100 хуьр патал

Азербайжан Республикадин Президент Илгьам Алиева агьалияр экологиядин жигьетдай михьи цивди таъминарун патал кьилдин серенжем кьа-булнава. И серенжемдив кьадайвал, Куьр ва Араз вацIарин, гьакIни маса чешмейрин цикай менфят къачузвай агьалияр хъсан еридин хъвадай цивди таъминарна кIанзава.

Санлай къачурла, 18 райондин 64 агъзурдалай гзаф агьалияр яшамиш жезвай 100 хуьре яд михь-дай модул станцияр кардик кутада. И ниятдалди 2017-йисан гьукуматдин бюджетда фикирда кьун-вай Азербайжан Республикадин Президентдин игь-тият фондунай Республикадин Экологиядин ва ТIе-бии Серветрин Министерстводиз 16 миллион манат пул чара авунва.

Активар ганва

Азербайжан Республикадин Президент Илгьам Алиева 2016-йисан 7-апрелдиз кьабулай серенжем-див кьадайвал, машгъулвилин программа кьилиз акъудунихъ галаз алакъалу яз Къебеле ва Исмаиллы районрин кIвалахзавачир ва кIвалахдихъ гелкъвез-вай са кьадар инсанриз чпин хизандин бизнес ара-дал гъун паталди малар ва материалар ганва.

Къебеледа кьиле фейи тедбирдал къейд авурвал, алай вахтунда сифте яз 25 районда активар вугунин крар кьиле тухузва. Къебеле ва Исмаиллы районрай тир 22 инсан активралди таъминарнава. Абурукай 16 касдиз малдарвал, 3 касдиз чIижерхъанвал, са касдиз салан майишатар ва мадни са касдиз чапдин-ни полиграфиядин крар вилик тухун патал активар ганва.

Къебеле райондай тир Н.Муштагова ва Т.Рус-тамова къейд авурвал, абуру активрин куьмекдалди

чешнелу хизандин майишатар арадал гъи-да. И кар патал райондин талукь органри абуруз вири патарихъай куьмекар гузва. Машгъулвилин программадив кьадайвал, 1500 касди активрин куьмекдалди гьам хизандин бизнес туькIуьрда, гьамни више-

ралди инсанар кIвалахдив таъминарда.

№ 3(308) 2017-йисан 18-март 1992-йисан январдилай акъатзава ЦIийивилерwww.samurpress.net

Яр-Гияр-ГилиярТIвар-ван авай этнограф, тарихдин

илим рин доктор Гь.Гьажиева, педаго-гикадин илимрин кандидат Т.Саидова ва маса авторри кхьизвайвал, «Яр», «Гияр» ва «Гилияр» гафар са дибдинбур я. Гьам къадим Гияр шегьердин, гьамни Гилияр хуьруьн тIварар Яр гъуцран тIварцIихъай арадал атанва.

2500 йис инлай вилик гилан Кьурагь шегьердин патав бине кутур Гияр V асирда сасанийрин кьушунри дуьньядилай михьиз терг авунай. Анин агьалийрин са паяри гилан Мегьарамдхуьруьн райондин чилерал Гилияр тIвар алай хуьр арадал гъана. Чапхунчийрихъ галаз эхирдалди женг чIугуна сагъ амукьай ксари лагьайтIа, душманди чукIурай 7 хуьруьн агьалийрихъ галаз санал Кьурагь тIвар гайи цIийи шегьер кутуна.

Гиярвийрин Яран суварихъ галаз алакъалу адетар гуьгъуьнлай кьурагьвийри давамарна. Гьатта Совет гьукуматди къадагъаяр эцигайлани ина сувар къейд авунай. Гьавиляй алатай асирдин 30-40-йисара Яран мярекатар

тешкил авур 82 кас суьргуьндиз ракъурнай. Кьурагьвийри гьакI ятIани чпин адетдилай гъил къачуначир. 1938-йисуз гьукуматдиз наразивал къалурай агъсакъалри Кьу-рагь шегьердин 7 чкадал цIайлаханар куь кIуьрна, 7 хуьруьн агьалияр кIватI-най. Сувар алатай пуд лагьай юкъуз агъ-сакъалар ина 1356-йисан декабрдиз эциг навай жуьмя мискIиндиз нисинин капI-тIеат авун патал кIватI хьайила, НКВД-дин кIвалахдарри 70-90 яшарин 14 кас кьуна дустагънай. Кьурагьвийри вири сад хьиз кIвачел къарагъна гьа чкайрал цIийи кьилелай 7 цIайлахан куькIуьрайла Советдин са бязи гъилибанар катнай. Жемятди 10 юкъуз гъулгъуладиз ара ганач ва гьукуматди агъсакъалар чпин кIвалериз ахъайна. Абур хтай юкъуз агьалийри мад 7 чкадал цIайна.

7 цIайлаханВучиз 7? Им лезгийрин мифологияда

ирид цаварилайни ирид чилерилай къачунвай рекъем я. Чахъ ихьтин мифни ава: Са юкъуз са шумуд гъуц ирид цаварилай ирид чилерал эвичIна лезгийриз гъуцарин кIвал туькIуьрна

ва абуруз ирид кIвалах чирна: гъуцариз икрам авун, цанар цун, фу чран, алухарни пекер цун, малар хуьн, цикай менфят къачуна салар кутун, михьивилер авун. Ахпа и гъуцари лезгийриз ирид къилих гана: кьегьалвал, мяргьяметлувал, дуьзвал, такабур, Ватандиз муьгьуьббат, намус ва абур. И крар кьилиз акъудай гъуцари лезгийриз ирид весини авуна: фагьумдай кьил, килигдай вил, ягъадай гъил, рахадай чIал, Ватан тир чил хуьх. Куьзуьбурун, дишегьлийрин ва аялрин къайгъу чIугу.

А чIавуз гьи кIвале иридалай тIимил инсанар авайтIа, а кIваляй ирид шем акъуддай. Им акI лагьай чIал тир хьи, чазни ирид кьил жез кIанзава, чунни ирид цаварин, ирид чилерин веледар я. Ахпа ирид чкадал цIайна, гьар цIайлахандин къерехда ирид инсан акъваздай. Ирид касдихъ итимарни жедай, дишегь лиярни, аяларни, кьуьзуьбурни, жегьи ларни. Им чаз вири жуьредин агьалияр герек я лагьай чIал тир.

Сейли этнографар тир А.Гъаниевади ва В.Соколовади кхьизвайвал, цIайла-хандилай хкадардайла лезгийри икI лу-гьудай: «Зун виниз, зи члеяр агъуз». Яни зун виниз хьурай, зи члеяр (гунагьар) цIу тухурай. Начагъбуру хъсан хьун ва аялри чIехи хьун патал хкадарна лагьана кIанзавай: «Цаяр чаз, тIалар ваз». ЦIайлахандилай хкадарайдалай кьулухъ инсанри са-садан гъилер кьуна адалай цIиргъ ядай ва санал хордалди лугьудай:

ЦIаяр, цIаяр куз хьурай,Чун цIаяри хуьз хьурай.ХъуьтIуьн къаяр патандаз,Яран цIаяр чаз хьурай.

Гьа икI, яргъалди Яран манияр лугьудай. Ахпа лугьуз-хъуьрез суварин суфрайрив эгечIдай.

Этнографри кхьизвайвал, виликан вахтара лезгийри жезмай кьван кьакьан чкайрал, гьатта къаварал цIайдай. ЦIаяр гьикьван кьакьандал хьайитIа ва гьикьван яргъалди кайитIа, са гьакьван буллух жеда лугьудай. И адет чи бязи дагъдин хуьрера исятдани ама.

Муьзеффер МЕЛИКМАМЕДОВ

ЯРАН СУВАР, ЖУВАН СУВАР

Яран сувар лезгийрин виридалайни рикI алай сувар я. Вичихъ агъзур йисарин тарихар авай и сувар лезгийрин иервилин, мублагьвилинни бегьерлувилин гъуц тир Ярдихъ галаз алакъалу я. «Яр» гафуникай лезги чIала цIудралди цIийи гафар - инсанрин, хуьрерин ва шегьеррин, чкайрин, макьамрин тIварар арадал атанва. Лезги этнографрикай тарихдин илимрин докторар тир С.Агъашириновади, Гь.Гьажиева, филологиядин илимрин доктор, профессор Р.Гьайдарова гайи малуматрай аквазвайвал, чи чIала «Яр» гафуникай 200-дав агакьна чкайрин тIварар, 100-далай гзаф инсанрин тIварар туькIуьр хьанва. И макъаладин автордин «Лезги чIалар» ктабда и гафуникай арадал атанвай 30-дав агакьна хуьреринни шегьеррин тIварар гьатнава.

Гьа икI, чал Дагъустандин лезги районрин чилерал «Яр» гафуни арадал гъанвай дагъларин, рагарин, гирвейрин, гьатта муькъверин, никIерин, кьуьгъверрин тIварарни гьалтзава. «Яр» гьакIни къадим лезги йикъарганда гатфарин сад лагьай варз я.

Яран суварихъ авсиятда чахъ кьилди адетар, месела, Яран мелер, Яран мехъерар ава. Чна абурукай, гьакIни Яран манийрикай, алхишрикай ва тIварарикай виликан йисара «Самурдин» чинриз макъалаяр акъудна кIелдайбурув агакьарнай. Агъадихъ кIелдайбуруз Яран суварихъ авсиятда икьван гагьди винел акъуд тавунвай са бязи месэлайрикай чирвилер гузва.

2 18.03.2017

Milli Qəhrəman anıldı

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin və bi-rinci vitse-prezident Mehriban Əliyevanın təşəb-büsü ilə Heydər Məscidində ötən il 29 dekabrda erməni ordusunun diversiya qrupunun təxribatının qar şısının alınması vaxtı şəhid olmuş hərbi qul-luqçu Çinqiz Qurbanovun anım mərasimi keçirilib.

Mərasimdə əsir və itkin düşmüş, girov götürülmüş vətəndaşlarla əlaqədar Dövlət Komis-siyasının sədri, Dövlət Təhlükəsizlik Xidməti-nin rəisi Mədət Quliyev, Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin sədri Mübariz Qurbanlı, Dövlət Sərhəd Xidmətinin rəisi Elçin Quliyev, Şeyxülislam Hacı Allahşükür Paşazadə, Müdafiə Nazirliyinin rəhbərliyi, deputatlar, ictimaiyyətin nümayəndələri iştirak ediblər.

Şeyxülislam Allahşükür Paşazadə öz çıxışında Çingiz Qurbanovu şəhid elan edib və onun üçün belə mərasimdə iştirak etməyin böyük şərəf oldu-ğunu bildirib. Əsir və itkin düşmüş, girov götürülmüş vətəndaşlarla əlaqədar Dövlət Komissiyasının sədri, Dövlət Təhlükəsizlik Xidmətinin rəisi Mədət Quliyev Çinqiz Qurbanovun keçdiyi döyüş yolun-dan danışıb. “Çingiz cəmi 20 il yaşadı, amma onun bu ömrü ləyaqətli ömür idi,” - deyə çıxış edənlər bildiriblər.

Şahdağda əbədiləşdirilib

Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı Çingiz Qur-banovun xatirəsi Böyük Qafqazın ən yüksək dağ zirvələrindən biri olan Şahdağda əbədiləşdirilib.

