16. YZYLDA ORUM SANCAGI-II*(DRLKLER)

Yrd. Do. Dr. ler BULDUK**

Osmanl Devleti'nin idari, iktisadi ve sosyal yapsnn esas-larn ortaya koyan en nemli kaynaklarn banda gelen tapu-tahrir defterleri, devletin tmar sistemini uygulad eyaletler-deki, insan ve gelir kaynaklannn envanterini bizlere sunmakta-dr.

Bu defterler hazrlan biimine gre mufassal, icmal, vakf vb.gibi isimler alrlar!. Mufassal defterler, adndan da anlalaca gibi,tahriri yaplan blge hakknda aynntl bilgiler veren defterlerdir.Mufassal defterlerde idari taksimat esasna gre btn vergi mkel-lefleri ve sancan. vergi gelirlerini oluturulan kalemler tek tekkaydedilmekteydi. lemal defterlerde ise mufassal defterde belirtilensancak gelirlerinin has, zeamet ve tmar sahipleri arasnda naslpaylald yazldr. Tahrirlerin genellikle dirlik sahiplerinin gelir-lerini belirlemek maksadyla tanzim edildii gz nnde tutulursa,icmal defterlerin Osmanl idari yaps iin ne denli nemli olduudaha iyi anlalr.

Bir nceki almamzda orum mufassal defteri (ID. 38) esasalnarak, 1576 zelinde, 16. yzylda orum Sanca'nn idari yap-sn, sanca oluturan birimleri, nfus ve vergi gelirleriyle beraber

'" Bu makalenin I. Ksm, Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergi-si'nin 3. say~~nda (Ocak 1992) kmtr. .... ** A.U. Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, Genel Trk Tarihi Anabilim Dal OretimUyesi. ..

1. Tahrir defterlerinin hazrlan ve muhtevas zerine bkz.: O. Ltfi Barkan, "Tr-kiye'de mparatorluk Devirlerinin Byk Nfus ve Arazi Tahrirleri ve Hakana Mahsus s-tatistik Defterler" ..FM. C. IIIl.JI940), s. 20-59; C. III2 (1941), s. 214-247. Aynca ge-nel almalar iin bkz.: Mehmet Oz, "Tahrir Defterlerinin Osmanl Tarih Aratrmalann-da Kullanlmas Hakknda Baz Dnceler", Vakflar Dergisi (VD), C. XXII 1991.

40 LER BULDUK

ortaya koymu idikz imdi ise ilk almada tesbit edilen vergi ge-lirlerinin, blgedeki idarecilere nasl taksim edildii, yani bir l-de sancan "gider" kalemleri ortaya konacaktr.

Osmanl Devleti'nde topraklar tasarruf ekillerine gre mr,vakf ve mlk topraklar olmak zere ksma ayrlrd3 Vakf vemlk topraklarn tasarrufu ve rakabesi ahslarn elinde iken, miritopraklarn asl sahibi devlet olup, devlet belirli ykmllkleri ye-rine getirmesi artyla, topraklarn tasarrufunu ahslara devrederidi. Genellikle bu tr topraklar, iftlikler halinde reayaya devredilir;reaya bir nevi miri topraklarn daimi kiracs olurdu4 Askeri veyabaz sivil grevliler, miri topraklarda devleti temsil ederler ve ka-nun gerei belirli hizmetleri yerine getirmeleri karlnda bu top-raklarn gelirleri, zerlerine kaydedilirdi. Gelirin byklne grebu dirlikler has, zeamet ve tmar adn almaktayds. Umumiyetleyllk gelirleri 20 bin akaya kadar olan dirlikler timar, 20 bin aka-dan fazlas zeamet ve 100 bin akann zeri ise has olarak tanmla-nr;. Ancak bu rakamlar deimez miktarlar gstermedii gibi, dir-liin tasnifi iin yeterli bir tanmlama olarak da kabuledilmemelidir. Gelir Cnsi ve miktar, dirlik sahiplerinin mevkii vevazifelerine bal olarak deiebilmektedir. Toprak tasarrufuna y-nelik bu ksa aklamalar erevesinde orum Sanca gelirlerininnasl tanzim edildiini ele almak dala faydal olacaktr.

