UNIVER ZITET U BA NJOJ LUCI U M A RS KI FA KU LTETZOR AN MAUNAGAPRIR AST UMAB A N JA LU K A , 2 012 .AUTOR Dr Zoran Maunaga IZDAVA Univerzitet u Banjoj Luci, umarski fakultet ZA IZDAVAA Prof. dr Zoran Govedar RECENZENTI Prof. dr Milivoj Vukovi, umarski fakultet - Beograd Prof. dr Petru Ristevski, umarski fakultet - Skoplje Prof. dr Milo Koprivica,Institut za umarstvo - Beograd LEKTOR Aleksandra Maunaga TEHNIKA OBRADA Dr Vojislav Duki Nikola Kari ILUSTRACIJE Snena Kari TAMPA GrafoMark Laktai TIRA 400 primjeraka ISBN: 978-99938-56-21-4 Nauno-nastavno vijee umarskog fakulteta Univerziteta u Banjoj Luci dalo je saglasnost da se Prirast uma tampa kao univerzitetski udbenik (Odlukabroj 1413/11, od 02.11.2011. godine).Profesorima Vasiliju Matiu i Janezu PavliuU praksi, u stvarnosti ivota, struno djelujui umar bie postavljen pred uvijek nove zadatke, ija rjeenja treba uvijek iznova razvijati, vodei rauna o svim postojeim zavisnostima (vezama) izmeu ljudskog drutva i ivotne zajednice ume. Assmann, 1961.PREDGOVORProle su tri decenije od izdavanja udbenika Pr ir ast i pr ino s uma (Mati, 1980), anjegova vrijednost nimalo nije umanjena. Zapravo tek sad, sa due vremenske distance, vidi se pravi znaaj tog djela. Ipak, vrijeme sa sobom nosi svoje zahtjeve. Pisanje novog udbenika iz oblasti prirasta uma nema za cilj da potisne, ve naprotivda jo vie afirmie Matiev udbenik. Iako je sauvano malo primjeraka, to djelo e se sasvisigurno i dalje koristiti. Nakon izdavanja Matieve knjige provedena su nova istraivanja, posebno kod nas u jednodobnim sastojinama, koja treba uvrstiti u novu knjigu. Osim toga, ranija terminologija je dijelom izmijenjena, a stil pisanja, iako visokog naunog kvaliteta, nije najbolje odgovarao studentima. Ostala literatura ne zadovoljava u potpunosti potrebe studenata, posebno nakon promjene nastavnog plana i uvoenja bolonjskog procesa obrazovanja. Postoji, dakle, potreba za novom literaturom, koja e, pored ostalog, svojim obimom obuhvatiti i nova podruja istraivanja. Udbenik Pr ir ast uma je temeljni iz ove oblasti i obuhvata klasina (osnovna) znanja. U knjigama koje e slijediti i biti namijenjene prvenstveno za master studij obraivae se izdanake ume, tipovi uma, umske kulture i plantae, a posebno e bitiraeni i modelirasta, dendrohronologija, bioindikacija, monitoring i prognoza prirasta, kao i druge teme koje predstavljaju nove razvojne pravce u oblasti prirasta uma. U ovomudbeniku zadran je osnovni Matiev koncept, po kome su razdvojene jednodobne i raznodobne sastojine. Struktura poglavlja je neto drugaija. Tako npr. uticaj proreda narast jednodobnih sastojina nije obraen posebno, ve uz svaki taksacioni element, zajedno sa ostalim faktorima. Poglavlje o jednodobnim sastojinama, kao to je ve nagovijeteno, znatno je dopunjeno novim, preteno vlastitim, istraivanjima. U optem dijelu udbenika obraeni su osnovni pojmovi, fizioloko-ekoloke osnove rasta i metode istraivanja prirasta. Posebni dio knjige obuhvata prirast visokih jednodobnih i raznodobnih sastojina, ukljuujui i prirast stabala u njima. Bosna i Hercegovina je bogata naunom i strunom umarskom tradicijom. Period nakon Drugog svjetskog rata obiljeila su kapitalna istraivanja i nauni radovi. Zbog toga u pisanju novog udbenika nemapotrebe za velikom tuom pameti, kada su u pitanju raznodobne ume. Naa iskustva vezanaza jednodobne sastojine su vrlo skromna. Naslov Pr ir ast uma odgovara sadraju udbenika, zbog toga to je teite kompletne materije postavljeno na biolokim zakonitostima rasta umskih vrsta drvea. To to je iz naslova isputena rije pr ino s ne znai da je ekonomska komponenta zanemarena. Dosadanjim obimnim i viegodinjim istraivanjima razjanjene su mnoge zakonitosti rasta umskog drvea. Ipak, u literaturi nailazimo na razliite podatke i suprotstavljena miljenja. To esto zbunjuje studente i oteava shvatanje ionako teke materije. Ova knjiga pisana je prvenstveno za studente. Pristup jeudbeniki, kolski u pravom smislu te rijei. U njoj nema puno monografskih elemenata,jer bi to uveliko povealo obim i odvelo bi nas od cilja da izlaganje bude to razumljivije. Jednostavnost je vrh savrenstva, koji nije lako postii. Nije poeljno studentima ostavljati puno dilema i nejasnoa. Osnovni pojmovi i kljune zavisnosti moraju biti potpuno jasno objanjeni. U sutini, prvo treba razumjeti rast umskog drvea, koristei opte zavisnosti i odnose. Kasnije se materija moe nadograditi primjerima, komentarima i razliitim stavovima. Nauni stil izlaganja u udbeniku moe biti korisno dopunjen i sa malo narodskog izraavanja. Takve su mnoge stare knjige, iji stil pisanjaprivlaipanju itaoca. Iz istih razloga u ovoj knjizi dozvoljeno je malo slobode u izraavanju. Tako vremenski oblik pisanja nije uvijek isti, a korienje izraza mi ne znai da autor persira sebe, ve da se udruuje i zbliava s itaocem. Boljoj razumljivosti udbenikatreba da doprinesu prikazi zavisnosti u optem obliku, jednostavni i originalni grafikoni, eme i crtei, kao i rezimei na kraju svakog poglavlja. Sadraj glavnih naslova dat je na poetku knjige, a detaljan sadraj na poetku svakog poglavlja. Od koristi treba da bude i pojmovnik koji se nalazi na kraju udbenika. Ovom prilikom elim se zahvaliti svima koji su na bilo koji nain pomogli u pripremi ovog udbenika. Prelom teksta, dizajn korica i kompjutersku obradu optih zavisnosti uradio je NikolaKari. Snena Kari uradila je runu grafiku, a dr Vojislav Duki kompjutersku obradu numerikih grafikona. Za pregled rukopisa i korisne sugestije dugujem posebnu zahvalnost recenzentima prof. dr Milivoju Vukoviu, prof. dr Petruu Ristevskom i prof. dr Milou Koprivici. Na kraju, biu zahvalan svima na eventualnim sugestijama, a posebnosu dobrodoli komentari studenata. Banja Luka, januar 2012. AutorSADR A JPREDGOVOROPTI DIO1. UVODNI DIO ............................................................................... 13Prirast uma kao nauna disciplina Pojmovi Vrste prirasta i nain odreivanja Rezime2. FIZIOLOKO-EKOLOKE OSNOVE RASTA ..................... 53Uvod Asimilacija u toku dana Asimilacija u toku godine Asimilacija u toku ivota Rezime3. METODE ISTRAIVANJA ........................................................ 73Uvod Jednodobne sastojine Raznodobne sastojine RezimePOSEBNI DIOPRIRAST STABLA 4. PRIRAST STABLA JEDNODOBNE SASTOJINE ............... 93Kronja Visinski prirast stabla Debljinski prirast stabla Prirast temeljnice stabla Prirast zapremine stabla Rezime5. PRIRAST STABLA RAZNODOBNE SASTOJINE............. 133Uvod Kronja Visinski prirast stabla Debljinski prirast stabla Zapreminski priraststabla RezimePRIRAST SASTOJINE 6. PRIRAST JEDNODOBNE SASTOJINE ..............................167Uvod Kronje sastojine Broj stabala sastojine Diferenciranje stabala Debljinski prirast sastojine Visinski prirast sastojine Prirast temeljnice sastojine Zapreminski koeficijent sastojine Zapreminski prirast sastojine Prinos sastojine Rezime7. PRIRAST RAZNODOBNE SASTOJINE ............................. 261Uvod Kronje sastojine Broj stabala sastojine Zapremina sastojine Zapreminski prirast sastojine Prinos sastojine RezimeLITERATURA .................................................................................. 297 POJMOVNIK ................................................................................... 302OPTI DIO1. UVODNI DIOPRIRAST UMA KAO NAUNA DISCIPLINA ......................... 15 Nauno-struni i nastavni karakter ....................................... 16 Podjela nastavne materije...................................................... 17 POJMOVI........................................................................................... 19Opti pojmovi ............................................................................. 19Rast, razvoj, prirast, prinos ...................................................... 19 Razlika izmeu prirasta i prinosa ............................................. 21 Proizvodnost ............................................................................ 22 Bonitet stanita ........................................................................ 23 Pojam boniteta stanita ........................................................ 23 Pokazatelji boniteta stanita ................................................. 24 Odreivanje boniteta stanita u jednodobnim sastojinama ... 25 Odreivanje boniteta stanita u raznodobnim sastojinama... 27Taksacioni elementi .................................................................. 29Stablo ...................................................................................... 30 Korijen, deblo, kronja........................................................... 30 Stablo kao cjelina .................................................................. 32 Sastojina .................................................................................. 33 Visina, prenik ....................................................................... 33 Broj stabala, temeljnica,zapremina ...................................... 34Faktori .......................................................................................... 35Jednodobne sastojine .............................................................. 36 Starost, prorede .................................................................... 38 Raznodobne sastojine ............................................................. 38 Stepen sklopa, srednji prenik, omjer smjese ....................... 40VRSTE PRIRASTA I NAIN ODREIVANJA .......................... 40 Vrste prirasta .............................................................................. 41 Odreivanje prirasta ................................................................. 42Raunski nain ........................................................................ 42 Grafiki nain ........................................................................... 43 Stvarni i tekui godinji prirast ............................................... 45Krive rasta i prirasta ................................................................. 47Karakteristike ........................................................................... 47 Povezanost .............................................................................. 49REZIME .............................................................................................. 