V

12. KRATKA ISTORIJA GRADA

Najstariji gradovi su nastali nekoliko hiljada godina pre nove ere. Posle dugog perioda gde je ovek vodio nomadski ivot, lovaki i sakupljaki, postepeno je poeo da se ustaljuje na mestima koje pruaju posebne pogodnosti. Negde oko 10 000 godina pre.n.e. na najpovoljnijim predelima se masovno javljaju neolitska naselja. Poljoprivreda se javlja i razvija u tom periodu. U blizini ili u samim poljoprivrednim prostorima javljaju se prvi gradovi. Postoji vie teza o nastanku grada, ovde emo izdvojiti dve:

1. gradovi evoluirali iz sela i to na prelasku iz bakarnog doba u bronzano, zbog prodora novih naprednijih proizvoda i tehnika i najvie zbog pojave vika hrane.

2. grad i selo razvijaju uporedo iz nekog drevnog jezgra, svako na svoj nain i prema svojim potrebama.

Kao nezavisni centri urbane kulture esto se navode Egipat -3000g.p.n.e. Mesopotamija 2700g.p.n.e. , dolina ute reke u Severnoj Kini- 1300 p.n.e. Maje 500. n.e i Inke 1600.n.e.

Naselja u rodovskim zajednicama na naim prostorima

LEPENSKI VIR

Na osnovu ispitivanja (dr Dragoslav Srejovi, arheolog, akademik ) arheolokih nalazita u erdapu utvreno je da se tamo razvila jedna od NAJSLOENIJIH KULTURA PRAISTORIJE - KULTURA LEPENSKOG VIRA (7000-5500 godina pre n.e.). Naselja su podignuta na najniim dunavskim terasama, grupisana su 2-3 u zoni u radijusu od 10 kilometara. Stanita Lepenskog Vira su u obliku krunog iseka, elipse, trougla zaobljenih uglova, sa ukoenim zidovima i krovovima koji naleu na osnovu. Na ovom arheolokom nalazitu u sedam naselja (Proto Lepenski Vir, Lepenski Vir I a-e, Lepenski Vir II) otkriveno je 136 stambenih i sakralnih objekata. Naselja imaju potkoviastu formu sa nekom vrstom potkoviastog trga u sredini. Naselja su orijentisana ka reci, grupisana u dva krila. Jedno usmereno uz vodu, a drugo niz vodu. Izmeu ova dva krila se nalazi trg. Prostor je ralanjen stazama i rampama

Najstariji ljudi ove kulture iveli su ve u NASELJIMA, a u zajednicama od dve do etiri bioloke porodice (naselja Lepenski Vir, Vlasac, Padina, Hajduka Vodenica, Ikona, Kladovska Skela itd.)

Gradili su naseobine po utvrenom obrascu.

Dolazi i do usavravanja izrade alata i oruja.

83

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D1%80%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2_%D0%A1%D1%80%D0%B5%D1%98%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%9Bhttp://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D1%83%D0%BD%D0%B0%D0%B2http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D1%98%D1%83%D1%81http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B8%D0%BB%D0%BE%D0%BC%D0%B5%D1%82%D0%B0%D1%80http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%80%D1%85%D0%B5%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D1%88%D0%BA%D0%BE_%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B7%D0%B8%D1%88%D1%82%D0%B5http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A1%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B1%D0%B5%D0%BD%D0%B8_%D0%BE%D0%B1%D1%98%D0%B5%D0%BA%D0%B0%D1%82&action=edit&redlink=1http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B0%D0%BA%D1%80%D0%B0%D0%BB%D0%BD%D0%B8_%D0%BE%D0%B1%D1%98%D0%B5%D0%BA%D0%B0%D1%82&action=edit&redlink=1http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B0%D0%BA%D1%80%D0%B0%D0%BB%D0%BD%D0%B8_%D0%BE%D0%B1%D1%98%D0%B5%D0%BA%D0%B0%D1%82&action=edit&redlink=1http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%BE%D1%82%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%86%D0%B0http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A4%D0%BE%D1%80%D0%BC%D0%B0&action=edit&redlink=1http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D1%80%D0%B3http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B5%D0%BA%D0%B0http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%80%D0%B8%D0%BB%D0%BEhttp://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A0%D0%B0%D0%BC%D0%BF%D0%B0&action=edit&redlink=1

Brojni nalazi upuuju na postojanje privatnog vlasnitva, drutvene hijerarhije, religije i umetnosti

Monumentalna skulptura se javlja kad i prva svetilita, kao elementu enterijeru. Skulpture se postavljaju iza ognjita i rtvenika i uvruju se u pod. Veliina skulpture zavisi takoe od veliine svetilita. Skulpture se modeluju tehnikom iskucavanja, a ree klesanjem. Motivi su ljudski ili ivotinjski lik (ribe i jeleni). Najstarije skulpture prikazuju ljudsku figuru u celini, ali samo je glava oblikovana - obrve, dugi nos, velika usta. Skulpture imaju predstavljene samo oi, uvojke kose ili are na kapi, vrlo su brojne i kvalitetne. Iz ovog perioda su prve skulpture ivotinja.

VINANSKA KULTURA MLAI NEOLIT

Vinanska kultura predstavlja mlaeneolitsku i ranoeneolitsku kulturu Evrope (izmeu prvih vekova 5 milenijuma pre nove ere i prvih vekova 4 milenijuma pre nove ere), koja se prostirala od srednjeg Potisja na severu do Skopske kotline na jugu i od reka Usore i Bosne na zapadu do Sofijskog basena na jugu, odnosno obuhvatala je teritorije dananje Srbije, Rumunije, Makedonije i Bosne i Hercegovine. Vinanska kultura je bila tehnoloki najnprednija praistorijska kultura u svetu. Vinanska arhitektura je reprezentativna to je mogue primetiti na osnovu rekonstruisane kue. Zidali su je od blata, pleve i peska, materijala koji imaju povoljne termoizolacione karakteristike. Da bi se sauvali od hladnog

84

http://donsmaps.com/images7/lepenskiroof.jpghttp://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%BA%D1%83%D0%BB%D0%BF%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D0%BB%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%82http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D0%BD%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B8%D1%98%D0%B5%D1%80http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B2%D0%B5%D1%82%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D1%88%D1%82%D0%B5&action=edit&redlink=1http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B8%D0%B1%D0%B0http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%88%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD

vazduha, uu stranu kue okrenuli su prema Dunavu odakle dolazi vetar, i nisu imali prozore.

rekonstrukcija kue, lokalitet, statua, poklopci

Neolitska metropola Vinca imala je 2.500 itelja i predstavlja zatitni znak starih evropskih civilizacija. Ovde se moze videti 10 metara debeo sloj istorije stare 7.000 godina, tik pored obale najduze evropske reke. U toku iskopavanja otkrivene su brojne kue sa ostacima materijalne kulture praistorijskog oveka. Nastambe su pravljene po starom principu i od istog materijala kao kod starevake etno-kulture. Vinanske kue bile su masivnije, sastojale su se od dva i vie odeljenja sa ognjitima. Vinanske figurine, kao i poklopci i rtvenici predstavljaju izuzetne umetnike domete ove kulture. Najznaajnije meu njima su Lady of Vina, Hajd vaza i Vidovdanka. Pored predmeta kultne namene, o stepenu razvijenosti govore i urezani znaci poznati kao vinansko pismo. Pretpostavke o njihovoj funkciji su mnogobrojne: da su oznake vlasnitva ili slikovno pismo...

