1838 1841 yllarinda sivas ta aile hayati family life in sivas between 1839 1841

8/7/2019 1838 1841 Yllarinda Sivas Ta Aile Hayati Family Life in Sivas Between 1839 1841

1/178

SELUK NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

TARH ANABLM DALIYAKINA TARH BLM DALI

1839-1841 YILLARINDA SVASTA ALE HAYATI

YKSEK LSANS TEZ

DANIMAN

YRD. DO. DR. HSEYN MUMAL

HAZIRLAYAN

054202041002

ZEHRA HZMETL

KONYA 2008


2/178

I

NDEKLER

NDEKLER.....I

NSZ....IV

KISALTMALARVI

TABLOLAR LSTES....VII

GR......1

A. Aratrmann Amac, nemi ve Snrlar...1

B. Aratrmann Muhtevas ve Metodu..2

C. eriye Sicilleri nin Aratrmamz Asndan nemi.......3

BRNC BLM

1839 - 1841 YILLARINDA SVAS'IN SOSYAL VE EKONOMK DURUMU

I. OSMANLI DEVLETNN NDE BULUNDUU DURUM6

II. SVASIN SOSYAL VE EKONOMK DURUMU.15

A. Yeryz ekilleri 15

B. Tarihi16

C. Ynetimi...23

D. Ekonomisi.27

E. Eitimi...30


3/178

II

II. BLM

SVASTA FZK VE DEMOGRAFK YAPI

I. SVAS MAHALLELER..34

II. SVAS EVLER...39

III. SVASIN DEMOGRAFK YAPISI..46

A. Mslman Nfusu 47

B. Gayr-i Mslim Nfusu51

III. BLM

SVASTA ALE OLUUMU

I. ALE VE OLUUMU55

A. Nian.57

B. Evlenme.....59

II. EVLLKTE MEHR.62

III. KADINLARIN ALE NDEK YER 66

IV. OK ELLK DURUMU...710

V. OCUKLAR VE OCUK SAYISI...77

VI. ALE FERTLERNN KULLANDII SMLER VE UNVANLAR .80

VII. KLE VE CARYELER.85


4/178

III

IV. BLM

ALENN EKONOMK DURUMU VE SAHP OLDUU EYALAR

I. ALENN EKONOMK DURUMU889

II. ALENN SAHP OLDUU EYALAR.93

A. Ev Eyalar...93

B. Tarm Aletleri ve Silahlar.......1000

C. Gayr-i Menkuller........1022

D. Giyim Kuam ve Ziynet Eyalar....10303

1. Kullanlan Kumalar...10303

2. Giyim Kuam.10404

3. Ziynet Eyalar10606

V. BLM

ALENN DAILMASI

I. BOANMA.108

II. VAS VE VESAYET KURUMU...110

III. ALEDE LMLER.....112

IV. MRAS PAYLAIMI...114

V. BOR VE ALACAKLAR..116

SONU........119

BBLYOGRAFYA.........124

EKLER ....137


5/178

IV

NSZ

1839-1841 yllarnda Sivasta aile hayat konulu aratrmada Sivasta aileyaps, belirtilen tarihler kapsamnda aydnlatlmaya allmtr. Konunun

seiminde bahsedilen yl aralnn tercih edilmesinde, Tanzimatn henz ilan

edildii yllar olmas etkili olmutur. Aratrmamza kaynak olarak Sivas eriye

sicillerinden 20 numaral defterden yararlanlmtr. Bu defter ierisinde bulunan

tereke kaytlar Sivasta aile yapsn ortaya koyacak veriler sunmaktadr. Ayn

zamanda tereke kaytlarndan baka aratrma konumuzla ilgili yaplm olan

bilimsel aratrmalardan da yararlanlmtr.

1839-1841 yllarnda Sivasta aile yaps ele alnrken ilk olarak bu yllarda

Osmanl ve Sivasn iinde bulunduu sosyal ve ekonomik durum ortaya

konulmutur. Aratrmann I. Blmn oluturan bu blmde, belirtilen yl

aralnda Sivasn tarihi, ynetimi, ekonomisi ve eitimi ele alnmtr.

II. Blmde Sivasn fizik ve demografik yaps ele alnarak ilk olarak,

Sivasta dnemin mahalle ve evleri hakknda aklamalara yer verilmitir. Ardndan

ehrin demografik yaps irdelenerek dnemin Mslman ve gayr-i Mslim nfusu

hakknda edinilen bilgiler ve verilen tablolarla eitli yorumlamalara gidilmitir.

Ailenin oluumunun akland III. Blmde ise Sivasta nian, evlenme ve mihir

konularna yer verilmi, ok elilik durumunun ocuk says ile ilikisi ve ailede

ocuklarn durumu ortaya konulmaya allmtr. Yine ayn blmde aile

fertlerinin kulland isimler ve unvanlar belirtilerek ailenin yesi olarak


6/178

V

deerlendirilen kle ve cariyeler, ailedeki konumlar ve Sivasta cariye sahibi olan

kimselerin maddi durumlar gz nnde tutularak deerlendirilmitir.

Ailenin ekonomik durumunun ele alnd IV. Blmde Sivasta Mslman

ve gayr-i Mslimlerin maddi durumlar ayr ayr ele alnarak tereke kaytlarndan

seilen rneklerle aydnlatlmaya allmtr. Fotoraf rnekleriyle zenginletirilen

bu blmde terekelerde karlalan ev eyalar, tarm aletleri, silahlar, kiilerin

sahip olduu gayr-i menkuller ele alnm ailenin giyim kuam ve ziynet eyalarna

yer verilmitir.

Son blmde ise ailenin dalmas ele alnarak boanma, lm, miras

paylam ve vasilik kurumu aklanmaya allm, bor ve alacak meselelerine

yer verilmi, nihayet bor al veriinin sosyal dayanma ya da ticar boyutu

belirlenmeye allmtr.

Aratrmada yardmn ve desteini benden esirgemeyen danmanm Yrd.

Do. Dr. Hseyin Mumala teekkr bir bor bilirim.

Zehra Hizmetli


7/178

VI

KISALTMALAR

SS Sivas eriye Sicilleri

Haz. Hazrlayan

Bkz. Baknz

M.S. Milattan Sonra

M. Milad

H. Hicr

Nr. Numara

ev. eviren

(ed) Editr

S. Say

s. Sayfa

vs. ve saire

Yay. Yaymlayan


8/178

VII

TABLOLAR LSTES

Tablo 1: 20 Numaral Sivas eriye Sicilinde Rastlanlan Mahalle Adlar........37

Tablo 2: 1839-1841 Yllarnda Sivasta Ev Fiyatlar...43

Tablo 3: 1839-1841 yllarnda Yksek Fiyatl Evler ve Sahipleri........ ........... ........... ....... 45

Tablo 4: Seyyahlara Gre Sivas Nfusu.......................................................................... 48

Tablo 5: 1839-1841 Yllarnda Sivasta Cinsiyetlerine Gre Tereke Sahipleri .......... ....... 50

Tablo 6: 1831 Nfus Saymnda Gayr-i Mslimlerin Youn Bulunduu Mahalleler........ 53

Tablo 7: 1839-1841 Yllarnda Sivasta Tereke Sahiplerinin Cinsiyetlerine ve Sosyal

Durumlarna Gre Snflandrlmas ................................................................................ 61

Tablo 8: 1839-1841 Yllarnda Sivasta Mihir Dalm .................................................. 64

Tablo 9: 1839-1841 Yllarnda Sivasta En Yksek Mihir Sahipleri ......... ........... .......... .. 65

Tablo 10: 1839-1841 Yllarnda Sivasta Kadn Tereke Sahiplerinin Medeni

Durumlar ....................................................................................................................... 68

Tablo 11: 1839-1841 Yllarnda Sivasta Terekesine Gre Zengin Kadnlar ......... .......... . 69

Tablo 12: 1839-1841 Yllarnda Sivasta Tereke Kaytlarna Gre ok Elilerin

ocuk Saylar ................................................................................................................ 74

Tablo 13: 1839-1841 Yllarnda Sivasta ok Eli Evlilerin Sosyal Statleri ................... 75

Tablo 14: 1839-1841 Yllarnda Sivasta Mslman Ailelerin Sahip Olduklar

ocuklarn Say ve Cinsiyetleri....................................................................................... 78

Tablo 15: 1839-1841 Yllarnda Sivasta Gayr- Mslim Ailelerin Sahip Olduklar

ocuklarn Says ve Cinsiyeti ........................................................................................ 79


9/178

VIII

Tablo 16: 1839-1841 Yllarnda Sivas Terekelerine Gre Miraslar ........ ........... .......... .. 81

Tablo 17: 18391841 Yllarnda Sivasta Mslman Terekelerde Sk Karlalan

simler ............................................................................................................................ 83

Tablo 18: 1839-1841 Yllarnda Sivasta Terekelerde Geen Unvanlar ......... ........... ....... 84

Tablo 19: 1839-1841 Yllarnda Sivasta Mslmanlarn Gelir Durumu............ ......... ..... 89

Tablo 20: 1839-1841 Yllarnda Sivasta Gayr- Mslimlerin Gelir Durumu ........ .......... . 90

Tablo 21: 1839-1841 Yllarnda Sivasta Mal Varl En ok Olan Mslman

Terekeleri ....................................................................................................................... 91


10/178


11/178

2

B. Aratrmann Muhtevas Ve Metodu

Aratrmamza 18391841 yllarnda Osmanlnn ve Sivasn sosyal ve

ekonomik durumu ile balanmtr. Daha sonra Sivasn tarihesi, demografik yaps,

ynetimi, mahalle ve evleri hakknda verilen bilgilerle Sivas ehri tantlrken, sz

konusu dnem ierisinde Sivasta aile kurumunda evlenme, ok elilik, ocuk says

gibi konulara yer verilerek Sivasta aile oluumu ortaya konulmaya allmtr.

Bununla birlikte boanma ve miras paylam gibi konularla da ailenin dalmas ele

alnmtr. Bu erevede Osmanl toplumunun genelinde olduu gibi temel yaps aile

olarak bilinen Sivas toplumunun yaad mekn da aratrlarak, barnma ihtiyacnn

nasl karland belirlenmeye allmtr. Ayrca sahip olunan eyalarn eitlilii ve

says, ailenin zenginliini ortaya koyduu kadar sosyal ve kltrel durumunu

yansttndan, konu bu ynyle de aratrmamz ierisinde yer almtr.

Buraya kadar, aratrmamzn amac hakknda bilgi verilmiti. Bundan sonra, bu

aratrmann hazrlanmas safhasnda kullanlan metotlara deinilebilir. ncelikle, 20

numaral Sivas eriye sicili gzden geirilerek iinde bulunan tereke kaytlar

gnmz Trkesine transkript edilmitir. Bu defterde toplam 123 adet tereke kaydna

rastlanlmtr. Tereke kaytlar transkript edildikten sonra, ayr ayr filenerek

konularna gre tasnif edilmitir. Bylece, tereke sahiplerinin ka eli olduklar, ocuk

saylar, hangi mahallede oturduklar, tereke miktarlar, mal varlklar, borlar,

alacaklar ve bu konudaki muhataplar gibi zelliklerinin de tespit edilmesi mmkn

olmutur. Bu verilerin yardmyla da eitli grafikler oluturulmu, bylece, sz

konusu verilerin mukayese edilebilmesine imkn verilmitir.


12/178

3

C. eriye Sicilleri nin Aratrmamz Asndan nemi

eriye sicilleri Osmanl Devletinde eitli mahkeme tutanaklarnn ve merkez

hkmetle karlkl olarak gerekletirilen yazma suretlerinin kadlar tarafndan

kaydedildii defterlerdir. eriye sicilleri, eri mahkemelerde yarg grevini yerine

getiren kadlar tarafndan tutulur. Kadlar, insanlar arasnda meydana gelen

anlamazlklar eri hkmlere gre karara balamak iin sultanlar veya onlarn

yetkili kld ahslar tarafndan grevlendirilen, kendilerine hkim veya hkim--er

de denilen kimselerdir1.

eri, hukuk ve idar ynden nemli vazifeleri olan kadlar, bu geni vazifeleri

nedeniyle, kendilerine gelen hkm ve fermanlarla bunlara verilen cevaplar, ayrca

grdkleri eitli davalara ilikin vermi olduklar hkmleri kaydetmek iin sicilleri

tutmulardr2. Bu defterlere eri mahkemeler tarafndan verilen her eit ilm, hccet

ve eri evrak asllarna uygun olarak kaydedilmektedir3.

eriye Sicillerine kaydedilen her trl belge belli bir usule gre

dzenlenmitir. Sakk- eri usul denilen bu usulle eriye sicilinin belli standartlarda

tutulmas salanarak bu kaytlarn tanzimi meselesi dzenli ve salam bir kaideye

oturtulmutur4. Kadlar baz hukuk meseleleri bu kaytlara bavurarak zdklerinden

sicil defterlerinin korunmasna5 ve dzenli bir ekilde tutulmasna byk zen

gstermilerdir.

1 Ahmet Akgndz, slam Hukukunun Osmanl Devletinde Tatbiki: eriye Mahkemeleri ve eriye Sicilleri,

Trkler, Ankara 2002, X, s. 54.2smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devletininlmiye Tekilat, Ankara 1988, s. 109.3 Akgndz, eriye Mahkemeleri, s. 57.4 Akgndz, eriye Mahkemeleri, s. 58.5 M. Akif Aydn, Osmanlda Hukuk, Osmanl Devleti ve Medeniyet Tarihi, stanbul 1994, s. 418.


