1996 - la bibliothèque numérique kurde (bnk)bnk.institutkurde.org/images/pdf/7fuhm8vwzs.pdf ·...

NÛDEMNo 18 1996

Kovara Hunerî, Edebî û Çandî

NÛDEMNo 18 1996

Kovara Hunerî, Edebî û Çandî

r "\WEŞANÊN NÛDEMÊ

BINGEHÊN GRAMERA KURDMANCÎ Celadet AB Bedir-Xan / Gramer

DÊ 0 DÊMARÎ Egîdê Xudo ji Kirîlîkî: Nacî Kuday / Roman

KESKESOR Nûredîn Zaza / Çîrok

DI FOLKLORA KURDÎ DE SERDESTIYEKE JINAN Rohat / Lêkolîn

HÊZ 0 BEDEWIYA PÊNÛSÊ Mehmed Uzun / Ceribandin

MÎRZA MEHEMED Medenî Ferho / Roman

MILKÊ EVlNÊ Rojen Bamas / Şiîi

ZAROKA ŞEVÊ Jack London Werger: Mustaia Aydogan / Çîrok

BIYANÎ Albert Camus Weigen Fawaz Husên / Roman

MÎRZAYÊ BIÇÛK A. de Saint-Eksupêiy Weiger. Fawaz Husên / Çîrok

GOTIN Yasar Kaya / Cetibandin

ANTOLOJIYA ÇÎROKA NÛ YA KURMANCÊN BAŞÛRXelîl Duhokî

ŞEVÊN SPÎ Dostoyevskî Werger. Firat Ceweiî / Roman

MIŞK 0 MIROV John Steinbeck Wergen Firat Cewerî / Roman

BEXÇEYÊ VÎŞNE Çexov Werger Firat Cewerî / Piyes

LI BENDA GODOT Samuel Becket Werger: Firat Cewerî / Piyes

GOTINÊN NAVDARAN Amadekan Firat Cewerî / Aforîsma

GIRTÎ Firat Cewerî / Çîrok

KEVOKA SPÎ Firat Cewerî / Çîtok

KULTUR, HUNER 0 EDEBIYAT Firat Cewerî / Ceiibandin, hevpeyvîn

ÇÎROKA ŞOFÊR Cengîz Aytmatov Weiger: Nacî Kuday / Roman

EVÎNA REBEN Derwês M. Ferho / Şiîr

BANGA HAWARÊ Medenî Ferho / Şiîr

KULTUR 0 RAMAN Şere&an Cizîrî / Ceribandin

KURÊ ZINARÊ SERBILIND Sidqî Hirori / Roman

DERWARÎ Yusufê Cerihî / Şiîr

PIRTÛKXANEYA XWE BI WEŞANÊN NÛDEMÊ BIXEMILÎNE!

r "\WEŞANÊN NÛDEMÊ

BINGEHÊN GRAMERA KURDMANCÎ Celadet AB Bedir-Xan / Gramer

DÊ 0 DÊMARÎ Egîdê Xudo ji Kirîlîkî: Nacî Kuday / Roman

KESKESOR Nûredîn Zaza / Çîrok

DI FOLKLORA KURDÎ DE SERDESTIYEKE JINAN Rohat / Lêkolîn

HÊZ 0 BEDEWIYA PÊNÛSÊ Mehmed Uzun / Ceribandin

MÎRZA MEHEMED Medenî Ferho / Roman

MILKÊ EVlNÊ Rojen Bamas / Şiîi

ZAROKA ŞEVÊ Jack London Werger: Mustaia Aydogan / Çîrok

BIYANÎ Albert Camus Weigen Fawaz Husên / Roman

MÎRZAYÊ BIÇÛK A. de Saint-Eksupêiy Weiger. Fawaz Husên / Çîrok

GOTIN Yasar Kaya / Cetibandin

ANTOLOJIYA ÇÎROKA NÛ YA KURMANCÊN BAŞÛRXelîl Duhokî

ŞEVÊN SPÎ Dostoyevskî Werger. Firat Ceweiî / Roman

MIŞK 0 MIROV John Steinbeck Wergen Firat Cewerî / Roman

BEXÇEYÊ VÎŞNE Çexov Werger Firat Cewerî / Piyes

LI BENDA GODOT Samuel Becket Werger: Firat Cewerî / Piyes

GOTINÊN NAVDARAN Amadekan Firat Cewerî / Aforîsma

GIRTÎ Firat Cewerî / Çîrok

KEVOKA SPÎ Firat Cewerî / Çîtok

KULTUR, HUNER 0 EDEBIYAT Firat Cewerî / Ceiibandin, hevpeyvîn

ÇÎROKA ŞOFÊR Cengîz Aytmatov Weiger: Nacî Kuday / Roman

EVÎNA REBEN Derwês M. Ferho / Şiîr

BANGA HAWARÊ Medenî Ferho / Şiîr

KULTUR 0 RAMAN Şere&an Cizîrî / Ceribandin

KURÊ ZINARÊ SERBILIND Sidqî Hirori / Roman

DERWARÎ Yusufê Cerihî / Şiîr

PIRTÛKXANEYA XWE BI WEŞANÊN NÛDEMÊ BIXEMILÎNE!

NUDEM

Firat Cewerî

1 lavin: i>;>,6

ŞerdOn al.oiu.iiyO (salck)

WclaiOn din: 50 S

Insiililiii'ii 260 Sck

Posigiro: 6 .6 .d 25-1

ISSN: no.-i<X>4

Wt.iK.ya bereO: Sir Lawrcncc

Pergala berg 11 n.pclaii: Nûdein

NÛDl'.M kovarekc ser-bixwe û Kurdistanî yc,ferqiyetê naxe navbera

nêrîn û îdeolojiyên kur-dan, ji dijminatiya kes ûrêkxistinan dûr e, rûpe-lên wê ji hemû nivîska-rên kurd re vekirî ne.

Adres:NÛDEM

Termov. $z 2tr.r76 77 Jarfalla-Sweden

Tel û Fax: 8-583 564 68

4 GIRÎNGIYA ZIMANÊ KURDÎ Firat Cewerî

6 DUŞIÎRJI RojenBarnas

8 FERHAD SHAKELY: "ŞIÎRA BAŞ ..."

22 AZADÎ Suleyman Demir

24 MIN Bl TENÊ NEHÊUN Sidqî Hirorî

41 BIRÇÎ Bûbê Eser

47 ARÎF DAMAR: "EZ DOSTÊ MÛSA ANTER BÛM"

52 SÊ XWIŞK Edith Södergran

53 CEIAD Gunnar Ekelof

54 DILÊ DINYAYÊ Karin Boye

55 ROMANA KURDÎ Nacî Kutlay

65 REFÎQ SABIR Xelîl Duhokî

78 SEYDAYÊ TÎRÊJ Konê Reş

80 SENFONIYA ME Beyhanî Şahîn

8 1 PISÎK Jî XEWNAN DIBÎNIN Şahînê Bekirê Soreklî

78 J. J. ROUSSEAU Felat Dilges

93 MARTIN LUTHER KING Mihemed Dehsiwar

107 JÎNENÎGARIYA CEGERXWÎN Şerefxan Cizîri

113 JIWEŞANÊNNÛ

NUDEM

Firat Cewerî

1 lavin: i>;>,6

ŞerdOn al.oiu.iiyO (salck)

WclaiOn din: 50 S

Insiililiii'ii 260 Sck

Posigiro: 6 .6 .d 25-1

ISSN: no.-i<X>4

Wt.iK.ya bereO: Sir Lawrcncc

Pergala berg 11 n.pclaii: Nûdein

NÛDl'.M kovarekc ser-bixwe û Kurdistanî yc,ferqiyetê naxe navbera

nêrîn û îdeolojiyên kur-dan, ji dijminatiya kes ûrêkxistinan dûr e, rûpe-lên wê ji hemû nivîska-rên kurd re vekirî ne.

Adres:NÛDEM

Termov. $z 2tr.r76 77 Jarfalla-Sweden

Tel û Fax: 8-583 564 68

4 GIRÎNGIYA ZIMANÊ KURDÎ Firat Cewerî

6 DUŞIÎRJI RojenBarnas

8 FERHAD SHAKELY: "ŞIÎRA BAŞ ..."

22 AZADÎ Suleyman Demir

24 MIN Bl TENÊ NEHÊUN Sidqî Hirorî

41 BIRÇÎ Bûbê Eser

47 ARÎF DAMAR: "EZ DOSTÊ MÛSA ANTER BÛM"

52 SÊ XWIŞK Edith Södergran

53 CEIAD Gunnar Ekelof

54 DILÊ DINYAYÊ Karin Boye

55 ROMANA KURDÎ Nacî Kutlay

65 REFÎQ SABIR Xelîl Duhokî

78 SEYDAYÊ TÎRÊJ Konê Reş

80 SENFONIYA ME Beyhanî Şahîn

8 1 PISÎK Jî XEWNAN DIBÎNIN Şahînê Bekirê Soreklî

78 J. J. ROUSSEAU Felat Dilges

93 MARTIN LUTHER KING Mihemed Dehsiwar

107 JÎNENÎGARIYA CEGERXWÎN Şerefxan Cizîri

113 JIWEŞANÊNNÛ

GIRINGIYA ZIMANE KURDI

b;l i kêmanî ev bîst sal in lcu ez ji şoreşger û'têkoserên kurdan zehmeriya zimanê kur-

dî dibihîzim. Ew hem gazinan ji zehmetiyazimanê kurdî dikin, hem jî gazinan ji nebûnaxwendevan û nivîskarên kurdan dikin. Ji boKurdistanê têdikoşin, ji bo rakirina qedexeyali ser ziman û edebiyata kurdî Ii ber xwe di-din, tên girtin, îjkenceyên nedîtî dibînin, bisalan di girrigehan de radizên, lê belê ew bixwe ji bo vejandina zimanê xwe, ji bo naskiri-na kultura xwe, ji bo ji mirinê rizgarkirina zi-man û edebiyata xwe zêde serê xwe naêsînin.Çi bigire hemû weşanên me kurdan bi zima-nê tirkî ne, di rûpelên kulturî û edebî yên we-şanên kurdan de ji berdêla danasîna berhe-mên bi zimanê kurdî, mirov gelek caran pêrgîdanasîna berhemên bi zimanê tirkî tê; carinamirov pêrgî danasîna hin berheman tê ku ni-

vîskarên wan an Kemalîstên tûj in, an jî gclekî dûrî pirsgirêk û rastiya kurdan in.Gava mirov ji hin weşanên kurdan gazinan dike û dibêje çima hûn weşanên xwe bikurdî dernaxin, ew dibêjin ku kes bi kurdî naxwînin, loma ew mecbûr dimînin ûweşanên xwe bi rirkî derdixin. Bibuhurin, lê bi rasrî ez vê mentalîteyê fêhm nakim."Kurd bi kurdî naxwînin, lomaem wesanên xwe bi rirkî derdixin". B_iş e, te çi dayekurdan? Te kengî bi sedan pirtûk, bi dehan kovar û rojname, bi dehan kanalên rad-yo û televizyonan pêşkêşî kurdan kiriye û kurd jê reviyane? Ez bawer nakim ku medi warê ziman, edebiyat û kulturê de zêde riştek dabe kurdan. Ger em di wextê debi girîngiya ziman û edebiyata kurdî bihesiyana, me xwendevanên kurd pê bihe-sanda, ez bawer nakim ku wê îro rewş weha bûya. Lê dîsan jî, guherrina vê rewşê didestên rewşenbîr û siyasetvanên kurdan de ye. Ger ew ji hemû kompleksan bi dûrbikevin, li rastiya xwe vegerin, rastiya xwe bibînin, wê bikaribin di hundurê demekekurt de, hem bi dehan weşanên bi kurdî derxin, hem jî bi hezaran xwendevanên zi-

Firat Cewerî

4 Nûiitin No: 17 Bihar 1996

GIRINGIYA ZIMANE KURDI

b;l i kêmanî ev bîst sal in lcu ez ji şoreşger û'têkoserên kurdan zehmeriya zimanê kur-

dî dibihîzim. Ew hem gazinan ji zehmetiyazimanê kurdî dikin, hem jî gazinan ji nebûnaxwendevan û nivîskarên kurdan dikin. Ji boKurdistanê têdikoşin, ji bo rakirina qedexeyali ser ziman û edebiyata kurdî Ii ber xwe di-din, tên girtin, îjkenceyên nedîtî dibînin, bisalan di girrigehan de radizên, lê belê ew bixwe ji bo vejandina zimanê xwe, ji bo naskiri-na kultura xwe, ji bo ji mirinê rizgarkirina zi-man û edebiyata xwe zêde serê xwe naêsînin.Çi bigire hemû weşanên me kurdan bi zima-nê tirkî ne, di rûpelên kulturî û edebî yên we-şanên kurdan de ji berdêla danasîna berhe-mên bi zimanê kurdî, mirov gelek caran pêrgîdanasîna berhemên bi zimanê tirkî tê; carinamirov pêrgî danasîna hin berheman tê ku ni-

vîskarên wan an Kemalîstên tûj in, an jî gclekî dûrî pirsgirêk û rastiya kurdan in.Gava mirov ji hin weşanên kurdan gazinan dike û dibêje çima hûn weşanên xwe bikurdî dernaxin, ew dibêjin ku kes bi kurdî naxwînin, loma ew mecbûr dimînin ûweşanên xwe bi rirkî derdixin. Bibuhurin, lê bi rasrî ez vê mentalîteyê fêhm nakim."Kurd bi kurdî naxwînin, lomaem wesanên xwe bi rirkî derdixin". B_iş e, te çi dayekurdan? Te kengî bi sedan pirtûk, bi dehan kovar û rojname, bi dehan kanalên rad-yo û televizyonan pêşkêşî kurdan kiriye û kurd jê reviyane? Ez bawer nakim ku medi warê ziman, edebiyat û kulturê de zêde riştek dabe kurdan. Ger em di wextê debi girîngiya ziman û edebiyata kurdî bihesiyana, me xwendevanên kurd pê bihe-sanda, ez bawer nakim ku wê îro rewş weha bûya. Lê dîsan jî, guherrina vê rewşê didestên rewşenbîr û siyasetvanên kurdan de ye. Ger ew ji hemû kompleksan bi dûrbikevin, li rastiya xwe vegerin, rastiya xwe bibînin, wê bikaribin di hundurê demekekurt de, hem bi dehan weşanên bi kurdî derxin, hem jî bi hezaran xwendevanên zi-

Firat Cewerî

4 Nûiitin No: 17 Bihar 1996

manê kurdî bigihînin.Ji ber ku rewşa xwendin û nivîsandina kurdî hê jî gelekî dişibe rewşa salên sihî, ez

ê gorina xwe bi gorineke Kamuran Bedir-Xan ve gi'rê bidim. Kamuran Bedir-Xan,di pêjgorina Dersên Şerîetêde, di derheqa ziman û edebiyata kurdî de, gazinan ji za-

na û mezinên kurdan dike û wilo dibêje: "Heke îro Kurdistan wêran e û kurd perî-şan in, ev du belayên mezinin, ji nezaniya xelkê me ye. Xwende di nav kurdan dekêm in û birê kurdan ê bêhrir hê zimanê xwe ê şîrîn nikarin bixwînin û binivîsînin.Ji ber ko milet nikare bixwîne û binivîse, kitêb, cerîde û kovarên kurdî dernakevinko derketin jî, nikarin bijîn, dimirin. Miletekî bê kitêb û cerîde, miletekî bê zimanû bê deng e, sist e, qedrê wî nayê girrin, heqê wî nayê dayîn û milet dibe lehîstokamiletên din. Miletê ko di vî wextî de nexwîne û nenivîse, neîşê xwe û ne îşê welatêxwe dikare bizane û wan bigerîne.

