Puku 4B Puku 4B

MPHATO 3 SEPEDIISBN: 978-1-77580-253-2

MPHATO 3

1. Ditumo tše tharo 2. Le ke leino la mang?

4. Afrika Borwa ya rena3. Tau le legotlo

PUKU 1A PUKU 1B

1. Lesokisi le le timetšego2. Selai sa mafelelo sa kuku3. O tlo dira eng gape?4. Seswantšho sa dibopego

1. Tate moledi wa Nana2. Go neela go botse3. Sedikologi4. Sephiri

PUKU 2A PUKU 2B

1. Re hloka thušo hle!2. Yoo! Palesa ga a boe!3. Kherotse ye kgolo la go šiiša4. Khuta ke go humane

1. Go hlakahlakane!2. Ke leotwana la mang le?3. Ke mang yo a thubilego lefasetere?4. A re pakeng le makgolo

PUKU 3A PUKU 3B

1. Ke mang yo a dulago mo?2. Sopo ya maswika3. Theeletša mmino4. Dineo o ya go reka

1. Aa, Morena Kgabo!2. Ngangišano ya moya le letšatši3. Re loketše go tšea leeto4. Bošego ka polaseng

PUKU 4A PUKU 4B

1. Tšhošane le tšie2. O amogetšwe toropong ya gešu3. Mmutla le khudu4. Diphoofolo tša batsomi

1. Ditumo tše tharo2. Le ke leino la mang?3. Tau le legotlo4. Afrika Borwa ya rena

(le Puku ya Dikarabo tša Malebela)

Tau le legotlo

Ke �AfrikaBorwa

Dipuku tša go bala kgatong ye di na le matlakala a mantši, dingwalo tše ntši letlakaleng, mafoko a matelele, mehuta ye e fapanego ya mafoko, polelo ya semmušo ya tlhalošo le tlotlontšu ye

e humilego. Go bala go a itiragalela, boikgafo bo lebišwa kwešišong go tloga tebelelong ya mantšu fela ka ge bana ba bala ka go ikemela. Dipuku tše di tliša monyetla

wa go bala ka dihlopha, ka bobedi le wa tlhatlho goba wa go ikemela.

SEPEDI

Dipuku tša go bala tša Mphato 3 tše di hlophilwego tša Vula Bula di fa barutwana monyetla wa go ithuta go bala ka thelelo ba sa le ba banyenyane. Kgato ye nngwe le ye nngwe e na le dikanegelo tše nne tše di fapanego, tše di akaretšago dingwalo tša mannete. Kanegelo ye nngwe le ye nngwe e latela lenaneo

la tlotlontšu le lenaneo la “mantšu a a lego bothata go bala” ao barutwana ba swanetšego go kgona go a bala. Kanegelo ye nngwe le ye nngwe e latelwa ke dipotšišo tša tekahlaloganyo, le mešomo ya

polelo le ya go ngwala tše di kgokagantšwego le CAPS le Dipukumešomo tša Mphato 3 tša DBE.

Dipuku tše pedi di swanetše go fetšwa ka kotara – Kotara 1: Puku 1A le 1B, Kotara 2: Puku 2A le 2B, Kotara 3: Puku 3A le 3B, Kotara 4: Puku 4A le 4B.

Dipuku ka bobedi (A le B) di kgatong e tee ga go na taba gore ke efe ye e balwago pele.

Sepedi-4B.indd 2-3 2015/10/19 1:49 PM

Molokoloko wa ditaodišo tša Motheo wa Fase

E gatišitšwe ka 2015 ke Molteno Institute for Language and Literacy

E lefeletšwe ke Zenex Foundation

Mphato 3 Puku 4B n Morulaganyi wa molokoloko: Jenny Katzn Bangwadi ba ditaodišo: Mirna Lawrence le Jenny Katzn Ka morago ga go bala dipotšišo tša tekahlaloganyo le mešomo: Jenny Katzn Setsebi sa polelo ya Sepedi: Takalani T. Maligavhadan Barulaganyi ba polelo ya Sepedi: Masennya Dikotla le Thelma Dlamini n Baswantšhi: Vusi Malindi - 1. Ditumo tše tharo

Rob Owen - 2. Le ke leino la mang? Vusi Malindi le Marleen Visser - 3. Tau le legotlo Marleen Visser - 4. Afrika Borwa ya rena

(matlakala 31 le 42)n Diswantšho: iCLIPART.com (letlakala 37: phenkwini),

Schalk Viljoen (letlakala 39: galejone)n Kalo le moakanyetšo: Resolution le ihwhiteDesign

© 2015 Molteno Institute for Language and Literacy

ISBN 978-1-77580-253-2

MPHATO 3

Puku 4B

Diteng

1. Ditumo tše tharo .............................................. 1

2. Le ke leino la mang? ........................................ 11

3. Tau le legotlo ................................................... 21

4. Afrika Borwa ya rena ....................................... 31

Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives (CC BY-NC-ND) 4.0 International Licence

Disclaimer: You are free to download and share this work as long as you attribute the Molteno Institute for Language and Literacy, but you may not change this work in any way or use it commercially.

Sepedi-4B.indd 4-5 2015/10/19 1:49 PM

1

1. Ditumo t se tharo

PELE O BALA KANEGELO

Dira bonnete bja gore o kwe si sa gore mant su a a bolela eng:

moremadikota, maleatlala, sethokgweng, hlaganela, megabaru, mageu

Dira bonnete bja gore o kgona go bala mant su a a latelago:

ntlwaneng, tlwaelege, ntheme, sethokgweng, makat swa

E theilwe go t swa nonwaneng ya Majeremane

2

Nakong ya kgale, moremadikota le mosadi wa gagwe ba be ba dula ntlwaneng ye nyenyane kgauswi le le soka.

T sat si le lengwe moremadikota o be a le le sokeng a rema dikgong, ke ge a bona mohlare wo mobotse wa go se tlwaelege. A emi sa selepe sa gagwe gore a reme dikgong.

