130408 maori-pages 1 - 36

69
TE POARI MATUA O NGĀ KŌHANGA REO “Kei a tātou anō te ara tika hei ōhākī mā ngā mokopuna” TŪTOHINGA Te Kaupapa a te Whānau Ngā mātāpono hei ārahi i te whānau Ngā whāinga motuhake mā te whānau - Ngā koronga me ngā whakaritenga - Mahere whakahaere a te whānau - Ngā paerewa Ngā wānanga a te whānau ©

Upload: te-kohanga-reo

Post on 28-Oct-2015

140 views

Category:

Documents


15 download

DESCRIPTION

Te Korowai

TRANSCRIPT

Page 1: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

TE POARI MATUA O NGĀ KŌHANGA REO

“Kei a tātou anō te ara tika hei ōhākī mā ngā mokopuna”

TŪTOHINGA

Te Kaupapa a te Whānau

▪ Ngā mātāpono hei ārahi i te whānau

▪ Ngā whāinga motuhake mā te whānau

- Ngā koronga me ngā whakaritenga

- Mahere whakahaere a te whānau

- Ngā paerewa

▪ Ngā wānanga a te whānau

©

Page 2: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

1.Reviewed 21 September 2012 – in progress

Page 3: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

2.

‘Ko te whakaaro te kākahu o te reo’ nā te Kōhanga Reo ake tēnei kōrero

KI NGĀ WHĀNAU: I whakaemi noa ihotia ēnei kōrero e te Poari o Te Kōhanga Reo hei āwhina i te whānau, i ngā hapū, i ngā iwi e whai pānga ana ki te Kaupapa o Te Kōhanga Reo.

E whā ngā wāhanga o te pukapuka nei, arā:

Kupu Whakataki- Ngā Pou Matua- Ngā Mātāpono a Te Kōhanga Reo- Ngā Whāinga Motuhake a Te Kōhanga Reo

Te Wāhanga Tuatahi- Te aratohu whakaritenga Tūtohinga Kōhanga Reo- Ngā koronga, ngā whakaritenga me ngā rauemi hei āwhina i te

Tūtohinga Kōhanga Reo - Te rārangi take me mātua whai kia tutuki ai tā te Tūtohinga

Kōhanga Reo

Te Wāhanga TuaruaNgā whakahaere a ngā wānanga whānau

- Ngā ara whakaū i te Kaupapa o Te Kōhanga Reo

Te Wāhanga TuatoruNgā whakahaere a ngā whānau i ngā Kaupapa Mahi- Ko te whakaaro te kākahu o te reo (kei te whārangi 67 te

whakamārama whānui, arā, ngā koronga)(it is thoughts that clothes the language)

NGĀ KAI O ROTO I TE KOROWAI

Page 4: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

3.‘E kore e ngaro te kākano rangatira’

(The strain of nobility lives on in each one of us)

KUPU WHAKATAKI

Ngā Pou Matua

Te Kōhanga Reo- He wāhi ko te reo Māori anake kei te kōrerohia ki te

mokopuna mai i tōna whānautanga ā ono tau noa, ā, kei te whakatipuhia i roto i te ahurea Māori o tōna whānau.

- Ko te whānau te kaiwhakahaere, te kaiwhakatau i te kaupapa e ū ana ki ngā aratohu kua whakatakototia e Te Poari Matua

- Kia tika, kia pono ki te kaupapa

- Tauiratia ngā whanonga e ora pū ai te hinengaro, te wairua, te tinana o te tamaiti, engari me whakatūturu te tohu manaaki rangatira.

Ngā Mātāpono

Ko ngā mātāpono e whai ake nei he whakatoka i te moetoa a ngā tĪpuna he mōniania hoki nō rātou kei ngaro te Reo.

Ngā Whāinga Motuhake

Ko ngā whāinga motuhake e whai ake nei e tohu ana i te ahunga me te whanaketanga o te kaupapa.

Tūtohinga

Ko te kupu taurangi a ngā kōhanga reo ki te Poari Matua ka ū rātou ki ngā kaupapa here a te Poari Matua kei roto nei i te Korowai.

Ngā Koronga

Ko ngā koronga e whai ake nei e whakarāpopoto ana i ngā whāinga motuhake.

Ngā Whakaritenga

Ko ngā whakaritenga e whai ake nei he āwhina i te whānau me pēhea te mahi, ā, ka riro mā wai rawa o roto i te whānau e mahi kia tutuki ai ngā hiahia.

‘Pono ki te kaupapa, puna ko te Reo’

Page 5: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

4.(If you’re true to the kaupapa there will be a wellspring of language)

Page 6: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

5.NGĀ KŌRERO MŌ TE KAUPAPA

Ko te Kaupapa o Te Kōhanga Reo:

1. Ko te reo Māori anake i roto i Te Kōhanga Reo ia rā, ia rā

2. Kei te whānau te mana whakahaere

3. Kia tika, kia pono ki te kaupapa

4. Tauiratia ngā whanonga e ora pū ai te hinengaro, te wairua, te tinana o te tamaiti, engari me whakatūturu te tohu manaaki rangatira.

Mehemea tātou ka ū ki ēnei kaupapa here, ka hua mai:

a. ko te ora o te reo haere ake nei

b. ko te ūkaipō o te ao Kōhanga Reo

c. ko te manaaki a te whānau i te Kaupapa

d. ko te mahitahi a te katoa o te whānau

e. ko te kaha ake o te kauanuanu me te aroha o tētahi ki tētahi

f. ko te tau o te rangimärie i waenganui i te katoa o te whānau.

3. Kia tū tika, kia tū pono ki te Kaupapa

Anei ētahi whakamārama mō ngā kaupapa here:

1. Ko te reo Māori anake i roto i Te Kōhanga Reo ia rā ia rā:

- e taea ana e ngā mātua te ako i te taha o ngā mokopuna

- he uara nui tō te kaumātua i roto i te Kōhanga Reo

- me mātua ko te Reo e tū ai he kōhanga reo

- ko te kōhanga reo te pārekereke e ū ai te reo ki te wairua, ki te hirikapo, ki te ngākau o te mokopuna

2. Ngā whakahaere a te whānau:

- Me whai wāhi te katoa o te whānau ki roto i ngā whakahaere o Te Kōhanga Reo, kia kapi ai ngā kaupapa katoa, mai i te Tūtohinga ki te ūkaipōtanga o te kōhanga reo.

- Me āwhina tētahi i tētahi

- E ako tonu ana te katoa i ngā āhuatanga e pā ana ki Te Kōhanga Reo

- Kia kaua e taea te whakapae nō tētahi noa atu te hē

- Kia kaua e whai wāhi mai te tīkai

- He wāhi e tino rangona ai te tūrangahakoa inā uru atu te tangata.

Page 7: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

6.Ngākaunuitia:

- tō tātou Atua

- ā tātou mokopuna

- ō tātou tīpuna

- ō tātou whānau, hapū, iwi

- a koe anō, tētahi ki tētahi hoki

Me whakaaro anō hoki te taha pūtea mai i te Kāwanatanga

4. Tauiratia ngā whanonga e ora pū ai te hinengaro, te wairua, te tinana o te tamaiti, engari me whakatūturu te tohu manaaki rangatira

Tūwhitia te hopo, mairangatia te angitū, arā, whakaahuru mōwaitia te ahurea o te kōhanga reo:

- Ko koutou o te whānau kia tika anō hoki tā koutou i kai ai kia noho ora mai anō hoki ko koutou hei tiaki i ngā mokopuna

- Kia kaua te kai paipa

- Kia kaua te kai waipiro

- Kia kaua te kai rauhea

- Kia kaua te kupu tātā e makere noa

- Kia kaua te tūkino tamariki

- Kia āraitia atu ngā māuiui katoa mā runga i te whāngai i a tātou mokopuna ki ngā kai e tika ana

- Me āta matapaki e tātou te pānga mai o ēnei māuiui

Page 8: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

7.

TE POARI MATUA O TE KŌHANGA REO

NGĀ WHAKAMĀRAMATANGA O NGĀ KAUPAPA WHAKAHAERE

“Kāore i te rākau te kōrero, kei te tohunga whakairo kē.”