50UVODNI DIOU ovom poglavlju date su karakteristike Prirasta uma kao naune discipline, definisani osnovni pojmovi iz oblasti i objanjene vrste prirasta i naini njihovog odreivanja. Na kraju je dat rezime poglavlja.PRIRAST UMA KAO NAUNA DISCIPLINAuma, kao neprocjenljivo prirodno bogatstvo, nudi ovjeku razne blagodeti. Istovremeno ovjek ima potrebe za tim blagodetima (ema 1). Iako je uma obnovljiv prirodni resurs njeno korienje mora imati trajni karakter. To je osnovni princip, sutina odnosaizmeu ovjeka i ume. Svako nae uplitanje u rast ume moe da ima pozitivne ili negativneefekte po umu. Nestruna i neplanska sjea dovodi do degradacije uma i unitavanja prirodnih stania. Naruavanje umskih ekosistema pogubno je za ovjekovu budunost.UMA- MOGUNOSTI DRVO O2 OSTALI PROIZVODIUPRAVLJANJE RASTOM TRAJNO KORIENJEOVJEK- POTREBE OPTE KORISNE FUNKCIJEEKONOMSKE EKOLOKESOCIJALNEema 1. ovjek i umaRastom ume moemo upravljati tako da sve funkcije ume koristimo u maksimalno moguem obimu i na najbolji nain, a da pri tome ne ugrozimo njen15opstanak. Za to je neophodno poznavanje ume i zakonitosti rasta umskog drvea, kojese istrauju u naunoj oblasti prirast uma. Nakon prikaza u kratkim crtama naunog, strunog (praktinog) i nastavnog karaktera naune oblasti Prirast uma u BiH, data je podjela nastavne materije ovog udbenika.Nauno-struni i nastavni karakterPoetna istraivanja iz prirasta uma u BiH vezana su za problem, koji je nastao u privredi 1952. godine. Izrada tzv. perspektivnog plana razvoja umarstva i industrijedrveta tada nije bila mogua bez poznavanja zapreminskog prirasta uma. Zato su od1953. do 1959. godine izvrena obimna mjerenja u privredno najvanijim umama u BiH. Ona su za cilj imala izradu zapreminskih tablica, ali i utvrivanje zavisnosti prirasta od raznih faktora. To je dakle bio poetak razvoja nauke iz oblasti prirasta uma kod nas. U Evropi istraivanja traju od osamnaestog vijeka. Ona se najveim dijelom odnose na jednodobne sastojine. Svaka proizvodnja ima za cilj neki proizvod.U umarstvu je to prinos. Da bismo mogli planirati prinos moramo znati koliki je prirast uma, od ega i kako taj prirast zavisi. Ne moe se ui u neku umu i posjei sva stabla deblja od 30 cm ili posjei samo stabla jedne vrste drvea koja nam treba. Sloenezakonitosti rasta stabala i umskih sastojina istrauje nauka iz oblasti prirasta uma, a njene rezultate pr aks a koristi u velikoj mjeri. Prirast i prinos uma, kaosamostalna nast avna disciplina, uveden je na umarskom fakultetu u Sarajevu 1967.godine. Zahvaljujui tome to su na Katedri za Ureivanje uma istraivanja iz ove oblasti bila veoma obimna i planski provedena mogao se ve u to vrijeme koncipirati nastavni program discipline na vlastitim rezultatima. S obzirom da se kod nas gazdovalo primjenom sistema prebornih sjea rezultati su se odnosili na raznodobne sastojine. Za onaj dio nastavnog programa koji obrauje jednodobne sastojine koriena su evropska istraivanja. Udbenik iz ove nastavne materije, autora Vasilija Matia, pod naslovom Pr ir ast i pr ino s uma izaao je iz tampe 1980. godine. umarski fakulteti unaem okruenju imaju udbenike, koji isto tako vode rauna o specifinostima svojih uma.16Uvodni dioPodjela nastavne materijeNastavna materija udbenika Pr i r a s t u m a podijeljena je na opti i posebni dio.O p t i d i o ima tri poglavlja. U prvom, uvodnom poglavlju, upoznajemo se sa prirastom uma kao naunom disciplinom, zatim prirastom kao pojavom i nekim osnovnimpojmovima, te vrstama prirasta. Fizioloki procesi i njihova zavisnost od ekolokihfaktora obraeni su u drugom poglavlju, i to u mjeri koja je neophodna za razumijevanje rasta i prirasta umskih vrsta drvea. Specifinosti prirasta uma na velikom prostoru i u dugom vremenskom periodu mogu se istraiti samo specifinim metodama, kojesu izloene u treem poglavlju. Po s e b ni d i o ima dvije cjeline. Prva cjelina obuhvata rast stabla u jednodobnoj i raznodobnoj sastojini, a druga obuhvata poglavlja u kojima su obraene jednodobne i raznodobne sastojine (ema 2). Rast je u mnogo emu razliit s obzirom na strukturni oblik sastojine. Zbog toga je izvrena ovakvapodjela nastavne materije. Rast i prirast pratimo preko veliine taksacionih elemenata st abla (prenika, visine, temeljnice i zapremine), odnosno s astojine (brojastabala, temeljnice i zapremine). Osim nabrojanih koriste se i drugi taksacionielementi. Osnovno pitanje, od kojih faktora i kako zavise taksacioni elementi stabla i sastojine, zahtijeva kvantitativan i kvalitativan odgovor. To znai utvrivanje jaine (znaaja) zavisnosti i objanjenje te zavisnosti. G lav ni fak tor i su vrijeme, stanini faktori (bonitet), vrsta drvea i sastojinski faktori. Vr i j e m e (starost, dob) kao faktor u upotrebi je samo u jednodobnim sastojinama. U raznodobnim sastojinama umjesto starosti za stablo se koristi njegova debljina, a za sastojinu debljinski stepeni. S t a n i n i f a k t o r i su brojni vanjski (ekoloki) faktori, ijim je uticajima izloeno umsko drvee. Njih ine zemljini faktori (edafski),faktori reljefa (orografski) i klimatski faktori. Svi oni zajedno ine odreeni kvalitet, odnosno bonitet stanita. Na taj nain preko boniteta posmatramo zajedniko djelovanje svih faktora. Pojedinano se posmatraju samo klimatski faktori (svjetlost,toplota, vlanost) pri razmatranju asimilacionih procesa.1718PRIRAST UMA OPTI DIO PRIRAST SASTOJINEPRIRAST STABLAU JEDNODOBNOJ SASTOJINI JEDNODOBNAU RAZNODOBNOJ SASTOJINIRAZNODOBNAFAKTORIDEBLJINA STABLA STAROST BONITET STANITA VRSTA DRVEA PROREDE ... BONITET STANITA VRSTA DRVEA STEPEN SKLOPA SREDNJI PRENIK OMJER SMJESE ... DEBLJINSKI STEPEN BONITET STANITA VRSTA DRVEA STEPEN SKLOPA SREDNJI PRENIK OMJER SMJESE ...STAROSTBONITET STANITAVRSTA DRVEA...ema 2. Podjela nastavne materijeUvodni dioVr s t e d r ve a se meusobno razlikuju po svojim biolokim osobinama (veliina i oblik kronje, dubina korijena, razvojne karakteristike, otpornost i slino). Neke vrste zahtijevaju vie, a neke manje svjetlosti za svoj rast. Izmeu njih, kao vrsta svjetla i vrsta sjenke, postoje velike razlike u dinamici rasta. S a s t o j i n sk i f a k t o r i su taksacioni elementi sastojine na koje utiemo umsko-uzgojnim mjerama. U jednodobnim sastojinama proredama se smanjuje broj stabala, poveava prostor za njihov rast, mijenja debljinska struktura, i drugo. Sjeom stabala u raznodobnim sastojinama mijenjamo stepen sklopa, srednji prenik i omjer smjese. Promjenom ovih faktora mijenjaju se uslovi za rast stabala, a time i prirast. Na osnovu toga moemo zakljuiti kakve su promjene u sastojini izazvale provedene umsko-uzgojne mjere i kakve su njihove mogunosti.POJMOVIPrvo emo razjasniti najvanije opte pojmove (rast, razvoj, prirast, prinos, proizvodnost i bonitet stanita). Slijedi opis pojmova koji se odnose na taksacione elemente stabla (korijen, deblo, kronja, stablo kao cjelina) i sastojine (visina, prenik, broj stabala, temeljnica, zapremina). Zatim emo ukazati na razlike izmeu dva osnovna strukturna oblika sastojina (jednodobne i raznodobne) i opisati faktore prirasta koji se u njima koriste. Osim vrste drvea i boniteta stanita, glavni faktoriu jednodobnim sastojinama su starost i prorede, a u raznodobnim sastojinama stepen sklopa, srednji prenik i omjer smjese.Opti pojmoviRast, razvoj, prirast, prinosR a s t (rastenje) je vrlo sloen fizioloki proces, koji se odvija u biljci. Rast obino vezujemo za cijelu ivotnu dob, a grafiki ga predstavljamo veliinom taksacionogelementa u razliitim godinama starosti. Tako rast stabla u visinu (u toku ivota) predstavlja njegova visina u zavisnosti od starosti (Slika 1). Rast biljaka je nepovratan proces. Jednom postignuta visina stabla moe se poveavati ili stagnirati,ali se ne moe smanjivati. Ako stablo prestane rasti visina e i dalje ostati ista.Kriva rasta ima takozvani esoidan oblik.19Ra z voj podrazumijeva prolazak stabla ili sastojine kroz odreene faze u ivotu, koje se meusobno razlikuju po dinamici rasta i stepenu razvijenosti (zrelosti). Akorast posmatramo vodei rauna o fiziolokoj zrelosti mi praktino govorimo o razvoju. Neminovno je da u svom ivotu stablo proe fazu mladosti (kada se formira), fazu punog razvoja (kada intenzivno raste) i fazu starosti (kada rast stagnira).Slika 1. Rast stabla u visinuPr i r a s t je poveanje veliine taksacionih elemenata u odreenom intervalu vremena(dan, godina, period, dob). Obino koristimo vrijeme od jedne godine (godinji prirast) ili period od 10 godina (periodini prirast). Prirast je posljedica (rezultat) rasta. U stvari, on je raunska veliina koja predstavlja jedan segment rasta. Pri n o s je proizvod umarstva identinog znaenja kao u poljoprivredi. U umarstvu prinos po koliini izjednaavamo sa godinjim zapreminskim prirastom po jednom hektaru. Prinos je ekonomska kategorija, a prirast ima bioloki karakter. Oni se, osim toga, razlikuju i po drugim karakteristikama.20Uvodni dioRazlika izmeu prirasta i prinosaPrinos se od godinjeg prirasta razlikuje po izgledu i debljinskoj strukturi1. Raz lik a p o i z gl e d u: Godinji prirast zapremine stabla je u vidu plata (omotaa), ija debljina zavisi od irine goda na razliitim visinama du debla. Prirast sastojine po hektaru ini godinji prirast svih stabala na toj povrini. Mi taj prirast ne moemo vidjeti. Pretpostavimo da je prirast neke raznodobne sastojine 7,5 m3/ha i danjen prinos iznosi isto toliko. Postavlja se pitanje od ega se sastoji 7,5 m3 prirasta, a od ega 7,5 m3 prinosa. Rekli smo ve da prirast ine platevi (omotai) svih stabala po jednom hektaru. U ovom sluaju njihova zapremina iznosi 7,5 m3. Isto takopodrazumijeva se da ne sijeemo te godinje priraste, ve sijeemo cijela stabla. Kolikostabala moemo posjei zavisi od toga koliko iznosi prirast. U ovom primjeru to jeonoliko stabala ija je ukupna zapremina 7,5 m3. Dakle, prinos kao proizvod predstavljaju cijela stabla (Slika 2).Slika 2. Prinos ine cijela stabla1 Debljinska struktura je raspodjela stabala po debljinskim stepenima. Termin, strogo gledano, ovdje ne odgovara, jer se radi o raspodjeli drvne mase prirasta,odnosno prinosa po debljinskim stepenima. Ipak, taj emo termin koristi i ubudue. Njegov nedostatak nije toliko veliki s obzirom da obino kad govorimo o prirastu ili prinosu ne mislimo na njihov broj stabala, ve na njihovu drvnu zapreminu. 21R a z li k a p o d e b l j i n s koj s t r u k t u r i : Kada se prirast svih stabala (na kojima je ostvaren) razvrsta po debljinskim stepenima dobije se debljinska struktura prirasta. U odnosu na debljinsku strukturu prinosa ona je pomjerena ulijevo, u nie debljinske stepene (Grafikon 1). To znai da tanka stabla vie uestvuju u prirastu nego u prinosu, a debela obrnuto.