Go se go ye kae, mohlare wa thoma go dira le sata le legolo, gwa kwagala sello sa lent su le le sego la tlwaelega, ‘Se reme mohlare wo hle !’

Moremadikota a makala. ‘Ke mang yo a bolelago?’ a bot si sa ka let shogo.

‘Ke nna, moya wa mohlare. Wo ke mohlare wa maleatlala. Ge o ka se ntheme, ke tlo go lefa ka tumo t se tharo,’ lent su la realo.

Le ge a maket se, moremadikota a dumela, a tloga a ya go nyaka mohlare wo mongwe wo a ka o remago.

3

Mant siboeng ona ao moremadikota a boela gae a humana mosadi wa gagwe a apea dijo t sa selalelo. A bot sa mosadi wa gagwe se se diraget sego sethokgweng le gore moya wa mohlare wa maleatlala o rileng.

‘Tumo t se tharo?’ a realo a thabile. ‘Re ka duma eng? Dilo t sa gauta? Goba ntlo e mpsha? Goba diaparo t se botse t se mpsha. Monna wa ka, re swanet se go nagani si sa taba ye gabotse. Re se e hlaganele goba go ba le megabaru. Go bohlokwa gore re diri se ditumo t se tharo gabotse le ka bohlale.’

4

Go se go ye kae selalelo sa loka. Mosadi a fa moremadikota borotho le mageu.

‘Mmm, borotho bjo bo bose,’ a realo. ‘Ke duma e ke nka ba le leboroso le legolo, le le bose la go nona la go seba.’

Pele ga ge a fet sa go bolela ke ge leboroso le legolo, la go nona le le bose le wela godimo ga tafola.

5

Moremadikota a makat swa ke se a se dirilego. Mosadi wa gagwe o t shogile.

‘Aa, setlatla se ! O sent se e tee ya ditumo t se bohlokwa !’ a hlabela moremadikota le sata.

‘E bile pho so. Se ntlhabele le sata !’ gwa bolela moremadikota, a thiba ditsebe.

Fela mosadi wa gagwe a se tlogele go mo roga. A t swela pele le go mo rogela gore o sent se tumo ka leboroso le legolo la go nona, e le gore go na le dilo t se nt si t seo ba di hlokago. O t swet se pele ka go balabala le go lla go fihlela moremadikota a se sa kgona go kgotlelela.

‘Go lekane, mosadi ! Homola ! Ke duma eke leboroso le ka gomarela sefahlego se sa gago se sekoto,’ a bolela ka go goelet sa.

Go se go ye kae ke ge leboroso le fofa tafoleng la gomarela sefahlegong sa mosadi !

6

‘Bona gore o dirileng !’ a lla. ‘Ga se gore o sent se tumo fela, o dirile gore ke be le leboroso le legolo seemong sa nko ! Thu sa go le tlo sa sefahlegong sa ka.’

Moremadikota le mosadi wa gagwe ba leka ka maatla go nt sha leboroso, fela leboroso la ganelela.

Dikeledi t sa tlala mahlo t sa ba t sa rothela leborosong. ‘Nka se t swe ke le bjalo ! Ga go yo a swanet sego go mpona ke le bjalo ! Ke tlo dira eng?’ a lla.

7

Moremadikota a nagana ka dilo t se dibotse t se a ka di dumago, go swana le lesaka la go tlala ka gauta goba ntlo ye botse e mpsha. A lebelela mosadi wa gagwe, ka leboroso le legolo seemong sa nko, a tseba gore go na le se tee fela se a ka se dirago ka tumo ya mafelelo.

‘Ke duma eke leboroso le ka boela tafoleng,’ a realo a bolelela fase.

Go se go ye kae leboroso la tloga sefahlegong sa mosadi la fofa moyeng la dula gabotse tafoleng.

8

Mant siboeng ona ao moremadikota le mosadi wa gagwe ba arogane dijo t se bose t sa selalelo e lego borotho, mageu le leboroso la go nona.

Go tloga mo ba dula ka lethabo.

Thuto ya kanegelo ke gore o hlokomele ge o duma selo se sengwe, gore o se itshole ka kgetho ya gago ge e t swelela.

9

4B-1 Ditumo t se tharo

A. Tekahlaloganyo

Araba dipot si so ka mafoko a a tlet sego.

1. Mo somo wa moremadikota ke eng?a) O rema mehlare a reki sa dikgong.b) O bjala mehlare.c) O betla dilo ka dikota.d) Kamoka ga t seo di le go ka godimo.

2. Moremadikota o tsebile bjang gore ke mohlare wa maleatlala?

3. Mohlare o dirile tshepi so efe go moremadikota?

4. Mosadi wa moremadikota o rile ba dire eng ka ditumo t se tharo?a) Ba dume dilo t sa gauta.b) Ba dume ntlo ye mpsha.c) Ba nagani si se gabotse pele.d) Ba se itlhaganele goba go ba le megabaru.e) a le b ka mo godimof) c le d ka mo godimo

5. Mosadi wa moremadikota o mo file eng t sa selalelo?

6. Beakanya mafoko go t swa go 1-4 ka tatelano ye swanet sego.

a) Moremadikota le mosadi wa gagwe ba jele leboroso.

b) Go se go ye kae leboroso le legolo la go nona la wela godimo ga tafola.

c) Leboroso le wet se gape tafoleng.

d) Leboroso le fofile go t swa tafoleng la kgomarela sefahlegong sa mosadi wa moremadikota.

10

7. Ke ka lebaka la eng moremadikota a kwatet se mosadi wa gagwe?

8. E kaba ditumo t se tharo di fetot se maphelo a moremadikota le mosadi wa gagwe? Nkane o realo?

B. T shomi so ya polelo

DBE Mphato wa 3 Puku ya 2: mtl. 7, 19, 41, 107

Lebelela mapokisaneng. Humana maswant shi (mant su a go bolela selo se tee) a le lengwe le le lengwe la mant su a 5 a lego ka mo fase.

1. mohlare (letlakala 2)

2. sethokgwa (letlakala 3)

3. bose (letlakala 4)

4. thiba (letlakala 5)

5. kgotlelela (letlakala 5)

Lebelela mapokisaneng. Humana malatodi (mant su a go ganet sana) a le lengwe le le lengwe la mant su a 5 a lego ka mo fase.