85

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%96%D1%80%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%BA&action=edit&redlink=1http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A3%D0%BC%D0%B5%D1%82%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%83%D0%BB%D1%82http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%97%D0%BD%D0%B0%D0%BA&action=edit&redlink=1http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D1%83%D0%BD%D0%BA%D1%86%D0%B8%D1%98%D0%B0http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%92%D0%BB%D0%B0%D1%81%D0%BD%D0%B8%D1%88%D1%82%D0%B2%D0%BE&action=edit&redlink=1http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D0%BE_%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BC%D0%BE&action=edit&redlink=1

GRADOVI MRTVIH - EGIPAT

Pre oko 5 000 godina na obalama reke Nil u severnoj Africi razvijala se po mnogo emu neverovatna civilizacija starog Egipta. Njen razvoj je trajao preko 3 000 godina - due nego ijedne druge civilizacije u svetskoj istoriji! Tokom vie od 3000 godina civilizacija Egipana njezina temeljna poimanja, politike ustanove, verski i umetniki oblici nije se bitno menjala. Najznaajnija razdoblja su: Staro, Srednje i Novo Carstvo.

Centralni problem arhitektonske kompozicije i graevinske tehnike kroz itavu istoriju Egipta je monumentalna arhitektura. U nju su ulagana najvea materijalna sredstva i najvei stvaralaki napori. Velike i kompleksne arhitektonske kompozicije grobnica, piramida, naroito hramova imale su najvei uticaj na razvoj egipatske arhitekture, ali i na razvoj planskih kompozicija gradova u drugim zemljama.

Piramide u Gizi hram u Luksoru

Deir el Medina- naselje zanatlija koji su radili na nekropolama

ostaci, rekonstrukcija, osnova

Egipatski hieroglif- znak za naselje grad

86

VAVILON

Vavilon je grad u Mesopotamiji, glavni gradVavilonskog Carstva i jedan od najstarijih kulturnih, politikih i trgovakih centara. Ime mu potie od akadske rei vavilu, to znai boja kapija. Grad su osnovali Sumerani u etvrtom milenijumu p.n.e. Tokom vekova vanost grada se smanjivala, ali ponovo dobija na vanosti u 18. veku p.n.e. kada postaje glavni grad Hamurabijevog carstva. U to vreme, Vavilon je cvetao zahvaljujui fantastinim diplomatskim, politikim, logistikim i graditeljskim vizijama i sposobnostima njegovog vladara Hamurabija. Bio je smeten na obema obalama rekeEufrat tako da su morali biti sagraeni nasipi koji su ga titili od sezonskih poplava. Kada je procvetao, osvojili su ga Asirci. Kako su se starosedeoci opirali ovoj nametnutoj vlasti, Vavilon je uskoro potpuno uniten kako bi Asirci uguili ustanak. Oko 500 godine p.n.e. vladar Nabukodonosor je od grada napravio udo antikog sveta: izgradio je Itarinu kapiju, obnovio Etamenanski hram i izgradio Semiramidine visee vrtove (jedno od sedam svetskih uda). Pod vladavinom Kira i njegovog sina Darija, Vavilon je postao centar uenja i naunog napretka. Vavilonski naunici su napravili zvezdane mape i uspostavili temelje savremene astronomije i matematike. Meutim, za vreme vladavine Darija III Vavilon je poeo da stagnira. Aleksandar Veliki osvaja Vavilon 331 godine p.n.e. i ponovo od njega stvara centar nauke i trgovine. Danas se re Vavilon koristi i kao opti simbol za multikulturalnu i multietniku metropolu u kojoj istovremeno zajedniki ivot deli vie naroda, vera i jezika, ali i veliku gradsku celinu iskvarenu porocima i nemoralom.

Osnova grada, dananji izgled, kapija boginje Itar

87

Klasian stari vek- GRKA I RIM

GRKA-kolevka evropske kulture

Zbog ideje slobode i humanizma, koja je duboko proimala celokupni ivot antikih Grka i po kojoj su se oni i razlikovali od ostalih naroda antikog sveta, i arhitektura je kao i celokupna grka umetnost, bila oblast duhovnog i estetskog angaovanja ne samo arhitekata nego i vajara i slikara. Izuzetan je znaaj gradova u kulturnom i drutvenom ivotu antike Grke. Polis je teritorijalna i duhovna zajednica. Grad se reava PLANSKI kao prostorno umetnika celina. Planska izgradnja je zasnovana na odreenim principima i umetnikim shvatanjima kao jedinstvo urbanistike i arhitektonske delatnosti. U najranijem dobu antike Grke (2000 - 1200 pre.n.e.) stvara se egejska ili prehelenistika kultura, iji su predstavnici: Krit, Mikena (kontinentalna Grka)i Troja (Mala Azija)

Knosos, Mikena rekonstrukcija

Knosos, Mikena dananji izgled

KLASINI PERIOD faktori koji su uticali na razvoj urbanizma i izgradnju gradova

Nadmonost Atine nad ostalim grkim dravama

Privredni razvoj zemlje - vojna i ekonomska sila

Drutveno ureenje Atine - razvoj i jaanje demokratije

Razvoj opte kulture, nauke, arhitekture i umetnosti

88

1. Kapija grada 2. Via sacra 3. Agora Plan Akropolja 4. Akropolj 5. Gradske etvrti

Kompozicija AKROPOLJA se zasniva na vrstom i organskom povezivanju arhitekture sa prirodnim masivom brega

KARAKTERISTIKE GRKOG GRADA

grad je delo graana, a ne posledica volje vladara izbor mesta za grad prema kriterijima: mogunost odbrane zadovoljavanje dravnih i ivotnih potreba estetska obeleja razvijeno urbanistiko zakonodavstvo

GRKI GRAD je temelj konstituisanja evropskoga grada

Osmiljeni urbanizam grkog grada nastao je iz:

estetske kompozicije komunalnoga ureenja drutvenog ureenja utemeljen na pravilima racionalnosti podstican filozofskim idejama

89

ZONIRANJE GRKOG GRADA

Podela gradske teritorije na tri funkcionalne zone: Zona svetilita Zona drutvenog i kulturnog centra Zona stanovanja /socijalna podvojenost stanovanja/

Prve urbanistike teorije se pojavljuju u Grkoj u klasino doba:

- PLATON (427.347. g.p.n.e.) razmatra ideju IDEALNOG KRUNOG GRADA ATLANTIDA. Grad proizvoaa i ratnika pod upravom filozofa. 2025000 stanovnika grad dovoljno brojan radi obrane, a dovoljno mali da se graani poznaju. U sreditu grada svetite/temenos sa hramom, skulpturama, fontanama, ribnjacima. Gradski centar s javnim zgradama. Okolo sredita je stanovanje i poljoprivredne povrine - ARISTOTEL (384.322.g.p.n.e.) U svojim raspravama govori o odbrani, higijeni i prometu, istie prednost arhajskoga grada u ratnim uslovima kada postaje lavirint za neprijatelje. Govori o funkcionalnom zoniranju grada sakralnoupravne graevine u blizini agore, trgovake graevine na rubu grada (jednostavna snabdevanje). Veliina grada zavisi o mogunostima prehranjivanja stanovnika.