“Ko te mokopuna te poutokomanawa o te whare o Te Kōhanga Reo, ko tōna tūāpapa ko te Reo me ngā Tikanga”

Ngā Aratohu:

- Me āhei ngā mokopuna katoa te ako i te Reo Māori

- Kei te whānau te tikanga, te atawhai me te manaaki i te mokopuna

- Ko te haepapa a te whānau ko te whakapakari i te whānau kia tutuki ai ngā mahi katoa e whakaritea atu ai

- Ko tā te iwi he kōkiri, he whiriwhiri, he kimi rauemi mā te hapū me te whānau

- Ko tā te kāwanatanga he whakatutuki i ngā wawata, i ngā maruāpō o te ao Māori, i runga anō i tā Te Tiriti o Waitangi i whakahau ai.

Page 9: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

8.

NGĀ KAUPAPA WHAKAHAERE

Ko te Reo he taonga, engari ko te mokopuna te tino taonga

Mātāpono 1: Me āhei ngā mokopuna katoa te ako i te Reo Māori

- Kei roto i Te Whāriki a Te Kōhanga Reo te kaupapa o te ako

Mātāpono 2: Kei te whānau te tikanga, te atawhai me te manaaki i te mokopuna

Mātāpono 3: Ko te haepapa a te whānau ko te whakapakari i te whānau kia tutuki ai ngā mahi katoa e whakaritea atu ai

Mātāpono 4: Ko tā te iwi he kōkiri, he whiriwhiri, he kimi rauemi mā te hapū me te whānau

Mātāpono 5: Ko tā te kāwanatanga he whakatutuki i ngā wawata, i ngā maruāpō o te ao Māori, i runga anō i tā Te Tiriti o Waitangi i whakahau ai

Kei roto i Te Whāriki a Te Kōhanga Reo teTikanga Māori, te Āhuatanga Māori, te Reo Māori

Page 10: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

9.

‘Ko te reo te mauri o te mana Māori’ (Kaumātua Wānanga, 1979)

E whai ake ngā kupu kua whakatapua:

'Me pioke he awheo mō Te Kōhanga ReoTe taonga tuku iho nā te Atua

Te taonga e kore e ngaroI ngā tau whakahuihuiI ngā tau takaoriori'

... Tā Himi Henare

Page 11: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

10.

NGĀ WHĀINGA MOTUHAKE A TE KŌHANGA REO

Tērā te wā ka whānau mai he tamaiti

o te kupu whakaari, māna tātou e ārahi

Ko ngā tumanako me ngā wawata, ka timatahia i roto i Te Ariki ka

whakaotia ki roto i a ia, ko ia hoki Te Ārepa me Te Ōmeka

1. Wāhi oranga, Wātea me te Taiao :

Whāinga Kia noho mahea, ā, kei te watea ngā huarahi hei āwhina i te mokopuna kia pakari i roto i tana Ao Māori, pakari ā-tinana, ā-hinengaro, ā-whatumanawa i roto i Te Kōhanga Reo whānau, i raro hoki i te korowai o tōna rangatiratanga.

2. Ngā Honotanga - Relationships with parents and whānau:

Whāinga A

Kia watea ngā huarahi kia hua ai ngā matua me te whānau ki ngā whakarite me ngā whakatau o Te Kōhanga Reo, ko tēnei hoki tētahi o ngā ture-here o te Poari Matua (ngā whānau nā rātou ngā mokopuna, nā rātou te kaupapa)

Whāinga B

Kia hua ai kia noho tonu te kaupapa i roto i a ngai tāua te Māori.

3. Ngā Ioritetanga:

Page 12: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

11.Whāinga Kia hua te Kōhanga whānau, kei te mārama, kei te tika ngā whakanekeneketanga, ngā mahi o

te paerangatiratanga kia hua mai ko te kaupapa, ko te whānau, ko ngā tikanga Māori, ko te whakaaro Māori.

4. Paerangatiratanga ā-whānau :

Whāinga A

Kia pai, kia tika Te Kōhanga Reo whānau i te tikanga whakawhiwhi mahi

Whāinga B

Kia pai, ka tika te whakahaere a te whānau i ngā ture-here o Te Kōhanga Reo i whakatakotohia e te Poari Matua kia hua ai he whānau aroha, ko te pūtake o te mokopuna, te whānau, hapū, iwi

Whāinga C

Kia tika tonu te whakahaere e te whānau ngā mahi a tuhi ngā pūtea, i roto i te kaupapa whakapou moni, kia hua pai ai ngā mokopuna me te kaupapa hoki

5. Ngā kaimahi a te whānau :

Whāinga Kia mōhio ngā kai mahi o te whānau ki ngā mokopuna, ngā āhuatanga whakatipu i a rātou, mōhio ki te reo Māori a kei te hiahia te ako te reo i roto i te Kōhanga

6. Ngā kaimahi a te whānau :

Whāinga Kia mōhio ngā kai mahi o te whānau ki ngā mokopuna, ngā āhuatanga whakatipu i a rātou, mōhio ki te reo Māori a kei te hiahia te ako te reo i roto i te Kōhanga

7. Ngā kaimahi a te whānau :

Whāinga Kia mōhio ngā kai mahi o te whānau ki ngā mokopuna, ngā āhuatanga whakatipu i a rātou, mōhio ki te reo Māori a kei te hiahia te ako te reo i roto i te Kōhanga

8. Akoako a Whānau :

Page 13: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

12.Whāinga Kia whakawatea e te whānau he wāhanga mō ngā mahi akoako i te reo a he huarahi ki ngā

ako e whai kawa ana, heiwhakapakari te whānau a kei te tautokotia e ngā Rōpū Tino Rangatiratanga

NGĀ WHĀINGA MOTUHAKE O TE KŌHANGA REO

E kore ahau he ngaro, he kakano i ruia mai i Rangiatea

9. Ngā pūtea, ngā rawa kei runga marae:

Whāinga Kia whakae te whānau te wāhi tika mō te whakahaere Kōhanga kei runga maraeKia whakae te whānau kia noho watea a e pai ana te taiao mō ngā mokopuna

10. Me kaute tonu te tirohou o te whānau i te kaupapa :

Whāinga Ka tirohoutia e te whānau ngā whakahaere, ngā whakaritenga, ngā mahi a e whai kaha ana i te tini kia hua ai he whānau pai, e koa ana te taiao mō te mokopuna

11. Ngā mahi tirotiro a whānau :

Whāinga A

Kia mataara, kia oho mauri te whānau, kia hua ai te reo rangatira, ngā moemoea me ngā wawata a ngā kaumātua mō temokopuna mā roto i te kaupapa o Te Kōhanga Reo

Whāinga B

Me tirotirohia te huanga me te hirahira o te reo

Page 14: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

13.

“E tipu e rea mō ngā rā o tōu ao

Ko tō ringa ki ngā rākau a te Pākehā

hei ara mō tō tinana

Ko tō ngākau ki ngā taonga a ō tīpuna Māori

hei tikitiki mō tō māhuna

Ā, ko tō wairua ki tō Atua nāna nei ngā mea katoa

Sir Apirana Turupa Ngata

Page 15: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

14.

WĀHANGA TUATAHI

TE WHAKARITE TŪTOHINGA MĀ IA KŌHANGA REO

Mā te katoa o te whānau ēnei whāinga e whakatutuki.

TE WHĀINGA: (A) Ngā haepapa a te whānau, a te hapu, a te iwi mō te wāhi ki te mokopuna

NGĀ KORONGA (hei whakatutuki)

NGĀ WHAKARITENGA (me pēhea e tutuki ai ngā koronga)

NGĀ RAUEMI ME NGĀ TOHUTORO

Ko te whakatau, ko te whakaemi i ngā hiahia o ngā whānau Kōhanga Reo.

a. E whakaritea ana e te whānau te Tūtohinga mā te kōhanga reo, ā, kei te tautokotia e te purapura, e te hapū me te iwi

Ngā whakatakoto a te whānau:

- Pēhea ai te kawe a te whānau i ngā mahi kia tutuki ai ngā koronga

- Te wā ka mahi te whānau i ā rātou mahi motuhake

- Ko ēhea rōpū o te whānau hei kawe i ia wāhanga o te mahi

Me tuku pānui te whānau e tohu ana i te:

- rā o te hui

- wāhi o te hui

- wā o te hui

- kaupapa o te hui

I ia hui me mātua whakarite he rārangi ingoa o te hunga i tae atu ki taua hui rā.

