autor: dorota ksok-borowska - strona główna - nbp ... · prawo do wolności, prawo do rzetelnego...

Czym są prawa człowieka?

Autor: Dorota Ksok-Borowska


2 Narodowy Bank Polski

Skrócony opis lekcji

W trakcie zajęć uczniowie dowiadują się, że prawa człowieka występują w relacjach jednostki

z państwem, poznają argumenty uzasadniające te regulacje. Celem zajęć jest uświadomienie ucz-

niom, że większość praw człowieka to prawa ograniczone. Ograniczenia praw i wolności możli-

we są tylko w określonych sytuacjach i poprzez ustawę. Uczniowie analizując autentyczną skargę

skierowaną do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka poznają kompetencje

Trybunału oraz orzeczenie sędziów tego organu dotyczące przestrzegania praw człowieka.

Słowa kluczowe

Prawa pozytywne, prawa negatywne, prawa materialne, prawa proceduralne, wertykalny

charakter praw człowieka, Europejski Trybunał Praw Człowieka

Cele lekcji

Uczeń powinien:

wyjaśnić istotę praw i wolności człowieka,

wymienić podstawowe prawa człowieka,

opisać działanie systemu ochrony praw człowieka w Radzie Europy,

wskazać ograniczenia praw i wolności człowieka.

Adresat

uczniowie szkół ponadgimnazjalnych.

Metody

układanka,

praca w grupach,

mini wykład,

dyskusja.



Materiały

materiał 1 – istota praw i wolności,

materiał 2 – Europejski Trybunał Praw Człowieka,

materiał 3 – kazus Janowski przeciwko Polsce,

materiał 4 – stanowisko Trybunału w sprawie Janowski przeciwko Polsce,

materiał 5 – sentencje.

Opis przebiegu lekcji

1.

Na początku lekcji poinformuj uczniów, że tematem zajęć będą prawa i wolności człowieka.

Następnie podziel uczniów na cztery równoliczne grupy i każdej z grup przydziel odpowiedni

materiał pomocniczy zgodnie z zasadą: grupa A – materiał A, grupa B – materiał B, grupa C

– materiał – C, grupa D – materiał – D. Poleć, by uczniowie w ramach grupy przydzielili sobie

cyfry (tyle cyfr, ile osób w grupie). Poinformuj, że zadaniem uczniów jest przyswojenie informa-

cji zawartych w materiale, by później przekazać je innym.

2.

Po zakończeniu pracy poleć, by uczniowie połączyli się w nowe grupy tj. jedynki z jedynkami,

dwójki z dwójkami. Tak, by w każdej nowej grupie znalazł się „ekspert” z grupy poprzedniej.

Tym razem zadaniem uczniów jest przyswojenie całej wiedzy zawartej w materiale pomocni-

czym nr 1.

3.

Gdy grupy zakończą naukę, poleć powrót do grup pierwotnych ( A, B, C, D ) i poproś

o omówienie następujących zagadnień:

układanka,

grupa A - wymień i omów cechy praw człowieka,

grupa B – wymień podstawowe prawa należące do kategorii prawa osobistych i politycz-

nych,

grupa C – wskaż powody ograniczenia podstawowych praw i wolności,

grupa D – na czym polega wertykalne działanie praw człowieka.



4.

W następnej części lekcji poinformuj uczniów, jak funkcjonuje europejski system ochrony praw

człowieka (materiał nr 2).

5.

Ponownie podziel uczniów na grupy i każdej z nich przydziel opis sytuacji, która została zaskar-

żona do Strasburga ( materiał nr 3 ). Zdaniem grupy jest rozstrzygnięcie, czy w przedstawionym

kazusie zostało naruszone prawo. Poproś o uzasadnienie stanowiska grupy. Po zakończeniu

pracy poleć przedstawicielom grup przedstawienie wyników pracy na forum.

6.

Poinformuj uczniów o wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w omawianej sprawie.

Podaj uczniom główne argumenty, na które powoływali się sędziowie Trybunału wydając orze-

czenie (materiał nr 4).

7.

Na zakończenie zajęć zapisz na tablicy twierdzenia na temat praw człowieka. Poproś uczniów

o ustosunkowanie się do nich. Pozwól im na krótką dyskusję.