6. mobotse (letlakala 2)

7. let shogo (letlakala 2)

8. legolo (letlakala 4)

9. nona (letlakala 4)

10. dula (letlakala 7)

C. Go ngwala

Nagana ge o be o na le ditumo t se tharo. Ngwala mafoko a 8-10 o hlalo se gore o be o tlo ikwa bjang le gore o be o tlo duma eng.

tswalela

more

tii set sa

le soka

natefa

ota

lenyenyane

ema

mobe

lethabo

11

2. Le ke leino la mang?

PELE O BALA KANEGELO

Dira bonnete bja gore o kwe si sa gore mant su a a bolela eng:

boraleng, galase ya go godi sa, kopa, setsongwa, mpholo, hlabela,

fet sa maatla, rorago, todi, dulafat sa, tlhago, utologile, ngwaga kgolong

wa 20, molora, kwae

Dira bonnete bja gore o kgona go bala mant su a a latelago:

t shengwaneng, lebeledi si sa, seswant sho, bomankgagane, mootlwa,

sebjalebjale

12

Tumelo o be a le ka t shengwaneng ge a bona selo sa go makat sa se le mobung. E be e le se se senyenyane se se sweu sa go phadima.

Tumelo o a makala gore e ka ba e le eng. A se topa a se lebeledi si sa.

‘Ke leino !’ Tumelo a nagana ka makalo. ‘Ke a makala gore ke phoofolo efe ye e t swelego leino.’

A nagana go nyaki si sa.

13

Tumelo a tsena ka ntlong a ya phapo sing ya gagwe ya go robala. A t sea puku ya gagwe ya diphoofolo boraleng, a t sea le galase ya go godi sa.

Tumelo a bula letlakaleng la dinoga. Go be go na le seswant sho sa noga e itoki set sa go kopa setsongwa. Tumelo a somi sa galase ya go godi sa go lebelela meno a noga, go a bapet sa le leino le le lego seatleng sa gagwe. O bone gore meno a noga ke a matelele ebile a masese a bogale bjalo ka nalete. Fela leino le le lego seatleng sa gagwe ke la sephaphati ebile le sekwere.

‘Aowa. Le ga se leino la noga,’ Tumelo a nagana.

Din

oga

Faele ya nnete: meno a noga

Dinoga t se dint si di na le meno, fela ke dinoga t sa go ba le mpholo fela t sa go ba le meno a go hlabela mpholo. Dinoga di somi sa meno a go hlabela mpholo go bolaya ditsongwa t sa t sona le go di fet sa maatla. Ge noga e ka kgolega leino la go hlabela mpholo goba ge le ka robega, go mela le lengwe.

14

Faele ya nnete: meno a tau

Ditau di diri sa meno a t sona a matelele, a go tia a mabedi ka godimo le a mabedi ka fase go swara le go bolaya ditsongwa t sa t sona. Di a diri set sa le go gogela ditsongwa t sa t sona t se di di bolailego mo go bolokegilego le go thola, mo di ka kgonago go di jela gona. Meno a ka godimo le a ka fase a soma bjalo ka dikero t se di segago nama.

Tumelo a bula matlakala a se makae. A ema go la tau ye e rorago, e but se molomo. Tumelo a somi sa galase ya go godi sa go lebelela meno a tau, go a bapet sa le leino le le lego seatleng sa gagwe. A bona gore meno a tau ke a matelele ebile a makoto, a bogale bjalo ka dithipa. Fela leino le le lego seatleng sa gagwe ke le lenyenyane ebile le sekwere.

‘Aowa. Le ga se leino la tau,’ Tumelo a nagana.

Ditau

15

Faele ya nnete: meno a legotlo

Magotlo a na le meno a mane ka pele ka molomong. Meno ao ga a emi se go gola. Magotlo a fet sa nako ye nt si a kokona dilo go thibela gore meno a ona a se telefale. Magotlo gant si a ja dipeu, dienywa le dimela, fela a mangwe a ja le dihlapi goba nama.

Tumelo a bula matlakala a puku gape. A ya letlakaleng la seswant sho sa legotlo le leso le le jago. Tumelo a somi sa galase ya go godi sa go lebelela meno a legotlo, go a bapet sa le leino le le lego seatleng sa gagwe. Tumelo a bona meno a legotlo gore ke a matelele ebile a masese le gona ke a mmala wa serolwane. Leino le le lego seatleng sa gagwe ke le sekwere ebile ke le le sweu.

‘Aowa. Le ga se leino la legotlo,’ Tumelo a nagana.

Magotlo

16

Faele ya nnete: meno a mankgagane

Mehuta ya bomankgagane ye e fapanego e ja dijo t se di fapanego bjalo ka dienywa, dikhunkhwane, dihlapi, digwagwa le diphoofolo t se nyenyane. Ba diri sa meno go sega le go kgaola dijo. Bomankgagane ba dinwamadi ba nwa madi diphoofolong t se dikgolo bjalo ka dikgomo le dipere. Ba phula le sobana matlalong a diphoofolo ka meno a bona a bogale bja nalete ba goga madi. Gant si diphoofolo t seo ga di kwe selo.

Tumelo a bula matlakala a se makae. A ema seswant shong sa diphoofolo t sa go makat sa. O thomile a nagana gore ke dinonyana, ke ge a elelwa gore ke bomankgagane bao ba fofago moyeng ! Tumelo a somi sa galase ya go godi sa go lebelela meno a mankgagane, go a bapet sa le leino le le lego seatleng sa gagwe. A bona gore meno a mankgagane ke a manyenyane ebile a masese le gona a bogale bjalo ka mootlwa. Leino le le lego seatleng sa gagwe ke le lenyenyane ebile la sephaphati.

‘Aowa. Le ga se leino la mankgagane,’ Tumelo a nagana.