New resource list to be added

Page 16: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

15.

Ko tā te whānau kia noho pono, kia ū anō hoki ki tāna i taurangi ai

TE WHĀINGA (B) Me noho pono ki ngā mokopuna, ki ngā whānau, ki ngā hapū, ki ngā iwi

NGĀ KORONGA NGĀ WHAKARITENGA NGĀ RAUEMI ME NGĀ TOHUTORO

Page 17: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

16.

Te whakatū Kōhanga Reo

(a) Me tino mōhio pū ngā whānau ki te kaupapa ake o Te Kōhanga Reo.

Whakarite mahere ā-whānau

(b) Me whakarite mahere te whānau i te taha whakahaere e whakaata ana i te kaupapa o Te Kōhanga Reo:

- te reo Māori- ngā tikanga Māori- ngā tino o te ahurea

Māori

Ngā Ture Whakaae i Te Tomonga Mai

(c)

Mahere ā-whānau

1. Ngā mahi me oti:Kia tono ki te purapura, ki te tari matua, ki ngā kaumātua, ki ngā tāngata e mōhio ana ki te kōrero i te kaupapa a Te Kōhanga Reo me ōna āhuatanga katoa.

1. Kimihia ngā whānau o roto i te rohe e kaingākau mai ana

2. Kimihia mai te hunga kōrero Māori e tautoko mai ana i te kaupapa

3. Ki hea tō kōhanga tū ai?

4. Me hono atu te whānau ki te Purapura o te rohe.

2. Te whanake rautaki Reo

- Kōrero Māori i ngā wā katoa, i ngā wāhi katoa. Me pēhea e taea ai?

- Kia marae ngā tikanga

Te whakauru whānau houMe mārama rawa atu ki ngā ūpane e rima e mana ai te tomonga mai.

“Te Whakauru Whānau Hou”

Page 18: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

17.

Ko tā te whānau kia noho pono, kia ū anō hoki ki tāna i taurangi ai

TE WHĀINGA (B) Me noho pono ki ngā mokopuna, ki ngā whānau, ki ngā hapū, ki ngā iwi

NGĀ KORONGA NGĀ WHAKARITENGA NGĀ RAUEMI ME NGĀ TOHUTORO

Te Kōhanga Reo Hou

Ko ngā kōhanga reo kua tū kēKo ngā Kōhanga Reo kua papaki kē ngā parirau, ko ngā kōhanga reo e pīrahoraho tonu ana.

Te whai raihana – Kōhanga Reo hou

Kia tutuki ngā hiahia katoa e whai raihana ai

1. Ko te whakaritenga me te whakaotinga o te Tūtohinga.

2. Kei te Korowai ngā ture me mātua taea e te Kōhanga Reo

3. Ko te Tūtohinga e whakatakotohia ana hei whakamanatanga mā te Tari Matua, i raro i te maru o Te Poari Matua

1. Ko ngā Tūtohinga a ngā Kōhanga Reo kua tū kē me arotake ia tau.

1. Me mārama ki ngā Ture Kōhungahunga 2008

2. Me kimi mai ngā āhuatanga me mātua whakatutuki e te whānau kia eke ai tā ngā ture i whakahau ai.

Rārangi

Page 19: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

18.

Ko te pūtake o tenei whenu he whakamātau i tōu mōhio ki te ngako, ki te hōhonutanga o ngā uara e pā ana ki te whakatakoto, ki te whakatutuki mahere

TE WHĀINGA TUARUA

NGĀ KORONGA NGĀ WHAKARITENGA NGĀ RAUEMI ME NGĀ TOHUTORO

Te mokopuna, te whānau, te Whāriki

Kōrero Māori i ngā wā katoa i roto i Te Kōhanga Reo

Page 20: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

19.Ko tā Te Kōhanga Reo he whakatairanga i te reo Māori ahakoa rere ki hea.

Ko ngā mātāpono:-Ko te Whakamana

Ko te KotahitangaKo ngā HonotangaWhānau – Tangata

Ngā Taumata Whakahirahira:-ko te Mana Atua-Mana Whenua-Mana Tangata-Mana Reo-Mana ao tūroa

Ngā hōtaka ako e takea mai ana i te whānau:

- Te reo Māori- Ngā tikanga Māori- Te tipuranga o te mokopuna- Te whakamātau me te tātari i te

Reo- Te kaupapa o Te Kōhanga Reo- Te reo ki Te Kōhanga Reo- Te reo ki te kāinga- Te reo ki te taiao- Te reo ki te marae

Ngā mahi ia rā- Te mahere ā-tau - Te mahere tau Māori- Te mahere ā-wiki

Ngā mahi ia rā - karakia, mihi, kōrero pukapuka, waiata, tākaro, āhuatanga o te rangi, ngahere, onepū, pāmu, kaimoana, huawhenua, tangihanga, ngā momo whakatūpato katoa, mahi whakaari, haka

'Te Wheke'‘AKO’Kaumātua, kuia

Te Ara Whakapakari Tuatahi

Te Ara Whakapakari Tuarua

Whakapakari Tino Rangatiratanga

Ngā Taumata Whakamātau

Te Whāriki a Te Kōhanga Reo

Page 21: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

20.

TE WHĀINGA TUARUA

Me āki ngā whānau

NGĀ WHĀINGA NGĀ WHAKARITENGA NGĀ RAUEMI ME NGĀ TOHUTORO

- Me āki ngā whānau kia whai wāhi ki ngā mahi o roto i te Kōhanga Reo hei tautoko i te mokopuna, hei whakaū anō hoki i ngā tikanga o Te Kōhanga Reo.

- Whakarite mahere mahi mā ngā mokopuna:

Ko te mahere ka whakaritea me pā ki ngā taipakeketanga katoa

Kei te kōrero Māori i te kāinga hei tautoko i te reo o te Kōhanga Reo

Ngā akoako a te whānauMe kimi ngā pūkenga hei whakapakari i a rātou - ngā kaiako, ngā kaimahi, te whānau

Katoa ngā mahi me whakapakari i te tipu o te tamaiti, ā-reo, ā-wairua, ā-hinengaro, ā-tinana

Ngā rauemi a Te Poari Matua

Kaumātua, Tari ā-rohe, Purapura

Te Wheke, ‘AKO’, Te Ara Whakapakari Tuatahi, Te Ara Whakapakari Tuarua, Te Whakapakari TinoRangatiratanga,

Te Whāriki a Te Kōhanga Reo

Ngā rauemi a Te Poari Matua

Page 22: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

21.

Ka tautokotia anō e te whānau te Kaupapa o te Kōhanga Reo

WHĀINGA TUARUA

NGĀ KORONGA NGĀ WHAKARITENGA NGĀ RAUEMI ME NGĀ TOHUTORO

Me tino mārama te whānau ki te kaupapa me ngā whakahau a “Te Whakauru Whānau Hou”

Me mātua tutuki ngā wāhanga e rima o “Te Whakauru Whānau Hou”.

1. Me tino tae mai te mokopuna me te whānau ki te kōhanga reo.

2. Ka eke ana ki tā te whānau hou i pai ai, hei reira tutuki ai ngā whakahau a “Te Whakauru Whānau Hou”

3. Kia tū te hui a te whānau, hei reira whakatauhia ai te whānau hou

Te Whakauru Whānau Hou

Page 23: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

22.

‘Ko te tĪmatanga o te matauranga, ko te wehi ki a Ihoa’

Komiria nā he miro. Ka whatu ki te kaupapa o Te Kōhanga Reo

“Te Kōhanga Reo mō ake tonu”

TE WHĀINGA TUARUA

Ki te whatu i ngā kaha me ngā pūmanawatanga o te whānau hei tautoko i Te Kōhanga Reo Kaupapa

NGĀ KORONGA NGĀ WHAKARITENGA NGĀ RAUEMI ME NGĀ TOHUTORO

Whāia te mahere kua oti mā reira pea e hihiko ai te hinengaro, e muramura ai ngā whatu, e ohooho ai te wairua

Katoa ngā mahere me whai whakaaro ki te haumarutanga o te mokopuna.