H. 983 (1575-1576) tarihli icmal defter verilerine gre orumSanca dirliklerinin genel toplam 2.748.966 akay bulmaktadr7Ayn dneme ait sancak gelirlerinin toplam ise 2.945.357 aka ola-rak tesbit edilmitirs. Dolaysyla 200 bin akaya yakn bir miktar,ya fazlalk olarak (ifraz) ya da tmarn bo braklmasyla (malIOI),fark etmektedir.

2. Bir tashih yanll sebebi ile bu makalenin d kap*taki ismi ile iteki ismifarkl farkl kmtr. Makalenin doru knyesi u ekildedir: U. Bulduk, "16. Yzyldaorum Sanca-I (orum Sanca'nn Osmanl tdari Tekilatndaki Yeri)", OTAM say 3(Ocak 1992), s. 129-167.

3. . Ltfi Barkan, "Trk-tslam Toprak Hukuku Tatbikat'nn Osmanl mparatorlu-u'nda Alm Olduu ekiller: mparatorluk Devrinde Toprak Mlk: ve Vakflarn Hususi-yeti", Toplu EserlerI, Istanbul 1980, s. 253.

4.~. Akda, Trkiye'nin ktisadi ve ttimai Tarihi II, Ankara 1979, s. 229.5. O. Ltfi Barkan, "Timar", .A., XLIII, s. 314-315.6. Ayni Ali, Kavanin-i AI-i Osman der Hlasa-i Mezamin-i Defter-i Divan, tstanbul

1280, s. 61-64.7. ID. 244 (h. 983) nolu icmal defter Tapu Kadastro Genel Mdrl KuyOd-1 Ka-

dime Arivi'nd!? bulunmaktadr.8. Bkz.: U. Bulduk, A.g.m., s. 166.

16. YZYll.DA ORUM SANCAGI-II (DRLKLER) 41

ID. 244 nolu icmal defterde orum Sanca'na ait dirliklerhas, zeamet ve tmar tasnifi yaplarak verilmitir. Buna gre san-cakta padiah ve sancakbei haricinde hassa tesadf edilmemekte-dir. Haslarn toplam 1.088.729 akay bulmaktadr ki oran olarak,dirIiklerin % 40'na isabet etmektedir. Sancakta 16 zeamet ve 324tmar sahibi 1.660.237 akalk dirliklere tasarruf etmektedir ve buda sancak gelirlerinin % 60' demektir (bkz.: Grafik i). Ayni AliEfendi'nin risalesinde belirtilen sancakbei haslar, tmar ve zeametsaylar her na kadar tahrir defterlerini esas alarak dzenlenmi sede yukarda verdiimiz rakamlarla ayn deildir. Mesela T. Gkbil-gin nerinde orum Sanca beinin 355.300 akalk geliri olduu,16 zaim ve 222 tmarl sipahinin bulunduu belirtilirken; Kuyud-Kadime arivindeki nshada sancakbei hassnn 310.000 aka ol-duu, 16 zeamet ve 310 tmar bulunduu yazldf'l.

TABLO iDRLKLERN GENEL DAGILM!.

Tr Miktar (aka) Oran (%)

Padiah Haslar 733.429 % 26.68Mirliva Hass 335.300 % 12.92

Zeamet 441.555 % 16.06

Tmar 1.218.682 %44.34

Toplam 2.748.966 % 100

phesiz burada verilen rakamlar orum sancann btn ge-lir ve giderlerini yanstmamaktadr. Eyalet-i Rm'da gl bir mali-kane-divani sisteminbulunduu gz nne alnrsa, bu rakamlarnsadece "divani" kaydedilen gelirler olduu anlalabilir. "ki Ba-dan" eklinde de tahrirlerde belirtilen bu sistemde her kyn, birimalikanesine, dieri divanisine tasarruf eden iki sahibi vardr veyetitirilen rnden malikane sahibi ayr, tmar sahibi (sipahi) ayrolarak vergi paylarn almaktadr. Nitekim Kanuni devrinde orumSanca'nda 1.989.431 aka divani hissenin yan sra, 838.571 ak-alk "malikane" hissesi tesbit edilmitirlo.

