TÜRKLER CUMHUR‹YET835

Özetin dokuz yüz yirmi üç y›l›nda kurulan Türki-ye Cumhuriyeti’nde ilki 1925’te, ikincisi 1930y›l›nda iki kez çok partili siyasi hayata

geçifl ad›m› at›lm›fl, ancak ikisinden de sonuçal›namam›flt›r. ‹kinci Dünya Savafl› sonras›n-da yeni dünya düzeni Türkiye’de de rejimde¤iflikli¤ini zorunlu k›lm›fl ve çok partilisiyasal hayat bafllam›flt›r. Cumhuriyet’inkurucusu Atatürk’ün son baflbakan›, liberalekonomi yanl›s› Celal Bayar ve üç arkadafl›taraf›ndan kurulan Demokrat Parti, benze-ri görülmemifl biçimde halk› peflinden sü-rüklemifl ve 1950 y›l›nda 27 y›ll›k tek partiiktidar›na seçimle son vermifltir. “Beyaz ihti-lal” olarak adland›r›lan bu seçimden sonragirdi¤i bütün seçimleri kazanan Demok-rat Parti, 1960 y›l›nda yap›lan bir darbeile iktidardan uzaklaflt›r›lm›fl, parti genelbaflkan› ve Baflbakan Adnan Menderes ileD›fliflleri Bakan› Fatin Rüfltü Zorlu ve MaliyeBakan› Hasan Polatkan idam edilmifltir. DP ik-tidar› döneminde siyaset, seçkinler u¤rafl› olmaktanç›karak, genifl halk kitlelerine ulaflm›fl, böylelik-le Türk siyasi kültürüne olumlu etkide bulunu-lurken, bürokratik-bask›c› devlet gelene¤ininyumuflamas› ve milli bir ticaret-sanayi burjuva-zisinin do¤mas› sa¤lanm›flt›r. Tar›m reformu, ba-

rajlar ve hidroelektrik santraller, e¤itim ve ulafl›m hiz-metlerinin yayg›nlaflt›r›lmas›n›n sonucu olarak siyasi ya-p›n›n kat› kal›plar› y›k›lm›fl ve Türkiye, tarihinin enönemli de¤iflimini yaflam›flt›r.

A. Siyasal Tarih 1950-1960

1. Çok Partili Hayata Geçifl

Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusuAtatürk, 1932 y›l›ndan 1938’de ölümü-ne kadar, bir gün patlak verece¤ini söy-leyegeldi¤i ‹kinci Dünya Savafl›’n›n nekadar genifl ve fliddetli olaca¤›n› flüphesizbiliyordu. Buna ra¤men sanayileflmenin

ve kalk›nman›n mutlaka savafl bitmedengerçeklefltirilmesinde ›srar etmiflti. Ata-

türk, Baflbakan› Celal Bayar’a 18 Eylül1938’de Dolmabahçe Saray›’nda ölüm döfle-

¤inde, adeta vasiyet edercesine flunlar› söyle-miflti:

“Bana bak Çocuk, vaktimiz daral-d›. Beklenen dünya harbi yak›nda pat-

lak verecek. Bu harbin galibi hangi tarafolursa olsun bizim sanayileflmemizi ve iktisa-den kalk›nmam›z› asla istemezler. Onlar, bizi,kendi sanayilerine hammadde yetifltiren gerive fakir bir tar›m ülkesi olarak tutmak ister-ler. Bu u¤urda da her türlü gayreti gösterirler.

Menderes Dönemi(1950-1960) M. SERHAN YÜCEL

Araflt›rmac› / Türkiye

B

Le SpectateurOriental Dergisinin21 Temmuz 1927tarihli say›s›ndaMustafa Kemal

Atatürk

TÜRKLER CUMHUR‹YET836

Birbirleriyle de kolayca anlafl›rlar. Getirdi¤iniz program›hemen uygulamaya koyarak, harp bitmeden mutlakagerçeklefltirin. Para olsun veya olmas›n, memleketin bü-tün menabii kuvvas›n› (kuvvet kaynaklar›n›) seferberederek bu programdaki tesisleri mutlaka kurun, evvelki-ler gibi çal›fl›r hale getirin.”1

Atatürk’ün ölümü üzerine Cum-hurbaflkan› seçilen ‹smet ‹nönü, 26Aral›k 1938’de toplanan CHP kongre-sinde yap›lan tüzük de¤iflikli¤i ile“De¤iflmez Genel Baflkan” oldu ve“Milli fief” ilan edildi. Böylelikle ‹nö-nü, devletin kurucusu Atatürk’te bilebulunmayan bir s›fat ve yetkinin sahi-bi olmufltu. Her dört y›lda bir, partiiçinde Genel Baflkanl›¤a aday olmas›-n›n bile kendi flahsiyet ve otoritesininsars›p zedeleyece¤i görüflü, günümü-zün demokrasi anlay›fl›na oldukça z›tolmakla birlikte, 1938 flartlar›nda çokyanl›fl de¤ildi: O tarihlerde “fleflik”sistemleri dünyan›n en gözde sistem-leriydi. Almanya’da Hitler, ‹talya’daMussolini, Sovyet Rusya’da Stalin, ‹s-panya’da Franko otoriter rejimleriyleBat› demokrasilerini tir tir titretiyorlard›. Demokrasi,dinamik de¤ildi. Demokrasi; zafer kazanmak, toprak ge-niflletmek için iyi bir idare de¤ildi. Ülke içinde h›zl› kal-k›nma, d›flta da yay›lmac› politikalar, ancak tek partiidarelerinin bask›c› rejimleriyle kurulabilirdi.2

Dünyada “fleflik” bu kadar revaçta iken, Türkiye’yede bu durumun yans›mamas› düflünülemezdi. ‹nönü,1938-1945 tarihleri aras›nda bask›c› rejimini en afl›r› ör-nekleriyle sürdürdü. Bu dönem, Türkiye tarihinin ac›bir devri olarak hat›rlan›r.

‹kinci Dünya Savafl›’n›n Avrupa’daki bölümü 8 Ma-y›s 1945’te sona erdi¤inde, diktatörlüklerin kesin yenil-gisi söz konusuydu. 25 Nisan 1945’te San FransiskoKonferans› topland›, 26 Haziran 1945 günü de TürkiyeBirleflmifl Milletler Anayasas›’n› onaylad›.

II. Dünya Savafl›’yla birlikte bütün devletlerin diktarejimlerinden dili yanm›flt›. Dinamik olmad›¤› için be-¤enilmeyen demokrasi savafl sonras› yeni dünyan›n göz-desiydi. Bu, Türkiye için de geçerliydi. Türkiye, Millifief rejimini terk edip, çok partili hayata geçmek zorun-dayd›.

‹smet ‹nönü, yeni dünya taraf›ndan d›fllan›rsa, ikti-dar›n› kaybedece¤ini biliyordu. Öte yandan Terakkiper-ver Cumhuriyet F›rkas› ve Serbest F›rka denemelerindenrahats›zd›. Çok partili hayata geçmek CHP’nin de sonuolabilirdi. Bu nedenle ‹nönü ve yak›n çevresi, “Kontroledilebilir muhalefet” yaklafl›m›yla çok partili hayata ye-flil ›fl›k yakm›fllard›r.3

Çok partili siyasal hayat, 18 Temmuz 1945’te MilliKalk›nma Partisi’nin kurulmas›yla bafllad›. Ancak buparti bir varl›k gösteremedi. Konjonktüre uygun söy-

lemler yine CHP içinde dillendiriliyordu: Dünya ülkele-rinde demokrasi lehine gerçekleflen h›zl› de¤iflimin far-k›na varan CHP milletvekillerinden Adnan Menderes veFuad Köprülü düflüncelerini yüksek sesle telaffuz ettiler.7 Haziran 1945 tarihinde de Celal Bayar, Refik Koral-

tan, Fuad Köprülü ve Adnan Mende-res CHP’nin demokratikleflme ve libe-ralleflme hareketini bafllatmas›n›, tari-he “Dörtlü Takrir” diye geçen öner-geyle istediler. Dörtlü Takrir, Demok-rat Parti’nin kurulmas›na kadar gide-cek süreci bafllatt›. Nitekim DörtlüTakriri haz›rlayanlar 7 Ocak 1946’daDemokrat Parti’yi kurdular. Parti, heralanda liberalizmi savunuyordu. DP,kuruluflundaki haliyle liberal-sol birçizgiye oturmufltu. TBMM’den parti-ye kat›lanlar›n say›s› dört kurucu ilebirlikte 6’da kal›rken Anadolu’nunher köflesinde DP’ye ola¤anüstü bir il-gi, ola¤anüstü bir kayma söz konusuoldu. CHP, karfl›s›nda böyle bir muha-lefeti görünce flaflk›na döndü. “Ç›¤ gi-bi büyüyen yeni partinin gördü¤ü sev-gi, endifle verici idi.”4

CHP, Demokrat Parti’nin daha da büyümesine engelolabilmek için genel seçimleri erkene ald› ve Cumhuri-yet tarihimizin ilk çok partili ve tek dereceli seçimi 21Temmuz 1946’da yap›ld›. Tarihe “hileli seçimler” olarakgeçen “1946 Seçimlerini Demokratlar, mazbatalar›Halkç›lar kazand›.”5

Hileli seçimler sonras› Demokrat Parti ülkeyi kar›flkar›fl dolaflarak halk›n deste¤ini ald›. Partililer; ilki1947’de, ikincisi 1949’da toplanan iki Büyük Kongre ileparti ismine yak›flan flekilde davrand›: Özellikle BirinciBüyük Kongre’de esen demokratik hava, sabahlara kadarsüren delege konuflmalar›,6 Celal Bayar elefltirisindenBaflkanl›k sistemi önerisine kadar konu zenginli¤i parti-nin iktidara haz›r oldu¤unun sinyallerini veriyordu.1947’den sonra DP içinden bafllar›n› Fevzi Çakmak’›nçekti¤i önemli bir grup koptuysa da bu hareket taban›ndeste¤ini alamad›. Bu arada Türkiye, Truman Doktrinive Marshall Plan› ile ABD’den ilk yard›mlar›n› almayabafllam›flt›.

2. 1950-1954 Dönemi

DP önderlerinin dört y›l boyunca bütün yurdu geze-rek yürüttükleri mücadele, iktidar mücadelesinden çokbir demokrasi mücadelesi fleklindeydi. DP’nin kuruldu-¤u günlerde “biz flimdi Hasolarla Memolar›n aya¤›na m›gidece¤iz?” diyen CHP’nin kat› zihniyeti de 1946-1950sürecinde k›r›ld›. O tarihlere kadar büyük flehirlerin cad-delerinde dolaflmas›na bile izin verilmeyen, horlanan,afla¤›lanan köylüler ise flimdi ayaklar›na kadar gelenfarkl› partilere mensup politikac›lar› dinliyordu. Siyasi-lerin kendilerini be¤endirme yolunda harcad›klar› çaba-y› biraz da ironi ile kar›fl›k bir gururla seyrediyordu.7

Mevhibe ve ‹smet ‹nönü

TÜRKLER CUMHUR‹YET837

14 May›s 1950 tarihinde yap›lan seçimlere yedi par-ti kat›ld›: CHP bütün illerde, DP Hakkari hariç bütünillerde, Millet Partisi 22 ilde, Milli Kalk›nma Partisi 3ilde, Toprak Emlak ve Serbest Teflebbüs Partisi, TürkSosyal Demokrat Partisi ve ‹flçi Çiftçi Partisi sadece ‹s-tanbul’da seçimlere girdi.8 Seçim sonuçlar›na göre DP%53.3 oranla 408 milletvekilli¤inin sahibi olurkenCHP %39.9 oranla 69 milletvekilli¤i kazanm›flt›.

CHP’nin ald›¤› yüzde k›rka yak›n oy asl›nda büyükbaflar› idi. CHP’nin son iki y›lda izledi¤i ak›ll› liberalpolitikalar bu baflar›y› getirmiflti. E¤er seçim 1948’deyap›lsayd› CHP bu oylar›n ancak yar›s›n› alabilirdi.9

Yeni TBMM 22 May›s 1950 toplanarak, TC’ninÜçüncü Cumhurbaflkanl›¤›’na Celal Bayar’›, TBMMBaflkanl›¤›’na da Refik Koraltan’› seçti. Celal Bayar, ay-n› gün yemin ettikten sonra Adnan Menderes’le görüfl-tü. Menderes’e baflbakan›n kimin olmas› gerekti¤ini so-ran Bayar, Menderes’ten Fuad Köprülü cevab›n› ald›.Menderes parti baflkanl›¤› ile baflbakanl›¤›n ayr›lmas›gerekti¤ini, parti baflkanl›¤› için parti içinde Fevzi Lüt-fi Karaosmano¤lu’nun ad›n›n geçti¤ini, ancak uygungörülürse partiyle kendisinin ilgile-nebilece¤ini söyledi. Ancak Bayar,Menderes’i hem Baflbakan hem departi baflkan› olarak atamaya çoktankarar vermiflti. Çünkü gerek Köprü-lü’nün gerekse Karaosmano¤lu’nundokular›n›n milletle uyuflmayaca¤›-n›n fark›ndayd›. Menderes’in baflba-kanl›¤› demek Bayar’›n siyaset ipleri-ni Çankaya’da elinde tutmas› anlam›-na geldi¤i gibi, milletle DP aras›ndagüçlü bir ba¤ kurulmas› da demekti.Celal Bayar’›n, Menderes’i baflbakan-l›¤a getirmesi, kendisine de 10 y›lsürecek Çankaya Köflkü’nün kap›lar›-n› açm›flt›r.

Adnan Menderes’in baflbakan ol-mas›yla on y›l sürecek Demokrat Parti dönemi bafllam›floluyordu. Bu on y›ll›k sürede Demokrat Parti ile Men-deres isimleri özdeflleflmifl, ikisinin de yükseliflleri, dü-flüflleri ve sonlar› ayn› olmufltur.

Menderes Hükümeti iktidar›n›n ilk ay› içinde çokönemli kararlar ald›. Öncelikle ordunun yüksek mevki-lerinde de¤ifliklikler yap›ld›. Hemen sonras›nda da vali-ler aras›nda genifl bir tasfiye hareketi bafllad›. 16 Haziran1950’de de ezan›n Arapça okunmas›n› yasaklayan kanunyürürlükten kald›r›ld›.

Bu geliflmelere CHP ciddi bir tepki vermedi. Mil-li Mücadele’yi baflar›yla sonuçland›ran, Anadolu ve Ru-meli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin devam› olan,cumhuriyeti kuran, 27 y›l ülkeyi yöneten parti, henüzmuhalefete al›flamam›flt›. Gerçi CHP’nin yay›n organ›durumunda olan Ulus Gazetesi’nde komutanlar›n de-¤iflmesine iliflkin bir-iki elefltiri yaz›s› vard›.10 AncakCHP’liler Arapça ezan yasa¤›n›n kalkmas› konusu gö-rüflülürken kanunun aleyhinde olmad›lar.11 CHP’li bir-

çok milletvekili, komutanlar›n de¤iflmesi ve valilerintasfiyesini de yeni hükümetin tasarrufu olarak de¤er-lendiriyordu.

DP iktidar› 14 Temmuz 1950 tarihinde Genel Af ç›-kararak CHP döneminde t›ka basa dolmufl cezaevleriniboflaltt›. Genel Af, DP yandafllar›nca, “yeni dönemdesosyal bar›fl›n sa¤lanmas› için at›lan önemli bir ad›m”olarak de¤erlendirilirken, karfl›tlar› “DP siyasal amaçlar›u¤runa h›rs›zlar›, katilleri affetti” yorumunu yap›yordu.

DP iktidar›n›n ilk aylardaki h›z› 25 Temmuz 1950günü Kore Karar› ile zirveye ç›kt›: Hükümet, BirleflmiflMilletler Güvenlik Konseyi’nin talebi üzerine 4500 ki-flilik Türk Savafl Birli¤i’nin gönderilmesine karar verdi.

Kore Savafl›’na kat›lma karar›, Türkiye’nin DP ileyeni bir d›fl politika belirledi¤inin bir göstergesiydi.Türkiye, Cumhuriyet tarihinde ilk kez, hem de kendin-den kilometrelerce uzakta, vatandafllar›n›n ad›n› bile bil-medi¤i bir ülkede savafla giriyordu. Bu yeni d›fl politika-ya k›sa sürede sert tepkiler geldi. Millet Partisi GenelBaflkan› Hikmet Bayur “Bugün Birleflik Amerika Ko-re’de savafla at›lm›flsa bunu orada pek büyük Amerikan

ideali oldu¤u için mi, Birleflmifl Mil-letler ülküsünü kurtarmak için miyapm›flt›r” sözleriyle Kore’ye askergönderilmesine karfl› ç›k›yordu. YeniSabah ve Ulus gibi gazeteler de “ihti-yats›zca” al›nan bu karar› elefltiribombard›man›na tuttular.12 Öte yan-dan CHP’nin Kore Karar›’na iliflkintavr› net de¤ildi. Böyle bir konudaniçin kendisine dan›fl›lmad›¤›n› soru-yor, ama karar› onaylay›p onaylama-d›¤›n› aç›klam›yordu. Kore Karar›TBMM tatilde iken al›nm›fl oldu¤uiçin karar›n TBMM’de onaylanmas›Kas›m ay›nda gerçekleflebildi.

Yaz aylar›n›n son flafl icraat› Tür-kiye S›nai Kalk›nma Bankas›’n›n ku-

rulmas›d›r. A¤ustos ay›n›n ilk günlerinde kurulan bubanka özel giriflimi, özel sermayeyi teflvik etmek amac›-n› güdecekti.13

1950’li y›llarda yerel organlara ayr› tarihlerde seçimyap›ld›¤›ndan, 1950 y›l›n›n A¤ustos-Ekim dönemi yerelseçimlerle geçildi. Seçimlerde DP, CHP’ye karfl› ezici birüstünlük sa¤lad›. Öyle ki, 600 belediyenin 560’›n› DP’liadaylar kazand›. Baflbakan Menderes seçim zaferindensonra “Türk milleti Halk Partisi’ni 14 May›s’ta iktidar-dan tasfiye etmiflti, 3 Eylül’de de muhalefetten tasfiyeetti” diyecekti.14

1951 y›l›n›n bafllar›nda hükümet, K›rflehir’dekiAtatürk büstünün tahrip edilmesi olay› üzerine “ink›lapve Atatürk aleyhine ifllenmekte olan suçlar›n artma e¤i-limi gösterdi¤i” kanaatine vard› ve “Atatürk Aleyhinde‹fllenen Suçlar Hakk›nda Kanun” tasar›s›n› haz›rlayarakTBMM’den geçmesini sa¤lad›. Demokrat Partililer1946-1950 döneminde iktidar partisi CHP’yi Atatürk’le

Celal Bayar ve ‹smet ‹nönü

TÜRKLER CUMHUR‹YET838

ilgili birçok konuda elefltirmifllerdi. Öncelikle, An›tka-bir’in yap›m›n›n geciktirilerek Atatürk’ün EtnografyaMüzesi’nde bekletilmesi, ayr›ca para ve pullardan Ata-türk’ün resminin kald›r›larak ‹nönü’nün resminin bas›l-mas› DP’lilerin bafll›ca elefltiri konular›ndand›. DP, Ata-türk Devrimlerine karfl› olmakla suçlanm›flsa da, uygula-mada bu suçlama gerçeklerle örtüflmez.15 Özellikle CelalBayar meflhur “Atatürk’ü sevmek millî bir ibadettir” sö-züyle Atatürk hayranl›¤›n› dile getirmifltir.