RIM - Politika moi

Sveobuhvatna rimska civilizacija razvija se zahvaljujui vojnoj sigurnosti, visoko razvijenoj tehnici i privrednom prosperitetu. Iz glavnoga grada ona se iri u provincije. S druge strane, iz provincija Rim dobiva znaajne podsticaje, pre svega iz Grke i s helenistikog istoka. IMPERIUM ROMANUM prvi put stvara naznake jedinstvene evropske kulture. Arhitektura i urbanizam u poetku se dre etruanskih i grkih uzora. Od II. veka razvijaju se vlastiti graevinski tipovi u kojima se meusobno povezuju koncepcija, odreena namenom, nova graevinska tehnika i reprezentativno oblikovanje. Hramovi na postolju, bazilike, terme, pozorita, graevine predstavljaju prostorne elemente koji u rimskim gradovima dominiraju trgovima (forumi, fora). Njihov prostorni raspored Rimljani su pretoili u sastav i shemu rimskog logora (castrum Romanum), koji i dan danas odreuje karakter mnogih gradova u Europi i na Bliskom istoku. Urbanizam i urbana civilizacija u Rimu dostiu vrlo visok tehniki standard pri gradnji gradskog zida, vrata, mostova, ulica, kanala i vodovoda (gradnja velikim kamenim blokovima, svodovi). Pri osnivakoj ceremoniji stvaranja grada- njegova se naela: tok gradskih zidina odreuje brazda, pomerium, povuena bronzanim plugom, odvajajui povrinu grada od okolia. Dve ulice su osovine grada- Cardo (sever-jug) i decumanus ( istok-zapad) dele grad u jednakomerne etvrti, te

90

odreuju mjesta gradskih vrata. U sreditu grada kruna rtvena jama (mundus) uspostavlja vezu s podzemljem (vertikalna osa).

Osnova grada pravilna kvadrat ili pravougaonik podeljeni dvema glavnim ulicama -cardo i decumanus

Veina gradova tei uniformnosti i kopiranju pojedinih spomenika Rima

Timgad (Alir) rimski grad teritorija grada podeljena na 12 blokova 30 x 30 m RIMSKO URBANISTIKO ZAKONODAVSTVO - irina i kategorija ulica: iter - peaka ulica najmanje irine 0,66 m actus - najmanje irine 1,35 m via - ulica najmanje irine 2,70 m - graevinska linija - dubina i visina izgradnje - odravanje ulica -komunalna sluba - odravanje i oprema ulica - raspored, izgradnja i popravka zgrada - javna sigurnost i higijena

Teoretiar arhitekture Marcus Vitruvius - DE ARCHITECTURA LIBRI DECEM (M.Vitruvije- 10 knjiga o Arhitekturi) pravila za izgradnju grada, odabiranje mesta za utemeljenje grada u odnosu na klimatske uslove (osunanje, vetrovi..) o gradnji gradskih zidina, ulica i trgova: prednost ima kruni oblik zidina i radiocentrina mrea, preporuke o estetici, proporciji i simetriji gradskoga prostora. Arhitekta mora da bude pismen, vet u crtanju, i dobar poznavalac geometrije, da dobro poznaje istoriju, da je marljivo sluao filozofe, upoznao muziku da nije neznalica ni u medicini, da se razume u pravna pitanja i da ima znanja iz astrologije i o nebeskim znacima. Arhitektura se sastoji iz reda, rasporeda, simetrija, primerna oblika i ekonomije

91

VOJNI LOGORI KASTRUMI:

plan kastruma

Lambesis Timgad Silester Singidunum Vindobona Carnunt

JAVNI PROSTORI RIMSKOGA GRADA - kapitol (na uzvienju sa hramovima, povezan sa forumom) - forum (gradski trg) - glavne ulice - parkovi, svete ume

Pompeji- forum Rimski forum, danas

Rimski forum, rekonstrukcija JAVNE GRAEVINE RIMSKOGA GRADA - terme - u sklopu termi-vebaonice, biblioteke, trgovine, vrtovi - basilike - trnica, sudnica - teatri - odeum muzike dvorana - stadion - templum - hram - amfiteatar/arena - borilite - cirkus - trkalite za konje i kola (Circus Maximus u Rimu)

92

Koloseum teatar Avinjon Panteon

Inenjerske konstrukcije- akvadukti

SREDNJI VEK

ISTORIJSKI OKVIR Poetak srednjeg veka je razdoblje od 476. god. pada Zapadnog Rimskoga Carstva, a zavretak je razdoblje od 1453. g. i pada Carigrada, preko 1492. g. i otkria Amerike, do 1517. god. i poetka reformacije. Seoba naroda razorila je Rimsko Carstvo. Zapadna je polovina Carstva dospela pod germansku vlast, a Istono Rimsko Carstvo, Vizantija, se do 1453. odralo kao kopnena i pomorska sila. U VII. i VIII. veku islam prodire iz Arabije prema severu i zapadu, razbijajui politiko i kulturno jedinstvo sredozemnog prostora. Mladi narodi koji se nastanjuju na osvojenim teritorijima stvaraju u ranom srednjem veku trajne dravne tvorevine, ali njihov uzor nije rimska drava. Od starih institucija preivela je samo Crkva. Hrianstvo, koje je postalo dravna vera, prodire kao nova snaga u kulturu kasne antike, preivljavajui propast Carstva. Uspon gradova u srednjem veku izaziva promene u srednjevekovnom drutvu. Privredni i kulturni ivot sada se koncentrie u gradovima, graanstvo postaje nosilac nove urbane kulture. Arhitektura prati razvojne faze drutva promenama graevinskih tipova i stilova. Na tlu Evrope razlikujemo dva stilska razdoblja- romaniku i gotiku. Uz njih u istonom delu Evrope (Istono rimsko carstvo) razvija se Vizantijski stil (do 1453. i pada Konstantinopolja), a na Iberijskom poluostrvu mavarski stil,kao uticaj arapske kulture.

93

Romanika- Katedrala, PoatijeGotika- Katedrala, Amijen Proces urbanizacije tee od zapada prema istoku i od juga prema severu razliitim intenzitetom koji odgovara sve veoj konsolidaciji ranosrednjevekovnih drava i dostie svoj vrhunac u XIII. i XIV. veku. U srednjevekovnim gradovima ulina mrea je nestandardna, nema kanalizacije i vodovoda, vodotokovi se esto koriste kao smetlita, ulice su nepoploane (prvi plonici: Pariz (12. st.), Firenca (13. st.), nema sanitarnih uredjaja sve to je prouzrokovalo razvoj bolesti i epidemija velikih razmera. Tek od 14 veka grade se prve bolnice. Takoe zbog upotrebe drveta u gradnji esti su bili i poari koji su unitavali itave etvrti. Sve to uticalo je da rast gradskog stanovnitva bude spor. Jezgra oko kojih se razvijaju gradovi jesu: 1. rimski gradovi 2. kraljevski dvorci, zamkovi (burgovi), crkvena sedita 3. saobraajna vorita, mesta trgovake razmene Srednjevekovno urbanistiko zakonodavstvo se javlja u razvijenom srednjem veku kao reakcija na uslove ivota u gradu, a njime se eli osigurati: - sigurnost ivota u gradu, podizanje gradskih zidina, zatita od poara; - pravila izgradnje du ulica i odravanje ulica Cilj je bio- status slobodnog grada (Gradski vazduh ini oveka slobodnim), koji znai jednakost s ostalim staleima, plemstvom i klerom. Najvei trgovaki i saobraajni centri u 14.v.:

London - 40000 st. enova - 60000 st. Firenca 90000 st. Venecija 190000 st.

94

Analiza gradskih planova otkriva nam razliite tipove gradova

koncentrini gradovi, ortogonalni, linearni, zvezdasti, spiralni

Prema nainu nastanka srednjevekovnog grada razlikujemo: nepravilne i spontano nastale gradove novoplanirane gradove u vojne ili trgovake svrhe Obeleja srednjevekovnog grada odreuju: fortifikacijske graevine - zidine, kule i gradske kapije planimetrija grada - blokovi i ulice gradska sredita trgovi

Milano i Avinjon

Javni gradski prostori (trgovi i ulice) koriste se za:

religijske sveanosti: velike crkvene zabave, procesije, scenske predstave , crkvena prikazanja

graanske sveanosti: javni izbor sudija, rektora, profesora ; prigodni sajmovi; predstave putujuih pevaa, sviraa, glumaca, onglera i maioniara...

javna kanjavanja: stubovi srama, veala, lomae

Venecija i Pariz

95

Pored svog privrednog i politikog znaaja, u 11. i 12. veku gradovi poinju da dobijaju i znaaj kulturnih centara

1119.g. U Bolonji se otvara prvi evropski univerzitet, a zatim 1150.g. Pariz; 1214.g. Oksford; 1222.g. Padova; 1229.g. Kembrid; 1348.g. Prag; 1364.g. Krakov; 1365.g. Be; itd.

