130408 maori-pages 1 - 36
DESCRIPTION
Te KorowaiTRANSCRIPT
TE POARI MATUA O NGĀ KŌHANGA REO
“Kei a tātou anō te ara tika hei ōhākī mā ngā mokopuna”
TŪTOHINGA
Te Kaupapa a te Whānau
▪ Ngā mātāpono hei ārahi i te whānau
▪ Ngā whāinga motuhake mā te whānau
- Ngā koronga me ngā whakaritenga
- Mahere whakahaere a te whānau
- Ngā paerewa
▪ Ngā wānanga a te whānau
©
1.Reviewed 21 September 2012 – in progress
2.
‘Ko te whakaaro te kākahu o te reo’ nā te Kōhanga Reo ake tēnei kōrero
KI NGĀ WHĀNAU: I whakaemi noa ihotia ēnei kōrero e te Poari o Te Kōhanga Reo hei āwhina i te whānau, i ngā hapū, i ngā iwi e whai pānga ana ki te Kaupapa o Te Kōhanga Reo.
E whā ngā wāhanga o te pukapuka nei, arā:
Kupu Whakataki- Ngā Pou Matua- Ngā Mātāpono a Te Kōhanga Reo- Ngā Whāinga Motuhake a Te Kōhanga Reo
Te Wāhanga Tuatahi- Te aratohu whakaritenga Tūtohinga Kōhanga Reo- Ngā koronga, ngā whakaritenga me ngā rauemi hei āwhina i te
Tūtohinga Kōhanga Reo - Te rārangi take me mātua whai kia tutuki ai tā te Tūtohinga
Kōhanga Reo
Te Wāhanga TuaruaNgā whakahaere a ngā wānanga whānau
- Ngā ara whakaū i te Kaupapa o Te Kōhanga Reo
Te Wāhanga TuatoruNgā whakahaere a ngā whānau i ngā Kaupapa Mahi- Ko te whakaaro te kākahu o te reo (kei te whārangi 67 te
whakamārama whānui, arā, ngā koronga)(it is thoughts that clothes the language)
NGĀ KAI O ROTO I TE KOROWAI
3.‘E kore e ngaro te kākano rangatira’
(The strain of nobility lives on in each one of us)
KUPU WHAKATAKI
Ngā Pou Matua
Te Kōhanga Reo- He wāhi ko te reo Māori anake kei te kōrerohia ki te
mokopuna mai i tōna whānautanga ā ono tau noa, ā, kei te whakatipuhia i roto i te ahurea Māori o tōna whānau.
- Ko te whānau te kaiwhakahaere, te kaiwhakatau i te kaupapa e ū ana ki ngā aratohu kua whakatakototia e Te Poari Matua
- Kia tika, kia pono ki te kaupapa
- Tauiratia ngā whanonga e ora pū ai te hinengaro, te wairua, te tinana o te tamaiti, engari me whakatūturu te tohu manaaki rangatira.
Ngā Mātāpono
Ko ngā mātāpono e whai ake nei he whakatoka i te moetoa a ngā tĪpuna he mōniania hoki nō rātou kei ngaro te Reo.
Ngā Whāinga Motuhake
Ko ngā whāinga motuhake e whai ake nei e tohu ana i te ahunga me te whanaketanga o te kaupapa.
Tūtohinga
Ko te kupu taurangi a ngā kōhanga reo ki te Poari Matua ka ū rātou ki ngā kaupapa here a te Poari Matua kei roto nei i te Korowai.
Ngā Koronga
Ko ngā koronga e whai ake nei e whakarāpopoto ana i ngā whāinga motuhake.
Ngā Whakaritenga
Ko ngā whakaritenga e whai ake nei he āwhina i te whānau me pēhea te mahi, ā, ka riro mā wai rawa o roto i te whānau e mahi kia tutuki ai ngā hiahia.
‘Pono ki te kaupapa, puna ko te Reo’
4.(If you’re true to the kaupapa there will be a wellspring of language)
5.NGĀ KŌRERO MŌ TE KAUPAPA
Ko te Kaupapa o Te Kōhanga Reo:
1. Ko te reo Māori anake i roto i Te Kōhanga Reo ia rā, ia rā
2. Kei te whānau te mana whakahaere
3. Kia tika, kia pono ki te kaupapa
4. Tauiratia ngā whanonga e ora pū ai te hinengaro, te wairua, te tinana o te tamaiti, engari me whakatūturu te tohu manaaki rangatira.
Mehemea tātou ka ū ki ēnei kaupapa here, ka hua mai:
a. ko te ora o te reo haere ake nei
b. ko te ūkaipō o te ao Kōhanga Reo
c. ko te manaaki a te whānau i te Kaupapa
d. ko te mahitahi a te katoa o te whānau
e. ko te kaha ake o te kauanuanu me te aroha o tētahi ki tētahi
f. ko te tau o te rangimärie i waenganui i te katoa o te whānau.
3. Kia tū tika, kia tū pono ki te Kaupapa
Anei ētahi whakamārama mō ngā kaupapa here:
1. Ko te reo Māori anake i roto i Te Kōhanga Reo ia rā ia rā:
- e taea ana e ngā mātua te ako i te taha o ngā mokopuna
- he uara nui tō te kaumātua i roto i te Kōhanga Reo
- me mātua ko te Reo e tū ai he kōhanga reo
- ko te kōhanga reo te pārekereke e ū ai te reo ki te wairua, ki te hirikapo, ki te ngākau o te mokopuna
2. Ngā whakahaere a te whānau:
- Me whai wāhi te katoa o te whānau ki roto i ngā whakahaere o Te Kōhanga Reo, kia kapi ai ngā kaupapa katoa, mai i te Tūtohinga ki te ūkaipōtanga o te kōhanga reo.
- Me āwhina tētahi i tētahi
- E ako tonu ana te katoa i ngā āhuatanga e pā ana ki Te Kōhanga Reo
- Kia kaua e taea te whakapae nō tētahi noa atu te hē
- Kia kaua e whai wāhi mai te tīkai
- He wāhi e tino rangona ai te tūrangahakoa inā uru atu te tangata.
6.Ngākaunuitia:
- tō tātou Atua
- ā tātou mokopuna
- ō tātou tīpuna
- ō tātou whānau, hapū, iwi
- a koe anō, tētahi ki tētahi hoki
Me whakaaro anō hoki te taha pūtea mai i te Kāwanatanga
4. Tauiratia ngā whanonga e ora pū ai te hinengaro, te wairua, te tinana o te tamaiti, engari me whakatūturu te tohu manaaki rangatira
Tūwhitia te hopo, mairangatia te angitū, arā, whakaahuru mōwaitia te ahurea o te kōhanga reo:
- Ko koutou o te whānau kia tika anō hoki tā koutou i kai ai kia noho ora mai anō hoki ko koutou hei tiaki i ngā mokopuna
- Kia kaua te kai paipa
- Kia kaua te kai waipiro
- Kia kaua te kai rauhea
- Kia kaua te kupu tātā e makere noa
- Kia kaua te tūkino tamariki
- Kia āraitia atu ngā māuiui katoa mā runga i te whāngai i a tātou mokopuna ki ngā kai e tika ana
- Me āta matapaki e tātou te pānga mai o ēnei māuiui
7.
TE POARI MATUA O TE KŌHANGA REO
NGĀ WHAKAMĀRAMATANGA O NGĀ KAUPAPA WHAKAHAERE
“Kāore i te rākau te kōrero, kei te tohunga whakairo kē.”
“Ko te mokopuna te poutokomanawa o te whare o Te Kōhanga Reo, ko tōna tūāpapa ko te Reo me ngā Tikanga”
Ngā Aratohu:
- Me āhei ngā mokopuna katoa te ako i te Reo Māori
- Kei te whānau te tikanga, te atawhai me te manaaki i te mokopuna
- Ko te haepapa a te whānau ko te whakapakari i te whānau kia tutuki ai ngā mahi katoa e whakaritea atu ai
- Ko tā te iwi he kōkiri, he whiriwhiri, he kimi rauemi mā te hapū me te whānau
- Ko tā te kāwanatanga he whakatutuki i ngā wawata, i ngā maruāpō o te ao Māori, i runga anō i tā Te Tiriti o Waitangi i whakahau ai.