Me rangatira te manaaki i te tangata

Ko ngā wheako ako e ahu mai ana i te mahere:

- ko te waiata, - ko te haka- ko te karakia, - ko te mihimihi- ko te whakapapa- ko ngā tākaro o runga o

Papatūānuku

Me tūturu te mātāpono haumaru tamariki ki roto i te tūtohinga. Anei he tauira:

Inā he haere tā te kōhanga reo, me mātua ū ki ngā mātāpono haumaru tamariki.

Nga kaumātua, Te Whāriki a Te Kōhanga Reo,

Page 24: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

23.Prepared by Tamati & Tilly Reedy, 1993

TE WHARIKI:

NGĀ TAUMATAWHAKAHIRAHIR

A

TINANA HINENGARO WAIRUA WHATUMANAWA

Mana Atua

- te Wairuatanga me te atuatanga

- te mana-ahua-ake/tu-motuhake

- whakatipu oranganui

Te Mana Tinana

- kei te tinana tōna āhuatanga

- kei te tinana tōna whakaata kaha

Te Mana Hinengaro

- whakamatautau i te hinengaro ki te rapu i te mōhio hei kawe ki tōna oranganui

- whakapono ki a ia anō

Te Mana Wairua

- te kora wairuatanga o ia tangata

- he mana ahurei (unique)

- he mauri kei ngā mea katoa

Te Mana Whatumanawa

- e whakaatu ana i te ngakau o roto, o waho o te tangata

- te whangaitia ngā whakaaro pai, ka puta te pai

- te whakaaro kino, ka puta te kino

Mana Tangata

- he ngakau-tuku

- whakamana kiritau (self-esteem)

- whakatipu mana whakahaere

Te Pakaritanga Tinana

Mā te whakakori tinana me te kai pai, ka tu;- te tinana ora- te tinana pakari- te tinana hihiko

Te Pakaritanga Hinengaro

- whakamana ngā whakaaro pono

- whakatipu mōhio, pukenga

- te pukahutanga o te Taiao

- kaore he tuaruatanga o tou ao - koia nei anake!

Te Pakaritanga Wairua

- te wairua tuku-taonga

- te ngakau manaaki tangata

- te whakawhanaungatanga

Te Pakaritanga Whatumanawa

- me aronui ki te harikoa me te katakata

- unuhia te ngakau raruraru

- ka tautoko te ahua tangata-rite

Page 25: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

24.

Mana Reo

- kōrero i te reo- whakawhitiwhi

ti whakaaro- whakatipu

mōhio mō te tapu o te reo

Whakatinanatanga Whakaaro

- he maha ngā momo reo

- he tahu to te reo

- he whakaputanga mana tangata, mana iwi

Te Hinengaro O Te Reo

- he aria nā te hinengaro mō te whakawhiti whakaaro

- mā tōna tau ki te reo ka rewa te mana o te tangata me te reo

Whakapa Wairua

- he wairua kei ngā reo katoa

- he kuru-pounamu ngā reo katoa

- mā te kōrero ka ora te reo

Kōrero-A-Whatumanawa

- whakaatu-a-ngakau, te aroha, te harikoa, te pouri, te mataku, te kino

- mā te reo ka tu-maia, ka tau te hauora, ka ora te ngakau

Mana Whenua - turangawaewa

e- toiwhenua- whakatipu te

ngakau mana-motuhake ki te whenua

Mana-a-Tinana

- ngā taonga-a-iwi

- te rangahau tiaki whenua, tiaki tinana

- te whāinga toi-whenua

Mana-A-Hinengaro

- te whakau i tōna toiwhenua

- te kiritau me te aroha ki te hau-kainga

Mana-A-Wairua

- kotahi anō te whenua, te iwi me te Taiao

- ko te wairua whenua kei roto i te tangata

Aroha Whenua

- ka pakari te turangawaewae i roto i ngā waiata, mahi toi, pepeha, haka, oriori, toi whakaari, kōrero nehe

- te take e pakangatia ai te whenua

Mana Aoturoa

- mana kimihanga

- mana rangahau

- whakatipu mōhiotanga mō te ahua tangata, ahua taiao

Te Tinana O Te Taiao

- te rapu mōhio mō Papa, mō te Taiao, mō te tangata

- te mōhio mai i te ao tawhito ki te ao hou

- te rangahau te nui, te iti

Whakaritenga Taiao

- te hiringa o te mahara ki te rangahau

- rangahau te oritenga, te rereketanga o te tangata, ki te Taiao

Te Wairua Taiao

- kotahi anō te matapuna, te pungao o te Taiao

- he pumanawa kei te kitenga i

- te Ao Whanui

Te Tuhura Whatumanawa

- kia marama ki ngā ture whanui o te whatumanawa - te aroha, te hakere...

- whakatipu te ngakau aio, marie, tangatarite

Page 26: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

25.

Mā te whānau o Te Kōhanga Reo hei whakatakoto he kaupapa hei whakanui i te mauri o ia mokopuna i roto i te korowai o Te Kōhanga Reo (Me kimi kōrero atu anō)

TE WHĀINGA TUATORU

Nga hiahia motuhake - E tautoko ana ngā hiahia katoa o te mokopuna

NGĀ KORONGA NGĀ WHAKARITENGA NGĀ RAUEMI ME NGĀ TOHUTORO

Page 27: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

26.

a. Nā te mea he taonga katoa ā tātou mokopuna kei runga i a rātou te mana a ō rātou whānau, hapū, iwi. Me āta whiriwhiri ngā āhuatanga e pā ana ki a rātou

b. Katoa ngā mahere ako me whai wāhi ki ngā tamariki katoa o Te Kōhanga Reo ahakoa ngā āhua o te mate ka pā.

c. Me whakarite he kaupapa mahere, rauemi hoki e te Kōhanga Reo, hei āwhina i ngā mokopuna e tika ana kia motuhake te uruora i roto i ā rātou kaupapa ako.

d. Kia tino mōhio ngā mokopuna ki te tiaki tētahi i tētahi.

e. Tautokotia te whānau kia taea ai te mokopuna te āwhina.

▪ Ngā pūrongo mō te mokopuna ki tana whānau

▪ Ka riro mā ngā kaimahi e whakatakoto he pūrongo kokenga ki te hui a te whānau

▪ Mātaitia ngā mokopuna kia kitea ai mena kua whanake haere ngā pūkenga

▪ Kia tika tonu te manaaki i te kōnaetanga o ngā kōrero e pā ana ki te mokopuna

▪ Ahakoa he aha me whakaae, me whai wāhi mai hoki ngā mātua ki ngā mahi a te Kōhanga Reo

▪ Me āta whakaaro anō ngā rauemi tākaro motuhake

▪ Kimihia ngā huarahi whakatikatika i ngā whare

Kia kaha te ako i ngā mokopuna tuākana ki te āwhina i ngā mokopuna taina

Me whai whakaaro te whānau ki ērā e whakaekea ana e ngā āhuatanga e whakararu ana i a ratou.

Mātai tamaiti

Kuia, kaumātua‘AKO’ nā Rose PereWhariki

Page 28: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

27.

Kia uruhau, kia āhuareka te kōhanga reo

TE WHĀINGA TUAWHĀ

Te Whare Kōhanga

He tikanga tūturu kia whai oranga, kia whāomoomotia, kia haumarutia te mokopuna

NGĀ KORONGA NGĀ WHAKARITENGA NGĀ RAUEMI ME NGĀ TOHUTORO

Page 29: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

28.

a. Ko te mātāmua a te whānau ko te ū motuhake ki te oranga o te mokopuna

b. Kia mau tūturu te whānau ki te tikanga kia ūkaipō te ao o te kōhanga reo i ngā wā katoa

c. Me whakarite e te whānau, mā roto atu i te reo Māori, ngā huarahi whakahiwahiwa i te ngākau, i te hinengaro, i te tinana o te mokopuna

d. Me mātua whai e te kōhanga reo ngā whakahau a te Kaupapa me ngā paerewa a te Poari kia Māori te ahurea, kia Māori ngā taputapu, kia Māori ngā whakaaro.

e. Me mātua noho te whānau ki te whakamārama ki a rātou anō he aha te kaupapa o te Mokopuna Oranga Pūmau.

Kia marae ngā tikanga

Karakia – He whakamaunga atu ki te wāhi ngaro. He matemate ki te wāhi ngaro.

Waiata –. Ko te whakakotahitanga, ko te rangitāmirotanga, ko ngā kōrero tuku iho.