13/178

4

eriye sicilleri memleketin ok eitli maddi ve kltrel konular zerinde

yaplan mahalli aratrmalarn birinci derecede kaynaklardr6. Bu kaynaklar toplum

hayatnn durumunu ve bunun karsnda devletin tavr ve adl gidiatnn ne durumda

olduunu grmek bakmndan byk nem tamaktadr7.

eriye sicilleri Trk tarihi iin nemli olduu kadar Osmanl mparatorluuna

bal olan milletler iin de ok deerli ariv malzemelerindendir8. Bugne kadar

yazlm olan Osmanl tarihlerinde grlen yanllklarn dzeltilmesi, Osmanl tarihi

ve tekilat hakknda daha doru ve eksiksiz aratrmalar yaplabilmesinde eriye

sicillerinden de faydalanmak mmkndr9

.

Osmanl sosyal hayatnn temel kaynaklarndan biri olan eriye sicillerinin, ait

olduu dnemde yaanan hayatn btn ynlerini gstermesi asndan nemi

byktr10. Dolaysyla bu kaytlardan eski Trk aile yaps, nianlanma, evlenme gibi

messeselerin nasl iledii, kadn ve erkein kullanabildii boanma hakknn ne

ekilde kullanld gibi konularda nemli bilgilere ulalabilir11.

Osmanl Devletinin ekonomik, sosyal ve ehircilik tarihi konusundaki

aratrmalar iin vazgeilmez kaynaklardan biri olan eriye sicillerinde, mahkeme

kararlar, zabtlar, hccetler, bor senetleri, emir suretleri, avarz kaytlar, mlk

6 Feyyaz Grkan, eriye Mahkemeleri Sicilleri zerinde Bir Aratrma IX. Trk Tarih Kongresi, Ankara

1988, s. 765.7 Feridun M. Emecan, Osmanllarda Devlet, Toplum ve Mahkeme 18. Yzyl Kad Sicilleri Inda Eypte

Sosyal Yaam, stanbul 1998, s. 79.8 Komisyon, eriye Sicilleri, stanbul 1988, s. 12; Grkan, eriye Mahkemeleri, s. 765.9 Grkan, eriye Mahkemeleri, s. 767.10 Muhiddin Tu- Adnan Grbz- mer Demirel, Osmanl Ailesi le lgili eriye Sicillerinden Seilen rnek

Belgeler, Sosyo- Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, Ankara 1992, s. 849.11 Komisyon, eriye Sicilleri, s. 13.


14/178

5

satlar ve narh fiyatlar gibi belgelerin yannda, dank olarak tereke kaytlar da

bulunmaktadr12.

Terekeler, Osmanl ekonomik ve sosyal aratrmalarnda mhim

kaynaklardandr. Bu kaytlar, len kimselerin braktklar mallarn tespit edilip, bu

mallarn eriat esasna gre blnmesini gsteren belgelerdir13. Vefat eden

kimselerden miras kalan mallar, kadnn bu ilerle grevli memuru kassamn14

nnde saylr ve bunlar yetkili bilirkiiler araclyla kymetleri belirlenerek detayl

muhallefat listeleri dzenlenirdi15.

Tereke kaytlarnda Osmanl aile yaps ve ailenin eitli ynlerine k tutan

pek ok bilgiye ulamak mmkndr. lenlerin sosyal meneleri, medeni halleri, aile

yaplar, mahalleleri, her trl giyim ve ev eyas, mutfak takmlar, tarla malzemeleri

gibi bilgileri sralayan tereke kaytlar hem itima hem de iktisad hayat iin zengin

malzemeler tar. Bununla birlikte bu belgelerde, vefat eden kiinin borlar ve

alacaklar da yer alr. Bu ynleriyle de tereke kaytlar pek ok konuda fikir sahibi

olmamza yarayan veriler sunmaktadr. Bu nedenle de konumuz asndan ayr bir

neme sahiptir.

12 Alpay Bizbirlik, Tereke Defterleri ve Edirne Tereke Defterleri zerini Bir Deneme, Trkler, X, Ankara

2002, s. 731.13 Serap Ylmaz, ranl Ermeni Bir Tccarn Terekesi ve Ticari Etkinlii zerine Dnceler, Tarih

ncelemeleriDergisi, S. VII, zmir 1992, s. 191.14 Kassam, szlkte taksim eden, bltren anlamna gelirken Osmanl uygulamasnda, miras davalarnda bizzat

dava mahalline giderek, gerekli tahkikat yapp, ihtilaf hakknda bir neticeye vardktan sonra, davay hkme

balayan ve terekeyi varisler arasnda taksim eden eri memuru ifade etmektedir. Bkz. Sait ztrk, kassam,

Trkiye Diyanet Vakfslam Ansiklopedisi, XXIV, stanbul 2001, s. 579.15 Bayram rekli- Alpay Bizbirlik, Karaman Valisi elik Mehmet Paann Terekesi Trkiyat Aratrmalar

Dergisi, S. 1, Konya 1994, s. 177.


15/178

6

I. BLM

18391841 YILLARINDA SVASIN SOSYAL VE EKONOMK

DURUMU

I. OSMANLI DEVLETNN NDE BULUNDUU DURUM

Osmanl Devleti, XVIII. yzyla gelinceye kadar, yapt fetihlerden krl

karken bu yzyldan sonra, arka arkaya yenilgiler almaya balam, devletin

merkeziyeti yapsnda farkllklar olumutu. Osmanlnn karsndaki bat, eskisi

gibi deildi. Osmanllara nazaran deniz ticareti ve teknoloji asndan belirli bir

stnlk kazanmt. Artk Osmanl Devletinin hasmlar da kuvvetliydi. Ayn

zamanda bu hasmlar karlar rttnde birlikte hareket edebiliyorlard16.

Tmar sisteminin yerini iltizam usulne brakmas, eyaletlerde merkez otoriteyi

sarsacak sebepler douruyordu. XIX. yzylda devletin en nemli sorunlarndan birisi

de kukusuz bamszlk hareketleriydi. Devletten ilk kopmalar bu yzylda balad ve

devam etti. Bu dnemde ordunun durumu da yeterli deildi. Yenierilerin says sava

artlarnn deimesinden dolay artrlm, bu art beraberinde sosyal, siyasal ve

ekonomik baz sorunlar getirmiti17.

Bu dnemde Osmanl Devletinde retim ve tketim esnaf loncalarnn

denetimindeyken i ve d ticaret devletin denetiminde ve gzetiminde belirli kurallara

gre yaplyordu18. Ancak ticar ayrcalklar ve geniletilen kapitlasyonlarn da

16 Bu konuda bilgi iin baknz. Cemal Kafadar, Osmanl Tarihinde Gerileme Meselesi, Osmanl Geriledi mi?,

stanbul 2006.17 Oral Sander,Ankann Ykselii ve D, Ankara 1987, s. 106.18 Musa adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaplar, Ankara 1991, s. 6.


16/178

7

etkisiyle Osmanl endstrisini gelitirme abalar sonusuz kalyordu.

Osmanl Devleti XIX. yzylda toprak ve nfus bakmndan dnyann en byk

devletlerinden birisiydi. Yzyla gelininceye kadar byk badireler atlatm, haliyle

ypranmt. Dnya, ekonomik, siyas, asker pek ok alanda deiim geirmi, bu

alanlarda ve zellikle sava tekniklerinde gittike ilerleyen lkelerle komu olunmutu.

Bu nedenle Osmanl Devleti, gerek teknolojik gelimeleri gerekse deien dnya

dzenini yakalama abas ierisine daha XIX. yzyl ncesinde girmiti19.

XVIII. yzyln sonlarnda dnya politika ve dengelerinde nemli bir takm

deimeler yaand. Ruslarn, Balkanlar ve Akdeniz Blgesinde yaylma politikasn

gtmeleri, 1774te Ruslarla yaplan Kk Kaynarca Anlamas ile sonuland.

Nitekim bu antlama ile Ruslar, Karadeniz ve boazlar kullanarak, Akdeniz

Blgesinde yaylma politikasn harekete geirmeye balamlardr. Zira Rusya, bu

antlamayla Osmanl Devletinde serbest ticaret yapma hakkn elde ediyordu. stelik

Rusya, bu hakk sadece kendisi iin deil Rus bayra altnda olmak kaydyla istedii

yabanclar iin de elde etmiti20. Kk Kaynarca Antlamas, Rusyaya Hristiyan

tebas zerinde himaye hakk tanmt. Rusya, bu hakk kullanarak srekli Osmanl

Devletinin i ilerine mdahale etme frsatn da yakalamtr21. Bu antlamann Rus

arna padiah unvann vermesi ve Rusyaya diledii yerde konsolosluk aabilme

hakknn tannmas, Rusyann Osmanl Devleti zerinde bask kurma abasnda etkili

19 Osmanl sanayi geliimi hakkna bilgi iin baknz. Edward C. Clark, Osmanl Sanayi Devrimi

Tanzimat,Ankara 2006, s. 499-512.20 Ali hsan Ba, ngilterenin Osmanl mparatorluunun Toprak Btnl Politikas ve Trk

Diplomasisinin aresizlii, ada Trk Diplomasisi: 200 Yllk Sre, Ankara 1999, s. 45.21 Sleyman Kocaba, Trkiye vengiltere, stanbul 1985, s. 53.


17/178

8

olmutur22. Bu antlamann ac sonularndan biri de Krmn ilhak edilmesidir. Rusya

Krmn ilhakyla Karadenize tam anlamyla km, byk lde genileme

politikasn gerekletirmitir23.

XVIII. yzyln sonlarnda meydana gelen Fransz htilali, devletler zerinde

nemli etkiler yaratm, dnya dengelerini deitirmitir. Balangta ihtilalin Osmanl

toplumuna dorudan bir etkisinin olmayaca, bu hareketlerin, Fransann bir i

sorunu, hatta Osmanl topraklarna giremeyecek bir Hristiyan sorunu olarak

dnlmtr24.

Osmanl Devleti eitli uluslardan oluuyordu. Ancak Fransz ihtilalin yaym

olduu milliyetilik akm, Osmanl Devletinin millet sistemiyle badamyordu25. Bu

nedenle Osmanl Devleti Avusturya ve Rusya ile sava halinde olunmasnn da

etkisiyle, ihtilale ilgisiz kalmsa da26 ihtilal sonucunda Avrupada yaylan ulusuluk,

hrriyet, eitlik, prensipleri, XIX. yzyln balarndan itibaren Osmanl

mparatorluunu da etkilemeye balad. Nitekim 4 ubat 1804te Srp syan ve 12

ubat 1821de Morada Yunan syan, bu fikirlerin etkisiyle ayrlk dncelerle

karlan isyanlard27.

htilalin zararl etkilerinden korunmak iin, uluslar aras zeminde savunma

durumuna geen Osmanl Devleti, XVIII. yzyln sonlarndan balamak zere XIX.

yzyl boyunca kendi kuvvetine dayanan bir siyasetten uzaklaarak, devletlerin

22 Ali hsan Ba, Osmanl Ticaretinde Gayri Mslimler, Ankara 1998, s. 15.23 Ba, Trk Diplomasisinin aresizlii, s. 45.24 Sander, Ankann Ykselii ve D, s. 110.25 Glnihal Bozkurt, Gayrimslim Osmanl Vatandalarnn Hukuki Durumu 18391914, Ankara 1996. s. 40.26smail Soysal, Fransz Diplomasisi Mnasebetleri (17891802), Ankara1999, s. 101.27 Hseyin Pazarc, Uluslararas Hukuk Dersleri, I, Ankara 1985, s. 64.


18/178

9

menfaat atmalarndan istifade etme temeline dayanan, bir denge politikas

izlemitir28. Bu politikay izlemekteki ama ise Avrupann byk devletleri arasnda

kar atmalarndan yararlanarak, devletin siyasal bamszln ve toprak

btnln srdrmektir.

III. Selim padiah olduktan sonra (6 Nisan 1789) Avusturya ve Rusya ile devam

eden savalara, Avusturya ile yaplan Zitovi (1791) ve Rusya ile yaplan Ya (1792)

Antlamalaryla son verilmitir29. Bu dnemde devletin askeri bakmdan zayflamas,

toprak btnlnn ve bamszlnn korunmasnda diplomasiyi n plana

karmtr. Diplomasinin gereklemesi iinse buna uygun kurumlar gelitirmenin ve

bu konuda uzman kiiler yetitirmenin nemli olduu anlalmtr.30

III. Selim, devletin iine dt durumdan kurtarlabileceine inanyordu. Bu

nedenle slahat giriimlerinde bulundu. Bu dnemde yaplan Meclis-i Meveret adl

toplantlarda devlet adamlar, devletin gidiat hakknda neler yaplabileceini dile

getirmilerdir. Bu gr ve dnceler rapor halinde hazrlanarak Islahat Layihalar

adyla padiaha sunulmutur. Bu raporlar dorultusunda ve III. Selim in nderliinde

Nizm- Cedit denilen bir takm yeniliklere giriilmitir. III. Selimin 17891807

yllarn kapsayan padiahl, Kabak Mustafa syanyla tahttan indirilmesi eklinde

sonulanmtr31. Osmanl Devleti, yaplmaya giriilen bu slahat giriimleriyle deien

dnya dzenine ayak uydurmak ve eksik grnen noktalardaki boluklar doldurmak

28 Gl Akyldz, III. Selimin D Politika Anlay ve Diplomasi Reformu erevesinde Batllama Siyaseti

Trkler, XII, Ankara 2002, s. 664.29 Vakur Versan, Osmanl Devletinde Tanzimattan Sonra Bat Devletler Hukukunun Benimsenmesi, ada

Trk Diplomasisi: 200 Yllk Sre, Ankara 1999, s. 106.30 Sander,Ankann Ykselii ve D, s. 113.31 adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentleri , s. 5.