8.
NGĀ KAUPAPA WHAKAHAERE
Ko te Reo he taonga, engari ko te mokopuna te tino taonga
Mātāpono 1: Me āhei ngā mokopuna katoa te ako i te Reo Māori
- Kei roto i Te Whāriki a Te Kōhanga Reo te kaupapa o te ako
Mātāpono 2: Kei te whānau te tikanga, te atawhai me te manaaki i te mokopuna
Mātāpono 3: Ko te haepapa a te whānau ko te whakapakari i te whānau kia tutuki ai ngā mahi katoa e whakaritea atu ai
Mātāpono 4: Ko tā te iwi he kōkiri, he whiriwhiri, he kimi rauemi mā te hapū me te whānau
Mātāpono 5: Ko tā te kāwanatanga he whakatutuki i ngā wawata, i ngā maruāpō o te ao Māori, i runga anō i tā Te Tiriti o Waitangi i whakahau ai
Kei roto i Te Whāriki a Te Kōhanga Reo teTikanga Māori, te Āhuatanga Māori, te Reo Māori
9.
‘Ko te reo te mauri o te mana Māori’ (Kaumātua Wānanga, 1979)
E whai ake ngā kupu kua whakatapua:
'Me pioke he awheo mō Te Kōhanga ReoTe taonga tuku iho nā te Atua
Te taonga e kore e ngaroI ngā tau whakahuihuiI ngā tau takaoriori'
... Tā Himi Henare
10.
NGĀ WHĀINGA MOTUHAKE A TE KŌHANGA REO
Tērā te wā ka whānau mai he tamaiti
o te kupu whakaari, māna tātou e ārahi
Ko ngā tumanako me ngā wawata, ka timatahia i roto i Te Ariki ka
whakaotia ki roto i a ia, ko ia hoki Te Ārepa me Te Ōmeka
1. Wāhi oranga, Wātea me te Taiao :
Whāinga Kia noho mahea, ā, kei te watea ngā huarahi hei āwhina i te mokopuna kia pakari i roto i tana Ao Māori, pakari ā-tinana, ā-hinengaro, ā-whatumanawa i roto i Te Kōhanga Reo whānau, i raro hoki i te korowai o tōna rangatiratanga.
2. Ngā Honotanga - Relationships with parents and whānau:
Whāinga A
Kia watea ngā huarahi kia hua ai ngā matua me te whānau ki ngā whakarite me ngā whakatau o Te Kōhanga Reo, ko tēnei hoki tētahi o ngā ture-here o te Poari Matua (ngā whānau nā rātou ngā mokopuna, nā rātou te kaupapa)
Whāinga B
Kia hua ai kia noho tonu te kaupapa i roto i a ngai tāua te Māori.
3. Ngā Ioritetanga:
11.Whāinga Kia hua te Kōhanga whānau, kei te mārama, kei te tika ngā whakanekeneketanga, ngā mahi o
te paerangatiratanga kia hua mai ko te kaupapa, ko te whānau, ko ngā tikanga Māori, ko te whakaaro Māori.
4. Paerangatiratanga ā-whānau :
Whāinga A
Kia pai, kia tika Te Kōhanga Reo whānau i te tikanga whakawhiwhi mahi
Whāinga B
Kia pai, ka tika te whakahaere a te whānau i ngā ture-here o Te Kōhanga Reo i whakatakotohia e te Poari Matua kia hua ai he whānau aroha, ko te pūtake o te mokopuna, te whānau, hapū, iwi
Whāinga C
Kia tika tonu te whakahaere e te whānau ngā mahi a tuhi ngā pūtea, i roto i te kaupapa whakapou moni, kia hua pai ai ngā mokopuna me te kaupapa hoki
5. Ngā kaimahi a te whānau :
Whāinga Kia mōhio ngā kai mahi o te whānau ki ngā mokopuna, ngā āhuatanga whakatipu i a rātou, mōhio ki te reo Māori a kei te hiahia te ako te reo i roto i te Kōhanga
6. Ngā kaimahi a te whānau :
Whāinga Kia mōhio ngā kai mahi o te whānau ki ngā mokopuna, ngā āhuatanga whakatipu i a rātou, mōhio ki te reo Māori a kei te hiahia te ako te reo i roto i te Kōhanga
7. Ngā kaimahi a te whānau :
Whāinga Kia mōhio ngā kai mahi o te whānau ki ngā mokopuna, ngā āhuatanga whakatipu i a rātou, mōhio ki te reo Māori a kei te hiahia te ako te reo i roto i te Kōhanga
8. Akoako a Whānau :
12.Whāinga Kia whakawatea e te whānau he wāhanga mō ngā mahi akoako i te reo a he huarahi ki ngā
ako e whai kawa ana, heiwhakapakari te whānau a kei te tautokotia e ngā Rōpū Tino Rangatiratanga
NGĀ WHĀINGA MOTUHAKE O TE KŌHANGA REO
E kore ahau he ngaro, he kakano i ruia mai i Rangiatea
9. Ngā pūtea, ngā rawa kei runga marae:
Whāinga Kia whakae te whānau te wāhi tika mō te whakahaere Kōhanga kei runga maraeKia whakae te whānau kia noho watea a e pai ana te taiao mō ngā mokopuna
10. Me kaute tonu te tirohou o te whānau i te kaupapa :
Whāinga Ka tirohoutia e te whānau ngā whakahaere, ngā whakaritenga, ngā mahi a e whai kaha ana i te tini kia hua ai he whānau pai, e koa ana te taiao mō te mokopuna
11. Ngā mahi tirotiro a whānau :
Whāinga A
Kia mataara, kia oho mauri te whānau, kia hua ai te reo rangatira, ngā moemoea me ngā wawata a ngā kaumātua mō temokopuna mā roto i te kaupapa o Te Kōhanga Reo
Whāinga B
Me tirotirohia te huanga me te hirahira o te reo
13.
“E tipu e rea mō ngā rā o tōu ao
Ko tō ringa ki ngā rākau a te Pākehā
hei ara mō tō tinana
Ko tō ngākau ki ngā taonga a ō tīpuna Māori
hei tikitiki mō tō māhuna
Ā, ko tō wairua ki tō Atua nāna nei ngā mea katoa
Sir Apirana Turupa Ngata
14.
WĀHANGA TUATAHI
TE WHAKARITE TŪTOHINGA MĀ IA KŌHANGA REO
Mā te katoa o te whānau ēnei whāinga e whakatutuki.
TE WHĀINGA: (A) Ngā haepapa a te whānau, a te hapu, a te iwi mō te wāhi ki te mokopuna
NGĀ KORONGA (hei whakatutuki)
NGĀ WHAKARITENGA (me pēhea e tutuki ai ngā koronga)
NGĀ RAUEMI ME NGĀ TOHUTORO
Ko te whakatau, ko te whakaemi i ngā hiahia o ngā whānau Kōhanga Reo.
a. E whakaritea ana e te whānau te Tūtohinga mā te kōhanga reo, ā, kei te tautokotia e te purapura, e te hapū me te iwi
Ngā whakatakoto a te whānau:
- Pēhea ai te kawe a te whānau i ngā mahi kia tutuki ai ngā koronga
- Te wā ka mahi te whānau i ā rātou mahi motuhake
- Ko ēhea rōpū o te whānau hei kawe i ia wāhanga o te mahi
Me tuku pānui te whānau e tohu ana i te:
- rā o te hui
- wāhi o te hui
- wā o te hui
- kaupapa o te hui
I ia hui me mātua whakarite he rārangi ingoa o te hunga i tae atu ki taua hui rā.
New resource list to be added
15.
Ko tā te whānau kia noho pono, kia ū anō hoki ki tāna i taurangi ai
TE WHĀINGA (B) Me noho pono ki ngā mokopuna, ki ngā whānau, ki ngā hapū, ki ngā iwi
NGĀ KORONGA NGĀ WHAKARITENGA NGĀ RAUEMI ME NGĀ TOHUTORO
16.