Boma

nkga

gane

17

Faele ya nnete: dinose

Dinose ga di na meno. Di diri sa diripa t sa melomo ye metelele, ye e kego ke mmogo wa tlou, go ja le go monoka motodi malobeng. Dinose di diri sa todi go dira mamepe. Dinose di bohlokwa tlhagong ka ge di dulafat sa dimela le maloba gore di gole.

Tumelo o tla seripeng sa dikhunkwane ka pukung. Go be go na le seswant sho sa nose ye e bego e t sea todi le go dulafat sa lelobeng. Tumelo a somi sa galase ya go godi sa go lebelela molomo wa nose. A ! Nose ga e na meno, ke leleme le letelele !

‘Le ga se leino la nose,’ Tumelo a nagana.

Dinose

18

Tumelo a bea galase ya go godi sa a tswalela puku ya diphoofolo. A lebelele leino la go phadima le lenyenyane le le sweu ka setleng sa gagwe, a makala gore le t swa kae.

Ka yona nako yeo, kgaet sedi ya Tumelo, Lebo, a tsena ka phapho sing ya gagwe.

‘Dumela, Tumelo,’ a bolela ka myemyelo ye kgolo.

Tumelo a lebelela leino seatleng sa gagwe. A lebelela kgaet sedi yo a myemyelago. A bona sekgala se segolo mo go kgolegilego leino la ka godimo la ka pele. Tumelo a myemyela. Leino le ga se la phoofolo. Ke la Lebo ! Sephiri se utologile !

Faele ya nnete: meno a batho

Bana ba banyenyane ba na le meno a 20. Meno bogolo a kgoromelet sa meno a bongwana ka ntle ge ngwana a le magareng ga mengwaga ye mehlano go i sa go e supa. Batho ba bagolo ba na le meno a 32.

Disepe t sa meno le dipora se t sa sebjalebjale di diri sit swe go tloga ngwaga kgolong wa 20. Pele ga moo batho ba be ba diri sa metswako ya letswai le molora, goba mamepe le kwae, goba dihlare le disepaise go hlweki sa meno a bona. Ba be ba diri sa menwana goba dikotana go hlweki sa meno maemong a dipora se.

19

4B-2 Le ke leino la mang?

A. Tekahlaloganyo

Araba dipot si so ka mafoko a a tlet sego.

1. Ke kae mo Tumelo o humanego leino gona?

2. Galase ya go godi sa e diri set swa ________________.

a) go dira gore dilo e be t se nyenyane

b) go dira gore dilo e be t se dikgolo

c) go thu sa batho ba go se bone

3. O nagana gore Tumelo o be a nyaka go ithuta dilo t se mpsha? Ke ka lebaka la eng o realo?

4. Bolela dilo t se di latelago go t swa ka kanegelong:

a) diphoofolo t se pedi t sa go fofa

b) diphoofolo t se tharo t sa diamu si

c) phoofolo e tee ya mpholo

5. Bolela ge e le gore mafoko a ke nnete (N) goba ke maaka (M).

a) Bomankgagane kamoka ba nwa madi.

b) Nose ke khunkhwane.

c) Dinoga kamoka di na le meno a mpholo.

d) Meno a legotlo a ka pele ga a eme go gola.

6. Ke ka lebaka la eng dinose di le bohlokwa?

20

7. Lebo o t swele leino gobane _________________.

a) bana ba banyenyane kamoka ba kgolega meno

b) Tumelo o mo kgot se leino

c) meno a gagwe kamoka a t swele

d) Ga go le se tee sa ka mo godimo.

B. T shomi so ya polelo

DBE Mphato wa 3 Puku ya 1: ltl. 92DBE Mphato wa 3 Puku ya 2: mtl. 75, 112

Kgetha lent su le le nepaget sego go kopanya mafoko.

1. Leino la Lebo ke le le sweu. Leino la legotlo ke le serolwane. (fela / goba)

2. E ka ba leino la tau. E ka no ba la noga. (gobane / goba)

3. Tumelo o tlo lebelela pukung ya diphoofolo. A humana karabo. (go fihlela / fela)

C. Go ngwala

DBE Mphato wa 3 Puku ya 1: mtl. 5, 13, 78DBE Mphato wa 3 Puku ya 2: ltl. 5

Somang ka bobedi goba ka dihlopha go dira posetara ka meno a diphoofolo t se di fapanego. Ngwalang dintlha t se bohlokwa. Thalang goba humanang diswant sho go bont sha ditaba t se bohlokwa.

21

3. Tau le legotlo

PELE O BALA KANEGELO

Dira bonnete bja gore o kwe si sa gore mant su a a bolela eng:

nkwera, tlhori so, kgoa, kadiet sa, si sinyega, kokona, thinya hlogo, bokoa

Dira bonnete bja gore o kgona go bala mant su a a latelago:

tlhori so, hwa, ntshegi sit se, nkhuri sa, hlompho

e akaret sa nonwane ya Aesop

Tau lelegotlo

22

Ka nako ya maikhut so Moruti sigadi Molefe o humane Sello lepatlelong a lla.

‘O selekilwe ke eng, Sello? Mpot se gore go diregileng,’ a bot si sa ka boleta.

‘Thabo le Thabiso ba phela ba nkwera gobane ke le yo monyenyane. Ba mpit sa legotlwana ebile ba re nka se gole ebile nka se be le maatla go swana le bona,’ Sello a realo ka manyami.

Moruti sigadi Molefe a mo atla. ‘Se dumelele ba semane bale ba go se kwe ba go kwati sa, Sello. Ga se bogolo bjo bo lego bohlokwa, se se lego bohlokwa ke gore o lokile bjang le gore o na le botho,’ a realo. ‘Ke tlo hlalo setsa Thabo le Thabiso le barutwana kamoka taba ye.’

23

Moruti sigadi Molefe o naganne ka Sello let sat si kamoka. O be a ipot si sa gore a ka fedi sa bjang tlhori so ya bana.

Moruti sigadi Molefe a tla ka monagano wo mobotse. O tlo balela bana taodi so ka tau ya go kgowa le legotlo le lenyenyane.