19/178

10

iin abalamtr. Ama getirilmeye allan bu yeni dzen ulema ve bir ksm ynetici

ibirliiyle, yenieriler tarafndan durdurulmutur.

Osmanl mparatorluunda gerek anlamda reformlar balatan kiinin II.

Mahmut olduunu syleyebiliriz. O, reformlar gerekletirmekle kalmam, onlar

engelleyen unsurlar da bertaraf etmeye almtr. Bu nedenle imparatorluk zerinde

kalc etkileri olmu, giriilen yenilik hareketleri baarl sonular dourmutur. II.

Mahmutun reform hareketleri dnemini de aarak kendisinden sonra da devam

etmitir. Bilindii gibi Tanzimat Fermannn ilan her ne kadar Abdlmecid dnemine

rastlasa da hazrlk safhas II. Mahmud dnemindedir32

.

II. Mahmud tahta getii ilk yl devlet otoritesini salamlatrmak iin baz

nlemler ald. Bu nlemlerden birisi de ayanlarla imzalanan Sened-i ittifaktr33.

Bilindii gibi II. Mahmud tahta bir ihtilal sonucunda kmt. Bu dnemde Alemdar

Mustafa Paa ile birlikte Rumeli ve Anadolu ynlar stanbulda egemen

konumdayd34. te bu szleme ynlar merulatrp kurumsallatrrken; ayn

zamanda onlar bask alnda tutan bir belge zelliindeydi35.

Sened-i ttifak XIX. yzyl anayasa hareketlerinin bir balang noktas

sayabiliriz. Bu szlemenin imzalanmasndaki asl ama, merkez otoriteye kafa tutan

yn ve valilerin ballklarnn yeniden salanmasyken, bu belge padiahn mutlak

32 Enver Ziya Karal, Glhane Hatt- Hmyununda Batnn Etkisi, Tanzimat Deiim Srecinde Osmanl

mparatorluu, Ankara 2006, s. 78.33 Mehmet Maksudolu, Osmanl Tarihi 1299-1922, stanbul 2001, s. 261.34 Mehmet Seyittanlolu, Yenileme Dnemi Osmanl Devlet Tekilt, Trkler, XIII, Ankara 2002, s. 563.35 Sina Akin, 1839da Osmanl lkesinde deolojik Ortam ve Osmanl Devletinin Uluslararas Durumu,

Mustafa Reit Paa ve Dnemi Semineri Bildiriler, Ankara 1994, s. 8.


20/178

11

otoritesine ilk kez hukuk bir snrlama getirmitir36. ynlar, bylece padiahn

mutlak otoritesi karsnda, kendilerinin durumlarn garanti altna almak

istemilerdir37. Sened-i ttifak, btn bunlarn yannda bizlere o dnemde ynlarn ne

kadar nemsendiini de gsterir. ynlar artk onlarla ayn masaya oturulacak kadar

glenmitir. Bu nedenle II. Mahmud ilk olarak ada bir ordu kurup, merkez

otoriteyi glendirmek istemitir.

Sened-i ttifakn ardndan Sekban- Cedid Oca kurularak yeniden asker

slahatlara giriildi. ok gemeden bu olay yenierilerin isyanyla sonuland.

Alemdar Mustafa Paay ldren yenieriler saraya yneldiler. Bunun zerine, II.

Mahmud sekban- cedid i datmay ve slahatlar yok etmeyi kabul etmek zorunda

kalmtr. Bylece asker slahat XVIII. yzyl boyunca gndemden kmtr. II.

Mahmud bu olaydan sonra reform hareketlerinin baarl olabilmesi iin reform

kartlarnn yok edilmesini ve devlet otoritesini yeniden kurmay zorunlu grmtr38.

Bu bakmdan asker slahatlarn yaplabilmesi iin yenierilerin kaldrlmas

gerekiyordu. stelik Yanya yn Tepedelenli Ali Paann harekatnda (1820) ve

Rumlarn isyannda (1826) yenierilerin baarszl gn na kmt.

Yenierilerin d devletler karsndaki durumu da hi i ac deildi. Onlarn bu

baarszlklar karsnda II. Mahmud yeniden asker bir rgtlenmeye giderek Ekinci

Ocan kurdu (1826). Yenierilerin ok gemeden isyan etmesi oca kaldrmak iin

uygun bir frsatt39. Bu frsat deerlendiren II. Mahmud yenieri ocan kanl bir

36 Sander,Ankann Ykselii ve D, s. 115.37 Halil nalck, Sened-i ttifak ve Glhane Hatt- Hmynu, Tanzimat Deiim Srecinde Osmanl

mparatorluu, Ankara, 2006, s. 86.38 Robert Mantran, Osmanlmparatorluu Tarihi, ev. Server Tanilli, II, stanbul, 1999, s. 30.39 Akin, 1839da Osmanl lkesi, s. 9.


21/178


22/178

13

Akdenizde de Cezayir elden kmtr44.

1831 ylnda en nemli eyaletlerden biri olan Msrda Mehmet Ali Paa isyan

sz konusuydu. Ktahyaya kadar ilerleyen isyanc kuvvetler byk baarlar elde

ettiler45. Mehmet Ali Paann bamszlk istei ve bu amala uluslar aras

giriimlerde bulunmas Osmanl Devletini ngiltereye yaklatrd. 1839da ngiltere

ile yaplan Balta Liman Antlamas bu yaknlamadan kaynakland46. Msr sorunu,

Osmanl ordusunun Mehmet Ali Paaya Nizipte yenilmesinin ardndan II.

Mahmudun lmnden sonra geici olarak zmlenebildi. Neticede Msra yar

bamszlk verildi47

.

Ayrlk isyanlarn ve devletten kopmalarn yaand bu dnemde, devletin bir

i sorunu olan Mehmet Ali Paa syan, Avrupa devletlerinin desteiyle

zmlenebilmiti. Rusyann Akdenizdeki karlar dorultusunda Osmanl

Devletinin yannda olmas, ngiltere ve Fransann dou Akdenizdeki karlarn

tehlikeye sokmutu. Bu nedenle yaptklar yardmda ama, yine kendi karlarna

hizmet etmekti. Nihayet 1840 ylnda Londrada yaplan bir konferansla Msr sorunu

devletlerin karlarna uygun bir ekilde noktalanmtr.

II. Mahmut, youn i ve d sorunlarn yaand bu dnemde askerlik alannda

eitli dzeyde okullar am, donanma ve dier asker snflarda nemli iyiletirme

almalar yapmtr. II. Mahmut dneminde yaplan geni kapsaml yenilikler Yunan

isyan ve Msr meselesi gibi devleti uzun sre uratran skntl bir zamanda

44 Sander,Ankann Ykselii ve D,s. 118.45 adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentleri, s.5.46lber Ortayl,mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul 2006, s. 54.47 adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentleri, s.5.


23/178

14

gereklemitir48. Ayrca asker reformlarn yan sra, idare ve eitim alannda da

dzenlemelere gidilmitir. Hkmet uras, Adliye leri Yksek Kurulu, Askerura

Dairesi bu dnemde oluturulan idar meclislerdir. Bunlarn yan sra modern eitim

kurumlar da alarak Avrupaya eitim iin renci ve subay da gnderilmitir49.

Pek ok skntnn yaand bu dnemde lke ynetiminde merkezilemeye de

gidilmi yeni ynetin anlaynn gerektirdii uzman memurlar ve uzman kurumlar

birbiri ardna kurulmaya balamtr50.

Yukarda ifade edildii gibi Tanzimat dnemi, II. Mahmudun 1826da

balatt yenilik hareketlerinin bir devam niteliindedir51. Tanzimat fermannda

hkim olan dnce Mslmanlarla gayrimslimler arasnda tam bir eitlik

salamaktr. Tanzimatlara gre, bu eitlik sayesinde imparatorlua bal btn teba

birbirine kaynaarak hep beraber imparatorluun devam iin hizmet edeceklerdi52.

Osmanl temel messeselerinin bat modeline brnmesi ve baty rnek alarak

imparatorluu kurtarma gayreti, Tanzimat hareketinin temelini tekil etmitir53

. Bu

durum kendi z deerlerinden kopuk, batl modellerin taklidi eklinde ortaya

kmtr. Ancak Fermann getirdii yeniliklerin uygulanmas 1840-1856 yllar

arasndaki srede byk lde gereklemitir. Ne var ki, bu dnemde yaplan

48 Seyittanlolu, Yenileme Dnemi,s. 564.49 mit Akta, Osmanl a ve Sonras, stanbul 1998, s. 184.50 Seyittanlolu, Yenileme Dnemi, s. 565.51 Musa adrc, Tanzimat Dneminde Trkiyede Ynetim,Belleten, LII, Ankara 1988, s. 601.52 Halil nalck, Tanzimat Nedir?, Tanzimat Deiim Sresinde Osmanlmparatorluu, Ankara 2006, s. 29.53 Mehmet Aydn, Tanzimatla Aranan Hviyet, Tanzimatn 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu,

Ankara 1994, s. 15.


24/178

15

dzenlemelere tepkiler de domutur54. Bu erevede Osmanl Devletinin batllama

abalar deiim isteyenler iin modas gemi olarak deerlendirilirken, geleneksel

deerlere ve yaama ekline yaplan saldrlara direnen bir ksm halkla da

yabanclamasna neden olmutur55.

Tanzimatn ardndan yaplan dzenlemeler imparatorluun btnnde ayn

anda balatlmamtr. nce hkmet merkezine yakn yrelerde balam, daha sonra

uzak yrelerde uygulamaya geilmitir. Uygulama srasnda da yenilikleri benimsemi

ve uygulayabilecek bir kadro oluturulmamas, insanlarn yzyllardan beri

srdrdkleri alkanlklarn deitirmenin olduka g olmasndan dolay skntlar

yaanmtr56.

II. SVASIN SOSYAL VE EKONOMK DURUMU

A. Yeryz ekilleri

Sivas ehri, Anadolunun kuzeydou ksmn oluturan yukar Kzlrmak

havzasnda yer alan ve tarihi ok eskilere dayanan bir ehirdir57. Dou Anadolu ve

Karadeniz Blgesinde de topraklar bulunan ehrin bir blm Kzlrmak, bir blm

Yeilrmak ve bir blm de Frat havzasna girer. Ortalama ykseltisi 1000 metrenin

stnde olan ehirde dalar, dalar arasnda uzanan vadiler, ukurlarda olumu ovalar

ve yksek platolar balca yeryz ekillerini oluturur58. Dier taraftan Sivas ehri,

54 Musa adrc, Tanzimatn Uygulanmasnda Karlalan Baz Glkler, Tanzimatn 150. Yldnm

Uluslar aras Sempozyumu, Ankara 1994, s. 296.55 Kafadar, Gerileme Meselesi, s. 144.56 adrc, Tanzimatn uygulanmasnda Glkler, 296.57 lhan Erdem, Trkiye Seluklu-lhanl likilerinde Sivas, Seluklular Dneminde Sivas Sempozyum

Bildirileri, Sivas 2006, s. 65.58 Zeki Ekmekiolu (ed. ), Cumhuriyetimizin 75. Ylnda Sivas, Ankara 1998, s. 17.


25/178

16

Trkiyenin en uzun akarsuyu olan Kzlrmakn kaynak alan durumundadr. 59

Kzlrmak Vadisine dik yamalar ile Merkum Yaylas arasndan gelen Msml Irmak

ve Murdar Irmak, ehrin gneyinde Kzl Irmaa dklr60.

Sivasn iklimi ve bitki rts, bulunduu corafyann artlarna gre

ekillenmitir. Sert bir kara iklimine sahip olan Sivasn, bahar gayet ksa, az yal,

klar ok souk ve kar yaldr61. Kar bu ehrin zelliidir. Bu ehirde yln on iki

aynda be ay kar grmek mmkndr.

Anadolunun doudaki kilit kaps olan ve tarihte byk ticaret yollarnn

zerinde bulunmasnn verdii avantajyla, nemli bir ehir olma niteliini koruyan

Sivas, zaman zaman bu blgede kurulan devletlere bakentlik de yapm ayrca bu

devletlerin stratejik ve ticar adan en nemli merkezlerinden biri haline gelmitir62

B. Tarihi

Sivas ehri, tarihin ilk dnemlerinden beri daima nemli bir yerleim merkezi

olmu, zamanmza kadar burada pek ok medeniyetler ve devletler hkimiyetlerini

srdrmlerdir. nemli yollarn kavak noktasnda bulunmasnn yan sra,

hayvanclk ve azda olsa tarm endstrisi asndan insanlara uygun bir ortam salayan

ehir, Bizans dneminden itibaren siyas bir neme de sahip olmutur63.