Bolonja

Srednjevjekovni urbanizam tokom svog razvitka pronalazi i tipina i individualna reenja u grupisanju i isticanju graevinskih masa i u oblikovanju dominanti. Pri tome, zahvaljujui kako nadmetanju gradova, tako i iracionalnom preterivanju, u vertikalama crkvenih i gradskih tornjeva, nastaju dinamine i slikovite gradske vizure. VIZANTIJA

Konstantinopolj

Padom Rima (476) prestalo je da postoji zapadno Rimsko carstvo, dok je istona polovina je nastavila je da traje kao Vizantijsko carstvo, s Konstantinopoljem kao glavnim gradom. Car Konstantin Veliki (276337) preneo je svoje sedite iz Rima na obale Bosfora u Vizantiju, gde se ubrzo razvila nova prestonica Kostantinopolj (Carigrad). Istono carstvo se od zapadnog razlikovalo po mnogim svojstvima: kao naslednik civilizacije helenistike ere, bilo je razvijenije i urbanizovanije.

96

Vizantija je stvorila jedan specifini kulturni i religijski model, koji je nepovratno oblikovao Balkan i deo Istone Evrope.

Njegov najvei car, Justinijan, ponovo je osvojio neke delove zapadne Evrope, sagradio Svetu Sofiju, i dao osnovnu kodifikaciju rimskog prava. Posle njegove smrti carstvo je oslabilo. U 14. veku poeli su da nadiru Turci osmanlije i dugotrajna opsada Konstantinopolja zavrila se 1453, kada je poslednji car Konstantin Draga poginuo na gradskim zidinama, oblast potpala pod osmansku vlast. Najvea izgradnja bila je tokom IV,V i VI veka. Grad je tada ve imao akropolj i podgradje, a sada su bili podignuti carska palata, forum Augusteon, senat i drugi objekti. Na sve strane su podizane terme, spomenici, fontane i crkve. Zidine grada su pomerane nekoliko puta, jer se teritorija Carigrada uveala nekoliko puta. Postojao je visok nivo tehnike za gradnju utvrenja, tako da je grad bio gotovo neosvojiva tvrava sa dvostrukom linijom masivnih bedema, koji su imali 100 kula, uz duboke i iroke rovove.

Sveta Sofija, model, dananji izgled, presek

NOVI VEK

RENESANSA- poetak modernog doba (Rinascita ital., renasci lat., renaissanse fran. preporod, ponovo se roditi) Ovaj period pokree Evropu iz dugog perioda umalosti u period obnove, prosveenosti, istraivanja i ekonomskog razvoja (posebno razvoja trgovine). Italijanska renesansa se esto naziva poetkom modernog doba. Uzroci, rasprostranjenost i znaaj renesanse su predmet mnogobrojnih rasprava - miljenja istoriara i kritiara iz oblasti raznih disciplina se veoma razlikuju Zajedniko renesansa je poela kada je svet opazio opazio da vie ne ivi u srednjem veku. Po uobiajenoj definiciji, italijanska renesansa 15. veka, koja se kasnije proirila i na podruje Evrope, je period koji se zasniva se na:

obnovi vrednosti klasine antike (u umetnosti, nauci i filozofiji) povratku eksperimentalizmu stavljanju u fokus vrednosti ivota sadanjice (humanizam) kulturnom preporodu, kreativnom razvoju i razvoju novih tehnika u

slikarstvu, knjievnosti i arhitekturi Kompleksnu simboliku ima uvoenje centralne perspektive u likovne umetnosti, to su ga u Firenci oko 1425.g. ostvarili Mazao i Bruneleski. Centralna perspektiva postavlja likovni prikaz na novu naunu osnovu, koja se moe

97

matematiki proraunati i proveriti. Posledice tog otkria znatno nadilaze podruje umetnosti.

Firenca- Santa Maria della Fiore Vila Rotonda, Paladio Razvoj politike autonomije gradova, kao i njihov ekonomski razvoj, doveli su do stvaranja sistema konkurentnih gradova- drava na podruju severne Italije. Ova nova nezavisnost gradova je i fiziki, prostorno bila izraena na dva osnovna naina. Prvo, uloga fortifikacije je dobila i simbolini i odbrambeni znaaj. Grad je postao nukleus snage u okviru ireg sistema. Drugo, unutar grada dolo je do funkcionalne podele na zonu upravljanja /administrativnu zonu i zonu proizvodnje. Ovaj fenomen je formirao nove gradske strukture, uspostavljajui hijerarhijske odnose izmeu primarnih i sekundarnih ulica.

Obnova antike tradicije i dostignua, formi i principa organizacije i rekonstrukcije gradskih celina i pojedinih delova grada (all Antica)

Isticanje i naglaavanje racionalne jasnoe i regulacije prostornih odnosa, koji se organizuju preko matematikih proporcija uz dosledno oivljavanje antike (posebno grke) arhitekture i principa organizacije gradova

Intelektualna sloboda arhitekata nove metode projektovanja orne

ilne uline mree grid plana, kasna renesansa,

uline mree

o nekim revolucionarnim promenama

Firenci, sreditu ranog humanizma, grupa umetnika utemeljuje oko 1420. g.

Znaaj perspektive (kao metode i u formiranju prostkompozicije)

Primena pravgradovi severne Evrope

Pravilne ulice, hijerarhija Idealni gradovi - gradovi utopije

Iako se u doba renesanse ne moe govoriti strukture grada, postoji niz elemenata oblikovanja grada karakteristinih za renesansu. To su prave ulice i pravilno oblikovani, ali ipak intimni, trgovi koji su u kolevci renesanse Italiji pod uticajem antike agore i foruma preneli drutveni ivot u otvorene prostore, arhitektura javnog otvorenog prostora afirmirmie izgubljene vrednosti drutvenog ivota. Unovi stil. Cilj im je ponovno roenje antike. Njihova dela nisu kopije antikih uzora, nego nove interpretacije, izdvojiemo najznaajnije Filipo Bruneleski, od 1420.g. glavni arhitekta kupole katedrale u Firenci Andrea Paladio, traktat etiri knjige o arhitekturi, najznaajniji arhitekta Mletake republike, projektovao je mnogobrojne vile, Vila Rotonda

98

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BB%D0%B5%D1%82%D0%B0%D1%87%D0%BA%D0%B0_%D1%80%D0%B5%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B0

LeonBatistaAlberti humanista, pesnik, slikar, vajar, muziar, arhitekta, pravnik i matematiar, najraniji primer svestranog ovjeka renesanse (homo universale) Firenca palata Ruelai Mikelanelo Buonaroti slikar, vajar, arhitekta i pesnik. Jedan od najvanijih i najsvestranijih umetnika svih vremena. Preureenje trga na vrhu kapitolskog breuljka (Campidoglio), dovrenje crkve Svetog Petra u Rimu, ime je jo vie naglasio kompaktnost, veliinu i monumentalnost graevine

Mikelanelo, kupola sv.Petra, Campidoglio IDEALNI GRADOVI renesanse predstavljaju utopistiku preokupaciju renesansnih umetnika, graditelja i stratega tema su traktata i teorijskih rasprava s tek retkim ostvarenjima Leonardo da Vini vie nacrta idealnih gradova, nije ostavio traktat o urbanizmu, ali se bavio problemima grada sa futuristikim reenjima, neshvaenim u njegovo doba

Antonio Filaret u svom traktatu o arhitekturi, opisao je idealni grad Sforzindu. Osnova, zvezda upisana u krug, sastavljena je od dva kvadrata koji su, poloeni jedan na drugi i jedan u odnosu na drugi, zaokrenuti za 45.U sreditu grada je grupa od tri pravougaona trga. Od centra polazi 16 radijalnih ulica. Na njihovom preseku sa radijalnom ulicom zamiljeni su trgovi razliitih namena.