Belavkirina xwendin û nivîsandina kurdî, hukumeta Kurdistanê hebuwa bi destêwê dihat qedandin. Lê her wekî îro hukumeta Kurdistanê nîne, belavkirina xwen-din û nivîsandina kurdî wezîfeya mezinên Kurdistanê ye. Mezinên welatê me Beg,Şêx û Axa ne. Beg, Şêx û Axa pircaran qala peya, eşîr, mirîd û mirovên xwe dikin ûew dizanin ko peya, eşîr, mirîd û mirovên wan xurtî û serbilindayiya wan e. Mezi-nên me xweş dizanin ko bê eşîr, bê mirîd û peya, ne beg, beg e, ne şêx, şêx e, û ne jîaxa, axa ye.

Heye ko bêtir serekêti me, şêx, beg û axayên me heta niho ji bo qenciya peya ûmirîdên xwe hin riştên rind pêk anîne. Lê halê Kurdistanê şanî me dike ko xebatawan an bê rê, an bê rêz û terrib, an kêm bû. Wisa nebuwa diviyabû miletê me jî,wek miletên din serbest, xurt û serfiraz buwa. Mezinên me dizanin ko miletê me nekêmî tu miletan e û her car bi ya wan kiriye. Ji ber ko îşê milet di destê wan de bû jihalê milet ew berpirsiyar in. Ji wan yek bi yek tê pirsîn:

- Gelo te ji bo pêşveçûna mirov û mirîdên xwe çi kiriye? Em dereng mane, lêdestpêkirin nîvê qedandinê ye. Berî her riştî divê, serekên me, axa û şêxên me ro be-rî rojekê hînê xwendin û nivîsandina kurdî bibin. Bi tîpên kurdî, yê ko dil dike, di-kare di nav du mehan de hînê xwendin û nivîsandina kurdî bibe. Ji wê û paşê divêher serek ji pênc mirovan re dersa kurdî bide û ev pênc peya divê xwej hînê xwen-din û nivîsandina kurdî bibin û ko hîn bûn her yekî ji wan divê ji xwe re pênc he-valên din peyda bike û ji wan re dersê bide. Bi vî awayî di salekê de, pênc şagirtênserekekî ji bîst û pênc mirovan re û ew bîst û pênc peyan, ji sed û bîst û pênc heva-lan re û ew sed û bîst û pênc mirov, ji şeş sed û bîst û pênc peyayan re dikarin dersêbidin. Bi vî awayî di nav du salan de kurd hemî dikarin hînê zimanê xwendin û ni-vîsandina kurdî bibin . . . "

Bi hêviya ku wê rewşenbîr, siyasetvan, şoresger û dewlemendên kurdan ji şêx, axaû begên kurdan jîrtir derkevin û rojekê berî rojekê dest biavêjin zimanê xwe... ^d

Nûdem No: ifl Havin 1996 5

manê kurdî bigihînin.Ji ber ku rewşa xwendin û nivîsandina kurdî hê jî gelekî dişibe rewşa salên sihî, ez

ê gorina xwe bi gorineke Kamuran Bedir-Xan ve gi'rê bidim. Kamuran Bedir-Xan,di pêjgorina Dersên Şerîetêde, di derheqa ziman û edebiyata kurdî de, gazinan ji za-

na û mezinên kurdan dike û wilo dibêje: "Heke îro Kurdistan wêran e û kurd perî-şan in, ev du belayên mezinin, ji nezaniya xelkê me ye. Xwende di nav kurdan dekêm in û birê kurdan ê bêhrir hê zimanê xwe ê şîrîn nikarin bixwînin û binivîsînin.Ji ber ko milet nikare bixwîne û binivîse, kitêb, cerîde û kovarên kurdî dernakevinko derketin jî, nikarin bijîn, dimirin. Miletekî bê kitêb û cerîde, miletekî bê zimanû bê deng e, sist e, qedrê wî nayê girrin, heqê wî nayê dayîn û milet dibe lehîstokamiletên din. Miletê ko di vî wextî de nexwîne û nenivîse, neîşê xwe û ne îşê welatêxwe dikare bizane û wan bigerîne.

Belavkirina xwendin û nivîsandina kurdî, hukumeta Kurdistanê hebuwa bi destêwê dihat qedandin. Lê her wekî îro hukumeta Kurdistanê nîne, belavkirina xwen-din û nivîsandina kurdî wezîfeya mezinên Kurdistanê ye. Mezinên welatê me Beg,Şêx û Axa ne. Beg, Şêx û Axa pircaran qala peya, eşîr, mirîd û mirovên xwe dikin ûew dizanin ko peya, eşîr, mirîd û mirovên wan xurtî û serbilindayiya wan e. Mezi-nên me xweş dizanin ko bê eşîr, bê mirîd û peya, ne beg, beg e, ne şêx, şêx e, û ne jîaxa, axa ye.

Heye ko bêtir serekêti me, şêx, beg û axayên me heta niho ji bo qenciya peya ûmirîdên xwe hin riştên rind pêk anîne. Lê halê Kurdistanê şanî me dike ko xebatawan an bê rê, an bê rêz û terrib, an kêm bû. Wisa nebuwa diviyabû miletê me jî,wek miletên din serbest, xurt û serfiraz buwa. Mezinên me dizanin ko miletê me nekêmî tu miletan e û her car bi ya wan kiriye. Ji ber ko îşê milet di destê wan de bû jihalê milet ew berpirsiyar in. Ji wan yek bi yek tê pirsîn:

- Gelo te ji bo pêşveçûna mirov û mirîdên xwe çi kiriye? Em dereng mane, lêdestpêkirin nîvê qedandinê ye. Berî her riştî divê, serekên me, axa û şêxên me ro be-rî rojekê hînê xwendin û nivîsandina kurdî bibin. Bi tîpên kurdî, yê ko dil dike, di-kare di nav du mehan de hînê xwendin û nivîsandina kurdî bibe. Ji wê û paşê divêher serek ji pênc mirovan re dersa kurdî bide û ev pênc peya divê xwej hînê xwen-din û nivîsandina kurdî bibin û ko hîn bûn her yekî ji wan divê ji xwe re pênc he-valên din peyda bike û ji wan re dersê bide. Bi vî awayî di salekê de, pênc şagirtênserekekî ji bîst û pênc mirovan re û ew bîst û pênc peyan, ji sed û bîst û pênc heva-lan re û ew sed û bîst û pênc mirov, ji şeş sed û bîst û pênc peyayan re dikarin dersêbidin. Bi vî awayî di nav du salan de kurd hemî dikarin hînê zimanê xwendin û ni-vîsandina kurdî bibin . . . "

Bi hêviya ku wê rewşenbîr, siyasetvan, şoresger û dewlemendên kurdan ji şêx, axaû begên kurdan jîrtir derkevin û rojekê berî rojekê dest biavêjin zimanê xwe... ^d

Nûdem No: ifl Havin 1996 5

ESMANEKÎMINHEYEJI STÊRKAN BARGIRAN

Rojen Barnas

Esmanekî min heye ji stêrkan bargiranEsmanekî min heye lihêfa şevêBi hûr û gir û piçûk û mezinScêrkin hene lêDiçilwilin hêvîjenDiçirisin xwezîbijLi raserê merivDi wê lihêfê.

Esmanekî min heye li wêStêrkin hene d' şevên havînêGava ku bipeyivîn bi zarê hal0 meriv bikeve berdestê wanRadikin dilê meriv, davêjinDavêjin binê bîra evînê.

Di wê bîrê da me hê jîJi wê roja ku ketim dafikêNe derya ye ku bi ajnê derêyNe çiya ye ku bişêy hilkişîBîra bêbinî ya meyê ye,WisakuÇendî vedpejilî, sermestÇendîjê vedixwîBêtir serxweş î.

Esmanekî min heye ji stêrkan bargiran0 serxweşê evînê, dilê minLi berê rûniştiyeNitirvan.

6 Nûdem No: 18 Havin 1996

ESMANEKÎMINHEYEJI STÊRKAN BARGIRAN

Rojen Barnas

Esmanekî min heye ji stêrkan bargiranEsmanekî min heye lihêfa şevêBi hûr û gir û piçûk û mezinScêrkin hene lêDiçilwilin hêvîjenDiçirisin xwezîbijLi raserê merivDi wê lihêfê.

Esmanekî min heye li wêStêrkin hene d' şevên havînêGava ku bipeyivîn bi zarê hal0 meriv bikeve berdestê wanRadikin dilê meriv, davêjinDavêjin binê bîra evînê.

Di wê bîrê da me hê jîJi wê roja ku ketim dafikêNe derya ye ku bi ajnê derêyNe çiya ye ku bişêy hilkişîBîra bêbinî ya meyê ye,WisakuÇendî vedpejilî, sermestÇendîjê vedixwîBêtir serxweş î.

Esmanekî min heye ji stêrkan bargiran0 serxweşê evînê, dilê minLi berê rûniştiyeNitirvan.


RASTÎ GULEKE BEYABANÎ

Rojen Barnds '

Rastî guleke beyabanîHatim di newala DêrgulêNazik bû nazik. . .

Ciwan bû ciwan...Gul bi xweKulîlk bû li berê.

Em ketin mijûlahiya evînêBi vejenîna bi çav û birhanLê me dizanî ku ji mêj ve bûrîÇîrok û efeaneya Mem û Zînê.

Xezalek koçer bû: Binevşa Narîn,Kî zane li ber vêya belkî henek bû?!Ne Mem bûm, ne Cembelî û SiyamedRastiya min a ku hebû, ev bû.

Rastî guleke beyabanîHatim di newala DêrgulêHê jî xeyalên min pê xemilandîHê jî ji bîra min naderê.

Lêborîn:

Di hejmara _7*an, rûpelê 25'an de, şiîra R. Barnas ya bi navê "Esmanê min cûnê gulrengîn bû"bi jajiyeke mîzanpjî ji hev qut bûye û mîna du jiîran hatiye wejandin. Em rast dikin û ji R.

Barnas û xwendevanan lêborînê dixwazin.

Nûdcm No: 18 Havln 1996 7

RASTÎ GULEKE BEYABANÎ

Rojen Barnds '

Rastî guleke beyabanîHatim di newala DêrgulêNazik bû nazik. . .

Ciwan bû ciwan...Gul bi xweKulîlk bû li berê.

Em ketin mijûlahiya evînêBi vejenîna bi çav û birhanLê me dizanî ku ji mêj ve bûrîÇîrok û efeaneya Mem û Zînê.

Xezalek koçer bû: Binevşa Narîn,Kî zane li ber vêya belkî henek bû?!Ne Mem bûm, ne Cembelî û SiyamedRastiya min a ku hebû, ev bû.

Rastî guleke beyabanîHatim di newala DêrgulêHê jî xeyalên min pê xemilandîHê jî ji bîra min naderê.

Lêborîn:

Di hejmara _7*an, rûpelê 25'an de, şiîra R. Barnas ya bi navê "Esmanê min cûnê gulrengîn bû"bi jajiyeke mîzanpjî ji hev qut bûye û mîna du jiîran hatiye wejandin. Em rast dikin û ji R.

Barnas û xwendevanan lêborînê dixwazin.

Nûdcm No: 18 Havln 1996 7

Ferhad Shakely:Şi'ra baş li ser hundurê

mirov dipeyive"

H "T'erhad Shakely di sala 1951'ê de li Kerkûkê hatiye dinyayê, liE A7 unîversîteya Baxdadê ziman û edebiyata kurdî xwendiye, diV eynî demê dc di rojnameya "Birayetî" de xebiti ye. Di navbera sa-p lên 1974-1975'an bûye pêşmerge. Paşê mecbûr maye ku welatêE xwe terk bike. Ew di sala 1978'an tê Swêdê û ji wê salê de li Swê-Y dê dijî.v Shakely di panzdehsaliya xwe de dest bi nivîsandina şiîran di-î ke. Di 73'an de pirtûka wî ya pêşî "Pirojey Kûdetayekî Nihênî"N derdikeve. Bi nivîsandin û wergerandinê Shakely nêzîkî bîst

pirtûkan çap kiriye. Ew ji deh salan û vir ve xwedî û berpirsiya-rê kovara "Mamostayê Kurd" e û herweha li unîversîteya Upp-salayê dersên kurdî dide.