% PRIRAST PRINOSPRENIKGrafikon 1. Razlika izmeu prirasta i prinosa po debljinskoj strukturiNavedene razlike izmeu prirasta i prinosa ne odnose se na jednodobne sastojine. Naime, u ovim sastojinama prinos se izjednaava s prosjenim dobnim prirastom ukupnoproizvedene drvne mase, za odreeni produkcioni period. U ovom sluaju kod prirastai prinosa radi se o istoj drvnoj masi (drvna masa glavne sastojine i svih proreda) svedenoj na godinu i hektar. Prema tome, izmeu prosjenog prirasta i prinosa u jednodobnim sastojinama nema nikakve razlike.ProizvodnostPod prirastom sastojine teoretski je ispravno podrazumijevati bioloki (stvarni) prirast, tj. onaj prirast koji je direktno nastao na stablima kao rezultat fiziolokih procesa (Stamenkovi i Vukovi, 1988; Klepac, 1963). Promjena veliine taksacionogelementa nastala na odreenoj povrini, u tom sluaju, naziva se pr oiz vo dno st (produktivnost) sastojine. Prirast i proizvodnost se izjednaavaju samo ako je broj stabala isti na poetku i na kraju perioda. Ukoliko doe do promjene broja stabala (sjeom ili urastanjem) javlja se razlika izmeu prirasta i proizvodnosti. Zapremina uraslih i posjeenih stabala ne smatra se prirastom.22Uvodni dioSlina situacija se javlja i kod odreivanja visinskog (debljinskog) prirasta sastojine. Tako, razlika izmeu srednje visine (srednjeg prenika) sastojine na kraju i poetku perioda sadri pored biolokog i tzv. raunski prirast. Ako se primjenjuje niska proreda sjeom se uklanjaju nia (tanja) stabla, a u sastojini ostaju via (deblja) stabla, ime se raunski poveava srednja visina (srednji prenik). Razdvajanje biolokog i raunskog prirasta u praksi nije mogue.Bonitet stanitaBonitet stanita se razlikuje od prethodnih pojmova po tome to spada u faktore (nezavisne veliine), koji su opisani kasnije. Zbog izuzetno velike vanosti, ali i sloenosti, bonitet stanita obraen je ire od drugih pojmova. Opisan je pojam boniteta stanita, njegovi pokazatelji i odreivanje boniteta stanita u jednodobnim i raznodobnimsastojinama. Pojam boniteta stanita Stanite je ivotna sredina biljaka u kojoj djeluju spoljni faktori. umska stanita se meusobno razlikuju po raznim karakteristikama, kao to su geoloka podloga, vrsta zemljita, ekspozicija, nagib, nadmorska visina,klimatski uslovi i slino. Zbog toga se javljaju razlike u proizvodnom potencijalu(bonitetu) razliitih stanita. Isto tako, odreeno stanite nema isti proizvodni potencijal prema razliitim vrstama drvea. Naime, pojedine vrste drvea imaju razliite zahtjeve prema stanitu, kao i razliite sposobnosti korienja staninog potencijala. Razlikeu tom pogledu mogu ii toliko daleko da na jednom stanitu neka vrsta drvea odlino uspijeva, dok drugoj vrsti to stanite uopte ne odgovara. Vrste drvea nalaze se unutarsvog prirodnog areala, odnosno geografskog prostora. One taj prostor ne naseljavaju potpuno, nego samo na onim stanitima koja im odgovaraju. Prema rubovima areala uslovi za rast su sve loiji. Kada je rije o bonitetu stanita Mati (1980) kae da seu stvari misli na veliinu prinosa koja se moe ostvariti na nekom stanitu. Slino tome, Kotar (1983) smatra da proizvodnu sposobnost umskog stanita odreuje najvea koliinadrveta koja se moe postii na tom stanitu. Potpuniju definiciju boniteta stanita daoje Bozalo (1984, str. 9): Pod bonitetom stanita u umarstvu podrazumijevamo skup svih zemljinih, klimatskih, orografskih, biotskih i drugih faktora koji omoguuju datoj vrsti drvea da ostvari odreeni prinos.23Bonitetom stanita iskazujemo proizvodni potencijal stanita ili drugim rijeima ocjenjujemo njegov kvalitet. Bonitet stanita je mjera proizvodnosti (kvaliteta) stanita,koja obuhvata sve uticajne faktore na rast umskog drvea, a u krajnjoj liniji podrazumijeva odreenu veliinu prirasta sastojine (Maunaga, 1996, str. 78). U bonitetu stanita (lat. bonitas = dobrota) objedinjeni su svi faktori nekog stanita. Dakle, to je mjera kvaliteta stanita. Iskazuje se rangom, najee od I do V. Manja vrijednostranga znai bolje stanite. Bonitet stanita odreuje se po vrstama drvea. Na primjer, ako se radi o mjeovitoj sastojini jele, smre i bukve bonitet stanita odreuje se posebno za jelu, posebno za smru i posebno za bukvu. Poznavanje proizvodnih mogunosti, odnosno boniteta stanita, u umarstvu ima izuzetno veliki znaaj. Meutim, njegovo odreivanje nije nimalo jednostavno. U bonitetu stanita kao integrisanom pokazatelju kvaliteta stanita kumulirani su svi stanini faktori ije se djelovanje meusobno isprepliena razliite, praktino nesraunljive naine (Bozalo, 1984). Pokazatelji boniteta stanita Kao pokazatelji (indikatori) boniteta stanita u poetku su koriena svojstva zemljita, kao to su kiselost, vlanost, mehaniki sastav, dubina zemljita i slino. Meutim, nijedan od ovih pokazatelja pojedinano nije mogao posluiti za odreivanje boniteta stanita. Ni objedinjavanje vie njih, na primjer u tipove zemljita, zbog sloenosti bonitetakao fenomena, nije dalo mnogo bolje rezultate. Korienje prizemne flore kao pokazatelja boniteta stanita takoe ima dosta nedostataka, prvenstveno zbog tekoa kvantifikacije biljnih vrsta pri uspostavljanju veze izmeu njih i potencijala stanita. Sviprethodno navedeni faktori, osim prizemne flore, spadaju u direk t ne (neposredne) pokazatelje boniteta stanita. Zbog nemogunosti primjene direktnih pokazatelja kasnije je pokuano odreivanje boniteta stanita na osnovu indirek t nih (posrednih) faktora. U tu svrhu korieni su taksacioni elementi sastojine: srednji prenik, srednja visina, temeljnica i zapremina sastojine. Svaki od ovih faktora u odreenom stepenu (donekle) pokazuje proizvodni potencijal stanita. Problem je to svaki od njihistovremeno zavisi od stanja u kome se sastojina nalazi. Tako se na istom stanitu, zavisno od stepena iskorienosti, moe nai sastojina (iste vrste24Uvodni diodrvea) sa srednjim prenikom 20 cm, kao i sastojina sa srednjim prenikom 40 cm. To ne znai da se radi o razliitom bonitetu stanita. Slian je problem i sa drugim taksacionim elementima (zalihom, temeljnicom, prirastom), jer sjeom utiemo na njihovu veliinu. Rangiranje stanita na osnovu prinosa, kao to je to u poljoprivredi, bilo bi najbolje. Meutim, to nije mogue zbog potekoa u njegovom odreivanju i dugom procesu proizvodnje u umarstvu. Kao dobra zamjena za prinos, odnosno kao dobar pokazatelj boniteta stanita uzimaju se visine stabala, jer: su u jakoj korelaciji sa prinosomsastojine, ne zavise u znaajnijoj mjeri od sijea, relativno lako se mjere.Odreivanje boniteta stanita u jednodobnim sastojinama Za odreivanje boniteta stanitau jednodobnim sastojinama koristi se srednja visina sastojine. U novije vrijemeumjesto srednje visine svih stabala uzima se gornja visina sastojine, odnosno prosjena visina odreenog broja stabala iz gornje etae (na primjer 20% najviih stabala). Sve ee se gornja visina vee za tano odreenu (razvojnu) starost (obino 50 ili 100 goina). Takav pokazatelj naziva se stanini indeks. On je u upotrebi u mnogim zemljama. Bonitiranje stanita u jednodobnim sastojinama vri se na dva naina, pomou standardnih bonitetnih krivih i pomou prinosnih tablica. S t a n d a r d n e b o n i t et n e k r i ve predstavljaju grafiki prikaz rasta sastojine odreene vrste drvea uvisinu u zavisnosti od starosti, na razliitim bonitetima stanita. Visinske krive obuhvataju itav produkcioni period. Numeriki podaci za njih nalaze se u prinosnim tablicama. Do boniteta stanita dolazi se poreenjem (preklapanjem) konkretne visinske krive sa standardnim bonitetnim krivim. U stvari, poreenje se vri sa standardnomdispozicijom bonitetnih razreda (polja), na kojoj linije predstavljaju graniceizmeu boniteta (Grafikon 2). Da bismo nacrtali visinsku krivu neke konkretne sastojine moramo znati kolika je bila srednja visina te sastojine u toku produkcionog perioda (u starosti 10, 20, 30 itd. godina). esto te podatke nemamo, to se smatra osnovnim nedostatkom ovog naina bonitiranja stanita. Zato se obino koristi druginain, koji je znatno jednostavniji.25Po m o u p r i n o s n i h t a b l i c a bonitet stanita odreuje se prema srednjojvisini sastojine u odgovarajuoj starosti. Taj podatak se uporedi s tablicama, odnosno trai se kojem bonitetu stanita je najblii. Veina tablica daje granice bonitetaiskazane u visini sastojine od do, to svakako olakava postupak.VISINA SASTOJINE IIIIIIIVVSTAROST SASTOJINEGrafikon 2. Dispozicija bonitetnih razreda u jednodobnim sastojinamaPogledajmo na jednom primjeru kako se to radi. Neka imamo jednodobnu sastojinu smre starosti 80 godina, koja je proreivana umjerenom proredom. Nakon to izmjerimo visine odreenog broja stabala moemo izraunati srednju visinu te sastojine. Ako je ona iznosila 29,2 m, postavlja se pitanje o kom se bonitetu stanita radi? Za rjeenjetog pitanja koristiemo prinosne tablice za smru (Schober, 1975). Iz tih tablica prenijeti su u Tabelu 1 potrebni podaci, koji se odnose na starost 80 godina. Sada potraimo kom bonitetu stanita odgovara naa srednja visina. Ona se nalazi u intervalu (granicama) od 27,6 do 31,7 m, koji odgovara prvom bonitetu stanita. Zakljuujemo da se konkretna sastojina nalazi na prvom, odnosno najboljem bonitetu stanita.Da je srednja visina bila 18,4 m radilo bi se o etvrtom bonitetu stanita.26Uvodni dioTabela 1. Granice boniteta za smru (Izvor: Schober, 1975) Srednja visina sastojine (m) 29,7 25,6 21,2 17,3 13,8 Granice boniteta Srednja visina u 80. godini od do (m) 27,6 31,7 23,4 27,5 19,2 23,3 15,5 19,1 12,3 15,4 I II III IV V Bonitet stanitaU sluaju da srednja visina izlazi iz okvira datih u tablicama radi se o prvom (ako prelazi gornju granicu), odnosno petom (ako je ispod donje granice) bonitetu stanita. Ako u prinosnim tablicama nisu date granice boniteta onda se trai kojoj najblioj srednjoj visini sastojine odgovara visina konkretne sastojine. Odreivanje boniteta stanita u raznodobnim sastojinama Umjesto srednje visine cijele sastojinekod odreivanja boniteta stanita u raznodobnim sastojinama koriste se visine stabala po debljinskim stepenima. Za konkretnu sastojinu u tu svrhu na terenu treba izmjeriti visinu i prenik dovoljnog broja stabala (najee 80 100 stabala) za odreenu vrstu drvea. Podaci se nanesu na grafikon direktno ili se nanesu izraunate prosjene visine stabala po debljinskim stepenima (nakon to se prethodno grupiu u debljinskestepene). Grafikon mora biti u razmjeri u kojoj su uraeni standardni bonitetni razredi. Pri izravnanju vodi se rauna da kriva ima esoidan oblik, te da odstupanjataaka od linije izravnanja budu to manja i priblino jednaka. Treba imati u vidu dapostoji vie naina izravnanja. V isinska k r iva uporeuje se sa standardnom dispozicijom bonitetnih razreda za odreenu vrstu drvea (Grafikon 3). Pri tome se moe desitida kriva presijeca dva, a nekad i vie bonitetnih polja. U tom sluaju vei znaaj se daje desnom dijelu krive, odnosno stablima debljim od 30 cm (u primjeru na Grafikonu 3 radi se o II bonitetu stanita). Naime, smatra se da su srednje debela i debela stabla sigurniji pokazatelj boniteta stanita od tanjih stabala (najdeblja stabla treba izbjegavati). Tanka stabla u raznodobnim sastojinama rastu u meusobno27jako razliitim uslovima, to se odraava na njihove dimenzije i tako umanjuje ispoljavanje boniteta stanita.VISINAIIIIIIIVVII BONITET 1,3 mPRENIKGrafikon 3. Dispozicija bonitetnih razreda u raznodobnim sastojinamaStandardne bonitetne krive u raznodobnim sastojinama imaju na apscisi prenik stabala, a na ordinati visine stabala. Njihovi numeriki podaci nalaze se u zapreminskim tablicama, po vrstama drvea. U BiH su uraene dispozicije bonitetnih razreda zaglavne vrste drvea (jelu, smru, bijeli bor, crni bor, hrast kitnjak i bukvu). Uopte, moemo zakljuiti da je sutina bonitiranja stanita zasnovana na injenici da visina dominantnih stabala pokazuje proizvodni potencijal stanita. ematski je to prikazanona Slici 3.28Uvodni dioPOKAZATELJ PROIZVODNOG POTENCIJALA STANITAU JEDNODOBNIM SASTOJINAMA VISINA STABALA ISTE STAROSTI (VEZA: h t) U RAZNODOBNIMSASTOJINAMA VISINA STABALA ISTOG PRENIKA (VEZA: h d)t1 = t2d1 = d2h1BOLJI>h2LOIJIh1BOLJI>h2LOIJISlika 3. Visina stabala pokazatelj boniteta stanitaTaksacioni elementiU umarstvu, u krajnjoj liniji, zainteresovani smo za zalihu (zapreminu ivih stabala) i njen prirast. Meutim, da bismo u potpunosti razjasnili zavisnosti prirasta (i zalihe) od raznih faktora neophodno je poznavati priraste komponenata zapremine (prenika i visine), kao i drugih elemenata sastojine. Poznavanje rasta pojedinanih stabala takoe je od velike koristi. Obiljeja na osnovu kojih pratimo rast stabla i sastojine nazivamo t aks ac ioni element i. U literaturi se esto za taksacione elemente koristi termin elementi rasta. Upoznaemo najvanije elemente stabla i sastojine.29StabloGlavni dijelovi stabla su korijen, deblo i kronja (Slika 4). Stablo najee posmatramou cjelini. Svaki od ovih dijelova i stablo u cjelini ima svoje karakteristike (taksacione elemente). KRONJA DEBLO KORIJENSlika 4. Glavni dijelovi