Ka t sat si le le latelago, Moruti sigadi Molefe a laela bana gore ba dule fase mmeteng ka nako ya kanegelo.

‘Theelet sang gabotse se ke tlilego go le balela sona lehono. Go na le molaet sa wo bohlokwa,’ a realo. ‘Ka morago re tlo bona ge le ithutile gore molaet sa wo ke eng.’

Bana ba dula gabotse, Moruti sigadi Molefe a thoma go bala.

Tau lelegotlo

24

Tau le legotlo

Ka let sat si le lengwe tau e be e robet se moriting wa mohlare ge legotlo le feta godimo ga sefahlego sa yona. Se se dirile gore tau e tsoge, gomme seo sa kwati sa tau.

‘O tlo lefela pho so ye,’ ya rora, ge e swara legotlo le go bula molomo gore e le je.

‘Aowa, hle, se nje,’ legotlo la kgopela ka let shogo. ‘E be e se maikemi set so a ka go ka go t sho sa. Ge o ka ntlogela, mohlomongwe le nna nka go thu sa.’

Tau ya hwa ka ditshego. ‘Wena wa thu sa nna? O yo monyenyane, ebile o hloka maatla, o bokoa ebile ga o bohlokwa ! O ka ntirelang?’

Tau ya emi set sa legotlo godimo ka mosela, ya le kadiet sa pele ga molomo wa yona wo o bulegilego. Fela go na le gore e le je, Tau ya re, ‘O ntshegi sit se kudu, ebile o yo monyenyane go ka nkhuri sa, ke tlo go tlogela !’

Ya lahlela legotlo le le bego le t shogile kua gore le tloge.

25

Mat sat si a se makae, tau ya swarwa ke molaba wa batsomi. Tau ya leka go t swa dithapong t sa molaba, ge e leka go t swa, ke mo molaba o bego o tia ebile o e tata. Maatla, bogolo, bogale bja manala le meno a go t sho sa, ga se t sa ba le mohola. E be e tanyegile.

Tau ya rora ka let shogo le go kwata go fihlela mobu o si sinyega.

26

Legotlo la kwa go rora ga tau la ya go nyaki si sa gore molato ke eng. La humana tau e robet se fase, e bofegile ka dithapo t sa molaba.

Legotlo la nagana tshepi so ye le e dirilego, la re, ‘Tau, o kile wa dumela go se nje. Bjale o mathateng, ke nako ya ka ya gore ke go thu se.’

Legotlo la thoma go kokona dithapo kamoka t se di swerego tau. Go se go ye kae meno a yona a manyenyane a bogale a dira le soba le legolo la go lekana gore tau e ka t swa. E lokologile.

27

Tau ya lebelela legotlo ya thinya hlogo go bont sha hlompho.

‘Ke a leboga, legotlo la go loka,’ ya bolela ka boleta. ‘Ke be ke le pho so ge ke sega bonyenyane bja gago. O pholo sit se bophelo bja ka.’

‘Ke tshepi sit se gore ke tlo go lefa ka t sat si le lengwe. Ke be ke nepile ge ke re legotlo le lenyenyane le ka thu sa tau ye kgolo.’

‘O be o nepile,’ tau ya dumela. ‘Le ge re le ba bagolo le gona re tiile kudu, ka nako re nyaka segwera le ba banyenyane ba bokoa. Fela ga go bonyenyane goba bokoa ka pelo ya gago goba monagano wa gago.’

Tau ya thinyela legotlo hlogo gape.

T sa fapana.

28

Moruti sigadi Molefe a tswalela puku. Bana ba be ba homot se.

‘Le kwe si sa molaet sa wa kanegelo, bana?’ a bot si sa.

Bana kamoka ba dumela ka dihlogo.

‘Re ithutile se sengwe ka kanegelo ye,’ Thabo le Thabiso ba realo.

Moruti sigadi Molefe a myemyela. ‘Bjale, go na le se le nyakago go se bolela go Sello?’

Ba semane ka bobedi ba ya go Sello ba re, ‘O ka ba o le yo monyenyane, fela ga re kaone go wena ka ge re le ba bagolo goba re tiile. Re tshepi sa gore re ka se sa go hlori sa goba le ge e ka ba mang goba mang gape.’

Bana kamoka ba betha matsogo le go thaba !

Moruti sigadi Molefe a dumela ka hlogo a nagana gore lefelong le lengwe la kgole tau le legotlo di be di myemyela.

Thuto ya kanegelo ke gore go hlori sa ba bangwe gobane o le yo mogolo ga se tiro ye botse. Batlhori si ke batho ba go se thabe, bao ba ithabi sago ka go senya lethabo la ba bangwe. Ga go yo a swanet sego go dira gore a ikwe a le bjalo – mongwe le mongwe o swanet se go bonwa a le bohlokwa ebile a hlomphiwa.

29

4B-3 Tau le legotlo

A. Tekahlaloganyo

Araba dipot si so ka mafoko a a tlet sego.

1. Kanegelo e ka ga ____________________.a) bana ba bagolo ba ithuta go se hlori se bana ba

banyenyaneb) tau le legotloc) moruti sigadi wa bohlale wa go lokad) Kamoka ga t seo di lego ka mo godimo.

2. Kanegelo ye e t swelet se kae?

3. Thabo le Thabiso ba rileng se se kwati sit sego Sello?

4. Ke kanegelo efe ye Moruti sigadi Molefe a e balet sego bana?

5. Tau e tloget se legotlo ka ge ______________.a) e be e t shaba legotlob) legotlo le e segi sit sec) legotlo e be e le le lenyenyane kudu go ka e khori sad) legotlo le kile la e thu sae) b le c ka mo godimo

6. Beakanya mafoko go t swa go 1-4 go bont sha tatelano ya kanegelo.

a) Bana ba kwele ka ga taodi so ya ge legotlo le thu sa le go boloka bophelo bja tau ye kgolo.

b) Thabo le Thabiso ba tshepi sit se go se sa hlori sa bana ba bangwe gape.

c) Thabo le Thabiso ba hlori sit se Sello ka ge e le yo monyenyane.

d) Bana ba ithutile gore motho yo mongwe le yo mongwe o bohlokwa.