9. Ayni Ali Risalesinin verileri ve geni bilgi iin bkz.: . Bulduk, a.g.m., s. 131; 13nolu dipnot.

o. Malikane-divani sistemi ve Eyalet-i Rum'a ait genel veriler iin bkz.: . LtfiBarkan, "Malikane-Divani Sistemi", Trk Hukuk ve ktisat Mecmuas, i (1939), s. 129-184.

DIRLIKLERIN DAGILIMI(Toplam 2.748.966 akca)

~

~::tl~~9::.E:~t:t:~~~~.g~LV:.....j:>-00

~0\

~.e,

1576

Mlr11va Hassl355300 13%

Zeamet441555 16%

Padlsah Hassl733429 27%

Tlmar1218682 44%

C::'

~::o:t::l

~~

16. YZYLDA ORUM SANCAGI-II (DRLKLER)

HASLAR

43

1- Padiah Hasan

1575 verilerine gre orum Sanca divan gelirlerinin %40'na yakn bir oran haslara ayrlmtr. Bu dnemde. sadece padi-ah ve Sancakbei hass bulunmaktadr. Osmanck, Iskilip, Katarve Karahisar- Demirli nahiyelerinin bir ksm gelirleri (733.429 ak-a) padiah hassna kaydedilrnitir. Osmanl sancaklarnn biro-unda olduu gibi padiah haslar, genel dirlik oran ierisinde enbyk yekfinu tutmaktadr.

2- orum Sancakbeleri ve Sancakbei Hasan

Sancak veya 1vaad verilen idari yapnn banda sancakbele-ri bulunmaktadr. Metin Kunt'un da ifade ettii gibi nceleri bellibir blgenin tmarl sipahilerinin kumandan olarak ortaya kansancakbei, bu blgenin idari zellikler kazanmasyla gelien idarimekanizmann bana gemitirl2 Dorudan doruya merkezden ta-yin edilen sancakbeleri, Osmanl tara idaresinde padiahn icrayetkisini temsil etmektedir. Dolaysyla ilk bakta sadece asker!-idari sistem ierisinde vazifeleri deerlendirilirse de, sancak ieri-sinde tmar taksimatndan asayie kadar birok alandan sorumluidiler. Bu sebeple yetki ve sorumluluk alanlar genilemekteydi.

a) orum Sancakbeleri

16. yzyln 2. yarsndan itibaren orum'da sancakbelii yap-m olanlarn isimlerini eitli kaynaklardan renmekteyiz13 Bura-da dikkatimizi eken husus, sancakbelerinin uzun sre ayn livadagrev yapmayp, ksa saylabilecek aralklarla yer deitirmeleridir.Bunun pekok izah yaplabilirse de (terakki alma, azledilme, lmvs. gibi) asl sebep Osmanl devletinin siyasetinde yatmaktadr. Os-manl merkez idaresi bir bein ayn sancakta uzun sre kalmasn,elde edebilecei nfUz ve g sebebiyle istememektedir. Aksi tak-dirde blgede nfuzu giderek artan bir be, devlet otoritesinin sek-

11. TD. 244, v. 3a-4b.12. . Metin Kunt, Sancaktan Eyalete (1550-1650 Arasnda Osmanl meras ve l

daresi), stanbul, 1978, s. 26.13. Tahrir defterlerinin dnda, mhimme kaytlar, kad sicilleri, sancak tevcih def-

terleri vs. gibi kaynaklarda orum'da grev yapm sancakbeilerinin isimleri tesbit edile-bilmektedir. almamzda sk sk kullanacamz mhimme ve sicil kaytlar, orumluDergisi'nin muhtelif saylarnda "Vesikalar" ksmnda yaynland iin biz de bundansonraki notlarmzda, bu dergiyi D. eklinde ksaltarak vermeyi uygun grdk.

44 LER BULDUK

teye uramasna yol aabilir. Nitekim orum Sanca'nda 50 yllkdnem zarfnda 20'ye yakn sancakbei ismine tesadf etmekteyiz.