Nûdem: Ez berê dixwazim em vê terma "sîirê" zelal bikin.Hin kes dibêjin helbest, hin kes dibêjin siîr, hin kes sêr û hin kesjîsi'êr dinivîsînin. Gelo kîjanji van rast e?

Ferhad Shakely: Pirsa (bêjeya) şi'rê, di eslê xwe de wuşeyekaerebî ye û ji rêgeha kultûra îslamî hatiye nav zimanê kurdî ûketiye nav ziman û kulturên gelek miletên din ên li Rojhilatê.Mirov dikare bêje ku niha bûye pirseke Rojhilatî, pirseke îsla-mî. Ne tenê pirsa "şi'r"ê, gelek pirsên din jî hene ku ji rêgeyaziman û kultûra erebî hatine nav zimanê me û yê gelên din. Bonimûne: QeUm, kitêb, edeb, edebiyat hcmû ji zimanê erebî hati-ne. Lê rastiyeke din heye, ev pirs niha ne tenê pirseke erebî ye,belkû pirsin merov dikare bêje kurdî ne, farisî ne, ordû ne û dizimanê gelek milctên din de jî bi k_._- tên. Pirsên weha êdî bûne

8'* Nûdem No: 18 Ilivîn 1996

Ferhad Shakely:Şi'ra baş li ser hundurê

mirov dipeyive"

H "T'erhad Shakely di sala 1951'ê de li Kerkûkê hatiye dinyayê, liE A7 unîversîteya Baxdadê ziman û edebiyata kurdî xwendiye, diV eynî demê dc di rojnameya "Birayetî" de xebiti ye. Di navbera sa-p lên 1974-1975'an bûye pêşmerge. Paşê mecbûr maye ku welatêE xwe terk bike. Ew di sala 1978'an tê Swêdê û ji wê salê de li Swê-Y dê dijî.v Shakely di panzdehsaliya xwe de dest bi nivîsandina şiîran di-î ke. Di 73'an de pirtûka wî ya pêşî "Pirojey Kûdetayekî Nihênî"N derdikeve. Bi nivîsandin û wergerandinê Shakely nêzîkî bîst

pirtûkan çap kiriye. Ew ji deh salan û vir ve xwedî û berpirsiya-rê kovara "Mamostayê Kurd" e û herweha li unîversîteya Upp-salayê dersên kurdî dide.

Nûdem: Ez berê dixwazim em vê terma "sîirê" zelal bikin.Hin kes dibêjin helbest, hin kes dibêjin siîr, hin kes sêr û hin kesjîsi'êr dinivîsînin. Gelo kîjanji van rast e?

Ferhad Shakely: Pirsa (bêjeya) şi'rê, di eslê xwe de wuşeyekaerebî ye û ji rêgeha kultûra îslamî hatiye nav zimanê kurdî ûketiye nav ziman û kulturên gelek miletên din ên li Rojhilatê.Mirov dikare bêje ku niha bûye pirseke Rojhilatî, pirseke îsla-mî. Ne tenê pirsa "şi'r"ê, gelek pirsên din jî hene ku ji rêgeyaziman û kultûra erebî hatine nav zimanê me û yê gelên din. Bonimûne: QeUm, kitêb, edeb, edebiyat hcmû ji zimanê erebî hati-ne. Lê rastiyeke din heye, ev pirs niha ne tenê pirseke erebî ye,belkû pirsin merov dikare bêje kurdî ne, farisî ne, ordû ne û dizimanê gelek milctên din de jî bi k_._- tên. Pirsên weha êdî bûne

8'* Nûdem No: 18 Ilivîn 1996

Ferhad Shakely

belkû pirsin merov dikare bêje kurdî ne, kurdî pêşan bidin ku ji ku derê dest pêfarisî ne, ordû ne û di zimanê gelek mile- kiriye, karekî ne hêsan e û zehmet e. Ewtên din de jî bi kar tên. Pirsên weha êdî zehmetî ji çend tiştan tê: Dîroka edebiya-bûne pirsên rojhilatî. ta kurdî bi temamî nehatiye nivîsîn. Eger

Ez bi xwe pirsa şi'r pirseke baş dibînim. hatibe nivîsîn jî, bi şêweyekî zanistî û başEger çî gelek nivîskarên kurd, bo nimû- çênebûye.ne: Mamosta Goran di çend ciyan de pir- Ya din jî, mesela diyalekt û zaravayênsa "helbest" bi kar aniye jî, lê ez bi xwe zimanê kurdî ye. Bê guman em wan ke-pirsa si'ri baştir dibînim. Lê kîjan rast e, san tev kurd dihesibînin, lê hin xelk heneew navên ku te bi xwe nivîsîne, rastî ew e ku nîşana pirsê dadinin ser zaravayênku hîç yek bi xwe jî ne rast in. l_ê eger em kurdî. Bo vê jî destpêka edebiyata kurdîli orgînala wê binerin "şi'r" e û navên din dibe meseleyeke munaqeşê û behs in kune rast in. zimanzanî û zimanwanî ne. Ev du sebeb

- Şiîra kurdî kengî û bi çi zaravayê kur- in bawer dikim ku diyarîkirina destpêkadî hatiye nivîsandin? Sebebên ku bi taybetî edebiyata kurdî ne hêsan be. Lê dîsan jîsiîr li wê deverê hate nivîsandin çi bûn? em kurd dikarin bêjin, eger ev diyalektên

- Eger em bixwazin destpêka edebiyata ku ji zû de edebiyat, şi'r pê hatine nivîsîn

Nûdon No: 18 I l-vîn 1996 9

Ferhad Shakely

belkû pirsin merov dikare bêje kurdî ne, kurdî pêşan bidin ku ji ku derê dest pêfarisî ne, ordû ne û di zimanê gelek mile- kiriye, karekî ne hêsan e û zehmet e. Ewtên din de jî bi kar tên. Pirsên weha êdî zehmetî ji çend tiştan tê: Dîroka edebiya-bûne pirsên rojhilatî. ta kurdî bi temamî nehatiye nivîsîn. Eger

Ez bi xwe pirsa şi'r pirseke baş dibînim. hatibe nivîsîn jî, bi şêweyekî zanistî û başEger çî gelek nivîskarên kurd, bo nimû- çênebûye.ne: Mamosta Goran di çend ciyan de pir- Ya din jî, mesela diyalekt û zaravayênsa "helbest" bi kar aniye jî, lê ez bi xwe zimanê kurdî ye. Bê guman em wan ke-pirsa si'ri baştir dibînim. Lê kîjan rast e, san tev kurd dihesibînin, lê hin xelk heneew navên ku te bi xwe nivîsîne, rastî ew e ku nîşana pirsê dadinin ser zaravayênku hîç yek bi xwe jî ne rast in. l_ê eger em kurdî. Bo vê jî destpêka edebiyata kurdîli orgînala wê binerin "şi'r" e û navên din dibe meseleyeke munaqeşê û behs in kune rast in. zimanzanî û zimanwanî ne. Ev du sebeb

- Şiîra kurdî kengî û bi çi zaravayê kur- in bawer dikim ku diyarîkirina destpêkadî hatiye nivîsandin? Sebebên ku bi taybetî edebiyata kurdî ne hêsan be. Lê dîsan jîsiîr li wê deverê hate nivîsandin çi bûn? em kurd dikarin bêjin, eger ev diyalektên

- Eger em bixwazin destpêka edebiyata ku ji zû de edebiyat, şi'r pê hatine nivîsîn

Nûdon No: 18 I l-vîn 1996 9

yek-yek li ber çav bigirin. Ez bawer dikimku diyalekta goranî û ya hewramî berî di-yalektên din bo nivîsîn û şi'rê hatine bi-karanîn. Bo vê jî mirov dikare bêje: ede-biyata kurdî bi zaravayê hewramî dest pêkiriye.

Pirsa ku bo çiji herema Hewramanê destpê kiriye? Ez bawer dikim ev girêdayê bimeseleke dînî ve ye. Ji ber ku navçeya he-rêma Hawramanê, dînekî xwe yê taybetîhebûye ku "Dînê Ehlê Heq" e, niha jî jêre dibêjin "Kdkeyî' û piraniya stran û ayî-nên wan ên dînî bi vê diyalektê çêbûne.Mumkin e ku ev jî bûye sebeb ku mirovne tenê stranên dînî, jê zêdetir jî stiranên"ruhî", behsa ruh û jiyana xwe kirine û

formek dîtine ku bûye forma şi'rê. Ew jîdibe destpêkek bo edebiyata kurdî.

Şa'irên gelek mezin bi zaravayê Hawra-mî hene. Niha navê gelek ji wan jî windabûye ku mirov nizane kî ne û çi wext ji-yane. Tiştên ku wan nivîsîne jî niha kêmli ber destên me hene. Lê dîsan di navklasîkên edebiyata kurdî de, bi dîalektagoranî, navên mezin mane, wek; XanayQubadî, Seydî, Mewlewî, Bêsaranî û ge-lekên din.

Paşî wê, mirov dibîne ku edebiyat bişêweya -zaravayê kurmanciya jorîn- destpê kiriye. Piştî wê jî bi zaravayê diyalektakurmanciya başûr dest pê kiriye. Lê mi-rov îro nikare bêje ku edebiyat bi zarava-yê hawramî heye. Mumkin e ku hin kes li

mala xwe pê binivîsin, lê wek edebiyatêdî rola wê nemaye. Zaravayê hawramî di

edebiyata kurdî de bûye beşek ji klasîkênme. Lê em dibînin ku edebiyat bi du za-ravayên kurmanciya jorîn û ya jêrîn pirxurt bi pêş dikeve, geş dibe û pê edebiya-teke dewlemend tê nivîsîn.

- Em dizanin ku dewlemendiyeke siîrakurdîya klasîk heye, tu vê dcwlemendiyc biçi vegirê didî?

- Edebiyata me ya klasîk, pir dewle-mend e. Ev dewlemendî bi dîtina min,meseleyek kulturî û ferhengî ye. Kultur ûferhenga kurdî di qirnên 17, 18 û -9'an debûye beşeke zîndû, beşek pirjiyan ji kul-turên Rojhelat û kultura îslamî.

Edebiyata kurdî ne tenê bi serê xwe ji-yaye û ne jî ji edebiyatên dewrûberên xweû kultûra miletên din hatiye birrîn. Bi dî-tina min sebebekî vê dewlemendiyê jî ev

e: Sebebê ferhengî û yê kultûrî ye. Lewraem dibînin ku piraniya şa'irên me yênklasîk, sê-çar ziman zanibûne. Em Cezîrîbigirin, Ehmedê Xanî, Nalî, ya Mewlewîbi kêmanî her yekê wan bi sê zimanankurdî-erebî-farisî caran jî bi turkî şi'r ni-vîsîne, hem jî şi'ra baş a bilind nivîsîne.

Nimûneyên ku li ber destên wan hebû-ne, wek standard ji edebiyata erebî û mi-rov dikare bêje zêdetir ji edebiyata farisîbûne. Lê nimûneya berz, nimûneya ede-biyata farisî bûye, wek berhemên Mewla-na Celaledînê Romî, Hafiz, S'adî û wekîdin. Şa'irê kurd xwestiye ku ew jî bibewek yekî mîna Hafiz, yekî wek Mewlana.Em vê meselê bi aşkira di şi'ra MelayêCizîrî de dibînin ku dibêje:


yek-yek li ber çav bigirin. Ez bawer dikimku diyalekta goranî û ya hewramî berî di-yalektên din bo nivîsîn û şi'rê hatine bi-karanîn. Bo vê jî mirov dikare bêje: ede-biyata kurdî bi zaravayê hewramî dest pêkiriye.

Pirsa ku bo çiji herema Hewramanê destpê kiriye? Ez bawer dikim ev girêdayê bimeseleke dînî ve ye. Ji ber ku navçeya he-rêma Hawramanê, dînekî xwe yê taybetîhebûye ku "Dînê Ehlê Heq" e, niha jî jêre dibêjin "Kdkeyî' û piraniya stran û ayî-nên wan ên dînî bi vê diyalektê çêbûne.Mumkin e ku ev jî bûye sebeb ku mirovne tenê stranên dînî, jê zêdetir jî stiranên"ruhî", behsa ruh û jiyana xwe kirine û

formek dîtine ku bûye forma şi'rê. Ew jîdibe destpêkek bo edebiyata kurdî.

Şa'irên gelek mezin bi zaravayê Hawra-mî hene. Niha navê gelek ji wan jî windabûye ku mirov nizane kî ne û çi wext ji-yane. Tiştên ku wan nivîsîne jî niha kêmli ber destên me hene. Lê dîsan di navklasîkên edebiyata kurdî de, bi dîalektagoranî, navên mezin mane, wek; XanayQubadî, Seydî, Mewlewî, Bêsaranî û ge-lekên din.

Paşî wê, mirov dibîne ku edebiyat bişêweya -zaravayê kurmanciya jorîn- destpê kiriye. Piştî wê jî bi zaravayê diyalektakurmanciya başûr dest pê kiriye. Lê mi-rov îro nikare bêje ku edebiyat bi zarava-yê hawramî heye. Mumkin e ku hin kes li

mala xwe pê binivîsin, lê wek edebiyatêdî rola wê nemaye. Zaravayê hawramî di

edebiyata kurdî de bûye beşek ji klasîkênme. Lê em dibînin ku edebiyat bi du za-ravayên kurmanciya jorîn û ya jêrîn pirxurt bi pêş dikeve, geş dibe û pê edebiya-teke dewlemend tê nivîsîn.