DBE Mphato wa 3

Puku ya 1: 49 ltl. 104

30

7. Go diraget seng ka tau?

8. Legotlo le thu sit se tau bjang?

B. T shomi so ya polelo

DBE Mphato wa 3 Puku ya 1: mtl. 11, 76DBE Mphato wa 3 Puku ya 2: mtl. 43, 93, 105

Thalela letlema mafokong a. Ngwala lefoko la gago ka lengwe le lengwe la matlema.

1. Sello o be a llela ka ntle.

2. Bana ba dut se godimo ga mmete.

3. Tau e fase ga mohlare e robet se.

4. Tau e swerwe ke molaba.

5. Bana ba ba homot se ka morago ga kanegelo.

C. Go ngwala

DBE Mphato wa 3 Puku ya 1: ltl. 5DBE Mphato wa 3 Puku ya 2: ltl. 5

Somang ka dihlophana go dira posetara ya go ganana le tlhori so. Beang posetara sekolong sa lena. Dintlha t se di ka thu sago ke t se:

• E re AOWA ka tlhori so !

• Se bit se batho ka maina a mabe.

• Batlhori si ke ba babe, ga se ba loka.

• Se bolele maaka ka ba bangwe.

• Mant su a ka kwe sa bohloko !

• Mongwe le mongwe wa rena o bohlokwa.

• Batlhori si ga se ba dumelelwa sekolong !

• Se sege le go swabi sa ba bangwe.

Tlhori so

TLHORISO

31

4. Afrika Borwa ya rena

PELE O BALA KANEGELO

Dira bonnete bja gore o kwe si sa gore mant su a a bolela eng:

semmu so, moeno, diminerale, bolotadiphoofolo, boset shaba,

Mogope wa Lefase, sesa (rutha–batho, sesa–diphoofolo), tolofini,

diamu si, diphororo, meedi, mabopo, molalatladi

Dira bonnete bja gore o kgona go bala mant su a a latelago:

mpsha, Rolihlahla, mp she, diphenkwini

Ke AfrikaBorwa

32

Ka 1994 go belegilwe Afrika Borwa e mpsha !

Re amoget se mopresidente wa go hlalefa yo mofsa, Morena Nelson Rolihlahla Mandela. Ra opela pina ya rena ya set shaba e mpsha Morena Boloka (Nkosi Sikelel’ iAfrika), ye e kopanyago t se hlano t sa dipolelo t sa rena t sa semmu so. Ra ba le folaga ya mebalabala e mpsha – e le tee lefaseng kamoka ya go ba le mebala ye tshela !

O bona mongwalo ka fase ga moeno wa set shaba? O ra gore ‘kopano ya batho ba go fapana’. Ka 1994 re kopane bjalo ka naga le set shaba se tee.

Nkosi sikelel’ iAfrikaNkosi sikelel’ iAfrikaMaluphakanyisw’ uphondo lwayo,Yizwa imithandazo yethu,Nkosi sikelela, thina lusapho lwayo.Morena boloka setjhaba sa heso,O fedise dintwa le matshwenyeho,O se boloke, O se boloke setjhabasa heso,Setjhaba sa South Afrika – South Afrika.Uit die blou van onse hemel,Uit die diepte van ons see,Oor ons ewige gebergtes,Waar die kranse antwoord gee,Sounds the call to come together,And united we shall stand,Let us live and strive for freedom,In South Africa our land.

koša ya bosetšhaba

Madiba folaga ya bosetšhaba moeno wa naga

33

T shelete ya Afrika Borwa e bit swa diranta le disente. Re e ngwala ka maletere a magolo R le a manyenyane c. Ranta e tee e lekana le disente t se 100.

Re na le 5c, 10c, 20c, 50c, R1, R2 le R5 t sa t shipi. T shelete ye ya t shipi e dirwa ka diminerale t sa go fapana. Ye nngwe le ye nngwe e na le moeno wa set shaba ka pele le dimela goba diphoofolo t sa Afrika Borwa ka morago.

mogolodi aramolili poroteya seterelesia

5c 10c 20c 50c

5c 10c 20c 50c

tshephe tholo kgokong kgokong

R1 R2 R5 R5

R1 R2 R5 R5

Ka morago

Ka pele

Ka morago

Ka pele

34

Re na le R10, R20, R50, R100 le R200 t sa pampiri. T sa pampiri di na le mebala ye e fapanego. Ya pampiri e na le sefahlego sa Madiba ka pele le diphoofolo t sa naga t se fapanego ka morago. Diphoofolo t se di fapanego di bit swa ‘The Big Five’ (Diphoofolo t se Hlano t se Kgolo).

R10 – tšhukudu R20 – tlou R50 – tau

R100 – nare R200 – nkwe

Ka morago

Ka pele

35

Diphoofolo t sa naga kamoka t se di lego t sheleteng ya t shipi ya rena le ya pampiri di humanega bolotadiphoofolo bja Afrika Borwa. Batho go t swa lefaseng kamoka ba tla go bona diphoofolo t se.

Re mahlatse go ba le diphoofolo t sa go fapana le go kgahli sa nageng ya rena. T se di akaret sa thutlwa – phoofolo ya go feta t sohle ka botelele lefaseng kamoka, tlou – phoofolo ya go feta diphoofolo kamoka ka bogolo nageng, lepogo – phoofolo ya lebelo la go di feta kamoka nageng, le tau – kgo si ya dibata.

Re swanet se go hlokomela le go sirelet sa diphoofolo t sa rena t sa naga.

thutlwa lepogo

tau tholo nkwe

tšhukudu nare kgokong

tlou

36

Phoofolo ya boset shaba ya Afrika Borwa ke tshephe, yeo e bit swago ‘springbok’ ka SeAfrikanse. E humane leina le ka tsela ye e fofelago godimo ka gona ge e kitima. Ka seAfrikanse lent su ‘spring ’ le ra go fofa mola lent su ‘bok’ le bolela phala.

Go humanega mehuta ye 850 ya go fapana ya dinonyana mo Afrika Borwa.