stablaKorijen, deblo, kronja Ko r i j e n je podzemni dio stabla. Nakon sjee stabla on ostaje u zemlji. Uz njega iznad zemlje ostaje jedan mali dio debla (vrat korijena) koji se naziva panj. Poto se obino ne koristi, panj se pridodaje korijenu (tzv.panjevina). D e b l o je najvrjedniji dio stabla. Zato smo za njegov kvalitet posebno zainteresovani. Deblo poinje od ravni rezanja pa do ovrka. To je tako kod etinara, dok se kod liara deblo po pravilu gubi u kronji. Najvrjedniji je donji dio debla, zbog debljine i istoe od grana. Prenik i drugi elementi koji se mjere na deblusmatraju se uglavnom kao elementi stabla. Tako se umjesto prenik debla obino kae prenk stabla.30Uvodni dioK ro n j a stabla je nadzemni dio stabla bez debla (Slika 5). Nju ine krupne i sitne grane, ukljuujui lie, odnosno etine. Taksacioni elementi kronje su: preonje (DK), apsolutna duina kronje (l): ukupna duina kronje od vrha stabla do prve ivegrane u kronji (od zemlje), relativna duina kronje (l/h): odnos duine kronje (l) i visine stabla (h), vitkost (oblik) kronje (DK /l): odnos najveeg prenika kronje (DK) iduine kronje (l), povrina horizontalne projekcije kronje: projekcija najveeg horizontalnog presjeka kronje i povrina i teina lia, koliina sitnih grana i drugi elementi.lhPOVRINA HORIZONTALNE PROJEKCIJE KRONJEDKSlika 5. Elementi kronje stabla31Stablo kao cjelina S t a b l o , kao cjelinu, karakteriu sljedei taksacioni elementi: prenik, visina, temeljnica, zapremina i prirast2 svakog od ovih taksacionih elemenata. Pr e n i k (debljina) stabla (d) odreuje se na visini 1,3 m od zemlje.Zbog toga se esto naziva prsni prenik stabla. To mjesto je odabrano zato to je pogodno za mjerenje, a izbjegava se donji deformisani dio debla. Na nagnutom terenumjeri se s gornje strane. Iskazuje se u centimetrima (cm). D e b l ji n sk i p ri r a s t stabla (id) je godinje poveanje prenika stabla. Jednak je zbiru dvostruke irine goda u drvetu i dvostruke irine goda u kori. U praksi se obino prirast korezanemaruje. Odreuje se na istoj visini na kojoj se mjeri prenik. Iskazuje se u milimetrima (mm). V i si n a stabla (h) je udaljenost od vrha stabla (najvie grane)do panja. Visina panja se ne obuhvata, jer drvna masa panja poslije sjee stablaostaje neiskoriena. Ako se mjeri oboreno stablo onda ne govorimo o visini ve o duinistabla. Iskazuje se u metrima (m). V i si n sk i p r i r a s t stabla (ih) je poveanje visine stabla za godinu dana. Iskazuje se u centimetrima (cm). Te m e l jni c a stabla (g) odgovara povrini poprenog presjeka debla na udaljenosti 1,3 m odzemlje, odnosno na mjestu na kome se mjeri prenik. Iz praktinih razloga uzima seda popreni presjek ima oblik kruga. Kod eliptinih stabala mjere se obino dva unakrsna prenika, a kod nepravilnog poprenog presjeka najbolje je mjeriti obim. Za obrauntemeljnice u tim sluajevima uzima se srednji, odnosno izraunati prenik. Iskazuje se u kvadratnim metrima (m2). Pr i r a s t t e m e l jni c e stabla (ig) je godinje poveanje povrine poprenog presjeka (temeljnice). Prirast temeljnice odgovara povrini goda, koja je u vidu prstena. Iskazuje se u kvadratnim metrima (m2). Z a p re m i n a stabla (v) moe da se odnosi na dio stabla (krupno drvo) ili na cijelo stablo (ukupna ili totalna drvna masa3). U krupno drvo spada drvna masa debla i grana debljih od 7 cm s korom. Ukupna drvna masa obuhvata krupno drvo2 Kod upotrebe pojma prirast misli se na godinji prirast, ako se ne naglasi drugaije. 3 Termin drvna masa nije u potpunosti ispravan, ali je toliko dugo zastupljen unaem umarstvu da ga nije mogue izbaciti. Bolji termini su drvna zapremina ili zapremina drveta. 32Uvodni dioi preostalu drvnu masu grana (ukljuujui kod etinara i etine). Kora je sastavni dio zapremine. Drvna masa panja i korijena obino se ne rauna. Zapremina se iskazuje u m3. Pr i r a s t z a p r e m i n e stabla (iv) je poveanje zapremine stabla u tokujedne godine. Prirast drveta je u vidu omotaa, koji se protee po cijeloj duini debla (i grana). Njegova debljina odgovara irini goda. Iskazuje se u m3 krupnog drveta ili ukupne drvne mase.SastojinaSastojina je dio ume koji se izdvaja od okolnih dijelova po nekim karakteristikama, kao to su vrsta drvea, starost, porijeklo, bonitet stanita i slino. Satojina nijeprosti zbir stabala, ve specifina zajednica u kojoj se stabla meusobno pomau (tite jedno drugo od vjetra, pomau ienje od grana i slino) i istovremeno sukobljavaju (boreza svjetlost, prostor). Osnovni taksacioni elementi (elementi rasta) sastojine su srednja visina, srednji prenik, broj stabala, temeljnica, zapremina, kao i prirasti visine, prenika, temeljnice i zapremine. Visina, prenik S r e d n j a v i sin a sastojine (H) je prosjena visina stabala u sastojini. Postoji vie naina njenogodreivanja, o emu e biti rijei kasnije. Srednja visina je tipian element jednodobnihsastojina. Iskazuje se u metrima (m). V i si n sk i p r i r a s t sastojine (IH)je promjena visine sastojine u odreenom vremenskom intervalu. Ako nije naglaeno misli se na godinje poveanje srednje visine sastojine. Iskazuje se u metrima (m). Ne odreuje se u raznodobnim sastojinama. S r e d n j i p r e n i k sastojine (D) predstavlja prosjenu debljinu stabala u sastojini. Kao i visina, srednji prenik moeda se rauna na vie naina. Dok se u jednodobnim sastojinama koristi iskljuivo kao taksacioni element (karakteristika sastojine), u raznodobnim sastojinama, pored toga, srednji prenik ima vanu ulogu kao nezavisni faktor (on utie na zalihu, prirast).Iskazuje se u centimetrima (cm). D e b l ji n sk i p r i r a s t sastojine (ID)je promjena srednjeg prenika sastojine u odreenom vremenskom intervalu. Ako nijenaglaeno misli se na godinje33poveanje srednjeg prenika (debljine) sastojine. Kao taksacioni element koristi seu jednodobnim sastojinama. Iskazuje se u milimetrima (mm). Broj stabala, temeljnica, zapremina B r o j s t a b a l a sastojine (N) obuhvata sva stabla iznad taksacionog praga (5 ili 10 cm). Iskazuje se njihovim brojem po hektaru. Za broj stabala veu se svi naredni taksacioni elementi. Ako se broj stabala iskae po debljinskim stepenima dobija se debljinska struktura sastojine. Te m e l jni c a sastojine (G) je zbir temeljnica svih stabala na jednom hektaru. Ako se odnosi na iva (zateena) stabla u jednodobnoj sastojini radi se o temeljnici glavne sastojine. Ako se na nju doda temeljnica svih proreda (posjeenih stabala) dobija se temeljnicaukupne sastojine. U raznodobnim sastojinama postoji samo temeljnica sastojine.Iskazuje se u kvadratnim metrima po hektaru (m2/ha). Pr i r a s t t e m e l jnic e sastojine (IG) je godinje poveanje temeljnice svih stabala u sastojini. Jedandio tog prirasta se uklanja (sijee) proredama, a drugi dio ostaje u sastojini (prirast glavne sastojine). U raznodobnoj sastojini sijee se najee sav prirast, tako dase njena temeljnica odrava na istom nivou. Iskazuje se u kvadratnim metrima po hektaru (m2/ha). Z a p r e m i n a sastojine (V) odnosi se na drvnu masu istih onih stabala za koje se rauna temeljnica. esto se naziva i zaliha sastojine. Moe da se iskazuje u m3/ha krupnog drveta ili ukupne drvne mase. Pr i r a s t z a p r em i n e sastojine (IV) je godinje poveanje zapremine svih stabala u sastojini. U jednodobnim sastojinama, kao i kod temeljnice, dio prirasta se uklanja proredama.U raznodobnim sastojinama periodino se sijee sav prirast drvne mase stabala, takoda zaliha sastojine u duem vremenskom periodu ostaje priblino ista. Ovdje se ne radi o prirastu u klasinom smislu, jer raznodobne sastojine ne rastu. U njima rastustabla, a zbir njihovih prirasta nazivamo prirastom sastojine. Iskazuje se krupnim drvetom ili ukupnom drvnom masom (m3/ha). Navedeni taksacioni elementi sastojine razlikuju se u statistikom smislu, prema kojem se mogu svrstati u tri grupe.Prvu grupu ine oni elementi koji se odreuju kao srednje vrijednosti, a u drugu spadaju oni taksacioni elementi koji predstavljaju agregate (zbirne vrijednosti) skupa. U treu grupu spadaju ostali (specifini) elementi.34Uvodni dioKao sre dnje v r ije dn o st i odreuju se srednja visina (visinski prirast) i srednji prenik (debljinski prirast) sastojine. Sumarni taksacioni elementi, tj. elementi koji nastaju kao suma (zbir) vrijednosti svih stabala u sastojini spadaju uagre gate. Tako se odreuju temeljnica i prirast temeljnice sastojine, odnosno zapremina i prirast zapremine sastojine. Spec if i ni element i, kao to je broj stabala sastojine, ne spadaju ni u jednu od navedenih grupa.FaktoriU umi razlikujemo dva osnovna strukturna oblika sastojine. To su jednodobne i raznodobne sastojine. U prirodi one esto nemaju tipian oblik, ve se nalaze na prelazu,nekad blie jednodobnim a nekad raznodobnim sastojinama. Po porijeklu sastojine mogu biti visoke (sjemenjae) i niske (panjae, izdanake). U njima se, zavisno kom strukturnom obliku pripadaju, mogu primijeniti zakonitosti rasta jednodobnih i raznodobnih sastojina. Niske (izdanake) sastojine imaju krai ivotni vijek stabala, bru dinamiku rasta i manje prinosne mogunosti od visokih sastojina. Na rast biljaka utie veliki broj faktora. Jedni su unutranjeg karaktera (endogeni), a drugi su spoljanjeg karaktera (egzogeni). Unutranji faktori zajedno sa genetskim faktorima predodreuju trend rasta, koji ima esoidan oblik. Na predmet posmatranja uglavnom su spoljanji (stanini i sastojinski) faktori. U oblasti prirasta uma kao najvanije faktoreizdvajamo starost i prorede u jednodobnim sastojinama, a stepen sklopa, srednjiprenik i omjer smjese u raznodobnim sastojinama. Vrsta drvea i bonitet stanita (kao faktori) koriste se u oba sastojinska oblika. Treba napomenuti da se svi ovi faktori nazivaju taksacionim elementima. Oni se u istraivanjima koriste kao nezavisne veliine, za razliku od prethodno opisanih taksacionih elemenata (zapremina, prirast, ...) koji su zavisne veliine. Za nas su, pored vrste drvea i poznavanja staninog potencijala (boniteta stanita) posebno vani oni faktori na koje utiemo uzgojnim mjerama. U je dno dobnim sastojinama uzgojne mjere se provode putem proreda.Na osnovu veliine i strukture taksacionih elemenata sastojine nakon proreda prati35se njihov efekat. U r a zno dobnim sastojinama pratimo prirast i zalihu na osnovu stepena sklopa, srednjeg prenika i omjera smjese, koji su rezultat uzgojnih mjera, odnosno provedenih sjea. Vr s t a d r ve a se u izvjesnom smislu moe posmatrati kao faktor, jer na nekom stanitu koliina proizvedene drvne mase zavisi od vrstedrvea. umske vrste drvea se meusobno razlikuju po prinosnim mogunostima, a u dinamicinjihovog rasta postoje bitne razlike. Tako pratimo razlike izmeu pojedinih vrstadrvea, izmeu vrsta svjetlosti i vrsta sjenke, izmeu etinara i liara. B o n i t e t st a n i t a posebno je obraen u poglavlju Opti pojmovi.Jednodobne sastojineJ e d n o d o b n e s a s t o j i n e (Slika 6) najee nastaju primjenom sistema gazdovanja istim ili oplodnim sjeama sa kraim podmladnim razdobljem.MLADASREDNJEDOBNASTARASlika 6. Jednodobna sastojina razliite starostiPodignute sadnjom sadnica ili sjetvom sjemena nazivaju se umske kulture ili zasadi. One mogu nastati i prirodnim putem, ali i kao posljedica poara i drugih prirodnih katastrofa.36Uvodni dioJednodobne sastojine ine stabla iste starosti (jedne dobi). Ona ne moraju biti potpuno ve priblino iste starosti4. Stabla se grupiu oko srednjeg prenika, tako da njihova raspodjela po debljinskim stepenima, odnosno debljinska struktura sastojineima zvonolik oblik. Izgled jednodobne sastojine se mijenja sa poveanjem njene starosti. Od nastanka pa do kraja produkcionog perioda jednodobna sastojina prolazi kroz razliite razvojne faze. To su faza mladosti, faza intenzivnog rasta (velikog prirasta) i faza starosti. Prelazi iz jedne u drugu fazu odreuju se na osnovuprevojnih taaka na krivoj prirasta. Do prve prevojne take (P1) traje faza mladosti, izmeu dvije prevojne take (P1 - P2) traje faza intenzivnog rasta, a nakon drugeprevojne take (P2) nastupa faza starosti (Grafikon 4). Po uzgojnim kriterijima, koji su detaljniji, jednodobne sastojine prolaze fazu mladika, gutika, letvenjaka,srednje dobi i zrelosti. Kotar (1987) navodi etiri razvojne faze letvenjak, srednjedobna sastojina, dozrijevajua i zrela sastojina.PRIRASTP1P2FAZA MLADOSTIFAZA INTENZIVNOG RASTAFAZA STAROSTIGrafikon 4. Razvojne faze jednodobne sastojine4 Jednodobne sastojine su takve, kod kojih razlika starosti 65% od izmjerenog broja stabala ne premauje 20 godina. Kao raznodobne sastojine smatraju se one kod kojih vie od 35% izmjerenog broja stabala pokazuje razliku starosti veu od 20 godina (Hren i Cestar, 1967. str. 188). 