Pepeha – Kia mōhio ki ōna tātai, ki ōna iwi, ki ōna hapū, ki ōna waka, ki ōna tūtohu whenua

Kai – a te hinengaro, a te ngākau, a te wairua, a te tinanaTe wao-nui-a-Tāne, a Tangaroa, a Papatūānuku, a Ranginui – Ko ia ēnei ko ngā rohe e whāngaihia ai te hinengaro, te ngākau, te wairua, te tinana ki ōna momo kai e rite ana.

Otirā me mātua whāngai ko te tinana i te tuatahi e taea ai te whāngai tika i te hinengaro, i te ngākau, i te wairua.

“Mā te pou te whare e tū ai waihoki mā te kai te tamaiti e ora ai.”

Whānau – āta tirotiro ia rā i te katoa o te kōhanga reo, a waho, a roto, e noho mā ana, e noho haumaru ana te kōhanga reo. I ngā wā katoa kia noho haumaru te okioki, te moe a ngā mokopuna.

Page 30: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

29.

Kia uruhau, kia āhuareka te Kōhanga Reo

WHĀINGA TUAWHĀ Te Whare Kōhanga

NGĀ KORONGA NGĀ WHAKARITENGA NGĀ RAUEMI ME NGĀ WHAKAPUTA

f. Kia motuhake te titiro a te whānau ki ngā tikanga haumaru: - ngā rongoā - te wai - ngā waka- ngā huarahi - tōna mōwai ahuru

g. Kia uruhau, kia āhuareka, kia ūkaipō te ao o te kōhanga reo

Me whakapapa he kōrero e pā ana ki ngā tikanga haumaru.

Ki te tūpono he aituā, he mate ohotata, kia wawe te whakamōhio i ngā mātua me te whānau

Page 31: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

30.Ko ngā ringaringa, ko ngā waewae, ko ngā taringa, ko ngā tukemata

TE WHĀINGA TUARIMA

Ngā pou ārahi i ngā mātua, te whānau me ngā kaimahi

NGĀ KORONGA NGĀ WHAKARITENGA NGĀ RAUEMI ME NGĀ TOHUTORO

Page 32: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

31.

a. Ko ngā ringaringa, ko ngā waewae, ko ngā taringa, ko ngā tukemata o te whānau o te kōhanga reo e whakarite ngā whakahaere i roto i te kōhanga reo.

b. Mā te huihui tahi a te whānau e whakamātau, e whakamōhio ngā mātua ki ngā kaupapa katoa a te kōhanga reo

c. Me whakatū ngā hui ōpaki, ōkawa rānei hei whakapakari ake i a rātou ki:

- te reo Māori- ngā tikanga Māori- ngā tino o te ahurea

Māori

d. Ka riro mā ngā kaimahi e whakatakoto he pūrongo kokenga o te mokopuna ki te hui a te whānau

e. Inā taea e ngā mātua ka whakahaua rātou kia uru atu ki ngā mahi ia rā a ngā mokopuna.

Me oti katoa ngā whakaritenga o te Tūtohinga. - Kia mau tonu ki ērā kōrero e hiahiatia

ana e te whānau me te Poari o Te Kōhanga Reo ki ngā whakaipurangi a te whānau

- kia mau tonu ki ngā pūnaha whakahaere

Hui ā-marama a te whānau:- whakarite rārangi kaupapa – kia

maumahara ki ngā pūrongo kokenga, inā ia ko, - te mokopuna- te tūtohinga- te mahere Reo a te whānau

- e whai wāhi ana ngā whānau i ngā hui ki te whakapuaki ake i o ratou whakaaro, ki te uiui ranei i ngā mea kaore i te marama ki a ratou, e hiahia ana ranei kia mōhio rātou.

- Ko te hui anō te wā kia whakaata te whānau i tōna kotahitanga.

“Hui tātou ka tū, wehewehe tātou ka hinga”

Te kape o te Tūtohinga o Te Kōhanga Reo, ngā Ture o te ECE , he kape whakauru mokopuna me ngā wā i tae atu ia ki te Kōhanga, ngā rawa o te Tari Whai Oranga, ngā moni utu o ngā matua, te pūtea ia tau, ngā rekoata o te Whaioranga

Te Ara Whakapakari TuatahiTe Ara Whakapakari TuaruaTino Rangatiratanga Whakapakari

Te Whariki me ngā Ture-here o TeKōhanga Reo

He ripoata mō te kokiri o te mokopuna iroto i te reo Māori, ōna whakanekeneketanga i roto i te kaupapa o te whariki me te Tino Rangatiratanga Whakapakari

Ko ngā ringaringa, ko ngā waewae, ko ngā taringa, ko ngā tukemata

Page 33: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

32.WHĀINGA TUARIMA

Ngā pou ārahi i ngā mātua, te whānau me ngā kaimahi

NGĀ KORONGA NGĀ WHAKARITENGA NGĀ RAUEMI ME NGĀ WHAKAPUTA

f. Ahakoa ko wai te tangata, ko te tikanga o te kōhanga reo, me whakarangatira, me manaaki.

g. Ngā hapa, ngā nawe, ngā raruraru i waenganui i ngā mātua me te whānau, mā rātou anō e kōrero e whakatau.

h. He āhuatanga ako tonu kei roto i te mōhio ki te whakatau i ngā nawe me ngā hapa

Pōwhiritia te whānauMihia ngā mātua ia ataMihia ngā mokopunaWhakaritea he paka huare

“Taihoa e haere kia manaakitia te renā o te ahi”

He huarahi kia kōrerohia ngā āwangawangatanga, kia whakatūhia, hei tautoko, hei whakapakari i te whānau.

Kia kaha te mahi, kia u tonu ki te Kaupapa, mai i roto i te ahurea Māori

Page 34: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

33.

“Ko tōu manawa, ko tōku manawa; ko tōku manawa, ko tōu manawa”

WHĀINGA TUAONO Me wairua tōkeke

NGĀ KORONGA NGĀ WHAKARITENGA NGĀ RAUEMI ME NGĀ TOHUTORO

a. Ko tōu manawa, ko tōku manawa: ko tōku manawa, ko tōu manawa

Page 35: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

34.

TE WHĀINGA TUAWHITU (A)

Te rua ngārehu

Ti and I to put our notes together.

NGĀ KORONGA NGĀ WHAKARITENGA NGĀ RAUEMI ME NGĀ TOHUTORO

Te rua ngārehu o te kōhanga reo

a.(i) see Goal 5

a.(ii) I raro i ngā mātāpono a Te Ara Tautika, e tautokona ana e te Poari o Te Kōhanga Reo, ko - te tohu ki te tūranga utu - te hauora - te tauwhiro i ngā kaimahika taka ki ngā ringaringa o te whānau o te kōhanga reo

a.(iii) Me whakawātea e te kōhanga reo ngā huarahi hei tautoko, hei whakapakari hoki i te whānau

b. Ngā kaimahi a te whānau :- me mōhio ki ngā āhuatanga

o te mokopuna me ōna whanaketanga

- me tika, me rere, me Māori te reo

- me mate nui atu kia mōhio ki te kōrero Māori

c. (me tirotiro anō ā tōna wā (e) )

Kei roto i te Tūtohinga ngā momo whakahaere me ngā kaupapa hei whakaū mā te whānau,

- ngā kaupapa whakatū kaimahi- ngā kaupapa whakapakari i te

whānau- kia pūhangaiti te whakahaere i

te pūtea

Whakatauhia ngā taumata utu kei roto i te āheinga pūtea a te kōhanga reo. Otīia e hāngai ana ki te whakatau paenga iti a te ture

Kia harikoa te wā e kai ana, e kōrero ana, ā, he wā anō mō te whakarangaihiihi te wairua

Kia toka te whakaaetanga a te whānau kia tū rātou hei kaimahi i raro i ngā tikanga o te Kaupapa o te kōhanga reo

Add explanations - whānau- policies- guidelines- tūtohinga

Page 36: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

35.