Nonyana ya boset shaba ya Afrika Borwa ke mogolodi. Mogolodi ke nonyana ye telele ya molala le maoto t se ditelele. Ka Seisemane e bit swa ‘the blue crane’ ka ge e na le mmala wo botala modipa.

nonyana ya bosetšhaba:mogolodi

O be o tseba? Sehlopha sa rakpi sa set shaba sa Afrika Borwa se tsebega ka di-Springbok. Di-Springbok di thopile Mogope wa Lefase wa Rakpi ka 1995 le 2007.phoofolo ya bosetšhaba:

tshephe

37

Nonyana ye e di fetago kamoka ka bogolo, mp she, e humanega Afrika Borwa. Dimp she ga di kgone go fofa, fela di kitima ka lebelo le legolo. Mp she ke ye kgolo, o ka e namela go swana le pere ! Dimp she di na le mahlo a magolo go feta diphoofolo kamoka lefaseng. Mp she e bile e beela mae a magolo.

Diphenkwini di humanega Afrika Borwa. Diphenkwini ke dinonyana t sa boso le bo sweu t se di dulago kgauswi le lewatle. Ga di kgone go fofa fela di sesa ka lebelo le legolo.

Re swanet se go sirelet sa le go hlokomela dinonyana t se botse t sa rena.

dimpšhe

phenkwini

O be o tseba? Lee la mp she le lekana le a 24 a kgogo !

38

Mawatle a Afrika Borwa a tlet se ka diphoofolo t sa go kgahli sa. T se di akaret sa maruarua – diphoofolo t sa lewatleng t sa go di feta kamoka lefaseng, di saka – diphoofolo t se kotsi t sa ka lewatleng, le ditolofini – diphoofolo t se bohlale go di feta kamoka t sa ka lewatleng.

maruarua

šaka le dihlapi

tolofini

O be o tseba? Maruarua le ditolofini ga se dihlapi – ke diamu si go no swana le rena !

39

Hlapi ya boset shaba ya Afrika Borwa ke galejone. E humanega meetseng a lewatle a go se i se fase fase go la Afrika Borwa, ga e humanege kae goba kae lefaseng kantle ga Afrika Borwa fela.

Mawatle a rena le ona a tlet se ka dihlapi t sa mehuta ye e fapanego ka dibopego, mebala le bogolo.

Re swanet se go sirelet sa le go hlokomela diphoofolo t sa go makat sa t sa ka lewatleng.

O be o tseba? Kapa Bodikela, Afrika Borwa go kgomana mawatle a mabedi. Ka lehlakoreng le lengwe ke lewatle la go tonya la Atlantic ka go le lengwe ke lewatle la borutho la India.

khudu ya ka meetseng

(tshunyaleraga)

hlapi ya bosetšhaba: galejone

40

Let soba la boset shaba la Afrika Borwa ke poroteya. Go na le mehuta ye 360 ye e fapanego ya diporoteya Afrika Borwa. Maloba a a mabotsana a na le mebala ye mepinki, ye me sweu goba ye mekhubedu.

Mohlare wa boset shaba wa Afrika Borwa ke moserolwane. Mehlare ye megolo ye e met se mo Afrika Borwa go feta mengwaga ya dimilione t se 100.

Re swanet se go hlokomela le go sirelet sa dimela le mehlare ya rena.

mohlare wa bosetšhaba: moserolwane

letšoba la bosetšhaba: poroteya

O be o tseba? Sehlopha sa Afrika Borwa sa kherikhethe se tsebega ka di-Protea.

41

Go na le mafelo a mant si a bohlokwa a go ka bonwa mo Afrika Borwa. Re na le dithaba le meedi, dithokgwa le maganata, dinoka le diphororo, mawatle le mabopo. Re mahlatse go ba le lefase kamoka nageng e tee ! Re swanet se go sirelet sa le go hlokomela naga ya gabo rena.

thaba le lewatle sethokgwa

leganata noka

O be o tseba? Diphororo t sa Tugela KwaZulu-Natal ke diphororo t sa bobedi lefaseng go ya godimo.

42

Go na le batho ba ba fetago dimilione t se 50 Afrika Borwa. Re bolela maleme a a fapanego. Re latela dit so t se di fapanego. Re ja dijo t se fapanego. Re rapela ka mekgwa ye e fapanego. Re mebala ye e fapanego. Fela kamoka ga rena re diripa t se bohlokwa t sa set shaba sa molalatladi. Re swanet se go sirelet sa le go hlokomelana ka ge re le ma Afrika Borwa. Afrika Borwa ke ya rena kamoka.

43

4B-4 Afrika Borwa ya rena

A. Tekahlaloganyo

Araba dipot si so ka mafoko a a tlet sego.

1. Ke mang yo a bego e le mopresidente wa Afrika Borwa ka 1994?

2. Ke eng se se lego bohlokwa ka folaga ya Afrika Borwa?

3. Amanya t shelete ya pampiri le diphoofolo t se di lego lehlakoreng la go ja.

a) R10 c tlou

b) R20 c nkwe

c) R50 c nare

d) R100 c t shukudu

e) R200 c tau

4. Diphoofolo t se di lego t sheleteng ya rena ya pampiri ka kakaret so di bit swang?

5. Bea leswao X mabapi le mafoko a e sego a nnete, leswao mabapi le mafoko a nnete.

a) Sehlopha sa rakpi sa set shaba sa Afrika Borwa se tsebega ka la di-Protea.

b) Baeti ba bant si ba etela boduladiphoofolo bja Afrika Borwa.

c) Afrika Borwa e na le diphororo t se kgolo go feta kamoka t sa mo lefaseng.

d) Dimp she le diphenkwini ga di kgone go fofa.