1951 y›l›n›n Mart ay›nda, DP iktidar› henüz bir y›-l›n› doldurmadan, Baflbakan Menderes’le Tar›m Bakan›Nihat E¤riboz aras›nda yaflanan bir tart›flma yüzündenhükümet istifa etti,16 yeni hükümet yine Menderes tara-f›ndan kuruldu.17

‹kinci Menderes Hükümeti de, t›pk› ilk hükümetgibi özel sektörün geliflmesi, Anadolu’da ticaret ve sana-yi burjuvazisinin do¤mas› için çaba gösterdi. Öte yandand›fl politikada benimsedi¤i yeni yolda da emin ad›mlar-la ilerledi. NATO’ya girmek için ‹nönü döneminden be-ri nab›z yoklayan Türkiye, Kore Savafl›’n›n sa¤lad›¤›avantajla ABD’nin deste¤ini ald›.Ancak, ‹ngiltere ve Fransa’n›n muha-lefetini k›ram›yordu. 1951 y›l›n›nMay›s ay›nda ‹ngiltere D›fliflleri Ba-kan› Morrison tarihe “Morrison Mek-tubu” olarak geçen belgeyi Türk hü-kümetine iletti. Morrison mektuplaTürkiye’nin Atlantik Pakt›’na al›n-mas›na taraftar oldu¤unu belirtiyorve di¤er devletler nezdinde de gerek-li giriflimleri yapaca¤›n› taahhüt edi-yordu. Ancak ‹ngiltere bir flart önesürüyordu: ABD, ‹ngiltere, Fransa veTürkiye aras›nda Orta Do¤u’nun sa-vunmas›n› sa¤lamak üzere baflka birsavunma sisteminin kurulmas›.

Hükümet Morrison mektubuna verdi¤i cevapta,Türkiye için NATO’nun önemine de¤inirken, Orta Do-¤u için önerilen yeni savunma sistemi için de görüflme-lere haz›r oldu¤unu bildirdi.

Türkiye’nin bu tutumu, Ottowa’da yap›lan AtlantikKonseyi’nde ele al›nd› ve 1951 y›l›n›n Eylül ay›nda Tür-kiye’nin NATO’ya al›nmas› kabul edildi. NATO’ya giriflkarar› DP ve CHP’nin oylar›yla 18 fiubat 1952 günüTBMM’de onayland›.

Türkiye’nin NATO’ya girmesiyle birlikte d›fl politi-kas›n›n yan› s›ra iç politikas›nda da önemli de¤ifliklikle-rin olaca¤› aflikard›. DP iktidar›, 1952 y›l›n›n ortalar›n-dan itibaren “afl›r› sa¤ ve sol ak›mlar” olarak de¤erlen-dirdi¤i kurumlar›n üstüne gitmeye bafllad›. Türk Milli-yetçiler Derne¤i 9 Temmuz 1953 günü, Millet Partisi de1953 y›l›n›n Ocak ay›nda kapat›ld›. Köy Enstitüleri,Ö¤retmen Okullar›na dönüfltürüldü. CHP’nin tek partidöneminde haks›z yere edindi¤i mallar hazineye devre-dildi. Türkiye’nin NATO’ya girmesine çok s›cak bakma-d›¤› bilinen Hava Kuvvetleri Komutan› Muzaffer Gök-senin emekli edildi.

Türkiye’de iç ve d›fl politikada hararetli günler yafla-n›rken ayn› zamanda ülkenin çehresi de de¤ifliyor, kara-yollar›na verilen önem sayesinde mübadele arac› maldanparaya dönüflüyordu. Köylerin kasabalara ya da kentlereolan ba¤lant›s› köylünün ürününü pazarda sergilemesinisa¤l›yor, bu da köylünün parayla tan›flmas› sonucunu do-¤uruyordu. Para, Sümerbank’tan pazen al›nmas›, pabuçal›nmas›, basma al›nmas› demekti. Para, kaliteli tohum,gübre hatta traktör demekti. Para, baz› köylüler için depavyon demekti, e¤lence demekti. Para, köylünün kentikeflfetmesi demekti. Nitekim, 1950 y›l›nda 1 milyar li-ra olan para arz›, 1960 y›l›nda 5 milyar liraya ç›km›flt›.18

Demokrat Parti’nin kuruluflundan iktidara gelmesi-ne kadar geçen dört y›ll›k dönemde yapt›¤› iki kongre-nin, parti ve Türk demokrasisi aç›s›ndan önemi yukar›-da vurgulanm›flt›. Demokrat Parti, iktidarda bulundu¤u1950-1960 aras› on y›ll›k dönemde ise sadece iki kong-re gerçekleflti. Parti’nin en önemli flahsiyeti Celal Bayarart›k Cumhurbaflkan› idi. Partiye, -en az›ndan- aç›ktanmüdahale etmiyor, dolay›s›yla teflkilatla ilgilenmiyordu.

Toplant›larda, mitinglerde, kong-relerde yapt›¤› konuflmalarla siyasetdersleri veren, birçok defa kaybet-mek üzereyken son anda yapt›¤›manevralarla kazanan Bayar’›n yü-kü art›k Menderes’in omuzlar›n-dayd›. Menderes ise Bayar’dan fark-l›yd›. O, mücadeleyi sevmiyordu.Hitap etti¤i milyonlarla özdefllefle-bilen, onlar›n duygu ve düflüncele-rini okuyan, ruh hallerini çözenMenderes’in büyük bir eksi¤i vard›:Yüzbinlere hitap ederken o insanla-r›n tek tek aralar›nda ne konuflabi-leceklerini biliyordu, ama hemenyan› bafl›nda duran 5-10 kiflinin

ayak oyunlar›n›n, dalkavukluklar›n›n neler ifade edece-¤ini bir türlü çözemiyordu. Belki de çözmek istemiyor-du. Çocukluk y›llar›nda bafllayan, özellikle iktidar›n›nilk y›llar›nda s›kça karfl›laflt›¤› ihanetler Menderes’te gü-vensizlik duygusunu artt›rm›flt›. Bu sebeple Menderes,kongre gibi hesaplaflma ortamlar›n› hiçbir zaman sevme-di. Hatta kongrelerden korktu. ‹ktidarda bulundu¤u ony›l içinde, biri 1951 di¤eri 1955 y›l›nda yap›lan iki Bü-yük Kongre’de de gereksiz polemiklere, mücadeleleregirdi. Menderes’in Genel Baflkan› oldu¤u DemokratParti’de kongre demek bundan sonra çat›flma demekti,bölünme demekti.19

Demokrat Parti’nin 1950-1960 y›llar› aras›nda top-lad›¤› iki kongreden ilki olan Üçüncü Büyük Kongre,15 Ekim 1951’de, Ankara’da, Büyük Sinema’da çal›flma-lar›na bafllad›. ‹lk iki kongre gibi uzun süren ve 20 Ekim1951 akflam› sona eren kongreye 1160 delege kat›ld›.Kongrede, Cumhurbaflkan› Celal Bayar da bulundu. An-cak o, art›k sahnede de¤il, Cumhurbaflkanl›¤› locas›n-dayd›. Kürsüde konuflan, hesap veren, savaflan art›k Ad-nan Menderes’ti.

NATO Baflkomutan› Eisenhower Türkiye’de

TÜRKLER CUMHUR‹YET839

Demokrat Parti Üçüncü Büyük Kongresi’nde yafla-nan en ilginç geliflme, hiç flüphesiz ‹çiflleri Bakan› HalilÖzyörük’ü istifaya kadar götüren gazete haberi idi: Ulusgazetesi, bakan›n efline resmi bir araba tahsis edildi¤iniyazd› ve yay›nlad›¤› resimlerle de bu iddias›n› ispat et-ti.20 Bu haberler üzerine Halil Özyörük, 17 Ekim 1951günü bakanl›k görevinden istifa etti.

3. 1954-1957 Dönemi

DP 1950-1954 aras›ndaki icraatlar› ile millet faktö-rünü siyaset oyununa dahil etmifl, özellikle köylü kesi-min büyük deste¤ini alm›flt›. O y›llarda köy nüfusununçok fazla olmas›, köy oylar›n› alan Parti’nin seçimleri ka-zanmas› sonucunu do¤uruyordu. DP’nin 1954 y›l›ndayap›lacak seçimlerde köy oylar›n› alma noktas›nda s›k›n-t› çekmeyece¤i kesindi. Traktör say›s›ndaki büyük art›fl,tar›msal krediler ve hepsinden önemlisi köylünün ürü-nünü sataca¤› pazarlara ulaflmas› gibi tar›m politikalar›köylüyü çiftçi yapm›flt›. Öte yandan limanlar, barajlar,köprüler, köy içme sular› gibihizmetler sayesinde Türkiyeadeta flantiyeye dönmüfltü.

1954 seçimlerinden önceDP, temel olarak kalk›nmay› veköylüye sa¤lanan deste¤i vurgu-layarak seçmenlerden oy istedi.CHP’liler ise Petrol Kanu-nu’nun yeni bir kapitülasyon ol-du¤unu belirterek, yabanc› ser-mayenin Türkiye’ye geliflindenduyduklar› rahats›zl›¤› dile ge-tirdiler. CHP’nin sönük geçenseçim kampanyas›n›n aksine DP,1954 seçimlerinden önce son derece renkli ve hareketlibir kampanya yürüttü. CHP Genel Merkezi’nin seçimsonras› haz›rlad›¤› rapora göre CHP seçimler için 158bin lira harcarken DP’nin kasas›ndan 1.5 milyon liraç›km›flt›.21

2 May›s 1954 günü yap›lan genel seçimlerden De-mokrat Parti, Cumhuriyet tarihinin rekor oran›yla galipç›kt›: %56.6 oy alan Demokrat Parti, 503 milletvekilli-¤i kazand›. CHP ise %34.8 oranla parlamentoya ancak31 milletvekili sokabildi. Yürürlükte olan ço¤unluk sis-temi DP’ye milletvekilliklerinin neredeyse tamam›n›kazand›rm›flt›: %56.6 oy karfl›l›¤›nda milletvekillikleri-nin %93’ünü ald›.22

DP iktidar›n›n ikinci dönemi olan 1954-1957 y›lla-r› aras›ndaki 3 y›ll›k süre, Demokrat Parti’nin en f›rt›na-l› ve en tart›flmal› dönemi olmufltur. 6-7 Eylül Olaylar›,‹spat Hakk›, Hürriyet Partisi ve 29 Kas›m 1955 DPGrubu Toplant›s› gibi, DP iktidar›n›n birçok önemliolay› bu sürede yaflanm›flt›r. DP ve Menderes bu dönem-de iktidara ›s›nm›fl, 1950’den itibaren siyaset sahnesiniyönlendiren millet, siyasetteki belirleyici rolünü gidereksermaye’ye b›rakm›flt›r. 1950’de CHP’den milletin elinegeçen siyaset oyununun ipleri, bu dönemde DP oligark-lar›na ve güçlenmeye bafllayan sermayeye geçmifl, millet

siyasi aktörlükten figüranl›¤a inmifltir. Bu dönem,DP’nin 1950-1954 y›llar› aras›ndaki 4 y›l›n muhteflemmiras›n› yemeye bafllad›¤› dönemdir.

Nitekim Demokrat Parti seçimlerden sonra yeni birhavaya büründü: “Parti en kuvvetli oldu¤u bir zamandahatalar iflleyecek ve kendi bünyesine ve geçmifline uyma-yacak bir yola girecek gibi görülüyordu.”23 Cumhurbafl-kan› Celal Bayar baflta olmak üzere birçok DP’li, seçim-lerde CHP’ye çal›flm›fl memurlar›n cezaland›r›lmas› hu-susunda görüfl birli¤i içindeydi. Etem Menderes, bakan-l›klar›n merkez teflkilat›ndan olup da seçimlere muhale-fet partilerinden girenlerin, ba¤l› bulunduklar› bakan-l›klar›n kap›s›ndan içeri al›nmamas› gerekti¤ini yükseksesle telaffuz ederken, Cumhurbaflkan› Bayar memurlararas›nda tasfiyenin kaç›n›lmaz oldu¤unu belirtiyor ve“Ben buradan ifle bafllad›m bile. Üç dört kifliye yol ver-dim. S›ra büyüklere de gelecek” diyordu.

DP’deki de¤iflim yaln›zca memur k›y›m›yla s›n›rl›kalm›yordu. K›rflehir, seçimlerde Cumhuriyetçi Millet

Partisi’ne oy verdi¤i için 30 Ha-ziran 1954’te ç›kar›lan bir ka-nunla ilçe yap›ld›. Emekli San-d›¤› Kanunu’nda de¤ifliklik ya-p›ld›, ayr›ca devlet memurlar›ylailgili köklü de¤iflikliklere gidil-di. Bu de¤ifliklikler yap›lmadan,bu kanunlarla ilgili Menderes’legörüflmek isteyen CHP Grupbaflkanvekilleri randevu bile ala-mad›lar. DP bir anda 1946’lar›nCHP’si gibi olmufltu.24 Tek çö-züm, parti içi mekanizmalardangelecek olan tepki, belki de bafl-

kald›r› idi! Parti içinde olup da farkl› ses verenler, ‘siya-seten prim kazanmak’ amac›yla hareket etti¤inden böy-le bir tepki veya baflkald›r› Demokrat Parti’ye hiçbir za-man gelmedi.

Demokrat Parti iktidar› bir yandan bask›c› rejim ha-z›rl›klar› yaparken, di¤er yandan Türkiye’nin flantiye halidevam ediyordu. Ancak iktisadi hayat ilk dört y›l gibi yo-lunda gitmeyecek, 1954-1958 y›llar› aras›nda, Anado-lu’da 30-35 y›lda bir görülen kurakl›k yaflanacakt›. Ayr›-ca, 1952’de Kore Harbi’nin sona ermesi sebebiyle ihraçmallar›n›n fiyat› yar› yar›ya düflecek, ticaret hadleri (terms oftrade) 1960 y›llar›n›n ortalar›na kadar Türkiye’nin aleyhi-ne olacakt›. Son olarak da 1954 y›l›ndan sonra so¤uk sa-vafl flartlar› her y›l bütçenin %30’unun Milli Savunma gi-derlerine ayr›lmas› zorunlulu¤unu do¤uracakt›.25

Ekonomideki bu olumsuzluklar›n tersine d›fl politi-kada alt›n bir dönem bafllam›flt›. 1950-54 dönemi nas›lliberal demokrasi ve iktisadi alanda baflar›larla doluysa,1954-1957 dönemi de Türkiye’nin d›fl politikas›n›n enbaflar›l› dönemlerinden biri olmufltur. Bu dönemde d›flpolitika, D›fliflleri Bakan› Fuad Köprülü taraf›ndan de-¤il, Devlet Bakan› Fatin Rüfltü Zorlu taraf›ndan yönlen-dirilmifl, Türkiye y›llarca meyvelerini yiyece¤i at›l›mla-r› bu y›llarda yapm›flt›r.

Bayar ve Menderes ‹zmir Karaburun'da

TÜRKLER CUMHUR‹YET840

“1955 y›l› Nisan ay›nda Endonezya’n›n Bandungkentinde Asya-Afrika Zirvesi topland›. Bu konferansaNATO üyesi olarak yaln›z Türkiye kat›l›yordu. Çin d›-fl›nda konferansa kat›lan di¤er Asya-Afrika ülkeleri ileri-de Tarafs›zlar Bloku’nun üyeleri olacaklard›. Zorlu Dev-let Bakan› unvan› ile kat›ld›¤› bu konferansa yine kuv-vetli bir ekiple gitti, Konferans’ta etkin rol oynad›. Em-rivakilere karfl› ç›kt›. Baz› yerleflmifl kanaatleri sarst›, ha-z›rlanan oyunlar› bozdu. Olay ç›kard›. Ma¤lup olma-d›.”26

“Bandung’ta Türkiye nam yapt›, iyi bir flöhret ka-zand›. ‹fl kolay de¤ildi. Konferans’a kat›lanlar›n ekseri-yeti, eski müstemlekelerdi, istiklâllerine yeni kavuflmufl-lard›. Eski müstemlekelerin sahiplerinin ço¤u da NATOüyesi idi. Türkiye de NATO üyesi idi. Buna ra¤men,Bandung’ta Türkiye dinlenildi ve say›ld›. Müstemleke-cili¤in savunuculu¤unu yapmad› tabii. Bandung atmos-ferinde böyle bir fley hayal bile edilemezdi.”27

A¤ustos 1954’te K›br›s sorunu gündeme gelmiflti.Yunanistan, Ada’y› ilhak için BirleflmiflMilletler’e baflvurmufl, ayr›ca yapt›¤›mitinglerle de konuyla ilgili ülke için-de kamuoyu oluflturmufltu. BirleflmiflMilletler bünyesinde de davas›n›n des-teklenmesi için, ‹srail yüzünden iliflki-lerimizin bir süredir gergin oldu¤uArap ülkelerine yanaflm›flt›. Türkiye iseK›br›s konusunda çok duyarl› idi.Ada’n›n Yunanistan’a terk edilmesineseyirci kalmak mümkün de¤ildi.

‹ngiltere, K›br›s sorununu çözümekavuflturmak için bir konferans düzen-leyece¤ini Türkiye ve Yunanistan’a1955 Haziran›’nda bildirdi ve bu ülke-leri konferansa davet etti. Türkiye’ninK›br›s’›n gelece¤i konusunda söz sahibiolmas› kuflkusuz DP’nin d›fl politik za-feriydi. Hükümet bu daveti hemen ka-bul etti ve davada kararl›l›¤›n› göster-mek için Yunanistan’a sert bir nota vererek K›br›s konu-sundaki k›flk›rtmalar›na son vermesini istedi.