- Em dizanin ku dewlemendiyeke siîrakurdîya klasîk heye, tu vê dcwlemendiyc biçi vegirê didî?

- Edebiyata me ya klasîk, pir dewle-mend e. Ev dewlemendî bi dîtina min,meseleyek kulturî û ferhengî ye. Kultur ûferhenga kurdî di qirnên 17, 18 û -9'an debûye beşeke zîndû, beşek pirjiyan ji kul-turên Rojhelat û kultura îslamî.

Edebiyata kurdî ne tenê bi serê xwe ji-yaye û ne jî ji edebiyatên dewrûberên xweû kultûra miletên din hatiye birrîn. Bi dî-tina min sebebekî vê dewlemendiyê jî ev

e: Sebebê ferhengî û yê kultûrî ye. Lewraem dibînin ku piraniya şa'irên me yênklasîk, sê-çar ziman zanibûne. Em Cezîrîbigirin, Ehmedê Xanî, Nalî, ya Mewlewîbi kêmanî her yekê wan bi sê zimanankurdî-erebî-farisî caran jî bi turkî şi'r ni-vîsîne, hem jî şi'ra baş a bilind nivîsîne.

Nimûneyên ku li ber destên wan hebû-ne, wek standard ji edebiyata erebî û mi-rov dikare bêje zêdetir ji edebiyata farisîbûne. Lê nimûneya berz, nimûneya ede-biyata farisî bûye, wek berhemên Mewla-na Celaledînê Romî, Hafiz, S'adî û wekîdin. Şa'irê kurd xwestiye ku ew jî bibewek yekî mîna Hafiz, yekî wek Mewlana.Em vê meselê bi aşkira di şi'ra MelayêCizîrî de dibînin ku dibêje:


Ger lû'lû'yê mensûrêji nezmê tu dixwazîWer si'rê Melê bîn, te bi Şîrazê çi hacet?

Yanî (Mela) xwe ji Hafiz kêmtir nabî-ne. Mirov dikare bêje ku ew xwe ji Hafizmezintir jî dibîne. Ev xwemezinbînî yanxwekêmtirnedîtin bi dîtina min dewle-mendiya kultûr û edebiyatê pêşan dide.Lewra Melê û wan şa'iran, xwe beşek ji vêedebiyat û kultûrê dîtine.

NaJî jî di şi'reke xwe de dîsa eynî mane,eynî pirs bi kar aniye, dibêje:

Faris û Kurd û Ereb hersêm be defier girtuweSabibî sê mulka emro, Nalt dîwanî heyel

Weke ku.em dibînin, yanî şa'irê kurd êklasîkî xwe di nav edebiyateke zengîn,edebiyateke dewlemend de dîtiye ku mi-rov dikare bêje: "Edebiya RojheIat"ê û

"Edebiyata îslamî" bûye. Her yek ji gelênRojhilata îslamî, bi edebiyat û bi kulturbi ronakbîrên xwe ve tê de beşdar bûye.

îro mixabin edebiyata kurdî û herwehaedebiyata miletên din jî ji hev dûr ketine;gelek sînor di nava miletan de çêbûne, sî-norên siyasî, yên ekonomî, yên ferhengî jîçêbûne. îro mirov nikare bêje ku ronak-bîrekî kurd bi giştî edebiyata erebî, yaturkî û ya farisî nas dike. Lê mumkin e

ku ronakbîrekî ji Bakûrê Kurdistanê ede-biyata turkî nas bike, lê edebiyata farisî û

erebî nas nake. Herweha ronakbîrekî jibeşên din jî, xeyrê edebiyata farisî û erebîedebiyatên din nas nake.

Lê weke em dibînin di sedsalên 17, 18 û19'an de ronakbîrên kurd, ronakbîrên wêserdemê bê (ji xeyn) edebiyata kurdî bikêmanî edebiyatên sê miletan -faris, edebû turk- baş naskirine. Ev dewlemendî(yaklasîkan) ji vê hatiye.

- Ji ber ku ez dizanim tu ji nêzîk ve liser Ehmedê Xanî dixebitî, ez ê bixwazibimtu çend kurtepirsên min bi bersiveke firehbibersivînî. Mîna tê zanîn di sala 95'an dekurdan sêsedsaliya nivîsandina Mem û Zî-na Ehmedê Xanîptroz kirin. Ji bo wî civînû konferans li dar ketin, bend û pirtûk ha-tin nivîsandin; gava mirov vêjî li ber ça-van bigire, gelo bi rastî kurd îro EhmedêXanî nas dikin? Ya ku Ehmedê Xanî kiriyeEhmedê Xanî çi ye? Mem û Zîna wî behsaçi dike? Felsefeya wî çi bû? Wî xwestiye bivê beytê çi bibêje: Şerha xemê dil bikim fe-sane I Zînê û Memê bikim behane.

- Berî her tiştî, divê ez çewtiyeke ku dinava me de belavbûye rast bikim. Evçewtî ji kur û ji kê hatiye, nizanim lê mi-rov dikare bêje "Çewtiyeke teknîkî, çew-tiyeke zanistî ye: Piraniya Kurdan sala1995'an wek Sêsedsaliya Mem û Zînê da-nîne. Lê ev rastiya xwe ji aliyê tarîxî û 'il-mî ve tune, tiştekî ne rast e.

Lewra Ehmedê Xanî sala io6rê Koçê-Hicrî ji dayîk bûye, ku dibe hemberêi65_vê Zayînê. Ev tiştekî rast e û kes nika-re bêje ne wuha ye. Paşê, Ehmedê Xanî diMem û Zîna xwe de gotiye:

îsalgebiste çil û çaranWîpêsrewê gunehkaran

Nûdem No: 18 Havin 1996 11

Ger lû'lû'yê mensûrêji nezmê tu dixwazîWer si'rê Melê bîn, te bi Şîrazê çi hacet?

Yanî (Mela) xwe ji Hafiz kêmtir nabî-ne. Mirov dikare bêje ku ew xwe ji Hafizmezintir jî dibîne. Ev xwemezinbînî yanxwekêmtirnedîtin bi dîtina min dewle-mendiya kultûr û edebiyatê pêşan dide.Lewra Melê û wan şa'iran, xwe beşek ji vêedebiyat û kultûrê dîtine.

NaJî jî di şi'reke xwe de dîsa eynî mane,eynî pirs bi kar aniye, dibêje:

Faris û Kurd û Ereb hersêm be defier girtuweSabibî sê mulka emro, Nalt dîwanî heyel

Weke ku.em dibînin, yanî şa'irê kurd êklasîkî xwe di nav edebiyateke zengîn,edebiyateke dewlemend de dîtiye ku mi-rov dikare bêje: "Edebiya RojheIat"ê û

"Edebiyata îslamî" bûye. Her yek ji gelênRojhilata îslamî, bi edebiyat û bi kulturbi ronakbîrên xwe ve tê de beşdar bûye.

îro mixabin edebiyata kurdî û herwehaedebiyata miletên din jî ji hev dûr ketine;gelek sînor di nava miletan de çêbûne, sî-norên siyasî, yên ekonomî, yên ferhengî jîçêbûne. îro mirov nikare bêje ku ronak-bîrekî kurd bi giştî edebiyata erebî, yaturkî û ya farisî nas dike. Lê mumkin e

ku ronakbîrekî ji Bakûrê Kurdistanê ede-biyata turkî nas bike, lê edebiyata farisî û

erebî nas nake. Herweha ronakbîrekî jibeşên din jî, xeyrê edebiyata farisî û erebîedebiyatên din nas nake.

Lê weke em dibînin di sedsalên 17, 18 û19'an de ronakbîrên kurd, ronakbîrên wêserdemê bê (ji xeyn) edebiyata kurdî bikêmanî edebiyatên sê miletan -faris, edebû turk- baş naskirine. Ev dewlemendî(yaklasîkan) ji vê hatiye.

- Ji ber ku ez dizanim tu ji nêzîk ve liser Ehmedê Xanî dixebitî, ez ê bixwazibimtu çend kurtepirsên min bi bersiveke firehbibersivînî. Mîna tê zanîn di sala 95'an dekurdan sêsedsaliya nivîsandina Mem û Zî-na Ehmedê Xanîptroz kirin. Ji bo wî civînû konferans li dar ketin, bend û pirtûk ha-tin nivîsandin; gava mirov vêjî li ber ça-van bigire, gelo bi rastî kurd îro EhmedêXanî nas dikin? Ya ku Ehmedê Xanî kiriyeEhmedê Xanî çi ye? Mem û Zîna wî behsaçi dike? Felsefeya wî çi bû? Wî xwestiye bivê beytê çi bibêje: Şerha xemê dil bikim fe-sane I Zînê û Memê bikim behane.

- Berî her tiştî, divê ez çewtiyeke ku dinava me de belavbûye rast bikim. Evçewtî ji kur û ji kê hatiye, nizanim lê mi-rov dikare bêje "Çewtiyeke teknîkî, çew-tiyeke zanistî ye: Piraniya Kurdan sala1995'an wek Sêsedsaliya Mem û Zînê da-nîne. Lê ev rastiya xwe ji aliyê tarîxî û 'il-mî ve tune, tiştekî ne rast e.

Lewra Ehmedê Xanî sala io6rê Koçê-Hicrî ji dayîk bûye, ku dibe hemberêi65_vê Zayînê. Ev tiştekî rast e û kes nika-re bêje ne wuha ye. Paşê, Ehmedê Xanî diMem û Zîna xwe de gotiye:

îsalgebiste çil û çaranWîpêsrewê gunehkaran


Eger em 44 bêxin ser 1061'ê ku Xanî jidayîk bûye, dibe no^'ê Koçê. îro em ni-karin bi zor tarîxa Zayînê li ser EhmedêXanî ferz bikin. Lewra wî hisaba Koçê ki-riye. Bi hesaba Koçê ku 1105 e, dike hem-berê 1693. Yanî Mem û Zîna Xanî di1693'an de hatiye nivîsîn. Eger em Sêsed-saliya Mem û Zînê li gor tarîxa Zayînê hi-sab bikin, sala 1993 dikaribû bibûya tarîxaSêsedsaliya Mem û Zînê. Ev jî, li gor hisa-bê me, lê li gor hisabê Ehmedê Xanî dîsane rast e. Eger em li gor tarîxa Hicrî 1105

ku Mem û Zîn hatiye nivîsîn hesab bikin,sêsedsaliya wê dike 1405'ê Koçê, hemberêwê (tarîxa Zayînê) 1984 dike. Eger em li

gor dilê Xanî sêsedsaliya wê hesab bikin,bi rastî sala 1984 dibe sêsedsaliya nivîsînaMem û Zînê. Ev meselake teknîkî ye kucara yekem e ez bi nivîs behs dikim.

Li ser pirsyara ku "Gelo Kurd EhmedêXanî nasdikin?" ez dikarim bibêjim ku pi-raniya Kurdan îro Ehmedê Xanî nas na-kin. Ne tenê piraniya Kurdan, bê tirs ez

dikarim bêjim ku %5'ê ronakbîrên Kur-dan -ez nizanim ku çend ronakbîrênKurd hene, lewra statîstîk li ba min tune-Mem û Zîn an Ehmedê Xanî nas dikin.Ewên din -%95- Ehmedê Xanî nas nakin,felsefeya wî nas nakin û Mem û Zînê. nasnakin. Rast e ku xwendine, rast e ku heryekê sê-çar caran jî Mem û Zîm. EhmedêXanî xwendine, lê nas nekirine.

Ez niha naxwazim bi dûrûdirêjî bêjimku çima nas dikin û çima nas nakin, Iew-ra meseleyeke dirêj e û mirov dikare li ci-

hekî din behs bike.Di mesela Ehmedê Xanî û Mem û Zîm.

wî de, du nuqteyên giring hene; yek for-ma/ şêweya Mem û Zîne ye. Piraniya (ke-sên) ku behsa Mem û Zîne. dikin, yan di-bêjin "beyt" yan "çîrok", lê pirsa wek ter-mekî edebî ku pir girîng e mesela "mes-newî" yan "mesnevî" ye kêm kes behs di-ke. Mem û Zîn bi xwe mesnewî ye û çîro-kek e ku bi forma mesnewî hatiye nivîsîn.

Mesnewî 'ji qernê 14 heta yê 18 jî di ede-biyata Rojhelatê de formeke .gelekî meş-hûr û populer bûye. Berî Ehmedê Xanîgelek şa'irên faris û turk jî bi mesnewî ni-vîsîne. Reng e ku yek ji wana yê herî nas-kirî jî Nîzamî Gencewî ye ku EhmedêXanî gelek-gelek di dibê tesîra wî de bû-ye. Pênc mesnewiyên Nîzamî Gencewîhene ku her jê re "xemse" yanî "pêncMesnewiyên Nîzamî" dibêjin.

"Mesnewî" di nava Kurdan de hatiyenaskirin, bi taybetî li ba Ehmedê Xanî ûhin şa'irên din. Lê di roja îro de kes"mesnewî" nanivîse û wek formeke edebîrola wê jî nemaye. Lê ev girîng e ku mi-rov bizanibe Mem û Zîm. Ehmedê Xanî jialiyê form ve "mesnewî" ye û beşek e jiedebiyata Rojhelatê.