Dəniz səviyyəsindən 4242 metr yüksəklikdə yerləşən zirvəyə yürüş “Everest” idman klubunun təşəbbüsü ilə reallaşıb. Beş nəfərlik alpinist qru-punun Şahdağa yürüşü martın 8-dən başlayıb və üç gün davam edib. Martın 10-da zirvəyə çatan alpinistlər üzərində Milli Qəhrəman Çingiz Qurba novun adı yazılan xatirə lövhəsini Şahdağ yüksəkliyinə bərkidiblər.

“Everest” idman klubunun direktoru Rusif Bağırov yürüşün Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı Çingiz Qurbanovun xatirəsini yaşatmaq, eyni zamanda, gənclərin dağçılıq ekstremal idman növlərinə marağını artırmaq məqsədilə həyata keçirildiyini bildirib.

Azərbaycan Ordusunun əsgəri Çingiz Qur-banov 2016-cı il dekabrın 29-da Ermənistan silahlı qüvvələrinin kəşfiyyat qrupunun təxri-bat-pozuculuq fəaliyyətinin qarşısını alarkən baş vermiş döyüşdə şəhid olub. Bu ilin fevralın 7-də

Prezident İlham Əliyev Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün qorunub saxlanılmasında xüsusi xidmətlərinə və döyüş tapşırığını ye-rinə yetirərkən göstərdiyi şəxsi igidliyə görə əsgər Çingiz Qurbanova ölümündən sonra “Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı” adının

verilməsi barədə sərəncam imzalayıb.

Xəbərlərwww.samurpress.net

Dərin bədii təfəkkürü, qeyri-adi deyim tərzi, orijinal fikirləri ilə seçilən, poeziya aləmində pillə-pillə

ucalan Ramiz Qusarçaylının hər kitabını oxucular intizarla gözləyir. Bu günlərdə “Azərbaycan” nəşriyatında İlham Ab-basovun redaktorluğu ilə çapdan çıxmış “Gedəsən dünyanın axırınacan...” kitabı ilə şair növbəti dəfə pərəstişkarlarını intiz-ardan qurtarıb.

İndiyədək işıq üzü görmüş “Çörəyim daşdan çıxır”, “Ömür qapıları”, “Bir çiçək axşamı”, “Eşşəknamə”, “Almalı kitab” və “Nə gözəldi yolun, Allah” adlı şeirlər kitabları ilə oxucuların rəğbətini qazan-mış, şeirləri ingilis, rus, ukrayna, fars və Dağıstan xalqlarının dillərinə tərcümə olunmuş Ramiz Qusarçaylı bu kitabı ilə poeziyanın yeni zirvələrinə ucalıb desək, yanılmarıq. Kitaba “Mükəmməl poeziya” adlı ön söz yazmış filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Ramiz Əskər haqlı olaraq qeyd edir ki, şairin poeziyası qey-ri-adidir, fövqəladədir. Alimin fikrincə “Ramiz Qusarçaylı poeziyasının başlı-ca özəlliyi müqayisəyəgəlməz dərəcədə orijinal, dərin mənalı olması, heç kimə bənzəməməsidir. Hələ çağdaşımız olan heç bir şair cəmiyyəti, insanı və təbiəti bu qədər incə şəkildə müşahidə və təsvir etməmişdir. Heç bir qələm sahibi vətənin, millətin dərdlərini, Qarabağı, əldən çıxmış torpağlarımızı bunca ürəyinə salmamış, bunca acımamışdır”.

Şairin söz çələngi o qədər rəngarəng, fikirləri o qədər dərin, şeirlərindəki təşbeh-lər, epitetlər, metaforalar, təzadlar o qədər orijinaldır ki, oxucunu bədii sözün sehrinə sala bilir. Bu şeirlər əsl poeziya inciləridir.

Kitabın mövzu rəngarəngliyi də diqqət çəkir. Bunu anlamaq üçün ayrı-ayrı bölmələrin adlarını sadalamaq ki-fayətdır: “Mən kənddən çıxanda...”, “Bu qurban olduğum Vətən”, “Gəl oxuyaq saz dilində”, “Aparır məni mələklər”, “Qurudub göndərmə bənövşələri”, “Bu il qaranquşlar Yəmənə uçmaz”. Həmin

bölmələrlə tanış olduqca hiss edirsən ki, Ramiz Qusarçaylı öz taleyini Azərbay-canın və dünyanın taleyindən ayırmayan şairdir. Bu, onun yüksək vətənpərvərlik və vətəndaşlıq poeziyasının qayəsidir. Pro-fessor Ramiz Əskərin dediyi kimi, Ramiz Qusarçaylının “şeirlərinin hər biri ədəbiy-yatımızın qızıl fonduna daxil edilməyə layiqdir”. Yeni kitab haqqında mübaliğə-siz demək olar ki, bu, şairi daha da ucal-dan şeir çələngidir.

Ramiz Qusarçaylının “Gedəsən dünyanın axırınacan...” kitabının nəşrinə kömək göstərən tanınmış qusarlı iş adamı Sabir Təvəl oğlu Fərzəliyevdir. Kitabın sonunda qeyd edildiyi kimi, o, “istedadlı yazarların əsərlərinin nəşrinə, təbliğinə və savadlı, qabiliyyətli gənclərin mükəmməl təhsil alıb dünyəvi biliklərə yiyələnməsinə çalışan, doğma el-obasının məğrur və la-yiqli insanlarının məclislərinə ürək açan, işıq tutan” insandır.

Ziyalılığı və xeyirxahlığı ilə seçilən Sabir Fərzəliyev “Samur” qəzetinin ya-xın dostudur. Hər il doğma Zindanmuruq kəndində maddi imkanı olmayan, amma “Samur”u oxumaq istəyən onlarca adamı öz hesabına qəzetə abunə yazdırır. Onun həm bu sahədəki xidməti, həm də qəze-timizin dostu olan istedadlı şairimiz Ra miz Qusarçaylının kitabının nəşrinə kömək göstərməsi əsl fədakarlıq nümunəsidir.

“SAMUR”

ŞAİRİ UCALDAN ŞEİR ÇƏLƏNGİ

Dərbəndin orta əsrləri əhatə edən tarixi ilə bağlı həm “Dərbənd-namə”də, həm də ərəb tarixçilərinin

əsərlərində xeyli məlumatların verilməsinə baxmayaraq, həmin dövrlərə aid qədim yazılar, yeni faktlar üzə çıxmaqda davam edir. Ərəb müəlliflərinin yazdıqlarına görə xəlifələr Dərbəndə daha çox fikir verird-ilər. Çünki şəhər strateji cəhətdən və ticarət baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi. Hələ 736-cı ildə Xəlifə Hişam tərəfindən buraya Əsəd ibn Zafirin başçılığı ilə 400 əmir göndərilmişdi. Həmin əmirlər Dər-bənddə azad şəhərə oxşar bir idarə orqa-nı qurmuşdular. Belə idarəetməyə əsasən Dərbəndin rəislər rəi sinə əmr edilmişdi ki, şəhərin mühafizəsinə, təmizliyinə və qay-da-qanuna riayət etsin. “Dərbəndnamə”də yazıldığı kimi, hakim buranın əhalisindən xəraç, üşr və paltar vergisi ala bilməzdi. Zülmlə əhalini sıxışdıran hakim dərhal vəzifəsindən azad edilirdi.

Dərbənd xəlifə Harun ər-Rəşidin hakimiyyəti dövründə daha yüksək azad şəhər statusu daşımış və çox inkişaf etmiş-di. “Dərbəndnamə”də yazıldığına görə Harun ər-Rəşid bu şəhərdə olmuş, onun tərəqqisi üçün çox iş görmüşdü. Bu tari-xi mənbədə göstərilir ki, Harun ər-Rəşid Dərbənddə olanda “əmr etdi ki, Rubas çayından bir neçə kanal çəkilsin, nəticədə

su şəhərin ətrafına gəldi. O, dəyirmanlar tikdirdi, əmr etdi ki, çoxlu bağ və bostan-lar salınsın. Kanalların təmirindən ötrü vəsait bağların və əkinlərin gəlirindən ayrılsın. O dedi ki, Dərbənd əhalisi dəyir-manlardan istifadəyə görə vergi verməsin. Təmir üçün xərclər bağların və əkinlərin gəlirindən ayrılsın. Hər məhəllədə anbar-lar və məscidlər tikdirdi. Dərbənd abad-laşdı. Harun ər-Rəşid Dərbəndə gələndə şəhərin sakinlərini yığıb nəsihət verdi və geri qayıtdı”. Bu barədə Dağıstan alim-ləri A.R.Şixsaidovun, T.M.Aytberovun və Q.M.-R.Orazayevin 1993-cü ildə Moskvada rus dilində çap etdirdikləri “Dağıstanın tarixi əsərləri” kitabında ətrafl ı məlumat verilib.

Yenə həmin tarixçilərin yazdıqlarına görə Harun ər-Rəşid 803-cü ildə Hafiz ibn Öməri Dərbənd hakimi təyin edərək ona belə nəsihət verdi: “Allahdan qorx və ədalətli ol... Məsləhətləşməmiş heç bir iş görmə. Divanxana, süvari qoşuna rəh-bərlik etmək, həmçinin idarəetmə sənin ixtiyarındadır... Əgər sən xəyanət etsən və yaxud kafirlərə meyl göstərsən, müqəddəs müharibəyə laqeyd münasibət bəsləsən, qəddar hökmdar olsan Dərbənd əhalisinə icazə vermişəm ki, səni devirsin”.

Tarixi mənbələr və ərəb tarixçiləri Harun ər-Rəşidin Dərbənddə olması fak-

tını təsdiqləmir. Lakin həqiqət odur ki, onun hakimiyyəti dövründə şəhər olduqca tərəqqi edir və Şərqin ən zəngin və ucuz yaşayış məskənlərindən birinə çevrilir. Şəhər ətrafında tapılmış yeni kitabə də Harun ər-Rəşidin Dərbəndə xüsusi qay-ğısını təsdiq edir. Həmin kitabə haqqında məşhur ləzgi alimi, tarix elmləri dokto-ru, professor, Rusiya Federasiyasının və Dağıstan Respublikasının əməkdar elm xadimi Amri Şixsaidov özünün 2008-ci ildə Mahaçqalada rus dilində çap etdir-diyi “Orta əsrlər Dağıstanının tarixinə, məxəzşünaslığına, arxeoqrafiyasına dair oçerklər” kitabında məlumat vermişdir. Kitabədə göstərildiyi kimi, Harun ər-Rəşi-din Dərbəndə hakim təyin etdiyi Huzaym ibn Hazim ət-Təmimi 789-790-cı illərdə Dərbəndin dağılmış divarlarını yenidən bərpa etmiş, buraya su xətti çəkdirmiş, müxtəlif yerlərdə körpülər tikdirmiş, şəhəri abadlaşdırmış, onu bəzəmişdir. Beləliklə, yeni kitabənin tapılması ilə bir həqiqət - xəlifə Harun-ər-Rəşidin dövründə Dərbəndin son dərəcə inkişaf etməsi faktı rəsmi təsdiqini tapmışdır.