Filaret, Palmanova Jedan od retkih primera realizovanih gradova na temelju sheme idelanog grada je Palmanova, koja je krajem 16 veka, a prema projektu Vienca Skamocija

99

http://hr.wikipedia.org/wiki/Humanizamhttp://hr.wikipedia.org/wiki/Pjesnikhttp://hr.wikipedia.org/wiki/Slikarhttp://hr.wikipedia.org/wiki/Kiparhttp://hr.wikipedia.org/wiki/Glazbenikhttp://hr.wikipedia.org/wiki/Arhitekthttp://hr.wikipedia.org/wiki/Pravnikhttp://hr.wikipedia.org/wiki/Matemati%C4%8Darhttp://hr.wikipedia.org/w/index.php?title=Pala%C4%8Da_Rucellai&action=edit&redlink=1http://hr.wikipedia.org/wiki/Slikarhttp://hr.wikipedia.org/wiki/Kiparhttp://hr.wikipedia.org/wiki/Arhitekthttp://hr.wikipedia.org/wiki/Pjesnikhttp://hr.wikipedia.org/wiki/Campidoglio

IDEJE SOCIJALISTA-UTOPISTA U URBANIZMU Tomas Mor Delo Utopija (1516) zamiljen, fantastian grad AMAUROT. Grad kvadratnog oblika (3/3km) sa 240000 st. (6000 porodica sa po 40 lanova). Grad je podeljen na 4 jednaka reona sa po 60000 stanovnika,u sredini svakog rejona - pijaca za besplatnu podelu namirnica i dvorci u kojima se stanovnitvo hrani

Mor Kampanela

Tomazo Kampanela Delo Grad Sunca, izuzetna panja posveena vaspitanju dece, koje se smatra osnovim dravnog blagostanja, drutvena ishrana, grad proet umetnikim delima, koja imaju ulogu upoznavanja sa naunim oblastima PLANIRANJE GRADOVA U DOBA APSOLUTIZMA U periodu izmedju 15. i 18. veka u Evropi se izmenio oblik i sadraj drutvenog ivota koji je nicao iz nove privrede merkantilistikog kapitalizma. Srednjovekovnu univerzalnost zamjenila je barokna uniformnost, apsolutizam crkve zamenio je apsolutizam svetovnog vladara, u drutvenom smislu barok je zavretak procesa feudalizma - afirmacija kapitalizma i apsolutistikih monarhija. Barok je umetnost autoriteta i slui svetovnim i duhovnim predstavnicima. Sakralni element nije vie duhovna vertikala grada u sredite prostorne organizacije postavlja se dvor kao apoteoza apsolutne svetovne vlasti. Barok karkaterie radikalan pristup organizaciji grada. Spajanjem parcela i novim regulacijama uline mree, menja se nekoherentna srednjevekovna struktura. Izgradnja grada izlazi izvan utvrenog kruga, a pojedinano je podreeno grandioznoj koncepciji celine. Osnovne karakteristike urbanizma baroka su

velianje vladara kroz rasko arhitekture dvoraca i kroz intervencije unutar grada;

renesansnoj odmerenosti, redu i disciplini, barok suprotstavlja razuzdanost bujnost i matovitost.

stilske i kompozicijske odlike baroka iskazane su kroz apsolutnu simetriju, geometrinost, monumentalnost, centralnu perspektivu, u geometriji dominiraju- krug, trapez, elipsa

unutranja i spoljanja organizacija prostora se meusobno nadovezuju i jedna na drugu.

citati, upotreba antikih elemenata ili ak originalni egipatski obelisci poinju rekonstrukcije gradova kojima se otvaraju guste zateene

strukture, rue itavi kvartovi i na njihovom mestu formiraju nove trgove.

100

U 17. veku poinje masovna upotreba koija kao gradskog prevoznog sredstva. Ureuju se ulice, Osim toga poboljava se i komunalna opremljenost grada. Ureuju se javni parkovi i uvodi voda kao ukras prostora. Glavni (prepoznatljivi) prostorni elementi baroknog grada su avenije koje su najee radijalno usmerene prema zavrnom elementu trgu, a kasnije u vreme apsolutizma prema dvorcu vladara. RIM - Trg svetog Petra Lorenca Berninija

Najpoznatiji barokni Trg Sv. Petra iz 1657. g. To je ovalni trg s etvorostrukom kolonadom sa strane i otvorenom ulicom nasuprot fasade sv. Petra. S obe strane obeliska u centru trga nalaze se dve fontane. Kolonada stubova ima dvojnu funkciju: omeuje trg, a ujedno ga ipak ostavlja pristupanim. Postignuta je ravnotea zatvorenosti i otvorenosti prostora.

U razdoblju renesanse i baroka pape se nalaze pred zadatkom reorganizacije haotinog i zaputenog grada i obnavljanja njegovog znaenja reprezentativnim graevinskim programima. Kako bi urbana antika povrina postala dostupnijom, u doba pape Siksta V, s periferije se prema sreditu u etapama povlae se uline ose i ureduju novi trgovi kao saobraajna vorita i mesta povezivanja ulica. Tim intervencijama RIM ponovno postaje glavni grad Italije i katolike Crkve, a takoe prvi put u svojoj istoriji dobija ureenu mreu ulica. PARIZ grad se nakon razdoblja stagnacije u kasnom srednjem veku u XVI. ponovno iri. Kao i u Rimu, irenje polazi od ruba srednjovekovnog grada, ali je preteno usmereno prema predgraima. Urbanistika delatnost u Francuskoj u XVII i XVIII veku, iako pod uticajem italijanskih teoretiara i ostvarenja, razvija svoj originalan pristup, koji je doprineo da Francuska u XVIII i XIX veku dobije vodeu ulogu u urbanizmu drugih zemalja.

Osnivanje gradova-tvrava i gradova-rezidencija Rekonstrukcija gradova u unutranjosti Francuske Stvaranje javnih parkova i vrtova francuskog stila Stvaranje kraljevskih trgova Razvoj urbanistike ideologije i kritike, posebno o problemima

rekonstrukcije Pariza Prve ideje o nacionalnom planiranju

Za vreme Luja XIV Pariz je proglaen otvorenim gradom: pojas utvrenja, preobraen je u bulevare s vie voznih traka, iroke oko 66 m, koje su ukljuene u mreu glavnih ulica. Sama re bulevar dolazi od njemake rei bolwerk bedem, i

101

http://hr.wikipedia.org/wiki/Trg_Svetog_Petrahttp://hr.wikipedia.org/wiki/1657.http://hr.wikipedia.org/wiki/Bazilika_Sv._Petra

oznaava ulice koje su raene na mestu nekadanjih odbrambenih gradskih zidina. Mnogi barokni projekti tee za spajanjem graevine, trga, grada i otvorenog predela, to najbolje uspeva u vladarskim rezidencijama koje se sastoje od dvorca, vrta, poasnog dvorita i oblinjega grada. Preobraaj zatvorenog graevinskog bloka u otvoreni krilni sklop pospeuje meusobno povezivanje razliitih ambijenata.