6. Ngwalolla mafoko ao e sego nnete ka mo godimo go a dira a nnete.

44

7. Phoofolo, nonyana le hlapi t sa boset shaba t sa Afrika Borwa ke ___________________________.

a) tlou, mogolodi le saka

b) tau, mp she le galejone

c) tshephe, mogolodi le galejone

d) tshephe, phenkwini le leruarua

8. Bolela mawatle a mabedi ao a swaranago le Afrika Borwa.

B. T shomi so ya polelo

DBE Mphato wa 3 Puku ya 2: mtl. 83, 97, 117, 120

1. Tlat sa mahlaodi mafokong a. Diri sa kanegelo go humana thu so.

a) Tlou ke phoofolo ya ________ go feti sa nageng.

b) Thutlwa ke phoofolo ya ________ go feti sa lefaseng.

c) Lepogo ke phoofolo ya ________ kudu go feti sa nageng.

d) Tolofini ke phoofolo ya ________ go feti sa lewatleng.

e) Saka ke phoofolo ya ________ go feti sa lewatleng.

2. Ngwalolla lefoko lengwe le lengwe

la ka mo godimo ka bont si.

C. Go ngwala

DBE Mphato wa 3 Puku ya 2: mtl. 5, 51, 105

Wena le molekane, dirang posetara ya go kgokela batho go etela Afrika Borwa.

DBE Mphato wa 3 Puku ya 2: ltl. 113

Uthotho lweencwadana zebanga loMgangatho osisiSeko

Ipapashwe 2014 ngabakwa-Molteno Institute for Language and Literacy

Ixhaswe yi-Zenex Foundation

Ibanga lesi-3 Incwadana 1A n Umhleli wothotho: Jenny Katzn Abaqambi bamabali: Mirna Lawrence noJenny Katzn Imibuzo emva kokufunda nemisebenzi: Jenny Katzn Incutshe kulwimi isiXhosa: Nolitha Bikitshan Umhleli wolwimi isiXhosa: N. Gxowa-Dlayedwa, University of

the Western Cape, Linguistics Departmentn Abazekelisi: Rob Owen - 1. Iyandilibazisa le kawusi, 2. Kutheni na enje?

Sandy Lightley - 3. Iqhekeza lokugqibela, 4. Limdaka eli gumbi!n Uyilo nongqaleko: Resolution noihwhiteDesign

© 2014 Molteno Institute for Language and Literacy

ISBN 978-77580-237-2

IBANGA lesi-3

Incwadana 1A

Isiqulatho

1. Iyandilibazisa le kawusi ................................... 1

2. Kutheni na enje? ............................................... 11

3. Iqhekeza lokugqibela ....................................... 21

4. Limdaka eli gumbi! ........................................... 31

Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives (CC BY-NC-ND) 4.0 International Licence

Disclaimer: You are free to download and share this work as long as you attribute the Molteno Institute for Language and Literacy, but you may not change this work in any way or use it commercially.

Xhosa 1A.indd 4-5 2015/10/19 12:35 PM

Puku 4B Puku 4B

MPHATO 3 SEPEDIISBN: 978-1-77580-253-2

MPHATO 3

1. Ditumo tše tharo 2. Le ke leino la mang?

4. Afrika Borwa ya rena3. Tau le legotlo

PUKU 1A PUKU 1B

1. Lesokisi le le timetšego2. Selai sa mafelelo sa kuku3. O tlo dira eng gape?4. Seswantšho sa dibopego

1. Tate moledi wa Nana2. Go neela go botse3. Sedikologi4. Sephiri

PUKU 2A PUKU 2B

1. Re hloka thušo hle!2. Yoo! Palesa ga a boe!3. Kherotse ye kgolo la go šiiša4. Khuta ke go humane

1. Go hlakahlakane!2. Ke leotwana la mang le?3. Ke mang yo a thubilego lefasetere?4. A re pakeng le makgolo

PUKU 3A PUKU 3B

1. Ke mang yo a dulago mo?2. Sopo ya maswika3. Theeletša mmino4. Dineo o ya go reka

1. Aa, Morena Kgabo!2. Ngangišano ya moya le letšatši3. Re loketše go tšea leeto4. Bošego ka polaseng

PUKU 4A PUKU 4B

1. Tšhošane le tšie2. O amogetšwe toropong ya gešu3. Mmutla le khudu4. Diphoofolo tša batsomi

1. Ditumo tše tharo2. Le ke leino la mang?3. Tau le legotlo4. Afrika Borwa ya rena

(le Puku ya Dikarabo tša Malebela)

Tau le legotlo

Ke �AfrikaBorwa

Dipuku tša go bala kgatong ye di na le matlakala a mantši, dingwalo tše ntši letlakaleng, mafoko a matelele, mehuta ye e fapanego ya mafoko, polelo ya semmušo ya tlhalošo le tlotlontšu ye

e humilego. Go bala go a itiragalela, boikgafo bo lebišwa kwešišong go tloga tebelelong ya mantšu fela ka ge bana ba bala ka go ikemela. Dipuku tše di tliša monyetla

wa go bala ka dihlopha, ka bobedi le wa tlhatlho goba wa go ikemela.

SEPEDI

Dipuku tša go bala tša Mphato 3 tše di hlophilwego tša Vula Bula di fa barutwana monyetla wa go ithuta go bala ka thelelo ba sa le ba banyenyane. Kgato ye nngwe le ye nngwe e na le dikanegelo tše nne tše di fapanego, tše di akaretšago dingwalo tša mannete. Kanegelo ye nngwe le ye nngwe e latela lenaneo

la tlotlontšu le lenaneo la “mantšu a a lego bothata go bala” ao barutwana ba swanetšego go kgona go a bala. Kanegelo ye nngwe le ye nngwe e latelwa ke dipotšišo tša tekahlaloganyo, le mešomo ya

polelo le ya go ngwala tše di kgokagantšwego le CAPS le Dipukumešomo tša Mphato 3 tša DBE.

Dipuku tše pedi di swanetše go fetšwa ka kotara – Kotara 1: Puku 1A le 1B, Kotara 2: Puku 2A le 2B, Kotara 3: Puku 3A le 3B, Kotara 4: Puku 4A le 4B.

Dipuku ka bobedi (A le B) di kgatong e tee ga go na taba gore ke efe ye e balwago pele.

Sepedi-4B.indd 2-3 2015/10/19 1:49 PM