Tamilla BƏKƏROVA,Dağıstan RespublikasınınDərbənd şəhəri, müəllim

XƏLİFƏNİN NƏSİHƏTİYAXUD DƏRBƏNDLƏ BAĞLI BİR HƏQİQƏT

3

Чирвилер къачузва

Туризм вилик тухун патал кар алай шартIарикай сад и рекьяй кадрияр гьазурун я. И ниятдалди Къебеле шегьерда кьилдин Туризмдин Чирвилерин Меркез арадал гъанва. 47 касди кIвалахзавай и меркездихъ пуд гьавадин тарсар гузвай корпус, кIелзавайбур яшамиш хьун патал кьве гьавадин дарамат, чIехи ижласдин зал, хуьрекхана, лаборатория, тежрибадин утагъар, гьакIни девирдив кьадай аваданлухрив таъминарнавай кархана ава.

Сифте чIавара ина 90 шакIуртдикай ибарат тир 6 группа авай. Гила 9 группа кардик ква. И группайра ашпазар, офисиантар, барменар, буфетчияр, мугьманханадин администраторар, туризмдин агентар, бухгалтерар, компьютердин операторар гьазурзава. 6 группада жегьилри гьукуматдин, пуд группада лагьайтIа, чпин гьисабдай чирвилер къачузва.

Икьван гагьди меркездин мектеб 900 жегьилди акьалтIарнава. Алай вахтунда ина 181 гададини руша кIелзава. Мектеб куьтягьайбур кIвалахдив таъминарзава.

Аялрин ансамблар

Къанни вад йисан вилик Дагъустандин лезги районра аялрин кьуьлердай ва манияр лугьудай са ансамблни авачир. Гила абурун кьадар 10-дав агакьнава. Сифте яз и месэла чи сейли манидар, Дагъустан Республикадин искусствойрин лайихлу кIвалахдар Къагьриман Ибрагьимова къарагъарна. Месэла гьялунин мураддалди ада республикадин гьукуматдин кьиливай, финансрин министрдивай ва Дербент райондин кьиливай куьмекар тIалабна. Абурун куьмекдалди 1995-йисан 3-январдиз Белиж поселокда Кьиблепатан Дагъустанда сифте яз аялрин кьуьлеринни манийрин «Кард» ансамбль кардик кутуна.

1997-йисан эхирра Дербент шегьерда «Дербент», 2001-йисуз Мегьарамдхуьруьн районда «Самурдин аялар», 2008-йисуз СтIал Сулейманан районда «Куьре», 2009-йисан эвелра Докъузпара районда «Шалбуз дагъ» тIварар алай аялрин ансамблар кардик акатна. И коллективар Дагъустандай къеце патазни сейли я. Гила Ахцегьа, Хуьлуьда, Мегьарамдхуьре, Кьурагьа, Хивда харусенятдин мектебра аялриз кьуьлер ийиз чирдай отделенияр кардик ква.

Яран адетрихъ гелкъвезва

Дагъустандин Гьукуматдин Университетдин Дагъустандин филологиядин факультетдин студентри и республикадин лезги районрай Яран суварихъ авсиятда фольклордин материалар кIватIун къарардиз къачунва. Абуруз Яран

адетрикай кьилдин ктаб гьазуриз кIанзава. И ниятдалди лезги студентри гатун варцара чи хуьрера виридалайни кьуьзуь инсанрихъ галаз гуьруьшмиш хьана, гьабурун мецелай лезги адетриз талукь суьгьбетар къелемдиз къачуда. Ктаб гьазуриз университетдин

муаллимрини студентриз куьмек гуда.

ЦIийивилерwww.samurpress.net

18.03.2017(Эвел газетдин 2016-йисан 26-но-

ябрдин, 22-декабрдин ва 2017-йисан 28-январдин, 24-февралдин тилитра)

Имам Шамилаз жавабАрхивдин материалрай малум жезвайвал, Имам Шамилан чарчи Къуба вилаятдин лез-гийриз гзаф эсер авунай ва гьа-

виляй Гьажи Мегьамеда вичин сифте агалкьунрилай кьулухъ адаз жавабдин чар кхьенай. И чарчин гьакъиндай Гьа-жи Мегьамеда икI лагьанва: «Агъбил хуьр кьурла, чи кьилив Мегьамед Мир-зе хандин мукьва ксарикай Магьмуд эфенди атана ва ада чав хандин тIа-лабун авай чар вугана. Ханди чи агал-кьунрин гьакъиндай вичиз ва Шамилаз гьерекатдин кьиле авай ксарин вири-дан кIумпар алай чар ракъурун тIалаб-завай. Чна и тIалабун кьилиз акъудна Мегьамед Мирзе хандиз ва Шамилаз гьа ихьтин чар кхьена». (ЦАР, III отд., 4 эксп., д. 150. Показание руководи-теля восстания Гаджи Мамеда во время следствия после его ареста. С.18).

Вилик-кьилик квай ксари август-дин вацра Къубадин чIехи бунт къара-гъарун паталди къарар Гьажи Мегьа-медан рушан мехъерик кьа-булна. Ина Мискискадай, Къара-Куьре-дай, Вини м а г ь а л д а й , гьакIни Сирт ва Уьнуьгъде-ре магьалрай бунтуниз гьазурвилер аквазвай 200 кас кIватI хьанвай. Гуьгъуьнлай хьиливи Яралини вичин хва Режебахъ галаз санал Хуьлуьхъиз атана. Ина старши-найри талукь къарар кьабулна ва агьа-лияр кIвачел къарагъарун патал чпин итимар хуьрериз рекье туна. А чIавуз Къубада военный полицмейстрдин крар кьилиз акъудзавай подполковник Гринфельда жандармайрин чIехиди Бенкендорфаз гайи малуматдай акваз-вайвал, Къубадин чIехи бунт 1837-йи-сан 20-августдиз гатIуннай. Гринфель-да икI кхьенвай: «Къуба вилаятдин са шумуд хуьре яракьлу кIеретIар кIватI жезва. И гъвечIи кIеретIрихъ гьихьтин ниятар аватIа бегьемдиз лугьуз жедач. Садбуру абур магьалар дуьз пайнавач лагьана чпин наразивилер къалурзавай ксар хьиз къелемдиз гузва. Масадбу-ру абуруз старшинайрин ва беглерин суьруьяр тарашиз кIанзава лугьузва». (И.М.Гасанов. Колониальная поли-тика Российского царизма в Азер-байджане в 20-60-х гг. XIX в. Ч. I. М, - Л. 1938. С.138).

Гьакъикъатда гъвечIи кIеретIар хсуси тапшуругъар кьилиз акъудун па-тал туькIуьрнавайбур тир. Абуру чка-дин гьакимар алдахарна чеб са бязи беглерикайни старшинайрикай нарази ксар хьиз къалурна кIанзавай. Кьушун арадал гъидай чIехи кIеретI лагьайтIа, Чпиррин хуьре кIватI жезвай. Гьажи Мегьамед иниз атайла хуьре яракьлу 400 кас авай. (Килиг: ЦАР, III отд., 4 эксп., д. 150. Показание руководите-ля восстания Гаджи Мамеда во вре-мя следствия после его ареста. С.14).

Гьажи Мегьамеда вичин малуматда къалурнавайвал, гзаф хуьрерин агьали-яр яракьар кьуна Агъбилдиз къвез вай. Ада кьушундикай икI лагьанай: «Ча-ра-чара магьалрай, гьакIни шегьердиз мукьва хуьрерай ара датIана къвез-вай яракьлу ксарин кьадар 7000-дав агакьайла, чна шегьердиз басрух гун патал чка хкяна. Чи кIеретIра Къуба вилаятдин вири магьалрай атанвай 12000 кас авай». (Килиг: Мад гьана, ч. 19).

Къубада къарагъай чIехи бунтуни-кай хабар кьур генерал-майор И.А.Ре-ута Кеферпатан Дагъустандай Дер-бентдиз хтана кьушун туькIуьрна ва са

шумуд тупни кьуна Самур галайнихъ гьерекатна. Самурдин къерехда Ферза-ли бегдин, Агъабеган ва Малла Агьме-дан кIеретIрихъ галаз чин-чинал атай генерал абурухъ галаз женг чIугваз мажбур хьана. Лезгийри генерал Реу-тан аскерриз кIевелай басрух гана ва абуруз Къубадихъ фидай мумкинвал ганач. Аскерар гзаф телеф жез акур ва и къуватрив вилик фин мумкин тушир-ди кьатIай генерал элкъвена Дербент-диз хъфена. (Килиг: ЦГВИА. Ф. ВУА. Д. 6356. С. 17).

Идалай кьулухъ вичихъ лугьуз те-жедай кьван чIехи алакьунар авай хьи-ливи Яралиди 200 казак есирда кьуна. Ахпа ада ЦIуру Худат хуьруьн мукьув бине кутунвай урусрин гарнизондин пемпе цавуз акъудна. Гьа ихьтин агал-кьунри бунтчийрик руьгь кутуна ва абур Къуба шегьер кьаз гьазур хьана. Ингье абурувай шегьер кьаз хьанач.

Къуба вучиз кьаз хьанач?И суалдиз са бязи тарихчийри ва

архивдин материалри ихьтин жаваб гуз ва: «Са шумуд юкъуз Къуба бло-кадада хвейи Гьажи Мегьамед хъуь-туьл къилихрин инсан тирвиляй ада къетIидиз гьерекат авунач». (Килиг:

Винидихъ къалурай чешме, ч. 21). Гьакъи къатдани Яралиди Гьажи Ме-гьамедавай датIана цIийи тактика хкя-гъун, геждал вегьин тавуна шегьер кьун тIалабнатIани, ада анжах вичиз чидай рекьерикай менфят къачуна ва садални меслят тагъайвиляй гъа-латIриз рехъ гана. ГьакI ятIани Ярали кьиле аваз са кьадар лезгияр «инсанди-вай физ тежер сал къаярилай элячIна, чIехи четинвилелди, гьар кас чара-ча-ра, са-сад шегьердив агатна, ахпа санал кIватIал хьана кIеледиз гьахьна. Абуру сал куьчейрай тIуз шегьердин майдан кьуна». (Килиг: ЦГВИА. Ф. ВУА. Д. 6356. С. 18). Са бязи чешмейра шегьер-диз 600 кас, Гьажи Мегьамедан малу-матда са агъзур кьван яракьлуяр гьахь-навайди къалурнава. Яралиди 6 сятдин къене урус аскеррихъ галаз датIана женг чIугунатIани, Гьажи Мегьаме-давай адаз куьмекар ракъуриз хьанач. 5-сентябрдин нянин сятдин 5-даз Яра-ли 500 касни галаз шегьердай акъатна.

Пакад юкъуз, «6-сентябрдиз бунт-чийри мад гъилера шегьердал вегьена, амма чеб гзаф телеф жез акурла кьу-лухъ чIугуна чувудрин слобода кьуна ва гьанай, гьакIни багъларай ва маса чкайрай гарнизондиз гуьлле гуз эгечI-на». (Мад гьана, ч. 20).