Dzięki niej zorientujesz się, czy uczniowie zrozumieli istotę praw i wolności (materiał nr 5).



Materiały pomocnicze

Materiał 1 A

Wiedza o prawach człowieka jest odrębną dyscypliną lokującą się między filozofią, a zwłaszcza

etyką, naukami politycznymi i prawem. W latach 90-tych w Polsce można było zauważyć bardzo

szybkie upowszechnianie się koncepcji praw człowieka. Prawa i wolności jednostki występują

wyłącznie w relacjach jednostki z państwem (wertykalne działanie tych praw). Domeną

praw człowieka nie jest regulacja stosunków między ludźmi. Jeśli prawa człowieka regulują

stosunki między człowiekiem a państwem, to ich głównym zdaniem jest ochrona jednostki

przed arbitralnością władzy. Jednostka będzie wymagała takiej ochrony z dwóch powodów:

1. niczym nieograniczone rządy większości są bardzo niebezpieczne,

2. rządzący zawsze będą dążyć do ograniczenia praw i wolności jednostki, ponieważ

to ułatwia rządzenie.

Rządy większości mogą być bardzo okrutne dla pojedynczych ludzi. Większość bardzo szybko

zapomina, że istnieje mniejszość ze swoimi mniejszościowymi problemami. Dlatego też prawa

i wolności człowieka w demokratycznym państwie wytyczają granice władzy większości,

stanowią tarczę chroniącą godność każdego człowieka przed zamachem na nią ze strony władzy,

upokorzeniem, a tym samym chronią indywidualizm, bo przecież każdy z nas jest jedyny w swo-

im rodzaju, niepowtarzalny i na swój sposób wspaniały. Osoby rządzące zawsze będą dążyć

do ograniczania praw i wolności ludzi. Ograniczone prawami i wolnościami człowieka rządy

większości powodują, że ani rządom, ani parlamentom nie wolno wszystkiego, a obywatel, który

zna i rozumie swoje prawa oraz wie, w jaki sposób może je chronić, nie jest bezbronny wobec

większości.



Materiał 1 B

Prawa człowieka to prawa indywidualne. Ich podmiotem jest pojedynczy człowiek.

Dlatego też mówienie o prawach mniejszości narodowych czy dzieci to tworzenie złudzeń,

że istnieją prawa kolektywne. Mówiąc o prawach człowieka, mówimy o prawach każdego

z osobna, a wiec prawach osób należących do mniejszości narodowych, dzieci.

Prawa człowieka określa się jako niezbywalne, co oznacza, że jednostki nie wolno pozbawić tych

praw oraz że jednostka nie może się ich zrzec nawet dobrowolnie.

Prawa człowieka są powszechne, przynależą wszystkim ludziom we wszystkich sytuacjach

niezależnie od rasy, płci, pozycji społecznej, wieku, itp.

Prawa człowieka są przyrodzone, tzn. każdy człowiek rodzi się obdarzony nimi.

Podstawowym pojęciem w koncepcji praw człowieka jest niezbywalna godność osoby ludzkiej

związana z samą istotą człowieczeństwa, wynikająca z faktu bycia człowiekiem. Godność

osobową posiada każdy człowiek bez względu na to, czy i co uczynił dobrego w swoim życiu.

Uzasadnienie godności osobowej możemy znaleźć zarówno w religiach, jak i filozofiach.

Konsekwencją istnienia godności osobowej jest katalog praw i wolności przysługujących

człowiekowi. Wymienione cechy praw człowieka wskazują, iż podstawowy katalog przynależny

jest wszystkim jednostkom. Przyrodzone prawa człowieka posiada dziecko i osoba dorosła,

przestępca i tzw. "przyzwoity" człowiek.



Materiał 1C

Prawa człowieka można podzielić na:

osobiste,

polityczne i obywatelskie,

ekonomiczne, socjalne, kulturalne.

Prawa osobiste to:

prawo do życia,

zakaz tortur,

zakaz niewolnictwa,

prawo do wolności,

prawo do rzetelnego procesu sądowego,

prawo do poszanowania życia prywatnego,

wolność myśli, sumienia i wyznania,

zakaz dyskryminacji.