59 Ekmekiolu (ed), Sivas, s. 20.60 Besim Darkot, Sivas, slam Ansiklopedisi, X, s. 579.61 mer Demirel, Osmanl Vakf-ehirlikisine Bir rnek: Sivas ehir Hayatnda Vakflarn Rol, Ankara

2000, s. 9.62 Bahattin Dartma, Beylikler Devrinin Mmtaz ve Mtevazi Bir ahsiyeti: ihabuddin es- Sivasi, Seluklular

Dneminde Sivas Sempozyum Bildirileri, Sivas 2006; Enver Konuku, Mool Noyanlar Kaylar ve Sivas,

Seluklular Dneminde Sivas Sempozyumu Bildiriler, Sivas 2006; Abdurrahim Tufantoz, Seluklular anda

Sivasn Stratejik ve Ekonomik nemi, Seluklular Dneminde Sivas Sempozyumu Bildiriler, Sivas 2006.63lhan Erdem, Seluklu-lhanl, s. 65.


26/178

17

Tarihi srete, Sivas ehrinin bulunduu blge hakknda eitli bilgiler

verilmektedir. Aratrmaclar bu ehrin tarihini daha ok Anadolunun byk bir

blmn kapsayan Kapadokya tarihi ierisinde incelemeyi uygun grmlerdir. Sz

konusu dnemde bu ehrin ilk sahiplerinin Hititler olduu ifade edilir64. Dnemin

seyyahlarndan Adren dupre Sivas ehri iin Kapadokyann Sebastesi dir demekte,

ve eski isminin cabira (kabira) olduunu ifade etmektedir65. nceleri Kabira,

Megolopolis, Diospolis, Talaurs ve Karana gibi isimlerle anlan ehir, Sivas adn ise,

Roma mparatoru Ogste sadakat ifade etmek zere eski Yunancada Ogstn ehri

anlamna gelen Sebasttan ald kabul edilmektedir66. Sebast ehri uzun mddet Roma

idaresinde kalm, sonradan Bizans idaresine gemitir. ehrin nemli ticaret yollar

zerinde bulunmas, Bizans dneminde mhim bir vilayet merkezi olmasn da

salamtr. Sivas, nceleri serbest bir vilayetken M.S. VIII. yzylda Tema yani,

askeri bir valilik merkezi oldu. Zira bu yzylda Bizansllar Anadoluyu Tema

adyla bir takm eyaletlere ayrmlard. Sivas da bu temalardan birinin merkeziydi67.

Bizans Devletinin ulardaki hkimiyetinin zayflamasyla birlikte uzun sre

mahalli prenslikler tarafndan ynetilen ehir, VII. yzyln balarnda Sasani

Ordularnn igaline uramtr68. Bu igalden sonra ise Malatya, Sivas ve Amasyaya

kadar uzanan Emevi Ordularnn aknlarna ahit olmutur. Hatta bu aknlardan sonra

64smail Hakk Uzunarl- Rdvan Nafiz, Sivas ehri, Haz. Recep Toparl, Erzurum 1992, s. 4.65 Adren Dupreden nakleden Adnan Mahiroullar, Seyyahlarn Gzyle Sivas, stanbul 2001, s. 51.66 Hakk Acun, Sivas ve evresi Tarihi Eserlerinin Listesi ve Turistik Deerleri, Vakflar Dergisi, S.XX,

Ankara 1988, s. 183.67 Kadri Erdil, Sivas Rehberi, Sivas 1953, s. 22.68 Acun, Sivas ve evresi, s. 184.


27/178

18

Emevi Ordusunun komutanlarndan biri olan Abdulvehhab Gazi69 Sivas ynetiminde

bulunduu sre ierisinde ehrin imar ve kalknmas ile halkn Mslman olmas

konusunda almtr70. Ancak Emevilerin yapt bu igaller srekli olmamtr.

Netice de Bizansllar Sivas tekrar ele geirmeyi baararak XI. yzyln ortalarna

kadar hkimiyetlerini srdrmlerdir71.

Trklerin Sivasa hkim olmalar Malazgirt Zaferinden sonradr. Bu zaferin

ardndan danimendiler ynetimindeki Trkler, bata Niksar ve Sivas olmak zere

Kayseri, Kastamonu ve Malatya arasndaki memleketleri bir Trk vatan haline

getirmeye almlardr72

. yle ki, Sivas Danimentli Devletinin Anadoluda

Bizanstan ele geirdii ilk byk ehir olmutur73. II. Kl Arslann hkimiyetlerine

son verene kadar Danimendiler sahip olduklar blgelerde Trk yap sanatnn

Anadoludaki ilk rneklerini vermiler, pek ok mimari eserler meydana

getirmilerdir. Battal Gazi Mescidi, Yabasan Hangh, Zahird-din li Han adl

mimari eserlerin yannda bugn hl varln srdren Sivas Ulu Camii74 bizlere

Danimendilerin brakt onlarn izlerini tayan muhteem bir eserdir75.

69 Abdulvehhab Gazi, Sivasta ehir merkezinin dousunda, Akkaya Tepesi zerinde, yukar tekke adyla bilinen

yerde trbesi bulunan ve Anadolunun byk velilerinden saylan bir ahsiyettir. Doum tarihi bilinmemektedir.

Emeviler dneminde Bizans ierisine yaplan aknlarda bulunduu, Sivasta iki yla yakn emir olarak kald,

Bizansllarn Sivas tekrar almalar zerine yaplan bir savata (731) Sivas civarnda ehit dt

bilinmektedir. Bkz. brahim Yasak, Sivas Yatrlar ve Abdulvehhab Gazi Hazretleri, Sivas 2004.70 Muammer Tokat- Erdoan Dursun, Cumhuriyet ncesi ve Sonras Sivasta Eitim, Sivas 1998, s. 4.71 Uzunarl-R. Nafiz, Sivas ehri, s. 11.72 Ouz Ceylan, Sur ve Kalelerile Tarihte Sivas, Sivas 1988, s. 16.73 Hseyin Kayhan, Danimendli- Bizans likileri, Seluklular Dneminde Sivas Sempozyum Bildirileri, Sivas

2006, s. 97.74 Evliya elebi, seyahatnamesinde, Ulu Caminin Klnarslan tarafndan yapldn yazmtr. Baz mahalli

rivayetlere gre ise bu eser Alaeddin Keykubat dneminin eseridir. Bir takm kaynaklarda Evliya elebinin

gr teyit edilmise de, tarihi tam olarak bilinmeyen bu yapnn XII. yzyln ikinci yarsnda ina edilmi


28/178

19

Kl Arslann Sivas, Niksar ve Tokat ele geirmesi ile Sivasn en parlak

dnemi balamtr. Sivas ve yresini ele geiren Seluklular, burann corafi ve

stratejik imknlarndan yararlanarak daha da glendiler. Bu dnemde uluslar aras

ticaret ilikileri iinde nemli bir istasyon olan Sivas, bir vilayet merkezi haline

geldi76.

Alaeddin Keykubat dnemi (12191237) gerek ilim, gerekse bayndrlk

ynnden almalarn younlat bir dnemdi77. Bu dnemde Sivas ehri, daha da

byyp gelierek uluslar aras kozmopolit bir ehir haline geldi.

Seluklu Devletinin istikrarn bozan gelime 1240 ylnda kan ve

Anadolunun byk bir blmn etkileyen Babai syan idi. Ardndan 1243 ylnda

Kseda Yenilgisi ile balayan Mool istilas, Seluklular her adan olumsuz

etkiledi78. Savan ardndan Moollar tarafndan gn sreyle yama edilen Sivas

Anadolunun dier blgelerinde olduu gibi lhanllarn tayin ettii valiler tarafndan

ynetilmeye baland79. Bylece Sivasa byk bir kltr merkezi olma zelliini

kazandran Seluklu dnemi sona ermi oluyordu. Seluklu dnemi sona ermise de,

olabilecei, dolaysyla Danimentli dnemine ait olduu baz uzmanlar tarafndan savunulmaktadr. Bkz.

Erdem, Seluklu-lhanl, s.69. Ad geen eserin fotoraf iin Resim 1e bkz.75Muharrem Kesik, Danimendliler Zamannda Sivas (10711175), Seluklular Dneminde Sivas Sempozyum

Bildirileri, Sivas 2006, s. 119.76 Erdem, Seluklu-lhanl , s. 71.77 Ekmekiolu, Sivas, s. 32.78 Erdem, Seluklu-lhanl, s. 74.79 Bahattin Dartma, Beylikler Devrinin Mmtaz ve Mtevazi Bir ahsiyeti: ihabuddin es- Sivasi, Seluklular

Dneminde Sivas Sempozyum Bildirileri, Sivas 2006, s. 223.


29/178

20

Seluklular arkalarnda Gk Medrese, ifte Minareli Medrese, Buriciye Medresesi

adyla bu gn bile tarihe tanklk eden ilim merkezlerini brakmlardr80.

Anadolu Seluklu Devletinin yklmasndan sonra Sivas ehri lhanllarn

gnderdii valiler tarafndan ynetilmitir. Bu valilerden biri olan Anadolu Genel

Valisi Emir Eratna, cesareti, adaleti ve akll siyasetiyle Sivasta siyas bir otorite

haline gelmi ve giderek Sivasa kesin olarak hkim olmutur81.

1327-1381 yllar arasnda hkm sren Eratnallar lhanllarn varisi

olmalarndan dolay Anadolu Seluklu topraklarnn byk bir ksmna sahip

olmulardr. Kurucusunun lmnden sonra gitgide zayflayan devlet, Naib

Burhaneddin Ahmed tarafndan yklmtr82.

Sivasta Osmanl hkimiyetine kadarki geen srede Eratnal bir vezir olan

Kad Burhaddin Ahmeti gryoruz. Kad Burhaneddin, Eratna Beyliinin zayflamas

ile idareyi ele alarak kendi adyla anlan bir devlet kurmutur83. 1381de Sivasa hkim

olan Kad Burhaneddin, ksa bir sre sonra Anadoluda ba gsteren Timur tehlikesi

ile kar karya kalmtr84. Kad Burhaneddin 1398 ylnda Akkoyunlu beyi Kara

ylk Osman zerine at bir seferde ldrlnce, hkmet erkan ehri Akkoyunlu

beyine deilde Yldrm Bayezde teslim etmilerdir. Buradaki ilk Osmanl hkimiyeti

80 Sivasta Seluklu eserlerinin fotoraflar iin Resim 2, 3, 4 ve 9a bkz.81 Gde, Eratmallar Devrin, s. 39.82Gde, Eretnallar Devri, s. 44; Eratna Devletinden gnmze kadar gelen mimari eser Sivasta Dabaz

Tekkesi olarak bilinen Gdk Minaredir. Bu yapnn fotoraf iin Resim 5e baknz.83 Bilal Kemikli, iir ve ktidar: Hkmdar air Kad Burhaneddin rneinde Bir nceleme Seluklular

Dneminde Sivas Sempozyum Bildirileri, Sivas 2006, s. 234.84 Mustafa ztrk, Osmanllar Dneminde Sivas, Sivas Kongresi IV. Uluslar aras Sempozyumu, Ankara

2005, s. 2.


30/178

21

ise ok ksa srm ve Timurun Sivas kuatmasyla son bulmutur85. Timur Sivas

zapt ettikten sonra ehri yamalam halkna da byk zulmlerde bulunmutur.

Dilden dile anlatlan Timurun zalimlii bu gn bile unutulmayacak kadar iddetli

olmutur. Evliya elebi Timurun ehirde ldrd insanlar hakknda unlar

anlatmtr: Sivas halk ve binlerce ocuk boyunlarna Kuran takarak Timuru

karlamaya kmlarsa da demir yrekli nursuz adam bunlar ayaklar altnda perian

etmitir. Burada yedi gn kalarak yetmi bin bilgin ve halk kltan geirmitir. Bu

ekilde kaleyi dahi harap etmitir.86

Timurun Sivas ehrini zapt, ynetimin deimesinin yannda demografik,

ekonomik ve fiziki adan tam bir ykm olmutur. ehir len ve genlerden dolay

nemli bir nfus kaybna uramtr87. ehrin zapt srasnda burada bulunan ticar

meknlarn ou byk lde tahrip edilmitir. En ok zarar gren ise ehrin fizik

yaps olmutur88.

Kad Burhaneddinin damad olduu dnlen Mezid Bey, 28 Temmuz 1402

Ankara bozgununun ardndan Sivas ele geirerek burada beylik kurmutur. Mezid

Bey, elebi Mehmetin zerine gnderdii Bayezd Paaya yenilmi ve teslim

olmutur. Mezid Beyin affedilip Sivasa vali olarak atanmasyla Sivas ikinci defa

Osmanl hkimiyetine girmitir89.

85 Darkot, Sivas, s. 572.86 Evliya elebi, Seyahatname, stanbul 1993, III-IV, s. 155.87 mer Demirel, Sivasn Timur Tarafndan Zapt ve Yamalanmas, Osmanl Dnemi Sivas ehri -

Makaleler- Sivas 2006, s. 17.88 Demirel, Sivasn Zapt,s. 18.89 ztrk, Osmanllar Dneminde Sivas,s. 3.