Te whakatū Kōhanga Reo
(a) Me tino mōhio pū ngā whānau ki te kaupapa ake o Te Kōhanga Reo.
Whakarite mahere ā-whānau
(b) Me whakarite mahere te whānau i te taha whakahaere e whakaata ana i te kaupapa o Te Kōhanga Reo:
- te reo Māori- ngā tikanga Māori- ngā tino o te ahurea
Māori
Ngā Ture Whakaae i Te Tomonga Mai
(c)
Mahere ā-whānau
1. Ngā mahi me oti:Kia tono ki te purapura, ki te tari matua, ki ngā kaumātua, ki ngā tāngata e mōhio ana ki te kōrero i te kaupapa a Te Kōhanga Reo me ōna āhuatanga katoa.
1. Kimihia ngā whānau o roto i te rohe e kaingākau mai ana
2. Kimihia mai te hunga kōrero Māori e tautoko mai ana i te kaupapa
3. Ki hea tō kōhanga tū ai?
4. Me hono atu te whānau ki te Purapura o te rohe.
2. Te whanake rautaki Reo
- Kōrero Māori i ngā wā katoa, i ngā wāhi katoa. Me pēhea e taea ai?
- Kia marae ngā tikanga
Te whakauru whānau houMe mārama rawa atu ki ngā ūpane e rima e mana ai te tomonga mai.
“Te Whakauru Whānau Hou”
17.
Ko tā te whānau kia noho pono, kia ū anō hoki ki tāna i taurangi ai
TE WHĀINGA (B) Me noho pono ki ngā mokopuna, ki ngā whānau, ki ngā hapū, ki ngā iwi
NGĀ KORONGA NGĀ WHAKARITENGA NGĀ RAUEMI ME NGĀ TOHUTORO
Te Kōhanga Reo Hou
Ko ngā kōhanga reo kua tū kēKo ngā Kōhanga Reo kua papaki kē ngā parirau, ko ngā kōhanga reo e pīrahoraho tonu ana.
Te whai raihana – Kōhanga Reo hou
Kia tutuki ngā hiahia katoa e whai raihana ai
1. Ko te whakaritenga me te whakaotinga o te Tūtohinga.
2. Kei te Korowai ngā ture me mātua taea e te Kōhanga Reo
3. Ko te Tūtohinga e whakatakotohia ana hei whakamanatanga mā te Tari Matua, i raro i te maru o Te Poari Matua
1. Ko ngā Tūtohinga a ngā Kōhanga Reo kua tū kē me arotake ia tau.
1. Me mārama ki ngā Ture Kōhungahunga 2008
2. Me kimi mai ngā āhuatanga me mātua whakatutuki e te whānau kia eke ai tā ngā ture i whakahau ai.
Rārangi
18.
Ko te pūtake o tenei whenu he whakamātau i tōu mōhio ki te ngako, ki te hōhonutanga o ngā uara e pā ana ki te whakatakoto, ki te whakatutuki mahere
TE WHĀINGA TUARUA
NGĀ KORONGA NGĀ WHAKARITENGA NGĀ RAUEMI ME NGĀ TOHUTORO
Te mokopuna, te whānau, te Whāriki
Kōrero Māori i ngā wā katoa i roto i Te Kōhanga Reo
19.Ko tā Te Kōhanga Reo he whakatairanga i te reo Māori ahakoa rere ki hea.
Ko ngā mātāpono:-Ko te Whakamana
Ko te KotahitangaKo ngā HonotangaWhānau – Tangata
Ngā Taumata Whakahirahira:-ko te Mana Atua-Mana Whenua-Mana Tangata-Mana Reo-Mana ao tūroa
Ngā hōtaka ako e takea mai ana i te whānau:
- Te reo Māori- Ngā tikanga Māori- Te tipuranga o te mokopuna- Te whakamātau me te tātari i te
Reo- Te kaupapa o Te Kōhanga Reo- Te reo ki Te Kōhanga Reo- Te reo ki te kāinga- Te reo ki te taiao- Te reo ki te marae
Ngā mahi ia rā- Te mahere ā-tau - Te mahere tau Māori- Te mahere ā-wiki
Ngā mahi ia rā - karakia, mihi, kōrero pukapuka, waiata, tākaro, āhuatanga o te rangi, ngahere, onepū, pāmu, kaimoana, huawhenua, tangihanga, ngā momo whakatūpato katoa, mahi whakaari, haka
'Te Wheke'‘AKO’Kaumātua, kuia
Te Ara Whakapakari Tuatahi
Te Ara Whakapakari Tuarua
Whakapakari Tino Rangatiratanga
Ngā Taumata Whakamātau
Te Whāriki a Te Kōhanga Reo
20.
TE WHĀINGA TUARUA
Me āki ngā whānau
NGĀ WHĀINGA NGĀ WHAKARITENGA NGĀ RAUEMI ME NGĀ TOHUTORO
- Me āki ngā whānau kia whai wāhi ki ngā mahi o roto i te Kōhanga Reo hei tautoko i te mokopuna, hei whakaū anō hoki i ngā tikanga o Te Kōhanga Reo.
- Whakarite mahere mahi mā ngā mokopuna:
Ko te mahere ka whakaritea me pā ki ngā taipakeketanga katoa
Kei te kōrero Māori i te kāinga hei tautoko i te reo o te Kōhanga Reo
Ngā akoako a te whānauMe kimi ngā pūkenga hei whakapakari i a rātou - ngā kaiako, ngā kaimahi, te whānau
Katoa ngā mahi me whakapakari i te tipu o te tamaiti, ā-reo, ā-wairua, ā-hinengaro, ā-tinana
Ngā rauemi a Te Poari Matua
Kaumātua, Tari ā-rohe, Purapura
Te Wheke, ‘AKO’, Te Ara Whakapakari Tuatahi, Te Ara Whakapakari Tuarua, Te Whakapakari TinoRangatiratanga,
Te Whāriki a Te Kōhanga Reo
Ngā rauemi a Te Poari Matua
21.
Ka tautokotia anō e te whānau te Kaupapa o te Kōhanga Reo
WHĀINGA TUARUA
NGĀ KORONGA NGĀ WHAKARITENGA NGĀ RAUEMI ME NGĀ TOHUTORO
Me tino mārama te whānau ki te kaupapa me ngā whakahau a “Te Whakauru Whānau Hou”
Me mātua tutuki ngā wāhanga e rima o “Te Whakauru Whānau Hou”.
1. Me tino tae mai te mokopuna me te whānau ki te kōhanga reo.
2. Ka eke ana ki tā te whānau hou i pai ai, hei reira tutuki ai ngā whakahau a “Te Whakauru Whānau Hou”
3. Kia tū te hui a te whānau, hei reira whakatauhia ai te whānau hou
Te Whakauru Whānau Hou
22.
‘Ko te tĪmatanga o te matauranga, ko te wehi ki a Ihoa’
Komiria nā he miro. Ka whatu ki te kaupapa o Te Kōhanga Reo
“Te Kōhanga Reo mō ake tonu”
TE WHĀINGA TUARUA
Ki te whatu i ngā kaha me ngā pūmanawatanga o te whānau hei tautoko i Te Kōhanga Reo Kaupapa
NGĀ KORONGA NGĀ WHAKARITENGA NGĀ RAUEMI ME NGĀ TOHUTORO
Whāia te mahere kua oti mā reira pea e hihiko ai te hinengaro, e muramura ai ngā whatu, e ohooho ai te wairua
Katoa ngā mahere me whai whakaaro ki te haumarutanga o te mokopuna.
Me rangatira te manaaki i te tangata
Ko ngā wheako ako e ahu mai ana i te mahere:
- ko te waiata, - ko te haka- ko te karakia, - ko te mihimihi- ko te whakapapa- ko ngā tākaro o runga o
Papatūānuku
Me tūturu te mātāpono haumaru tamariki ki roto i te tūtohinga. Anei he tauira:
Inā he haere tā te kōhanga reo, me mātua ū ki ngā mātāpono haumaru tamariki.