Prawa polityczne, obywatelskie to:

wolność pokojowych zgromadzeń,

wolność stowarzyszania się,

prawo do wybierania przedstawicieli i bycia wybieranym (bierne i czynne prawo

wyborcze).

Prawa ekonomiczne, socjalne, kulturalne to:

prawo do pracy,

prawo do urlopu,

prawo do korzystania z dóbr kultury,

prawo do nauki,

prawo do opieki zdrowotnej,

prawo do zabezpieczenia socjalnego w sytuacji, gdy ktoś znajdzie się w niedostatku.

Taki podział tych praw ma swoje znaczenie. Prawa osobiste i polityczne należą do kategorii

„twardszych” praw, ponieważ przysługują nam środki odwoławcze i możliwość skarżenia

do sądów i międzynarodowych organów ochrony prawnej, wtedy, gdy państwo je łamie.

Mamy zdecydowanie mniejsze możliwości egzekwowania praw ekonomicznych, socjalnych

i kulturalnych.



Rozróżnia się dwie zasadnicze grupy praw człowieka: prawa materialne i prawa proceduralne.

Prawa materialne to konkretne wolności i prawa przysługujące człowiekowi. Dzielą się one

na prawa i wolności. Prawo (prawo pozytywne) nakłada na rządzących obowiązek zrobienia

czegoś, by jednostka mogła korzystać ze swego prawa.

Wolność (prawo negatywne) to zakaz ingerowania władzy w niektóre obszary życia jednostki.

Prawa proceduralne to dostępne człowiekowi procedury i związane z nimi instytucje, pozwalają-

ce jednostce wyegzekwować od rządzących przestrzeganie wolności i praw.

Prawa proceduralne nierozerwalnie związane są z godnością osobową. Bez procedur samo

uznanie praw i wolności nie ma większego znaczenia. Przestrzeganie praw i wolności musi

łączyć się z możliwością roszczeń. Wspomniane roszczenia nie zawsze są zasadne, lecz całkowity

ich brak powoduje, że jednostka czuje się bezsilna, bezradna, uzależniona od "łaskawości"

władzy. Taka sytuacja wpływa na pojawienie się przeświadczenia, że nasza godność jest

naruszana.



Materiał 1D

Większość praw materialnych to prawa ograniczone. Prawa i wolności jednostki można ograni-

czyć ze względu na:

bezpieczeństwo wewnętrzne,

bezpieczeństwo zewnętrzne,

zdrowie,

moralność,

prawa i wolności innych ludzi,

z mocy naszej Konstytucji - ze względu na ochronę środowiska.

By władza w swoich dążeniach do ograniczania praw i wolności jednostki nie zaszła zbyt daleko

powyższe ograniczenia możliwe są tylko z wymienionych powodów tylko w ustawie. Dopusz-

czalne jest jedynie najmniejsze ograniczenie wystarczające do ochrony dobra, z którym realizacja

prawa znalazła się w kolizji oraz forma ograniczenia musi być dopuszczalna w demokratycznym

państwie. Taki sposób ograniczania praw i wolności ma uchronić jednostkę przed arbitralnością

władzy. W świetle Europejskiej Konwencji Praw Człowieka jedynie wolność od tortur i niewol-

nictwa nie może być ograniczona w żadnych okolicznościach.



Materiał 2

Celem powstałej w 1949 roku Rady Europy była między innymi ochrona praw człowieka.

Od 1953 r obowiązuje Europejska Konwencja Praw Człowieka. Katalog zawartych w niej praw

poszerzają protokoły dodatkowe. Polska podpisała konwencję w 1993 r. W wielu państwach

(również w Polsce) Konwencja stała się częścią wewnętrznego porządku prawnego, a więc na jej

postanowienia możemy powoływać się przed sądami krajowymi. Ratyfikacja Konwencji daje

możliwość złożenia indywidualnej skargi do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka mające-

go swoją siedzibę w Strasburgu (Francja). Od wyroków Trybunału nie można się odwołać,

są one ostateczne. Państwo, które przegrało sprawę w Trybunale, ma obowiązek dostosować

swoje prawo do wymogów Konwencji. Ponadto Trybunał może przyznać odszkodowanie osobie,

w stosunku do której państwo swoim postępowaniem naruszyło prawa człowieka.