31/178

22

Sivas Akkoyunlu tehlikesi belirene kadar Osmanl ehzadelerinin oturduu

sancak merkezlerinden birisi olmutur. 1472de Akkoyunlu Ordusunun Timurun

Sivasa yaptna benzer bir hareketle ehri yamalamas karsnda Fatih Sultan

Mehmet harekete gemi, 1473te Akkoyunlulara kar Otlukbeli Zaferini kazanmtr.

Bu seferin hazrlklarnn Sivasta yaplm olmas Sivasllar zerinde byk bir

memnuniyete de sebep olmutur 90.

1533 ve 1548 yllarnda Kanuni Sultan Sleyman ran Seferine giderken, 1634

ylnda ise IV. Murat Revan Seferine giderken Sivasta konaklamlardr. Bu durum

Sivasn dou seferlerinde bir s olarak kullanldn gstermektedir91

.

XVII. yzylda gerek Celali syanlar ve gerekse merkez otoritenin zayflamas

yznden karklklar yaanm, yerel glerle merkez arasnda meydana gelen

atmalardan ehir ok zarar grmtr92. Osmanl ynetimi zamannda Rmiyei

sura veya Eyaleti Rum adlar ile anlan bir Beylerbeyilik merkezi ve paa sanca

olan Sivas, Osmanl Devletinin zayflamasnn doal bir sonucu olarak, ekonomik,

sosyal ve kltrel ynden eski canlln ve zenginliini kaybetmeye balamtr93.

Sivasn Kurtulu Sava yllarnda da Trkiye tarihi asndan nemli bir yeri

vardr. Sivas, Anadolunun kalbi olma zelliini kurtulu mcadelesinde de gstermi,

4 Eyll 1919da burada toplanan Sivas Kongresiyle Cumhuriyetin temellerinin

atld yer olma erefine nail olmutur.

90 mer Demirel, Osmanl Dnemi Sivas ehri ve Esnaf Tekilat, Sivas 1998, s. 10.91 Ekmekiolu, Sivas, s. 34.92 Acun, Sivas ve evresi, s. 185.93 Ceylan, Tarihte Sivas, s. 21.


32/178

23

C. Ynetimi

Osmanl Devleti, idar bakmdan merkez ve tara tekilat olmak zere iki esas

yapdan oluuyordu. Osmanl tara tekilatnda idar sistemin en stnde eyalet ve

eyaletlere bal sancaklar bulunmaktayd. Sancaklar da kaza ve nahiye gibi alt

idar birimlere ayrlmlard94.

Osmanl Devletinin kuruluundan sonra ilk olarak Rumeli ve Anadolu

eyaletleri oluturulmutu. XIV. yzyln sonlarnda ise Rumiye eyaleti kuruldu.

Amasya Canik, orum, Karahisar- ark blgeleri de bu eyalete dhil edildi95. XV.

yzyln ilk yarsnda eyalet merkezi Amasya idi. XVI. yzyldan itibaren Sivas,

Eyalet-i Rumun paa sanca olarak grlmektedir. Ayni-Ali Efendinin H.1018

(M.1602) tarihli eserinde eyaleti meydana getiren sancaklar ise Amasya, Tokat,

Bozok, Canik, orum, Divrii ve Arapkir olarak belirtilmektedir96. XVI. yzylda

Eyalet-i Ruma Trabzon ve Malatya sancaklar dhil edilmise de yzyln sonlarnda

Malatya Dulkadir Eyaletine balanm, Trabzon ise mstakil bir eyalet haline gelmi,

Karahisar- ark, Kemah ve Bayburt kazalar ise Erzurum Eyaletine balanmtr.

XVIII. yzyln sonlarnda Eyalet-i Rumda kaza olarak geen yerleim

birimleri yle sralanmaktadr:

Sivas, Yldzeli, Tokat, arpare, Niksar, Karakaya, Erak, Sonusa, Taabad,

Zile, Karahisar- Behramah, Hseyinabad, nallu-ballu, Kazabad, Turhal, Sivasili,

94 Adnan Grbz, XV-XVI. Yzyllarda Sivas ehrinde dari ve Ekonomik Yap, Vakflar Dergisi, S. 26,

Ankara 1997, s. 87.95 Saim Sava, 18. Asrn sonlarnda Sivasta dari Durum Asayi ve Ahlak,Revak, Sivas 1991, s. 40.96 Ayn Ali Efendi, Osmanl mparatorluunda Eyalet Taksimat, Toprak Datm ve Bunlarn Mal Gleri,

ev. Hdiye Tuncer, Ankara 1964, s. 32.


33/178

24

Gelmfad (Gelmgat), Yakack, Artukabat, Tibel, epni-ongar, Amasya, orum,

Canik (Samsun), Bozok, Divrii, Arapkir, Trkmanah- Yeniil ve Mamalu97.

Osmanl Devletinde tarada idar, asker ve hukuk tekilatlanmay salamak

iin beylerbeyi ve kad grevlendiriliyordu. Devletin yrtme gcn temsil eden

grevliler eyaletlerde beylerbeyi, sancaklarda sancakbeyi idi. Yarg gcn ise

kad temsil ediyordu98. Osmanl Devletinde yarg yetkisi kadya, verilen hkmn

uygulanma yetkisi ise ehl-i rfe aitti. Kadlarla, beylerbeyi, sancak beyi gibi ehl-i rf

arasndaki iliki, bir astlk-stlk ilikisi deildi. Bunlar, aralarnda ibirlii olmakla

beraber birbirlerinden bamsz alan birer kamu grevlisiydiler99

.

Tanzimat ncesinde ehir idaresi adeta kadlarn tekelindeydi. Kad bir ehrin

her trl mlk, beled ve adl ilerinden sorumlu olan memurdu. Kad, Osmanl tara

tekilatnda, Tanzimattan nce, birok hkmet iini ve belediye vazifelerini gren,

zabtaya amirlik eden, btn bunlarla birlikte adaleti tatbik eden bir memurdu100.

Osmanl tara tekilatnn dier nemli grevlisi ise nceden bahsedilen Beylerbeyi

idi. Beylerbeyi daha ok yrtmeden sorumluydu. nceleri sancaa gnderilen

yneticiye Sancakbeyi, eyalete gnderilene ise beylerbeyi denilmekteydi.

Beylerbeyinin grev alan Beylerbeyilik iken, zamanla vilayet ardndan eyalet

olarak adlandrlmt. Bu erevede Beylerbeyine de zamanla vali denilmeye

balanmtr101.

97 Sava, 18. Asrn Sonlarnda Sivas, s.40.98 Grbz, XV-XVI Yzyllarda Sivas, s. 91.99 Hasan Tahsin Fendolu, Osmanlda Kadlk Kurumu ve Yargnn Bamszl, Osmanl, VI, Ankara 1999,

s. 458.100 Osman Ergin, Trkiyede ehirciliin Tarihnkiaf, stanbul 1936, s. 77.101 Muhittin Tu, Sosyal ve Ekonomik Adan Konya, Konya 2001, s. 33.


34/178


35/178

26

Tanzimat reformlarna kadar Osmanl tara idaresinin ana birimi sancak iken

reformlar sonrasnda eyaletlerin yerini vilayet tekilat almtr. Sivas, Tanzimattan

sonra vilyet statsne gemi Amasya, orum, ebinkarahisar, Tokat sancaklarn da

bnyesinde barndrmaya devam etmitir107.

XVI. yzyln ikinci yarsndan, Tanzimatn ilnna kadar varln srdren

mtesellimler, sancaklar ya bir vali ya da devlet hazineleri adna yneten memurlar

olarak karmza kmaktadr108. Sivas II. Mahmud dneminde Mukataat Hazinesince

atanan grevliler tarafndan ynetilirdi. Sivasn vali, mutasarrf ve mtesellimleri

Mukataat Hazinesi tarafndan padiaha neriliyor ve bylece atamalar yaplyordu109

.

Tmar sisteminin giderek deiiklie uramas, iltizam ve mukataa usulnn

yaygnlamas, Tanzimat ncesi en kk ynetim birimi diyebileceimiz

voyvodalk kurumunun gelime ve yaylmasna neden olmutur. Voyvodalar,

blgelerinin vergilerini bizzat toplayarak hazineye veya ilgiliye demekle ykml

ayrca baz askeri grevleri de olan kimselerdir110.

Osmanl ehir toplumunda devlet ile reaya arasnda, hem ahalinin temsilcisi,

hem de emirlerinin reayaya ulamasnda ve uygulanmasnda resm grevlilerin

yardmcs olan ayanlar vardr111. Ayrca imamla birlikte ihtiyar heyetini tekil eden,

107 Bayram Kodaman, XX. Yzyl Banda Sivas Vilyeti (1901), Trk Tarihinde ve Trk Kltrnde Tokat

Sempozyumu, Ankara 1987, s. 170.108 adrc, Trkiyede Ynetim 1826-1839, s. 1231.109 adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentleri, s. 15.110 adrc, Trkiyede Ynetim 1826-1839, s. 1233.111 zer Ergen, Osmanl ehirlerindeki Ynetim Kurumlarnn Nitelii zerinde Baz Dnceler, VIII. Trk

Tarih Kongresi, II, Ankara 1981, s. 1269.


36/178

27

halk tarafndan seilen mahalle mmessilleri hviyetinde olan muhtarlara da 1834

ylndan itibaren rastlanmaktadr112.

D. Ekonomisi

nemli ticaret yollarnn zerinde yer alan Sivas ehri, bu zelliini ok eski

tarihlerden beri korumutur. Bu ticaret yollarnn birinin kuzey-gney, dierinin ise

dou-bat dorultusunda, Anadoluyu bir batn bir baa kat ederek uzanmas, Sivasn

ticaret an fazlasyla geniletmitir. Bu zellii ile Sivasn, kuzeyde ve gneyde

nemli liman ve ticaret ehirlerini, batda stanbul, zmir ve bu ehirler araclyla

Avrupann nemli merkezlerini birbirine balayan gzergh zerinde bulunduu

grlmektedir113.

Sivas ehir merkezinin genel ekonomik yapsnda ticaret, kk el zanaatlar ve

ziraat nemli bir yer tutmaktadr. XV. ve XVI. yzyllarda ticaret ve tarmn yan sra

boyahane ve tuzla gelirleri de ehir ekonomisi zerinde olduka etkilidir114.

Dier Osmanl ehirlerinde olduu gibi Sivas ehrinde de, ehrin iskn

blgesini oluturan mahalleler ile i sahas durumundaki ticaret ve sanayi blgeleri,

baz istisnalar dnda, birbirinden ayrdrlar115. ehirde ticaret ve sanayi blgeleri;

kentin asl kapal al veri merkezi zelliindeki, byk tccarlarn bulunduu, transit

ticarete konu olan mallarn alnp satld Bedestenler116, bedestenin evresinde

112 Midhat Sertolu, Osmanl Tarih Lgat,stanbul 1986, s. 228.113 Muhiddin Tu, XIX. Asr Ortalarn Doru Sivasn ktisad Yaps,Revak, Sivas 1995, s. 40.114 Galip Eken, Tanzimat Dneminde Sivasn Sosyo-Ekonomik Yaps zerine Baz Bilgiler, Revak, Sivas

1999, s. 17.115 mer Demirel, XIX. Yzyl Osmanl ehir Ekonomisi (Sivas rnei), Osmanl, III, Ankara 1999, s. 504.116 Halime Doru,XVIII. Yzyla Kadar Osmanl Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Grnts, Eskiehir 1995, s.

116.


37/178

28

geceleme yeri ve ticaret yaplan konaklama yerleri niteliindeki Hanlar117, genel

olarak zanaat rnlerinin retim ve alveriinin yapld st kapal pazar

zelliindeki arlar118 ve pazaryerleridir. Ayrca debbahneler, tahmishneler,

boyahneler, deirmenler, mumhneler de sanayi ve ticar zellikler gsteren

yaplardr119.

mer Demirel XIX. yzylda Sivas arlarnda toplam 26 ar, 4 pazar, 14

han, 2 debbahne, 3 mumhne, 5 boyahne ve 82 deirmen, ayrca bu arlarda 932

civarnda da dkkn olduunu belirtmitir120. Bu yzylda Sivas, ticarehir zelliini

ksmen korumaktadr. Sivas zerinde hl devam etmekte olan transit ticarette, Sivasl

tccarlarla birlikte Beyrutlu, Ankaral ve stanbullu tccarlara da rastlanmaktadr.

Genel olarak Sivasn ticar dengesini salayan gelir kaynaklarn ise yle

sralayabiliriz:

a. Sivasl tccarlarn elde ettikleri gelir

b. Devlet personeline hizmetleri karlnda denen cretc. karlan madenlerden elde edilen gelird. Geni bir araziye sahip olmas nedeniyle, ziraattan elde ettii ihtiya fazlas

rnlerin geliridir.

Sivas ehrinde arazi ve iklim, ziraat ve hayvanclk iin elverili olduundan en

ok hububat ekimi yaplyordu. htiya fazlas olan hububat stanbul veya kuraklk

117 Doru, Osmanl Kentleri, s. 117.118 Demirel, ehir Ekonomisi , s. 504.119 Demirel, ehir Ekonomisi, s.504.120 Demirel, ehir Ekonomisi, s. 506.


38/178

29

yllarnda yeterli retim yaplamayan blgelere gnderiliyordu121. Zaten Osmanl

ehirlerinde halk kitlelerinin ihtiya duyduu en nemli yiyecek maddesi hububatt.