Ya din, mesela feylesûfbûna EhmedêXanî ye ku di nava Kurdan de pir mezinkirine. Bi rastî Ehmedê Xanî ne feylesûfbûye, lê wî felsefeya serdema xwe baş nas-kiriye. 0 diyar e ku felsefe di rojgarênEhmedê Xanî de ne gelek belav bûye. Se-bebên wê gelek in ku çima û çiqas felsefe

11 Nûdem No: 18 Havîn 1994

Eger em 44 bêxin ser 1061'ê ku Xanî jidayîk bûye, dibe no^'ê Koçê. îro em ni-karin bi zor tarîxa Zayînê li ser EhmedêXanî ferz bikin. Lewra wî hisaba Koçê ki-riye. Bi hesaba Koçê ku 1105 e, dike hem-berê 1693. Yanî Mem û Zîna Xanî di1693'an de hatiye nivîsîn. Eger em Sêsed-saliya Mem û Zînê li gor tarîxa Zayînê hi-sab bikin, sala 1993 dikaribû bibûya tarîxaSêsedsaliya Mem û Zînê. Ev jî, li gor hisa-bê me, lê li gor hisabê Ehmedê Xanî dîsane rast e. Eger em li gor tarîxa Hicrî 1105

ku Mem û Zîn hatiye nivîsîn hesab bikin,sêsedsaliya wê dike 1405'ê Koçê, hemberêwê (tarîxa Zayînê) 1984 dike. Eger em li

gor dilê Xanî sêsedsaliya wê hesab bikin,bi rastî sala 1984 dibe sêsedsaliya nivîsînaMem û Zînê. Ev meselake teknîkî ye kucara yekem e ez bi nivîs behs dikim.

Li ser pirsyara ku "Gelo Kurd EhmedêXanî nasdikin?" ez dikarim bibêjim ku pi-raniya Kurdan îro Ehmedê Xanî nas na-kin. Ne tenê piraniya Kurdan, bê tirs ez

dikarim bêjim ku %5'ê ronakbîrên Kur-dan -ez nizanim ku çend ronakbîrênKurd hene, lewra statîstîk li ba min tune-Mem û Zîn an Ehmedê Xanî nas dikin.Ewên din -%95- Ehmedê Xanî nas nakin,felsefeya wî nas nakin û Mem û Zînê. nasnakin. Rast e ku xwendine, rast e ku heryekê sê-çar caran jî Mem û Zîm. EhmedêXanî xwendine, lê nas nekirine.

Ez niha naxwazim bi dûrûdirêjî bêjimku çima nas dikin û çima nas nakin, Iew-ra meseleyeke dirêj e û mirov dikare li ci-

hekî din behs bike.Di mesela Ehmedê Xanî û Mem û Zîm.

wî de, du nuqteyên giring hene; yek for-ma/ şêweya Mem û Zîne ye. Piraniya (ke-sên) ku behsa Mem û Zîne. dikin, yan di-bêjin "beyt" yan "çîrok", lê pirsa wek ter-mekî edebî ku pir girîng e mesela "mes-newî" yan "mesnevî" ye kêm kes behs di-ke. Mem û Zîn bi xwe mesnewî ye û çîro-kek e ku bi forma mesnewî hatiye nivîsîn.

Mesnewî 'ji qernê 14 heta yê 18 jî di ede-biyata Rojhelatê de formeke .gelekî meş-hûr û populer bûye. Berî Ehmedê Xanîgelek şa'irên faris û turk jî bi mesnewî ni-vîsîne. Reng e ku yek ji wana yê herî nas-kirî jî Nîzamî Gencewî ye ku EhmedêXanî gelek-gelek di dibê tesîra wî de bû-ye. Pênc mesnewiyên Nîzamî Gencewîhene ku her jê re "xemse" yanî "pêncMesnewiyên Nîzamî" dibêjin.

"Mesnewî" di nava Kurdan de hatiyenaskirin, bi taybetî li ba Ehmedê Xanî ûhin şa'irên din. Lê di roja îro de kes"mesnewî" nanivîse û wek formeke edebîrola wê jî nemaye. Lê ev girîng e ku mi-rov bizanibe Mem û Zîm. Ehmedê Xanî jialiyê form ve "mesnewî" ye û beşek e jiedebiyata Rojhelatê.

Ya din, mesela feylesûfbûna EhmedêXanî ye ku di nava Kurdan de pir mezinkirine. Bi rastî Ehmedê Xanî ne feylesûfbûye, lê wî felsefeya serdema xwe baş nas-kiriye. 0 diyar e ku felsefe di rojgarênEhmedê Xanî de ne gelek belav bûye. Se-bebên wê gelek in ku çima û çiqas felsefe


di nava Kur-dan de belavbûye. Lê felse-feya ku zêdehatiye naski-rin, ya tesewu-Jh -sofîzm- ye.Ehmedê Xanîsofiyekî mezinbûye, mirovdikare bêje kuwî felsefeyê biriya tesewufênas kiriye. Eh-medê Xanî ge-lek di binê te- |sîra felseya"Wehdet-ulWucûd"ê de bûye ku felsefa Muhyedînîbn-ul Erebî ye. Mirov vê felsefê bi aşkiradi piraniya beşên Mem û Zînê de jî dibî-ne. Bê vêya Ehmedê Xanî felsefene din jînaskirine; felsefa îslamî naskiriye û çi ke-tiye ber destên wî jî xwendiye.

Her kes Mem û Zîna Ehmedê Xanî bişêweyê xwe, li gor îdeolojiya xwe, li gordîtina xwe tefsîr kiriye. Berî 15-20 salanku piraniya Kurdan çep bûn, Marksîstbûn, gava ku behsa Ehmedê Xanî dikirinweke çepekî (yekî çep) behs dikirin û dix-westin ku bêjin: "Ehmedê Xanî alîgirê çe-pîtiyê bû, alîkarê karker, cotkar û prolete-ran bûye." Ev gotin bi nivîsîn jî hene, neku me bihîztiye. Bêguman ev ne rast e,

ne rast bû û niha jî ne rast e. Herweha îro

ku modela çepnemaye, îcargelek kes dix-wazin ku Eh-medê Xanî te-nê wek kesekîneteweyî nişanbidin, ev jî nerast e. Erê raste ku ev tişt, ev

bîr û bawerî diMem û Zîmde hene, lê

mirov nikarebêje ku felsefeû baweriya wînişan didin.

Felsefe ûîdeolojiya herî serdest a di Mem û Zînêde tesewuf û sofîzm e. Lê wek însanekîhişyar, yekî têgihîştî derd û kulên miletêxwe jî naskiriye û xwestiye ku miletêkurd jî wek miletên din rizgar bibe, azadbijî û xwestiye ku rêyekê nîşanî wan bide.

- Bi qasî Ehmedê Xanî, tu li ser MelayêCizîrîjî dixebitî. Ger tu huner, felsefe û zi-manê herdu saîran beramberî hevdu bikî,kîjan saîr bêtir biserketîye? Kûraniya felse-feyê bêtir bi kîjanî re heye?

- Ev pirsyareke pir zehmet e. Bi taybetîjî, bo min gelek zahmet e. Rast e ku minli ser Ehmedê Xanî jî û li ser Melayê Ci-zîrî jî kar kiriye û niha jî kar dikim. Zeh-metiyên min ji xwe ji vê tên. Ez hez jiherduwan dikim, bo min herdu jî miro-

Niidem No: 18 Havin 199« I)

di nava Kur-dan de belavbûye. Lê felse-feya ku zêdehatiye naski-rin, ya tesewu-Jh -sofîzm- ye.Ehmedê Xanîsofiyekî mezinbûye, mirovdikare bêje kuwî felsefeyê biriya tesewufênas kiriye. Eh-medê Xanî ge-lek di binê te- |sîra felseya"Wehdet-ulWucûd"ê de bûye ku felsefa Muhyedînîbn-ul Erebî ye. Mirov vê felsefê bi aşkiradi piraniya beşên Mem û Zînê de jî dibî-ne. Bê vêya Ehmedê Xanî felsefene din jînaskirine; felsefa îslamî naskiriye û çi ke-tiye ber destên wî jî xwendiye.

Her kes Mem û Zîna Ehmedê Xanî bişêweyê xwe, li gor îdeolojiya xwe, li gordîtina xwe tefsîr kiriye. Berî 15-20 salanku piraniya Kurdan çep bûn, Marksîstbûn, gava ku behsa Ehmedê Xanî dikirinweke çepekî (yekî çep) behs dikirin û dix-westin ku bêjin: "Ehmedê Xanî alîgirê çe-pîtiyê bû, alîkarê karker, cotkar û prolete-ran bûye." Ev gotin bi nivîsîn jî hene, neku me bihîztiye. Bêguman ev ne rast e,

ne rast bû û niha jî ne rast e. Herweha îro

ku modela çepnemaye, îcargelek kes dix-wazin ku Eh-medê Xanî te-nê wek kesekîneteweyî nişanbidin, ev jî nerast e. Erê raste ku ev tişt, ev

bîr û bawerî diMem û Zîmde hene, lê

mirov nikarebêje ku felsefeû baweriya wînişan didin.

Felsefe ûîdeolojiya herî serdest a di Mem û Zînêde tesewuf û sofîzm e. Lê wek însanekîhişyar, yekî têgihîştî derd û kulên miletêxwe jî naskiriye û xwestiye ku miletêkurd jî wek miletên din rizgar bibe, azadbijî û xwestiye ku rêyekê nîşanî wan bide.

- Bi qasî Ehmedê Xanî, tu li ser MelayêCizîrîjî dixebitî. Ger tu huner, felsefe û zi-manê herdu saîran beramberî hevdu bikî,kîjan saîr bêtir biserketîye? Kûraniya felse-feyê bêtir bi kîjanî re heye?

- Ev pirsyareke pir zehmet e. Bi taybetîjî, bo min gelek zahmet e. Rast e ku minli ser Ehmedê Xanî jî û li ser Melayê Ci-zîrî jî kar kiriye û niha jî kar dikim. Zeh-metiyên min ji xwe ji vê tên. Ez hez jiherduwan dikim, bo min herdu jî miro-

Niidem No: 18 Havin 199« I)

vên gelek mezin û pîroz in. Lê bi kurtîeger ez karibin bersiva vê pirsyarê bidim;Ehmedê Xanî ji aliyê fikir û felsefeyê vefirehtir e. Mirov di Mem û Zînt de ro-nakbîriya wî, firehalîbûna wî baştir dibî-ne. Lê aliyê herî mezin ê Melayê Cizîrî te-sewufe û sofiyekî mezin bûye. Eger emweke şi'r lê binerin, bêguman ez dikarimbêjim ku hunera Melayê Cizîrî ya şi'rêgelek ji ya Xanî bilindtir bûye. Mebestamin ne ew e ku ez Xanî biçûk bikim.Rastî ev e ku ji aliyê hunerî ve formên cu-da li ber destên Melayê Cizîrî hebûne.Lewra wî qesîde, xezel, ruba'î (çarîne) û

gelek formên din bi kar anîne. Lê Xanîyek form bi kar aniye ku ew jî mesnewîbûye û pê Mem û Zîn nivîsiye. Çendşi'îrên Xanî jî hene, lê ne gelekî xurt û bi-lind in. Bila jibîr nebe ku Mem û Zîn jiewel heta axir yek wezin, yek kêşe şi'r têde bi kar aniye. Lê bo Cizîrî ne wuha ye,Cizîrî her nebê 100-120 xezel û qesîde ûruba'î nivîsîne. Bêguman formên Melêzêdetir bûne ku hest, his, bîrbirin, îdeolo-jî û felsefeya xwe pê nîşan bide.

- Em dizanin ku di edebiyata kurdî yaklasîk de bi qasî siîrê nesîr (prosa) nehatiyenivîsandin. Sebebên wê çi ne?

- Rast e ku di edebiyata klasîk a kurdîde pexşan (nesir) nebûye, yan dereng destpê kiriye. Eger mirov li sebebê wê bigere,ez bawer dikim ku desthelatiya siyasî se-bebekî girîng e. Em dibînin ku miletênku desthelata.wan ya siyasî hebûye, pex-şan li ba wan zûtir bi pêş ketiye, weke fe-

ris û turk. Şa'irên kurd ji xeyrî şi'rê tiştênxwe yên din pexşan nivîsîne weke nameyan tiştên dînî, lê piranî zimanekî din bikar anîne. Bo nimûne: Şa'ir û softyê me-zin Mewlana Xalidê Neqişbendî, gava si'rnivîsiye bi kurdî nivîsiye, lê nameyên wîyên ku niha li ber destên me hene -nêzî300 nameyên wî mane- bi farisî û erebînivîsîne. Ez dikarim bi dilniyayî bêjimgava Melayê Cizîrî jî name nivîsîne bi fa-risî nivîsîne. Herweha Ehmedê Xanî jî...Lê şi'r bi kurdî nivîsîne.

Çewa ku min îşaret kir, bawer dikimku desthelata siyasî hoyekî mezin e kuedebiyata pexşan dereng dest pê kiriye.

- Di sedsala dawî de, rewsa edebiyatakurdî ya li bakurê Kurdistanê li ber çavane, di hefiê salan de hefi pirtûkên bi kurdîderneketine, gelo rewsa edebiyata kurdî libasûr çawan bû? Ger tu resimekî hefiê sala-ne yê basûrê welêt, digel siyaset, ser, sores ûdemcn astiyê raxî ber çavan, wê resimekîedebiyatêyê çawan derkeve meydanê? Di vîresimî de siîr cihekî çawan digire?