37Starost, prorede S t a ro s t (dob) je vrijeme od nastanka stabla ili sastojine,do godine posmatranja. Ako se uzme u obzir stvarni broj godina radi se o st varnoj (faktikoj, fizikoj, apsolutnoj) starosti. U sluaju da se starost posmatra prema zrelosti, odnosno dostignutoj fazi razvoja govori se o f izio lo koj (biolokoj,razvojnoj, relativnoj) starosti. Razlika u starosti se javlja u sluajevima kad se sastojina obnavlja ispod matine (stare) sastojine. Ona nastaje u poetku dok su stabla ispod 1,3 m visine. To znai da se fizioloka starost priblino moe utvrditi brojanjem godova na prsnoj visini. Starost se iskazuje u godinama. Kao faktor ne koristi se u raznodobnim sastojinama. Pro r e d e u jednodobnim sastojinama su od posebne vanosti. Njima se upravlja rastom sastojine, utie na prirast stabala i kvalitet stabala u sastojini. Prorede imaju dvije funkcije: funkciju njege sastojinei funkciju korienja drvne mase. U periodu kad se primjenjuju, oplodne sjee imaju funkciju obnove (i korienja). Prorede mogu biti niske i visoke. N iske prorede su dobile naziv po tome to zahvataju preteno nia, odnosno stabla iz donje etae. V is okeprorede obuhvataju prvenstveno via stabla iz gornje etae. One su zasnovane na principu pozitivne selekcije, ija je sutina pomaganje najboljih stabala (uklanjanjemnjihovih konkurenata). Visoke prorede se primjenjuju preteno u sastojinama liara, anjihov glavni cilj je proizvodnja kvalitetnih debelih stabala. Po jaini (stepenu) prorede se obino dijele na slabe, umjerene i jake. Provode se, po pravilu, svakih pet ili 10 godina. Periodine sjee u raznodobnim sastojinama imaju karakter redovnih sjea. Iako se u sutini i tada sastojine prorjeuju (smanjuje stepen sklopa) nenazivamo ih proredama.Raznodobne sastojineRa zno dobne sastojine ine stabla razne dobi, od najmlaih do najstarijih. Utvrivanje prosjene starosti raznodobne sastojine nema opravdanja. Zbog toga se, polazei odinjenice da je veza izmeu prenika i starosti stabala linearna, starost stabala zamjenjuje prenikom. Zato kaemo da su u raznodobnoj sastojini zastupljena stabla svihdimenzija, od najtanjih do najdebljih stabala (kosa opadajua raspodjela). U njojsjee imaju istovremeno funkciju obnove,38Uvodni dionjege i korienja. Stepen sklopa se odrava na nivou koji omoguava prirodno obnavljanje. Za ovaj sastojinski oblik nisu pogodne vrste svjetlosti. Ukoliko broj stabalau kontinuitetu opada od najnieg do najvieg debljinskog stepena radi se o raznodobnoj sastojini optimalnog sastava koju nazivamo preb or na sastojina. Pravilan raspored stabala po debljinskim stepenima daje prebornoj sastojini stabilnost, jeru svakom debljinskom stepenu ima dovoljno stabala koja mogu prerasti u narednivii debljinski stepen (Slika 7). esto u prirodi susreemo raznodobne sastojine kojenemaju tipinu debljinsku strukturu preborne sastojine. To su razliiti sluajevi u kojima nedostaje ili ima previe stabala nekog debljinskog stepena, ili uopte nema stabala u pojedinim debljinskim stepenima. Mi emo u naim daljim razmatranjima za sveove sluajeve najee koristiti termin raznodobna sastojina. U raznodobnim sastojinama, mnogo vie nego u jednodobnim, posveuje se panje pojedinanim stablima (stablimino gazdovanje) ili grupama stabala (grupimino gazdovanje). Pojedina stabla u sastojinimogue je ostavljati sve dok imaju veliki prirast ili dok za to ima potrebe. U jednodobnim sastojinama na kraju produkcionog perioda sijeku se sva stabla, bez obzira na prirast (sastojinsko gazdovanje).Slika 7. Preborna sastojina39U raznodobnim sastojinama ne postoje razvojne faze, kao u jednodobnim. Raznodobne sastojine imaju stabilnu debljinsku strukturu, odnosno vie ili manje stalan karakter (izgled). Samo u praumama, koje su po prirodi takoe raznodobne, mogu se na manjim povrinama nai razliite razvojne faze, od inicijalne preko optimalne do faze propadanja. Ove razvojne faze nemaju isto znaenje kao razvojne faze kod jednodobnih sastojina. Stepen sklopa, srednji prenik, omjer smjese S t e p e n s k l o p asastojine (stepen zastrtosti, stepen prekrivenosti) predstavlja odnos izmeu povrine sastojine prekrivene kronjama stabala iznad taksacionog praga i ukupne povrine sastojine. U obzir se uzimaju sve umske vrste drvea. Iskazuje se u dijelovima od jedinice ili u procentima. Ako je stepen sklopa 0,7 (70%) to znai da je 70% povrinesastojine prekriveno, a 30% nije. Stepen sklopa se kao faktor koristi u raznodobnim sastojinama. Pored uticaja na prirast, stepen sklopa prvenstveno je vaan zbogprirodnog obnavljanja sastojine. S r e d n j i p r e n i k sastojine je prosjenadebljina stabala u sastojini. Grubo moe da predstavlja debljinsku strukturu, iako za kose raspodjele srednje vrijednosti nisu tipine. U raznodobnim sastojinama srednji prenik kao faktor, na neki nain, zamjenjuje starost. Sastojine s manjim srednjim prenikom imaju vie tankih stabala i prema tome mlae su nego sastojine s veim srednjim prenikom. O m j e r s m j e s e predstavlja uee (udio) pojednih vrsta drvea u ukupnoj zapremini sastojine. Moe da se rauna i po temeljnici ili nekom drugom taksacionom elementu. Po sastavu sastojine se dijele na iste i mjeovite. U ist im sastojinama preovladava jedna vrsta drvea (preko 90%). Ako je omjer smjese mje ov itesastojine jele, smre i bukve 0,5 : 0,3 : 0,2 tada u ukupnoj zapremini sastojine jela uestvuje 50%, smra 30% i bukva 20%.VRSTE PRIRASTA I NAIN ODREIVANJAPrvo emo se upoznati sa vrstama prirasta, potom sa nainom njihovog odreivanja i nakraju sa karakteristikama krivih rasta i prirasta.40Uvodni dioVrste prirastaVeliina taksacionih elemenata stabla, odnosno sastojine vremenom se poveava. Takogovorimo o debljinskom prirastu, v isinskom prirastu, prirastu temeljnic e i prirastu z apremine. Pri tome svaki od ovih prirasta moe da se odnosi na razliito vrijeme. Prirast u odreenom vremenskom intervalu naziva se teku i prirast. On se odreuje, za jednu godinu, vie godina (period 5 ili 10 godina) i cijelu starost. Prosjena vrijednost prirasta u nekom vremenskom periodu naziva se pr o sje ni prirast.Prema tome, s obzirom na vrijeme za koje se prirast odreuje postoji pet vrsta prirasta: tri tekua (godinji, periodini i dobni) i dva prosjena (periodini i dobni) prirasta (ema 3).VRSTE PRIRASTAPODJELA S OBZIROM NA TAKSACIONE ELEMENTE PODJELA S OBZIROM NA VRIJEMEDEBLJINSKI PRIRASTTEKUIPROSJENIVISINSKI PRIRASTGODINJIPERIODINIPRIRAST TEMELJNICEPERIODINIDOBNIZAPREMINSKI PRIRASTDOBNIema 3. Vrste prirastaTe ku i g o d i n j i (tekui, godinji) prirast je prirast ostvaren u odreenoj godini. Dobije se kao razlika izmeu veliine taksacionog elementa na kraju i poetku godine. Njegov grafiki prikaz nazivamo kriva prirasta. Te ku i p e r i o d i ni (periodini) prirast je prirast nastao u odreenom periodu. Najee period iznosi 5 ili 10 godina. Dobije se kao razlika izmeu veliine taksacionog elementa na kraju i poetku perioda.41Te ku i d o b n i (dobni, ukupni) prirast je prirast u cijeloj dobi. Raunski bi predstavljao razliku izmeu veliine taksacionog elementa u odreenoj dobi i nule, to praktino znai da je ovaj prirast jednak veliini taksacionog elementa. Njegov grafiki prikaz nazivamo kriva rasta. Pro sj e ni p e r i o d i ni (tekui)5 prirast je prosjena vrijednost godinjeg prirasta u odreenom periodu. Dobije se kad se tekui periodiniprirast podijeli s brojem godina perioda. Pro sj e ni d o b ni (prosjeni ukupni,prosjeni) prirast je prosjena vrijednost godinjeg prirasta za cijelu dob. Dobije sekad se tekui dobni prirast podijeli s brojem godina dobi (starosti). Njegov grafiki prikaz nazivamo kriva prosjenog prirasta. U raznodobnim sastojinama starost jenepoznata pa se prirasti vezani za starost (tekui dobni i prosjeni dobni) ne moguizraunati. U jednodobnim sastojinama raunamo sve vrste prirasta. Kada govorimo oprirastu uglavnom mislimo na apsolutni prirast, koji se iskazuje u istim jedinicama mjere kao i taksacioni elementi. Svaki od tih prirasta moe se iskazati relativno (u procentima), kao odnos veliine prirasta i veliine taksacionog elementa na kome je prirast nastao, pomnoen sa 100. Ipak, uobiajeno je da se procent prirasta rauna samo za zapreminu.Odreivanje prirastaTekue i prosjene priraste moemo izraunati raunskim putem ili na osnovu odgovarajuih grafikih prikaza. Za objanjenje naina odreivanja prirasta koristiemo se primjerima. Nakraju emo posebno ukazati na problem utvrivanja godinjeg prirasta.Raunski nainPretpostavimo da je neko stablo u starosti 90 godina imalo visinu h90 = 23,5 m ida je nakon 10 godina to isto stablo bilo visoko h100 = 25,0 m. Na osnovu ovihpodataka izraunaemo sve vrste prirasta s obzirom na vrijeme. Naravno, rije je o visinskom prirastu. Na isti nain raunaju se prirasti ostalih taksacionih5 Vrijednost prosjenog periodinog prirasta u sredini perioda uzima se kao tekui godinji prirast. Da bismo naznaili da je tekui prirast dobijen na ovakav nain ponekad mu dajemo oznaku tekui. 