Nga kaumātua, Te Whāriki a Te Kōhanga Reo,
23.Prepared by Tamati & Tilly Reedy, 1993
TE WHARIKI:
NGĀ TAUMATAWHAKAHIRAHIR
A
TINANA HINENGARO WAIRUA WHATUMANAWA
Mana Atua
- te Wairuatanga me te atuatanga
- te mana-ahua-ake/tu-motuhake
- whakatipu oranganui
Te Mana Tinana
- kei te tinana tōna āhuatanga
- kei te tinana tōna whakaata kaha
Te Mana Hinengaro
- whakamatautau i te hinengaro ki te rapu i te mōhio hei kawe ki tōna oranganui
- whakapono ki a ia anō
Te Mana Wairua
- te kora wairuatanga o ia tangata
- he mana ahurei (unique)
- he mauri kei ngā mea katoa
Te Mana Whatumanawa
- e whakaatu ana i te ngakau o roto, o waho o te tangata
- te whangaitia ngā whakaaro pai, ka puta te pai
- te whakaaro kino, ka puta te kino
Mana Tangata
- he ngakau-tuku
- whakamana kiritau (self-esteem)
- whakatipu mana whakahaere
Te Pakaritanga Tinana
Mā te whakakori tinana me te kai pai, ka tu;- te tinana ora- te tinana pakari- te tinana hihiko
Te Pakaritanga Hinengaro
- whakamana ngā whakaaro pono
- whakatipu mōhio, pukenga
- te pukahutanga o te Taiao
- kaore he tuaruatanga o tou ao - koia nei anake!
Te Pakaritanga Wairua
- te wairua tuku-taonga
- te ngakau manaaki tangata
- te whakawhanaungatanga
Te Pakaritanga Whatumanawa
- me aronui ki te harikoa me te katakata
- unuhia te ngakau raruraru
- ka tautoko te ahua tangata-rite
24.
Mana Reo
- kōrero i te reo- whakawhitiwhi
ti whakaaro- whakatipu
mōhio mō te tapu o te reo
Whakatinanatanga Whakaaro
- he maha ngā momo reo
- he tahu to te reo
- he whakaputanga mana tangata, mana iwi
Te Hinengaro O Te Reo
- he aria nā te hinengaro mō te whakawhiti whakaaro
- mā tōna tau ki te reo ka rewa te mana o te tangata me te reo
Whakapa Wairua
- he wairua kei ngā reo katoa
- he kuru-pounamu ngā reo katoa
- mā te kōrero ka ora te reo
Kōrero-A-Whatumanawa
- whakaatu-a-ngakau, te aroha, te harikoa, te pouri, te mataku, te kino
- mā te reo ka tu-maia, ka tau te hauora, ka ora te ngakau
Mana Whenua - turangawaewa
e- toiwhenua- whakatipu te
ngakau mana-motuhake ki te whenua
Mana-a-Tinana
- ngā taonga-a-iwi
- te rangahau tiaki whenua, tiaki tinana
- te whāinga toi-whenua
Mana-A-Hinengaro
- te whakau i tōna toiwhenua
- te kiritau me te aroha ki te hau-kainga
Mana-A-Wairua
- kotahi anō te whenua, te iwi me te Taiao
- ko te wairua whenua kei roto i te tangata
Aroha Whenua
- ka pakari te turangawaewae i roto i ngā waiata, mahi toi, pepeha, haka, oriori, toi whakaari, kōrero nehe
- te take e pakangatia ai te whenua
Mana Aoturoa
- mana kimihanga
- mana rangahau
- whakatipu mōhiotanga mō te ahua tangata, ahua taiao
Te Tinana O Te Taiao
- te rapu mōhio mō Papa, mō te Taiao, mō te tangata
- te mōhio mai i te ao tawhito ki te ao hou
- te rangahau te nui, te iti
Whakaritenga Taiao
- te hiringa o te mahara ki te rangahau
- rangahau te oritenga, te rereketanga o te tangata, ki te Taiao
Te Wairua Taiao
- kotahi anō te matapuna, te pungao o te Taiao
- he pumanawa kei te kitenga i
- te Ao Whanui
Te Tuhura Whatumanawa
- kia marama ki ngā ture whanui o te whatumanawa - te aroha, te hakere...
- whakatipu te ngakau aio, marie, tangatarite
25.
Mā te whānau o Te Kōhanga Reo hei whakatakoto he kaupapa hei whakanui i te mauri o ia mokopuna i roto i te korowai o Te Kōhanga Reo (Me kimi kōrero atu anō)
TE WHĀINGA TUATORU
Nga hiahia motuhake - E tautoko ana ngā hiahia katoa o te mokopuna
NGĀ KORONGA NGĀ WHAKARITENGA NGĀ RAUEMI ME NGĀ TOHUTORO
26.
a. Nā te mea he taonga katoa ā tātou mokopuna kei runga i a rātou te mana a ō rātou whānau, hapū, iwi. Me āta whiriwhiri ngā āhuatanga e pā ana ki a rātou
b. Katoa ngā mahere ako me whai wāhi ki ngā tamariki katoa o Te Kōhanga Reo ahakoa ngā āhua o te mate ka pā.
c. Me whakarite he kaupapa mahere, rauemi hoki e te Kōhanga Reo, hei āwhina i ngā mokopuna e tika ana kia motuhake te uruora i roto i ā rātou kaupapa ako.
d. Kia tino mōhio ngā mokopuna ki te tiaki tētahi i tētahi.
e. Tautokotia te whānau kia taea ai te mokopuna te āwhina.
▪ Ngā pūrongo mō te mokopuna ki tana whānau
▪ Ka riro mā ngā kaimahi e whakatakoto he pūrongo kokenga ki te hui a te whānau
▪ Mātaitia ngā mokopuna kia kitea ai mena kua whanake haere ngā pūkenga
▪ Kia tika tonu te manaaki i te kōnaetanga o ngā kōrero e pā ana ki te mokopuna
▪ Ahakoa he aha me whakaae, me whai wāhi mai hoki ngā mātua ki ngā mahi a te Kōhanga Reo
▪ Me āta whakaaro anō ngā rauemi tākaro motuhake
▪ Kimihia ngā huarahi whakatikatika i ngā whare
Kia kaha te ako i ngā mokopuna tuākana ki te āwhina i ngā mokopuna taina
Me whai whakaaro te whānau ki ērā e whakaekea ana e ngā āhuatanga e whakararu ana i a ratou.
Mātai tamaiti
Kuia, kaumātua‘AKO’ nā Rose PereWhariki
27.
Kia uruhau, kia āhuareka te kōhanga reo
TE WHĀINGA TUAWHĀ
Te Whare Kōhanga
He tikanga tūturu kia whai oranga, kia whāomoomotia, kia haumarutia te mokopuna
NGĀ KORONGA NGĀ WHAKARITENGA NGĀ RAUEMI ME NGĀ TOHUTORO
28.
a. Ko te mātāmua a te whānau ko te ū motuhake ki te oranga o te mokopuna
b. Kia mau tūturu te whānau ki te tikanga kia ūkaipō te ao o te kōhanga reo i ngā wā katoa
c. Me whakarite e te whānau, mā roto atu i te reo Māori, ngā huarahi whakahiwahiwa i te ngākau, i te hinengaro, i te tinana o te mokopuna
d. Me mātua whai e te kōhanga reo ngā whakahau a te Kaupapa me ngā paerewa a te Poari kia Māori te ahurea, kia Māori ngā taputapu, kia Māori ngā whakaaro.
e. Me mātua noho te whānau ki te whakamārama ki a rātou anō he aha te kaupapa o te Mokopuna Oranga Pūmau.
Kia marae ngā tikanga
Karakia – He whakamaunga atu ki te wāhi ngaro. He matemate ki te wāhi ngaro.
Waiata –. Ko te whakakotahitanga, ko te rangitāmirotanga, ko ngā kōrero tuku iho.
Pepeha – Kia mōhio ki ōna tātai, ki ōna iwi, ki ōna hapū, ki ōna waka, ki ōna tūtohu whenua
Kai – a te hinengaro, a te ngākau, a te wairua, a te tinanaTe wao-nui-a-Tāne, a Tangaroa, a Papatūānuku, a Ranginui – Ko ia ēnei ko ngā rohe e whāngaihia ai te hinengaro, te ngākau, te wairua, te tinana ki ōna momo kai e rite ana.