Са шумуд йикъан къене чпин жен-гинин юлдашривай шегьер кьаз тахьай-ла, Ферзали бегдиз, Агъабегаз ва Мал-ла Агьмедаз чпин къуватар Къу бадихъ ялиз кIан хьана. Гьа и чIавуз Куьредай-ни са кIеретI атана. КIеретIдин чIехи-да Малла Агьмедав Шамилан тIала-бун агакьарна. Имамди вири къуватар кIватIна, геждал вегьин тавуна шегьер кьун тIалабзавай. Геж авуртIа, урусри Къубадиз цIийи къу ватар ракъу рун мумкин тир. Малла Агьмед тадиз ви-чин кIеретIдай цIуд касни галаз Къу-бадиз атана ва ада Гьажи Мегьамедав Шамилан тIалабун агакьарна. Ингье бунтунин чIехидавай мад гъилера къе-тIи къарар кьабулиз хьанач. Душман-ди лагьайтIа, идакай менфят къачуна. Дербентдай генерал-майор И.А.Реута, Ширвандай инин комендант полков-ник фон - Ашенербена Къубадиз кьве агъзур аскер ракъурна. (Килиг: Мад гьана: ч. 21-22).

И къуватар тIимил тирди фикирда

кьур урус пачагьди гьакIни Къубадиз алава яз кьушун ракъурна. Абурукай сад Дагъустанда Имам Шамилахъ га-лаз женг чIугвазвай генерал-майор К.К.Фезедин кьушун тир. «Барон Ро-зенан буйругъдалди Фезеди 3222 аскер ва 14 туп гваз Самур галайнихъ гьере-катна». (Килиг: Кавказский сборник, т. VIII, с. 110). Кьвед лагьай кьушун-диз Жар-Белокан вилаятдин кьил гене-рал-майор Севарсемидзеди регьбервал гузвай. (Килиг: Мад гьана, ч. 111).

Тарихдин чешмейрай аквазвай-вал, кьушунри «гьахълуди, гьахъсузди чир тавуна чпин вилик акъатай вири инсанар са кьиликай вагьшийри хьиз тарашзавай. Гьа и карди динж агьалий-рин ва бунтчийрин рикIе кичI твазвай». (Килиг: Кавказский сборник, т. VIII, с. 116). Гьавиляй Гьажи Мегьамедан кьушундай гзаф инсанар чпин хизанар вагьшийрикай хуьн паталди кIвалериз хъфена. Гьам и кар, гьамни Мегьамед Мирзе ханди лезгийрикай кьушун туь-кIуьрна вичин винел ракъурнавайди фикирда кьур Гьажи Мегьамеда Къу-ба кьун тавуна яракьлуяр кIвалериз ахъайна. Женгинилай гъил къачуна хайи хуьруьз хтай ам вичин хизанни галаз Куьредиз фена. Ина Мегьамед Мирзе ханди вичин дуст Гьажи Мегьа-

мед ва адан хва Навруз есирда кьуна урус па-чагьдин гъи-либанрив ву-гана. Гьа икI, гъулгъуладин чIехибурукай мадни са шу-муд кас есирда

кьуна. Амма хьиливи Ярали кьаз хьа-нач ва ада 1838-йисузни урусрин кьу-шундихъ галаз женг давамар хъувуна. И женгера Малла Агьмедани иштирак-на. Вичел залан хирер хьайи ам женги-нин юлдашри са дагъдин хуьруьз тух-вана. Ина са шумуд вацралай Малла Агьмеда вичин дуьнья дегишарна.

Архивдин материалрай аквазвай-вал, урус пачагь I Николаян буйругъ-далди гъулгъуладин чIехибурукай 43 касдиз жаза гун патал Бакуда хсуси военный дуван кардик кутуна. Чап-хунчийривай сиягьда чпин тIварар гьатнавай ксарикай Гьажи Мегьамедни галаз 37 кас кьаз хьана. Ярали кьиле аваз арадай акъатай 6 кас абурун гъ-иле гьатнач. Сад лагьай сиягьда Мал-ла Агьмедан тIвар авач. Гуьгъуьнлай майор Ищенкоди туькIуьрай сиягьда 24 касдин тIвар гьатнава. Мадни кьун-вайбурун арада Малла Агьмедан тIвар гьалтзавач. (Килиг: ЦГВИА. Ф. ВУА. Д. 6356. Л. 19-39). И делилри Малла Агьмед гьа хьиливи Ярали хьтин гзаф викIегь кас тирди субутзава.

Гуьгъуьнлай малум хьайивал, ихь-тин кьегьал лезгийрикай игьтият ийиз-вай I Николая дуван яргъал вегьин та-вуна, фаддаказ, бунтчийрин гегьенш къатар галачиз, анжах гъулгъуладин себебкарриз жаза гун шартIуналди кьилиз акъудун тIалабнай. Гьавиляй военный министр А.И.Чернышева Къаф къаздин сердер барон Г.В.Розеназ ихьтин чинебан эмир ганай; «…Къуба-дин гъулгъуладин тахсиркаррин дуван жезмай кьван фад, чпин кьадар гзаф тир муькуь тахсиркарар желб тавуна кьилиз акъудна кIанзава». (Килиг: ЦГВИА. Ф. ВУА. Д. 6356. Л. 110).

А.И.Чернышеван эмир кьилиз акъу дай корпусдин командирди ва во-енный комиссияди Гьажи Мегьамедаз зулумар авуна гуьлле гана. Адан куь-мекчийрикай мад са шумуд кас икI кье-на. Амайбур Сибирдиз суьргуьн авуна. Императордин буйругъдалди Гьажи Мегьамедан хва Навруз яшамиш хьун патал Калугадиз ракъурна кIанзавай, амма ам 1838-йисан 17 октябрдиз лаза-ретда цIай атана кьена. (Килиг: ЦГИА Грузии. Ф. 8. Д. 4861. С. 5, 12).

Муьзеффер МЕЛИКМАМЕДОВ

МАЛЛА АГЬМЕД

4 18.03.2017

Гьар са нумра сел тир вацIун яд авай,Лезги газет Бакуда тек сад авай.«Правдадихъ» хьтин еке ад авай,«Самур» газет, ваз и сувар мубарак!

Четинвилер алуд ийиз винелай,Лезги чIалан тереф хвена кIевелай.Багьа тир затI течир хайи чилелай,«Самур» газет, ваз и сувар мубарак!

Лезги халкьдин и пад, а пад талгьана,Ваз Бакуда газетхана – кIвал хьана.Халкь кьве патал хьун рикIевай тIал хьана,«Самур» газет, ваз и сувар мубарак!

Газетдал рикI алай ксар сад хьана,Гьар са нумра кIватIалзавай гад хьана.Къанни вад сан яшар хьана, шад хьана,«Самур» газет, ваз и сувар мубарак!

Зазни чка жагъанай куьн газетда,Гьар са цIийи нумра хтун гуьзетда.Сажидина лугьузва чи адетда:«Самур» газет, ваз и сувар мубарак!

МУБАРАК! Аямди гьикьван кIевера туртIани, вичихъ жегьилвилинни викIегьвилин къуват-такьат авай, гележегдихъ

умудар кваз датIана вилик камар къачузвай «Самур» газетдин 25 йис хьунухьи вири халкьдик руьгь кутунва. «Самур» хуьн викIегьвал я», «Хайи газетдиз виш йисарин уьмуьрар тIалабзава чна», «Самур» халкьдин дамахдиз элкъвенва», «Чи газет хайи Самур вацI хьиз даим аваз хьурай» - гьа ихьтин хуш гафарни баркаяр, эрзиман мурадарни тIалабунар авай вишералди чарар ракъурнава эхиримжи варцара кIелдайбуру редакциядиз. Санлай 10 уьлкведай 300 кьван инсанди р е д а к ц и я д и н ко л л е к т и в д и з ва кIелдайбуруз «Самурдин» 25 йисан юбилей тебрикзава. Гьарада вичин саягъда къимет гузва газетдиз, адакай инсандин гьиссерал звал гъидай, рикI шадардай, кIанивилив диганвай гафарни фикирар лугьузва.

ЦIийи йис алукьай йикъалай инихъ чна Азербайжандайни Дагъустандай хьиз, Россиядин чара-чара регионрай, Бе лорусиядай, Туьркиядай, Герма-ния дай, Англиядай, Америкадин Сад-хьан вай Штатрай, Уьзбекистандай, Къир гъизистандай, Къазахстандай, Фран-циядай ва маса уьлквейрай къачур ча-рара «Самурдикай» гьихьтин фикирар лагьанватIа чир хьун патал са бязи кхьинриз вил вегьин бес я.

Туьркиядин Бурса Меденият ва Даянышма Дернегдин регьберар, чеб лезгияр тир Яшар Сабри Дуьндера ва Рамазан Кора, ина чап жезвай «Дагъустан» журналдин редактор, вич авар тир Шагьабетдин Уьздена, къирицIви Абдулла Къубалиди чи коллектив икI тебрикзава:

«Алатай йисуз Бакуда хьайила чун «Самур» газетдин редакциядиз илифна, адан коллективдихъ галаз мукьувай таниш хьана. Газет гьикьван рикI алаз, гьикьван марагълуз акъудзава куьне. Тек са лезгийрин ваъ, азербайжанвийрин, аваррин ва маса халкьарин тарихдиз, медениятдиз талукь макъалаярни чапзава «Самурди». Адаз халкьарин дуствилин муьгъ лугьуз жеда. И муьгъ генани мягькемди, вири уьлквейрихъ ялдайди хьурай.

Гьар гъилера газет къачурла чи хвешивилик и кьил а кьил жедач. Вучиз лагьайтIа адакай чаз Ватандин ни къвезва.

Къуй инлай кьулухъни «Самурди» Ватандивай яргъара, дуьньядин чара-чара уьлквейра яшамиш жезвай чи ватанэгьлийрин рикI шадаррай, абурукай кхьирай. Рекьер экуьди, уьмуьр яргъиди хьурай газетдин.»

Чи газетдихъ галаз са яшар тир Марат Гуьлиева Англиядай кхьизва: «За жуван стха Эмилахъ галаз санал кIвалахзава. Чи диде Литвадай, буба Къуба райондин Дигагь хуьряй я. «Самурди» Эмилакай макъалаяр, гьакIни адан чарар чапна. Адаз хьиз зазни жуван хайи лезги чIал, гьакIни урус, литов, инглис чIалар хъсандиз чида. Зани газет рикI алаз кIелзава. Ина авай вири лезги жегьилри «Самурдалди» дамахзава. Чна квез мадни чIехи агалкьунар тIалабзава. «Самурди» вичин 100 йисан юбилей къейд ийидай йикъар алукьрай».

Вич асул Салян райондай тир, Генжедин Технологиядин Институт акьалтIарна гзаф йисара Бакуда кIвалахай, гила Францияда

авай Багъдагуьл Самедовади кхьенвай чарни таъсирлуди я: «Играми «Самур», зун са шумуд ийс я Францияда яшамиш жез. Бакуда кIвалахдайла за «Самур» газет гьамиша кIелдай. Азербайжан ва урус чIаларал гузвай макъалаяр за цIарни тутуна кIелдай, гьатта газетдай заз са кьадар лезги гафарни чир хьанай. Зи «Самурдал» гзаф рикI ала. Францияда за ам сайтинай кIелзава. Икьван хъсан газет акъудзавай куьн сагъ хьурай. Куьне къарагъарзавай месэлаяр чи рикIяй я. За квез агалкьунар тIалабзава.»