16. yzyln ikinci yarsndan itibaren sancakbelerinden tesbitedebildiimiz ilk isim Mustafa Be'dir (h. 964/1556). Bu dnemKanuni'nin hakimiyetini kuvvetlendirmeye alt devre isabet et-mektedir. Nitekim ehzade Mustafa, Kanuni tarafndan ortadan kal-drlm ve olu Cihangir de zntden vefat etmitir. Hrrem Sul-tan'n oullar Selim ve Bayezid, bu olaydan sonra kendilerini tahtadaha y.akn hissetmeye balamlardr14. Ancak Kanuni'nin ehzadeBayezid'in bulunduu Ktahya Sanca yerine Ankara'y AnadoluEyaleti'nin merkezi yapmas15 ve kendisine, merkezden daha uzaktaolan Amasya'ya; Selim'i ise Manisa'dan Konya'ya yollamas zeri-ne Bayezid, stanbul'la olan balann koparmtr'6

ehzade Bayezid'e Amasya tevcih olunurken, olu Orhandaorum Sanca'na verilmitir (Zilhicce 965/1558)17.

Konya Muharebesi neticesinde ran ah Tahmasb'a snmakzorunda kalan Beyazid ve olu Orhan, Osmanllarn srarlar zeri-ne Tahmasb tarafndan geri iade edildi ve 969 Muharrem'inde(1561), Beyazid ve drt olu bodurularak Sivas'ta defnedildiler18Sanca brakp babasnn yannda mcadeleye giren Orhan'n yeri-ne lyas Bey, Eyalet-i Rum'da "mehayif teftii" ile grevlendiril-mi, hatta kendisine 972 Rebilevvelin'de (1564) mutasarnf oldu-u haslar ile beraber Kuds-i erif sanca tevdi edildii esnadabile bu greve devam etmitir19. Anadolu'nun birok blgesi gibi,orum Sanca'nda da kan karklklar ve Celali tehlikesio, t-mar sahiplerinin uslsz davranlar sancakbelerinin en nemlimevzu haline gelmitir. 12 Cemaziyelevvel 972'de (1564 sonu)lyas Be'in yerine Mehmed Be sancakbeliine getirilmitir.972/1564'den 976/1568'e kadar Sancakbelii yapan MehmedBe'den sonra yerine geen Glabi Be, orum sancakbeleri ara-snda en bilinen ahsiyettir. Glabi Be, padiah ferman zerine

14. . Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. II. Ankara 1983 (4. bask), s. 403-408.15. M. etin Varlk, "XVI. yy. Osmanl dari Tekilatnda Ktahya", Trklk Ara-

trmalar Dergisi, y11986, say 2, s. 201; Ayrica bkz.: . Turan, Kanuni'nin Olu ehzadeBeyezid Vakas, Ankara 1961, s. 113.

16- 1.H. Uzunarl, Ayn eser, s. 403-408.17. N. Tombu, "16. Asrda orum'un dari ve Askeri Vaziyeti Hakknda Baz Ma-

1umat", D., yl 2, (Nisan 1939), s. 7-8.18. 1.H. Uzunarl, a.g.e., s. 408.19. CD., yl 2, Mhimme 6, s. 150,205.20. Isyanlar hakknda geni bilgi iin bkz.: M. Akda, CeHm syanlar 1550-1603,

Ankara 1963.21. D., yl 2, Mhimme 6, s. 251.

16. YZYILDA ORUM SANCAGI-II (DRL1KLER) 45

Kefe Be'i Kasm Be'e yardm etmek zere sipahilerini Krm'agndermi22, yl sonra, Osmanl Devleti'nin denizde kaybettiiilk byk sava olan nebaht savana katlm ve sipahileri ile be-raber ehit dmtr23.Onun hatras bugn de var olan mahalle ileyaamaktadr. H. 984/1576 tarihli defterde Glabi Be Mescidi vemahallesi bulunmaktadr. Bu mahalle Ahmed Fakih mahallesindenayrlarak oluturulmutur. Mahallenin bandaki "cedid" tabirindenyeni kurulduu anlalmaktadr. Bu mahallede ayrca Glabi BeCamiisi bulunmaktadr24.