“Tātā rārauwhe takitahi e whati, kāpuia e kore e whati”

WHĀINGA TUAWHITU (B)

Te rua ngārehu

NGĀ KORONGA NGĀ WHAKARITENGA NGĀ RAUEMI ME NGĀ WHAKAPUTA

a. Me whakarite e te whānau he mahere whakahaere e pā ana ki ngā kaimahi, te pūtea me ngā mokopuna.

b. Me hui atu te whānau ki te purapura me te tari ā-rohe hei huarahi whakapakari ake i te rua ngārehu

c. Me rangatira te whakaaro o te whānau ki ngā kaimahi,– me taringa areare– me noho hei pou whakawhirinakitanga ki a rātou anō

Kei roto i te Tūtohinga ngā momo whakahaere me ngā kaupapa hei whakaū mā te whānau,

- ngā kaupapa kaimahi- ngā kaupapa mā ngā mokopuna- kia pūhangaiti te whakahaere i

te pūtea

Page 37: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

36.

“Tātā rārauwhe takitahi e whati, kāpuia e kore e whati”

WHĀINGA TUAWHITU (C)

Te rua ngārehu

NGĀ KORONGA NGĀ WHAKARITENGA NGĀ RAUEMI ME NGĀ WHAKAPUTA

a. He mea nui te taetaenga o ngā mokopuna ki te kōhanga reo nā reira me āta tohu ki tōna rēhita.

b. Ka taka ki ngā ringaringa o te whānau te pūtea mai i te Tari Matua me ētahi atu tari tuku pūtea

c. Me āta tono he kaikaute e te whānau kia mātaihia ia tau, ia tau te katoa o ngā whakawhiwhinga, whakapaunga pūtea hoki.

d. Me āta wehe e te whānau he pūtea hei tautoko i te whakapakari o ngā kaimahi, whānau rānei.

Ka haina ngā mātua i te maramataka kātahi ka tuku ki te Tari Matua ia marama

Ka whakatauhia ngā meneti me te pūrongo pūtea i te hui ā-whānau ia marama

Me tae ngā pūrongo pūtea ki te Kaimātai Pūtea i mua i te paunga o ngā rā o Hakihea, ko te 30 o taua marama te rā whakamutunga.

‘Mā te whakaaro Māori e hua ai ngā painga’

Maramataka

Te pukapuka kaute a Te Kōhanga Reo

Maramataka, te pukapuka kaute, epukapuka o ngā hua o Te Kōhanga Reo ite tau 1995

Maramataka, te pukapuka kaute, tepukapuka o ngā hua o Te Kōhanga Reo ite tau 1995

Te pukapuka Whakapakari

Page 38: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

37.

Nō roto i te kotahitanga o ngā pūmanawa o te whānau, te kaiako me ngā kaimahi ka hua mai ko te kounga o te mōhio me te whanaketanga hoki o te mokopuna

TE WHĀINGA TUAWARU

KA MŌHIO NGĀ KAIMAHI O TE WHĀNAU KI TE TITIRO I TE WHAKATIPURANGA O NGĀ MOKOPUNA ME TĀ RĀTOU MATATAU KI TE REO

NGĀ KORONGA (37) NGĀ WHAKARITENGA NGĀ RAUEMI ME NGĀ WHAKAPUTA

Page 39: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

38.

a. Ko te tohu whai mana a Te Kōhanga Reo ko te Tohu Mātauranga Whakapakari Tino Rangatiratanga

b. Me whakarite he mahere ara poutama e taea ai e te whānau te whakapakari i āna kaimahi kia hua mai ko te kou tangata

c. Me whakatairanga e te whānau rātou kua kawea mai ngā momo pūkenga hei whakarangatira i te Kaupapa o Te Kōhanga Reo

d. Ko te whakarangatira i ngā momo pūkenga

e. Kia rua ngārehu te wairua o te kōhanga reo ia rā

▪ Me mātua whai Tohu Whakapakari te kaiako.

▪ Me mātua whai tohu ngā kaimahi, arā,- Te Whakapakari- Te Whāriki a Te Kōhanga Reo - Te Ara Tuarua- Te Ara Tuatahi- Te Takaimatua- Wānanga a te purapura- Wānanga a te whānau

▪ Me ngana te whānau ki te whai, ki te whakauru hoki ki ngā kaupapa i runga ake nei hei whakapakari i te reo o ngā mātua kia whai whirinaki ai te reo o ngā mokopuna i te kāinga.

▪ Puritia ngā kōrero mō ngā kaimahi

▪ Me rēhita ngā rā me ngā hāora e taea ā-tinana ai e ētahi o te whānau te tautoko i ngā mahi a te kōhanga ia rā. He wāhi hoki tēnei e kaingākautia ai e te mokopuna ngā āwhina mai a te whānau

Page 40: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

39.

Titiro, whakarongo, kia ōkaka ki te reo me ōna āhuatanga katoa

TE WHĀINGA TUAIWA Te whakaako ā-whānau – kia whai wāhi ki ngā akoako katoa ahakoa ōpaki, ōkawa rānei

NGĀ KORONGA NGĀ WHAKARITENGA NGĀ RAUEMI ME NGĀ WHAKAPUTA

He rautaki whakamōhiohio tā te whānau, tā te purapura, tā te tari ā-rohe hei whakamōhio i te whānau ki ngā momo wānanga, hui ā-purapura, ā-rohe rānei.

▪ Waitohua ngā wānanga ā-whānau, ā-hapū, ā-iwi e tutuki ai ngā matea a ngā kaiako, ngā kaimahi me te whānau, ā, e tautoko ana hoki i te kaupapa o Te Kōhanga Reo

▪ Me āta whakatakoto ngā wā i huihui ai ngā akoranga i tae atu ai te kaiako, te kaimahi me te whānau.

▪ Me mātua whakarite e ia o te whānau he rātaka māna

▪ Me āta wehe tōna pūtea

▪ Kia hua he wāhi auahi kore Te Kōhanga Reo

Te Poari MatuaWhānau, hapū, iwi, ētahi atu

Ngā ture-here o Te Kōhanga Reo

PūteaHe ripoata a te ERONgā huarahi whāinga a te Poari Matua

Page 41: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

40.Ko te paerewa ka whakaaetia, ko tērā ka manakohia e te whānau, e te hapū me te iwi i roto i te mahi tahi me Te Poari Matua o Te Kōhanga Reo. Kei te whānau o te kōhanga reo, kei te takitahi rānei o roto i te kōhanga reo i ngā wā katoa te āheinga ki te whakatūturu he wāhi taurikura, he wāhi houkura te kōhanga reo mō ngā mokopuna me te whānau

TE WHĀINGA NGAHURU

Ko te whenua, ko ngā whare me ngā taputapu

NGĀ KORONGA NGĀ WHAKARITENGA NGĀ RAUEMI ME NGĀ TOHUTORO

Page 42: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

41.

a. Ka ngana te whānau kia wāhi hāneanea te kōhanga reo mō ngā mokopuna

Ka ngana te whānau kia:

- rāhui motuhaketia ngā taonga akuaku, ngā rongoā, ngā paihana me ētahi atu hanga mōrearea

- kia kaua rawa e tukua ngā mokopuna kia rāwekeweke i ngā taonga me ngā putanga hiko

- kia pātata tonu te waea, kia kawea tonu te waea pūkoro, ki te tūpono tētahi aituā

- me whakairi ki roto i te kōhanga reo e kitea wawetia ai tētahi mahere hei whakawātea atu, hei whāomoomo hoki i te mokopuna tērā e tūpono tētahi aituā ohorere

- ka whakamōhiotia te rūnanga iwi kei hea te tūnga o te kōhanga reo

- ki te haere te mokopuna i roto i tētahi waka a te kōhanga reo:

(i) kei te hāngai te whitiki i a ia e ai ki ngā ture a Te Manatū Waka

(ii) kia kaua e neke atu i te toru mokopuna ki te kotahi pakeke ia waka, ā mehemea neke atu i te tokowhā ngā mokopuna, kia e rua ngā pākeke

(iii) me whakaae rawa ngā mātua inā kawea ngā mokopuna mā runga waka mai i te kōhanga reo

- Te kore kai paipa - kaore e whakaaehia te kai paipa i roto, i te taha, i waho hoki o Te Kōhanga Reo

- ??

Te pūrongo mō ngā Rawa ā-whare

Te pūrongo inihua

Ngā whare a ngā rōpū whai mana

Ngā ture-here o Te Kōhanga Reo1995/96

Ngā Ture o te ECE 1990 (1990 / 216)- kei te tautokotia a Te

Poari MatuaWāhanga tuatoru, wharangi 9 - 13Ngā kainga, ngā whakatupato me te hauoraNgā whakanekeneketangaNgā Ture o te ECE 1990Ngā tinitanga No. 3 (1993 / 416)

Ngā wharangi 2, 3 ngā whakaetanga iraro i ngā whakahaere rauemi

Page 43: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

42.