- Li Başûrê Kurdistanê di van 150 salêndawiyê de û ta radeyekê li Rojhelata Kur-distanê jî, edebiyat roj bi roj bi pêş keti-ye. Ji ber hindê mirov nikare muqayesarewşa başûr û bakûr bi hevûdu re bike.Sebebên siyasî, sebebên dînî weha kirineku li basûr edebiyat bi pêş bikeve. Bi tay-betî ji sala 1918-19 heta niha jî li başûr ji-yaneke kulturî ya dewlemend hebûye ûroj bi roj dewlemendtir bûye; rojname ûkovarên kurdî ku di serdema Şêx Meh-


vên gelek mezin û pîroz in. Lê bi kurtîeger ez karibin bersiva vê pirsyarê bidim;Ehmedê Xanî ji aliyê fikir û felsefeyê vefirehtir e. Mirov di Mem û Zînt de ro-nakbîriya wî, firehalîbûna wî baştir dibî-ne. Lê aliyê herî mezin ê Melayê Cizîrî te-sewufe û sofiyekî mezin bûye. Eger emweke şi'r lê binerin, bêguman ez dikarimbêjim ku hunera Melayê Cizîrî ya şi'rêgelek ji ya Xanî bilindtir bûye. Mebestamin ne ew e ku ez Xanî biçûk bikim.Rastî ev e ku ji aliyê hunerî ve formên cu-da li ber destên Melayê Cizîrî hebûne.Lewra wî qesîde, xezel, ruba'î (çarîne) û

gelek formên din bi kar anîne. Lê Xanîyek form bi kar aniye ku ew jî mesnewîbûye û pê Mem û Zîn nivîsiye. Çendşi'îrên Xanî jî hene, lê ne gelekî xurt û bi-lind in. Bila jibîr nebe ku Mem û Zîn jiewel heta axir yek wezin, yek kêşe şi'r têde bi kar aniye. Lê bo Cizîrî ne wuha ye,Cizîrî her nebê 100-120 xezel û qesîde ûruba'î nivîsîne. Bêguman formên Melêzêdetir bûne ku hest, his, bîrbirin, îdeolo-jî û felsefeya xwe pê nîşan bide.

- Em dizanin ku di edebiyata kurdî yaklasîk de bi qasî siîrê nesîr (prosa) nehatiyenivîsandin. Sebebên wê çi ne?

- Rast e ku di edebiyata klasîk a kurdîde pexşan (nesir) nebûye, yan dereng destpê kiriye. Eger mirov li sebebê wê bigere,ez bawer dikim ku desthelatiya siyasî se-bebekî girîng e. Em dibînin ku miletênku desthelata.wan ya siyasî hebûye, pex-şan li ba wan zûtir bi pêş ketiye, weke fe-

ris û turk. Şa'irên kurd ji xeyrî şi'rê tiştênxwe yên din pexşan nivîsîne weke nameyan tiştên dînî, lê piranî zimanekî din bikar anîne. Bo nimûne: Şa'ir û softyê me-zin Mewlana Xalidê Neqişbendî, gava si'rnivîsiye bi kurdî nivîsiye, lê nameyên wîyên ku niha li ber destên me hene -nêzî300 nameyên wî mane- bi farisî û erebînivîsîne. Ez dikarim bi dilniyayî bêjimgava Melayê Cizîrî jî name nivîsîne bi fa-risî nivîsîne. Herweha Ehmedê Xanî jî...Lê şi'r bi kurdî nivîsîne.

Çewa ku min îşaret kir, bawer dikimku desthelata siyasî hoyekî mezin e kuedebiyata pexşan dereng dest pê kiriye.

- Di sedsala dawî de, rewsa edebiyatakurdî ya li bakurê Kurdistanê li ber çavane, di hefiê salan de hefi pirtûkên bi kurdîderneketine, gelo rewsa edebiyata kurdî libasûr çawan bû? Ger tu resimekî hefiê sala-ne yê basûrê welêt, digel siyaset, ser, sores ûdemcn astiyê raxî ber çavan, wê resimekîedebiyatêyê çawan derkeve meydanê? Di vîresimî de siîr cihekî çawan digire?

- Li Başûrê Kurdistanê di van 150 salêndawiyê de û ta radeyekê li Rojhelata Kur-distanê jî, edebiyat roj bi roj bi pêş keti-ye. Ji ber hindê mirov nikare muqayesarewşa başûr û bakûr bi hevûdu re bike.Sebebên siyasî, sebebên dînî weha kirineku li basûr edebiyat bi pêş bikeve. Bi tay-betî ji sala 1918-19 heta niha jî li başûr ji-yaneke kulturî ya dewlemend hebûye ûroj bi roj dewlemendtir bûye; rojname ûkovarên kurdî ku di serdema Şêx Meh-


mûd de dest pê kirine, bûne sebeb kuedebiyat û ziman bi pêş bikevin. Herwe-ha ji wan salan ve ye ku li başûr zimanêkurdî bûye zimanê xwendinê, zarokênkurd beşeke mezin ji xwendina xwe dimekteban de bi kurdî xwendine. Ev tişte-kî giring e. Jiyana rojnamegerî ji 1918-

19'an dest pê kiriye û heta niha jî berde-wam e.

Rast e şi'r di nava edebiyata kurdî deforma herî mezin bûye, lê ev heta salên40 û ber bi 50 weha bûye. Lê paşê rewşhatiye guhartin, êdî pexşan; çîrok, şano-gerî, rexne, gotar, nivîsarên siyasî û gelekşêweyên din yên edebî di edebiyata kurdîde dest pê kirine.

Niha gelekî zehmet e ku ez bikaribimdi cihekî weha de wêneyeke giştî li serferheng û kultûra kurdî li başûrê Kurdis-tanê karibim pêşan bidim û ne hêsan e jîku dîroka ferhenga kurdî ya 70-100 salandi nava çend deqîqeyan de kurt bikim, lêbi giştî ez dikarim bêjim: Eger zordesî li

ser Neteweyê Kurd hebûne jî û rewşa si-yasî gelek jî xirab bûye; her şoreş bi girtinû kuştin hatine domandin, lê şanaziyekemezin e ku ziman û edebiyat roj bi roj bipêş ketine, geş bûne û berdewam bûne.Ev xaleke geş û girîng e di dîroka ferhen-gî û kulturî de. Lê rastî jî ev e divê em ge-lek mexrûr nebin, ji xwe bayî jî nebin û

nebêjin ku edebiyata me bipês ketiye û ern

gihîstine qonaxeke mezin. Divê em bi ça-vekî waqi'î û realîstî li edebiyata xwe bi-nerin. Em dibînin ku em di gelek buwa-

ran de, di gelek mecalan de li paş mane.Erê rast e şi'ra kurdî bi pêş ketiye lê ede-biyat ne wisan e. Bo nimûne ez dikarimbêjim ku rexne bi giştî di edebiyata kurdîde li paş maye û mirov dikare bêje kurexne di edebiyata kurdî de tune. Herwe-ha edebiyata zarokan jî paşketî ye û hinaliyên din jî hene ku paşketî ne. Lê dîsanjî mirov kêfxweş e ku Kurd roj bi roj dix-wazin edebiyata xwe dewlemendtir bikin.

- Ger mirov behsa demeke aktîv ya ede-

biyatê li basûrê welêt bike, mirov ê bikaribedi navbera kîjan salan de bike? Di wan sa-lan de rewsa siîrê çawan bû? Munaqeseyatendensên edebî mîna; surealîzm, futurîzm,realîzm û îzmên din dihatin kirin? Tu bixwe nêzîkî kîjan îzmê bû?

- Gava em li dîroka edebiyata kurdî yabaşûrê Kurdistanê dinerin, bi rastî emçend qonaxên-serdemên cihê dibînin.Qonaxên herî aktîv û bas, mirov dikarebêje ku salên 1940-50 bûne. Paşê 1959 he-ta 1962'an qonaxek pir dewlemend û başbûye. Lê ji wan herî dewlemendtir û bipêşketîtir bêguman salên 1970 heta 74'anbûne. Di wan salan de bi rastî edebiyatakurdî bi pêş ketiye û mecaleke baş ji boronakbîrên kurd vebûbû ku berhemênxwe binivîsin û belav bikin, munaqeşe bi-kin û behs bikin. Di vê qonaxa dawîn degelek meseleyên fikrî û îdeolojî di teoriyêde hatin behskirin.

Jiyana min a edebî jî, di wan salan dedest pê kiriye. Di destpêkê de çi diketedestên min, min ew dixwendin weke şi'r,

Nûdem No: 18 Havin 1996 I.

mûd de dest pê kirine, bûne sebeb kuedebiyat û ziman bi pêş bikevin. Herwe-ha ji wan salan ve ye ku li başûr zimanêkurdî bûye zimanê xwendinê, zarokênkurd beşeke mezin ji xwendina xwe dimekteban de bi kurdî xwendine. Ev tişte-kî giring e. Jiyana rojnamegerî ji 1918-

19'an dest pê kiriye û heta niha jî berde-wam e.

Rast e şi'r di nava edebiyata kurdî deforma herî mezin bûye, lê ev heta salên40 û ber bi 50 weha bûye. Lê paşê rewşhatiye guhartin, êdî pexşan; çîrok, şano-gerî, rexne, gotar, nivîsarên siyasî û gelekşêweyên din yên edebî di edebiyata kurdîde dest pê kirine.

Niha gelekî zehmet e ku ez bikaribimdi cihekî weha de wêneyeke giştî li serferheng û kultûra kurdî li başûrê Kurdis-tanê karibim pêşan bidim û ne hêsan e jîku dîroka ferhenga kurdî ya 70-100 salandi nava çend deqîqeyan de kurt bikim, lêbi giştî ez dikarim bêjim: Eger zordesî li

ser Neteweyê Kurd hebûne jî û rewşa si-yasî gelek jî xirab bûye; her şoreş bi girtinû kuştin hatine domandin, lê şanaziyekemezin e ku ziman û edebiyat roj bi roj bipêş ketine, geş bûne û berdewam bûne.Ev xaleke geş û girîng e di dîroka ferhen-gî û kulturî de. Lê rastî jî ev e divê em ge-lek mexrûr nebin, ji xwe bayî jî nebin û

nebêjin ku edebiyata me bipês ketiye û ern

gihîstine qonaxeke mezin. Divê em bi ça-vekî waqi'î û realîstî li edebiyata xwe bi-nerin. Em dibînin ku em di gelek buwa-

ran de, di gelek mecalan de li paş mane.Erê rast e şi'ra kurdî bi pêş ketiye lê ede-biyat ne wisan e. Bo nimûne ez dikarimbêjim ku rexne bi giştî di edebiyata kurdîde li paş maye û mirov dikare bêje kurexne di edebiyata kurdî de tune. Herwe-ha edebiyata zarokan jî paşketî ye û hinaliyên din jî hene ku paşketî ne. Lê dîsanjî mirov kêfxweş e ku Kurd roj bi roj dix-wazin edebiyata xwe dewlemendtir bikin.

- Ger mirov behsa demeke aktîv ya ede-

biyatê li basûrê welêt bike, mirov ê bikaribedi navbera kîjan salan de bike? Di wan sa-lan de rewsa siîrê çawan bû? Munaqeseyatendensên edebî mîna; surealîzm, futurîzm,realîzm û îzmên din dihatin kirin? Tu bixwe nêzîkî kîjan îzmê bû?

- Gava em li dîroka edebiyata kurdî yabaşûrê Kurdistanê dinerin, bi rastî emçend qonaxên-serdemên cihê dibînin.Qonaxên herî aktîv û bas, mirov dikarebêje ku salên 1940-50 bûne. Paşê 1959 he-ta 1962'an qonaxek pir dewlemend û başbûye. Lê ji wan herî dewlemendtir û bipêşketîtir bêguman salên 1970 heta 74'anbûne. Di wan salan de bi rastî edebiyatakurdî bi pêş ketiye û mecaleke baş ji boronakbîrên kurd vebûbû ku berhemênxwe binivîsin û belav bikin, munaqeşe bi-kin û behs bikin. Di vê qonaxa dawîn degelek meseleyên fikrî û îdeolojî di teoriyêde hatin behskirin.

Jiyana min a edebî jî, di wan salan dedest pê kiriye. Di destpêkê de çi diketedestên min, min ew dixwendin weke şi'r,

Nûdem No: 18 Havin 1996 I.

teoriya edebiyatê, rexne û her çi hebûya,şi'r û meqaleyên min jî di kovar û rojna-meyan de dihatin weşandin.

Wê çaxê min tenê du ziman -kurdî ûerebî- dizanibûn. Paşê di salên dawiyê deîngilîziya min baştir bû û ez farisî jî hîn-bûm. Di destpêkê de bi rastî ez pir nêzîkîsurcalîzmk. bûm û beşek ji wê qonaxê jîdadaîzm bû ku min hez jê dikir. Lê ewqonaxeke kurt bû. Paşê sebebên siyasî-îdeolojî weha kirin ku ez şi'reke vekirîtirbinivîsin da xelk jê rind fêm bike. Ew jîîzmeke din bû. Lê van 15-20 salên dawîêdî ez nikarim bêjim ku ez ji aliyê edebîve nêzîkî çi îzmekê me. Eger mirov îzme-kê bi kar bîne, ez zêdetir nêzîkî edebiyatatesewuf û sofîgeriyê me ku behsa hundu-rê însan dike û ku edebiyata beşên veşartîyên di ruh û giyana mirovan de tîne zi-men.

- Tê gotin ku li welatekî Emerîka Latînîsaîr belas li otobusan siwar dibûn, yanî ewji nivîskarên nesîrê bi qîmettir bûn. Li hinwelatên serqê jî saîr mîna pêxemberan di-hatin dîtin. Li Kurdistanê rewsa we bi gelre çawan bû, anjîgel û civakê çi qîmet di-dan saîran?

- Bi giştî li Rojhilatê û li Kurdistanê jî,bêguman, ciyê şa'ir ciyekî bilind e û xelkbi çavekî rêz û xoşewîstî lê dinêre, lê nehemû kes, kesên ku şi'r nas dikin û ku şa-rezayîya wan li ser kultûr û edebiyatê he-be.

Ciyê şa'ir li Kurdistanê jî ciyekî mezinbûye, bi taybetî di serdemên klasîk de û

heta salên 1920-30 jî. Lê ciyê şa'irên kla-sîk ji ciyê şa'irên îro mezintir bûye. îro bixwe jî li Kurdistanê ciyê şa'ir ciyekî baj eû xelk jê hez dike. Lê rastiyeke din heyeku divê mirov behsa wê jî bike ku siyasetan nirxên siyasî îro cihê nirxên edebî gir-tine.