Türkiye, Yunanistan ve ‹ngiltere aras›ndaki görüfl-meler 27 A¤ustos 1955’te Londra’da bafllad›. D›fliflleriBakanl›¤›’na vekalet eden Fatin Rüfltü Zorlu’nun savun-du¤u Türk tezine göre, Ada Türkiye’ye verilmeliydi.Nitekim Lozan Antlaflmas›’yla K›br›s adas›na ayr› birstatü tan›nm›fl, Türkiye, K›br›s’taki egemenlik haklar›n›yaln›z ‹ngiltere’ye devretti¤ini belirtmiflti. Yine LozanAntlaflmas›’yla Ada’da yaflayan halklara iki y›l içindeTürk ya da ‹ngiliz uyruklar›ndan birini seçme hakk› ve-rilmiflti. Ada dörtyüz y›la yak›n bir süre Türklerin elin-de bulunmuflken, tarihin hiçbir döneminde Yunanl›lar›nidaresine geçmemiflti. K›br›s, Yunanistan’a bin miluzakl›ktayken, Türkiye’ye yaln›zca k›rk mil uzakl›ktay-d›. Ayr›ca Ada’da tapulu topraklar›n %60’› Türklere ait-ti, Birinci Dünya Savafl›’na kadar da Ada’da ço¤unlu¤uTürkler oluflturmaktayd›. Bu nedenle K›br›s’ta Yunanl›-

lar, Türkiye’nin muhatab› bile de¤ildi. Ayr›ca ‹ngilizler,Türkiye’den ald›¤› bir topra¤› Yunanistan’a devrede-mezdi.28

Yunanistan, Türkiye’nin sert, kararl› ve hukukimesnetlere dayanan tavr› karfl›s›nda flaflk›na döndü. Çün-kü, Türkiye’nin böylesi bir tavr›na o güne kadar al›fl›kde¤ildi. Enosis’te direnmek için geldikleri “LancasterHouse”ta geri ad›m atmak zorunda kalan Yunanl›lar›,iliflkilerin son derece gergin oldu¤u bir ortamda 5 Eylül1955 Pazartesi günü Selanik’te Atatürk’ün do¤du¤u evile Türkiye’nin Selanik Konsoloslu¤u aras›nda patlat›lanbomba kurtard›. Bomba haberi üzerine, 6 Eylül 1955Sal› günü ‹stanbul Beyo¤lu’nda toplanan kalabal›k, slo-ganlarla Atatürk’ün evine yap›lan sald›r›y› protesto etti.Ancak akflam saat 19.00’dan itibaren protesto, toplumpsikolojisi ve tabii ki baz› provokatörler sebebiyle nite-lik de¤ifltirdi. Daha çok Rum vatandafllar›n bulundu¤ubölgelerde dükkanlar›n vitrinleriyle kepenkleri k›r›ld›,yine Rumlara ait binalar, kiliseler, e¤lence yerleri, okul-

lar hatta mezarl›klar bile tahrip edildi.7 Eylül Çarflamba sabah›na kadar de-vam eden olaylar sonunda yanm›fl, y›-k›lm›fl ya da a¤›r flekilde tahrip edilmiflbeflbin bina vard›. Bu binalar›n büyükço¤unlu¤u Rumlara; baz›lar› da binala-r› tahrip edilen Rumlara komflu Türk,Ermeni ve Musevilere aitti. Bu tecavüz-ler, ‹stanbul’a nazaran çok daha küçükölçüde olmak üzere ‹zmir’de ve Anka-ra’da da görüldü.

6 Eylül akflam› ‹stanbul’da bulu-nan Cumhurbaflkan› Celal Bayar ileBaflbakan Adnan Menderes saat 20.00treniyle Ankara’ya hareket etmifllerdi.‹zmit’e vard›klar›nda olaylar kendileri-ne haber verildi. Onlar da hemen ‹stan-bul’a geri döndüler. Bizzat göstericile-rin aras›na girip olaylar› bast›rmak içinçaba harcad›lar. Ayn› akflam Baflbakan-

l›k’tan yay›nlanan bildiri ile ‹stanbul ve ‹zmir’de s›k›yö-netim ilan edildi.

6-7 Eylül olaylar›n›n Londra Konferans›’n› olumsuzetkileyece¤i aflikard›. Nitekim siyasi görüflleri FatinRüfltü Zorlu’yla hiçbir zaman örtüflmeyen Emekli Büyü-kelçi Mahmut Dikerdem de Londra’daki Lancaster Ho-use Konferans›’na kat›lm›fl ve an›lar›nda Türkiye’ye dö-nüfl yolculu¤unu flu flekilde anlatm›flt›r: 29

“Lancaster House’tan do¤ruca, Havaalan›na gittik.Uça¤›m›z Belçika ve Almanya üzerinden ‹stanbul’a uça-cakt›. Yolda u¤rad›¤›m›z iki kentte de gazetelerin büyükmanfletlerle 6-7 Eylül olaylar›n› anlatt›¤›n› gördük. Fa-tin Bey, yolculuk s›ras›nda çok üzgün ve suskundu. Biraral›k yan›na giderek, kendisini teselli etmek istedim.‘Bütün çabalar›m›z, Londra’da elde etti¤imiz baflar›, birgecede heba olup gitti’ dedi.”30

6-7 Eylül olaylar›n›n gerginli¤i iç politikaya da yan-s›d›. Olaylardan bir ay sonra, DP IV. Büyük Kongre ha-

Faz›l Küçük ve Adnan Menderes

TÜRKLER CUMHUR‹YET841

z›rl›klar›n›n yo¤unlaflt›¤› günlerde, DP’li 11 milletveki-li “ispat hakk›” konusunu gündeme getirdiler. Bas›na“ispat hakk›” tan›nmas›n›, böylelikle yay›n organlar›n›nkolayca sansür edilmesinin önüne geçilmesini isteyenmilletvekilleri baz› önemli isimleri de yanlar›na çekerekgenifllediler. Ancak DP, bu milletvekillerinin bir k›sm›-n› ihraç etti, kalanlar da DP’den istifa etti. Ayr›lan mil-letvekilleri 20 Aral›k 1955’te Hürriyet Partisi isimli birparti kurdular. Genel Baflkanl›¤›n› Fevzi Lütfü Karaos-mano¤lu’nun yapt›¤› Hürriyet Partisi’nde hiçbir zamandüzenli ve ak›lc› bir çal›flma ortam› kurulamad›. Par-ti’nin bir çal›flma program› yoktu. Parti’nin ileri gelen-leri gece yar›lar›na kadar toplant›lar yap›yor, ancak butoplant›larda Parti’nin geliflmesiyle ilgili herhangi birkarar al›nm›yordu. Üstelik, bu toplant›lardaki önemsizkonuflmalar, ertesi gün DP ve CHP Genel Merkezi kori-dorlar›na çoktan ulaflm›fl oluyordu. Parti kurucular› veYönetim Kurulu üyeleri kendi seçim bölgeleri d›fl›ndabaflka yerlerle ilgilenmiyor, yurt gezileri düzenlemiyor-lard›. Hürriyet Partisi milletvekili say›s›nda bir araCHP’yi geçip ana muhalefet partisi olduysa da, muhale-fetini meclis d›fl›na tafl›yamad›.31

Oysa ki 1955 sonbahar›nda muhalefet yapmak içinelveriflli bir ortam vard›. 1955y›l›n›n ilkbahar›nda havalar›nso¤uk gitmesi tar›m ürünlerininfiyatlar›n›n afl›r› yükselmesineyol açm›flt›. Ayr›ca inflaat malze-mesi, traktör, yedek parça, oto-mobil lasti¤i, kalay, çivi, ilaç gi-bi birçok ihtiyaç maddesi de dö-viz darl›¤› sebebiyle piyasadabulunmuyordu. 1955 Haziransonunda tekel maddelerine veSümerbank ürünlerine yap›lanzamlar halk aras›nda memnuni-yetsizli¤i artt›rm›fl, Devlet Ba-kan› ve Baflbakan Yard›mc›s› Fatin Rüfltü Zorlu’nun 300milyon dolarl›k bir kredi temin etmek üzere ABD’deuzunca bir süre kald›ktan sonra Türkiye’ye elleri bofl ola-rak dönmesi havay› daha da a¤›rlaflt›rm›flt›.

Bütün bu olumsuzluklar içinde Demokrat Parti, ta-rihinin son Büyük Kongresi olan Dördüncü BüyükKongre’yi toplad›. Yaklafl›k 1300 delegenin kat›ld›¤›kongrede seçimler, ilk üç kongrenin aksine hemen ikin-ci gün yap›ld›. 15 Ekim 1955’te çal›flmalar›na bafllayankongrede, 16 Ekim günü seçimler gerçekleflti. 17-18Ekim günleri delegelerin elefltiri ve dileklerini dile ge-tirmeleriyle geçildi. Son iki günün tek önemli olay›, 18Ekim 1955’te ‹stanbul delegelerinden 50 imzal› önergeverilmesiyle bafllad›. Önerge, uzun tart›flmalara ve kav-galara yol açt›. Önerge ile “partiden ayr›lan milletvekil-lerinin milletvekilli¤i s›fat›n›n da kald›r›lmas›n› sa¤la-mak üzere bir kanun ç›kar›lmas›” teklif ediliyordu. Men-deres yapt›¤› konuflmada bu önergenin lehine sözler söy-ledi. “Partiden ç›kar›lan milletvekillerinin DP içindekikuyruklar›n›n da kesilmesi gerekti¤ini” ifade edince de

gerginlik artt›. Divan Baflkan› Tevfik ‹leri ile bizzatMenderes’e fliddetli hücumlar oldu. DP delegesi herkongrede koydu¤u demokratik tavr›n›, Dördüncü Bü-yük Kongre’de son gün gösteriyordu. Önerge, müzakereyap›lmaks›z›n oya kondu. Gürültüler ve itirazlar aras›n-da Divan Baflkanl›¤› önergenin kabul edildi¤ini aç›kla-d›.

Muhaliflerince, Demokrat Parti’nin dikta rejimikurma teflebbüsünün bir ad›m› olarak nitelenen bu öner-ge ile getirilmek istenen uygulama, günümüzde de tar-t›flma konusu olmaya devam etmektedir. Uygulaman›n,milletvekillerinin hareket serbestisini ve hürriyetini k›-s›tlad›¤›; ayr›ca, Genel Baflkanlar›n milletvekilleri üze-rindeki nüfuz ve otoritesini, hatta bask›s›n› artt›rmas›anlam›na geldi¤i için elefltirilmektedir. Bu tür elefltiriyiyapanlar, yasaklarla parti de¤iflmenin önüne geçilemeye-ce¤ini, nitekim 1985-1995 y›llar› aras›nda kurulan“hülle partileri”nin bu tür ihtiyaca cevap verdi¤ini sa-vunmaktad›rlar. Öte yandan baflka bir kesim, çirkintransfer dedikodular› yüzünden TBMM’nin y›prat›ld›¤›-n› savunmakta ve milletvekilinin seçildi¤i partiden isti-fa edip baflka bir partiye kat›lmas›n›n do¤ru olmayaca¤›görüflündedir.32

Dördüncü Büyük Kongre’-den yaklafl›k 45 gün sonra yafla-nan önemli bir olay DemokratParti’yi kar›flt›rd› ve Parti’nindönüm noktas› oldu: 29 Kas›m1955 Sal› günü Dr. BurhanettinOnat baflkanl›¤›nda toplananDP Meclis Grubu’nda ‹ktisat veTicaret Bakan› S›tk› Y›rcal› hak-k›ndaki gensoru önergesi görü-flülecekti. Ancak Grup, yo¤unbask›s›yla gensoruyu hükümeteyöneltti ve arkas› arkas›na kür-süye ça¤›rd›¤› bakanlar› istifa et-

tirdi. Bunun üzerine kürsüye gelen Menderes, BakanlarKurulu’ndaki bakanlar›n toptan çekildi¤ini belirterek,kendisi ile ilgili karar› da grubun vermesini “kaderimisizlerin reylerinize terk ediyorum” sözleriyle istedi. Bafl-bakan›n bu konuflmas› gruptaki havay› yumuflatt›. Gru-ba baflkanl›k eden Burhanettin Onat, Adnan Mendereshakk›ndaki güvenoylamas›na geçti. Bir-iki milletvekilihariç bütün grup Menderes’in lehinde oy kulland›. Men-deres’in bakanlar›n› düflüren grup, Menderes’e afl›r› sev-gi ve heyecanla sahip ç›km›flt›. Bunun üzerine Menderestekrar kürsüye geldi, gruba teflekkür etti ve “Aslanlar gi-bi insanlars›n›z; siz isterseniz hilafeti bile getirirsiniz. Si-ze lay›k olmaya çal›flaca¤›m” diyerek kürsüden indi.

Birçok tarihçi, bu grup toplant›s›n›n Menderes’inzaferiyle sonuçland›¤› kanaatini tafl›r ve Menderes’in söz-leri üzerinde durur. Böyle düflünenler, bu sözlerle Men-deres’in laiklik karfl›t›, irticac› düflüncelerinin su yüzüneç›kt›¤›n› vurgularlar. Bu sat›rlar›n yazar› ise Menderes’inbu olayla, kendi bakanlar›n› gözünü k›rpmadan harca-m›fl bir baflbakan olarak tarihe geçti¤ini savunmakta-d›r.33

Adnan Menderes

TÜRKLER CUMHUR‹YET842

1954-1957 döneminin önemli d›fl politika geliflme-leri sadece Londra Konferans› ve 6-7 Eylül olaylar›n›nyank›lar›ndan ibaret de¤ildir. Türkiye’nin öncülük etti-¤i Ba¤dat Pakt› Türkiye, Irak, ‹ran, ‹ngiltere ve Pakis-tan taraf›ndan imzalanm›fl, ancak Irak’taki darbeden son-ra bu pakt yaflamam›flt›r.

D›fl politikada bir baflka önemli geliflme 1956 y›l›n-da ‹srail, ‹ngiltere ve Fransa’n›n, M›s›r’a sald›rmalar› so-nunda bafllayan Arap-‹srail Savafl›’d›r. Savafl sürerkenSovyetler Birli¤i, ‹srail, ‹ngiltere ve Fransa’y› aç›kça teh-dit etti ve Orta Do¤u’ya asker gönderece¤ini aç›klad›.Bunun üzerine Amerika devreye girerek savafl› sona er-dirdi. Savafl bitti¤inde ABD’nin Arap dünyas›ndaki iti-bar› ola¤anüstü sars›lm›flt›. Orta Do¤u’da güç bofllu¤udo¤mufl ve bu bofllu¤un da SSCB taraf›ndan doldurul-mas› ihtimali yükselmiflti. ABD, Orta Do¤u ülkelerininekonomisini güçlendirmeye yard›m ederek bu ülkeleriyan›na çekmek istiyordu. Sözü edilen yard›mlar› sa¤la-mak amac›yla ortaya at›lan Eisenhower Doktrini,34 as-l›nda Orta Do¤u’daki güç dengesini ABD’nin ç›karlar›-na ve yarar›na göre yaratma ama-c›n› tafl›yordu. Türkiye, Eisenho-wer Doktrini’ne 22 Mart 1957günü kat›ld›¤›n›, ayr›ca doktrinibölgede gerçeklefltirebilmek içinhaz›r oldu¤unu aç›klad›.35 Eisen-hower Doktrini, Menderes Hü-kümeti için 1947 y›l›nda Tru-man Doktrini’nin aç›klanmas› ilebafllayan askeri ve ekonomik yar-d›m›n, Türkiye’nin yan› s›ra di-¤er Orta Do¤u ülkelerine de ge-nifllemesi olarak de¤erlendirile-bilir. Baflbakan Adnan Menderes, söz verilen bu askeri veekonomik yard›m sayesinde ülke içinde de prestijini art-t›rmay› ümit ediyordu.

4. 1957-1960 Dönemi

1954 seçimlerinden sonra arkas› arkas›na yaflanankrizler, baflta Menderes olmak üzere Demokrat Partilile-ri y›pratm›flt›. ‹ktidar yorgun düflmüfl, Menderes afl›r›derecede sinirli ve çevresine karfl› k›r›c› olmaya bafllam›fl-t›. Öte yandan muhalefet partileri, 1958 y›l›nda yap›la-cak seçimlere tek listeyle girmek için görüflmeler yap›-yordu. Demokrat Parti, muhalefete fazla haz›rlanma im-kan› tan›madan 27 Ekim 1957 günü erken seçimleregitti.

Seçimlerde muhalefete önceki seçimlerde oldu¤u gi-bi yine CHP öncülük etti. O güne kadar meydan mi-tingleri ve kahve toplant›lar›ndan öteye gitmeyen propa-gandalara 1957 seçimleri ile birlikte ev toplant›lar› daeklendi. 1957 seçimleri, bayrak, afifl ve el ilanlar›n›n ogüne kadar görülmedik biçimde kullan›lmaya baflland›-¤› seçim oldu.36

Seçimlere kat›l›m oran› %76.6 seviyesinde gerçek-leflti. Demokrat Parti oylar›n› yüzde ellinin alt›na düflür-dü ve %47.3’te kald›. Cumhuriyet Halk Partisi ise

%40.6 oran›n› yakalad›. Ço¤unluk sistemi yürürlükteoldu¤undan, oy oranlar›na göre milletvekili say›lar›nda-ki adaletsizlik bu seçimlerde de göze çarp›yordu: DP408 milletvekili, CHP 173 milletvekili kazand›.

Demokrat Parti’nin 1957 seçimlerinde ald›¤›%47.3 oran›ndaki oy genellikle tüm tarihçiler taraf›n-dan “a¤›r yenilgi” olarak ifade edilir. Halbuki bu oran 7y›ll›k iktidar y›pranm›fll›¤›na ve etkin muhalefete karfl›bir baflar› olarak da de¤erlendirilebilir. Demokrat Parti,1950, 1954 ve 1957 seçimlerini kazanarak, Türkiye’deüst üste 3 seçim kazanan tek parti olma özelli¤ini de ta-fl›maktad›r. Bu rekorun uzun y›llar k›r›lmas› da pekmümkün görülmemektedir.