Otirā me mātua whāngai ko te tinana i te tuatahi e taea ai te whāngai tika i te hinengaro, i te ngākau, i te wairua.
“Mā te pou te whare e tū ai waihoki mā te kai te tamaiti e ora ai.”
Whānau – āta tirotiro ia rā i te katoa o te kōhanga reo, a waho, a roto, e noho mā ana, e noho haumaru ana te kōhanga reo. I ngā wā katoa kia noho haumaru te okioki, te moe a ngā mokopuna.
29.
Kia uruhau, kia āhuareka te Kōhanga Reo
WHĀINGA TUAWHĀ Te Whare Kōhanga
NGĀ KORONGA NGĀ WHAKARITENGA NGĀ RAUEMI ME NGĀ WHAKAPUTA
f. Kia motuhake te titiro a te whānau ki ngā tikanga haumaru: - ngā rongoā - te wai - ngā waka- ngā huarahi - tōna mōwai ahuru
g. Kia uruhau, kia āhuareka, kia ūkaipō te ao o te kōhanga reo
Me whakapapa he kōrero e pā ana ki ngā tikanga haumaru.
Ki te tūpono he aituā, he mate ohotata, kia wawe te whakamōhio i ngā mātua me te whānau
30.Ko ngā ringaringa, ko ngā waewae, ko ngā taringa, ko ngā tukemata
TE WHĀINGA TUARIMA
Ngā pou ārahi i ngā mātua, te whānau me ngā kaimahi
NGĀ KORONGA NGĀ WHAKARITENGA NGĀ RAUEMI ME NGĀ TOHUTORO
31.
a. Ko ngā ringaringa, ko ngā waewae, ko ngā taringa, ko ngā tukemata o te whānau o te kōhanga reo e whakarite ngā whakahaere i roto i te kōhanga reo.
b. Mā te huihui tahi a te whānau e whakamātau, e whakamōhio ngā mātua ki ngā kaupapa katoa a te kōhanga reo
c. Me whakatū ngā hui ōpaki, ōkawa rānei hei whakapakari ake i a rātou ki:
- te reo Māori- ngā tikanga Māori- ngā tino o te ahurea
Māori
d. Ka riro mā ngā kaimahi e whakatakoto he pūrongo kokenga o te mokopuna ki te hui a te whānau
e. Inā taea e ngā mātua ka whakahaua rātou kia uru atu ki ngā mahi ia rā a ngā mokopuna.
Me oti katoa ngā whakaritenga o te Tūtohinga. - Kia mau tonu ki ērā kōrero e hiahiatia
ana e te whānau me te Poari o Te Kōhanga Reo ki ngā whakaipurangi a te whānau
- kia mau tonu ki ngā pūnaha whakahaere
Hui ā-marama a te whānau:- whakarite rārangi kaupapa – kia
maumahara ki ngā pūrongo kokenga, inā ia ko, - te mokopuna- te tūtohinga- te mahere Reo a te whānau
- e whai wāhi ana ngā whānau i ngā hui ki te whakapuaki ake i o ratou whakaaro, ki te uiui ranei i ngā mea kaore i te marama ki a ratou, e hiahia ana ranei kia mōhio rātou.
- Ko te hui anō te wā kia whakaata te whānau i tōna kotahitanga.
“Hui tātou ka tū, wehewehe tātou ka hinga”
Te kape o te Tūtohinga o Te Kōhanga Reo, ngā Ture o te ECE , he kape whakauru mokopuna me ngā wā i tae atu ia ki te Kōhanga, ngā rawa o te Tari Whai Oranga, ngā moni utu o ngā matua, te pūtea ia tau, ngā rekoata o te Whaioranga
Te Ara Whakapakari TuatahiTe Ara Whakapakari TuaruaTino Rangatiratanga Whakapakari
Te Whariki me ngā Ture-here o TeKōhanga Reo
He ripoata mō te kokiri o te mokopuna iroto i te reo Māori, ōna whakanekeneketanga i roto i te kaupapa o te whariki me te Tino Rangatiratanga Whakapakari
Ko ngā ringaringa, ko ngā waewae, ko ngā taringa, ko ngā tukemata
32.WHĀINGA TUARIMA
Ngā pou ārahi i ngā mātua, te whānau me ngā kaimahi
NGĀ KORONGA NGĀ WHAKARITENGA NGĀ RAUEMI ME NGĀ WHAKAPUTA
f. Ahakoa ko wai te tangata, ko te tikanga o te kōhanga reo, me whakarangatira, me manaaki.
g. Ngā hapa, ngā nawe, ngā raruraru i waenganui i ngā mātua me te whānau, mā rātou anō e kōrero e whakatau.
h. He āhuatanga ako tonu kei roto i te mōhio ki te whakatau i ngā nawe me ngā hapa
Pōwhiritia te whānauMihia ngā mātua ia ataMihia ngā mokopunaWhakaritea he paka huare
“Taihoa e haere kia manaakitia te renā o te ahi”
He huarahi kia kōrerohia ngā āwangawangatanga, kia whakatūhia, hei tautoko, hei whakapakari i te whānau.
Kia kaha te mahi, kia u tonu ki te Kaupapa, mai i roto i te ahurea Māori
33.
“Ko tōu manawa, ko tōku manawa; ko tōku manawa, ko tōu manawa”
WHĀINGA TUAONO Me wairua tōkeke
NGĀ KORONGA NGĀ WHAKARITENGA NGĀ RAUEMI ME NGĀ TOHUTORO
a. Ko tōu manawa, ko tōku manawa: ko tōku manawa, ko tōu manawa
34.
TE WHĀINGA TUAWHITU (A)
Te rua ngārehu
Ti and I to put our notes together.
NGĀ KORONGA NGĀ WHAKARITENGA NGĀ RAUEMI ME NGĀ TOHUTORO
Te rua ngārehu o te kōhanga reo
a.(i) see Goal 5
a.(ii) I raro i ngā mātāpono a Te Ara Tautika, e tautokona ana e te Poari o Te Kōhanga Reo, ko - te tohu ki te tūranga utu - te hauora - te tauwhiro i ngā kaimahika taka ki ngā ringaringa o te whānau o te kōhanga reo
a.(iii) Me whakawātea e te kōhanga reo ngā huarahi hei tautoko, hei whakapakari hoki i te whānau
b. Ngā kaimahi a te whānau :- me mōhio ki ngā āhuatanga
o te mokopuna me ōna whanaketanga
- me tika, me rere, me Māori te reo
- me mate nui atu kia mōhio ki te kōrero Māori
c. (me tirotiro anō ā tōna wā (e) )
Kei roto i te Tūtohinga ngā momo whakahaere me ngā kaupapa hei whakaū mā te whānau,
- ngā kaupapa whakatū kaimahi- ngā kaupapa whakapakari i te
whānau- kia pūhangaiti te whakahaere i
te pūtea
Whakatauhia ngā taumata utu kei roto i te āheinga pūtea a te kōhanga reo. Otīia e hāngai ana ki te whakatau paenga iti a te ture
Kia harikoa te wā e kai ana, e kōrero ana, ā, he wā anō mō te whakarangaihiihi te wairua
Kia toka te whakaaetanga a te whānau kia tū rātou hei kaimahi i raro i ngā tikanga o te Kaupapa o te kōhanga reo
Add explanations - whānau- policies- guidelines- tūtohinga
35.
“Tātā rārauwhe takitahi e whati, kāpuia e kore e whati”
WHĀINGA TUAWHITU (B)
Te rua ngārehu
NGĀ KORONGA NGĀ WHAKARITENGA NGĀ RAUEMI ME NGĀ WHAKAPUTA
a. Me whakarite e te whānau he mahere whakahaere e pā ana ki ngā kaimahi, te pūtea me ngā mokopuna.
b. Me hui atu te whānau ki te purapura me te tari ā-rohe hei huarahi whakapakari ake i te rua ngārehu
c. Me rangatira te whakaaro o te whānau ki ngā kaimahi,– me taringa areare– me noho hei pou whakawhirinakitanga ki a rātou anō
Kei roto i te Tūtohinga ngā momo whakahaere me ngā kaupapa hei whakaū mā te whānau,
- ngā kaupapa kaimahi- ngā kaupapa mā ngā mokopuna- kia pūhangaiti te whakahaere i
te pūtea
36.