Materiał 3

Polski dziennikarz Janowski, obserwując zachowanie strażników miejskich nakazujących właści-

cielom straganów usunięcie ich na pobliskie targowisko, stanął w obronie sprzedawców. Między

Janowskim a strażnikami doszło do wymiany zdań, w trakcie której dziennikarz użył wobec nich

słów „ćwoki” i „głupki”.

Sąd Rejonowy skazał go za znieważenie strażników na osiem miesięcy pozbawienia wolności

i karę grzywny. Sąd Wojewódzki częściowo utrzymał w mocy wyrok Sądu Rejonowego.

W skardze Janowski zarzucił, że wyrok stanowi naruszenie prawa do swobody wypowiedzi na

podstawie art. 10 Konwencji.

Art. 10 Konwencji

1. Każdy ma prawo do wolności wyrażania opinii. Prawo to obejmuje wolność posiadania poglą-

dów oraz otrzymywania i przekazywania informacji i idei bez ingerencji władz publicznych i bez

względu na granice państwowe. Niniejszy przepis nie wyklucza prawa Państwa do poddania

procedurze zezwoleń przedsiębiorstw radiowych, telewizyjnych lub kinematograficznych.

2. Korzystanie z tych wolności pociąga za sobą obowiązki i odpowiedzialność może podlegać

takim wymogom formalnym, warunkom, ograniczeniom i sankcjom, jakie są przewidziane przez

ustawę i niezbędne w społeczeństwie demokratycznym w interesie bezpieczeństwa państwowe-

go, integralności terytorialnej lub bezpieczeństwa publicznego, ze względu na konieczność zapo-

bieżenia zakłóceniu porządku lub przestępstwu, z uwagi na ochronę zdrowia i moralności,

ochronę dobrego imienia i praw innych osób oraz ze względu na zapobieżenie ujawnieniu in-

formacji poufnych lub zagwarantowanie powagi i bezstronności władzy sądowej.



Materiał 4

Trybunał orzekł, ze nie doszło do naruszenia art. 10 Konwencji. Swoje stanowisko uzasadniał

tym, że „funkcjonariusze muszą korzystać z publicznego zaufania i być wolni od niewłaściwych

perturbacji, jeśli mają z powodzeniem wykonywać swoje obowiązki.

Ochrona przed obraźliwymi atakami słownymi podczas pełnienia przez nich obowiązków może

okazać się konieczna.”

W tej sprawie były również zdania odrębne. W jednym z nich sędzia stwierdził: „pilna potrzeba

społeczna nie uzasadniała w okolicznościach tej sprawy, ukarania skarżącego grzywną. W sytua-

cji, gdy użył tylko dwóch słów umiarkowanie obraźliwych podczas spontanicznej i żywej dysku-

sji, dla obrony stanowiska, które było prawnie uzasadnione i w której nie miał żadnego bezpo-

średniego interesu osobistego, nie było konieczne w demokratycznym społeczeństwie ukaranie

go grzywna w celu zapobieżenia zakłóceniu porządku.”



Materiał 5

Masz prawa, gdy wypełniasz należycie swoje obowiązki.

„Ma godność ten, kto umie bronić pewnych uznanych przez siebie wartości, z których obroną

związane jest poczucie własnej wartości i kto oczekuje z tego tytułu szacunku ze strony innych”

(Maria Ossowska)

Wszyscy ludzie są równi z samej natury i wobec prawa (art.3 Deklaracji Praw Człowieka

i Obywatela – 1789 r.).



Bibliografia:

Rutkowska - Paszta M., Prawa człowieka w edukacji obywatelskiej, Warszawa 1998,

Rzepliński A., Prawa i wolności człowieka, Warszawa 1993,

Katarzyna Sójka – Zielińska, Drogi i bezdroża prawa. Szkice z dziejów kultury prawnej

Europy, Wrocław 2000.

www.nbp.pl

autor: dorota ksok-borowska - strona główna - nbp ... · prawo do wolności, prawo do rzetelnego...

Documents