Bütün bunlara ra¤men Demokrat Parti, 1957 se-çimlerinden, 1954’e oranla %9.3 oy kaybederek ç›kt›.‹ki il hariç, oy oranlar› her seçim çevresinde düfltü. DP,ço¤unluk sisteminin kendisine sa¤lad›¤› avantaja ra¤-men milletvekili say›s› bak›m›ndan da eski gücünde de-¤ildi. Bu düflüflün sebeplerini flu flekilde özetleyebiliriz:

1- Milli Korunma Kanu-nu’nun uygulamas›ndaki baflar›-s›zl›k döviz s›k›nt›s›n› do¤ur-mufl; cam, lastik, pil, inflaat mal-zemesi, çay, kahve, ilaç, gözlükcam› gibi maddeler karaborsayadüflmüfltü. Bu da, milletin De-mokrat Parti iktidar›n› hakl›elefltirilerine yol aç›yordu.

2- Demokrat Parti’nin1946-1950 aras› yapt›¤› demok-rasi mücadelesinden ve söyledi¤i

sözlerden eser yoktu. Ayn› sözler flimdi muhalefet tara-f›ndan söyleniyordu. Bu da say›ca az, ancak “özgül a¤›r-l›k” bak›m›ndan fazla olan toplumun önemli kesimleri-nin DP’ye s›rt çevirmesine ve dolay›s›yla toplumun di-¤er katmanlar›n›n da etkilenmesine yol açmaktayd›.

3- Demokrat Parti ispat hakk› konusunda son dere-ce inatç› ve yanl›fl tutum izlemiflti. Bu, partinin küçül-mesine, önemli partililerini kaybetmesine ve HürriyetPartisi’nin do¤mas›na neden olmufltu. Muhalefetin “h›r-s›za h›rs›z denilemeyecek” sözleri hakl› bir elefltiri olarakgörünüyordu.

4- K›rflehir, 1954 seçimlerinde Millet Partisi’ne oyvermesi yüzünden cezaland›r›lm›fl ve 30 Haziran 1954’teilçe yap›lm›flt›. Bu durum üç y›l sürdü ve DP iktidar› 12Haziran 1957 günü TBMM’de kabul edilen bir kanunile K›rflehir’in yeniden il olmas›n› sa¤lad›. Ancak K›rfle-hir’in yeniden il olmas› tasar›s› mecliste görüflülürken,Osman Bölükbafl›, Nevflehir’e ba¤lanan Kozakl› ve Ha-c›bektafl ilçelerinin K›rflehir’de kalmas› gerekti¤ini vur-gulam›flt›. Bu iste¤i kabul edilmeyince de baflta CelalBayar olmak üzere Meclis’e ve Meclis baflkan›na a¤›r söz-lerle sald›rm›flt›. Bu sözleri Bölükbafl›’n›n bafl›na büyükifller açt›. Dokunulmazl›¤› kald›r›ld›, tutuklanarak ceza-evine girdi. Seçimler s›ras›nda da hâlâ hapis yat›yordu.

Adnan Menderes

TÜRKLER CUMHUR‹YET843

Bu durum Demokrat Parti’nin, muhaliflerini susturmakiçin onlar› zindanlara t›kan bir siyasal teflekkül olarak al-g›lanmas›na yol açt›.

5- Aday listelerinin tanziminde yap›lan hatalar, ye-rel unsurlara önem verilmemesi, adaylar›n Menderes veyak›n›ndaki üç-befl kifli taraf›ndan belirlenmesi, 1957seçimlerinde oy kayb›n›n en önemli sebebi olarak karfl›-m›za ç›kmaktad›r: Demokrat Parti Genel ‹dare Kurulutaraf›ndan aday tespitinin yap›ld›¤› 28 ilin 14’ünde ta-mamen, 3’ünde de k›smen seçimler kaybedilmiflti.Adaylar›n önseçimle belirlendi¤i yani aday tespitininteflkilatlara b›rak›ld›¤› 39 ilin 33’ünde seçimler kazan›l-m›flt›.

6- Yeni yüzler, yeni sözler isteyen seçmenlerin, yediy›ld›r sürmekte olan Demokrat Parti iktidar›ndan b›k-mas› da oy kayb›n›n bir baflka sebebidir. Ayr›ca, baz› se-çim çevrelerinde, oralara özgü ifllenen hatalar da oy kay-b›na yol açm›flt›r. Örnek olarak, do¤unun ilk üniversite-si Elaz›¤’a aç›lacakken, Erzurum Milletvekili MerhumR›fk› Salim Burçak’›n Milli E¤itim Bakanl›¤› yapt›¤›dönemde kanun teklifi “AtatürkÜniversitesi’nin Erzurum’a ku-rulmas›” yönünde verilmifl veöyle de gerçekleflmifltir. 1957 se-çimlerinde de Elaz›¤, elbetteDP’yi cezaland›rm›flt›r.37

Seçimlerden sonra kurulanBeflinci Menderes Hükümeti,1950-1960 döneminin son hü-kümeti olmufltur. Bu hükümetgöreve gelir gelmez yaflanan“Dokuz Subay Olay›” 1958 Tür-kiyesi’nin önemli gündem mad-delerinden biriydi. Kurmay Bin-bafl› Samet Kuflçu’nun ihbar›yladokuz subay 26 Aral›k 1957’de tutukland›. Bu subayla-r›n askeri bir darbe haz›rl›¤› içinde olduklar› iddia edili-yordu. Fakat böyle bir cuntan›n varl›¤› kan›tlanamad›¤›için, Samet Kuflçu iftiradan mahkum oldu. 38

DP iktidar› 4 A¤ustos 1958 tarihinde Türk Lira-s›’n›n 11 y›ld›r sabit tutulan de¤erini düflürmek zorun-da kald›. Hükümet, borç erteleme ve yeni kredi taleple-riyle baflvuruda bulundu¤u uluslararas› kurulufllardan,ciddi bir istikrar program› uygulanmas› ve Türk Lira-s›’n›n devalüe edilmesi gibi önlemler al›nmad›¤› takdir-de hiçbir destek göremeyece¤i cevab›n› al›nca istikrarprogram›n› haz›rlamak zorunda kalm›flt›. ‹stikrar pake-tinin ilk önemli karar›, 8 A¤ustos 1958’de Türk Lira-s›’n›n Amerikan Dolar› karfl›s›ndaki de¤erinin 2.82 lira-dan 9.45 liraya düflürülmesi oldu.

1958 istikrar program›n›n di¤er unsurlar› aras›ndaise, ithalat ve ihracat rejimlerinde serbestleflmeye yöne-linmesi, K‹T’lerin üretti¤i mal ve hizmetlerin fiyatlar›-na zam yap›lmas›, özel kesimin üretti¤i mal ve hizmet-ler üzerindeki fiyat denetiminin kald›r›lmas›, MerkezBankas›’n›n kamu kesimine açt›¤› kredilerde ciddi k›s›t-lamalar getirilmesi gibi önlemler yer al›yordu. Bu ön-

lemlerin al›nmas›yla birlikte Türkiye’nin d›fl borçlar›konsolide edildi ve ödemeler dengesi a盤› azald›, enflas-yon düfltü. Ancak, büyüme h›z› geriledi ve iktisadi dur-gunluk bafl göstermeye bafllad›.39

1959 y›l›n›n bafl›nda K›br›s Sorunu’nda çözümeyaklafl›ld›¤›n›n ciddi belirtileri ortaya ç›kt›: Taraflar, ba-¤›ms›z bir cumhuriyet kurma hususunda ilke anlaflmas›-na vard›lar. Türk ve Yunan Hükümetlerinin Baflbakanla-r› Menderes ile Karamanlis, 11 fiubat 1959’da Zürih’tebu konuda bir antlaflma imzalad›lar. Esas antlaflman›nda, bir hafta sonra Londra’da imzalanmas›n› kararlaflt›r-d›lar. Üçlü K›br›s Konferans› ad› verilen Londra’daki buimza töreni için Baflbakan Menderes ve beraberindekiheyeti tafl›yan uçak 17 fiubat 1959’da Londra yak›nlar›n-da düfltü. Uçakta bulunan 35 kifliden 15’i öldü, içlerin-de Menderes’in de bulundu¤u 10 kifli yaral› kurtuldu.

Adnan Menderes, K›br›s’la ilgili Londra Antlaflma-lar›n› 19 fiubat 1959’da klinikte imzalad›. Londra Ant-laflmalar› dört antlaflmay› içeriyordu:

* K›br›s’taki ‹ngiltere egemenli¤inin K›br›s Cum-huriyeti’ne devrine iliflkin Kuru-lufl Antlaflmas›,

* K›br›s’›n ba¤›ms›zl›¤›n›,toprak bütünlü¤ünü ve anayasadüzenini teminat alt›na alan Ga-ranti Antlaflmas›,

* Türkiye, Yunanistan veK›br›s aras›nda yap›lacak Askeri‹ttifak Antlaflmas›,

* K›br›s Cumhuriyeti Ana-yasas›’n›n temel maddeleri.40

Menderes, 26 fiubat’ta ‹stan-bul’a döndü. Menderes’in yurdadönüflü, onun halk taraf›ndan

nas›l sevildi¤ini gösteriyordu. Yeflilköy Havaalan›’ndayüzbinler Menderes’i muazzam bir tezahüratla karfl›lad›.Yurdun dört köflesinde binlerce kurban kesildi. Halk›niçinde Menderes’in kazadan kurtuluflu “Allah’›n sevgilikulu” olmas›na ba¤lan›yordu. 27 fiubat’ta Menderes An-kara’ya geçti. Ankara’da da muazzam bir karfl›lama ya-p›ld›. Karfl›layanlar aras›nda bulunan ‹smet ‹nönü, Men-deres’e geçmifl olsun dileklerini iletti ve el s›k›flt›. Bu,Menderes ile ‹nönü’nün son tokalaflmas›yd›.41 Nitekim,sonu 27 May›s Darbesi’ne kadar gidecek olan süreç bafl-lam›flt›.

Muhalefet partilerinin bir araya gelmesi amac›n› gü-den “Milli Muhalefet Cephesi” için ilk geliflme Cumhu-riyetçi Millet Partisi ile Türkiye Köylü Partisi’nin 16Ekim 1958 tarihinde birleflerek Cumhuriyetçi KöylüMillet Partisi (CKMP) ad›n› almas› ile yafland›. Di¤ermuhalefet partisi olan Hürriyet Partisi de 24 Kas›m1958’de CHP’ye kat›ld›. Bu kat›l›mdan baz› demokrat-lar, kendi deyimleri ile “adeta irkildi.”42 Bu irkilmeninürünü olarak “Vatan Cephesi” do¤du. DP içinde VatanCephesi kurulmas›na karfl› c›l›z bir ses yükseldiyse de

Vatan ve Millet caddelerinden görünüm

TÜRKLER CUMHUR‹YET844

Celal Bayar’›n da devreye girmesiyle Kas›m ay› içindeVatan Cephesi’ne h›z verildi. Ancak Demokrat Parti yö-netimi Vatan Cephesi Teflkilat› ile ilgili yeterli tan›t›mve propaganda yap›lamamas›ndan flikayetçiydi. DP, bas›-n›n deste¤ini kaybetmiflti. Zafer gazetesinin yay›nlar› dayetersiz bulununca, geriye bir tek radyonun, Vatan Cep-hesi’nin propaganda arac› olarak kullan›lmaya bafllanma-s› kal›yordu. Demokratlar bu düflüncelerini hayata geçi-rerek, her haber saati öncesinde, Vatan Cephesi’ne kat›-lanlar›n isimleri ve mensup olduklar› illerin listesiniradyodan okutmaya bafllad›lar. Ancak, bu durum öylesi-ne abart›ld› ki, vatandafllar›n ço¤u radyolar›n› kapatmayoluna gittiler. Di¤er taraftan muhalefet, radyoda oku-nan isimlerin hayali kiflilerden olufltu¤unu iddia ediyor-du. Muhalefete göre Konya’daki demokratlar, VatanCephesi’ne kat›lanlar›n listesi haz›rlan›rken isim uydur-makta güçlük çekmifller, Konya Mezarl›¤›’ndaki mezartafllar›ndan 1200 ismi yazarak Ankara’ya göndermifller-di!43 Sonuçta Vatan Cephesi gereksiz yere havay› gergin-lefltiren bir örgüt olarak tarihteki yerini ald›.

Demokrat Parti Vatan Cephesi ile u¤rafl›rken muha-lefet, özellikle de CHP, iktidaraleyhine Ankara merkezli kam-panyalar yürütüyordu. Ancakhalk, muhalefete fazla ilgi gös-termiyordu. Bunun üzerineCHP, muhalefeti halk hareketihaline dönüfltürmeye karar ver-di. Bu çerçevede CHP, Ege ille-rini kapsayan ve “Büyük Taar-ruz” olarak adland›rd›¤› propa-ganda seferini 29 Nisan 1959’daUflak’tan bafllatt›. Grup, DP ‹lBinas›’n›n önünden geçerken,iki partinin taraftarlar› aras›nda karfl›l›kl› sataflmalarlabafllayan kavgada DP ‹l Binas› tahrip edildi. CHP kafi-lesi, ertesi sabah Manisa’ya hareket etmek üzere UflakGar›’na geldi¤inde bu kez DP’li bir grup kafileye sald›r-d›. Bu arada at›lan tafllardan biri ‹smet ‹nönü’nün bafl›-na isabet etti. Bu olay› Manisa konuflmas›nda de¤erlen-diren ‹nönü “… benim hayat›ma kastetmek için hareke-te geçmifllerdir. Muhalefet aleyhine ehli salip isnad› vemuhalefeti kar›nca gibi ezmek tavsiyesi, gece sabaha ka-dar Ankara’da tertiplenerek tatbikata konmufltur. Az›n-l›kta olan iktidar, nihayet kaba kuvvetle bir dehflet ida-resi kurarak, vatandafllar› insan haklar›ndan mahrum ya-flatmaya karar vermifl görünüyor” diyecekti.44

Büyük Taarruz’un Ege aya¤›n› tamamlayan ‹nönü 4May›s 1959’da ‹stanbul’a geçti. Yeflilköy Havaalan›’nainen ‹nönü, oradan arabayla flehre hareket etti. Arabas›Topkap›’ya gelince 10-15 kiflilik bir grubun sald›r›s›nau¤rad›. Araba tekmelendi, camlar› taflland›. Büyük Taar-ruz 7 May›s’ta bitti. ‹nönü Ankara’ya döndü. Ankara’dada yer yer polisle çat›flmalar oldu.45

Gerçi kavga eden gruplar hiçbir yerde ellifler kifliyigeçmiyordu. Ancak idarenin olaylar› önlemekteki bece-

riksizli¤i her yerde ortaya ç›k›yordu. Kavgalara kar›flanaz say›daki insana önlem al›namay›nca toplum psikoloji-si devreye giriyordu. Meydanlar, toplum psikolojisineterk edildi¤inde ise provokasyonlar›n ard› arkas› kesil-miyordu.

1959 y›l›n›n yaz aylar›nda siyasi hava bir parça yu-muflad›ysa da, Eylül ay›nda CHP’nin Çanakkale Gezisiile olaylar dönemi yeniden bafllad›. 1960 y›l›n›n fiubatay›n›n ilk günlerinde ‹nönü’nün Konya gezisinde Konyaolaylar› yafland›. ‹smet ‹nönü’nün her gitti¤i yerde kav-ga ç›kmas› -‹nönü flimdi de Kayseri gezisi düflündü¤ün-den- Kayseri Valisi Ahmet K›n›k’› tedirgin ediyordu.Vali; siyasi toplant›lar› yasaklad›¤›ndan dolay› ‹nö-nü’den Kayseri’ye gelmemesini istedi. Ancak ‹nönü,program›n› de¤ifltirmedi. Kayseri’de Vali’nin bu anlam-s›z tutumu hariç bir olay yaflanmad›.

‹darenin, ‹smet ‹nönü’ye ve CHP’lilere yaklafl›m›,görüldü¤ü gibi 1959 y›l›ndan itibaren oldukça sertlefl-miflti. CHP zaten siyasi havay› sertlefltirmek istiyordu.DP ise CHP’nin oyununa gelmifl ve 1946-1950 aras›ndaCHP’nin kendisine uygulad›¤› bask›lar›n benzerlerinibu kez kendisi, CHP’ye karfl› kullanmaya bafllam›flt›.

Halbuki, 27 May›s Darbesi’negiden yolda idare, demokrasininasgari kurallar›n› iflletebilseydi,hem DP’nin gücü ortaya ç›ka-cakt› hem de CHP’nin kamuoyudeste¤ini kaybetti¤i görülecek-ti.

Halbuki DP, ortam› daha dagermek için sanki özel çaba gös-teriyordu: Tahkikat Komisyonukuruldu. Komisyon, CHP’ninyasa d›fl› yöntemlerle siyasalmücadele yapt›¤›n›, bir k›s›m

bas›n›n da onu bu yolda destekledi¤i iddialar›n› incele-yecekti. Tahkikat Komisyonu ilk ifl olarak siyasi faaliyet-leri durdurdu, yay›n yasaklar› koydu. Komisyon bir ayiçinde görevini tamamlad›.46

Tahkikat Komisyonu’na yetki veren kanununTBMM’de kabul edilmesinden bir gün sonra ‹stan-bul’da, iki gün sonra da Ankara’da binlerce ö¤rencininkat›ld›¤› hükümeti protesto gösterileri yap›ld›. ‹stan-bul’daki olaylar, 28 Nisan 1960 günü saat 9.30’da bafl-lad› ve yaklafl›k 7 saat sürdü. Polis, göstericilerin önünebarikat kurduysa da ö¤rencileri durduramad›. Çat›flmaç›kt›.47 Turan Emeksiz isimli ö¤renci seken bir kurflunlaöldü. Ayr›ca 16’s› polis 40 yaral› vard›.

Olaylar büyünce ‹stanbul Valisi Ethem Yetkiner hü-kümete “derhal s›k›yönetim ilan edilmesi” teklifindebulundu. Hükümet de bu teklife uyarak saat 15.00’tenitibaren ‹stanbul ve Ankara’da s›k›yönetim ilan etti. S›-k›yönetimin ilan›, olaylar›n 29 Nisan 1960 Cuma günüAnkara’ya s›çramas›na engel olamad›. Ankara’daki dahabüyük gösteri 555K parolas› ile 5 May›s günü saat 5’teK›z›lay’da yap›ld›.