H. 983'ten nce (1575-6) Mahmud Be'in, ve Etrak taifesininKzlba tehlikesi sebebiyle yarar at beslemeyip, "alet-i harb"(silah) tamamalar hakknda verilen hkmden de Yusuf Be'inmirliva olduklarn renmekteyiz2s. 983 hicri tarihine ait icmal def-terden anlaldna gre bu dnemde Mustafa Be orum Sanca-'nn bandadr26. orum, Osmanck, Karahisar- Demirli ve ski-lib Kazalarndan toplam 355.300 akalk hassa sahiptir. 980'li yllarOsmanl lkesinde genel tahrirlerin yapld bir dnemdir2? Aynzamanda orum iinde sancakbelerinin ok sk deitii bir d-nemdir. Yukarda zikrettiimiz gibi, sancakbelerinin nfuzlarnartrmak istedikleri ve bu maksatla halka kar acmasz icraatleryaptklar bilinmektedir. Hac Ahmet Paa2s'dan sonra mirliva olanMahmud Be bunun gzel bir rneini tekil eder. Ruus defterinegre 290.382 akalk hassa sahip olan Mahmud Be29,zmmi (gay-rimslim) bulunmad halde meyhane ihdas edip, vergi ald gibibununla da yetinmeyip, hamam camekannn stlerine dmesi so-nucu len kimselerin, icazetsiz defnedildii bahanesiyle, cenazesinikaldranlar hapse atmtr. Kad ve halkn ikayetleri neticesindegrevinden alnarak, Karahisar- arki sancakbeliine atandnbahane eden Mahmud Be, olay teftie gelen avuu beklemeyip,sancaktan ayrlm, sonuta Rum Beylerbei Mustafa Paa'ya bukonuyu halletmesi iin kesin hkm verilmitir30.

22. o., yl 2, Mhimme 7 (8. C. Ula, 976/1568), s. 924.23. Katip elebi, Tuhfetu'I-Kibar Fi Esfar'I-Bihar, stanbul 1973, s. 133-144 (vr

O. aik Gkyay).24- ID. 38 v. 7/b-20/a.25. O., yl 1, Mhimme 34, s. 374.26. ID. 244, v. 4/a.27. Kanuni devri (1520-1566) ve ill. Murad (1574-1595) devrinde Osmanl lkesin'"

de genel tahrirler yaplmtr. Bkz.: H. slamolu-nan, Osmanl mparatorluu'nda Devletve Kyl, stanbul 1991, s. 60.

28. O., C. i, Mhimme 31, s. 242-246.29. Ruus 262, BOA, Kamil Kepeci Tasnifi, s. 53.30. O., yl 1, Mhimme 34, s. 319.

46 LER BULDUK

Mhimme kaytlanndan rendiimiz son sancakbei BehramBe'dir. Vezir Osman Paa'nn douya yapaca sefer sebebi ile Os-manllardaki genel teamle uygun olarak, yol zerindeki sancakla-rn ordunun para ve erzak ihtiyacn karlamas cmlesinden, 40katar deve iin arpa ve saman erzak ve akann hazrlanmas o-rum Sancakbei Behram Be'den istenmekteydi31

16. yzyln son on ylndaki, tesbit edebildiimiz kadanyla,sancakbelerinin isimlerini orum er'iye sicilindeki kaytlanndanrenmekteyiz. Bu dnemde (1002-1004/1593-1595) Ali Be, Ta-ka Hasan Be sancakta grev yapmlardr32

b) Sancakbei Haslar

Kanuni'nin ilk yllanna ait sancak tevcih defterinde, orumSancakbei anigirba Haydar Be'in, 286.000 akalk hassa sa-hip olduu grlmektedir33 Incelediimiz dnemde ise sancakbeihaslannn artt dikkati ekmektedir. Nitekim 1575-1576 tarihin-de, yani incelediimiz icmal defterde, orum Sancakbei MustafaBe'in orum Kazas, Osmanck, skilib ve Karahisar- Demir-li'deki haslannn toplam 355.300 akay bulmaktadr34 AyniAli'nin risalesinde de sancakbei hass ayn miktardadr. Dolaysy-la Ayni Alilnin bu rakam incelediimiz defterden ald neticesinevarabiliriz35

Mustafa Be'in haslan ierisinde orum ehrinin, at pazar d-ndaki gelirleri (130.633 aka) en byk yekunu oluturmaktadr.Sancak gelirlerinin % 13'lk ksmn tasarruf eden sancakbeinindier gelirleri niyabet ve ky vergileri arlkldr.