“Tātā rārauwhe takitahi e whati, kāpuia e kore e whati”
WHĀINGA TUAWHITU (C)
Te rua ngārehu
NGĀ KORONGA NGĀ WHAKARITENGA NGĀ RAUEMI ME NGĀ WHAKAPUTA
a. He mea nui te taetaenga o ngā mokopuna ki te kōhanga reo nā reira me āta tohu ki tōna rēhita.
b. Ka taka ki ngā ringaringa o te whānau te pūtea mai i te Tari Matua me ētahi atu tari tuku pūtea
c. Me āta tono he kaikaute e te whānau kia mātaihia ia tau, ia tau te katoa o ngā whakawhiwhinga, whakapaunga pūtea hoki.
d. Me āta wehe e te whānau he pūtea hei tautoko i te whakapakari o ngā kaimahi, whānau rānei.
Ka haina ngā mātua i te maramataka kātahi ka tuku ki te Tari Matua ia marama
Ka whakatauhia ngā meneti me te pūrongo pūtea i te hui ā-whānau ia marama
Me tae ngā pūrongo pūtea ki te Kaimātai Pūtea i mua i te paunga o ngā rā o Hakihea, ko te 30 o taua marama te rā whakamutunga.
‘Mā te whakaaro Māori e hua ai ngā painga’
Maramataka
Te pukapuka kaute a Te Kōhanga Reo
Maramataka, te pukapuka kaute, epukapuka o ngā hua o Te Kōhanga Reo ite tau 1995
Maramataka, te pukapuka kaute, tepukapuka o ngā hua o Te Kōhanga Reo ite tau 1995
Te pukapuka Whakapakari
37.
Nō roto i te kotahitanga o ngā pūmanawa o te whānau, te kaiako me ngā kaimahi ka hua mai ko te kounga o te mōhio me te whanaketanga hoki o te mokopuna
TE WHĀINGA TUAWARU
KA MŌHIO NGĀ KAIMAHI O TE WHĀNAU KI TE TITIRO I TE WHAKATIPURANGA O NGĀ MOKOPUNA ME TĀ RĀTOU MATATAU KI TE REO
NGĀ KORONGA (37) NGĀ WHAKARITENGA NGĀ RAUEMI ME NGĀ WHAKAPUTA
38.
a. Ko te tohu whai mana a Te Kōhanga Reo ko te Tohu Mātauranga Whakapakari Tino Rangatiratanga
b. Me whakarite he mahere ara poutama e taea ai e te whānau te whakapakari i āna kaimahi kia hua mai ko te kou tangata
c. Me whakatairanga e te whānau rātou kua kawea mai ngā momo pūkenga hei whakarangatira i te Kaupapa o Te Kōhanga Reo
d. Ko te whakarangatira i ngā momo pūkenga
e. Kia rua ngārehu te wairua o te kōhanga reo ia rā
▪ Me mātua whai Tohu Whakapakari te kaiako.
▪ Me mātua whai tohu ngā kaimahi, arā,- Te Whakapakari- Te Whāriki a Te Kōhanga Reo - Te Ara Tuarua- Te Ara Tuatahi- Te Takaimatua- Wānanga a te purapura- Wānanga a te whānau
▪ Me ngana te whānau ki te whai, ki te whakauru hoki ki ngā kaupapa i runga ake nei hei whakapakari i te reo o ngā mātua kia whai whirinaki ai te reo o ngā mokopuna i te kāinga.
▪ Puritia ngā kōrero mō ngā kaimahi
▪ Me rēhita ngā rā me ngā hāora e taea ā-tinana ai e ētahi o te whānau te tautoko i ngā mahi a te kōhanga ia rā. He wāhi hoki tēnei e kaingākautia ai e te mokopuna ngā āwhina mai a te whānau
39.
Titiro, whakarongo, kia ōkaka ki te reo me ōna āhuatanga katoa
TE WHĀINGA TUAIWA Te whakaako ā-whānau – kia whai wāhi ki ngā akoako katoa ahakoa ōpaki, ōkawa rānei
NGĀ KORONGA NGĀ WHAKARITENGA NGĀ RAUEMI ME NGĀ WHAKAPUTA
He rautaki whakamōhiohio tā te whānau, tā te purapura, tā te tari ā-rohe hei whakamōhio i te whānau ki ngā momo wānanga, hui ā-purapura, ā-rohe rānei.
▪ Waitohua ngā wānanga ā-whānau, ā-hapū, ā-iwi e tutuki ai ngā matea a ngā kaiako, ngā kaimahi me te whānau, ā, e tautoko ana hoki i te kaupapa o Te Kōhanga Reo
▪ Me āta whakatakoto ngā wā i huihui ai ngā akoranga i tae atu ai te kaiako, te kaimahi me te whānau.
▪ Me mātua whakarite e ia o te whānau he rātaka māna
▪ Me āta wehe tōna pūtea
▪ Kia hua he wāhi auahi kore Te Kōhanga Reo
Te Poari MatuaWhānau, hapū, iwi, ētahi atu
Ngā ture-here o Te Kōhanga Reo
PūteaHe ripoata a te ERONgā huarahi whāinga a te Poari Matua
40.Ko te paerewa ka whakaaetia, ko tērā ka manakohia e te whānau, e te hapū me te iwi i roto i te mahi tahi me Te Poari Matua o Te Kōhanga Reo. Kei te whānau o te kōhanga reo, kei te takitahi rānei o roto i te kōhanga reo i ngā wā katoa te āheinga ki te whakatūturu he wāhi taurikura, he wāhi houkura te kōhanga reo mō ngā mokopuna me te whānau
TE WHĀINGA NGAHURU
Ko te whenua, ko ngā whare me ngā taputapu
NGĀ KORONGA NGĀ WHAKARITENGA NGĀ RAUEMI ME NGĀ TOHUTORO
41.
a. Ka ngana te whānau kia wāhi hāneanea te kōhanga reo mō ngā mokopuna
Ka ngana te whānau kia:
- rāhui motuhaketia ngā taonga akuaku, ngā rongoā, ngā paihana me ētahi atu hanga mōrearea
- kia kaua rawa e tukua ngā mokopuna kia rāwekeweke i ngā taonga me ngā putanga hiko
- kia pātata tonu te waea, kia kawea tonu te waea pūkoro, ki te tūpono tētahi aituā
- me whakairi ki roto i te kōhanga reo e kitea wawetia ai tētahi mahere hei whakawātea atu, hei whāomoomo hoki i te mokopuna tērā e tūpono tētahi aituā ohorere
- ka whakamōhiotia te rūnanga iwi kei hea te tūnga o te kōhanga reo
- ki te haere te mokopuna i roto i tētahi waka a te kōhanga reo:
(i) kei te hāngai te whitiki i a ia e ai ki ngā ture a Te Manatū Waka
(ii) kia kaua e neke atu i te toru mokopuna ki te kotahi pakeke ia waka, ā mehemea neke atu i te tokowhā ngā mokopuna, kia e rua ngā pākeke
(iii) me whakaae rawa ngā mātua inā kawea ngā mokopuna mā runga waka mai i te kōhanga reo
- Te kore kai paipa - kaore e whakaaehia te kai paipa i roto, i te taha, i waho hoki o Te Kōhanga Reo
- ??
Te pūrongo mō ngā Rawa ā-whare
Te pūrongo inihua
Ngā whare a ngā rōpū whai mana
Ngā ture-here o Te Kōhanga Reo1995/96
Ngā Ture o te ECE 1990 (1990 / 216)- kei te tautokotia a Te
Poari MatuaWāhanga tuatoru, wharangi 9 - 13Ngā kainga, ngā whakatupato me te hauoraNgā whakanekeneketangaNgā Ture o te ECE 1990Ngā tinitanga No. 3 (1993 / 416)
Ngā wharangi 2, 3 ngā whakaetanga iraro i ngā whakahaere rauemi
42.