Versaj

Sve do 1678. kada Luj XIV odluuje da prebaci dvor i vladu u Versaj, ovo je bilo malo selo okrueno umama. Dolaskom kralja i njegovog dvora mesto ubrzano se razvija, i do kraja vladavine Luja XIV ima oko 30.000 stanovnika. Vanost grada poinje opadati odlaskom vlasti iz njega. Kasnije, Versaj se razvija kao provincijski grad, sa vanom turistikom ulogom. Danas je rastom predgraa, Versaj, koji je doiveo veliki ekonomski i demografski razvoj, ukljuen u gradsko tkivo Pariza.

Stvaranje kraljevskih trgova

Prvi trg sa nazivom Royale (kraljevski) Place Royle (Place des Vosges) u Parizu, osnovan 1606., jedinstven arhitektonski okvir zavren 1612. Trg kvadratnog oblika, 139x139m sa jedinstvenim arhitektonskim okvirom. Trg je van saobraajnih tokova, kasnije obraen u travnim parterima, to je omoguilo razvijanje raznovrsnog drutvenog ivota

Trg Pobede (Place des Victories) Prvi kruno-zvezdasti trg, delo Mansara, 1685. Trg je prenika 80m, a njegova dva segmenta bila su izgraena kao arhitektonske celine. Kasnijim preureenjem trga i rekonstrukcijom uline mree, segmenti su proseeni novim ulicama.

102

http://sr.wikipedia.org/wiki/1678http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D1%83%D1%98_XIVhttp://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D1%83%D0%BC%D0%B0

Trg Konkord (Place de la Concorde) Trg sloge Kompozicija Trga Konkord predstavlja prekretnicu u koncepcijama klasinih trgova Trg je shvaen kao slobodni prostor, osloboen od arhitektonskog okvira. U prostornoj kompoziciji trga sudeluje okolno zelenilo, tok Sene sa mostom, siluete Panteona i Ajfelove kule. Kompozicija trga se zasniva na jasno izraenoj aksijalnosti

razvosle

Na trgovima Pariza prvi put su ostvarena vana naela modernog urbanizma, odvajanje ulice i trga i izdvajanje prolaznog saobraaja iz stambenih etvrti, dakle svesno razdvajanje vanih gradskih funkcija. SANKT PETERBURG, Petrograd, Lenjingrad menjao je nazive kako su se menjali i vladari. Zovu ga jo i Severna Venecija, Grad belih noi, Istoni Pariz Mongolsko-tatarska najezda i porobljavanje zemlje od 13. do 15. veka su jako usporili ekonomski i kulturni j Rusije, to se vidno odrazilo na odsustvo rednjevekovnog urbanog na a i sporo prodiranje uticaja renesansne

, znaajan evropski kulturni centar, i

e i izgradnja Petrograda

u kvadratnog oblika, prema kome se susticalo sam ulica (uticaj Versaja)

saobraaju na velikim raskrsnicama

sarhitekture i urbanizma. Grad je osnovao Petar Veliki 1703. na movarnom zemljitu u blizini mora. Time je eleo da osigura ruski pristup Baltiku. Grad je od 18. do 20. veka bio prestonica Ruskog carstvanajvanija ruska luka na Baltiku. Osnivanj

Generalni urbanistiki plan iz 1717., LEBLON Grad-tvrava, opasan ovalnim utvrenjima koja su obuhvatala delove

Vasilijevskog, Peterburskog ostrva i mali deo leve obale Neve Funkcionalno zoniranje grada - grad je podeljen na krupne, pravilne

stambene komplekse, sa unutranjim stambenim ulicama Kompozicioni centar plana je carski dvor - postavljen je u sreditu

Vasilijevskog ostrva, na trgo

Prvi put je izneta ideja o krunom

103

Plan je prihvaen od strane Petra Velikog, ali do njegove realizacije nije dolo

Urbanistikim projektom iz 1769., a kasnije i novim generalnim planom prvi put

(20-25m); obavezna je ivina izgradnja, uz a II

nje i izgradnja vangradske carske rezidencije Petrov dvorac, iji se ark formira u duhu kompozicije Versajskog parka

pojavljuje snop tri zrakaste magistrale: Nevskog i Voznesenskog prospekta i Gorohove ulice, iji se pravci sustiu u centru Admiraliteta. Skoro sve ulice su prave i velike regulacione irinesprovedenu visinsku regulaciju; tipska izgradnja zgrada. 1763. Katarinraspisuje konkurs za ulepavanje prestonice; 1765 formira se posebna Komisija poinje planirap

Plan Sankt Peterburga iz 1737. i 1883. Petropavlovska tvrava MOSKVA

Od 12 do poetka 14 veka Moskva je bila mali Ruski grad. Njena uloga jako izrasla je u 14 veku kada ona dobila je mnogo pobeda u suprotstavljanju sa drugim Ruskim gradovima. U 14 veku kva ujedinila je skoro sve Ruske gradove. A u Mos15 veku ona je ujednila je sve Ruske zemlje. Moskva je postala centrom nove velike Ruske drave i mnogi su je nazivali Trei Rim.

Plan Moskve iz 1630. i 1794.

Moskva se tokom vekova irila u konventrinim, dosta pravilnim prstenovima oko Kremlja, kao istorijskog jezgra

Od Kremlja su se zraksto razilazili glavni izlazni putevi prema vanijim centrima Rusije

104

Sa irenjem Moskve i izgradnjom novih prstenastih zidova, radijalni putevi su postajali glavne gradske saobraajnice, ime se stvorio

a se radijalno-

. entru

gradnju plotad

istorijski sklop zrakasto-prstenaste eme plana Moskve Generalni plan Moskve, 1775. Planom se zadrav

prstenasta struktura grada, predvia se venac trgova pored zidova Kremlja

Posle poara 1812.g., novi generalni plan Moskve se izrauje 1818.gZasipanjem odbrambenih rovova i kanalisanjem reke Neglinke u cMoskve su se oslobodile velike povrine, to je omoguilo izparkova, novih trgova i ulica (Aleksandrovski park i Teatraljnajasa zgradom Boljoj teatra)

Moskovski Kremlj u 15.veku dobija svoj savremeni izgled, kada se drvene fortifikacije zamenjuju crvenom opekom i grade kule, koji ovu tvravu okruenu sa svih strana, ine neosvojivom.

shvatiti kao najznaajniji istorijski dogaaj odernog doba. Ona je sutinski promenila ljudski ivot tehnolokim inovacijama: arna maina na vrsto gorivo-umesto pojedinane zanatske proizvodnje,

elik, porast gradskog stanovnitva bolji ljanje poljoprivredne proizvodnje. Proirila

e

ipak bila

GRADOVI U 19. i 20.veku

Industrijsku revoluciju moemo mpmasovna proizvodnja, gvoe, zdravstveni i ekonomski uslovi, pobose funkcionalna osnova arhitektonskih delatnosti, pojava novih tipova graevina: industrijski objekti-fabrike, skladita, saobraajni - mostovi, eleznike stanice, javne objekti- banke, berze, robne kue i reprezentativni- pozorita, sudovi, parlamenti, bolnice, hoteli, bibliot ke, dok su predhodne periode karakterisale uglavnom crkve, palate i tvrave. Sve ovo uslovilo je promenu grada.

Masovna stambena izgradnja doivljava intenzivni razvoj: porodine kue za srednji stale umesto aristokratskih rezidencija, novi graevinski materijali ( pored tradicionalnih: drvo, kamen; sada su industrijski materijali:gvoe, staklo, elik,nove metode projektovanja (objekti ogromnih visina i raspona zahvaljujui novim materijalima); prorauni konstrukcija- industrijska revolucija je usporen proces, ak i u kolevci - Engleskoj kao najrazvijenijoj zemlji- hronoloki: Engleska od 1750., Francuska od 1830., Nemaka i SAD od 1850.- uticaj

105

industrijske revolucije na arhitekturu je postepen: prvo se odrazio na program, panagradnju, i na kraju se ispoljio u monumentalnom izgledu.