42Uvodni dioelemenata. Treba napomenuti da se svi prirasti oznaavaju malim (za stablo) ili velikim (za sastojinu) latininim slovom i (od engleske rijei increment, to znai prirast). Visinski prirasti stabla iznose: Tekui dobni (za dob 100 godina): h100 = 25 m,Prosjeni dobni (za dob 100 godina):h100 25,0 = 0,25 m, = t 100(t = starost stabla)Tekui periodini (za period 90 - 100 godina): h100 - h90 = 25,0 23,5 = 1,5 m,Prosjeni periodini (za period 90 100 godina):h100 - h90 25,0 - 23,5 = 0,15 m, = n 10(n broj godina perioda)"Tekui" godinji (u 95. godini): 0,15 m.Grafiki nainSa krive prirasta (Grafikon 5), krive rasta (Grafikon 6) i krive prosjenog prirasta (Grafikon 7) moe se grafiko - raunski odrediti svih pet vrsta prirasta. Pretpostavimo da se krive odnose na stablo iz prethodnog primjera. PokazaemoVISINSKI PRIRAST90100STAROSTGrafikon 5. Kriva (tekueg) prirasta 43odreivanje tekueg periodinog (za period 90 -100 godina) i tekueg dobnog prirasta (zadob 100 godina). Prosjeni prirasti se, na ve opisan nain, mogu izraunati iz tekuih prirasta. O d r e i va n j e p r i r a s t a s a k r i ve t e k u e g p r i r a st a: Tekui periodini prirast jednak je zbiru 10 ordinata (oitanih vrijednosti na y-osi), odnosno 10 jednogodinjih visinskih prirasta u 91, 92, 93, ...i 100. godini. Tekui dobni prirast moe se dobiti sabiranjem 100 ordinata, odnosno 100 jednogodinjih prirasta u 1, 2, 3, ... i 100. godini.O d r e i va n j e p r i r a s t a s a k r i ve r a s t a: Tekui periodini prirastjednak je razlici ordinate u 100. i ordinate u 90. godini, odnosno visine stabla u 100. i 90. godini. Tekui dobni prirast jednak je ordinati u 100. godini, odnosno visini stabla u 100. godini.VISINA25,0 m 23,0 m90100STAROSTGrafikon 6. Kriva rastaO d r e i va n j e p r i r a s t a s a k r i ve p ro s j e n o g p r i r a s t a: Tekui periodini prirast jednak je razlici tekueg dobnog prirasta za 100 godina itekueg dobnog prirasta za 90 godina. Znai, prvo se moraju izraunati dobni prirasti.44Uvodni dioTekui dobni prirast dobije se mnoenjem ordinate u 100. godini sa 100 (prirast je uprosjeku svake godine bio isti, pa nije potrebno sabirati jednake ordinate). Dotekueg dobnog prirasta za 90 godina dolazi se mnoenjem odgovarajue ordinate sa 90.PROSJENI VISINSKI PRIRAST100STAROSTGrafikon 7. Kriva prosjenog prirastaStvarni i tekui godinji prirastMjerenja u umarstvu uglavnom se zasnivaju na debljinskom prirastu. To je prirastkoji se u umarskoj praksi direktno mjeri. Meutim, direktno mjerenje godinjeg debljinskog prirasta nije uobiajeno, jer ga prate veliki trokovi i esto oteivanje stabala.Osim toga, godinji prirast ima malu vrijednost, a kod nekih vrsta oitanje tog prirasta oteano je zbog nejasnih granica izmeu godova. Kad prirast mjerimo prenicom, kao razliku prenika na kraju i na poetku godine, nesigurnost odreivanja prirasta je jo vea. Ako bismo prirast mjerili svake godine i kao takvog ga prikazali grafiki uoili bismo velike promjene prirasta iz godine u godinu (Grafikon 8). To variranje stvarnog godinjeg prirasta uglavnom izazivaju vremenske prilike (temperatura, padavine i slino). Zbog navedenih razloga stvarni godinji prirast u praksi se ne odreuje. Umjesto njega koristi se tzv. tekui godinji prirast. U stvari, uzima se da je prosjeni periodini prirast priblino jednak godinjem prirastu u sredini perioda. Ako sespoje take prosjenog periodinog prirasta nanijetog u sredinama45perioda dobije se linija tekueg godinjeg prirasta (Grafikon 9). Kao izlomljena ili izravnata linija ona predstavlja godinji prirast. U sutini, ovako dobijena krivaPRIRAST STVARNI PRIRAST IZRAVNATI PRIRASTSTAROSTGrafikon 8. Stvarni godinji prirastlinija vrlo malo se razlikuje od stvarnog prirasta. Odreivanjem godinjeg prirastapreko prosjenog periodinog prirasta otupljuje se uticaj ekstremnih vremenskih i drugih prilika u pojedinim godinama.PRIRASTSTAROSTGrafikon 9. Tekui godinji prirastU raznodobnim sastojinama prirast se odreuje kao prosjean prirast za (prethodnih)10 godina i kao takav smatra se godinjim prirastom.46Uvodni dioTreba napomenuti, da se na bazi irine godova koja se utvrdi mnogo godina unazad moe ustanoviti njihova povezanost sa klimatskim i drugim uticajima na prirast. Time se bavi posebna nauna oblast koja se naziva dendr ohr ono lo gija.Krive rasta i prirastaKarakteristikeGrafiki se, kako smo ve vidjeli, prikazuju tekui godinji prirast, tekui dobni prirasti prosjeni dobni prirast. Kriva tekueg godinjeg prirasta naziva se k r iva pr ir ast a, tekueg dobnog prirasta k r iva r ast a, a prosjenog dobnog prirasta k r ivapr o sje no g pr irast a. Ovi prirasti imaju tipine oblike. Oblik bilo kog prirasta isti je za sve taksacione elemente stabla i sastojine. Krive su meusobno raunski povezane, a prate se preko karakteristinih taaka. K r i va p r i r a s t a ima zvonolik oblik. Ako je kriva potpuna kao karakteristine ima jednu kulminacionu i dvije prevojne take. Prirast je u poetku mali, do prve prevojne take poveava se progresivno, a zatim degresivno do kulminacije. Nakon toga se do druge prevojne take smanjuje naglo, a poslije postepeno, pribliavajui se apscisi. Svaka ordinata na krivoj prirasta predstavlja prirast u toj godini. Tako ordinata i(t1) predstavlja prirast u t1 godini (Grafikon 10). K r i va r a s t a ima esoidan oblik, tj. oblik izduenog latininog slova s ili znaka za integral (). Kriva rasta predstavlja ukupniprirast, odnosno zbir (kumulantu) prirasta svih prethodnih godina. Njena ordinata je zapravo vrijednost taksacionog elementa u toj godini, y(t1) u godini t1 (Graf. 10). Kriva rasta ima jednu karakteristinu taku. To je prevojna taka, koja se javlja u godini kulminacije prirasta. Do prevojne take kriva se poveava progresivno(ima konkavan oblik), a potom degresivno (ima konveksan oblik). Progresivan tokkrive do prevojne take rezultat je poveanja prirasta iz godine u godinu. Nakon prevojne take vrijednost taksacionog elementa se i dalje poveava ali degresivno, to znai iz godine u godinu sve manje. Razlog je manji prirast svake naredne godine nego prethodne. Ako bi prirast pao na nulu, to je kod visinskog prirasta mogue, kriva rasta bila bi paralelna sa x-osom. Ona ne moe imati47kulminacionu taku, jer bi to znailo smanjivanje visine, odnosno ispostavilo bi seda postoji i negativan prirast. K r i va p ro sj e n o g p r i r a s t a po obliku najblia je paraboli. Ona pokazuje koliki je prirast bio u prosjeku svake godine do odreene dobi. U poetku su prosjene vrijednosti znatno manje od godinjeg prirasta, postepenoyUKUPNI PRIRAST(y)Py(t1)y(t1) = it dt0t1t1t (godina)idy it = dt y ip = tPROSJENI PRIRAST(ip)i(t1)GODINJI PRIRAST(it)t (godina) t1 Grafikon 10. Veza godinjeg, prosjenog i ukupnog prirastase poveavaju i u odreenoj starosti prosjeni prirast presijeca krivu godinjeg prirasta. U tom momentu javlja se kulminacija prosjenog prirasta. Ona odgovara48Uvodni diotaki na krivoj rasta u kojoj prava povuena iz ishodita koordinatnog sistema dodiruje krivu rasta. Nakon kulminacije prosjeni prirast je vei od godinjeg (Graf. 10).PovezanostKriva prirasta, kriva rasta i kriva prosjenog prirasta su tako povezane da se moenacrtati jedna na osnovu druge. Kriva rasta se moe nacrtati iz krive prirasta oitavanjem jednogodinjih prirasta i njihovim dodavanjem na vrijednost prethodne godine. Mora se poeti od prve godine kada je prirast jednak taksacionom elementu, a zatim oitani prirast iz druge godine dodati na tu veliinu taksacionog elementa, pa prirast iz tree godine dodati na veliinu taksacionog elementa na kraju druge godinei tako redom. Obrnuto, krivu prirasta na osnovu krive rasta dobili bi tako to bigodinje priraste raunali iz razlike ordinata susjednih godina. Tako na primjer, prirast u 11. godini jednak je razlici ordinate u 11. i ordinate u 10. godini. Ova veza se moe izraziti i matematiki na nain da se kriva rasta dobija preko integrala, a kriva prirasta preko izvoda funkcije rasta (Graf. 10)6. Kriva prosjenog prirasta dobije se dijeljenjem vrijednosti ordinata na krivoj rasta s odgovarajuim vrijednostima na apscisi (brojem godina). Obrnuto, kriva rasta mogla bi se nacrtati mnoenjem ordinata prosjenog prirasta s odgovarajuim brojem godina.6 Znak integrala na krivoj rasta ukazuje da je u pitanju neprekidno obiljeje. Ipak, ovdje se radi o jednoj specifinosti. Ne postoje beskonano male veliine na apcisi. Najmanja veliina je godina. To znai da je raunanje prirasta preko sume () ispravno. 49REZIME1) Prirast uma se bavi utvrivanjem zakonitosti rasta umskog drvea. U BiH prirast umakao nauna disciplina poeo se razvijati poetkom druge polovine XX vijeka. U velikojmjeri istraen je prirast raznodobnih uma, a rezultati su primijenjeni u praksi. Zajednodobne sastojine u BiH koristimo uglavnom evropska iskustva. Kao samostalnanastavna disciplina Prirast i prinos uma postoji ve etiri decenije. 2) Zakonitostirasta umskog drvea zavise od strukturnog oblika sastojine. Jedne zakonitosti vladaju u jednodobnim, a druge u raznodobnim sastojinama. Prirast stabla i sastojineutvruje se preko veliine njihovih taksacionih elemenata u zavisnosti od raznih faktora. Ti faktori nisu isti u jednodobnim i raznodobnim sastojinama. Ove razlikeuslovile su podjelu nastavne materije (ema 2). 3) Prirast neke vrste drvea zavisiod staninih i sastojinskih faktora. Dinamika rasta stabala u toku ivota je razliita (uticaj unutranjih faktora). Stanini faktori (edafski, orografski i klimatski) djeluju integrisano i tako daju nekom stanitu odreeni kvalitet, koji iskazujemo preko boniteta stanita. Vrste drvea bioloki imaju razliite zahtjeve za svjetlom. Izmeu onih koje trae puno svjetlosti i onih koje dobro podnose zasjenu u dinamici rastapostoji velika razlika. Na uslove za rast stabala mi moemo uticati jedino umsko-uzgojnim mjerama. Njima prvenstveno mijenjamo sastojinske faktore. 4) Rast i prirast su direktno povezani. Rast raunski predstavlja kumulirani prirast, a prirast je jedan segment rasta. U cjelini gledano, rast i prirast se ne mogu razdvojiti.Nekad kaemo rast i prirast, a nekada samo rast, odnosno prirast. Ipak, treba imati u vidu da se rast vee za stvarne fizioloke procese, a da je prirast rezultat rasta, odnosno raunsko posmatranje rasta u njegovim segmentima. Razvoj se razlikujeod rasta po tome to se odnosi na razvojnu, a ne na apsolutnu starost. Prinos u umarstvu ima identino znaenje kao prinos u poljoprivredi. 5) U umarstvu odre ivanje prinosa nije tako jednostavno kao u poljoprivredi. U jednodobnim sastojinama trebada proe itav produkcioni period, koji esto traje preko 100 godina, da bi znali ostvareni prinos. U ovom sluaju ukupna proizvodnja svedena na godinu i hektar predstavlja prinos. U raznodobnim sastojinama prinos izjednaavamo po koliini sa godinjimprirastom. Izmeu njih postoji razlika u izgledu (Slika 2) i debljinskoj strukturi(Grafikon 1). 6) Prirast drvne mase bi trebalo vezati za stvarno stvorenu organsku masu u procesu rasta. To kod stabla nije problem. Meutim, kada je rije o sastojini, prirast obino sadri i raunski dio, koji je posljedica promjene broja stabala.Iako se u stvari radi o proizvodnosti, iz praktinih razloga, to najee nazivamo prirast sastojine. 