Уьзбекистандай Полад Бабаевани чун рикIин сидкьидай тебрикзава: «Гьуьр-метлу «Самурдин» кIвалахдарар! Зани зи хизанди газетдин сайт гьамиша вилив хуьзва. ЧIал хуьн

патал куьне чIугвазвай женг зурбади я. Газетда чапзавай гафалагдикай чна чаз гафарганни туькIуьрнава. Квез «Самурдин» 25 йисан юбилей кутуграй. Хайи чIалан къадир авай гьар са касди квез куьмек гана кIанзава».

Эхиримжи фикир гзаф чарара дуьшуьш жезва. Гьакъикъатдани газет хуьн патал чна вирида гъил-гъиле гана кIанзава. АкI хьайитIа, чавай газет виш йисузни хуьз жеда. Гьа инал чаз Къиргъизистандай тир лезги Агьмедхан Расулован гафар рикIел хкиз кIанзава. Ада вичин гафар вири кIелдайбурув агакьарун тIалабзава: «Лезгияр, квез дидед чIал хуьз кIанзаватIа, «Самурдив» агат. Квез лезгивал хуьз кIанзаватIа, «Самур» кхьихь.» Къуй и гафар вири лезгияр патал девиздиз элкъуьрай. Хайи газет хуьз жедайвал. Халкь трибуна авачиз тамукьдайвал.

«САМУР»

РУЬГЬ КУТАДАЙ ЧАРАР

«САМУРДИН» 25 ЙИС

Сажидин Саидгьасанов

Алай йисан 9-мартдин югъ “Самур» газетдин коллектив патал рикIелай тефирди хьана. А юкъуз редакция

халисан мугьманрин тавханадиз элкъвена, чна лезги эдебиятдин векилрин эсеррал рикI алайбур кьабулна. КIелдайбуруз регьят хьун патал абуруз сятдин 14-далай 18-далди, чпиз кутугай береда къведай мумкинвал ганвай.

Ингье садбур пакаман кьиляй, сятдин 10-далай къвез гатIунна. Абурун арада алимар, муаллимар, шаирар, чара-чара пешейрин сагьибар авай. «Самурдин» кIвалахдаррихъ галаз мукьувай таниш хьун патал Азербайжандин чара-чара районрай атайбурни хьана. Санлай а юкъуз 40-дав агакьна кIелдайбур чи редакциядин мугьман хьана.

Абурухъ са хизанни галай. 25 йисуз ара

датIана «Самур» газет кхьизвай, вич КцIар райондин Ясабрин хуьряй тир, гзаф йисара Бакуда уьмуьр гьалзавай Айда Айдаеван хва Фуад вичин уьмуьрдин юлдаш Тамилладихъ

ва адан руш Айнелахъ галаз санал атанвай.Жегьил хизандин яратмишунрал рикI

алайди гьасятда кьатIана чна. Гъуьлни паб бизнесдилай гъейри чIугварвиливни машгъул

жезва. Абурун Бакудин 145-нумрадин мек-тебдин 8-синифда кIелзавай руш Айнелан лагьайтIа, урус чIалал шиирар кхьинал рикI ала. А юкъуз адан шииррихъ мукьуфдивди яб акална чна.

Айнелахъ шаирвилин алакьунар, кIетIен хатI, вичин дуьньякьатIунар, махсус тематика авайди вирида къейдна. Виликай къвезмай тилитрикай сада адаз кьилди чка чара ийида лагьана гаф гана чна. Редакциядин коллективдин къайгъударвал акур Айдаеври чпин разивал къалурна.

А юкъуз редакцияди «Ачух ракIарар» мярекатдиз атайбур садни гъил ичIиз рекье тунач. Гаф гайивал, абуруз лезги кхьирагрин ктабар пишкеш яз гана.

Айнур БАЙБУЛАТОВА

РЕДАКЦИЯДИ МУГЬМАНАР КЬАБУЛНА

Играми «Самур»! Ватандивай яргъара яшамиш жезватIани, чна газетдин гьар тилит вилив хуьзва.

Сайтина «Самурдин» цIийи тилит акурла чи хвешивилин и кьил а кьил жедач. ЦIарни тутуна кIелда чна газет. Ина чун са шумуд лезги ава. Вирибурунни «Самурдал» рикI ала. Авайвал лагьайтIа, газетдин сайт гзаф марагълуди ва регьятди я. Анай жуваз кIани макъалаяр гьасятда жагъуриз жеда.

Газетда «Лезгияр вирина» рубрикадик кваз гузвай материалрикай лугьуз кIанзава. Куьне гзаф хъсан кардик къуьн кутунва, кIел-дайбуруз дуьньядин чара-чара уьлквейра яшамиш жезвай лезгийрикай чирвилер гузва. Газетдин алатай йисан 26-ноябрдин тилитда Америкадин Садхьанвай Штатрин Кеферпатан Каролина штатда яшамиш жезвай Гуьлнара Эмиргьамзаевадикай акъуднавай макъаладикай чаз иллаки

хуш атана. Ихьтин чи ватанэгьлияр маса уьлквейрани ава. Гьабурукайни чка атунивай макъалаяр чапна кIанзава.

Чна редакциядин кIвалахдарриз «Самурдин» 25 йисан юбилей рикIин сидкьидай тебрикзава, квез мадни чIехи агалкьунар тIалабзава.

Расул МЕГЬАМЕДОВ,Алдер КЕРИМХАНОВ,

Австриядин Вена шегьер

САЙТ ВИЛИВ ХУЬЗВА

518.03.2017

Алатай вацра РФ-дин Президент В. Путинан Указдалди

ва РФ-дин оборонадин ми-нистр С.Шойгудин При-каздалди Краснодар вила-ятдин гьавадин космосдин къуватрин дивизиядин ко мандир Гьажиев Тагьир Минетуллагьан хциз гене-рал-майорвилин чин гана.

Тагьир Гьажиев 1960-йи суз Кьурагь ра-йондин Штулрин хуьре дидедиз хьана. 1977-йи-суз Белиждин 1-нумрадин юкьван мектеб акьалтlарна Ставрополдин маршал В.Судецан тlварунихъ галай авиациядин училищедик экечlна. Инаг яру дипломдалди куьтягьай жегьилди эскадрильядин командирвиле къул-лугъна. Гуьгъуьнай ам РФ-дин ПВО-дин военный академиядик экечlна.

1992-йисуз инаг къизилдин медалдалди акьалтIарай Тагьир Гьажи-ева авиациядин хиляй жавабдар къуллугърал кIвалахна. Вичихъ зурба алакьунар авай и касди Россиядин Генштабдин курсара чирвилер ар-тухарна. Ам Чита шегьерда авай гьавадин космосдин къуватрин диви-зиядин командирдин заместителвиле тайинарна. Гила ам дивизиядин командир я.

Россиядин лайихлу военный летчик хьиз «Ватандин вилик воен-ный рекьяй лайихлувилерай» ордендиз лайихлу хьанва. Вини дережа-дин военный летчик-испытатель яз ада цIийиз акъудай СУ-15, МИГ -25, СУ-27, МИГ-29 самолетар синагъдай акъудна. Ада цава 30 агъзур сятина лув гана.

Чна кьегьал лезгидиз генерал-майорвилин чин тебрикзава, адаз ге-нани чIехи агалкьунар тIалабзава.

Къагьриман ИБРАГЬИМОВ

МАД СА ГЕНЕРАЛ

Ахтынские источникиВдоль по течению небольшой, но

бурной реки Ахты-чай, неподалеку от поселения Ахты, расположились горячие источники, которые очень популярны среди местного населения. И пусть они не очень известны туристам, их нельзя не отнести к списку самых впечатляющих

достопримечательностей республики. В зависимости от поры года температура вод колеблется от тридцати-сорока до шестидесяти градусов (это уже слишком горячо для купания). Источники Кхемар и Жени-яд отлично зарекомендовали себя в профилактике заболеваний суставов, кожи, желудочно-кишечного тракта и легких.

Карабудахкентские пещерыУ склонов куполовидного поднятия

Эльдамо, на левом берегу небольшой речки Манасозень расположились самые красивые пещеры Дагестана, привлекающие любителей спелеотуризма со всей Европы и Азии. Пещеры довольно большие, в длину некоторые из них достигают полутора сотен метров. Они разделены крупными залами-гротами со свисающими с потолков сталактитами и соединены узкими проходами. На некоторых стенах древними людьми оставлены росписи, которые, правда, из-за недостаточного ухода постепенно исчезают. Также в пещерах можно найти множество отложений мумие – минерала, который широко используется на Кавказе в лечебных целях.

Гора Пушкин-тауИзбергтау или Пушкин-тау – одна

из самых необычных гор в Дагестане. Особенной ее делают не редкие горные породы, высота пика или поселения горцев, а то, что один из склонов похож на профиль Александра Сергеевича Пушкина. Вообще-то, Пушкин-тау –

это даже не одна гора, а несколько, и профиль великого русского поэта можно рассмотреть лишь из одной единственной точки. Туда лучше пойти с человеком, знакомым с местностью и готовым провести вас через несколько километров горных троп и ущелий, потому как расположение достопримечательности не совсем очевидно, и без знающего человека отыскать Пушкин-тау будет задачей из разряда невыполнимых. По одному из преданий, лик поэта появился после его смерти от руки Дантеса: когда Александр Сергеевич скончался, случилось землетрясение и откололо от скалы кусок камня, придав склону портретное сходство с ушедшим в мир иной гением.

ЗАГАДОЧНЫЙ ДАГЕСТАНВ северной столице, в культурно-просвети-тельском центре «Дагестан» состоялась пре-зентация лезгинской национальной кухни.

Организованное местной общиной лезгин «Леки Петербурга», мероприятие проводилось в рамках уро-ков родного языка при поддержке Представительства Республики Дагестан в Санкт-Петербурге, КПЦД и Содружества дагестанской молодежи.

В ходе мероприятия были продемонстрированы видеоролики о родном крае, его героическом прошлом и сегодняшнем дне, о делах и планах региональной общественной организации - ЛНКА «Леки Петербур-га», основными целями которой являются содействие миру и согласию между людьми разных националь-ностей, знакомство с историей, культурой, обычаями и традициями лезгинского народа, обучение желающих родному языку. Было отмечено, что под руководством педагога Гюлишан Сулеймановой в каждое воскресенье в здании КПЦД проводятся занятия по лезгинскому языку.

Ведущий презентации Камалдин Ильясов сердечно поблагодарил директора КПЦД Исагаджи Османова за безвозмездное предоставление помещений землякам для проведения различных мероприятий.

Севиля Нежведилова коротко поведала об истории лезгин. Душевные стихи дагестанских поэтов и собствен-ного сочинения, прочитанные Нагметом Курбановым, Баният Мирзаметовой, Саирой Ильясовой, Камиллой Шерифовой, Аминой Абдулазизовой и Джамилей Ших-небиевой украсили мероприятие.

В приветственном слове к землякам заместитель ру-ководителя КПЦД Малик Бабаев, сотрудники Представи-тельства республики в Санкт-Петербурге Магомед Ома-

ракаев, Гаджибуба Рамазанов и представитель лезгинской общественности из Новороссийска Расул Гаджиев отме-тили важность данного мероприятия, направленного на объединение людей, на воспитание у них уважения и чув-ства гордости за свой народ и любви к Родине.