Istoricizam, sam po sebi nije bio nita novo, jer je bio star koliko i arhitektura, i predastavlja oivljavanje i afirmaciju ranijih stilova. Klasicizam u uem smislu naziva se pokret koji traje od otprilike 1770. do 1830.g., a su

protstavlja se baroku i rokokou na podruju cele Evrope. Arheoloko istraivanje antike protee se prvi

na mrea, sa tipizirane veliinama parcela. Krajem 18. veka poinje izgradnja monumentalnog,

put ne samo na izvornu rimsku nego i grku arhitekturu.

Na novom kontinentu dolazi do osnivanje prvih kolonojalnih naselja, to je poetak urbanistike delatnosti u SAD. Naselja su planski organizovana, oblik naselja je ematizovan i sprovedena pravougaona uli

reprezentativnog, novog glavnog grada Vaingtona, iji je centar velike prostorne kompozicije Kapitol, dom narodnog predstavnitva. Snop radijalnih avenija usmerenih ka Kapitolu preseca pravougaonu ulinu mreu.

Vaington, plan iz 18.v

Rekonstrukcije evropskih gradova u 19. ve

Rekonstrukcija Pariza

eka i dananji izgled

ku

kulturne ekspanzije, mnogi gradovi

ne epohe, te dolazi do rekonstrukcije evropskih gradova u 19. veku, od kojih je najznaajnija

Pariza, pod rukovodstvom ora Eena Osmana.

o e

Tokom perioda industrijalizacije i oseaju potrebu za razvojem i progresom moder

radikalna relonstrukcija

Srednjevekovni Pariz je bio arhitektonski neureen, pretrpan i haotian grad sa jasno definisanim granicama, koje su ometale dalji urbanistiki razvoj i ekspanziju grada. Napoleon III je izdao nareenje restrukturalizaciji i urbanistikom redizajnu itavog grada, a projekat jpoverio baronu oru Eenu Osmanu. Renoviranje Pariza obuhvatalo je izgradnju nove infrastrukture, saobraajne mree, osmiljavanje i planiranje javnih parkova i spomenika kao i uvoenje sistema gradske kanalizacije i vodovoda, zatim i kompletan redizajn arhitektonskog izgleda gradskih fasada i stambenih etvrti. iroki bulevari poput anzelizea i veliki trgovi poput Konkorda rasteretili su grad i omoguili graanstvu bolju komunikaciju i prohodnost. Poveanjem spratnosti i izgradnjom novih stambenih objekata u centru grada, omogueno je naseljavanje veeg broja stanovnitva. Ipak, mnogi Osmanovu radikalnu rekonstrukciju posmatraju kao unitenje starih korena grada.

106

1853.rekonstrukcija istorijskog grada Pariz, regulacijski plan Rekonstrukcija Bea

pariske rekonstrukcije. arkovski prostor oko istorijskog jezgra pruao je veoma povoljne perspektive za gradnju modernog gradskog centra. Raspisan je meunarodni konkurs, a najblii

jektu je projekat Ludviga Ferstera. Izgradnjom irokog rstenastog bulevara Ringstrasse, posle ruenja gradskih zidina, doveo je do

Obimna rekonstrukcija Bea nastala je pod uticajemPizstvarno izvedenom propformiranja sloenih arhitektonskih ansambala drutvenih zgrada u tom potezu.

Be u 19.veku Rekonstrukcija Barselone Konkurs za reformu i ozdravljenje Ba

da uz rekonstrukciju starog jeriasa predvia proirenje grada uvoenjem glavnih, irokih zrakastih

u prstenastu arteriju oko starog grada. Stambeni ompleksi su reeni sa pravougaonom mreom ulica. Umesto Triasovog projekta

rselone, 1859. reavanje problema zgra. Prvonagraen rad autora Antonia proirenja gra

Tsaobraajnica koje se ulivaju kusvojen je projekat Serde, koji je proirenje Barselone reio u pravougaonoj mrei nediferenciranih ulica, sa tipskim kvadratnim blokovima zaseenih uglova, uz uvoenje dijagonalnih saobraajnica

107

Serda- plan za proirenje grada 1859. i satelitski snimak

azvoj urbanistike teorij u 19 veku

amilo Zite amilo Zite (beki arhitekta 19. veka) pokuava da vrati renesansno dostojanstvo vnome prostoru grada, ponovo u svojim teoretskim i praktinim radovima vraa

enziju i lepotu istorijskih prostora. utor je knjige- Umetniko oblikovanje grada. Dao je otru kritiku urbanistike

. veka i kritiku neshvatanja drutvenog i kulturnog znaaja umetnosti

utvenog servisa radnika, njegova kritika grada bila je nstruktivna. Izvedeni projekti: Radniko naselje u Nju Lenarku, kotska

Nova harmonija, SAD, Komuna Harmoni-Hol (Kvinvud)

R e KKjana italijanske trgove, zagovara peaku dimAdelatnosti 19gradskih prostora. Njegovim delom postavljene su osnove prouavanja istorijskog razvoja gradova istorije urbanizma. Osniva je prvog asopisa za probleme urbanizma Stadtebau. ROBERT OVEN prvi industrijalac koji NEW LANARK /Engleska/ je doprineo reavanju problema stanovanja u predelu uz industrijske graevine, naselje za radnike i njihove porodice sa zgradama drkoRadna komuna

New Harmony,1825 i danas arl Furije

108

Osmislio oblik drutveno-proizvoakih skupina u delu Novi industrijski i drutveni svet, dao prikaz novog drutva Harmonija. Dao je naela organizacije i ureenja novog oblika drutvene i stambene zajednice komune falange. Kolektivna stambeno-drutvena zgrada ogromnih razmera za 1800 st. Razliita socijalna struktura stanovnitva. Ogroman znaaj daje drutvenom vaspitanju dece.

Ebenzer Hauard (1848-Knjiga Garden City of

1928) Tomorrow 1898, kojom je pokrenuto pitanje decentralizacije

eih gradova osnivanjem gradova u zelenilu oko grada matice. Vrtni grad jedinjuje kvalitete i humane vrednosti grada i sela: lepotu prirode, drutveni

zakupnine stanova.

dustriji i komunalnim objektima Mode putevi, sa parkom u sredinspolja tnih gradova trebalo bi obuhvatiti u ponovo konce elegrada za

vsivot, polja i parkove, svetle zgrade i vrtove, niske Njegove ideje bliske su Ovenu i Furijeu vrtni gradovi zasnovani na kooperativnojdrutvenoj zajednici. ema vrtnog grada je koncentrinim prstenima podeljena na tri funkcionalne zone:

Centralnu, sa parkom i drutvenim zgradama Srednju, glavnu zonu sa blokovima stambenih zgrada i irokim

prstenom zelenila Perifernu, namenjenu in

l grada karakteriu koncentrini obrui i radijalne i, javne zgrade na njegovom rubu, a fabrike, trnice i skladita u njem prstenu. Vie vrntrinu grupu, pa Houard stvara obrazac policentrinoga v

220000 stanovnika, ralanjenog u centralni grad i satelitske gradove. Pod utjecajem Houarda, kao prvi vrtni gradovi nastaju: Levort, Hemsted, Velvin, Pokret se brzo rairio Europom i Amerikom. Mnogi utemeljeni gradovi: delom kao samostalna naselja, delom kao vrtna predgraa, delom povezani sa industrijom.