CHP'nin Zonguldak Mitingi

TÜRKLER CUMHUR‹YET845

Adnan Menderes, s›k›nt›l› günlerinde kendisini hal-k›n içine atard›. Kalabal›klar, kendisine gösterilen sevgi,onun ilac›yd›. Gerginleflen siyasal atmosfer Menderes’ibunalt›yor, o da, bu havadan kurtulman›n yolu olarak yi-ne kendini miting alanlar›na atmay› düflünüyordu. De-mokrat Partili milletvekillerinin bir k›sm› ise Mende-res’in geziye ç›kmas› ve miting yapmas› fikrine s›cakbakm›yordu. Ankara kar›fl›kt›. Gerginleflen siyasal havaDP’nin aleyhine idi. Darbe söylentileri ayyuka ç›km›flt›.Ankara ve ‹stanbul’da s›k›yönetim ilan edilmifl, bunara¤men olaylar önlenememiflti. ‹lginçtir ki olaylar yal-n›zca s›k›yönetimin oldu¤u Ankara ve ‹stanbul’dayd›.Böyle bir ortamda Menderes’in geziye ç›kmak yerineAnkara’da kal›p duruma hâkim olmas› gerekirdi. AncakMenderes, kendisini yine halk›n aras›na att›. ‹lk olarak,denizyoluyla geçti¤i Çanakkaleli halk Menderes’e sahipç›kt›. Daha sonra da miting için geldi¤i ‹zmir’de bütünEgeli yurttafllar. Bergama, Manisa ve Turgutlu mitingle-rinin de di¤erlerinden kal›r yan› yoktu. 1946-1950 ara-s›ndaki coflku geri gelmiflti. Çocuk-lar›na bayraml›k elbiselerini giydi-rip miting alanlar›na koflan Egeliler,Menderes’i ba¤›rlar›na bast›lar.

Menderes, son gezisi olan Eski-flehir’de, 25 May›s’ta “Yolumuz, se-çim yoludur. Serbest seçim yoludur”sözleriyle erken seçimin sinyalleriniverdi. Ama, 27 May›s 1960 DarbesiMenderes için sonun bafllang›c›yd›.

5. 27 May›s Darbesi veSonras›

27 May›s Darbesi Silahl› Kuv-vetlere mensup otuzyedi subay tara-f›ndan gerçeklefltirilmiflti. Ancakdarbe, emir-komuta zinciri içindeyap›lmam›flt›. Bu sebeple darbeciler daha ilk günden“cunta” görüntüsü vermeye bafllam›flt›. Darbeciler, ken-dilerine meflruiyet temelleri arama zorunlulu¤u duyu-yorlard›. Meflruiyet sorunu, her f›rsatta “27 May›s Dev-rimi’ni yapan Türk Milleti” ibaresi kullan›larak çözül-meye çal›fl›lacakt›.

27 May›sç›lar darbeden sonra, üniversitenin deste¤i-ni arkalar›nda güçlü bir flekilde hissedebilmek için “bi-raz devrim, biraz hukuk” mant›¤›n› çal›flt›rd›lar. 27 Ma-y›’s› gerçeklefltiren subaylar (Milli Birlik Komitesi), buyönde ilk ad›m› 12 Haziran 1960’da Geçici Anayasa’y›kabul ederek att›. Geçici Anayasa ile Demokrat Partimensuplar›n› yarg›lamak üzere, üyeleri Bakanlar Kuru-lu’nun teklifi üzerine Milli Birlik Komitesi (MBK) tara-f›ndan seçilecek olan Yüksek Adalet Divan› adl› bir ola-¤anüstü mahkeme kurulmas› öngörülüyordu. Ola¤anüs-tü mahkeme k›sa sürede oluflturulduktan sonra 1950-1960 dönemi Yass›ada’da yarg›lanmaya baflland›.

Dünya hukuk tarihinin patolojik simgesi Yass›adaDuruflmalar›nda Celal Bayar, hep eski Kuva-y› Milliyeci

Bayar’d›. ‹stiklal Savafl›’n›n Galip Hocas›, sert, ciddi,metin bir devlet adam› görüntüsünde ve edas›nda idi.Adnan Menderes ise afl›r› nazik ve kibar, ayr›ca mahke-me heyetine abart›l› flekilde sayg›l› davrand›. Di¤er yar-g›lananlardan tamam›na yak›n› vakurdu. Devlet adam›niteliklerini korudular.

Yass›ada’da duruflmalara 14 Ekim 1960’ta baflland›.Karar›n aç›kland›¤› 15 Eylül 1961’e kadar geçen 11 ay 1gün içinde toplam 592 san›k hakk›nda 19 ayr› dava aç›l-d›. Baflsavc›, bu davalarda 228 san›k hakk›nda idam ce-zas› istedi. Toplam 202 oturum yap›ld›, 1000’i aflk›n ta-n›k dinlendi. Ancak Mahkeme Heyeti, savunma tan›kla-r›n›n neredeyse tamam›n› “gereksiz” gördü¤ünden din-lemedi. Tan›klar›n ço¤u, kendilerine ezberletilen metin-leri mahkeme salonunda tekrar etti.

Yass›ada Davalar›n›n adlar›, aç›lma ve karar tarihle-ri ile verilen kararlar flu flekilde özetlenebilir: 48

1- Köpek Davas› (14 Ekim 1960-24 Ekim 1960):Celal Bayar ve Tar›m eski Bakan›Nedim Ökmen, Afganistan kral› ta-raf›ndan Bayar’a hediye edilen birAfgan taz›s›n› zorla Hayvanat Bah-çesi’ne satmaktan yarg›land›lar vemahkum oldular.

2- 6-7 Eylül Olaylar› Davas› (20Ekim 1960-5 Ocak 1961): Bu dava1955’te halk› ‹stanbul’da yaflayanRumlara karfl› ayaklanmaya azmet-tirmek ve can ve mala zarar vermekiddias›yla aç›ld›. San›klardan AdnanMenderes, Fatin Rüfltü Zorlu ve ‹z-mir eski Valisi Kemal Had›ml›mahkum oldu, di¤er san›klar beraatetti.

3- Bebek Davas› (31 Ekim1960-22 Kas›m 1960): Adnan Men-

deres gayri meflru çocu¤unu öldürmeye azmettirmek id-dias›yla yarg›land›. Beraat etti.

4- Vinileks fiirketi Davas› (4 Kas›m 1960-26 Kas›m1960): Hasan Polatkan, kiflisel ç›kar karfl›l›¤› Vinileksfiirketi’ne usulsüz kredi vermek iddias›yla yarg›land› vemahkum oldu.

5- Doland›r›c›l›k Davas› (8 Kas›m 1960-3 Aral›k1960): Eski bakanlardan Hayrettin Erkmen ve ZeyyatMandalinci ABD’ye yapt›klar› geziden artan dövizlerigeri vermemek iddias›yla yarg›land›. Her ikisi de beraatetti.

6- Arsa Davas› (11 Kas›m 1960-26 Kas›m 1960):Tar›m eski Bakan› Nedim Ökmen, hükümeti, efline aitarsalar› fahifl fiyattan sat›n almaya zorlamaktan yarg›lan-d› ve mahkum oldu.

7- Ali ‹par Davas› (15 Kas›m 1960-19 Ocak 1961):Adnan Menderes, Fatin Rüfltü Zorlu, Hasan Polatkan,Medeni Berk ve Hayrettin Erkmen ile ‹par Transportfiirketi’nin sahibi armatör Ali ‹par döviz yasas›n› ihlaletmek iddias›yla yarg›land›lar ve mahkum oldular.

MBK ve Temsilciler Meclisi Üyeleri

TÜRKLER CUMHUR‹YET846

8- De¤irmen Davas› (18 Kas›m 1960-3 Aral›k1960): Ticaret eski Bakan› S›tk› Y›rcal› yolsuz kredi kul-lan›m› suçuyla yarg›land›. Zaman afl›m›na u¤rad›¤›ndandava düfltü.

9- Barbara Davas› (21 Kas›m 1960-20 Aral›k 1960):Hasan Polatkan ve Refik Koraltan, bir Alman hizmetçigetirmek ve kendisine döviz tahsis ederek Döviz Kanu-nu’nu ihlal etmekten yarg›land›. Her ikisi de mahkumoldu.

10- Örtülü Ödenek Davas› (25 Kas›m 1960-2 fiubat1961): Adnan Menderes ve Baflbakanl›k Müsteflar› Ah-met Salih Korur, Baflbakanl›k örtülü ödene¤ini yasalaraayk›r› biçimde kullanmaktan yarg›land›lar ve mahkumoldular.

11- Radyo Davas› (29 Kas›m 1960-26 Aral›k 1960):Adnan Menderes ve yedi eski bakan devlet radyosunu,siyasal amaçlar›na alet ederek partizanca kullanmak,muhalefete radyoyu kullanma hakk›n› tan›mamak ve busuretle anayasay› ihlal etmek suçuyla yarg›land›lar vemahkum oldular.

12- Topkap› Olaylar› Davas› (2 Aral›k 1960-17 Ni-san 1961): Celal Bayar, Adnan Menderes, eski bakanlarve eski milletvekillerinden oluflan toplam 60 san›k, 4May›s 1959’da Topkap›’da ‹smet ‹nönü’ye karfl› bir su-ikast düzenlemek amac›yla halk› k›flk›rtt›klar› gerekçe-siyle yarg›land›. Aralar›nda Celal Bayar ve Adnan Men-deres’in de bulundu¤u 17 san›k mahkum oldu, 43 san›kberaat etti.

13- Çanakkale Olaylar› Davas› (27 Aral›k 1960-10Mart 1961): Adnan Menderes ve üç eski bakan, CHP’liiki milletvekilinin seyahat özgürlü¤ünü engellemek su-çuyla yarg›land›lar ve mahkum oldular.

14- Kayseri Olay› Davas› (9 Ocak 1961-20 Nisan1961): CHP Genel Baflkan› ‹smet ‹nönü’nün seyahat öz-gürlü¤ünü engellemek suçuyla yarg›lanan 13 san›ktan8’i beraat etti, içlerinde Celal Bayar ve Adnan Mende-res’in de bulundu¤u 5 san›k mahkum oldu.

15- Demokrat ‹zmir Davas› (12 Ocak 1961-5 May›s1961): 2 May›s 1959 tarihinde halk› “Demokrat ‹zmir”gazetesinin matbaas›n› tahrip etmeye teflvik iddias›ylayarg›lanan 24 san›ktan 8’i beraat etti, içlerinde AdnanMenderes’in de bulundu¤u 16 san›k mahkum oldu.

16- Üniversite Olaylar› Davas› (2 fiubat 1961-27Temmuz 1961): 28 Nisan 1960’da ‹stanbul’da ve 29 Ni-san 1960’da Ankara’da meydana gelen olaylarla ilgiliaç›lan bu davada 118 san›k yarg›land›. Demokrat Parti-li bakanlar›n yan› s›ra baz› Silahl› Kuvvetler mensuplar›ile Emniyet görevlileri bu davada san›k sandalyesindey-di. Kanunlara ayk›r› olarak üniversiteyi basmak, halkaatefl açmak ve yasalara ayk›r› olarak s›k›yönetim ilan et-mek suçuyla yarg›lanan 118 san›ktan 84’ü mahkumolurken, 34’ü de beraat etti.

17- ‹stimlak Davas› (17 Nisan 1961-21 Haziran1961): Adnan Menderes ve 9 eski devlet memuru, ‹stan-bul’da birçok vatandafl›n mülkünü bedelini tam olaraködemeden istimlak etmek iddias›yla yarg›land›. Mende-res, mahkum oldu.

18- Vatan Cephesi Davas› (27 Nisan 1961-21 Hazi-ran 1961): Demokrat Parti’nin önde gelenlerinden 22kifli, Vatan Cephesi’ni kurarak, bu örgütü bir s›n›f›n bafl-ka bir s›n›f üzerinde tahakkümü için araç olarak kullan-mak suçlamas›yla yarg›land›. Aralar›nda Bayar ve Men-deres’in de bulundu¤u 19 san›k mahkum olurken, 3 sa-n›k beraat etti.

19- Anayasan›n ‹hlali Davas› (11 May›s 1961-5 Ey-lül 1961): Baflsavc› bu davan›n iddianamesinde, Türk Ce-za Kanunu’nun 146. maddesini ihlal eden 8 suç sayd›:

a- 1951 ve 1953 y›llar›nda CHP’nin mallar›na el ko-nulmas›,

b- K›rflehir’in CKMP’ye oy verdi¤i için 1954 y›l›n-da ilçe yap›lmas›, böylelikle halk›n siyasal inançlar›ndandolay› cezaland›r›lmas›,

c- 1953 y›l›nda, hükümete 25 y›ll›k hizmet süresinidolduran yarg›çlar› emekliye ay›rma hakk› tan›yan ka-

Yass›ada

TÜRKLER CUMHUR‹YET847

nunu ç›kartarak yarg› ba¤›ms›zl›¤›n›n ihlal edilmesi,d- 1954 ve 1957 y›llar›nda Seçim Kanunu’nun de-

mokrasiye ayk›r› olarak de¤ifltirilmesi,e- 1956’da toplant› ve gösterileri k›s›tlay›c› kanun-

lar›n ç›kart›lmas›,f- 1960 y›l›nda art niyetle Tahkikat Komisyonu’nun

kurulmas›,g- Tahkikat Komisyonu’na ola¤anüstü yetkiler ve-

rilmesi,h- Tahkikat Komisyonu’na verilen ola¤anüstü yetki-

lerle anayasan›n fesih ve ilgas›na yeltenilmesi.Anayasan›n ‹hlali Davas›’nda 400’ü aflk›n san›k yar-

g›land› ve hemen hemen hepsi mahkum oldu.Sonuç olarak, Yüksek Adalet Divan›, Celal Bayar,

Adnan Menderes, Fatin Rüfltü Zorlu ve Hasan Polatkan’›oybirli¤i ile, 11 “san›¤›” da oyçoklu¤u ile idam cezas›naçarpt›rd›. 31 Demokrat Partili san›k ömür boyu hapiscezas›na çarpt›r›l›rken, 418 san›k da, 6 ayla 20 y›l aras›n-da de¤iflen çeflitli hapis cezalar› ald›. 123 san›k beraatederken, 5 san›k hakk›ndaki da-va düfltü.

Milli Birlik Komitesi, Yük-sek Adalet Divan›’n›n kararlar›-n›n aç›klanmas›ndan sonra top-lanarak Adnan Menderes, FatinRüfltü Zorlu ve Hasan Polatkanhakk›nda oybirli¤iyle al›nanidam kararlar›n› onaylad›. CelalBayar’›n cezas›, yafl› 65 yafl›n›geçmifl oldu¤undan, idamamahkum edilen di¤er 11 “san›-¤›n” cezalar› da, haklar›ndakikararlar “oyçoklu¤u” ile verildi¤inden ömür boyu hapsedönüfltürüldü. Fatin Rüfltü Zorlu ile Hasan Polatkan 16Eylül 1961’de ‹mral› Adas›’nda idam edildi. AdnanMenderes ise 15 Eylül günü intihara teflebbüs etti. ‹nti-har› önlendi, 17 Eylül günü 14.30’da o da idam edildi.

6. Demokrat Parti’nin Aklanmas›

27 May›s’›n “Hürriyet ve Demokrasi Bayram›” ola-rak kutlat›lmas›, yirmi y›l sürdükten sonra 12 Eylül1980 ‹htilali’yle sona erdi. Yine 27 May›sç›lar›n kendi-lerini ölene kadar tabii senatör ilan etmeleri ve ülke yö-netiminde ölene kadar söz sahibi olma arzular› 12 Ey-lül’le birlikte sona erdi.

Demokrat Parti ve mensuplar›, Yass›ada yarg›lama-lar›nda zimmet ve di¤er mali suçlamalardan aklanarakç›km›fllard›. Kamuoyu vicdan›nda ve tarih karfl›s›nda ak-lan›p aklanmad›¤› konusunda ise flunlar söylenebilir:

1- 27 May›s’tan sonra kurulmufl birçok siyasi parti,kamuoyunun görüfl ve e¤ilimlerine uygun olarak“DP’nin devam› hatta kendisi olduklar›n›, onun hizmetfelsefesini, demokrasi tutkusunu, hedef ve misyonunusürdürme azim ve karar›nda olduklar›n›” aç›kça ilan et-mekte birbirleriyle yar›flm›fllard›r.

2- 27 May›s zihniyetinin a¤›r bask›lar›na ra¤men,gerek Meclis gerekse Cumhuriyet Senatosu, DP ile ilgi-li af kanunlar›n› birbirinin pefli s›ra ç›karm›flt›r.

3- 27 May›s’›n hemen ard›ndan türlü türlü “haks›ziktisap”la suçlanan Demokrat Partili milletvekillerindenhiçbiri Yass›ada Mahkemesi’nde görülen “h›rs›zl›k ve su-iistimal” davalar›ndan mahkumiyet almam›fllard›r.

4- Caddelere, havaalanlar›na, üniversitelere veönemli tesislere “Adnan Menderes” ve “Celal Bayar”isimleri verilmifltir.

5- “Demokrasi flehitleri” denilerek An›tkabir’e gö-mülmüfl olan birkaç ö¤rencinin mezar› 12 Eylül 1980‹htilalinden sonra An›tkabir’den tafl›t›lm›flt›r.

6- Celal Bayar 1986 y›l›nda vefat etti¤inde cenazesiHarp Okulu Ö¤rencileri taraf›ndan tafl›nm›fl, Silahl›Kuvvetlerin en üst düzeydeki komutanlar› (birço¤u 27May›s 1960’da Yüzbafl› idi) cenazenin arkas›ndan sayg›yürüyüflü yapm›fllard›r.

7- TBMM, DP mensuplar› için “iade-i itibar” kanu-nu ç›karm›flt›r.

8- Adnan Menderes, FatinRüfltü Zorlu ve Hasan Polat-kan’›n mezarlar›, idamlar›n›n29. y›l›nda “devlet töreni” ile‹mral›’dan ‹stanbul’daki An›t-mezar’a tafl›nm›fl, bu törene tah-minen bir milyon kifli kat›lm›fl-t›r.

9- 1914 y›l›nda Enver, 1953y›l›nda Fatih “moda” isimler ol-mufltu. Bütün bask›lara veidamlara ra¤men, 1960 ve 1961y›l›n›n en yayg›n isimlerinin

“Adnan” ve “Menderes” olmas› kamuoyunun DP’ye ba-k›fl›n› göstermesi aç›s›ndan belki de en önemli göster-gesidir.

B. 1950-1960 Döneminde Türkiye1- Nüfus: 1950’de 20 milyon 900 bin olan Türkiye

nüfusu, 1960 y›l›na gelindi¤inde 27 milyon 700 bineulaflt›.