Bu nedenle yneticiler hububat iaesi konusuna byk bir nem vermi ve bu konuda

gerekli grdklerinde her trl tedbiri almlardr122.

Osmanl ehirlerinde, halkn ihtiyalarn giderecek her trl mal reten esnaf

gruplar vard. Sivas esnafnn %46s mal retimi yapmaktayd. Bunlar ayn zamanda

alm-satm ile de urayorlard. Bu retim faaliyetlerine ramen birok hammadde ve

mamul mal Sivas dndan getiriliyordu. Gda, dokuma, deri, maden ve kk el

rnleri, Sivas iinde retilen mal eitleri arasnda yer almaktayd. Uzun k

mevsimleri ve sahip olduu sert iklim Sivasta zirai retimi olumsuz ynde

etkilemekteydi123. Sivasta hayvanclk ise ailelerin kendi ihtiyalarn karlamaya

ynelik olarak yaplyordu. ncelediimiz terekelerde, kiilerin mallar arasnda,

hayvan sahibi olanlarn az olmas, ounlukla az sayda inek, koyun, davar ve kei

beslemeleri, kendi st, yourt, peynir gibi ihtiyalarn karlamak amacyla hayvan

besledikleri tezini desteklemektedir.

Sivasta pek ok maln retimi yaplmasna ramen, retim miktar ehir

ihtiyacnn tamamna cevap verememitir. ehir ihtiyacnn karlanabilmesi iin ehir

dndan eya ve erzak getirilerek, problem giderilmeye allmtr. ncelediimiz

tereke kaytlarnda Anadoludan: slambol, Diyarbakr, Erzurum, Zile, Ktahya,

Karahisar, Kayseri, Tokat, Trabzon; Arap yarmadasndan: Haleb, am, Trablus,

121 Tu, Sivasn ktisad Yaps,s. 42.122 Ahmet Uzun, Osmanl Devletinde ehir Ekonomisi ve ae, Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, III, S.

6, stanbul 2005, s. 213.123 Demirel, Sivas ehri, s. 92.


39/178

30

Badat, Hama; Asyadan: Acem, Tebriz; Rumeliden: Selanik ve Osmanl haricinden:

Amelikan, ngiliz, Fransz meneli mallara rastlanlmtr.

II. Mahmud dneminde Sivasta pek ok mesleki dalda retim yaplyorsa da

genel bir iktisadi kriz sz konusuydu. Hammadde ktl, satlarda narhn dk

olmas, vergi artlar ve zellikle de dardan gelen yabanc mallarn imparatorluu

istilas ile bu dnemde Sivas esnaf gruplarnda hzl bir k balamtr124.

E. Eitimi

nsan kltrnn yeni nesillere aktarld yegne sistem olan eitim, toplumun

kendini savunma mekanizmasdr. Bir toplum eitimle, hem kendini koruyacak yeni

nesiller hazrlar, hem de kendini gelitirecek bir ortam yaratr. Bu yzden eitim, her

toplumda ilk ele alnan, temel messeseler arasnda yer almaktadr125. Anadolu ve

Byk Seluklu devletleri gibi, Osmanl Devleti de eitimin bir devletin

ykselmesinde ve geri kalmasnda nemli bir etkiye sahip olduunun idrakine vararak,

eitim ve retime gerei kadar nem vermilerdir. Devlet yneticilerini yetitirmek

zere okullar kurmu, halk iin sbyan mektepleri ve medreseler tesis etmitir126.

Mektepler; padiahlar, valide sultanlar, byk devlet adamlar, zenginler ve

dier hayr sahipleri tarafndan yaptrlr, kurucular tarafndan balanan vakflarla,

ocuklardan alnan haftalklarla ve halkn yardmyla desteklenirdi. Hemen hemen her

camide yaplm olduundan ve genellikle de camisiz ky ve mahalle

124 Demirel, Sivas ehri, s. 105.125 Tu, Sosyal ve Ekonomik Adan Konya, s. 148.126 mer Demirel, 18761909 Yllarnda Sivasta Egitim, Osmanl Dnemi Sivas ehri Makaleler-, Sivas

2006, s. 160.


40/178

31

bulunmadndan mekteplerin yaygn bir retim verdiini syleyebiliriz127. mer

Demirel ilkokul dzeyi eitim retim veren mekteplerin Sivasta bilinen ilk rneinin

1514 tarihli Kerimavuzdelerin mektebi olduunu ve bu mektepten itibaren 1850

tarihine kadar 34 mektep ismine rastladn ifade etmitir128. Evliya elebi Sivasta

140 adet mektebin bulunduunu ve krknn vakfnn kuvvetli olduunu belirtmitir129.

Bir eitim merkezi olan medreselerde eitimin yan sra birer mescit, trbe,

eme, ktphane ve bir dnem iin drz-ziyafe adl blmlere sahip olup,

medreselerin buna gre fonksiyonlar farkllk gsterirdi130. Evliya elebi,

seyahatnamesinde Sivasta Hamam, Aahisar, Hasanpaa Medreselerinin varlndan

sz etmise de131 gnmze kadar gelebilen 4 medrese vardr. Bunlar: Gkmedrese,

ifteminare, ifaiye ve Buruciye medreseleridir.

Gkmedrese 1271 ylnda yaptrlmtr. ki minaresindeki mavi inilerden

dolay Gkmedrese olarak bilinir. Zengin ve fonksiyonel bir medresedir. Osmanl

dnemi ierisinde en fazla talebe saysna sahip olan bu medrese bulunduu mahalleye

kendi ismini de vermitir132. Uzun yllar byk tahribe uram olan bu eser imdilerde

restore edilmektedir133. ifteminare yine 1271 ylnda Drl-Hadis olarak

yaplmtr134. 12171218 yllarnda, Sultan I. zzeddin Keykavus tarafndan yaplan

127 Cahit Yaln Bilim, Trkiyede ada Eitim Tarihi (17341876), Eskiehir 2002, s. 2.128 Demirel, Sivas ehri, s. 46.129 Evliya elebi, Seyahatname, s. 159.130 Demirel, Vakf-ehir, s. 152.131 Evliya elebi, Seyahatname, s. 159.132 Demirel, Sivas ehri, s. 45.133 Gkmedresenin fotoraf iin Resim 14e bkz.134 Demirel, Sivas ehri, s. 45. ifte Minarenin fotoraf iin Resim 3 ve 4e bkz.


41/178

32

ifahiye Medresesi ise Anadolunun en byk ifahanesidir135. lmiye medresesi

olarak yaplan Buruciye Medresesi ise yine 1271 ylnda Gyaseddin Keyhsrev

zamannda yaptrlmtr136.

Mektep ve medreselerin dnda eitim retim yeri olarak camileri ve

zaviyeleri de sayabiliriz. Camilerde halkn namaz dndaki baz ibadet ve eitimleri de

gerekletirilmektedir. Buralarda devletin halk kendi istekleri ynnde eitmesi ve

kendine balamas ynnden vaizlerin halka yaptklar nasihatler halk eitimini

etkilemitir137. Zaviyeler de nemli lde halk kitlelerini etkilemi halk eitimine

katk salamlardr. Ayrca zaviye eyhleri okul eitimini destekledikleri gibi ok

sayda kitap telif etmilerdir. Bu da zaviyelerin eitim faaliyetlerinin farkl bir ynn

gsterir138.

Verilen eitim hizmetlerinden biri de cami, medrese ve zaviye bnyelerinde ya

da bal bana bir messese olarak ayr yerlerde ina edilen ktphanelerdir. Numan

Efendi Ktphanesi, Hayri Efendi, Sleyman Paa ve mer Efendi kitap vakflar

Sivas ehrinde kurulan nadir kitap vakflardr139.

Birok ynyle bir medeniyet beii olan Sivas, gemiinden miras kalan

mimar eserleriyle, eskiden beri kltre verdii deeri gstermektedir. nk

imdilerde maalesef ykk dkk olsa da bizlere kalan bu mimari eserlerin ou,

dnemlerinde eitim yuvalar olmulardr. Sivas gezerken bir kltr eseri grmemek

135 Acun, Sivas ve evresi, s. 186.136 Erdil, Sivas Rehberi, s. 27. Buruciye Medresesinin fotoraf iin Resim 2ye bkz.137 Demirel, Vakf-ehir, s. 146.138 Demirel, Vakf-ehir, s. 150.139 Demirel, Vakf-ehir, s. 154.


42/178

33

mmkn deildir. ifte Minarenin hemen karsnda ifahiyeyi, Buruciye

Medresesini grrsnz. Trk tarihinde byk nem tayan, kongre binas ise bu

mimari eserin karsnda bulunmaktadr.


43/178

34

II. BLM

SVASTA FZK VE DEMOGRAFK YAPI

I. SVAS MAHALLELER

Osmanl ehirlerinde mahalle genel olarak birbirini tanyan, belirli lde

birbirinin davranlarndan sorumlu, sosyo-kltrel, ekonomik, din ve hatta siyas

dayanma iinde bulunan kiilerin oluturduu topluluun yaad blgedir. Her bir

mahalle ehri/btn oluturan bir paradr. Baka bir deyile mahalle, ayn mescide

ibadet eden cemaatin aileleriyle birlikte yerletikleri alandr140.

Mahalleler eski Osmanl idaresinde mlk, beled ve adli tekilatn ilk

basaman olutururdu. Nahiyeler mahallelerden nce, kazalar da nahiyelerden nce

gelirdi. Kazalar kadlar, nahiyeleri naibler, mahalleleri de imamlar idare ederdi141.

Mahallenin hem din hem sosyal yneticisi olan imamlar, XIX. yzyln ikinci yarsna

gelene kadar bu vasf korumulardr. Halkn topland yer olan camiler, onlarn

ynlendirilmesinde ve uyarlmasnda etkili bir meknd142. mamlarn cemaatlerine be

vakit namaz kldrmak ve lenler iin gerekli dni hizmetleri yapmann yannda baka

sorumluluklar da vard. Mahalleyi ilgilendiren btn ilerle yakndan ilgilenirlerdi.

mamlar halkn birbiriyle olan kk anlamazlklarnn zmnden, mahallelerin

gvenlii, temizlii ve dzeninden sorumlu tutulurlard143.

140 mer Demirel, Osmanl Dnemi Sivas ehrinde Sur, Saray, Mahalleler ve Sosyo-Kltrel Eserler, Osmanl

Dnemi Sivas ehri -Makaleler-, Sivas 2006, s. 41.141 Ergin, Trkiyede ehircilik, s. 103.142 Doan Kuban, Trk ve slam Sanat zerine Denemeler, ? 1995, s. 186. Sivasta bulunan tarih camilerle

ilgili rnek fotoraflar iin ekler blmne bkz.143 adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentleri, s. 40.


44/178

35

18391841 yllarn kapsayan 20 numaral eriye Sicili kaytlarnda

incelediimiz terekeler ierisinde mahallelerin farkl nitelikleri nedeniyle

adlandrldklar grlr. Mahallelerin adlandrlmasnda esnaf isimleri, ar ve pazar

isimleri, cami, mescit, medrese, zaviye, imaret isimleri, dervi, eyh, hoca isimleri gibi

nitelikler etkili olmutur. Ancak, ounlukla medrese, zaviye ve cami ismini aldklar

anlalmaktadr. Sivas mahallelerinden eyh oban, Tokmak, Sar eyh, Ali Baba ve

Abdulvehhab Gazi mahalleleri zaviyelerin isimleriyle adlandrlmtr. Bu durum

isimlendirmelerde dni motifin kullanldn gsterdii gibi ayn zamanda zaviyelerin

dni ve sosyal hayattaki fonksiyonlarn gstermekte ayrca bunlarn blgenin imar ve

isknnda oynadklar rol ortaya koymaktadr144.

Cami-i Kebir Mahallesi adn Ulu Camiden almtr. Bu mahalle Kale-i Atikin

gneyinde, arlara birleik merkezi bir yerdedir145. Sivasn ilk mahallerinden olan

Mescid-i Hoca Hseyin Cumhuriyet dnemine kadar gelmi ve Demircilerard

Mahallesi ile birleerek zamanmza kadar varln srdrmtr146.

XVI. yzyldan beri varl bilinen ve Cumhuriyet dnemine kadar varln

srdren mahallelerden birisi de Ganem Mahallesidir. Bu mahalleyi, muhtemelen

Sivas civarnda bulunan Ganem Kynden gelenler kurmutur147. Gnmzde Ganem

Mahallesi, Billur Mahallesi snrlarnda kalmtr. Bir mescit etrafnda oluun Billur

Mahallesi ise tahminen 15001501 ylnda kurulmu olabilir148.

144 Saim Savas, Sivas Zaviyeleri, Toplumsal Tarih, V, S. 28, stanbul 1996, s. 55.145 Demirel, Sur, Saray, Mahalle, s. 41.146 Demirel, Vakf-ehir, s. 24.147 Demirel, Vakf-ehir, s. 28.148 Demirel, Sur, Saray, Mahalle, s. 42.


45/178

36

15531554 tarihlerinde kuruduu muhtemel olan Veled Bey Mahallesi, Paa

Hamam yaknnda yer almaktadr. Bu mahalle Cumhuriyet dnemine kadar varln

ve ismini korumutur149.

Bu dnemde ryan- Mslim adyla anlan mahalle gnmzde Murdar Irmak

yannda olmasndan dolay Sularba Mahallesi adn almtr150. Murdar Irmak

boyunda bulunan dier mahallelerden biri de Ksedere-i Zmmi Mahallesidir. Bu

mahalle. ehrin kuzeyinde bulunan en d mahallelerden birisidir151.