Shema organi grada, plan Levorta i Hemsteda Iako ve a XIX. veka ne postie svoje ciljeve, ipak ostvaruje vana delimi na reenja, a njihove ideje ulaze u kompleksno radno polje

gde su grad, pejza i

zacije vrtnog

ina pokret

modernog urbanistikog i regionalnog planiranja,

109

industrija u pokuaju usklaivanja funkcija radi postizanja nove

prvoj polovini 20.veka zapaa se intenzivan rast gradova u razvijenijim ravama Evrope I Severne Amerike, dok se u drugoj polovini teite rasta seli u

i Afriku. Gradovi se mahom razvijaju haotino i zgusnuto, o ima kao posledice socijalno raslojavanje, unitavanje okoline i opte

osama i blokovima zgrada, industrija i saobraaj rastu

rbanizmu kao modernoj disciplini. 1928. godine je

Roe u erlinu, , grupa De Stijl u Holandiji i konstruktivisti u Rusiji. Zaetnicima nove

ekonomske, ekoloke i estetske ravnotee. Gradovi u 20 veku UdLatinsku Ameriku, Azijutsiromatvo. Dvadesetih godina 20 veka poinje da se vri podela grada po funkcijama, odnosno funkcionalno zoniranje grada. U pojedinim gradovima dominiraju odreene funkcije, pa razlikujemo- industrijske, administrativne, univerzitetske gradove Industrijski razvoj i urbanistiko planiranje razilaze se na sudbonosan nain. Ranija tradicija planiranja svoju punu delotvornost postie u doba kad poinje politiki i industrijski prevrat. Dok urbanisti krajem 19.veka nastoje da regulaciju gradova osvee baroknimprema sopstvenim zakonima, pri emu dolazi do preklapanja ili do blokiranja preoptereenog grada. Tek vrlo kasno raa se spoznaja o tome da se u urbanizmu industrijskoga doba ne radi toliko o formalnim problemima nego u mnogo veoj meri o usmeravanju dotada nekontrolisanih dravnih i socijalnih procesa, koji su promenili celokupne ivotne odnose, ukljuujui i istorijske gradove i gotovo nuno prouzrokovali haos. Tek izmeu 1920. i 1930. manji broj arhitekata i urbanista konano raskida s istorijskom tradicijom. Otrina njihovih programskih zahteva i beskompromisna gradnja prvih naselja (Amsterdam, Rotterdam, Frankfurt na Majni, Berlin ), izaziva jak otpor, ali otvara put uosnovan CIAM, Centar internacionalne moderne arhitekture, koji svojom teoretskom misli utie na urbanizam na teorijskom i praktinom planu. U njemu su bili arhitekti Nemake- Mis van der Roe i Valter Gropijus koji se 1919. godine osnivali Bauhaus, zatim, urbanista Ludvig Hilbersajmer (koji je imao ulogu u urbanizaciji grada Detroita u SAD), tu su bili Holanani Kornelius van Besteren, Jakob Oud, Gerit Ritveld, vajcarac Le Korbizje ( arl-Eduar anre-Gri ) Belgijanac Viktor Burgerios i Brazilac Luio Kosta ( koji je mnogo kasnije saraivao sa Oskarom Nimajerom i dobija konkurs na izgradnju grada Brazilije u Brazilu), panac Hose Luis Sert i Mojsej Ginsburg iz Sovjetskog saveza sa grupom konstruktivistikih arhitekata. Na etvrtom kongresu CIAM-a, 1933, nastaje Atinska povelja s tezama o urbanizmu, u kojima je formulisano haotino stanje sa predlozima optih zahteva za obnovu. Ta povelja opremljena je analizama 33 grada. Internacionalnom razmenom ideja i rasprava stvorena je zajednika podloga za rad urbanista, koji je ponovno nastavljen nakon prekida u razdoblju diktatura i Drugog svetskog rata. Atinska povelja proklamuje pet sadrajnih aspekata ivota u gradskom prostoru, kao polazite funkcionalnog zoniranja- stanovanje, rad, rekreaciju, saobraaj i centralne funkcije. Pokret moderne arhitekture zapoinje aktivnou pojedinih arhitekata i malih grupa formiranih u Europi. Vodee mesto zauzimaju sledei arhitekti: Le Korbizije u Parizu, Valter Gropijus s Bauhausom u Wajmaru, Mendelson, Mis van der B

110

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%B5%D0%BC%D0%B0%D1%87%D0%BA%D0%B0http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D1%83%D0%B4%D0%B2%D0%B8%D0%B3_%D0%9C%D0%B8%D1%81_%D0%B2%D0%B0%D0%BD_%D0%B4%D0%B5%D1%80_%D0%A0%D0%BE%D0%B5http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%B0%D0%BB%D1%82%D0%B5%D1%80_%D0%93%D1%80%D0%BE%D0%BF%D0%B8%D1%98%D1%83%D1%81http://sr.wikipedia.org/wiki/1919http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%83%D1%85%D0%B0%D1%83%D1%81http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%90%D0%94http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%BE%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D1%92%D0%B0%D0%BD%D0%B8http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D0%B2%D0%B0%D1%98%D1%86%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B0http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%B5_%D0%9A%D0%BE%D1%80%D0%B1%D0%B8%D0%B7%D1%98%D0%B5http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%B5_%D0%9A%D0%BE%D1%80%D0%B1%D0%B8%D0%B7%D1%98%D0%B5http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B3%D0%B8%D1%98%D0%B0http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B8%D0%BBhttp://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D1%83%D1%87%D0%B8%D0%BE_%D0%9A%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%80_%D0%9D%D0%B8%D0%BC%D0%B0%D1%98%D0%B5%D1%80http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D1%98%D0%B0http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B8%D0%BBhttp://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D0%BF%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%98%D0%B0http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%BE%D0%B2%D1%98%D0%B5%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%B8_%D1%81%D0%B0%D0%B2%D0%B5%D0%B7http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%BE%D0%BD%D1%81%D1%82%D1%80%D1%83%D0%BA%D1%82%D0%B8%D0%B2%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D0%BChttp://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%80%D1%85%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BA%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0

arhitekture najvanija su naela i metode pomou kojih nastoje da prevladaju dotadanji formalizam u korist funkcionalnog oblikovanja. KARAKTERISTIKE MODERNOG GRADA 20.veka

Nakon postupnog nestanka bloka izrazito se polariziraju dve tipologije stanovanja: individualno stanovanje i viestambena

Grad vie nije dominantno prostor u kojem se stanuje. Veliki deo

hnoloki razvoj omoguava

i gradovi s predominacijom jedne funkcije: industrijski

izgradnja (maine za stanovanje)

njegovog tkiva otpada na radne i komunalne aktivnosti koje treba planirati. (Istorijski grad se bavio ekskluzivno samo stanovanjem, centrom i reprezentacijom). Tesuperpoziciju sadraja kroz vertikalno, a ne samo horizontalno zoniranje.

Istraivaki i nauni pristup planiranju ini struku urbanizma interdisciplinarnom, a karakterie je internacionalizacija stila i koncepata.

Nastaju novgrad, univerzitetski, administrativni, turistiki i sl.

Razbijanje bloka LE KORBIZIJE

Arhitektura je uslovljena duhom vremena, a duh vremena su dubine prolosti, poznavanje sadanjosti i sagledavanje budunosti Le Corbusier

iliona Le Korbizije je 1925. godine na izlobi predstavio -Savremeni grad za tri m

111

stanovnika predstavio radikalni plan rekonstrukcije centra Pariza. Geometrijsko redite poslovnog grada formiraju ose saobraajnica, koje jasno odaju strogost u

sprincipu odvajanja kolskog od peakog saobraaja i od ostalih gradskih funkcija.Dominantne graevine ovog plana jesu kule soliteri, osnove krsta, koje poput religijskih graevina u prolosti u novom gradu budunosti najavljuje dominaciju novog poretka. Korbizijeov plan je doiveo mnoge kritike savremenika.

Modulor, Kapela u Ronanu, Vila Savoja, Marsejski blok

112

RIM - Trg svetog Petra Lorenca Berninija