Участников презентации угостили блюдами лезгин-ской кухни. Под руководством Гюлишан Сулеймановой их приготовили Саира Ильясова, Камилла Шерифова, Амина и Анна Абдулазизовы, Баният Мирзаметова, Ха-тима Сулейманова, Инга Аскерова, Сувар Шамилова, Севиля Нежведилова, Нифи Балафендиева, Кристина Ба-лафендиева, Таисия Эмирбекова, Имарат Бабаева, Мергем Усманова, Тамила Алискерова, Джамиля Шихнебиева и Радмила Гаджибалаева.

Мастерица Саида Шахбанова демонстрировала вя-занные ею женские одежды с национальным орнаментом и войлочные изделия ручной работы.

Мероприятие прошло на высоком уровне.

Гаджибуба РАМАЗАНОВ

ПРЕЗЕНТАЦИЯ В САНКТ-ПЕТЕРБУРГЕ

В Сулейман-Стальском районе Республики Дагестан под руководством главы муниципалитета Наримана Абдулмуталибова принята целевая программа, направ-ленная на сохранение и развитие лезгинского языка. В рамках реализации этой программы в муниципалитете района запланировано большое количество мероприятий, часть из которых уже начала осуществляться.

С начала 2017 года усилиями учителей и учеников

инсценированы все 20 сказаний о Шарвили. Каждая школа подготовила по одному сказанию, в итоге - этот проект охватил весь район.

Также проводятся флешмобы в память о Сулеймане Стальском. Ежедневно на местном ТВ перед каждым репортажем и после него (в день выходят 4 новостных репортажа) демонстрируется декламация стихов великого Сулеймана Стальского в исполнении сначала учащихся школ, далее работников администрации, депутатов. Флешмоб будет проводиться весь учебный год.

Реализация целевой программы происходит при непосредственной поддержке благотворительного фонда «Памятник Шарвили».

Удалось вывести на должный уровень номинацию «Лучший учитель родного языка». В этом году премия победителя составила 30 тысяч рублей.

Созданы различные рубрики по развитию родного языка в местной газете, предоставлена площадка детям, где публикуются их лучшие произведения. Издан сборник стихов и рассказов «Алмазные россыпи», в который были включены произведения 76 детей района, созданных на лезгинском языке.

Издаются бюллетени «Кюринские зори». За это время изданы восемь учебных пособий по родному языку и литературе. Фонд «Памятник Шарвили» поощрил руководителя издательства «Кюринские зори» Ахмедпашу Ахмедпашаева.

В районе на средства фонда создана студия, где записываются голоса поэтов в сопровождении народной музыки. В дальнейшем на этой студии будут создаваться новые аранжировки народных песен, осуществляться перевод советских и российских мультфильмов на лезгинский язык.

РИА “Дербент”

ДЛЯ СОХРАНЕНИЯ ЯЗЫКА

6 18.03.2017

Шииратдин са кIватIал Гъурбатдавай атир галай цуькверлай,Багьа я заз зи ватандин къалгъанар.Ухшар я чун алатайдаз рекьелай -Хайи чилихъ цIигел хьанвай инсанар.

Ватандин тIал ава лугьуз зи чанда,Ялда вичихъ Лезгистандин эверди.Гьар иер гаф заз шиирда тваз кIанда,Нур гуй лугьуз зи илгьамдин бегьерди.

РикI цIразва, зи вил хьана дидедихъ, Хайи хуьруьхъ – рикIиз чими дигедихъ .Шуршурдин ван япарава булахдин,Заз махпурдал къекъвез кIан я яйлахдин. Каспи гьуьлуьз салам гуда Невадлай:(Адаз за гаф ганавай тир лап фадлай.)Эвер гуда за, дустар, квез Мамрачдал,Ша, туькIуьрин шииратдин са кIватIал.

Чи гьиссер Шумуд югъ я чун чахъ галаз рахазвач,Шумуд югъ я вахъ вил гала – аквазвач.Къакъатда жал? Чи араяр рекъизва…Белки ибур чи гьиссер я рекьизвай?

Вуч иер тир чун саналлай легьзеяр,Хкажзавай муьгьуьбатдин мезреяр.Са чIавара чун шиирдал рахадай -Ви гьар са цIар заз гевгьердай аквадай.

Мукьвал-мукьвал гъидай вуна заз цуьквер,Заз акI жедай зи умудрин я эквер.

Вун гьазур тир багъишиз заз са алем,Амани ви гьиссеррикай са цIелхем?

Зи кьатIунар ваз аквадай вилерай,А вилерал вун ашукь тир кIевелай....ВутI хьана ашкъ, савкьват тир чаз Аллагьдин?Кьурана жал хел илгьамдин булахдин?

Шумуд югъ я чун чахъ галаз рахазвач,Шумуд югъ я вахъ вил гала – аквазвач.Къакъатда жал? Чи араяр рекъизва…Белки ибур чи гьиссер я рекьизвай?

Вахъ галаз зун бахтлу яАцукьнавай абур къуьн-къуьне туна:- Вуж я ваз зун? – дишегьлиди жузуна.Фикирна хьиз, экв атана вилериз,Вил вегьена касди фейи рекьериз.КIанивилин гьиссер рикIе къугъвана,Ахпа ада вичин папаз лагьана:- Патав гвайла вун - алатда рикIин къал,Секин жеда чанда гьатай гьар са тIал.Яргъал вахтар са легьзедиз элкъведа,На лугьуди, женнет багъда къекъведа.Лувар кутаз вуна цавуз акъудда,Кьилел атай балайрикай хкудда…Залан жедач кьуртIа капал заз дагълар…Куьрелди: куьз герек я лагь и гафар?Зи къилихрин чIурудини къенидиКьабулзавай баркалла ваз, кIаниди.Ша, ацукьин чун гьамиша къуьн-къуьне,Уьмуьр тухун кIевиз кьуна гъил-гъиле.Кьвед сад хьана физвай уьмуьр гьахълу я,КIан я заз вун - вахъ галаз зун бахтлу я…

ГАТФАРИН ЗАРАР

Ам зун яАкъатнава зун яргъариз,Захъ вил жемир ви.Сефил хьайла, хкваш рикIелЗаз на гайи кьин.

Хатадай хьиз гар атана,ГатайтIа дакIар,Ам зун я ви патав атай,Закай гуз хабар.

АватайтIа ви дакIардинГуьзгуьдал стIал,Зун марф хьана мад атанваСа кьил чIугваз вал.

ХьайитIа ви гуьгьуьл ачух,Манийриз яб гуз,Зун ава ви рикIин къене,Ашкъид шем хьиз куз.

Ракъин нурар аватайтIаДакIардай кIвализ,Ам зун я ваз темен гузвай,Дерт хьайла рикIиз.

Геж атана лугьумирАтанва къе зун ви патав,Геж атана лугьумир заз.РикIин къене кузвай ялавЖувахъ галаз гъанва за ваз!

Терез хьанач гъам алцумдай,Багьна хьанач вав гатIумдай.Геж я лугьуз рахкурмир зун,КIан хьайиди са вун я, вун.

Къекъведалди сал жигъирра,Галатна зун жагъуриз бахт.Лугьумир заз геж атана,Дуьз рехъ такваз, акъатна вахт.

Цифер алай кьисметдал зи,Хъуьрезвачир ракъин нурар.Зун гьикI къведай лагь, рикIиз ви?Агалнавай адан варар…

Зи рикIе хьухьЗун гьуьл я, вун зи лепе хьухь,Жагъура заз фидай са пад.Хиял хьана зи рикIе хьухь,Физ хьайитIа яргъариз мад.

Вун чуьл хьурай, зунни цуьквер,Марф къвайила гуьрчег хьайи.Селдин хурук ква а рекьер,Вун хъфейла зун тек хьайи.

Вун рагъ хьайла зун циф хьурай,Нур чуьнуьхиз къекъведайвал.Зун ви багъдин емиш хьурай,Вун захъ хъсан гелкъведайвал.

Вун дагъларин дерин булах,Зун булахдин михьи яд хьуй.Зи кIанивал вине яхъ на,Инсаф ая, минет-дад хьуй.

Зун гар жеда ви гуьгъуьна,Къекъведа зун йифиз-юкъуз.Зун яр жеда, шел - туьтуьна,Вилера хъвер жеда ваз гуз.

Гуьлжагьан Мисриханова CтIал Сулейманан райондин КIахцугърин хуьре дидедиз хьана. 1979-йисуз уьмуьрдин юлдашдихъ галаз санал Туркмениядин Ашхабад шегьердиз куьч хьана. 2004-йисалай вичин хизандихъ галаз санал Голландиядин Уьтрехт шегьерда яшамиш жезва. Ада кьуьзуьбуруз къуллугъзавай идарада кIвалахзава. Адан “Кьисмет” ва “Пуд стIал” тIварар ганвай кьве ктаб чапдай акъатна.

Гьасанова Гюзеля Мегьарамдхуьруьн районда дидедиз хьана. Тагьирхуьруьн Къазмайрин мектеб куьтягьна, Дагъустандин Гьукуматдин Педагогикадин Институтдин филологиядин факультет акьалтIарна. Вичин хизанни галаз Ленинград вилаятдин Гатчина шегьерда яшамиш жезва. Санкт-Петербургдин университетдин филологиядин факультет акьалтIарай ада урус чlаланни литературадин муаллимвиле кIвалахзава. 2008-йисуз РФ-дин президентдин “Урусатдин виридалайни хъсан муаллим” грантдиз лайихлу хьана. 2016-йисуз “Булах” тIвар гана арадал гъайи кIватIалдин регьбер я.

Гуьзеля Гьасанова Гуьлжагьан Мисриханова

РушарГалукьдалди ракъин нурар,Куьн булахдал жеда вири.КIулал кьуна залан кварар,Экуьнин къушар я, рушар

Чуьлда туна авазрин ван,Билбилар квел жеда гьейран,ТIебиатдал гъизавай чан, Куь шумуд яшар я, рушар?

Кьил хкажна килиг тийиз,Зун акурла алатна физ,Халкьнава куьн хупI иердиз, Жейранриз ухшар я, рушар.

ДидедизЗаз дидедин рехи хьанвай мегеркай,Шалбуз дагъдин кукIушрин къведа ухшар.Яваш-яваш диде кьуьзуь жезва зи,Акваз-такваз гзаф жезва хупI яшар.

Зи дидедиз гьикьван гужар акуна,Четинвилер къерех хьанач адавай.

Къени физвач гьич са затIни рикIелай,ЧIугур кьван пар гьисаб жедач садавай.

Гьикьван кIеве гьатайтIани, чирдач чаз,Чахъ руьгь кутаз, милидаказ хъуьреда.Анжах гагь-гагь, хиялри кьур береда,Вилерилай накъвар физ ам ишеда.

Залай бахтлу кас жедачир дуьньяда,АлакьнайтIа жегьил чIавар элкъуьриз. Азиз диде, вун кьуьзуь тахьуй лугьуз,Зун гьазур я жуван чан кьурбанд ийиз.