Di salên 70' yî de çaxê em li unîversîte-ya Bexdayê xwendkar bûn, li wir em sê-çar şa'ir hebûn ku li eynî beşê dixwendin.Çi xwendekaran û çi xwendekarên beşêndin ku edebiyat nas dikirin, ji me hez di-kirin û bi çavekî rêz û xoşewîstî li me di-nêrîn. Ne tenê wan, mamostayên me jî biçavekî taybetî li me dinêrtin. Herwehaşa'irên din ku di civata kurdî de nirx û ci-hê wan hebû û ku xelkê hez ji wan dikir,pêşan dida ku ciyê şa'ir li Rojhilatê heye,lê ne wek berê.

- Min gelek caran ji te bihîstiye ku tuGoran mîna bavê siîra kurdî ya moderndibînî? Tu dikarî hinekî behsa modernîz-ma Goran bikî û tesîra wîya li ser nivsê lidû wî bînî ziman?

- Li ser destên mamosta Goran çendaliyên nûkirin yan tazekirina şi'ra kurdîhene. Aliyê ku pir girîng e, mesela zimêne. Yek, mamosta Goran şi'rên xwe zima-nekî nivîsiye ku zimanê kurdiya petî, kur-diya pak e. Duhem, ji aliyê form ve:Şa'irên klasîk hemû "erûz" an weznên"behr" ên klasîk ên erebî û farisî bi karanîne. Cara yekem mamoste Goran e kuli dijê wan forman derketiye û forminekurdî bi kar aniye û wan forman ji folk-


teoriya edebiyatê, rexne û her çi hebûya,şi'r û meqaleyên min jî di kovar û rojna-meyan de dihatin weşandin.

Wê çaxê min tenê du ziman -kurdî ûerebî- dizanibûn. Paşê di salên dawiyê deîngilîziya min baştir bû û ez farisî jî hîn-bûm. Di destpêkê de bi rastî ez pir nêzîkîsurcalîzmk. bûm û beşek ji wê qonaxê jîdadaîzm bû ku min hez jê dikir. Lê ewqonaxeke kurt bû. Paşê sebebên siyasî-îdeolojî weha kirin ku ez şi'reke vekirîtirbinivîsin da xelk jê rind fêm bike. Ew jîîzmeke din bû. Lê van 15-20 salên dawîêdî ez nikarim bêjim ku ez ji aliyê edebîve nêzîkî çi îzmekê me. Eger mirov îzme-kê bi kar bîne, ez zêdetir nêzîkî edebiyatatesewuf û sofîgeriyê me ku behsa hundu-rê însan dike û ku edebiyata beşên veşartîyên di ruh û giyana mirovan de tîne zi-men.

- Tê gotin ku li welatekî Emerîka Latînîsaîr belas li otobusan siwar dibûn, yanî ewji nivîskarên nesîrê bi qîmettir bûn. Li hinwelatên serqê jî saîr mîna pêxemberan di-hatin dîtin. Li Kurdistanê rewsa we bi gelre çawan bû, anjîgel û civakê çi qîmet di-dan saîran?

- Bi giştî li Rojhilatê û li Kurdistanê jî,bêguman, ciyê şa'ir ciyekî bilind e û xelkbi çavekî rêz û xoşewîstî lê dinêre, lê nehemû kes, kesên ku şi'r nas dikin û ku şa-rezayîya wan li ser kultûr û edebiyatê he-be.

Ciyê şa'ir li Kurdistanê jî ciyekî mezinbûye, bi taybetî di serdemên klasîk de û

heta salên 1920-30 jî. Lê ciyê şa'irên kla-sîk ji ciyê şa'irên îro mezintir bûye. îro bixwe jî li Kurdistanê ciyê şa'ir ciyekî baj eû xelk jê hez dike. Lê rastiyeke din heyeku divê mirov behsa wê jî bike ku siyasetan nirxên siyasî îro cihê nirxên edebî gir-tine.

Di salên 70' yî de çaxê em li unîversîte-ya Bexdayê xwendkar bûn, li wir em sê-çar şa'ir hebûn ku li eynî beşê dixwendin.Çi xwendekaran û çi xwendekarên beşêndin ku edebiyat nas dikirin, ji me hez di-kirin û bi çavekî rêz û xoşewîstî li me di-nêrîn. Ne tenê wan, mamostayên me jî biçavekî taybetî li me dinêrtin. Herwehaşa'irên din ku di civata kurdî de nirx û ci-hê wan hebû û ku xelkê hez ji wan dikir,pêşan dida ku ciyê şa'ir li Rojhilatê heye,lê ne wek berê.

- Min gelek caran ji te bihîstiye ku tuGoran mîna bavê siîra kurdî ya moderndibînî? Tu dikarî hinekî behsa modernîz-ma Goran bikî û tesîra wîya li ser nivsê lidû wî bînî ziman?

- Li ser destên mamosta Goran çendaliyên nûkirin yan tazekirina şi'ra kurdîhene. Aliyê ku pir girîng e, mesela zimêne. Yek, mamosta Goran şi'rên xwe zima-nekî nivîsiye ku zimanê kurdiya petî, kur-diya pak e. Duhem, ji aliyê form ve:Şa'irên klasîk hemû "erûz" an weznên"behr" ên klasîk ên erebî û farisî bi karanîne. Cara yekem mamoste Goran e kuli dijê wan forman derketiye û forminekurdî bi kar aniye û wan forman ji folk-


lor û stranên kurdî girtine. Ev guhartinaformê ji bo ji'ra kurdî gaveke mezin bû.Sêhem jî bêguman naverok e. Goranşa'irekî romantîk bû, bi taybetî beşekedûr û dirêj di jiyana wî de wek ja'irekîromantîk pir serketî û mezin bû. Navero-ka ji'ra kurdî ji wesfên klasîkî, ji wêneyênklasîkî, ji derbirrînên klasîkî rizgar kiriyeû aniye qonaxeke din ku tazebûn û mo-dernîzm tê de ajkira bûne. Ev çi ji aliyêbikaranîna zimên ve be, çi ji aliyê derbir-rîn û ji aliyê wêneyan û metaforên şi'rî vebe ji gelek aliyan ve taze kiriye.

Di destpêkê de tesîra mamosta Goran li

ser nifjên an neweyên taze, mezin bû. Ya-nî şa'irên genc bixwazin û nexwazin jî, didestpêkê de diketin binê tesîra wî. Lê ça-wa ku zarokek gava mezin dibe hem jex-siyeta dê û bavê xwe digire, herweha jex-siyeteke taybetî bo wî jî çêdibe, bo me jîweha çêbû. Rast e ku di destpêkê de tesî-ra mamosta Goran li ser me hemiyan he-bû, lê pajî her yekê me jexsiyeteke edebî,ya ja'irî peyda bû û bû sebeb jî ku em hê-dî, hêdî ji binê tesîra mamosta Goranderbikevin. Lê îro mirov nikare bêje kuêdî tesîra mamosta Goran li ser nifja meû nifjên ku li paj me hatine maye.

- Mîna em dizanin niha gelek ji saîrênkurdiyajcr li dervcyî welêt, li Ewrûpayê di-jîn. Li Ewrûpayê jî prosa di pêsiya siîrê deye. Gelo tesîrên vêyên erînî û neyînî çi ne?

Anjîjiyana sirgûnê tesîrên çawan li saîrekîdike?

- Em kesên wek ja'ir ku me di salên

70*yî de deşt pê kiribû, bawer dikim kuem jej-heft kes.bûn. Lê seyr ew e ku pira-niya me ji Kurdistanê derketin û li dinya-yê belav bûn. Bawer dikim ku niha tenêyek li Kurdistanê maye. Bêguman aware-yî û tarawge tesîreke mezin li ja'irî dike.Bi dîtina min ev tesîr jî du alî ne. Yek te-sîra wê kultûr û ferhenga ku mirov dike-ve navê ye. Eger em rohnîtir bikin, zima-nên ku mirov fêr dibe û pê dixwêne, tesîrdike. Lewra mirov bi riya zimanan kul-tur, ferheng û edebiyatên miletên din nasdike. Her yek ji me jî, ezmûneke (tecrû-beyeke) me ya taybetî çêbûye. Ji ber kuher yekê me, em ketin welatekî cuda û

çend zinanine cihê fêr bûn, çend edebiya-tine din nas kirin. Ji ber hindê jî, ev me-seleyeke girîng e. îcar mirov bi hêsanî ka-re wê tesîrê di berhemên wan ja'irên kurdên li derveyî welêt de bibîne.

Giringiyeke din jî ev e ku psîkolojî ye;his û tecrûbeyên mirov di warê hunerê dezêdetir dibin. Mesela bo min tarawge (ek-sîl) tecrûbeyeke pir dûr, dirêj û mezin e.

Her nebe tesîr kiriye ku êdî ez ji'rê binew'ekî din dinivîsim û bo min ne girînge jî ku xelk ji'rên min fêm bike yan na.Bo min ne girîng e ez behsa tijtekî bikimku li ber çavên xelkê be jî, lewra ez behsatijtekî dikim ku ne li ber çavên xelkê ye,dixwazim bîr û hestên hundurê mirov pê-jan bidim û derbirrim.

- Gotina alimekî heye, dibêje carinanpirtûkek dikare ji şerekî mezintir bibe. Bihêlên vêyên erînî û neyînî re, siîrekjîdika-


lor û stranên kurdî girtine. Ev guhartinaformê ji bo ji'ra kurdî gaveke mezin bû.Sêhem jî bêguman naverok e. Goranşa'irekî romantîk bû, bi taybetî beşekedûr û dirêj di jiyana wî de wek ja'irekîromantîk pir serketî û mezin bû. Navero-ka ji'ra kurdî ji wesfên klasîkî, ji wêneyênklasîkî, ji derbirrînên klasîkî rizgar kiriyeû aniye qonaxeke din ku tazebûn û mo-dernîzm tê de ajkira bûne. Ev çi ji aliyêbikaranîna zimên ve be, çi ji aliyê derbir-rîn û ji aliyê wêneyan û metaforên şi'rî vebe ji gelek aliyan ve taze kiriye.

Di destpêkê de tesîra mamosta Goran li

ser nifjên an neweyên taze, mezin bû. Ya-nî şa'irên genc bixwazin û nexwazin jî, didestpêkê de diketin binê tesîra wî. Lê ça-wa ku zarokek gava mezin dibe hem jex-siyeta dê û bavê xwe digire, herweha jex-siyeteke taybetî bo wî jî çêdibe, bo me jîweha çêbû. Rast e ku di destpêkê de tesî-ra mamosta Goran li ser me hemiyan he-bû, lê pajî her yekê me jexsiyeteke edebî,ya ja'irî peyda bû û bû sebeb jî ku em hê-dî, hêdî ji binê tesîra mamosta Goranderbikevin. Lê îro mirov nikare bêje kuêdî tesîra mamosta Goran li ser nifja meû nifjên ku li paj me hatine maye.

- Mîna em dizanin niha gelek ji saîrênkurdiyajcr li dervcyî welêt, li Ewrûpayê di-jîn. Li Ewrûpayê jî prosa di pêsiya siîrê deye. Gelo tesîrên vêyên erînî û neyînî çi ne?

Anjîjiyana sirgûnê tesîrên çawan li saîrekîdike?

- Em kesên wek ja'ir ku me di salên

70*yî de deşt pê kiribû, bawer dikim kuem jej-heft kes.bûn. Lê seyr ew e ku pira-niya me ji Kurdistanê derketin û li dinya-yê belav bûn. Bawer dikim ku niha tenêyek li Kurdistanê maye. Bêguman aware-yî û tarawge tesîreke mezin li ja'irî dike.Bi dîtina min ev tesîr jî du alî ne. Yek te-sîra wê kultûr û ferhenga ku mirov dike-ve navê ye. Eger em rohnîtir bikin, zima-nên ku mirov fêr dibe û pê dixwêne, tesîrdike. Lewra mirov bi riya zimanan kul-tur, ferheng û edebiyatên miletên din nasdike. Her yek ji me jî, ezmûneke (tecrû-beyeke) me ya taybetî çêbûye. Ji ber kuher yekê me, em ketin welatekî cuda û

çend zinanine cihê fêr bûn, çend edebiya-tine din nas kirin. Ji ber hindê jî, ev me-seleyeke girîng e. îcar mirov bi hêsanî ka-re wê tesîrê di berhemên wan ja'irên kurdên li derveyî welêt de bibîne.

Giringiyeke din jî ev e ku psîkolojî ye;his û tecrûbeyên mirov di warê hunerê dezêdetir dibin. Mesela bo min tarawge (ek-sîl) tecrûbeyeke pir dûr, dirêj û mezin e.

Her nebe tesîr kiriye ku êdî ez ji'rê binew'ekî din dinivîsim û bo min ne girînge jî ku xelk ji'rên min fêm bike yan na.Bo min ne girîng e ez behsa tijtekî bikimku li ber çavên xelkê be jî, lewra ez behsatijtekî dikim ku ne li ber çavên xelkê ye,dixwazim bîr û hestên hundurê mirov pê-jan bidim û derbirrim.