ZEAMETLER

Geliri 20 bin akadan 100 bin akaya kadar olan dirliklere zea-met ad verilmektedir. Zeametleri tasarruf edenler ise zaim olarakadlandnlmaktadr. Zaimler umumiyetle devletin yksek dereceligrevlileri olduundan, serbest trnarlara sahiplerdir36

31. D., yl (1939), Mhinne 53, s. 176.32. Nazmi Tombu a.g.m., s. 24-25.33. D. 9772, TSMA (Topkap Saray Mzesi Arivi) h. 927-928 (1521-22), v. 3/b.34. TD. 244, v. 4/b. 35. Ayni Ali, Kavanin-i AI-i Osman, s. 22-23. Bu risaledeki dier kaytlar iin bkz.:

. Bulduk, a.g.m., s. 131.36. .L. Barkan, "Tmar" .A., s. 3 i i.

16. YZYLDA ORUM SANCAGI-II (D1RLtKLER) 47

ncelediimiz dnemde orum Sanca'nda 16 zaim bulun-maktadr. Her ne kadar icmal defterin sonunda verilen dkmde busay 17 ise de bu teyid edilmemektedir. Nitekim Ayni Ali'de de o-rum'da 16 zaim olduu belirtilmektedir3?

TABLO IIORUM'DAK ZEAMET SAHPLER.

Grevi Zeameti

Benamsa Miralay 47.927" Hasan - 39.000" Bal avuan- Dergal- Ali 29.000" Yusuf - 24.000" Bal avuan- Dergal- Ali 26.452" Dervi Katiban- Divan- Hmayun 17.200" Cernid Kethuda 20.189" aban - 20.100" Mustafa - 27.000" Ahmed v. Hacbekir - 22.000" BehlOI - 40.000" Hseyin (Amasya'da) - 26.300" Hsrev - 20.000" Ali - 22:000" Mehmed Yayaba 24.500" ehrl Mustafa - 34.100

Toplam 441.555

orum Sanca'ndaki zaimlerin bir ksmnn grevi belirtilmiiken, dierleri hakknda fazla bir bilgi mevcut deildir. Ancak dik-kati eken husus merkezden grevlendirilen zaimlerin bu dnemdedaha da arttdr. orum'daki 16 zaimin dirlikleri, sancak giderleri-nin % 16'sna tekabl etmektedir. Bu oran dier sancaklarla muka-yese edildiinde, zeamet nispetlerinin Osmanl sancaklar ierisin-de byk farkllklar arzettii fikrini kuvvetlendirmektedir. MeselaKaraman'a bal Akehir Sanca'nda, 1583 tarihinde, bu oran %21.5'a ularken38, Anadolu Eyaleti sancaklarndan Karahisar- Sa-hib'de, 1572'de, dirlik toplam ierisindeki zeamet orannn % lO'adt grlmektedir39

37. Ayni Ali, s. 23.38. M. Akif Erdoru, "Akehir Sanca'ndaki Diriiklerin IV. Murad Devrindeki Du-

rumu ve 1583/991 tarihli akehir Sanca cmal Defteri", OTAM, yl i,say i (1990), s.130.

39. . Bulduk, 16. Asrda Karalisar- Salib Sanca, Ankara 1993 (BaslmamDoktora Tezi), s. 320.

48

TIMARLAR

LERBULDUK

orum Sanca'ndaki dirIiklerin % 44'n tmarl sipahiler ta-sarruf etmektedir. Ancak sancaktaki tmarl sipahi saysnn 324'bulduu ve mterek tmadada birlikte bu saynn 404'e ulatgz nne alnacak olursa, bir tmarl sipahinin ancak toplam gider-lerin % O.lO'unu (binde on) tasarruf ettii ortaya kmaktadr. Fakatbu oran dahi birok sancak ortalamasnn stnde bir rakamdr.

TABLOlIITIMAR CNSLERNE GRE ORUM TIMARLARI.

Tmar Tr Birim Tmar i Tmarl Says i AkaEkn 3 3 9.300Mterek 6 2 21.855Be-nevbet 2 \ 53 40.596Ashiib- Mlk LO 4 40.160Cemaat i 3 4.300Dierleri 292 292 .02.47 i

TOPLAM 324 404 1.218.682

Tablodan da anlalaca zere, malikane-divani sisteminin birtemayl olarak orum Sanca'nda "ashab- mlk" trnarlarnemli bir yer tutmaktadr. Bir ailenin mlk veya vakf halindeyazlan bu trnarlarn sahipleri, cebellerini sefere emek veya ken-dileri sefere kmak artyla mlklerini oullar ya da varislerine b-rakabiliderdi. Sefere emedi diye, dier trnarlarda olduu gibimlkleri bakasna verilemezdi40

TABLO IVTIMAR TASARRUF EDENLERN NTEL.