‘I te tīmatanga te kupu, i a te Atua te kupu, ko te Atua anō taua kupu nō reira āta tirohia tō
tātou reo, he Atua tonu te rite’
TE WHĀINGA NGAHURU
Ko te whenua, ko ngā whare me ngā taputapu
NGĀ WHĀINGA NGĀ WHAKARITENGA NGĀ RAUEMI ME NGĀ TOHUTORO
43.
b. Me rite tonu te tirotiro me te āta whakatikatika a te whānau o te kōhanga reo i ngā taputapu me te katoa o te whare kia eke ki ōna tino kounga hei painga mō te mokopuna.
c. Kia mōhio te whānau o te kōhanga reo he aha rawa ia ngā painga mō ngā mokopuna he motuhake kē anō ngā whakaritenga mō rātou e pā ana ki ngā taonga, ki ngā whare me ngā taputapu
d. Me inihua ngā whare a te
whānau kōhanga reo i raro i ngā tikanga a te Rōpū Inihua o Te Kōhanga Reo
e. Katoa ngā taputapu o ngā wāhi tākaro kia hāngai ki ngā ture kua whakatauria e te kōhanga reo.
f. Kia taea e tātou ko te tino painga ahakoa aha, mā ngā mokopuna
Kia rite tonu te tirotiro me te tuku pūrongo ia marama ki te hui a te whānau
Āta whakatakotoria, mō te hui a te whānau, ngā mea e tika ana kia whāia:
i) Whakamōhiotia ngā whakaritenga
ii) Whakaaetia ngā panonitanga kia mahia
iii) Tonoa ki Te Pātaka Ohanga (TPO) kia whakaaetia mai te inihua ki
(a) ngā whare (b) ngā taputapu (c) ngā whakararu
tūmatanui
Tirotia te Pūtea Rawa
Te pūrongo o ngā hua i puta 1995, wharangi tekau mā whitu me tekau mā waru
Ture-here o Te Pūtea RawaTe pūrongo o ngā hua i puta 1995, ngāwharangi tekau mā ono ki tekau mā waruPūtea a Te Kōhanga Reo
‘Atawhaitia ko ngā kōhungahunga, ko rātou hoki te iwi Māori o āpōpō'
TE WHĀINGA NGAHURU MĀ TAHIMe ōrite tonu te arotake a Te Kōhanga Reo i ā rātou whakahaere
44.
NGĀ KORONGA NGĀ WHAKARITENGA NGĀ RAUEMI ME NGĀ TOHUTORO
a. Me arotake Te Whāriki me te kounga o te Reo Māori o te kōhanga reo
b. tb checkedĀta tirohia te ora me te pai o ngā taputapu o te whare, ngā taputapu tākaro, te whenua, ngā waka, ngā rauemi me ētahi atu taru taonga
c. Arotakehia ngā matea a te whānau, tōna whakahaere, āna mahi, āna whakataunga. Whakahautia te katoa o te whānau kia whai wāhi mai
d. Me mātua whakapau te pūtea kaupapa ki ngā take kua whakaritea. Mā te whānau rawa e whakarite tenei.
e. Me arotake ngā hononga ki te/ngā marae, ki ngā Kura Kaupapa Māori, ki ngā iwi me ngā momo huarahi whakawhiti kōrero ki ngā whānau
Whiriwhirihia ēnā me ēnā o te whānau hei:- mātai i ngā mokopuna e matea ana- kōrero Māori i ngā wā katoa-
Whakatauria mā wai e tuku te pūrongo arotake ki te hui a te whānau:
- kia aro ki te āhua o ngā kaupapa haumaru - ki ngā momo, ā me te nuinga hoki- ki nga momo me ngā painga e rite ai ngā
matea o ngā mokopuna-
Arotakehia:- ngā minamina a te whānau:
▪ me whakarereke rānei te raihana e pā ana ki te tatau o ngā mokopuna
▪ te ingoa o te kaipupuri i te raihana me tōna mōhio
▪ ko wai ngā kaimahi ia rā▪ e hia rawa ngā whānau e whai wāhi ana ki
ngā mahi ia rā, ia rā
Whakatakotoria he kōrero mā te hui a te whānau e pā ana:
- ki te atawhai i te mokopuna- ki te mōhio haere ki te reo- ki ngā āheinga akoako - ki ngā aronga nui atu a te mokopuna
Āta tirohia tērā ko ngā kōrero hou mai i te whānau ki te Tari Matua hoki atu anō ki te whānau:
- kei te āta mau - kua whiwhi te katoa o te whānau o te
kōhanga reo ki aua kōrero - e mārama ana, e tika ana ngā pānui me
ngā whakaritenga a te kōhanga reo
Kaumātua, kuiaNgā matua tuatahiNgā mokopuna tuatahiNgā akoranga houTe pukapuka kikorangi whero
Marae / Māori komitiNgā Whai ManaNgā Ture-Here o ECE
45.
Paiheretia te rangi me te whenua, he wairua, he mauri ora mō ngā tikanga me
ngā whakahaere katoa o Te Kōhanga Reo
Te Kōhanga Reo kei te tautokotia e te hapū me te iwi i runga i te whakaaro kotahi,ka taea ngā mahi atawhai i te mokopuna, a ki te tana tipu hoki i roto i te reo Māori
TE WHĀINGA NGAHURU MĀ RUA
Ngā mātai ukiuki
NGĀ WHĀINGA NGĀ WHAKARITENGA NGĀ RAUEMI ME NGĀ WHAKAPUTA
Ko te hua o te mātai ukiuki ko:
- te ū tonu ki te kaupapa o Te Kōhanga Reo
- te rite o Te Kōhanga Reo inā tūpono te wā e whakaae ai te whānau kia taka ngā whakahaere ki raro i te iwi
- te mōhiotia ana e rite ana te whānau ki te whakatutuki i a te hapū, i a te iwi, i a Te Kōhanga Reo me a te Karauna hiahia
- te ū o te haumaru me te whai oranga ki te whanaketanga o te mokopuna
- te whakapakari tonu o te pūnaha whakahaere kōhanga reo
He mana kōkiri tūturu kia aro nui te katoa o te whānau ki te pānui i te Tūtohinga a Te Kōhanga Reo he aha ai?- kia ū tonu ai rātou ki ngā ihonga kei
runga i a rātou ki te kaupapa- kia mōhio ki ngā tohu e wawe
haukotia ai ngā momo whakararu, e wawe kapo atu ai ki ngā kiko o te whakaaro e pihi ake ana, kia taunga anō hoki ngā take e pā kaha atu ana ki ngā kōhanga reo
Te Kōhanga Reo National Review1995/96/97
Te pukapuka Korowai
Te pukapuka ‘AKO’ nā Rangimarie(Rose) Pere
46.
Ngā whakamāramatanga o ngā kupu i taka mai i Te Korowai
āheinga opportunities
āhua pāhekeheke o te mokopuna failings (physical/mental)
ahunga move in a certain direction
ahurea Māori Māori culture/ethos
anuhea āhua koretake noa, wairua kore - listless, out of sorts
aratohu whakaritenga...., Te guidelines for the preparation....