Омар Къазиханов Дагъустан Рес-публикадин СтIал Сулейман райондин Птидхуьре дидедиз хьана. Ина юкьван мектеб куьтягьна, Волгоград шегьердин медицинадин колледждик экечIна. Алай вахтунда 3 лагьай курсуна кIелзава. О.Къазиханова аял чIавалай гатIунна лезги чIалал шиирар кхьизва.

Омар КъазихановШикилСа шикилди килигзава цлалай,Лал са шикил - авач адахъ рахар мез.И шикилди - диде-буба саналлай,Ийизва заз гила абур чеб эвез.

Авай лугьуз, диде-буба, ягъалмишХьанатIа жал - фикириз за, хазва кьил.Саки хьанач гьич дуьньядал яшамиш,Саки даим хьайид я тек и шикил.

КьатIузва за, кьетIен фикир гайила,Абурун руьгь даим винел ала зи.Бегьем тушир са кlвалахдихъ гелкъвейла,Туьнбуьгьрикай чуьнуьх тежез ава зун.

Папав къализ, ван хкажиз тадач зав,«Сусав къалдайд такурай чи вилериз».Аялрин хъел за зи къене чIугвазва,“КичIе мижер,” - вил ягъазва хтулриз.

Начагь хьана алай чIавуз месел зун,Чан-рикIзава заз бубадин вилери.

Мелгьем жезва дидедин са килигун,Авхарзава зи тан саки гъилерив.

Са шикилдин кIаник ксуз-къарагъиз,Авазва зун, рекье твазва йисар за.Хайибурун ванци, легьзед карагиз,Яшайишдин гьевесар зав хуьзава.

ЧарчарХци чархар атIуз, кьакьан рагарай,Авахьзава чарчар гужлудиз, гурдиз.Къал къачуз катзава, къвезва цаварай,Вуч ятlа чилерал акун тавурди?

Белки са ашкъ ятIа арадавайди?Белки ятар адан чилихъ къаних я?Чилел вичин несиб гьалч жезвай къванер,Бажагьат абурухъ икьван дарих я.

Авахьиз къванерал, чарчар чкIизва,Чlугвазвай зегьметар физва гьавая.Умудрин гуьгъуьна датIана физва,Амма мад кьил къванце акьазва адан.

Намик Ферзалиев Исмаиллы райондин КIелетрин хуьре дидедиз хьана. Ина юкьван мектеб акьалтIарна, Москвадин Автомобилдин Рекьерин Институтда кIелна. Алай вахтунда Урусатдин Екатеринбург шегьерда уьмуьрзава. Ам карчивилив машгъул я. Поэзиядал рикI алай Н.Ферзалиева лезги ва азербайжан чIаларал шиирар кхьизва.

Намик Ферзалиев

718.03.2017

Дагъдин хуьре вирибурун кьарай атIанвай. Иниз са къу-раба атанвай. Вич кIвал-югъ,

мукьва-кьилияр авачир кас я лагьана, хуьрунвийривай куьмек кIан хьана адаз. Инсанриз адан язух атана, кlвал гана, алакьдай куьмекар ийиз алахъ-на. Сада тIуьн, сада пек-лек гана, сада кIвалихъ га-лайвална.

Ингье са кьа-дар вахтар ала-тайла хуьруьнбуруз ам къекъвераг тирди, гьавиляй вичин хайи хуьряй чукурнавайди чир хьана. Вичиз азият тагана кьил хуьзвай и кас ара датIа-на садакьаяр кIватIун патал идан- адан ракIарихъ жедай. Икьван гагь-ди къекъверагвал вуч ятIа тийижир хуьруьнбурувай и кар сакIани эхиз жезвачир. Кагьулвили тIушуннавай къурабади багьнаяр гъиз кlвалахри-кай кьил къакъуддай. И кар залай алакьдач, а кар завай жедач лугьуз гьеллеярдай.

Са тIимил чlавалай инсанри гаф-чIал сад авуна, адаз чин ганач. Гила

нин ракIар гатайтIани, ам садани кIвализ тазмачир, адаз затIни гузма-чир, садбуру чукурзавай кас. ЯтIани ада чинал хъурхъ акьалжнавайди хьиз гъил ахъайна садакьа тIалабдай.

Чан туьтуьниз атай дагъвияр са-дра вучин-гьикlин лугьуз меслят гъун

патал санал кIватI хьана. Хъел авай абуруз. И хуьре къекъвераг хьун ви-рибуруз дакIан кар тир. Садбуру ам атай чкадиз чукур хъийин, муькуь-буру кьилиз акьул къведалди гатан

лугьузвай. Анжах хуьруьн рехибурун меслятдалди инсанри адаз масакIа тарс гун къетIна.

Къекъвераг мад гъилера кIвал-кlвал къекъведайла вирибуру адаз кlвалахдай алатар гузвай: пер, цуьруь-гъуьл, кьуьк, кIута, мишер, йиге... «Я

шкьакьар, за ибурув руфун гьикI тухарин?» - лугьуз пашмандаказ жузазвай къурабади. «Вирида хьиз кIвалах-на жуван кьилиз чара

ая», - лугьузвай адаз жемятди.Чара атIай кас кIвалахиз мажбур

хьана. Адан гъиляй кIвенкIве са кар-ни къведачир, ингье югъ-къандивай гъил ацалтна. Са тlимил чIавалай ам кlвалахдик гьикI ктканатIа, вилериз фу-ядни ахквазмачир. Адан рикIелай кагьулвал алатна, гьар са кардихъ рикI алаз гелкъвена. Касдин кIвалах-дик цIигел хьанвай гъилери ийидай кар чпи жагъурзавай. Вичин кIвал- югъ гуьнгуьна хтуна, гъен, сал цIар-цIе тур касди хуьруьнбурузни куьме-кар гузвай гила.

АЗИЗРИН Севда

КЪЕКЪВЕРАГМАХ

“САМУРДИН” МЕКТЕБЛезги чIала глаголрин инкарвилин

префиксар т гьарфуналди (т, -та, -те, -ти, -ту, -туь) кхьида, д гьарфуналди кхьидач. Месела: атун-татун, гун-тагун, фин-тефин, нез-тинез, тун-тутун, тIуьн-туьтIуьн.

Инкарвилин суффикс вири дуьшуьшра анжах ч гьарфуналди кхьида. Месэла: фидач, фенач, фидачтIа, жедачни. ИкI кхьидач: фидашни? фенашни ва мсб.

И къайдадик тек са куьмекчи глагол туш акатзавач. И глаголда ва адан формайра ш кхьида. Месела: туш, тушир, туштIа, тушни? ва мсб.

Префиксар х-, хъ- глаголдихъ, арада маса артухан гьарф авачиз акал жеда. Месела: фин, хъфин, хъфида; хьун, хъхьун, хъжеда ва мсб.

Эвел кьиле ачух сес авай атун глаголдихъ префикс акал хьайила, кьиле авай [а] гадар жеда: атун-хтун, хтана; авун глаголдин кьиле авай а гьарф у-диз элкъведа: авун-хъувун.

Вегьин глаголдихъ префиксдин ачух [и] галай вариант (хъи) акал жеда: вегьин-хъивегьин, хъивегьна.

РИКIЕЛ ХУЬХ!

Чеб кIеви дустар, са цлал вад устIар.

«Ша» лагьайла, къведач, «къвемир» лагьайла, къведа.

Са цла кьве стха, сад-садаз такваз.

Хиялдилай деринди,Ксай чIавуз ширинди.

Вилиз такваз, рикIе акьаз.

МичIи тIекве пехъи жанавур.

Вич гъвечIиди, кар чIехиди.

Вири анай аквада, мез авачиз рахада.

Кьуд стхадал са бармак.

Уьрдег гьуьле, тум кьере.

Кьегьалдин юкьва, душмандиз мукьва.

Вил инал, ван атIанал.

МИСКIАЛАР

ДехьнеЧи чIала и гафунин са шумуд вариант ава: техьне, техьнен,

къетехьне ва мсб. Профессор Р.Гьайдарова кхьизвайвал, гафунин къадим вариант фиярин нугъатда ама: техи «фад». Дехьне гаф тех дибдин бинедал арадиз атанва. Гекъиг: техи «фад»; техиту «фадамаз»; техизилагь «фадлай»; техи-техи «фад-фад» (фиярин нугъат).

Дехьне гафуникай урус чIалан «недавно, давеча» гафарин манада менфят къачузва. Адакай лезги чIала маса гафарни арадал атанва: къетне, къетехьне, дехьненанди ва мсб.

МулахИ гафунихъ кьве мана ава: а) куьнуьдин рекьер; б) цIурур

тавур мум. Профессор Р.Гьайдарова кхьизвайвал, гафунин дувулдихъ чIиж лугьудай манани авайди тир. А манада и дувул мулдин гафуна ава: мулдин цуьк, яни чIижрен цуьк.

Цуьквериз ихьтин тIварар гун лезги чIала адетдин кар я: шутIра цуьк, варвард цуьк, атра цуьк, махпурд цуьк, алгъанд цуьк ва мсб. Гьа инал лугьун хьи, варвар гафунин асул манани чIиж я. Бязи нугъатра (КIири) варвар чубарук хьтин, гатуз цавун аршда къугъвадай ничхирдиз лугьузва. А ничхир лезгийри чIижерин душман яз гьисабзава. Варв агъул чIала «чIиж» лугьудай манада гилани авазва.

ПIупIни-шубубЛезги чIалан фразеологияда гзаф дуьшуьш жезвай и

ибарадикай СтIал Сулейманани сересдаказ менфят къачунва. Дуьм-дуьз сад хьтин манаяр авай кьве чIалан гафарикай

туькIуьр хьанва: пIупI (лезги чIала), шубуб (табасаран чIала).Эвелдай и ибарадин мана «са чIални чир тахьун» тир.

Гуьгъуьнлай адак «гьакIан крарни чир тахьун, авамвал» хьтин манаяр акатна.

СусбурБязи лезги нугъатра дуьшуьш хъжезмай и гаф са-садбур

ибарадин сесер дегиш хьанвай вариант туш, ам сад гафуникай ваъ, вичин хсуси маса дибдикай туькIуьр хьанвай гаф я. Садан чкадал сус лезги чIалан яркIи нугъатда гьалтзава: сусбуру «са-садбуру». Аквазвайвал, ам гилан аямда сесер дегиш хьунин нетижа туш, чи чIалан къерехдин нугъатда хвенвай тарихдин факт я.

ЦIангурИм недай хъчарин са жуьре я. ЧIалан алимрин фикирдалди

гафунин дибар нацIни къур я. Талукьвилин падежда сад лагьай дибдикай на гьижа аватна (нацIан-цIан), кьвед лагьай дибда къ сес г-див дегиш хьана: нацIан гурдикай (нацIун) цIангур гаф арадал атана.

КвардалДагъустандин Кьурагь районда хуьруьн тIвар тир и

ойконим сифтедай ойконим тушир, «минара» мана авай квард гаф тир. Хуьруьн тIвар адакай ахпа, ана агьалияр яшамиш жез гатIунайла хьана. Ам «минара» мана авай гаф яз чи чIалан нугъатра амазма. Месэла, Ахцегьа «квард аквар хев» лугьудай топоним ава.