‘I te tīmatanga te kupu, i a te Atua te kupu, ko te Atua anō taua kupu nō reira āta tirohia tō

tātou reo, he Atua tonu te rite’

TE WHĀINGA NGAHURU

Ko te whenua, ko ngā whare me ngā taputapu

NGĀ WHĀINGA NGĀ WHAKARITENGA NGĀ RAUEMI ME NGĀ TOHUTORO

Page 44: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

43.

b. Me rite tonu te tirotiro me te āta whakatikatika a te whānau o te kōhanga reo i ngā taputapu me te katoa o te whare kia eke ki ōna tino kounga hei painga mō te mokopuna.

c. Kia mōhio te whānau o te kōhanga reo he aha rawa ia ngā painga mō ngā mokopuna he motuhake kē anō ngā whakaritenga mō rātou e pā ana ki ngā taonga, ki ngā whare me ngā taputapu

d. Me inihua ngā whare a te

whānau kōhanga reo i raro i ngā tikanga a te Rōpū Inihua o Te Kōhanga Reo

e. Katoa ngā taputapu o ngā wāhi tākaro kia hāngai ki ngā ture kua whakatauria e te kōhanga reo.

f. Kia taea e tātou ko te tino painga ahakoa aha, mā ngā mokopuna

Kia rite tonu te tirotiro me te tuku pūrongo ia marama ki te hui a te whānau

Āta whakatakotoria, mō te hui a te whānau, ngā mea e tika ana kia whāia:

i) Whakamōhiotia ngā whakaritenga

ii) Whakaaetia ngā panonitanga kia mahia

iii) Tonoa ki Te Pātaka Ohanga (TPO) kia whakaaetia mai te inihua ki

(a) ngā whare (b) ngā taputapu (c) ngā whakararu

tūmatanui

Tirotia te Pūtea Rawa

Te pūrongo o ngā hua i puta 1995, wharangi tekau mā whitu me tekau mā waru

Ture-here o Te Pūtea RawaTe pūrongo o ngā hua i puta 1995, ngāwharangi tekau mā ono ki tekau mā waruPūtea a Te Kōhanga Reo

‘Atawhaitia ko ngā kōhungahunga, ko rātou hoki te iwi Māori o āpōpō'

TE WHĀINGA NGAHURU MĀ TAHIMe ōrite tonu te arotake a Te Kōhanga Reo i ā rātou whakahaere

Page 45: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

44.

NGĀ KORONGA NGĀ WHAKARITENGA NGĀ RAUEMI ME NGĀ TOHUTORO

a. Me arotake Te Whāriki me te kounga o te Reo Māori o te kōhanga reo

b. tb checkedĀta tirohia te ora me te pai o ngā taputapu o te whare, ngā taputapu tākaro, te whenua, ngā waka, ngā rauemi me ētahi atu taru taonga

c. Arotakehia ngā matea a te whānau, tōna whakahaere, āna mahi, āna whakataunga. Whakahautia te katoa o te whānau kia whai wāhi mai

d. Me mātua whakapau te pūtea kaupapa ki ngā take kua whakaritea. Mā te whānau rawa e whakarite tenei.

e. Me arotake ngā hononga ki te/ngā marae, ki ngā Kura Kaupapa Māori, ki ngā iwi me ngā momo huarahi whakawhiti kōrero ki ngā whānau

Whiriwhirihia ēnā me ēnā o te whānau hei:- mātai i ngā mokopuna e matea ana- kōrero Māori i ngā wā katoa-

Whakatauria mā wai e tuku te pūrongo arotake ki te hui a te whānau:

- kia aro ki te āhua o ngā kaupapa haumaru - ki ngā momo, ā me te nuinga hoki- ki nga momo me ngā painga e rite ai ngā

matea o ngā mokopuna-

Arotakehia:- ngā minamina a te whānau:

▪ me whakarereke rānei te raihana e pā ana ki te tatau o ngā mokopuna

▪ te ingoa o te kaipupuri i te raihana me tōna mōhio

▪ ko wai ngā kaimahi ia rā▪ e hia rawa ngā whānau e whai wāhi ana ki

ngā mahi ia rā, ia rā

Whakatakotoria he kōrero mā te hui a te whānau e pā ana:

- ki te atawhai i te mokopuna- ki te mōhio haere ki te reo- ki ngā āheinga akoako - ki ngā aronga nui atu a te mokopuna

Āta tirohia tērā ko ngā kōrero hou mai i te whānau ki te Tari Matua hoki atu anō ki te whānau:

- kei te āta mau - kua whiwhi te katoa o te whānau o te

kōhanga reo ki aua kōrero - e mārama ana, e tika ana ngā pānui me

ngā whakaritenga a te kōhanga reo

Kaumātua, kuiaNgā matua tuatahiNgā mokopuna tuatahiNgā akoranga houTe pukapuka kikorangi whero

Marae / Māori komitiNgā Whai ManaNgā Ture-Here o ECE

Page 46: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

45.

Paiheretia te rangi me te whenua, he wairua, he mauri ora mō ngā tikanga me

ngā whakahaere katoa o Te Kōhanga Reo

Te Kōhanga Reo kei te tautokotia e te hapū me te iwi i runga i te whakaaro kotahi,ka taea ngā mahi atawhai i te mokopuna, a ki te tana tipu hoki i roto i te reo Māori

TE WHĀINGA NGAHURU MĀ RUA

Ngā mātai ukiuki

NGĀ WHĀINGA NGĀ WHAKARITENGA NGĀ RAUEMI ME NGĀ WHAKAPUTA

Ko te hua o te mātai ukiuki ko:

- te ū tonu ki te kaupapa o Te Kōhanga Reo

- te rite o Te Kōhanga Reo inā tūpono te wā e whakaae ai te whānau kia taka ngā whakahaere ki raro i te iwi

- te mōhiotia ana e rite ana te whānau ki te whakatutuki i a te hapū, i a te iwi, i a Te Kōhanga Reo me a te Karauna hiahia

- te ū o te haumaru me te whai oranga ki te whanaketanga o te mokopuna

- te whakapakari tonu o te pūnaha whakahaere kōhanga reo

He mana kōkiri tūturu kia aro nui te katoa o te whānau ki te pānui i te Tūtohinga a Te Kōhanga Reo he aha ai?- kia ū tonu ai rātou ki ngā ihonga kei

runga i a rātou ki te kaupapa- kia mōhio ki ngā tohu e wawe

haukotia ai ngā momo whakararu, e wawe kapo atu ai ki ngā kiko o te whakaaro e pihi ake ana, kia taunga anō hoki ngā take e pā kaha atu ana ki ngā kōhanga reo

Te Kōhanga Reo National Review1995/96/97

Te pukapuka Korowai

Te pukapuka ‘AKO’ nā Rangimarie(Rose) Pere

Page 47: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

46.

Ngā whakamāramatanga o ngā kupu i taka mai i Te Korowai

āheinga opportunities

āhua pāhekeheke o te mokopuna failings (physical/mental)

ahunga move in a certain direction

ahurea Māori Māori culture/ethos

anuhea āhua koretake noa, wairua kore - listless, out of sorts

aratohu whakaritenga...., Te guidelines for the preparation....