2- Temel Ekonomik Veriler: Türkiye’nin Milli Geliri1950 y›l›nda cari fiyatlarla 10 milyar 384 milyon TLiken, bu say› 1960’da 48 milyar 963 milyon TL oldu(Sabit fiyatlarla 29 milyardan 50 milyara yükseldi). Paraarz› 1 milyar 3 milyon liradan 4 milyar 586 milyona, ih-racat 263 milyon dolardan 321 milyona yükselirken it-halat 286 milyon dolardan 468 milyon dolara ç›kt›. Ka-mu yat›r›mlar› 1950’de 327 milyon lira iken 1960’da 4milyar 30 milyona yükseldi. Özel yat›r›mlar ise 673 mil-yon liradan 3 milyar 749 milyon liraya ç›kt›.

3- Kanun ve Kararnameler: 1950-54 döneminde,TBMM’den 746 kanun, 147 kararname geçmiflken busay› 1954-57 döneminde 646 kanun, 243 kararname ol-mufltur. 1957-60 döneminde ise, 426 kanun ve 164 ka-rarname kabul edilmifltir.

Menderes üniversitede

TÜRKLER CUMHUR‹YET848

4- Sa¤l›k: Kamu sektörüne ait genel sa¤l›k kurum-lar›nda yatak adedi 1950’de 11.637 iken bu say› 1960y›l›nda 42.814’e yükseldi.

5- Milli E¤itim: 1960 bütçesinde Milli E¤itime ay-r›lan tahsisat, 1950 y›l›ndan %470.7 fazlad›r. Ayr›ca il-kokul say›s› 12.511’den 22.011’e, ilkokul ö¤retmeni sa-y›s› da 33.844’den 53.174’e yükseldi. Ortaokullar 343iken 688, liseler de 59 iken 138’e ç›kt›. 1950 y›l›nda76.931 olan ortaö¤retim ö¤retmenlerinin say›s› 1960 y›-l›nda 306.851 idi. Öte yandan Demokrat Parti, iktidarageldi¤inde 4 olan ‹mam Hatip Lisesi say›s›n› 16’ya ç›-karm›flt›r.49

Kuruluflundan kapat›lmas›na kadar 20 bin mezunveren Köy Enstitüleri’nin Ö¤retmen Okullar›na dönüfl-türülmesi 1950-60 döneminin çok elefltirilen icraatla-r›ndan biri olmufltur. Kapat›lma sebebi olarak farkl› ge-rekçeler ileri sürülmekle birlikte esas sebebi DemokratParti’nin var olma nedenine ba¤lamak yanl›fl olmaz: Kö-yün kente yürüyüflü olarak özetledi¤imiz Demokrat Par-ti, köyü köyde tutup kalk›nmay› köyden bafllatmak gibibir düflünceye sahip olmam›flt›r. Köy Enstitüleri ise kö-yün ve köylünün köyde kal›p orada kalk›nmas› için dü-flünülmüfltü. Demokrat Parti iktidar› ile Köy Enstitüle-ri zaten misyonunu tamamlam›fl oluyordu. DemokratParti’nin misyonuna uygunokullar ise “ça¤dafl misyonerlikokullar›” idi. Sinano¤lu’nun buokullarla ilgili yaklafl›m› flöyle-dir: “Türk biliminin Türkiye’degeliflmesine önemli bir engelteflkil eden bu okullar, e¤itimdüzenimizin gitgide ve h›zla ya-banc›laflmas›na yol açan ifllevesahip olmufllard›r. 1953 y›l›nakadar sadece Samsun ve TrabzonSt. Joseph gibi, Robert Kolej gi-bi okullarda böyle bir e¤itim uygulanmakta ve bu okul-lar›n amaçlar› herkesçe bilinmekteydi. 1930’larda kuru-lan Türk E¤itim Derne¤i’nin Yeniflehir Lisesi, 1953 y›-l›nda ‹ngilizce e¤itim yapan Ankara Koleji’ne dönüfltü-rüldü. Bu ifli örgütleyen ‹ngiliz Mr. Browning, 20 y›lsonra ‹ngiliz Kraliçesinden madalya ald›. Çünkü baflla-yan yabanc› oyunu tuttu ve ‹ngilizce e¤itim yapan Ana-dolu Liseleri, Kolejler ve daha sonra da üniversiteler h›z-la yay›ld›… Türkiye kendi bütçesinden misyonerlikokullar› açmaya bafllad›.”50

6- Yüksek Ö¤retim: 1950 y›l›nda Ankara, ‹stanbul ve‹stanbul Teknik Üniversiteleri vard›. 1950-60 aras›ndadört üniversite daha kuruldu.51 1950’de yüksek ö¤re-nimde 24.919 ö¤renci varken, ö¤renci say›s› 1960 y›l›n-da 56.718’e yükseldi.

7- Milli Savunma: 1960 bütçesine konan tahsisat,1950 y›l›ndan %152 fazlad›r. Ayr›ca her y›l “karfl›l›k pa-ra fonu”ndan Milli Savunma’ya liberasyon yolu ile tah-sisler yap›ld›.

8- Tar›msal Ürün: 1950’de 14 milyon 542 bin hek-tar olan ekim alanlar›, 1960 y›l›nda 25 milyon hektara

yaklaflm›flt›. Tar›mda modernizasyonla birlikte (traktörsay›s› 10 y›lda 16.585’ten 42.135’e yükselirken, gübrekullan›m› 10 y›lda 4 kat artt›) Türk tar›m› alt›n devriniyaflad›. Bu¤day üretimi 4 milyon tondan 8.5 milyon to-na, pancar üretimi 850 bin tondan 4.5 milyon tona, pa-muk üretimi de 120 tondan 180 tona yükseldi. Bu ge-liflme, tah›l› muhafaza ve onun ihraç pazarlar›na sevkinikolaylaflt›racak tesislere olan ihtiyac› da artt›rd›¤›ndanyeni silolar ve hububat depolar› inflas› program›n› ortayaç›kard›. DP döneminde 14 betonarme silo, 70 çelik silo,390 çelik depo ve kagir ambar infla edilerek hizmeteal›nd›.

9- ‹çme Suyu: 1950 y›l›nda 58 bin 101 köy ve mahal-lenin 8 bin 809’unda içme suyu varken, 1959 y›l›nda busay› 33 bin 554’e yükseldi.

10- Sulama: DP döneminde o güne kadar bofl akansular de¤erlendirildi, kurak topraklar› nemaland›racakve enerji üretecek birer kaynak haline getirildi. DP ikti-dar› 19 büyük baraj inflas›n› programa ald› ve bunlar›nbüyük bir k›sm›n› gerçeklefltirdi: Sar›yar, Seyhan, Ay-ranc›, Sille, Kemer, Demirköprü, Samsa ve Hirfanl› Ba-rajlar› DP iktidar› döneminde tamamlanarak faaliyetegeçti. Mamasun, May, Apa ve Alt›napa Barajlar›nda1960 y›l›nda; Kesikköprü, Almus, Sar›msakl›, Selevir,

Seyitler ve ‹brala Barajlar›nda da27 May›s Darbesi’nden birkaçy›l sonra üretim bafllad›.1950’de barajlardaki toplanansu hacmi 157 milyon m3 iken,1959’da kapasite 80 kat artarak13 milyar m3 seviyesine ulaflt›.Sulanan arazi de 547 bin dö-nümden 1 milyon 521 bin dö-nüme ç›kt›.

11- Elektrik: Türkiye 1950-60 y›llar› aras›nda elektrik ener-

jisi üretiminde büyük hamle yapt›. 1950 y›l›nda 737milyon kw saat olan enerji üretimi, 1960 y›l›nda 2 mil-yar 815 milyon kw saate yükseldi.

12- Kömür: Taflkömürü üretimi 4 milyon tondan 6milyon 550 bin tona; linyit üretimi de 957 bin tondan2 milyon 602 bin tona yükseldi.

13- Rafineri: Y›ll›k kapasitesi 300 bin ton olan Bat-man Rafinerisi’nin kapasitesi 700 bin tona yükselirken,Mersin’de 3 milyon 250 bin ton kapasiteli, ‹zmit’te ise 1milyon ton kapasiteli iki büyük rafinerinin temelleriat›ld›.

14- A¤›r Sanayi: Endüstri on y›lda 9 kat büyüdü.Ayr›ca özel sektör teflvik edildi. Yünlü ve pamuklu sana-yide i¤ say›s› 290 bin iken 1958 sonunda bu say› 1 mil-yona yükseldi. Mevcut tezgah say›s› 6.316’dan18.257’ye ç›kt›. Tekstil sanayiinde üretim miktar› 250milyondan 785 milyona ulaflt›.

15- Çimento Sanayi: DP döneminde yap›lan 16 yenifabrika ve mevcut 4 fabrikan›n kapasitelerinin geniflle-tilmesi sonucu 1950’de 395 bin ton olan çimento üreti-

Menderes Uzakdo¤u gezisinde

TÜRKLER CUMHUR‹YET849

mi 1960 y›l›nda 2 milyon tona; 1962 y›l›nda da 2 mil-yon 700 bin tona ulaflt›.

16- fieker Sanayi: 11 fleker fabrikas› tamamlanarakhizmete al›nd›, 2 fabrika da 1961 y›l›nda tamamland›.1950’de 137 bin ton olan fleker üretimi 1959 y›l›nda500 bin tona yükseldi.

17- Demir-Çelik Sanayi: Kok, pik ve pik boru üre-timleri on y›l içinde üçer kat artt›. Öte yandan çelik üre-timi de %208 oran›nda yükseldi.

18- Ka¤›t Sanayi: 1949 y›l›n›n 18 bin ton ka¤›t üre-timi 1960’a gelindi¤inde 63 bin tona ulaflt›. 1949’da ki-fli bafl›na ka¤›t üretimi 1 kg iken, bu say› 1960’a gelin-di¤inde 6 kg oldu.

19- Karayollar›: Karayollar› üzerine 1323 köprü ya-p›ld›. Bu köprülerin uzunlu¤u 52.647 metredir. 1950-1960 aras› asfalt yollar 17 bin 465 km’den 40 bin 800km’ye yükseldi. Ayr›ca DP iktidar› döneminde hedefle-nen 150 bin km’lik köy yollar› flebekesinin 54.670 km’-lik k›sm› tamamland›.

20- Liman ve ‹skeleler: Mersin, ‹s-kenderun, Haydarpafla, Sal›pazar›,Samsun, Giresun ve Trabzon liman-lar› yap›larak hizmete girdi.

21- D›fl Politika: DP iktidar›,NATO, CENTO, Ortak Pazar (Av-rupa Birli¤i) ve K›br›s konular›ndaetkin ve Türkiye ç›karlar›n› gözetenad›mlar att›. Komflularla özellikleSSCB ile sorunlarda taviz vermeyeyanaflmayan politikalar izledi. Ancak12 Nisan 1960 tarihinde AdnanMenderes, Temmuz ay›nda SSCB’yiziyaret edece¤ini aç›klad› (Türk-Sov-yet Ortak Bildirisi). SSCB ziyareti,Menderes’in ve DP iktidar›n›n dar-benin efli¤inde ABD politikas›n›dengeleme bahanesiyle Rusya’n›ngüdümüne girmekle suçlanmas›nayol açacakt›.52 ABD’nin 27 May›smüdahalesine ses ç›kartmay›fl›n›n nedeni, büyük bir ola-s›l›kla bununla ilgiliydi.53

22- ABD ile ‹liflkiler: Di¤er taraftan DP iktidar›n›nTürkiye’yi ABD’ye ba¤›ml› hale getirdi¤i elefltirileri ya-p›lm›flt›r. Bu, gerçekte DP’nin de¤il, II. Dünya Savafl›sonras› TC’nin genel politikas› olmufl, Türkiye ile ABDaras›nda 1947 ile 1960 y›llar› aras›nda toplam 91 adetikili antlaflma yap›lm›flt›r. Bunlardan bir bölümü aç›k,bir bölümü de gizli antlaflmad›r. Aç›k antlaflmalar›n16’s›n› kanunla onaylanan, 12’sini harita antlaflmas› ma-hiyetinde olan, 26’s›n› yard›m, 14’ünü NATO ittifak›y-la ilgili ve 13’ünü de 1954 tarihli Askeri Kolayl›klarAntlaflmas›’ndan güç alan antlaflmalar oluflturmaktad›r.Amerika Birleflik Devletleri’ne bu antlaflmalardan eldeetti¤i haklara dayanarak, Türkiye’de hava üsleri, radar vehaberleflme tesisleri kurmas› için 32 milyon metrekare-lik alan tahsis edilmifltir. ABD ile iliflkilerde CHP di¤er

hiçbir konuda göstermedi¤i yard›m› DP iktidar›na gös-termifl, birçok antlaflmay› destekleyerek lehte oy kullan-m›flt›r.

23- Kültür-Sanat Politikalar›: Cumhuriyet’le birlikteher alanda yurtd›fl›ndan getirilen uzmanlara ‹kinci Dün-ya Savafl› y›llar›nda Avrupa’dan kaçan bilim adamlar›ylasanatç›lar eklenmifl ve DP iktidara geldi¤inde sanat alt-yap›s› güçlü bir Türkiye devralm›flt›. Ancak DP’nin kül-tür-sanat politikalar›na önem verdi¤i, hatta böyle bir po-litikas›n›n oldu¤u söylenemez. Gerçi, kültür ve sanattailerleme tamamen e¤itim seviyesi ile ilgilidir.54 Demok-rat Parti döneminde kültür ve sanat›n ihmal edilmesi so-nucu önceki y›llarda oldu¤u gibi empozeyle de¤il, ken-di baflar›lar›yla sivrilenler görülmüfltür.

24- Müzik: ‹lk mezunlar›n› 1941’de veren DevletKonservatuar›’na, DP döneminde yenileri eklenememifl,buras› da 1940’l› y›llardaki alt›n devrini 1950’lerde ya-flayamam›flt›r. Macaristan’dan 1930’lu y›llarda getirilen

ünlü besteci Bela Bartok’un çabala-r›yla 1937 y›l›ndan itibaren musikifolklorunu içeren genifl araflt›rmalaryap›lmaktayd›. Baflta Muzaffer Sar›-sözen olmak üzere Halil Bedii Yö-netken ve Mahmut Rag›p Gazimihaltaraf›ndan yürütülen bu derleme ça-l›flmalar› sonunda 1952 y›l›nda birarfliv meydana getirildi. Ancak1952’den sonra Muzaffer Sar›sö-zen’in kiflisel çabalar›yla derledi¤itürkülerden baflka musiki folklorunailiflkin ciddi bir çal›flma yap›lmam›fl-t›r.55

Köyden kente göçün bir ürünüolan ve 1970’li y›llarda do¤an “ara-besk” müzik için sosyal alt yap›1950’lerden itibaren oluflmaya bafl-lad›. Öte yandan Klasik Türk Müzi-¤i yine zirvedeydi. Ankara’da Dört-yol Aile Çay Bahçesi ile Samanpaza-

r›’ndaki Esenpark; ‹stanbul’da da Tepebafl› ile Bomon-ti, halk›n ra¤bet etti¤i her akflam fas›llar›yla meflhurmekanlard›. ‹stanbul’da Selahattin P›nar, Yorgo ve Ale-ko Bacanos, fierif ‹çli ve fiükrü Tunar gibi devrin enmeflhur bestekarlar› program yaparken, Ankara’da ke-mani Selahattin ‹nal ve kanuni Nuri fienneyli gibi, bes-tecilikleriyle birlikte yorumculuklar›yla da ünlenmiflsanatç›lar›n programlar› h›nca h›nç doluyordu. KlasikTürk Müzi¤i’nin en büyük bestecisi olarak kabul edi-len Sadettin Kaynak, ömrünün son on y›l›na rastlayan1950-60 döneminde h›z keserken, Münir Nurettin Sel-çuk zirvedeydi. 20. yüzy›l›n en büyük yorumcusu ola-rak kabul edilen Zeki Müren’in tan›nmas› da 1950-60dönemine rastlar.

Devletin zorlamas›yla ayakta duran opera, senfoniorkestras› ve bale gibi sanatlara 1950-60 döneminde-toplumsal belirleyicilik aç›s›ndan-yine ilgi yoktu. 56

Adnan Menderes bir yurt gezisinde

TÜRKLER CUMHUR‹YET850

25- Resim: 1950-1960 aras›, yeni e¤ilimleri gerçek-lefltiren resim sanatç›lar›n›n dönemidir. Nuri ‹yem, Ne-flet Günal gibi toplumun e¤iliminde görülen sanatç›la-r›n yan› s›ra Orhan Peker, Nedim Günsür, Adnan Çokerkiflisel üsluplar›n› baflar›yla ortaya koyan sanatç›lard›r.Bu sanatç›lara Eren Eyüpo¤lu, Aliye Berger gibi resimilgilerini özgün biçimlerde gelifltiren ressamlar› da ku-flak fark›na ra¤men katmak gereklidir.57

26- Sinema ve Tiyatro: 1950-1960 y›llar› aras›ndaTürk sinemas›, sinemay› do¤rudan do¤ruya meslek ola-rak benimseyen nesil sayesinde ayr› bir sanat olarak ge-liflme imkan› bulmufltur. Türk sinemas›nda sinemac›lardönemi olarak adland›r›lan bu dönemin öncüsü ÖmerLütfi Akad olmufltur. 1952 y›l›nda çevrilen Kanun Na-m›na isimli polisiye film ile sinema dili baflar›l› olarakkullan›lm›flt›r. Ayr›ca çekilen filmlerde Anadolu yaflam›baflar›yla canland›r›lm›fl, folklor malzemesi büyük birgerçekçilikle filmlerde kullan›lm›flt›r. Bu döneminönemli özelliklerinden biri de, filmlerin tiyatro unsurla-r›ndan kurtularak, sinema sanat›na has niteliklerkazanm›fl olmas›d›r. ‹lk renkli Türk filmi olanHal›c› K›z’›n çekimleri, Muhsin Ertu¤rul tara-f›ndan bu dönemde gerçeklefltirilmifltir.58

1950-1960 y›llar›nda tiyatroda daönemli at›l›mlar görülür. Özellikle DevletTiyatrolar›, 1954-1958 aras› Muhsin Ertu¤rulyönetimi ile daha sonra da Cüneyt Gökçer ilebaflar›dan baflar›ya koflmufltur: 1941-1950aras› oynanan piyes toplam› 32’de kal›r-ken 1950-1960 döneminde bu say› 147’yeç›km›flt›r.59 Tiyatro yazarl›¤› da 1950-1960 döneminde geliflmifl, “Elefltirel Dö-nem” olarak tan›mlanan bu dönemde OrhanAsena, Turgut Özakman, Necati Cumal›, ÇetinAltan ve Refik Erduran ün yapm›fllard›r.