haepapa responsibilities, obligations
hāneanea in the most comfortable, restful, secure environment (nā Tūhoe)
hangarau variety of purposes and property
he kākano puipuiaki a treasure, a rare and precious thing/item
hirikapo, hinengaro the mind, the brain
hōmiromiro ngā hōmiromirotanga i te Tūtohinga - checklist
houkura prosperous, peaceful, undisturbed
ihonga
ka taka ki ngā ringaringa o.. accountable, responsible
kāpuia gather together
karakia Karakia activates the understanding of the spiritual dimension - the words will activate that - ko te kaupapa o te karakia he whakamaunga atu ki te wāhi ngaro
kauanuanu respect
kaupapa here policies
kaupapa here matua key policies
koke - e koke neke whakamua, haere tonu
47.kōkiri advocate
koronga, minamina, korou objectives, desire, wishes, aspirations
korou, minamina desire, hiahia, purpose, intent
kou tangata quality person/teacher
kuika, kōingo, minamina, wawara te kaha/ tino/ nui o te hiahia ki tētahi mea, arā, te "desire"
kupu whakataki introduction
kura nui ko nga mahi a te tangata and all the things we do and learn
kura roa te taha wairua
mahere ara poutama staged plan
mahere whakahaere management plans
manaaki rangatira expressing to its fullest the value of caring for others
manaaki rangatira practices
manana ake rise
manana ngā waewae bend the legs
mānga kai he kai ngāwari
maninohea, anuhea āhua koretake noa, wairua kore - listless, out of sorts
maruāpō wawata, moetoa, moemoeā - aspirations
matapaki whiriwhiri - discuss, address concerns
Mātāpono ārahi i te whānau, Ngā Guiding Principles
mate ohotata sudden illnesses
matea, matematenga needs or requirements
matemate ki te wāhi ngaro always me karakia, - what use to be a concious thing becomes an automatic response
me noho pono, kia ū accountability
48.moetoa confident that something is going to happen - indulge in confident dreams - he moemoeā me tō
mōhio ka tutuki
mōniania he māharahara, he āwangawanga...eg. He mōniania nō rātou kei ngaro te reo (concerned)
mōrearea exposed to great danger, hazardous
mōwai ahuru total peace, total calm, total serenity
ngā mokopuna e matea ana those mokopuna in need
ngana endeavour, strive
ōkaka - kia ōkaka te tamaiti, kia ōkaka te whānau
he manako, he hiahia ki taua mea rā ahakoa he aha - kei te hiahia kia mōhio - he hiahia ki te whāwhā atu, ki te whakamahi - he hiahia nōna - be eager
ōkawa formal
ōpaki informal
paenga iti minimum level
paerewa - (kia rewa ki ngā pae) standards - (strive to achieve the higher levels)
paka huare ahakoa he iti te paka huare - i mātua whakaritea he whakaaro hei tohu i tō manaaki. Taihoa e haere kia manaakitia te rengā o te ahi
pārekereke nursery, seedling bed
pīrahoraho - (fledging) e ngana tonu ana te whānau ki te whakatikatika i to ratou kohanga kia whai raihana ai ratou
Pou Matua (Ngā) Four Pou (The)
pūhangaiti keep neat and accurate financial records
pūnaha whakahaere various office systems
puruhekaheka kua mouldy te brain
rangitāmiro - he paiherehere connections through relationships
rārangi take me mātua whai checklist
49.rautaki strategy
taonga akuaku cleaning agents
taputapu equipment
taru taonga various properties
tārurua ngā kōrero maha collect together, collection of kōrero
tātā stem
tauaki statement
taumata utu level of pay
taurangi pledge, promise
taurikura at peace, free from distractions
te whare kōhanga
tīkai, whakatopatopa domineer over
tīrewa structure (trellis) hei whakairinga atu (te tīrewa e whakairia ai ngā moetoa)
tītaritari distribute, scatter about
tokamatua company of people
tōkeke just, impartial
tūmatanui public
tūrangahakoa joy, happy place
uara value
ukiuki ongoing, continuous
ūkaipō te ao o te kōhanga reo that the kōhanga reo environment be peaceful, safe, calm
uruhau, āhuareka, tūrangahakoa happy, contented
waiata Ko te kaupapa o te waiata ko te whakakotahitanga, ko te rangitāmirotanga, ko nga kōrero tukuiho – unity, harmony, spirituality and oral tradition -
50.wairua tōkeke equality, justice - i kitea te wairua tōkeke o tō matua i te wā i tohatohangia ai e ia ngā rawa o tana
pāmu ki te hui ahurei. - being equal and sharing one's wealth
waitohu identify, to name
whāinga goals
Whāinga Motuhake, Ngā Special Goals
whakahiwahiwa stimulating, to arouse
whakaipurangi whānau records
whakakikokikotanga fleshing it out
whakarangatira enrich
whakarangatira i ngā momo pūkenga attestation
whakararu tūmatanui public liabilities
whakarehu wawata, moemoeā - aspirations
whakarite prepare
whakaritenga, whakawainga practices
whakataki introduction
whakatoka cement
whakatopatopa, tīkai domineer over
whanake, whanaketanga develop, development
whanonga behaviour, conduct
whāomoomo - atawhai, tiaki to tend, to nuture, to care for
51.
Ngā whakamārama o ngā rerenga kōrero i taka mai i Te Korowai
ko te mokopuna te poutokomanawa o te whare o te kōhanga reo, ko tōna tūāpapa ko te reo me ngā tikanga
If te reo and tikanga is a strong foundation then the mokopuna will grow strong as the poutokomanawa and enable the whare to stand.
"Huihui tātou ka tū, wehewehe tātou ka hinga" united we stand, divided we fall (Goal 5 - Practise)
"Kāore i te rākau te kōrero, kei te tohunga whakairo kē" Ko te tika o te tū o te whare kei ngā kāmura - ka titiro atu koe ki te rākau, he rākau noa iho, engari kua tīmata te tohunga i tāna mahi whakairo kua tīmata te whakaoho mai i te wairua o roto i te rākau - the potential of a tree/wood is never realised until the skilled craftsman works it art (pg5)
"kia marae ngā tikanga" the practices of the marae (pg13 Goal B)
"kia noho rangatira"
"kia ūkaipō te ao o te mokopuna [o te whānau] [o te kōhanga reo]"
nuturing environment for mokopuna [for whānau] [for te kōhanga reo] (Goal 4 b.)
"kia whenua taurikura, kia whenua houkura" ko te kāinga o te mōwai ahuru, arā, o te rangimārie, o te kino kore, o te mate kore - total serenity, total peace (Goal 10)
"ko te whakaaro te kākahu o te reo" (pg2) it is thoughts that clothes the language- (page 67 Objectives - koia enei ko nga whakamārama whānui i te kōrero nei)
"ko tō manuhiri me tōna noho hāneanea ki tōu kāinga, marae, whare rānei; ko tōu kāinga, ko tōna kāinga"
Whānau to utilise the imperatives of hospitality specific to their areas - eg. Saving the best kai for a special treat to the manuhiri pēnei i te tītī, te kānga pirau, kina, pāua, kōura
"ko tōu manawa, ko tōku manawa; ko tōku manawa, ko tōu manawa"
You cut out the exclusivity and you introduce the inclusivity (kei tētahi o ngā karakia) - youre prepared to share the good and the bad (Goal 6)
52."kua kore e taea te whakahiwahiwa" won't shift (penei i nga kaiako kua roa i te kōhanga engari kāre e rereke
ake a ratou mahi, kāre hoki e mutu pai noa iho
"ngā tino o te ahurea Māori the essentials of Māori ethos - the values of Māori culture
"tātā rārauwhe takitahi e whati, kāpuia e kore e whati" a single stem will snap, but gathered together will not snap (united we stand...) (pg 28 Goal 7 B)
"te rua ngārehu" a people who belong to a particular family or group "rua" ko te kōpū o te whānau - "ngārehu" ko ngā tāngata e noho tahi ana i te taha o te ahi e toutou ana i te ahi kia kore ai e weto (pg27 Goal 7)
management the people who keep the fires burning, - who stoke the fires to keep the engines going- the people who manage all the systems- ko ngā tāngata ēnei o te rua ngārehu - constituting responsibilities -- ki te tukuna kia weto the management will break down - ki te wehea mai tētahi ngārehu kua weto tērā
"tūwhitia te hopo, mairangatia te angitū" (pg3 Pou 4.) banish the negatives, accentuate the positives
“Ki te kore he kai o roto i te pēke, e kore te pēke e tū.” (Goal 4) “Mā te pou te whare e tū ai waihoki mā te kai te tamaiti e ora ai.”
To exemplify that a person needs to be fed to maintain his/her well-being.
Ko ngā mātāpono e whai ake nei he whakatoka i te moetoa a ngā tipuna he mōniania hoki nō rātou kei ngaro te Reo.
The following principles cement the dreams of our ancestors who were concerned that the te Reo will be lost. (pg 2)
kia ū ki tāna i taurangi ai fulfil what has been promised or pledged