ЧИ ГАФАР

(Гъилин тупIар)

(Раб)

(Гуьлле)

(Пис гаф)

(Ахвар)

(Вилер)

(Кавча)

(Стол)

(Ктаб)

(ПIузарар)

(Гапур)

(Зенг)

Baş redaktorSədaqət KƏRIMOVA

Redaksiyamızın ünvanı: AZ 1073 Bakı, Mətbuat prospekti, “Azər baycan” nəşriyyatı, 3-cü mərtəbə, 101-ci otaq.

www.samurpress.netwww.sedagetkerimova.com

e-mail:sedagetkerimova@gmail.com

Hеsab nömrəsi: 26233080000“Kapital bank”ın 1 saylı Yasamal filialı kod 200037VÖEN 130024708Qəzet Azərbaycan

Res publikasının Mətbuat və İnformasiya Nazirliyində qeydə alınıb.

Qeydiyyat nömrəsi - 78

İndeks: 5581Sifariş: 799Tiraj: 2000

Tel:(012)432-92-17

“Azəbaycan” nəşriyyatında çap olununmuşdur

Чарках - чархар квачиз арабадин амай паярЧатар - цан цадай гьайванар куьтендик кутIундай алатЧахчах - дараматдин къене кIарасрикай атIанвай цалЧачатI - чупурЧевер - жикIийрин жуьреЧерчи - кIвалах тийиз куьчейра авайдиЧик - шурваЧурна - эхирдал кьван тамам туширЧхрыхан - хуьшреканЧIвекь - лапЧIеми - циф авай югъЧIугъвал - легъвШазда - тIалабунШеретIул - чурчулШидад - залан гьаларШиткар - акьалтIай кьелечIШленкI - чIижери куьнуьдин тIеквенар кIевирдай икьи затIШтIуьнтIа - дагълара жедай ширин хъачШуьнар - алафрин амукьаярШуьрлуьнцI - яргъи, яхун аялЭвекьарун - эвез хъувунЭвисун - куьрс хьун

ГАФАЛАГ8 18.03.2017

САМУР

Къванерин кхьинар чи эпиграфикадин тIимил чирнавай хел ятIани, икьван гагьди чаз абурай гзаф лезги тарихар чир хьанва. И рекьяй машгьур алимар Л.И.Лаврова ва А.Р.Ших-саидова тухвай ахтармишунар рикIел хкун бес я. Абурун куьмекдалди чав Рича, Гелхен, Хнов хьтин хуьрерай, гьакI-ни Кьурагьай, Ахцегьай ва маса чкайрай жагъай къванерин кхьинрай халкьдин араб ва монголрин девиррихъ галаз алакъалу тарихрикай са кьадар малуматар агакьна.

Заз кьилди X-XV виш йисарин кхьинрикай лугьуз кIан-зава. Магьмуд Хиналугъвиди вичин «XIV- XV виш йисара Дагъустанда ва Ширванда кьиле фейи вакъиаяр» ктабда кхьенвайвал, Кьурушдал, Хнова ва маса лезги хуьрера араб девирдиз талукь гзаф саркофагар (нехишар ва арабдалди кхьинар алай кьилин къванер) ава. И факт 1874-йисуз Къу-рушдал хьайи академик А.Беккерани тестикьарнай. Гуь-гъуьнлай и хуьруьн XIV виш йисаз талукь са сурун кьилин къванцел алай кхьинар винел акъатна: «Монголрихъ галаз женгина телеф хьана».

Хнов хуьре XII виш йисаз талукь са саркофагдал кхьен-ва: «Уьмуьр чIур жезва, вахт лагьайтIа, цIийи жезва». Садбуру и кхьинар арабри хуьруьз басрух гунихъ галаз алакъалу ийизва. Гьайиф хьи, алай вахтунда чахъ ихьтин къ-ванерин кхьинар винел акъудна чирдай пешекарар авач. Со-вет гьукуматдин вахтунда чи хуьрерай албан кхьинар алай гьикьван къванер чуьнуьхна. Гьа икI, гьикьван лезги тари-харни квахьна. Къайгъу къалур тавуртIа, чи X-XV йисариз талукь саркофагарни квахьда. Ша санал гъил-гъиле гана чна чи къва нерин сирер чирин.

Загьир АСВАРОВ,Дагъустан Республикадин

Дербент шегьер

КЪВАНЕРИН СИРЕР ЧИРИН

ГЬИКI ХЬАЙИТIАНИ РАХАДА

Са юкъуз Касбуба вичин гъвечIи гадани галаз рекьиз экъечIна. Ам гада ламрал акьадарна вич яхдиз физвай. Рекье дуьшуьш хьайибуру лугьузвай:

- Пагь им аку, гъвечIи аял ламрал акьадарна, вич яхдиз физва.

И гафарин ван хьайи Касбубади халкь рахун тавурай лагьана гада авудна, вич ламрал акьахна.

Рехъди физвайбуру ам акуна лагьана: - И касдиз регъуь тахьун аку, чIехи

итим яз вич ламрал акьахнава, гъвечIи гада яхдиз тухузва.

Касбубади гада ламрал ахкьадар хъувуна. Са кьадар рехъ фейидалай кьу-лухъ дуьшуьш хьайи маса инсанар вили-канбурулайни гзаф рахаз хьана:

- И кьуьзуь касдихъ гьич инсаф авач. И чими юкъуз гьайвандин язух татана кьведни акьахна физва.

И гафар ван хьайила ада лагьана:

- Ша чан хва, чун кьведни эвичIна яхдиз фин, ибуру чалай гъил къачудач.

Рекье дуьшуьш хьайи маса инсанри: - Лам къувунарна чеб кьведни ях-

диз физвай ибурун акьулдиз килиг, - лу-гьузвай.

И гафарикай Касбубадихъ хъел акатна: - Инсанар гьикI хьайитIани рахада, ша

чун ламрал ахкьах хъийин, - лагьана.

КЪУНШИДИН МЕСЛЯТСа къуншиди Касбубадивай хабар

кьуна:- Я къунши, зун папан чIалаз килигда-

ни, килигдачни, на вуч меслят къалурзава? - Ваъ яда, итим папан чIалаз килиг-

дани? - жаваб гана Касбубади.- Зи папа къе нянихъ ваз эвера, вичи

са хъсан хуьрекни чрада лугьузва, акI ятIа акъвазрай, герек авач.

- АкI виже къведач, акьуллу папан гафуниз килигна кIанда, - лагьана тади кваз Касбубади.

ЗИ СА КIВАЧИК КАПI КВАЧ

Касбубади гъилер-кIвачер чуьхуь-дайла адан са кIвач чуьхуьдай яд бес хьанач. Аниз килигна Касбуба капIдай чIавуз са кIвачел акъвазиз хьана.

- Касбуба, вун са кIвачел вучиз акъвазнава?

- Вучиз лагьайтIа, зи са кIвачик капI квач.

ЛАМРАН ЧIАЛ ЛАМРАЗ ЧИР ЖЕДА

Садра хуьруьн кавхади, вич гзаф чирвилер авай итим тирди субутун па-тал, кьил агъузна акъвазнавай ламраз килигна лагьана:

- Ламраз вич галатнава лугьуз кIан-зава гьа…

Къвалав гвай Касбубади адан гафу-нал къул чIугуна:

- Ламран чIал ламраз чир хьана кIанда.

КАСБУБАДИН ХКЕТАР

ВНИМАНИЮ ЧИТАТЕЛЕЙ!В районах республики на газету “Самур”

можно подписаться коллективнои индивидуально в любое время.

Годовая подписка составляет15 манатов.

Справки по телефону: 432-92-17

Залан хабарди чи рикIер къарсурна. Алай йисан 15-мартдиз лезги интеллигенциядин зурба векилрикай тир «Самур» Лезги Милли Меркездин кьил Шаир Гьасанова вичин дуьнья дегишарна. Шаир Нежмеддинан хва Гьасанов 1936-йисуз КцIар шегьерда дидедиз хьана.

1953-йисуз КцIар шегьердин урус мектеб акьалтIарай жегьил гьа йисузни Азербайжандин Политехнический Институтдик экечIна. 1958-йисуз ада и институтдин шегьердин рекьер ва автомобилрин шегьреяр тухудай факультет куьтягьна. Институтда хъсан чирвилер къачур ам республикадин эцигунрин министерствода кIвалахал акъвазна.

Шаир Гьасанован уьмуьрдин рехъ ярж алайди хьана. Ада 1958-1959-йи-сара эцигунрин крарин тешкилатчивиле кIвалахна. 1959-1962-йисара илим-дин ахтармишунрин лаборато рия диз регьбервал гана. 1962-1965-йисара эцигунрин трест да кьилин ин же-нервиле, 1965-1966-йисара Азер бай-жандин Эци гун рин Министерст вода техникадин жигьетдай ида ра ийидай отделдин чIехидан куь мекчивиле, 1966-1977-йисара «Ракьбетон» трест дин кьилин инженервиле, 1977-1980-йисара хуьруьн майишатдин эцигунрин министрдин сад лагьай заместителвиле кIвалахна.

Вичин зегьметдин ва алакьунрин

нетижа яз къвердавай дережа хкаж хьайи Шаир Гьасанов 1983-йисуз хуьруьн майишатдии эцигунрин министрвиле тайинарна. Ада пуд йисуз чешнелудаказ и къуллугъ кьилиз акъудна. Гуьгъуьнин йисарани адал са шумуд жавабдар къуллугъар ихтибарна. Ада 1990-1998-йисара республикадин майишатдии эцигунрин материалрин министрвилин, 1998- 2001-йи сара республикадин ко м му-нальный майишатдин ми нистрвилин, 2001-2006-йисара Гьу куматдин Эци-гунрин Комитетдин седривилин къул-лугъар кьилиз акъудна. Азербайжан СССР-дин «Лайихлу инженер»

тIварцIиз лайихлу хьайи, пудра Азербайжандин Верховный Советдин депутатвиле хкягъай чи ватанэгьлиди 1982-йисуз «Яру Зегьметдин Пайдах», 1986-йисуз «Шереф нишаны» орде-нарни къачуна. 2015-йисалай адаз Азербайжан Республикадин Прези-дентдин пенсия тайинарна.

Зурба тешкилатчи тир Шаир Гьасанова чи республикада цIудралди мектебар, азарханаяр, поликлиникаяр, яшайишдин кIвалер, спортдин маканар эцигуник чIехи тир пай кутуна.

Азербайжан Республикадин гьу-ку матдин эцигунрихъ галаз ала-къалу къуллугърал 50 йисуз ара датIана кIвалахай Шаир Гьасанова 2006-йисалай уьмуьрдин эхирдалди «Самур» Лезги Милли Меркездиз регьбервал гана.

Гьа ихьтин краралди вири рес-публикадиз сейли хьайи Шаир Гьа-санова вичин савадлувилелди, пе ш е карвилелди, гьакIни къени къи-лих ралди халкьдин патай гьуьрмет къазанмишна.

Чина даим хъвер авай и лезги интеллигенциядин тIвар-ван авай векилдалди ам чидай вири ксари дамахдай.

Адан экуь къамат рикIера эбеди яз амукьда. Аллагьди рагьмет авурай!

«Самур» Лезги Милли Меркез«Самур» газетдин коллектив

РИКIЕРА ГЕЛ ТУНАЭПИТАФИЯ