27- Mimarl›k60: 1950-1960 aras› mimarl›kta en ge-nel özellik ünlü mimarlar›n ürünlerini kopya etme çaba-lar› olarak de¤erlendirilebilir. Kitap ve dergi gibi yay›n-lar›n kolayl›kla temini ve s›kça gidilebilen seyahatlermimari ufku geniflletmifltir. Mimari eylemler aras›ndabüyük çapta endüstri yap›lar› üretilmesi, flehircilik çal›fl-malar›, kampus planlamalar› yer alm›flt›r. Büyük kentle-rin merkezlerine yak›n, halk›n mimarisi olarak tan›mla-nabilecek “gecekondu” yerleflmeleri ilk kez bu dönemdegörülmektedir.61 1950-60 dönemine damgas›n› vuranbafll›ca eserler, Ankara’da Ulus ‹flhan› ve Çarfl›s›, Malte-pe Camii, ilk gökdelen denemesi olan Emek ‹flhan›, DS‹Genel Müdürlü¤ü; ‹stanbul’da Hilton, Sheraton ve Ç›-nar Otelleri, Belediye Saray›, Manifaturac›lar Çarfl›s› ola-rak say›labilir.

28- Edebiyat: 1950-1960 dönemi Türk Edebiyat›“köyün keflfi ve edebiyatç›lar›n köye yürüyüflü” olaraközetlenebilir. Bir di¤er deyiflle Demokrat Parti döne-minde köy kente yürürken, Edebiyat da köye do¤ru yü-rümüfltür. Köy Enstitülü yazarlarla köyü yak›ndan tan›-yan yazarlar›n birbiri ard› s›ra ürün vermeleri bu döne-me rastlamaktad›r. “Üç Kemal” olarak adland›r›lan Or-

han Kemal, Yaflar Kemal ve Kemal Tahir’in 1954 y›l›n-dan itibaren yay›nlanan köyü konu alan romanlar› köyedebiyat›n›n ilk örnekleridir.62 Bu ak›m›n di¤er yazarla-r› aras›nda Reflat Deniz, Sami Kocagöz, Necati Cumal›ve Fakir Baykurt say›labilir. Buna karfl›n bireyi öne alanve varoluflçulukla bilinç ak›m› tekni¤inden etkilenenOnat Kutlar, Erdal Öz, Bilge Karasu bu dönemde özgüneserler vermifllerdir.63 fiiirde de 1940’l› y›llar›n “GaripHareketi”ne taban tabana z›t “‹kinci Yeni Ak›m›” buy›llarda do¤mufltur. Söyleyiflteki rahatl›k yerini fliir dili-ni zorlamaya; anlafl›l›rl›k yerini anlamca kapal›l›¤a; so-mut yerini soyutlaflmaya b›rakm›flt›r. Cemal Süreya veEdip Cansever Marksist görüflle gerçeküstücülü¤ü sen-tezlemeye çal›flm›fl, Sezai Karakoç da yine gerçeküstücüüslupla Türk-‹slam mistizmini ifade eden orijinal fliirleryazm›flt›r. ‹lhan Berk, Ece Ayhan, Atilla ‹lhan ve ÜlküTamer ‹kinci Yeni Ak›m’›n di¤er bafll›ca flairleridir. 64

1950-60 döneminin önemli fliir hareketlerinden bi-ri de Ankara’da 1950 y›l›nda ç›kmaya bafllayan Hisar

Dergisi olmufltur. Munis Faik Ozansoy, ‹lhan Ge-çer, Mehmet Ç›narl›, Gültekin Samano¤lu gibiflairler bu dergide yazd›klar› fliirlerle isimlerin-

den söz ettirmifllerdi.29- Düflünce ve Felsefe: Nurettin Topçu,

Hilmi Ziya Ülken, Cahit Okurer, ZiyaeddinFahri F›nd›ko¤lu, Osman Turan, Mehmet

Kaplan ve 1954 y›l›nda flüpheli bir uçakkazas›nda vefat eden Remzi O¤uz Ar›k(ayn› zamanda Türkiye Köylü Partisi Ge-

nel Baflkanl›¤› da yapm›flt›) 1950-60 döne-minin düflünce dünyas›nda ilk akla gelen

isimler olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Özel-likle Nurettin Topçu’nun 1952 y›l›nda kaleme

ald›¤› “Din ile Kinin Mücadelesi” makalesi ve Ha-reket Dergisi’nde yazd›klar›, fikir dünyas›n›n ne

kadar ileri bir noktada oldu¤unun bafll›ca göstergesidir.Hareket, Türk Yurdu, Bizim Türkiye, Büyük Do¤u

ve ‹stanbul dergilerinin yan› s›ra -her ne kadar bir fliirdergisi görünümünde de olsa- Hisar Dergisi, fikir haya-t›na önemli katk›lar sa¤layan dergiler aras›nda say›labi-lir. Tar›k Bu¤ra ve M. Fahri O¤uz’un hikayeleri ile Ce-mil Meriç’in flairane denemelerinin bir k›sm› Hisar’daç›km›flt›r.65 Yeni ‹slamc›l›k olarak adland›r›labilecek gö-rüflün Necip Faz›l K›sakürek’ten Sezai Karakoç, NuriPakdil ve Rasim Özdenören çizgisine do¤ru geliflimi debu y›llardan itibaren bafllam›flt›r.66

30- Müzeler: Cumhuriyet’ten önce say›lar› 7 olanmüzelere 1923-40 aras› 22, 1941-50 aras› 7 müze dahaeklenmifl ve 1950’ye gelindi¤inde toplam müze 36’y›bulmufltur. 1950-60 aras› faaliyete geçen yeni müze sa-y›s› 13’tür. Bunlardan en önemlileri TBMM ve An›tka-bir Müzeleridir.67

31- Spor: 1950-60 dönemi sporda birkaç baflar›n›nkazan›ld›¤›, Gürefl ve Futbol (birazda boks) d›fl›nda spordallar›na ilginin olmad›¤› y›llar olmufltur. Güreflçilerin1948 Olimpiyatlar›ndaki baflar›lar›ndan sonra 1952

Celal Bayar

TÜRKLER CUMHUR‹YET851

Olimpiyatlar›nda da benzer baflar› beklenirken 1952Helsinki Olimpiyatlar›na çok az bir zaman kala NasuhAkar, Gazanfer Bilge, Celal Atik ve Yaflar Do¤u’nun pro-fesyonel ilan edilip olimpiyatlara gidememesi uzun süreelefltiri konusu oldu. Helsinki’de Serbest Güreflte 52 ki-loda Hasan Gemici ile 62 kiloda Bayram fiit alt›n madal-ya ald›lar. 1956 Melbourne Olimpiyatlar›nda da madal-yalar güreflten geldi. Serbestte 57 kilo güreflçisi MustafaDa¤›stanl› ile a¤›r siklet Hamit Kaplan, Greko-Ro-men’de 73 kilo güreflçisi Mithat Bayrak alt›n madalyakazand›lar. 27 May›s’tan 3 ay sonra yap›lan 1960 RomaOlimpiyatlar›nda Türk Güreflçiler 7 alt›n 2 gümüfl ma-dalya kazand›lar.

Futbolda 1952 y›l›nda profesyonellik kabul edildi.‹stanbul Profesyonel ligi kuruldu. 1954’te ilk DünyaKupas›’na kat›lan Türk Milli Tak›m› bir varl›k göstere-medi. Ancak 1956 y›l›nda Avrupa’da f›rt›na gibi esenMacaristan’› 3-1 yenerek ad›ndan söz ettirdi. Galatasa-rayl› Kadri Aytaç’›n 57.500 TL karfl›l›¤›nda Karagüm-rük Kulübü’ne geçmesi 1958 y›l›n›n sporda en çok ko-nuflulan konusuydu.68 1958 y›l›nda ulusal lig oluflturul-du. 1958-1959 sezonunda Bi-rinci Futbol Ligi’nin ilk flampi-yonlu¤unu Fenerbahçe kazand›.

C. Bayar ve Menderes Üzerine Birkaç SözDP’nin ilk Genel Baflkan›

Celal Bayar DP’nin gerçek lide-ridir. Bayar, kendi ifadesiyle,“bir yola ç›kt›¤›nda arkas›nabakmaz, kaç kifli benimle geli-yor diye düflünmez”di. Do¤ru bildi¤i yolda yaln›z da ol-sa yürürdü. Demokrat Parti’nin gerek muhalefet döne-minde, gerekse iktidar döneminde itici güç Bayar ol-mufltur. Bayar, birçok defa milletin de¤erleri ile ters düfl-mesine ra¤men, politik manevralar› ve liderlik vas›fla-r›yla halk›n güvenini yeniden kazanmas›n› bilmifltir. Enbüyük baflar›s› “Menderes’in keflfi”dir. 1950 y›l›nda bafl-bakan olmas› beklenen Fuad Köprülü’nün de, Refik Ko-raltan’›n da milletle dokular›n›n uyuflmayaca¤›n› sezmiflve Menderes’i baflbakanl›¤a getirerek, kendisine de 10y›l süreyle Çankaya Köflkü’nün kap›lar›n› açm›flt›r. Herne kadar Demokrat Parti ile Menderes isimleri özdefllefl-mifl olsa da DP’nin gerçek patronlu¤unu Celal Bayaryapm›flt›r. Bayar, 1950-1960 y›llar› aras›nda siyasetiniplerini Çankaya’da elinde tutmufl, perdeye Menderes’iç›kararak, DP’nin 3 seçim üst üste kazanmas›na zeminhaz›rlam›flt›r. Bayar, 20. yüzy›l Türkiyesi’nin en önemlikomitac›s›d›r. Ayn› zamanda en iyi particisidir: CelalBayar; Jön Türkler, ‹ttihat ve Terakki, Teceddüt F›rkas›,Müdafaa-i Hukuk-› Osmaniye Cemiyeti, Mustafa Ke-mal’in iste¤iyle Yeflil Ordu, yine Mustafa Kemal’in iste-¤iyle Komünist F›rkas›, Halk F›rkas› ve Demokrat Par-

ti’de önemli görevler alm›fl, hepsinde siyaset becerisi vekomitac›l›k ruhu öne ç›km›flt›r.69

Adnan Menderes’in hakk›nda ise çok farkl› de¤er-lendirmeler bulunmaktad›r. Bununla birlikte Mende-res’in, güler yüzlü, sempatik tav›rl›, orta boylu, yuvarlakçehreli, zeki, zengin bir toprak a¤as› oldu¤u bütün bude¤erlendirmelerde karfl›m›za ç›kmaktad›r. Mütevaz›oluflu ve afl›r› nazik tav›rlar› da Menderes hakk›nda ortakgörüfltür denilebilir.

Ancak Menderes hakk›nda birbiriyle ba¤daflmayantahliller de yap›lm›flt›r: Genellikle Menderes’ten pekhofllanmayanlar, “kendi sonunu kendi haz›rlad›” cümle-sini kullanabilmek için sayfalar dolusu izahatlar yapm›fl,kimi zaman çift kiflilikli, kimi zaman çocuk ruhlu, kimizaman da psikopat Menderes’ten söz etmifllerdir. Bu gö-rüflte olanlardan baflta Cihad Baban ve fievket SüreyyaAydemir, Menderes’ten çok Celal Bayar’a husumet besle-mektedirler ve Menderes’i Bayar’›n kuklas› olmakla suç-lamaktad›rlar.

Adnan Menderes’i bu tür de¤erlendirenlerin yan›n-da, onu abartan, hatta bir mehdi gibi görenlerin say›s› da

az de¤ildir. Ona karfl› beslenensevgi ve sempatiyi, idamdansonra afl›r› hayranl›¤a hatta ta-bulaflt›rmaya kadar götürenlerolmufltur.

Adnan Menderes politikayagirmeden önce toprak a¤as› idi.“Bey” özelliklerini hayat›n›n heraflamas›nda koruyan Menderes;çekici, söylev verme gücü yük-sek ve rahat, seçmenlerin hoflunagitme konusunda endifleleri ol-mayan bir kiflili¤e sahipti. Halkdüzeyine inmeyi biliyordu. Ki-

birli, afl›r› duygulu bir kiflili¤i vard›.70

1931 y›l›nda milletvekili olduktan sonra DP’ninkuruldu¤u 1946 y›l›na kadar geçen 15 y›ll›k sürede Hu-kuk Fakültesi’ni bitirmifl, ‹ngilizcesini gelifltirmifl veCHP’nin seçkinci-laikçi söylemleriyle yo¤rulmufltur.Gerek muhalefet döneminde, gerekse baflbakanl›¤› dö-neminde yer yer halka tepeden bakmas› ve onlar› fazlakaale almamas› 1931-1946 döneminin kendisine kazan-d›rd›¤› özelliklerdendi. Ancak davran›fllar›n›n genelindegöze çarpan içtenlik genlerinden geliyordu.

Konuflmalar›n›n bir k›sm› derin bir tarih ve dil bil-gisi gerektiriyordu: “Ebucehil gibi kazd›klar› kuyuyadüfltüler”, “sinizmin bu derecesi dünyada görülmemifl-tir” gibi. Öte yandan baz› konuflmalar› iptidai kalm›flt›r:“Odunu koysam seçilir” gibi. Bütün bunlara ra¤menAdnan Menderes, cumhuriyet tarihinin halk taraf›ndanen çok sevilen baflbakan› olmufltur.71

D. SonuçDP’nin s›n›fsal niteli¤i ve kimin ç›karlar›na hizmet

etti¤i konusu, de¤erlendirme yapan›n bak›fl aç›s›na göre

Adnan Menderes

TÜRKLER CUMHUR‹YET852

de¤iflen, tart›flmal› bir konudur. DP’nin tek parti otok-rasisine karfl› yükselen bir halk hareketi oldu¤u ileri sü-rüldü¤ü gibi, memleketi kapitalist ve emperyalist blokateslim eden bir egemen s›n›flar koalisyonu oldu¤u da id-dia edilmifltir.72

Siyasette söz sahibi olan, siyaseti belirleyen, siyaset-çiyi etkileyen kesimleri Türkiye’de 1960’lara kadar üçana gruba ay›rabiliriz. Bunlardan birincisi sivil ve askeribürokrasidir. ‹kinci grup sermaye; üçüncü grup ise millet-tir.73

Bu s›n›fland›rman›n ikinci ve üçüncü aya¤› 1923-1950 aras› yoktur. Cumhuriyet’in ilk y›llar›ndan itiba-ren devlet eliyle özel sektörün kurulmas› için çal›fl›lm›fl,bunda belli ölçülerde de baflar›l› olunmufltur. AncakKurtulufl Savafl› sonras›n›n fakir Türkiyesi, 1929 dünyaekonomik buhran›ndan etkilenmifl, daha sonra da II.Dünya Savafl› y›llar›n› yaflam›flt›. Bu nedenle sivil ve as-keri bürokrasi 1950’ye kadar siyasette belirleyici tek güçolmufltur. Demokrat Parti iktidar› ise, siyasetin çevredenmerkeze okunmas›d›r. O güne kadar siyasette figüran bi-le olmas›na izin verilmeyen milletin aktör olma mücade-lesidir.

fiüphesiz ki, Demokrat Parti Cumhuriyet Türkiye-si’ne tepki olarak ortaya ç›km›fl bir parti de¤ildir. DP da-ha çok siyasal ve ekonomik liberalizm taraftarlar›nca ku-rulmufltur. Partiyi destekleyenler ilk baflta eflraf, tüccarve toprak a¤alar› gibi “Anadolu Yerlileri”dir. Bunlar›,

yukar›daki s›n›fland›rmaya göre sermaye olarak adland›r-mak sa¤l›kl› de¤ildir. Bu kesimler, üçüncü ayak yanimillettir. 1950 y›l›nda DP’yi iktidara getiren güç olanmilletin içinden küçük bir kesim DP politikalar› sayesin-de sermayeyi oluflturmaya bafllam›fl, 1954 seçimlerindenitibaren de sermaye ciddi bir güç olarak do¤mufl ve1960’a kadar siyaseti etkileyen unsurlar aras›nda enönemli yeri alm›flt›r.74

DP iktidar› döneminde siyaset, seçkinler u¤rafl› ol-maktan ç›karak, genifl halk kitlelerine ulaflt›. Böylelikleülkemizdeki siyasi kültüre olumlu etkide bulunulurken,bürokratik-bask›c› devlet gelene¤inin yumuflamas› vemilli bir ticaret-sanayi burjuvazisinin do¤mas› sa¤land›.Tar›m reformu, barajlar ve hidroelektrik santraller, e¤i-tim ve ulafl›m hizmetlerinin yayg›nlaflt›r›lmas›n›n sonu-cu olarak siyasi yap›n›n kat› kal›plar› y›k›ld› ve Türkiyetarihinin en önemli de¤iflimini yaflad›. Köylü, ‘çiftçi’ ol-du; amele ‘iflçi’. Teba ise ‘vatandafl’.75 Nitekim “Türkburjuvazisinin ekonomik kökenli ve s›n›f bilincine sahipolmayan bir nitelikten ç›k›p siyasal taleplerde bulunacakhale gelmesinde en önemli nokta 1950 hareketidir. O y›liktidara gelen DP, yaln›z burjuvazinin hem daha yayg›nbir s›n›fa dönüflmesine yol açm›fl hem de toplumsal dö-nüflümün, asker, mülki bürokrasi ve ayd›nlara dayal› seç-kinci merkezden taflraya, yani çevreye kaymas›na önayakolmufltur.”76

Demokrat Parti köyün kente yürüyüflüdür.

1 M‹NKAR‹, Ali Esen; 1950-1960 Y›llar› Aras›nda ‹ktisadi Kalk›n-ma ve Geliflme; Demokratlar Kulübü Yay›nlar›: 6; Ankara -1992;Burhanettin Ulutan’›n Önsözü s. V.

2 YÜCEL, M. Serhan; Demokrat Parti; Ülke Kitaplar›-10; ‹stanbul-2001; s 37.

3 AHMAD, Feroz; Türkiye’de Çok Partili Politikan›n Aç›klamal›Kronolojisi (1945-1947); Bilgi Yay›nlar›; Ankara-1976; s. 15.

4 FERSOY, Orhan Cemal; Bir Devre Ad›n› Veren Baflbakan: AdnanMenderes; Maytafl Yay›nlar›; ‹stanbul-1971; s. 120.

5 FELEK, Burhan; Milliyet Gazetesi, 15 Ocak 1975.6 YÜCEL, M. Serhan; Demokrat Parti Kongreleri, Emek Matbaas›;

Ankara-1997; s. 9-12.7 BURÇAK, R›fk› Salim; Türkiye’de Demokrasiye Geçifl 1945-

1950; Olgaç Matbaas›; Ankara-1979; s. 203.8 YÜCEL, a.g.e., s. 79.9 KARPAT, Kemal; Türk Demokrasi Tarihi, ‹stanbul-1967.