Ksedere-i Zmmi Mahallesi ile birlikte Murdar Irmak boyunda bulunan dier

mahalle Ksedere-i Mslim mahallesidir. Bunlarla birlikte ehrin kuzey-bat ynnde

bulunan Ece, Kurt Mescidi Mahalleleri en d mahalle zelliini gsterirler. Merkeze

yakn, ehrin kuzeyine doru Bahtiyar Bostan Mahallesi ve onun ilerisinde Gke

Bostan Mahallesi gnmzde de ismini korumutur.

Bu dnemde ismi geen Ferhat Bostan, Kei Bula, Hac Veli ehrin kuzeydou

ynnde bulunmaktadr152

. Ferhat Bostan, Hamurkesen ve Keibula Mahalleleri,

Cumhuriyetin balarndan itibaren birleerek Ferhat Bostan adyla gnmze kadar

gelmitir153. Osman Paa Mahallesi, 1703 tarihinden itibaren kaynaklarda cami ve

mektep olarak gemekte, bu mahalle Kale-i Cedid, Veled Bey ile rtlpnar

Mahalleleri arasnda bulunmaktadr 154. Aada Osmanl dneminde Sivas ehrinde

149 Demirel, Vakf-ehir, s. 32.150 Demirel, Sur, Saray, Mahalle, s. 43.151 Demirel, Sivas Mevlevhnesi ve Mevleveyhlerinin Sosyal Hayatlarna Dair Baz Tespitler, Trkiyat

Aratrmalar Dergisi, Konya 1996, s. 217.152 Demirel, Sur, Saray, Mahalle, s. 46.153 Demirel, Vakf-ehir, s. 44.154 Demirel, Vakf-ehir, s. 45.


46/178

37

bulunan ve tereke kaytlarndan tespit edilen mahalle isimlerine bir tablo halinde yer

verilecektir155.

Tablo 1: 20 Numaral Sivas eriye Sicilinde Rastlanlan Mahalle Adlar

avuba

Bahtiyar Bostan

Hoca Hsam

Osman Paa

Kurtmescidi

Kala-i Atk

Kala-i Cedd

OlanavuKhnecivan

Hac Zhid

Klavuz

Krcuk

Zilkar

Acablge

Uryan- Mslim

Uryan- ZmmiKayseriye Kapusu

Keibula

Ksedere-i Zmmi

Mmezgin

Temrcilerard

Zaviye Alibabadan

Cmi-i Kebir

GanemGk Medrese

Kkbengiler

Gkebostan

Kkminre

ems-i Firu

Hamam Ard

Tokmak Kapu

Hac Veli

Hac Mahmut

Hoca Ali avu

Hac MehmetPaabey

Hamrkesen

Hoca Mahmut

eyh oban

Deirmen

Ferhat Bostan

Ece

Baldzbazarah Hseyin

maret

rtlpnar

Abdulkerim

Veledbey

Sar eyh

Billur

KarbadBab- kayseriye

Abdulvehhabgazi

Kaleard

155 Sivasta bulunan mahallelerle ilgili rnek fotoraflar iin Resim 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20ye bkz.


47/178

38

Tablo 1den anlalaca gibi 1839-1841 yllarn kapsayan 20 numaral eriye

siciline gre, Sivasta 54 farkl mahalle ismine rastlanlmtr.

ncelediimiz tereke kaytlarnda 16s ev sahibi olmak zere 24 adet gayr-i

Mslim terekesine rastlanlmtr. Evler 14 farkl mahalleye dalmtr. Gayr-i

Mslimlerin Mslmanlarla ayn mahallede yaamalarndan, birbirleriyle komuluk

yaptklar anlalmaktadr. Hatta incelediimiz eriye sicilinden ehirde yer alan bir

ok mahallede Mslim ve gayr-i Mslimlerin birbirilerinden ev alp sattklar

anlalmaktadr. Bu da gayr-i Mslimlerin istedii mahallede mlk edinebilme

zgrlklerini ispatlad gibi Mslmanlarla Hristiyanlarn karlkl olumlu ilikiler

kurduklarn gsterir156.

XIX. yzyln balarna kadar imamla birlikte mahalle ileri gelenlerinin de

mahalle halk adna hareket ettikleri, mahalleyi ilgilendiren konularda bunlarn da

etkin olduklar grlmektedir. Yani muhtarlk rgtlenmesi ncesinde mahallede

imamla birlikte kthda, ihtiyar adlaryla anlan temsilciler de bulunmaktayd157.

II. Mahmud dneminde zellikle taradan g nlemek amacyla, mahalle

dzeyinde yeni bir rgtleme gerei duyularak, ilk kez 1829da stanbul

mahallelerinde muhtarlk rgt kurulmutur. Bu rgt ky ve kent mahallelerinde

1833-1836 arasnda faaliyete gemitir158. Ardndan Tanzimat ile ele alnan reform

hareketleri toplumun sosyal yapsnda birok deiiklik meydana getirmi, iskn

156 SS, Nr. 20, s. 83-1, 92-1, 129-2, 132-2, 146-2, 162-1.157 Musa adrc, Anadolu Kentlerinde Mahalle (Osmanl Dnemi), Tarihten Gnmze Anadoluda Konut ve

Yerleme, stanbul ?, s. 258.158adrc, Mahalle, s. 260.


48/178

39

birimlerindeki eski mahalle dzeni yerini, mahalleyi idare edecek resm kurululara

brakmtr159.

II. SVAS EVLER

Ev, insann her trl fizyolojik, sosyolojik, estetik ve ekonomik ihtiyalarnn

karland gvenliinin saland bir korunak, ihtiya duyduu bir yapdr. Trk

toplumunda ev, vatan ve devlet gibi kutsal bir kavramdr. nk bu kutsal kavramlarn

ekirdei ailedir. Ailenin yaam yeri olan evlerde ise gelenek grenekler, edinilmi

olan ahlki deerler yaatlr ve nesilden nesile aktarlr. Vatan, milleti oluturan

aileler sonraki nesilleri ilk burada sosyalletirir ve topluma kazandrr. te evlerin

olumasnda dini, ekonomik ve sosyal endielerin olmas tad byk nemden

kaynaklanr160.

Osmanl ev mimarisinde en ok Orta Asya, Orta Dou, slam ve Anadolu

gelenekleri etkili olmutur. Bunlarn yannda corafi mekn, malzeme, ekonomik g,

mimari bilgi ve ustalk gibi baz etkenlerde Osmanl evinin ekillenmesinde nemli rol

oynamlardr. Tm bu zelliklerin etkisiyle Anadolu evlerinde eitlilik arz eden bir

yap ortaya kmtr161. Diyebiliriz ki bu eitlilikte imparatorluun etnik yaps da

etkili olmutur. zellikle krsal kkenli etnik gruplarn oluturduu ev tipinde nemli

lde eitlilik sz konusudur. Belirli bir blgede oturan gruplarn, ayn etnik

toplulua ait olmalar ile ina ettikleri konut tipleri arasnda bir uyum varsa da, her

159 Kemal Ahmet Ar, Osmanl-Trk Kentlerinin Genel Karakteristikleri zerin Grler, Tarihten Gnmze

Anadoluda Konut ve Yerleme, stanbul ?, s. 332.160 Haim Karpuz, Erzurum Evleri, Ankara 1984, s. 9.161 mer Demirel- Muhiddin Tu- Adnan Grbz, Osmanl Anadolu Ailesinde Ev, Eya ve Giyim Kuam,

Sosyo Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, Ankara 1992, s. 703.


49/178

40

etnik grup ayn blgede veya imparatorluun btn topraklarnda birbirlerinin

kulland tarz ve tiplerden yararlanmtr. nk halklar ylesine kuvvetli ve derin

karmtr ki her etnik grup iin ounluu oluturduklar bir blge varsa da her bir

kentte btn etnik gruplar beraberce varlklarn srdrmlerdir162. Bu da hayatn

iinde olmann gerei birbirlerinden etkilenmelerini salam ve birok etkenle birlikte

kent evlerinin eitlenmesine katk salamtr.

Osmanl ehirlerinde sokak ya da caddeler, ev ehir balantsn salayan

unsulardr. Burada iki tr sokaktan bahsedebiliriz. Birisi herkesin kullanabilecei iki

taraf ak yol anlamna gelen tark-i mm, dieri sokak sakinlerinin kullanmna ak

tark-i hass yani kmaz sokaklardr163. Mahremiyetin ve korunmann btn

avantajlarna sahip olan kmaz sokaklarn amac, alan, sokak sakinlerinin en fazla

yarar salayabilecekleri ekilde zelletirmektir164.

Osmanl evinin konumunda bir nevi din imar plan diyebileceimiz kble

faktr etkilidir. Mslman Trk ailesi iin ok nemli olan bu durum evlerin bir yne

uyum gstermelerini gerektirmitir165. Sivasta evlerin ynn etkileyen dier bir

faktr de iklimidir. Burada evler sahip olduu sert iklimi krmak iin cepheleri gneye

ynelik olarak yaplmtr166.

162 Maurice M. Ceras, Osmanl Kenti Osmanl mparatorluunda 18. ve 19. Yzyllarda Kent Uygarl ve

Mimarisi, ev. Asl Atav, stanbul 2001, s. 25.163 Demirel, Ev, Eya ve Giyim Kuam, s. 704.164 Paul Dumont, Franois Georgeon (ed), Modernleme Srecinde Osmanl Kentleri, ev. Ali Berktay, stanbul

1999. s. 13.165 Demirel, Ev, Eya ve Giyim Kuam, s.704.166 Burhan Bilget, Sivas Evleri, Ankara 1993, s. 53.


50/178

41

Osmanl evlerine dardan bakldnda yksek duvarlarla kuatld grlr.

Evlerde barnabilmek iin; ahr ileri, tezek yapm, bahe temizlii, erite, pekmez,

etlik, bulgur gibi ilerin yaplmas gerekirdi. Btn bu ilerde kadna den pay byk

olduundan, evleri kuatan yksek duvarlar, birazda kadnlara serbeste alabilecei,

kapal bir ortam hazrlama amac tayordu167. Bu duvarlardan baheye ya da avluya

geilirdi. Avlu ve bahe Osmanl ailesinin youn olarak kulland meknlardand.

Avlunun bir uzants olan ahr, samanlk ve ambar gibi elemanlar evin zemin katnda

bulunurdu168. Bylece k aylarnda evleri stmak daha kolay olurdu169.

Mobilyasz olan odalarda her trl kullanma ve yaama ihtiyac duvara bal

veya gml mobilya ile gideriliyordu. Evlerde her trl yaama ihtiyac ayn odada

temin edilirdi. Bir odada yemek yenilir, oturulur, abdest alnr, namaz klnr, yatlrd.

Odaya pabula girilmez darnn pislii ieriye getirilmezdi170. Evin asl odas

tabhane yani baodayd. Ziyaretiler buraya davet edilir, zellikle kn ev sakinleri

iin oturma odas olurdu171. Odann bir duvar ocak duvaryd. Ocak hem stc hem de

havalandrc grevi gryordu. Ocak duvar hcre ve dolaplarla zenginletirilmiti.

yle ki Trk evinde ocak, yuva ile zdeleecek kadar nemliydi172.

Buraya kadar Sivas evlerinin genel zellikleri hakknda bilgiler verilmitir. Bu

genel giriten sonra, gerek bu bilgileri teyit etmek ve gerekse inceleme dnemimizde

167 Necdet Sakaolu,Divriide Ev Mimarisi, stanbul 1978, s. 16.168 Demirel, Ev, Eya ve Giyim Kuam,s.704.169 Galip Eken, XVIII. Yzyl Ortalarnda Antepte Aile, Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, S. 6, Konya 2000,

s. 479.170 Sedat Hatt Eldem, Trk Evi Osmanl Dnemi, ? 1987, s. 15.171 Suraiya Faroqhi, ehir Evinin Fiziki ekli, Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, Ankara 1992, s.

1152.172 Cengiz Bekta, Trk Evi, stanbul 1996, s. 108.


51/178

42

evlerin zelliklerinin ne olduunu tespit edebilmek iin baz deerlendirmeler

yaplacaktr. Ancak ncelikle tereke kaytlarndan hareketle Sivasta, bulunduklar

mahalle ve fiyatlarna gre evlerin farkl niteliklerini gsteren bir tabloya yer verilecek

ve deerlendirmeler sz konusu tabloya istinaden yaplacaktr.