Ad Grevi Dirlii

Sipahiler (313 Adet)brahim Serasker-i orum 5.000Ahmed Serasker-i Osmanck 7.000Trabzonlu Ali Yenieri 13.900Mahmud Yenieri 4.300brahim Katip 6.200Ali Mira1em-i Liva-i 0r.m 13.000kr avuan- Dergiih- Ali 14.600Mustafa avuan- Rum 6.000Kurd avuan- Rum 9.400Kaya avu 14.000Mehmed skilip, Katar eribas 16.000

40. . Ltfi Barkan, "Osmanl Devrinin "Ekncl Mlkleri" veya Mlk TmarlarHakknda Notlar", Toplu Eserler I, stanbul 1980, s. 899.

16. YZYLDA ORUM SANCAGI-II (DRLKLER) 49

t'

\r;"

ii'

f'

Tmar sahiplerinin % 7'lik bir ksm 10 bin akann zerinde t-mar tasarruf etmektedir. Bunlar daha ok merkezden terakki veyaberat alm grevlilerdir. XVI. yzyln sonlarna doru yenieri,solak, sekban vb. gibi ulufeye mutasarrf olan kapkullan ve der-gah- ali avu ve katiplerinin tmar tasarruf ettiine dair rneklergittike oalmaktadr.

TABLOYTIMARLARIN ADET YE MKTAR ASNDAN DURUMU.

Tmar Gelir Gruplar (Aka)

-1000 1000 2000 3000 4000 5000 +1OO2000 3000 4000 5000 OO

1 Tmar Adeti i 6 i 42 i118 i 70 i 25 i 42 21 i

1% i1.85

i 12.96

136.31

i21.60

i7.71

i12.96 i 6.48 i

Aka 3200 65500 268307 240769 107200 257 333 276373

1% i0.26

i5.37 i 22.01 i 19.75 i 8.79 i 21. LLL 22.671

Tmar sahiplerinin 2000-4000 aka arasnda sahip olduklar t-marlar, tm ~irlikler ierisinde % 42'lik bir orana tekabl etmekte-dir. Dolaysyla "kl tmar" olarak adlandnlan dirlik sahibi sipa-hiler bu sistemin adeta "orta direi" saylabilir. Ancak tmar gelirgruplarnn adet ve aka olarak mukayesi yapldnda, dier birsyleyile tmar bana den aka oranlan esas alndnda birdengesizliin bulunduu dikkati ekmektedir. Tablodan da anlala-ca gibi 2000-4000 akalk trnara sahip olanlar toplam trnarlarn% 58'ini olutururken, tmar gelirlerinin ancak % 42'sine tasaruf et-mektedirler. Buna mukabil 5000 ile +10000 akalk trnar olanlar,% 19'1uk bir oran temsil etmekteyken, tmar gelirlerinin % 44'nellerinde bulundurmaktadrlar (bkz.: Grafik 2). Bu oranlar tmar sa-hipleri arasndaki dengesizliin, 16. yzyln sonunda artarak de-vam ettiinin birer iaretidir. Merkezden grevlilere yksek gelirlitrnarlarn tevcih edilmesi, bu olumsuz durumun ortaya kmasnnnemli sebebIerindendir.

50 LER BULDUK

Tlmarlarin adet ve akca olarakdaglUmi

(Umar ayii) (AJ:caYud.i)140 --------------- ..----.--------- ..---- 25

120

100

80

60

40

20

O-1000 1000 2000 3000 4000 6000

2000 1000 4000 6008 6000(I.Ur .",Iyel.rl)

- Tlmar adetl ~ Akca %'sl

Grafik: 2. Tmarlarn Adet ve Aka Olarak: Dalm.

!i21.67

20

15

LO

5

O.10000

iili

~'.

000000010000000200000003000000040000000500000006000000070000000800000009000000100000001100000012