7) Bonitet stanita predstavlja kvalitet stanita. Iskazuje se kao rang, najee u vrijednosti od jedan do pet. Bolje stanite je ono na kome se moe ostvariti vei prinos neke vrste drvea. Ipak, zbog tekoa prilikom njegovog odreivanja, ostvareni prinos se ne uzima za odreivanje boniteta stanita. Umjesto njega koristi se postignuta visina sastojine. U jednodobnim sastojinama za bonitiranje stanita koristi se srednja visina sastojine u zavisnosti od starosti (Grafikon 2) ili ee srednjavisina sastojine odreene starosti, koja se uporeuje sa srednjom visinom (grani50Uvodni dio8)9)10)11)cama boniteta) u prinosnim tablicama (Tabela 1). Danas se u svijetu za bonitiranje stanita najvie koristi gornja visina sastojine u tano odreenoj starosti, odnosnotzv. stanini indeks. U raznodobnim sastojinama, za bonitiranje stanita, uporeuju sepostignute visine stabala razliitog prenika (visinska kriva) sa dispozicijom bonitetnih razreda odgovarajue vrste drvea (Grafikon 3). Generalno, moe se rei da se zabonitiranje stanita koriste visine dominantnih stabla (Slika 3). Prirast u umi pratimo preko veliine taksacionih elemenata stabla i sastojine. Svaki od glavnih dijelova stabla (korijen, deblo i kronja) ima svoje elemente koji se mjere. U sastojinama najvaniji taksacioni elementi su srednja visina, srednji prenik, broj stabala, temeljnica, prirast temeljnice, zapremina i prirast zapremine sastojine. Jednodobne sastojine (Slika 6) i raznodobne (preborne) sastojine (Slika 7) predstavljaju dva osnovna strukturna oblika sastojine. U njima se zakonitosti prirasta odreuju na bazi razliitih faktora. U jednodobnim sastojinama to su starost i prorede, a u raznodobnim stepen sklopa, srednji prenik i omjer smjese. Zajedniki faktoriza oba sastojinska oblika su vrsta drvea i bonitet stanita. S obzirom na vrijeme za koje se prirast utvruje razlikujemo tri tekua (godinji, periodini i dobni) i dva prosjena (periodini i dobni) prirasta (ema 3). Teku i prirasti predstavljaju ukupnopoveanje nekog taksacionog elementa za odreeno vrijeme, a prosje ni priras ti su srednje (prosjene) godinje vrijednosti prirasta u odreenom vremenu. Sa krive prirasta (Grafikon 5), krive rasta (Grafikon 6) i krive prosjenog prirasta (Grafikon 7)moe se odrediti svih pet vrsta prirasta. U praksi postoji problem mjerenja godinjeg prirasta. Obino se umjesto njega koristi prosjeni periodini prirast (Grafikon 9).Tri osnovne vrste prirasta karakteriu tipini oblici krivih. Godinji prirast je zvonolikog oblika kao kriva prirasta, ukupni prirast je esoidnog oblika kao kriva rasta, a prosje ni prirast ima oblik parabole. Kriva prirasta ima kulminacionu idvije prevojne take. Kriva rasta ima samo jednu prevojnu taku, koja se javlja u godini kulminacije godinjeg prirasta. Kriva (godinjeg) prirasta i kriva prosjenog prirasta sijeku se u momentu kulminacije prosjenog prirasta (Grafikon 10).512. FIZIOLOKO-EKOLOKE OSNOVE RASTAUVOD ................................................................................................. 55 ASIMILACIJA U TOKU DANA ...................................................... 58 Svjetlost ....................................................................................... 59 Toplota ......................................................................................... 61 Ugljen-dioksid ............................................................................ 62 Vlanost....................................................................................... 62 Mineralne materije .................................................................... 63 ASIMILACIJA U TOKU GODINE ................................................. 64 ASIMILACIJA U TOKU IVOTA ................................................... 66 Proizvodnja stabla .................................................................... 66 Proizvodnja sastojine ............................................................... 68 REZIME .............................................................................................. 69FIZIOLOKO-EKOLOKE OSNOVE RASTAUVODDrvna masa u umi nastaje odgovarajuim fiziolokim, odnosno biolokim procesima. Njihovo poznavanje omoguava razumijevanje procesa rasta umskog drvea, ali i otvara mogunost da na njih utiemo. Pri tome, ne smijemo zaboraviti izvanredan znaaj ovih procesaza odravanje ivota na Zemlji. Koji su to fizioloki procesi, kako se odvijaju i odkojih faktora zavise? Biljna produkcija, odnosno nastanak drvne mase u umi zasniva se na procesu foto sinteze. To je osnovni proces kojim se obrazuju (nastaju) organske materije. Pojavu stvaranja organske materije esto, umjesto fotosinteza, nazivamo asimilac ija, a stvorenu organsku materiju asimilat i. Dijelovi biljke ukojima se odvija proces asimilacije nazivaju se asimilac ioni or gani (asimilacioni aparat). Drvna masa stabala izgraena je od organske materije. U njoj razlikujemo ivi i mrtvi dio. ivi dio organske materije ine korijen, deblo, grane, granice,kora (ivi dio), lie, pupovi i plodovi. Mrtvu organsku materiju predstavljaju suva stabla (dubea i leea) ili neki od dijelova stabla, kao to su suve grane i opalo lie. Sva ova organska materija stabla nastala je asimilacijom. Meutim, treba znati da jeasimilacijom stvoreno mnogo vie organske materije od onoga to mi vidimo. U isto vrijeme dok se stvara organska materija odvija se jedan drugi fizioloki proces, koji se naziva disimilac ija (disanje, respiracija). Njime se razlae organska materija i oslobaa energija. Bez ove energije ne bi bilo mogue stvarati organsku materiju (pomou ove energije nastaje lie), niti bi bilo mogue odravati biljku u ivotu (ova energija omoguava kretanje materija kroz biljku). Asimilacija i disimilacija su, dakle, dva vezana fizioloka procesa, na kojima se bazira rast umskog drvea.55Zadrimo se jo na fotosintezi i disanju, odnosno uopte na fiziolokim procesima (Slika8). Fotosintez a je proces u kome biljke od vode, koju uzimaju (usvajaju, apsorbuju) iz zemlje, i ugljen-dioksida, kojeg uzimaju iz vazduha, uz pomo suneve energije stvaraju organske materije (ugljene hidrate - eer, skrob), pri emu se oslobaa kiseonik (O2). Fotosinteza se odvija samo po danu, u zelenim dijelovima biljke (listovima). Bez svjetlosne energije nije mogua. Mjeri se koliinom usvojenog CO2 u jedinici vremena po jedinici teine (ili povrine) lia.O2O2CO 2CO 2DANH2ONOSlika 8. Fotosinteza i disanjeD is anje je suprotan proces u kome se ugljeni hidrati spajaju s kiseonikom i razlau na vodu i ugljen-dioksid. Pri tome se oslobaa energija neophodna za ivot biljke. Biljka die neprekidno, danju i nou. Disanje se mjeri koliinom izdvojenog (osloboenog) CO2 u jedinici vremena po jedinici teine (ili povrine) lia.56Fizioloko-ekoloke osnove rastaTr anspir ac ija je proces odavanja (otputanja) vode iz biljke. Uglavnom se obavlja preko stoma koje se nalaze na listu. U jutarnjim satima pod pritiskom vode stome se otvaraju i voda izlazi iz lista, a istovremeno kroz njih ulazi CO2, kojije neophodan za fotosintezu. Za vrijeme vedrog dana i depresije vazdune vlage, tj. onda kad transpiracija nadmauje dotok vode iz korijena stome se zatvaraju. Kadje oblano i kiovito vrijeme stome ostaju otvorene cijeli dan. Zajedno s vodom, koja dolazi iz korijena i prolazi kroz biljku, ulaze mineralne materije neophodne za njen ivot i rast. Kad se stome zatvaraju smanjuje se dotok vode i mineralnih materija. Dakle, bez transpiracije (potronje, odavanja vode) nema ni procesa asimilacije. U navedenim procesima asimilati se stvaraju i razgrauju. Ukupna koliina stvorenih asimilata naziva se br uto asimilac ija (ukupna, realna). Dio asimilata koji se ugradi u biljku (najvie u drvo) naziva se neto asimilac ija. To je vidljivi dio stvorenih asimilata pa se jo naziva aparentna asimilacija (lat. appareus =vidljiv, oigledan). U stvari to je prirast. Ostali dio asimilata se razgradi disimilac ijom (disanjem, respiracijom). Do bruto asimilacije dolazi se zbrajanjem neto asimilacije i disimilacije. Pri razmatranju kvantitativnih odnosa ovih procesa cijelih stabala i sastojine koristiemo privredne termine: bruto proizvod, netoproizvod i rashod (ema 4). Tada se u obzir uzimaju i drugi dijelovi stabla, a nesamo lie.ema 4. Raspodjela asimilata57Asimilacija se posmatra u razliitom vremenskom periodu: u toku dana (tada su na x-osi sati), u toku godine, odnosno vegetacionog perioda (tada su na x-osi dani)i u toku ivota biljke (tada su na x-osi godine). U oblasti prirasta uma teite zanimanja je na rastu stabala u toku ivota. Taj rast je rezultat asimilacionih procesakoji se po odreenoj dinamici odvijaju u toku dana, odnosno u toku vegetacionog perioda. Poznavanje te dinamike, kao i brojnih faktora od kojih ona zavisi, svakako e nam pomoi u razumijevanju procesa rasta stabala. Tako emo moi objasniti zato, naprimjer, loe vremenske prilike u toku jedne godine, kao to je izrazita sua, ostavljaju veliki trag na prirastu, ne samo u toj ve i u narednih nekoliko godina. Nas,u krajnjoj liniji, zanima prirast drvne mase, odnosno neto (aparentna, vidljiva)asimilacija, pa emo o njoj govoriti detaljnije. Pri tome neemo moi zaobii procese disimilacije i transpiracije.ASIMILACIJA U TOKU DANAAsimilacija u toku dana zavisi, prije svega, od vremenskih prilika tog dana. Naosnovu dosadanjih saznanja moe se rei da asimilacija ima tri karakteristina oblika (Grafikon 11). Prikazani odnosi uglavnom vrijede za nae vanije vrste drvea.ASIMILACIJA SUNANO POVREMENO OBLANO OBLANOZORADANSUMRAKGrafikon 11. Asimilacija u toku danaKad je dan sun an asimilacija prati intenzitet svjetla u jutarnjim i popodnevnimsatima. Na grafikonu se javljaju dva vrha; prvi oko 9 sati, a drugi oko 15 sati. Izmeu njih se javlja depresija asimilacije u vidu sedla, kada je intenzitet58Fizioloko-ekoloke osnove rastaasimilacije manji to je svjetlost jaa. Ovu pojavu najvjerovatnije izaziva nedovoljna snabdjevenost vodom u najtoplijem dijelu dana. Tada biljke zatvaraju stome dabi se zatitile od prevelikog gubitka vode. Zatvaranjem stoma smanjuje se usvajanje ugljen-dioksida iz vazduha i dotok vode s hranljivim materijama iz zemlje. Situacija je sasvim drugaija za vrijeme obla no g dana. Tada nema pretjeranog isuivanja vazduha i zemljita tako da se biljka snabdijeva dovoljnom koliinom vode u tokucijelog dana. Asimilacija prati svjetlost i najvea je oko podne, onda kada ima najvie svjetlosti. U toku cijelog dana ona je manja nego kad je vrijeme sunano. U danu koji ima promjenljivo vrijeme, kada se smjenjuju sunani i oblani periodi, mijenja se i koliina apsorbovanog ugljen-dioksida. Kada ima svjetlosti asimilacija jevelika, dok pojava oblaka izaziva njeno naglo umanjenje. Za vrijeme toplog i sunanog dana, u periodu kada je asimilacija u depresiji, disimilacija moe da je nadmai. Naime, u toku dana disimilacija prati temperaturu i najvea je u najtoplijem dijelu dana. Ako se stave u odnos bruto asimilacija i disimilacija dobije se ko efic ijent ekonomi no st i disimilac ije (disanja). Polster je napravio poreenje vrsta drvea i zakljuio da vrste sjenke imaju vei koeficijent ekonominosti od vrsta svjetlosti. Tako se bukva pokazala najekonominijom vrstom sa iznosom koeficijenta 4,74. Hrast je imao koeficijent 2,53. Meu etinarima smra je bila ekonominija (2,89) od bijelog bora (2,17). Liari su u odnosu na etinare imali veu i neto asimilaciju i disimilaciju, odnosno bruto asimilaciju (Polster, 1950; prema Mati, 1980). Velikovariranje asimilacije u toku dana izaziva vie faktora, koji djeluju zdrueno. Meu njima najvaniji su svjetlost, toplota, udio CO2 u vazduhu, vlanost i sadraj mineralau zemlji.SvjetlostAsimilacija bez suneve svjetlosti nije mogua i zato se odvija samo po danu. Sa svitanjem se pojavljuje suneva svjetlost i biljka postepeno poinje da usvaja CO2. Meutim, u poetku je izdvajanje CO2 vee od usvajanja. Neto asimilacija poinje tek onda kad intenzitet svjetlosti pree odreenu granicu. Ta59granica naziva se komp enz ac iona t a ka. Od tada je razlika izmeu koliine usvojenog i izdvojenog CO2 pozitivna i sve vea (Grafikon 12). Na svjetlost razliito reaguje lie svjetlosti i lie sjenke. U tami i pri vrlo slabom svjetlu lie svjetlosti mnogojae die i isputa vie CO2 nego lie sjenke. Njemu treba jaa svjetlost za postizanje komenzacione take (K 2) nego liu sjenke (K1). Kasnije, lie svjetlosti jae reaguje na svjetlost i apsorbuje (2-3 puta) vee koliine CO2 od lia sjenke. Kako navodi Bojsen-Jensen kompenzaciona taka bukovog lia sjenke javlja se pri intenzitetu svjetlosti od oko150 luksa, a lia svjetlosti 500 luksa. Maksimalna asimilacija