52/178

43

Tablo 2: 1839-1841 Yllarnda Sivasta Ev Fiyatlar

0-500 kuru 500-1000 kuru 1000-5000 kuru 5000- kuru

Ksedere-i Mslim Tokmakkap Hoca Ali avu Hoca Mahmut

Billur Bahtiyar Bostan Paabey Hamrkesen

Ganem Demirciler Ard Acablge(5) Uryan- Mslim

Ece Abdulvehhabgazi Uryan- Mslim(3) Demirciler Ard

Hoca Hssam Abdlkerim avuba(4) Cami-i Kebir

Kayseriye Kapusu Kale Ard Kayseriye Kapusu(2) Veled Bey

Klavuz Keibula Bahtiyar BostanGanem Kk Minare Baldr Pazar

Cami-i Kebir Mmezgin Kk Minare

maret Veledbey Abdulkerim

Ece ems-i Firu

ems-i Firu Billur

Ali Baba Hamam Ard(2)

Gk Medrese Sar eyh

Karbad

Bab- Kayseriye(2)Bahtiyarbostan

Ksedere Zmmi(3)

Ece

Cami-i Kebir(4)

ah Hseyin

Hac Mehmet

Hac Veli

Kk Bengiler(2)

rtl PnarGke Bostan


53/178

44

Yukardaki tabloda terekelerde geen evlerin Sivasta hangi mahallede ve hangi

fiyat aralnda olduu gsterilmitir. Mahallelerin bazlarnda birden fazla eve

rastlandndan mahalle isimlerinin yanlarndaki saylar o mahallede o fiyat aralnda

bulunan ev saysn gsterir. Tabloya gre, evlerin ou 10005000 kuru arasndadr.

Deeri 500 kuruun altnda olan 6 ev, 5000 kuru ve zerinde olan 11 ev vardr.

Evlerin ounun deeri 10005000 veya 5001000 kuru arasndadr. Bu durum,

Sivasta, 500 ila 5000 kuru arasndaki evlerin genelin %77sini tekil etii ve ehir

halknn daha ok mtevazi evlerde oturduunu gstermektedir.

Terekelerde sadece iki yerde mlk- menzilin konak olduu belirtilmitir.

Konaklarn biri Uryan- Mslim dieri Hamrkesen mahallesindedir. Anlalan, bu

mahallelerde mtevaz evlerle konaklar bir arada yer almaktadr173. Terekelerde

dierlerine gre baz evlerin ok pahal olduu anlalmaktadr. Aada, bu konuda

bir tablaya yer verilecektir.

173 Sivas evleri ve konaklar hakknda rnek fotoraflar iin Resim 21, 22, 23 ve 25e bkz.


54/178

45

Tablo 3: 1839-1841 yllarnda Yksek Fiyatl Evler ve Sahipleri

Sayfa No Mahallesi sim Ev Fiyat(kuru)

ToplamTereke(kuru)

28-2 Cami-i Kebir El-Hac MehmetAa bin Halil Aa

8500 1255, 5

62-1 Baldzbazar Ali Aa bin

Abdullah

10 000 20562, 5

140-1 Hamrkesen AyvazzadeKerimesi Fatmabinti mer Aa

8000 23 800

146-1 Uryan- Mslim Zaralzade Es-Seyyid LtfullahPaa bn-i Osman

Bey

25 000 32 072

Grld gibi yksek fiyatl evlere sahip olanlardan ikisi Aa nvanna

sahiptir. Dier ikisi nl ailelerden iken, ayn zamanda bunlardan biri de Es-seyyid

unvanna sahiptir. lk tereke sahibinin borlar ve giderlerinden dolay terekesinden

yalnzca 1255,5 kuru kalmtr. Dier tereke sahiplerinden birinin Ayvazzde

ailesinden bir kadn olmas dikkat ekicidir. En son tereke sahibi ise Zaralzde

ailesindendir174.

174 Zaralzde aile mensuplarnn genellikle ehl-i rf olarak grev yaptklar bilinir. Zaralzde ailesinden Osman

Paa ilk olmak zere Mehmed Paa, Feyzullah Paa, Recep Paa, Ltfullah Paa valilik ve mtesellemlik veya

Muhassllk grevi yapmlardr. mer Demirel, Sivas ehri Vakf Kurucularna Dair, Osmanl Dnemi Sivas

ehri Makaleler-, Sivas 2006, s. 140-146.


55/178

46

III. SVASIN DEMOGRAFK YAPISI

Toplumlarn sosyal ve ekonomik durumlarnn izah edilebilmesinde eitli

faktrlerden yararlanlabilir. Bu erevede toplumu oluturan nfusun zelliklerinin

bilinmesi de nem arz etmektedir. Bu nedenle toplum bilimleriyle uraanlar iin

demografik veriler nemli kaynaklardr. Gerek sosyoloji ve gerekse tarih aratrmalar

ile uraanlar iin en byk sorun, olaylar birok ynden ele alrken bunlar

oluturanlarn saysal ve yapsal durumlarn saptama gldr175.

Nfus, ok eskiden beri, gerek asker ve gerekse mal konulardan dolay

zerinde nemle durulan, verdii saysal deerlerden yararlanlarak karmlar

yaplabilen, halkn niceliksel ynn sergileyen verilerdir. Bu nedenle sahip olunan

nfusun miktarn tespit etmek amacyla dnemin artlarna ve ihtiyalarna gre

tahrirler yaplmtr. Eski dnemlere ait tahrirleri deerlendirmek zere tarihi

demografi diye bir ilim dal da olumutur. Osmanl Devleti de bu ihtiyac hissederek

fethedilen blgede ilk olarak, nfus ve arazi tahriri yapmtr. Bu tahrirler XVII.

yzyla kadar periyodik denilebilecek nitelikte devam etmi daha sonraki dnemlerde

yaplmamtr. Bu tahrirlere, her ne kadar yapld dneme ait bilgiler veriyorsa da,

gnmz anlayna uygun nfus saym demek mmkn deildir176.

Osmanl Devletinde modern anlamda ilk nfus saym II. Mahmud dneminde

yenieri ocann kaldrlmasyla 18261828 yllar arasnda yaplmtr. Genel bir

nfus saym iin bir nevi tecrbe olan bu saym Rusyaya kar giriilen harp

dolaysyla sonusuz kalmtr. Bu harbin Edirne Antlamasyla sonulanmasnn

175 adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentleri, s. 44.176 Tu, Sosyal ve Ekonomik Adan Konya, s. 119.


56/178

47

ardndan 1831 ylnda Osmanl hkmeti yeni bir sayma girimitir177. Bu saymda

ama, yenieri ordusunun kaldrlmasndan sonra, yeni bir ordu kurulmas maksadyla,

vergi kaynaklarnn bulunmas ve askerlik yapabilecek kii saysnn tespit

edilmesidir178. Tanzimattan sonra yaplan saymlarda ise, getirilen mli yeniliklerin

ardndan toplumun sahip olduu gelir dzeyinin belirlenmesi ve bunun sonucunda

alnacak vergilerin tespit edilmesi amac gdlmtr179.

A. Mslman Nfus

Rum Eyaletinin merkezi olan Sivas, tarihin ok eski devirlerinden itibaren

nemli bir yerleim alan olmutur. XV. ve XVI. yzyllarda ehir nfusunda gayr-i

Mslimler ounluktadr. Nitekim 14541455 yllarnda Sivasta 216 Mslman hane

varken 351 Gayr-i Mslim hane bulunmaktadr. Gerek Mslman gerekse gayr-

Mslim hane miktarnda zamanla bir art gereklemitir. Ancak bu art Mslman

hane saysnda gayr-i Mslimlere oranla daha hzldr. 1519 ve 1520 yllarnda

Mslman hane says 333 iken, gayr-i Mslim hane says ise bu rakamn nerdeyse

kat, yani 994tr. 15531554 yllarna gelindiinde Mslman nfusu buuk kat

artarak 1149 hane olmutur. Gayr-i Mslim hane saysndaki art ise 236 ile toplam

1230 hanedir. Zamanla gzle grlr bir ekilde Mslman hane saysnda hzl bir

art sz konusuyken, gayr-i Mslim hane saysndaki art daha yavatr. Zaten

ilerleyen yllarda Mslman hane saysndaki artn devam etmesiyle birlikte nfus,

Mslmanlar lehine geliecektir180.

177 Enver Ziya Karal, Osmanlmparatorluundalk Nfus Saym, Ankara 1997, s. 8.178Karal,lk Nfus Saym, s. 11.179 Tu, Sosyal ve Ekonomik Adan Konya, s. 120.180Saim Sava,Bir Tekkenin Dini ve Sosyal Tarihi Sivas Ali Baba Zaviyesi, stanbul 1992, s. 24.


57/178

48

Tanzimat dnemine gelene kadar, belirli yllarda Sivasa gelen seyyahlarn

verdii bilgilerden faydalanarak Sivas nfusu hakknda fikir edinilebilir. Biz de Adnan

Mahiroullarnn eserinden yararlanarak farkl yllarda seyyahlarn Sivas nfusu

hakknda verdii u bilgilere ulayoruz181.

Tablo 4: Seyyahlara Gre Sivas Nfusu

Tarih Seyyah Belirtilen Nfus

1826 Victor Fontanier 40000

1827 Felix Lebaujour 50000

1835 Baptistin Poujoulat 15000 zeri

1838 Eugene Bore 40000

1839 W. F. Ainsworth 16000

1851 A. D. Mordtmann 50000

Grld gibi seyyahlarn verdii bu rakamlar deiiklik arzetmektedir.

Seyyahlar Sivasa farkl yllarda gelmilerse de geldikleri yllar birbirlerine yakndr.

Eugene Bore isimli seyyah 1838 ylnda Sivasn nfusunu 40000 olarak gstermi,

hemen bir yl sonra W. F. Ainsworth adl baka bir seyyah nfusu, 16000 olarak

gstermitir. Belki bu durum g ya da baka nedenlerle aklanabilirse de daha ok

verilen deerlerin subjektif olduunu hissettiriyor.

18301831 yllarnda yaplan ilk nfus saymnn verileri daha gvenilir

sonulara gtrebilir. Yaplan bu ilk nfus saymnda Sivasta Veli Paazade Selim

181Mahiroullar, Seyahatnamelere Gre Sivas, s. 6088.


58/178

49

Srr Bey grevlendirilmitir. Buna gre Sivas Livasnn nfusu 97253 Mslman,

18537 gayr-i Mslim, toplam 115790 kiidir182. Bu ynyle Sivas 1831 ylnda

Anadoluda byk ve blgesel ana merkezlerden birisidir183. Dier taraftan XIX.

yzyln sonlarnda Mslman nfus 442509, gayr-i Mslim nfus ise 93165 kiidir184.

XX. yzyln balarna gelindiinde ise nfus daha da ok artarak 1220250 kiiye

ulamtr. Bunlarn 214250si gayr- Mslimdir185.

Buraya kadar Sivasta bulunan Mslman ve gayr-i Mslimlerin nfuslar

hakknda bilgi verilmitir. nceleme dnemimizin daha iyi anlalabilmesi iin

Mslman ve gayr-i Mslim nfusun tereke kaytlarna ne oranda yansd hakknda

bir tablo oluturulmutur. Aada sz konusu tabloya yer verilecektir.

182 Karal,lk Nfus Saym, s. 215.183 Suraiya Foraqhi, Osmanl ehirleri ve Krsal Hayat, ev. Emine Sonnur zcan, Ankara 2006, s. 48.184 Fikri Karaman Sivas ve Salnmeler zerine,Revak, Sivas 2002, s. 115.185 Kodoman, Sivas Vilayeti (1901), s. 179.


59/178

50

Tablo 5: 1839-1841 Yllarnda Sivasta Cinsiyetlerine Gre Tereke

Sahipleri

ncelediimiz 123 adet terekeden 99u Mslmanlara ait olup toplam

tereke miktarnn %80,4n tekil eder. Geriye kalan 24 tereke gayr- Mslim terekesi

olup %19,51 oranndadr. Tereke sahiplerinin %87,8i erkek, %12,19u kadndr.

Dikkat ekici noktalardan biri de gayr-i Mslim kadn terekesine rastlanmamasdr.

Baz zmmi terekelerinde, terekede gsterilen e ya da ocuklardan yani varislerden

lenler de olmu ve terekede bu durum da belirtilmitir. Byk ounlukla bu kiilerin

mal varlklar sralanmayp sadece lmlerine deinilmitir. Bu durum hem zmmi

terekeleri hem de Mslman terekeleri iin geerlidir. Zmmi kadn terekesi yoksa da

varis lmlerinde grlmektedir. Terekeler ierisinde bu durumda olan ve mal

varlklar da sralanan iki zmmi kadn da vardr186.

186 SS, Nr. 20, s. 55-1, 114-3

Tereke Sahipleri

Mslman %

Gayr-i

Mslim %

Erkek 84 68,2 24 19,51

Kadn 15 12,19 _ _

Toplam 99 80,4 24 19,51


60/178

51

B. Gayr-i Mslim Nfus

Osmanl aile yaamnda farkllklar dini ve etnik olmaktan ok blgesel ve

corafidir. Osmanl devletinde milletler uzun yllar boyunca ayn corafyay

paylamlardr. Bylece oluan tarih-kltrel dokuda, imparatorluun her dinden

halklar, aile yaamlar, detleri ile birbirine paralellik gstermitir. Bylece Osmanl

Ailesi terimine dini ve etnik unsur gzetilmeksizin Osmanl olanlar dhil olmutur187.

Bu durumu, incelediimiz belgelerde aka grebiliyoruz. Gayr-i Mslim olan aileler

ile Mslman aileler ayn mahallelerde, ayn tarz evlerde yayor, ayn eyalar

kullanyordu. Birbirileriyle komuluk ediyor, bor alveriinde bulunuyordu. nk

her ne kadar etnik ve din yaplar farkl olsa da ayn hayat paylayor, beraberce

Osmanl Devletinin tebasn oluturuyorlard.

Kaytlarda gayr-i Mslimleri Mslmanlardan ayrma

1838 1841 yllarinda sivas ta aile hayati family life in sivas between 1839 1841

Documents