10 Ulus Gazetesi, 5-7 Haziran 1950.11 Arapça ezan yasa¤›n›n kalkmas›n›n “irtican›n hortlat›lmas› ve Atatürk

devrimlerinden sapma” olarak de¤erlendirilmesine 1960’l› y›llardansonra s›kça rastlanmaktad›r.

12 YÜCEL, a.g.e., s. 85.13 ERO⁄UL, a.g.e., s. 59. Ero¤ul TSYB’nin yabanc› ç›karlara -özellikle

Amerika’ya- memleketi açmak ve yerli burjuvaziye destek olmak ama-c›yla kuruldu¤unu ifade etmektedir.

14 Cumhuriyet Gazetesi, 5 Eylül 1950 (as›l kaynak) Al›nt› yaparak kul-lanan: ERO⁄UL, Cem; Demokrat Parti Tarihi ve ‹deolojisi, ‹kinciBask›; Ankara-1990; s. 59.

15 DP iktidar› döneminde para ve pullara yeniden Atatürk’ün resmininbas›lmas›na bafllan›rken, 10 Kas›m 1953’te de Atatürk’ün naafl› An›t-kabir’e nakledildi.

16 NAD‹, Nadir; Cumhuriyet Gazetesi; 11 Mart 1951. Nadi bu olay›“pire için yorgan yakmak” olarak de¤erlendirmifltir.

17 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem 9, Cilt 6, s. 28.18 Halbuki ayn› dönemde toptan eflya fiyatlar› %163 oran›nda artm›flt›r.

1950-1960 dönemi ekonomik göstergeleri için bkz. DEM‹RER, Meh-met Arif; Demokrat Parti; DP Yay›nlar› No: 1; ‹stanbul-1994, s. 51.

19 YÜCEL; a.g.e., s. 94.20 Ulus Gazetesi, 15-16 Ekim 1951.21 BURÇAK, R›fk› Salim; On Y›l›n An›lar› (1950-1960); Nurol Mat-

baac›l›k; Ankara-1998; s. 216.22 14 Aral›k 1942 günü kabul edilen Cumhuriyet tarihinin ilk seçim ka-

nunu, 5 Haziran 1946 tarihinde baz› de¤iflikliklere u¤ram›flt›r. ‹ller-de en çok oyu alan partinin, o ilin tüm milletvekillerini kazanmas› an-lam›na gelen “ço¤unluk sistemi” antidemokratik olmakla birlikte 27May›s 1960 darbesine kadar geçerli¤ini korumufltur. Ayr›nt›l› bilgiiçin bkz. YÜCEL, M. Serhan-MUTLU, Abdullah; Siyasi Partiler veSeçim (bask›da).

23 BURÇAK, On Y›l›n An›lar›, s. 223.24 YÜCEL; a.g.e., s. 108.25 M‹NKAR‹; a.g.e., s. 16.26 GÜNVER, Semih; Fatin Rüfltü Zorlu’nun Öyküsü; Bilgi Yay›nevi;

Ankara-1985; s. 52.27 GÜNVER; a.g.e., s. 52; As›l Kaynak: KUNERALP, Zeki; “Sadece

Diplomat”.28 GÜNVER; a.g.e., s. 66; Emekli Büyükelçi Mahmut Dikerdem’den

aktarma.29 GÜNVER; a.g.e., s. 70.30 27 May›s Darbesi’nden sonra Fatin Rüfltü Zorlu, Yass›ada’da 6-7 Ey-

lül olaylar›n›n tertipçilerinden olmakla suçlanarak yarg›land›. Kendi-sine yap›lan haks›z ve kas›tl› ithamlar karfl›s›nda Mahmut Dikerdem,gerçekleri çarp›tan tan›kl›klara karfl› savunma tan›kl›¤› yapmak üzere,

Dipnotlar

TÜRKLER CUMHUR‹YET853

Zorlu’nun avukat›na baflvurdu. Yüce Divan bu davada aleyhte 76 ta-n›k dinlemiflken savunma tan›klar›n›n dinlenmesine gerek görmedi¤i-ni bir ara karar ile bildirdi. Bu karar üzerine Zorlu: “Savunma tan›k-lar›n›n dinlenmesine gerek görülmemesini Yüksek Mahkemece suç-suzlu¤uma kanaat getirilmifl olmas›n›n delili say›yorum” dedi. Alt›y›l hapse mahkum edildi. Ayr›ca bu davan›n görülmesi s›ras›nda Fu-ad Köprülü ve damad› Coflkun K›rca’n›n Bayar, Menderes ve Zorlualeyhine verdi¤i ifadeler yüzünden Yunanistan Türkiye’ye nota vere-rek maddi manevi tazminat istemifltir.

31 1957 seçimlerinde Manisa, Burdur ve Ankara’da baflar›l› bir seçimkampanyas› gerçeklefltiren Hürriyet Partisi, seçimlerde 350 bin oy ve4 milletvekili kazanabildi. 24 Kas›m 1958 tarihinde toplad›¤› kong-re ile 5 muhalife karfl› 175 oyla CHP’ye kat›larak siyasal hayattan çe-kildi.

32 YÜCEL; a.g.e., s. 116.33 Nitekim, 29 Kas›m 1955 tarihinden sonra Demokrat Parti’de do¤rular

söylenmedi, söyleyenler harcand›. 29 Kas›m, Adnan Menderes’in “dost-lar›n›, yol arkadafllar›n› satan adam” olarak de¤erlendirilmesine yol açt›ve Menderes’in parti içi diktas›na kadar gidecek süreci bafllatt›.

34 5 Ocak 1957.35 Ayn› gün ABD, Ba¤dat Pakt› Askeri Komitesi’ne girece¤ini ilan etti.36 1957 seçimlerinde DP’nin muhalefete fliddetli bask› uygulad›¤› iddia

edilmifltir. Oysa ki, 1946 seçimlerinde halk›n al›fl›k olmad›¤› “Hasolar-la Memolar›n aya¤›na gidilen” seçim kampanyas› gibi, 1957 Seçimleride, bu kez “propaganda teknikleri” aç›s›ndan yepyeni bir dönemin bafl-lang›c›yd›. Özellikle 1980 sonras›, her seçimden önce yenilenen seçimkanunlar› ve günümüzde partilerin rakiplerine karfl› yürüttükleri kam-panyalar göz önüne al›nd›¤›nda, DP’nin 1957 seçim kampanyas›n›n sa-dece propaganda teknikleri bak›m›ndan farkl› oldu¤u görülecektir.

37 YÜCEL; a.g.e., s. 128.38 TUNÇAY, Mete; Türkiye Tarihi-4 (Siyasal Tarih 1950-1960 bafll›k-

l› makale); Cem Yay›nevi; ‹stanbul 1989; s. 184-185. 27 May›s 1960Darbesinden sonra ihbar›n do¤ru oldu¤u anlafl›lacakt›.

39 Cumhuriyet’in 75 Y›l›, YKB Yay›nlar›, 1999.40 Londra ve Zürih Antlaflmalar› 4 Mart 1959 tarihinde TBMM’de görü-

flülerek kabul edildi. 16 A¤ustos 1960’a kadar süren haz›rl›k devresin-den sonra K›br›s ba¤›ms›z bir devlet statüsünü kazand›. ‹ngiltere’yeLondra-Zürih Antlaflmalar› çerçevesinde Ada’da 99 mil2 tutar›nda ikideniz üssü verildi, Ada’daki ‹ngiliz kuvvetleri bu üslere nakledildi.K›br›s’ta cumhuriyetin ilan›ndan k›sa bir süre sonra, Anayasa hüküm-lerinin uygulanmas›na iliflkin sorunlar, taraflar aras›nda görüfl ayr›l›k-lar›na ve toplumlar aras›nda gerilimlere yol açt›. 1962’de iki Türk ca-miine yap›lan bombalama eylemiyle t›rmanan olaylar, 1963’te Maka-rios’un K›br›s Anayasas›’nda de¤ifliklik yap›lmas›n› önermesiyle çat›fl-malara dönüfltü. Zürih ve Londra Antlaflmalar›n›n ihlal edilmesi anla-m›na gelen bu geliflmeler sonucunda, 1964’te Üçüncü Londra Konfe-rans› topland›. Ancak, 1974 Harekat›’na kadar siyasi irade, DP döne-mindeki gibi net tav›r ortaya koyamad›. Nihayet, 15 Kas›m 1983 ta-rihinde Kuzey K›br›s Türk Cumhuriyeti ilan edildi. 2002 y›l›na ge-lindi¤inde “Avrupa Birli¤i’ne girmek için K›br›s’tan vazgeçelim” gö-rüflünü dillendiren “ver kurtulcu”lar mevcuttur.

41 ERO⁄UL; a.g.e., s. 147.42 ALBAYRAK, Mustafa; Türk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti (1946-

1960); Hacettepe Üniversitesi Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lap Tarihi Ens-titüsü; Yay›mlanmam›fl Doktora Tezi; Ankara-1992; s. 1192.

43 YÜCEL; a.g.e., s. 138.44 ERO⁄UL; a.g.e., s. 149.45 Polisin müdahale etti¤i grup, DP’lilere göre taflk›nl›k yapan Halkç›-

lar; CHP’lilere göre ‹nönü’ye sald›rmaya gelen Demokratlard›!46 25 May›s’ta çal›flmalar›n› tamamlad›¤› Menderes taraf›ndan söylenen

Tahkikat Komisyonu, raporunu haz›rlama f›rsat› bulamadan 27 May›sDarbesi yaflanm›flt›r.

47 1970’li y›llarda s›kça görülecek bu manzara Türkiye’nin o günkü flart-lar›na çok yabanc›yd›.

48 Cumhuriyetin 75 Y›l›; Yap› Kredi Bankas› Yay›nlar›; s. 484-485.49 Bu say› 1965’te 26’ya, 1977’de 103’e ve 1980’de 333’e ç›km›flt›r.50 S‹NANO⁄LU, Oktay; Bir Nev-York Rüyas› “Bye-bye” Türkçe;

Otopsi Yay›nevi, II. Bask›; ‹stanbul-2001; s. 111-112. Sinano¤lu’nunTürk dili ile ilgili de¤erlendirmeleri, günümüzde yedi yüz civar›ndaseyreden kelime da¤arc›¤›m›z ve üniversitelere bile konan TürkçeDersleriyle -ne yaz›k ki- do¤rulanmaktad›r.

51 Ege Üniversitesi-1955, Karadeniz Teknik Üniversitesi-1955, Ortado-¤u Teknik Üniversitesi-1957, Atatürk Üniversitesi-1958.

52 YÜCEL; a.g.e., s. 178.53 TUNÇAY; a.g.m., s. 187.54 Rönesans’›n Floransa’dan yay›lmas› da bu iddiay› do¤rulamaktad›r.

Müzisyenlerin, ressamlar›n, heykeltrafllar›n ve di¤er sanatç›lar›n eser-leri o tarihlerde Avrupa’n›n okuma yazma oran› en yüksek kenti olanFloransa’da ilgi görmüfl ve bu kent Rönesans’›n do¤du¤u kent olaraktarihe geçmifltir.

55 YÜCEL, Mehmet; Okullar›m›zda Müzik E¤itimi ve Düflündürdükle-ri; Tercüman Gazetesi; 25 Mart 1984 Pazar; s. 2.

56 Kültür ve sanat› zorla benimsetmek, sevdirmek mümkün de¤ildir. Ya-flanm›fl m›d›r bilinmez, Bayburt’ta kaymakam›n zorlamas›yla operayagidenler ç›k›flta konuflurlar “Bayburt Bayburt olal› böyle zulüm gör-medi”.

57 TANSU⁄, Sezer; Resim Sanat›n›n Tarihi; Remzi Kitabevi; s 163.58 Meydan-Larousse; Türkiye Maddesi, Sinema alt bafll›¤›; C. 19, s.

513.59 KATO⁄LU, Murat; Cumhuriyet Türkiyesi’nde E¤itim, Kültür, Sa-

nat; Türkiye Tarihi-4; Cem Yay›nevi; ‹stanbul-1989; s 446.60 Katk›lar›ndan dolay› Mimar Nedim D‹K‹C‹’ye teflekkürler.61 Menderes’in, ‹stanbul’da Vatan ve Millet Caddelerini açmak için ken-

tin dokusunu bozdu¤u öne sürülmüfltür. Bu elefltiride hakl›l›k pay›vard›r. Plans›zl›k bir çok kentin bu arada ‹stanbul’un tarihi ve kültü-rel dokusunu bozmufl, al›nan kararlarda fiili durumlar etkili olmufltur.

62 ÖZKIRIMLI, Atilla; Edebiyat ‹ncelemeleri Yaz›lar-1; Cem Yay›ne-vi; ‹stanbul-1983; s. 142.

63 ÖZKIRIMLI; a.g.e., s. 149.64 Yard›mlar›ndan dolay› Aysun Önen’e ve Abdullah Mutlu’ya teflekkür-

ler.65 KABAKLI, Ahmet; Türk Edebiyat› (4. Cilt); Türk Edebiyat› Vakf›

Yay›nlar›; ‹stanbul-1991; s. 270.66 Türk Yurdu dergisi ile Necip Faz›l K›sakürek’in ç›kard›¤› Büyük

Do¤u dergisine Demokrat Parti iktidar›n›n özellikle son y›llar›ndaÖrtülü Ödenekten para aktararak destek oldu¤u bilinmektedir.

67 KATO⁄LU; a.g.m., s. 465.68 Ortalama transfer ücretleri 5-10 bin lira civar›ndayd›.69 YÜCEL; a.g.e., s. 243.70 HOTHAM, David; Türkler; s. 59-60 (as›l kaynak); al›nt› yaparak

kullanan: YÜCEL; a.g.e., s. 244.71 YÜCEL; a.g.e., s. 244.72 TUNÇAY; a.g.m., s. 178.73 Bu tasnif 1960’a kadar geçerlidir. 21. yüzy›l›n bafl›nda siyaseti etkile-

yen güçler s›n›fland›r›lmas› yap›lacak olursa sivil bürokrasi ile aske-ri bürokrasiyi birbirinden tamamen ay›rmak gerekirken, bunlaramedya, taflra burjuvazisi ve yarg› bürokrasisini de eklemek gere-kir: Medya ve sermaye ittifa¤› sivil bürokrasiyi kullanarak siyasettebelirleyici role sahiptir.

74 Bu de¤erlendirmeye göre 1960 darbesi, sivil ve askeri bürokrasininkenara itilmeye karfl› verdi¤i tepkidir.

75 YÜCEL, a.g.e., s. 242.76 KAHRAMAN, M. Bülent, Radikal Gazetesi, 09.01.2002 (Devletçi

burjuvazi devlete karfl›).

AHMAD, Feroz; Türkiye’de Çok Partili Politikan›n Aç›klamal› Kro-nolojisi (1945-1947); Bilgi Yay›nlar›; Ankara, 1976.

AKfi‹N, Sina (Yay›n yönetmeni) Türkiye Tarihi-4 (Ça¤dafl Türkiye1908-1980); Cem Yay›nevi; ‹stanbul 1989. (Mete TUNÇAY ve Mu-rat KATO⁄LU’nun makaleleri).

ALBAYRAK, Mustafa; Türk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti (1946-1960); Hacettepe Üniversitesi Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lap Tarihi Ens-titüsü; Yay›mlanmam›fl Doktora Tezi; Ankara-1992.

BURÇAK, R›fk› Salim; Türkiye’de Demokrasiye Geçifl 1945-1950;Olgaç Matbaas›; Ankara-1979.

Kaynaklar

TÜRKLER CUMHUR‹YET854

BURÇAK, R›fk› Salim; On Y›l›n An›lar› (1950-1960); Nurol Matbaac›-l›k; Ankara-1998.

DEM‹RER, Mehmet Arif; Demokrat Parti; DP Yay›nlar› No: 1; ‹stan-bul-1994.

FELEK, Burhan; Milliyet Gazetesi, 15 Ocak 1975.FERSOY, Orhan Cemal; Bir Devre Ad›n› Veren Baflbakan: Adnan

Menderes; Maytafl Yay›nlar›; ‹stanbul-1971.GÜNVER, Semih; Fatin Rüfltü Zorlu’nun Öyküsü; Bilgi Yay›nevi; An-

kara-1985.KABAKLI, Ahmet; Türk Edebiyat› (4. Cilt); Türk Edebiyat› Vakf› Ya-

y›nlar›; ‹stanbul-1991.KAHRAMAN, M. Bülent, Radikal Gazetesi, 09.01.2002 (Devletçi bur-

juvazi Devlete Karfl›).KARPAT, Kemal; Türk Demokrasi Tarihi, ‹stanbul-1967.M‹NKAR‹, Ali Esen; 1950-1960 Y›llar› Aras›nda ‹ktisadi Kalk›nma

ve Geliflme; Demokratlar Kulübü Yay›nlar›: 6; Ankara-1992.NAD‹, Nadir; Cumhuriyet Gazetesi; 11 Mart 1951.

ÖZKIRIMLI, Atilla; Edebiyat ‹ncelemeleri Yaz›lar-1; Cem Yay›nevi;‹stanbul-1983.

S‹NANO⁄LU, Oktay; Bir Nev-York Rüyas› “Bye-bye” Türkçe; Otop-si Yay›nevi, II. Bask›; ‹stanbul-2001.

TANSU⁄, Sezer; Resim Sanat›n›n Tarihi; Remzi Kitabevi.YÜCEL, M. Serhan; Demokrat Parti Kongreleri, Emek Matbaas›; An-

kara-1997.YÜCEL, M. Serhan; Demokrat Parti; Ülke Kitaplar›-10; ‹stanbul-2001.YÜCEL, M. Serhan-MUTLU, Abdullah; Siyasi Partiler ve Seçim (bask›-

da).YÜCEL, Mehmet; Okullar›m›zda Müzik E¤itimi ve Düflündürdükleri;

Tercüman Gazetesi; 25 Mart 1984 Pazar; s. 2.1900 Y›l›ndan 1990’a 20. Yüzy›l Ansiklopedisi (Tercüman Gazetesi).Cumhuriyetin 75 Y›l› (Yap› Kredi Bankas›).Cumhuriyetin 75. Y›l›nda Türkiye Ekonomisi (Dünya Gazetesi) Meydan-

Larousse.