haepapa responsibilities, obligations

hāneanea in the most comfortable, restful, secure environment (nā Tūhoe)

hangarau variety of purposes and property

he kākano puipuiaki a treasure, a rare and precious thing/item

hirikapo, hinengaro the mind, the brain

hōmiromiro ngā hōmiromirotanga i te Tūtohinga - checklist

houkura prosperous, peaceful, undisturbed

ihonga

ka taka ki ngā ringaringa o.. accountable, responsible

kāpuia gather together

karakia Karakia activates the understanding of the spiritual dimension - the words will activate that - ko te kaupapa o te karakia he whakamaunga atu ki te wāhi ngaro

kauanuanu respect

kaupapa here policies

kaupapa here matua key policies

koke - e koke neke whakamua, haere tonu

Page 48: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

47.kōkiri advocate

koronga, minamina, korou objectives, desire, wishes, aspirations

korou, minamina desire, hiahia, purpose, intent

kou tangata quality person/teacher

kuika, kōingo, minamina, wawara te kaha/ tino/ nui o te hiahia ki tētahi mea, arā, te "desire"

kupu whakataki introduction

kura nui ko nga mahi a te tangata and all the things we do and learn

kura roa te taha wairua

mahere ara poutama staged plan

mahere whakahaere management plans

manaaki rangatira expressing to its fullest the value of caring for others

manaaki rangatira practices

manana ake rise

manana ngā waewae bend the legs

mānga kai he kai ngāwari

maninohea, anuhea āhua koretake noa, wairua kore - listless, out of sorts

maruāpō wawata, moetoa, moemoeā - aspirations

matapaki whiriwhiri - discuss, address concerns

Mātāpono ārahi i te whānau, Ngā Guiding Principles

mate ohotata sudden illnesses

matea, matematenga needs or requirements

matemate ki te wāhi ngaro always me karakia, - what use to be a concious thing becomes an automatic response

me noho pono, kia ū accountability

Page 49: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

48.moetoa confident that something is going to happen - indulge in confident dreams - he moemoeā me tō

mōhio ka tutuki

mōniania he māharahara, he āwangawanga...eg. He mōniania nō rātou kei ngaro te reo (concerned)

mōrearea exposed to great danger, hazardous

mōwai ahuru total peace, total calm, total serenity

ngā mokopuna e matea ana those mokopuna in need

ngana endeavour, strive

ōkaka - kia ōkaka te tamaiti, kia ōkaka te whānau

he manako, he hiahia ki taua mea rā ahakoa he aha - kei te hiahia kia mōhio - he hiahia ki te whāwhā atu, ki te whakamahi - he hiahia nōna - be eager

ōkawa formal

ōpaki informal

paenga iti minimum level

paerewa - (kia rewa ki ngā pae) standards - (strive to achieve the higher levels)

paka huare ahakoa he iti te paka huare - i mātua whakaritea he whakaaro hei tohu i tō manaaki. Taihoa e haere kia manaakitia te rengā o te ahi

pārekereke nursery, seedling bed

pīrahoraho - (fledging) e ngana tonu ana te whānau ki te whakatikatika i to ratou kohanga kia whai raihana ai ratou

Pou Matua (Ngā) Four Pou (The)

pūhangaiti keep neat and accurate financial records

pūnaha whakahaere various office systems

puruhekaheka kua mouldy te brain

rangitāmiro - he paiherehere connections through relationships

rārangi take me mātua whai checklist

Page 50: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

49.rautaki strategy

taonga akuaku cleaning agents

taputapu equipment

taru taonga various properties

tārurua ngā kōrero maha collect together, collection of kōrero

tātā stem

tauaki statement

taumata utu level of pay

taurangi pledge, promise

taurikura at peace, free from distractions

te whare kōhanga

tīkai, whakatopatopa domineer over

tīrewa structure (trellis) hei whakairinga atu (te tīrewa e whakairia ai ngā moetoa)

tītaritari distribute, scatter about

tokamatua company of people

tōkeke just, impartial

tūmatanui public

tūrangahakoa joy, happy place

uara value

ukiuki ongoing, continuous

ūkaipō te ao o te kōhanga reo that the kōhanga reo environment be peaceful, safe, calm

uruhau, āhuareka, tūrangahakoa happy, contented

waiata Ko te kaupapa o te waiata ko te whakakotahitanga, ko te rangitāmirotanga, ko nga kōrero tukuiho – unity, harmony, spirituality and oral tradition -

Page 51: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

50.wairua tōkeke equality, justice - i kitea te wairua tōkeke o tō matua i te wā i tohatohangia ai e ia ngā rawa o tana

pāmu ki te hui ahurei. - being equal and sharing one's wealth

waitohu identify, to name

whāinga goals

Whāinga Motuhake, Ngā Special Goals

whakahiwahiwa stimulating, to arouse

whakaipurangi whānau records

whakakikokikotanga fleshing it out

whakarangatira enrich

whakarangatira i ngā momo pūkenga attestation

whakararu tūmatanui public liabilities

whakarehu wawata, moemoeā - aspirations

whakarite prepare

whakaritenga, whakawainga practices

whakataki introduction

whakatoka cement

whakatopatopa, tīkai domineer over

whanake, whanaketanga develop, development

whanonga behaviour, conduct

whāomoomo - atawhai, tiaki to tend, to nuture, to care for

Page 52: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

51.

Ngā whakamārama o ngā rerenga kōrero i taka mai i Te Korowai

ko te mokopuna te poutokomanawa o te whare o te kōhanga reo, ko tōna tūāpapa ko te reo me ngā tikanga

If te reo and tikanga is a strong foundation then the mokopuna will grow strong as the poutokomanawa and enable the whare to stand.

"Huihui tātou ka tū, wehewehe tātou ka hinga" united we stand, divided we fall (Goal 5 - Practise)

"Kāore i te rākau te kōrero, kei te tohunga whakairo kē" Ko te tika o te tū o te whare kei ngā kāmura - ka titiro atu koe ki te rākau, he rākau noa iho, engari kua tīmata te tohunga i tāna mahi whakairo kua tīmata te whakaoho mai i te wairua o roto i te rākau - the potential of a tree/wood is never realised until the skilled craftsman works it art (pg5)

"kia marae ngā tikanga" the practices of the marae (pg13 Goal B)

"kia noho rangatira"

"kia ūkaipō te ao o te mokopuna [o te whānau] [o te kōhanga reo]"

nuturing environment for mokopuna [for whānau] [for te kōhanga reo] (Goal 4 b.)

"kia whenua taurikura, kia whenua houkura" ko te kāinga o te mōwai ahuru, arā, o te rangimārie, o te kino kore, o te mate kore - total serenity, total peace (Goal 10)

"ko te whakaaro te kākahu o te reo" (pg2) it is thoughts that clothes the language- (page 67 Objectives - koia enei ko nga whakamārama whānui i te kōrero nei)

"ko tō manuhiri me tōna noho hāneanea ki tōu kāinga, marae, whare rānei; ko tōu kāinga, ko tōna kāinga"

Whānau to utilise the imperatives of hospitality specific to their areas - eg. Saving the best kai for a special treat to the manuhiri pēnei i te tītī, te kānga pirau, kina, pāua, kōura

"ko tōu manawa, ko tōku manawa; ko tōku manawa, ko tōu manawa"

You cut out the exclusivity and you introduce the inclusivity (kei tētahi o ngā karakia) - youre prepared to share the good and the bad (Goal 6)

Page 53: 130408 MAORI-Pages 1 - 36

52."kua kore e taea te whakahiwahiwa" won't shift (penei i nga kaiako kua roa i te kōhanga engari kāre e rereke

ake a ratou mahi, kāre hoki e mutu pai noa iho

"ngā tino o te ahurea Māori the essentials of Māori ethos - the values of Māori culture

"tātā rārauwhe takitahi e whati, kāpuia e kore e whati" a single stem will snap, but gathered together will not snap (united we stand...) (pg 28 Goal 7 B)

"te rua ngārehu" a people who belong to a particular family or group "rua" ko te kōpū o te whānau - "ngārehu" ko ngā tāngata e noho tahi ana i te taha o te ahi e toutou ana i te ahi kia kore ai e weto (pg27 Goal 7)

management the people who keep the fires burning, - who stoke the fires to keep the engines going- the people who manage all the systems- ko ngā tāngata ēnei o te rua ngārehu - constituting responsibilities -- ki te tukuna kia weto the management will break down - ki te wehea mai tētahi ngārehu kua weto tērā

"tūwhitia te hopo, mairangatia te angitū" (pg3 Pou 4.) banish the negatives, accentuate the positives

“Ki te kore he kai o roto i te pēke, e kore te pēke e tū.” (Goal 4) “Mā te pou te whare e tū ai waihoki mā te kai te tamaiti e ora ai.”

To exemplify that a person needs to be fed to maintain his/her well-being.

Ko ngā mātāpono e whai ake nei he whakatoka i te moetoa a ngā tipuna he mōniania hoki nō rātou kei ngaro te Reo.

The following principles cement the dreams of our ancestors who were concerned that the te Reo will be lost. (pg 2)

kia ū ki tāna i taurangi ai fulfil what has been promised or pledged