bukovog lia svjetlosti javlja se pri intenzitetu svjetlosti koja iznosi 20 25% svjetlosti na otvorenom polju za sunanog dana (BoysenJensen, 1952; prema Mati, 1980)). I druga istraivanja su pokazala da je za asimilaciju naih vrsta drvea potrebna znatno manja jaina svjetlosti od maksimalne, koja iznosi obino 40-50 hiljada luksa. Smatra se da je dovoljno desetak hiljada luksa da se ostvari 3/4 maksimalne asimilacije. Odnos lia svjetlosti i lia sjenke prema svjetlosti nazvan je z akonom relat iv itet a asimilacije. Krive asimilacije su strmije pri manjoj, odnosno nedovoljnoj svjetlosti, pri emu lie sjenke mnogo bolje koristi svjetlost malog intenziteta (Graf. 12).ASIMILACIJA LIE SVJETLOSTI LIE SJENKEK10INTENZITET SVJETLOSTIK2Grafikon 12. Uticaj svjetlosti na asimilaciju60Fizioloko-ekoloke osnove rastaPojedinani listovi, o emu je prethodno bilo govora, iskoriavaju samo dio dnevne svjetlosti. Meutim, na osnovu toga se ne smije zakljuiti da je za biljnu zajednicu, odnosno umsku sastojinu dovoljna mala koliina svjetlosti. Zahvaljujui gotovo savrenojizgraenosti asimilacionog aparata stabala, svjetlost se u sastojini gotovo u potpunosti koristi. To znai da u prirodi ovaj faktor nije u viku. Za kronje bukovih sastojina, vrste koja najbolje iskoriava svjetlost, BojsenJensen je utvrdio apsorbciju od oko 99% intenziteta dnevne otvorene svjetlosti. Prepoznavanje reakcija umskihzajednica na reim osvjetljavanja izuzetno je vano i zbog toga to ovjek moe da neposredno i brzo djeluje samo na ovaj ekoloki faktor (Bucalo, 2002. str. 50).ToplotaToplota, kao i svjetlost, predstavlja ograniavajui faktor za odvijanje asimilacije. Pri suvie niskim, ali i previsokim temperaturama asimilacija postaje negativna. Biljke tada diu i isputaju vie ugljen-dioksida nego to ga usvajaju. Izmeu ekstremnih temperatura postoji optimalna temperatura, pri kojoj se javlja maksimalna asimilacija (Grafikon 13).ASIMILACIJA JAKA SVJETLOST SLABA SVJETLOSTTEMPERATURAGrafikon 13. Uticaj toplote na asimilacijuPri slabijoj svjetlosti ukupna koliina apsorbovanog CO2 je manja, i kulminacija se javlja ranije. Pri visokim temperaturama nakon kulminacije dolazi do smanjivanja asimilacije. Razlog je poveana disimilacija.61Mierlih je iznio rezultate vie autora koji pokazuju zavisnost asimilacije od toplote. Tako se maksimalna asimilacija smre pri svjetlosti 3.000 luksa javlja na temperaturi 100C, a pri svjetlosti 30.000 luksa na temperaturi 200C. Za etinare je utvreno da asimiliraju i pri temperaturama ispod 00C, jer su im etine, ako ima sunca, toplije od vazduha (Mitscherlich, 1975). U hladnim sjevernim predjelima ume opstaju upravo zahvaljujui pozitivnoj asimilaciji koja nastaje u kombinaciji malog intenziteta svjetlosti i niskih temperatura.Ugljen-dioksidU vazduhu u prosjeku ima svega 0,03% CO2. Pored vulkanskog i industrijskog porijekla ugljen-dioksid nastaje sagorijevanjem organske materije i disanjem biljakai ivotinja. U zonu uma CO2 dolazi uglavnom vertikalnim vazdunim strujanjem iz viih slojeva. Manje koliine nastaju u samoj umi. Ugljen-dioksid je neophodan za asimilaciju. Ako ga ne bi bilo u vazduhu izostala bi i asimilacija. Zbog toga je malo uee CO2 u vazduhu nazvano traginim. Istraivanja su pokazala da poveanje udjela CO2 u vazduhu utie na poveanu asimilaciju, ali da previsoka koncentracija postaje otrovna. Gledano na irem slobodnom prostoru, kakav je umski prostor, ovom faktoru ne moe se dati vei praktini znaaj.VlanostU procesu asimilacije vanu ulogu ima vlanost vazduha i koliina vode u zemljitu. Ovedvije vlanosti najee su povezane, odnosno prate se. U izvjesnoj mjeri one mogu i dase kompenzuju. Negativan uticaj nedostatka vlage u zemljitu moe se donekle ublaitipoveanom relativnom vazdunom vlagom i obrnuto. Kada su stome lia otvorene proces asimilacije, odnosno usvajanja CO2 odvija se uobiajeno, kao i proces transpiracije.Iz zemlje tada dotie dovoljna koliina vode, a s njom i rastvoreni minerali. Meutim,ako je relat iv na va zdu na v l aga veoma mala moe doi do prekomjerne potronje vode transpiracijom, na to biljke reaguju djeliminim zatvaranjem stoma. To izaziva smanjivanje asimilacije. Isto se deava i kod ne do st at ka vo de u zemlji tu. Tada korjenov62Fizioloko-ekoloke osnove rastasistem ne crpi dovoljno vode, zbog ega se smanjuje pritisak vode u stomama na to biljka reaguje njihovim zatvaranjem. U pogledu dnevne koliine transpirisane vode meu liarima na prvom mjestu je breza, a meu etinarima ari. Meutim, ako se posmatra ekonmi nost p ot r o nje vo de po jednom gramu proizvedene suve materije odnos izmeuvrsta drvea se mijenja. Meu ekonomine potroae vode spadaju vrste sjenke (bukva i duglazija), dok su vrste svjetlosti (hrast, breza, bor) neekonomine. Bukva se izdvajapo osjetljivosti na deficit vode, na koji reaguje brzim zatvaranjem stoma (Polster, 1950; prema Mati, 1980).Mineralne materijePlodnost zemljita, u vezi s procesom asimilacije, ogleda se prvenstveno u sadrajumineralnih (hranljivih) materija. Glavni mineralni elementi potrebni za rast biljaka su a zot, kalijum, kalc ijum i fo sfor. Vani su takoe sumpor i gvoe. Biljke, odnosno stabla preko najsitnijih ilica korijena uzimaju rastvorene mineralne materije zajedno s vodom. Mineralne materije dalje kroz sprovodne sudove ivog dijela drveta (u deblu) dolaze do lia. Tu se one ugrauju u asimilate stvorene fotosintezom,a zatim se kroz unutranji ivi dio kore vraaju u sve dijelove stabla. Tako se biljkahrani i raste. Lie i sitne grane padaju sa biljke na zemlju i tako se dio mineralnih materija u vidu mrtve organske materije vraa u zemljite. Kroz proces humi f ikac ije (raspadanja organske materije na sitnije dijelove) i miner aliz ac ije (pretvaranja organske materije u neorgansku) zatvara se kruni tok mineralnih materija. Ponovnim rastvaranjem u vodi ove mineralne materije dospijevaju u biljku i ciklus se nastavlja (Slika 9). U umi nakon sjee ostaje vei dio mineralnih materija,jer se one nalaze uglavnom u onim dijelovima stabla koji se ne iznosi iz ume (lie,grane i granice).Slika 9. Kruenje mineralnih materija 63Za rast biljaka neophodno je prisustvo razliitih mineralnih elemenata. Meutim, zanormalan rast neohodno je njihovo prisustvo u dovoljnim koliinama. Ako samo nekiod elemenata nedostaje rast biljke se usporava. Ta pojava poznata je kao Libigovzakon minimuma. Ostali elementi, ukoliko su prisutni u optimalnim koliinama, mogusamo donekle da ublae taj minimum.ASIMILACIJA U TOKU GODINEAko se asimilacija prikae po danima u vegetacionom periodu dobie se nazubljena linija. Razlog je variranje asimilacije iz dana u dan, koje izazivaju isti faktorikoji utiu i na asimilaciju u toku jednog dana. Promjene vremenskih prilika u tokudana (oblanost, toplota) izazivaju variranje asimilacije u toku dana, dok promjene u vegetacionom periodu izazivaju klimatski faktori koji su karakteristini za pojedina godinja doba. U toku godine, u naim geografskim uslovima, za biljke postoje dva razliita perioda. Zimski period u kome biljke diu, a ne rastu, naziva se p er io d mir ovanja. Ostali dio godine, od proljea do jeseni, u kome biljke rastu naziva se ve get ac ioni p er io d. U proljee, najee u aprilu, umske vrste drvea poinjuda listaju ime praktino zapoinje proces asimilacije. U poetku asimilacija se intenzivno poveava. Kasnije, nakon kulminacije dolazi do postepenog smanjivanja asimilacije, sve do kraja vegetacionog perioda (kraj oktobra). Smanjivanje izaziva prorjeivanje lia, njegovo obolijevanje i na kraju opadanje. Dakle, kriva asimilacije u toku godine ima zvonolik oblik (Grafikon 14).ASIMILACIJAAPRILVEGETACIONI PERIODOKTOBARGrafikon 14. Asimilacija u vegetacionom periodu 64Fizioloko-ekoloke osnove rastaKod liara asimilacioni aparat traje jednu godinu. To znai da listovi imaju vijek trajanja godinu dana i da u jednoj godini listovi moraju proi kroz sve prirodne faza razvoja, od mladog do starog lista. Pretpostavlja se da pad asimilacije u drugom dijelu vegetacionog perioda, pored ostalog, izaziva i starenje lia. Kod etinarasituacija je neto drugaija. Kod njih se na istoj grani nalaze etine razliite starosti, od jedne, dvije ili vie godina (kod jele i smre etine ive 5 10 godina). Istraivanja su pokazala da najbolje asimilaraju jednogodinje etine, zatim dvogodinje pa trogodinje (Mischerlich, 1975). Zadravanje asimilacionih organa preko zime etinarima daje prednost u odnosu na liare. Oni mogu u proljee ne samo ranije zapoeti s asimilacijom, nego i kasnije u toku jeseni i zime iskoristiti povoljne prilike za asimilaciju. Lie (i etine) koje je vie izloeno suncu naziva se li e sv jet lo st i, a ono dokojeg manje dopire svjetlost naziva se li e sjenke. Lie svjetlosti u cjelini gledano znatno vie asimilira nego lie sjenke. Najmlae etine nalaze se preteno u gornjem, bolje osvjetljenom, dijelu kronje. Upravo u njemu se obavlja najvei dio asimilacije.Ve smo rekli da stabla diu tokom cijele godine. Disanje (disimilacija) u perioduzimskog mirovanja je ujednaeno i malog intenziteta. Pred listanje, kada od pupova, koji su stvoreni prethodne godine, nastaju novi listovi troi se jako velika energija. Tada je disanje lia najvee. Nakon toga slijedi period smanjivanja disanja naintenzitet koji se u toku ljeta i jeseni odrava priblino na istom nivou. Stvoreniasimilati ne rasporeuju se jednako na visinski i debljinski rast, to zavisi od viefaktora. Ako se stabla nalaze u gustoj umi ona vie rastu u visinu nego u debljinu. S poveanjem prostora sve vie asimilata odvajaju za rast u debljinu. Stabla velike starosti i dominantnog poloaja praktino vie ne rastu u visinu i sve stvorene asimilate uglavnom koriste za debljinski rast. Rast u visinu obino se zavri prije debljinskog rasta, jer novi izbojci moraju da odrvene prije prvih mrazeva.65ASIMILACIJA U TOKU IVOTAAsimilacione procese u toku ivota biljke neemo posmatrati preko koliine usvojenog iizdvojenog CO2, ve preko teine suve organske mase (suve biomase). Koristiemo privredne termine koje su uveli danski naunici: Godinji br uto - proiz vo d, koji je identian bruto asimilaciji, Godinji neto - pr oiz vo d, koji je u stvari godinji prirast drvne mase (iznad i ispod zemlje), Rasho di u toku godine, koji pored disimilacije pojedinih organa biljke (lia, debla, grana i korijena) obuhvataju i odbacivanje njenih dijelova (lia, grana, ila).Posebno emo razmatrati proizvodnju stabla i proizvodnju sastojine. Pri tome emo koristiti Matieve podatke i analize koje je uradio na bazi istraivanja Melera, Milera i Nilsena, a koje su ovi autori proveli u jednodobnim sastojinama bukve razliite starosti (Mati, 1980). To e biti dovoljno za sticanje orjentacionog uvida u rasporeivanje, odnosno troenje stvorene organske materije.Proizvodnja stablaGodinji bilans proizvodnje bukovog stabla u zavisnosti od starosti (izraene pomou prenika stabla), dat je u Tabeli 2. Radi se o stablu raslom u jednodobnoj sastojini boljih staninih uslova. Bilans je iskazan teinom suve organske mase. Stablo bukve prenika 36 cm u toku godine proizvelo je 82,4 kg suve organske mase. To je 3,4puta vie nego to je proizvelo stablo prenika 18 cm, odnosno 13 puta vie od proizvodnje stabla prenika 8 cm. Od te proizvedene organske mase stablo je potroilo u vidurashoda 53,9 kg ili 65%. Svega 28,5 kg ili 35% je ugraeno u stablo, u vidu drvnemase iznad i ispod zemlje. Gl