- Gotina alimekî heye, dibêje carinanpirtûkek dikare ji şerekî mezintir bibe. Bihêlên vêyên erînî û neyînî re, siîrekjîdika-


reji scrckî mezintir bibe. Di welatcn ku diserê azadiyc de nc, doza siîra serker ji sa-îran tê kirin. Hcrwcha siîrji bo yen kujibo azadiya wan welatan anjîsinifan bûnesemboljî hatine nivîsandin û te nivîsandin.Mîna tê zanîn, di dema serê siyasî û civakîye Bolsevîkan de li ser Lenîn gelek siîr hati-ne nivîsandin. Serkêsê tevgera Futurîzmarûsî Mayakovskî bi xwe gelek siîr li ser Le-nîn nivîsandine. Di dema serê xelasiyi liTirkiyeyê ûpistî wê bi heftê sabtnjîji aliyêsaîrên Tirkiyeyê yên bijarte mîna NazimHikmet, Atilla Ilhan, Fazil Hiisnii Daa-larca û bi dehan saîrên din li ser MustefaKemalgelek siîr nivîsandine. Li ser Muste-fa Berzanî jî gelek siîr hatine nivîsandin.îrojî li ser hin serokên dinjîgekk siîr tênenivîsandin. Tu siîra bi vî babetî çawan di-bînî? Tu dikarî hinekî bifirehî behsa têki-liyên huner ûpolîtîkayê bikî?

Ez li virê naxwazim ku teoriyeke dinbînim meydanê û ji xelkên din, ji ronak-bîr û ja'iran bixwazim ku li gora vê teori-yê bifikirin û kar bikin, ez tenê behsa bî-rûbaweriyên xwe dikim. Ew mesela ku"nivîskar bo kê dinivîse" û "divê ku pê-wendiyên nivîskar û xelkê çewan be" ba-wer nakim ku taze be û ev mesele ji zû veheye û pir jî hatiye behskirin. Lê ewên kuhemîje xwestine û kar jî kirine ku ev me-sele jîndar bimîne, kesine wisan bûne kuli meselê bi ruwange û çavên siyasetê ni-hêrtine. Di nava wan de bi taybetî ji he-miyan zêdetir bo marksîstan girîng bûyeku bo mebestên xwe yên siyasî edebiyatê

jî, ji'rê jî û hunerê jî berdest bikin û jixwe re bikin mîna nerdewanekê. Hemîjejî yek beyan û yek belgeyê wan hebûye kuxizmeta milet, ya kesên hejar, feqîr û be-lengaz bikin, lê wek yasayeke qanûnekepolîsî bi kar anîne bo îjkencekirina hu-nermend, bo dîlkirina hunerê da bêxinnava çarçeveyekê. Yanî pîvaneke ne edebîû ne hunerî, bo meseleyeke edebî û hune-rî bi kar anîne.

Ez nikarim bêjim ku ji'ra baj bila bohemû kesî be û her kes jê têbihegîje. Go-tina ku"çima bila hemû kes jê fêm bike"jî, lewra her kes li ji'rê nagere, naxwîne û

jê fam jî nake. Herweha hêsanbûna ji'rêjî nabe delîl û belge bo bajbûn û çakbûnawê. Eger ja'ir bi azadiya xwe arezû be kualiyekî bigire û ji xwe re bereyekî hilbijê-re, bila bike û ez ne li dijim jî. Lê kesekîdin eger ja'ir mecbûr bike ku ew aliyekîhilbijêre, ne rast e û dijî hunerê ye jî.

Ez ê ji edebiyata kurdî behsa çend ni-mûneyan bikim: Mem û Zîna. EhmedêXanî di nava hemû berhemên edebiyatakurdî de zêdetir hatiye naskirin. Lê çewaku min berê jî behs kiriye, ez bawer na-kim ku ji ronakbîrên Kurd ên ku Mem ûZîn fêm kirine, ji sedî pênc zêdetir bin.Lê gelo ev tê wê manê ku Mem û Zîn needebiyateke bilind e?Yn\ ne bas û negiringû ne mezin e! Na, ez weha nabînim! Her-weha nayê wê manê jî ku Mem û Zîn nebo mirovê Kurd, ne bo Neteweyê Kurd,ne bo hejar û belengazên kurd hatiye ni-vîsandin. Ev mesele ne tenê bo Mem û

18 Nûdem No: 18 Havtn 1996

reji scrckî mezintir bibe. Di welatcn ku diserê azadiyc de nc, doza siîra serker ji sa-îran tê kirin. Hcrwcha siîrji bo yen kujibo azadiya wan welatan anjîsinifan bûnesemboljî hatine nivîsandin û te nivîsandin.Mîna tê zanîn, di dema serê siyasî û civakîye Bolsevîkan de li ser Lenîn gelek siîr hati-ne nivîsandin. Serkêsê tevgera Futurîzmarûsî Mayakovskî bi xwe gelek siîr li ser Le-nîn nivîsandine. Di dema serê xelasiyi liTirkiyeyê ûpistî wê bi heftê sabtnjîji aliyêsaîrên Tirkiyeyê yên bijarte mîna NazimHikmet, Atilla Ilhan, Fazil Hiisnii Daa-larca û bi dehan saîrên din li ser MustefaKemalgelek siîr nivîsandine. Li ser Muste-fa Berzanî jî gelek siîr hatine nivîsandin.îrojî li ser hin serokên dinjîgekk siîr tênenivîsandin. Tu siîra bi vî babetî çawan di-bînî? Tu dikarî hinekî bifirehî behsa têki-liyên huner ûpolîtîkayê bikî?

Ez li virê naxwazim ku teoriyeke dinbînim meydanê û ji xelkên din, ji ronak-bîr û ja'iran bixwazim ku li gora vê teori-yê bifikirin û kar bikin, ez tenê behsa bî-rûbaweriyên xwe dikim. Ew mesela ku"nivîskar bo kê dinivîse" û "divê ku pê-wendiyên nivîskar û xelkê çewan be" ba-wer nakim ku taze be û ev mesele ji zû veheye û pir jî hatiye behskirin. Lê ewên kuhemîje xwestine û kar jî kirine ku ev me-sele jîndar bimîne, kesine wisan bûne kuli meselê bi ruwange û çavên siyasetê ni-hêrtine. Di nava wan de bi taybetî ji he-miyan zêdetir bo marksîstan girîng bûyeku bo mebestên xwe yên siyasî edebiyatê

jî, ji'rê jî û hunerê jî berdest bikin û jixwe re bikin mîna nerdewanekê. Hemîjejî yek beyan û yek belgeyê wan hebûye kuxizmeta milet, ya kesên hejar, feqîr û be-lengaz bikin, lê wek yasayeke qanûnekepolîsî bi kar anîne bo îjkencekirina hu-nermend, bo dîlkirina hunerê da bêxinnava çarçeveyekê. Yanî pîvaneke ne edebîû ne hunerî, bo meseleyeke edebî û hune-rî bi kar anîne.

Ez nikarim bêjim ku ji'ra baj bila bohemû kesî be û her kes jê têbihegîje. Go-tina ku"çima bila hemû kes jê fêm bike"jî, lewra her kes li ji'rê nagere, naxwîne û

jê fam jî nake. Herweha hêsanbûna ji'rêjî nabe delîl û belge bo bajbûn û çakbûnawê. Eger ja'ir bi azadiya xwe arezû be kualiyekî bigire û ji xwe re bereyekî hilbijê-re, bila bike û ez ne li dijim jî. Lê kesekîdin eger ja'ir mecbûr bike ku ew aliyekîhilbijêre, ne rast e û dijî hunerê ye jî.

Ez ê ji edebiyata kurdî behsa çend ni-mûneyan bikim: Mem û Zîna. EhmedêXanî di nava hemû berhemên edebiyatakurdî de zêdetir hatiye naskirin. Lê çewaku min berê jî behs kiriye, ez bawer na-kim ku ji ronakbîrên Kurd ên ku Mem ûZîn fêm kirine, ji sedî pênc zêdetir bin.Lê gelo ev tê wê manê ku Mem û Zîn needebiyateke bilind e?Yn\ ne bas û negiringû ne mezin e! Na, ez weha nabînim! Her-weha nayê wê manê jî ku Mem û Zîn nebo mirovê Kurd, ne bo Neteweyê Kurd,ne bo hejar û belengazên kurd hatiye ni-vîsandin. Ev mesele ne tenê bo Mem û


Zînê, bo ja'irên din jî wek ji'rên MelayêCizîrî, yên Mewlewî û yên Nalî jî her we-ha ne; edebiyatine pir bilind û berz in, lê

gelek kêm xelk wana fêm û nas dike. Evkêmnaskirin û kêmfêmkirin hergîz nabitbelge ku qîmeta wan ya edebî jî kêm di-ke.

Eger mirov nimûneyên ji'ra hêsan û sa-de bixwaze, ew jî gelek in: Şi'rên Qani'yên Cegerxwîn bibîne, yên Hejar, ta he-dekê yên Hêmin jî.

Mesela ferheng û edebiyatê ku bi xelkêre bin û bibin pêjeng û rêjanên xelkê jî, ji

aliyê logîkî ve ne rast e û gotineke ne za-nistî ye. Ev derbirrîn û gotineke siyasî yarût e. Ev derbirrîna siyasî jî weha dibîneku dinya hemû di nava ser de ye û mirovhemû ber bi serekî mezin ve diçin, divê kuronakbîr û hunermendjî digel si'r û dîwa-nên xwe bikevin pêsiya wan û herin ser. Lêeger ferheng û edebiyat ku bixwazin bi-bin pêjeng, komel û civatê biguherîninherweha bibin sebebê bipêjketina bîr ûtêgihîjtin û eqlê mirovan, ne karê rojekê-du rojan e, ne karê salekê-du salan e jî.Ev bi dehan sal û bigire bi sedan sal jî di-gire. Ev meseleyeke jaristaniyet e, mesele-yeke kultûrî û ferhengî ye ku jê re wexte-kî dûrûdirêj dixwaze.

Li ser ji'ra berengarî yan berhelistî yasiyasî, bêje nebêje ku bo jerê rizgarî bi karbêt, diyardeyeke (fenomeneke) ku li bamiletên bo rizgarî û serbixweyîya welatêxwe xebat dikin heye û bi pêj dikeve. Te-bî'et û sirujta dagirkirina welatan ji aliyê

hêzên bêgane ve û xebata gelên bindestbo rizgariyê, ji gelek aliyan ve weke hevin. Ev fenomen û bagera gelek miletan kuhene, bûne sebeb ku ji'ra berhelistî û ji'raxebatkarî çi ji aliyê form ve û çi ji aliyênaverokê ve li cem miletên cihê-cihê wekhev in. Bi gotinên wek "Em can û ruhêxwe dibexsînin, em dar û kevirên welat bixwîna xwe dixemilînin, em axa bab û ba-pîran rizgar dikin, em serbazên dijmin jiwelatê xwe derdixînin" hin wêne ne kuem di edebiyata gelek miletan de jî dibî-nin. Lewra ev cûre ji'r erkekî xwe yê siya-sî heye, da bi gijtî xelkê germ bikin ûwan bo xebatê amade bikin. Ev bikaranînkareseyeke hunerî ye bo mebesteke siyasî.

Hin welatên ku pajê rizgar bûne û kuhêzeke siyasî, jorejgêr û xwedanê îdeolo-jiyeke radîkal ku desthelatî girtiye destênxwe, ev fenomen û diyarde pileyek e û

dereceyeke din jî bi ser dikeve. Wê gavêji'r ne tenê dibe ji'reke siyasî, herweha di-be mîkrofona îdeolojiya desthelatdaran ûja'ir jî di dezgehên masmediyayê de dibinkarmendên wê îdeolojiyê. Ev jî eger ja'ir,ja'irekî baj be karmendî dikeve destênwî, lê eger ne baj be wê gavê ja'ir tenê di-be polîs.

Sirujta ji'ra berhelistî ya jerker û cen-gawer bi xwe weha ye ku kêm caran cihbo nirxên hunerî û estetîkî dihêle. Lê dî-san jî ja'ir hene ku dikarin aliyê estetîkî ûsiyasî bi hevûdu ve girêbidin, ji'reke hu-nermendane û jorejger binivîsin. Lê gavamirov li dîroka edebiyata miletan dinere,


Zînê, bo ja'irên din jî wek ji'rên MelayêCizîrî, yên Mewlewî û yên Nalî jî her we-ha ne; edebiyatine pir bilind û berz in, lê

gelek kêm xelk wana fêm û nas dike. Evkêmnaskirin û kêmfêmkirin hergîz nabitbelge ku qîmeta wan ya edebî jî kêm di-ke.

Eger mirov nimûneyên ji'ra hêsan û sa-de bixwaze, ew jî gelek in: Şi'rên Qani'yên Cegerxwîn bibîne, yên Hejar, ta he-dekê yên Hêmin jî.

Mesela ferheng û edebiyatê ku bi xelkêre bin û bibin pêjeng û rêjanên xelkê jî, ji

aliyê logîkî ve ne rast e û gotineke ne za-nistî ye. Ev derbirrîn û gotineke siyasî yarût e. Ev derbirrîna siyasî jî weha dibîneku dinya hemû di nava ser de ye û mirovhemû ber bi serekî mezin ve diçin, divê kuronakbîr û hunermendjî digel si'r û dîwa-nên xwe bikevin pêsiya wan û herin ser. Lêeger ferheng û edebiyat ku bixwazin bi-bin pêjeng, komel û civatê biguherîninherweha bibin sebebê bipêjketina bîr ûtêgihîjtin û eqlê mirovan, ne karê rojekê-du rojan e, ne karê salekê-du salan e jî.Ev bi dehan sal û bigire bi sedan sal jî di-gire. Ev meseleyeke jaristaniyet e, mesele-yeke kultûrî û ferhengî ye ku jê re wexte-kî dûrûdirêj dixwaze.

Li ser ji'ra berengarî yan berhelistî yasiyasî, bêje nebêje ku bo jerê rizgarî bi karbêt, diyardeyeke (fenomeneke) ku li bamiletên bo rizgarî û serbixweyîya welatêxwe xebat dikin heye û bi pêj dikeve. Te-bî'et û sirujta dagirkirina welatan ji aliyê

hêzên bêgane ve û xebata gelên bindestbo rizgariyê, ji gelek aliyan ve weke hevin. Ev fenomen û bagera gelek miletan kuhene, bûne sebeb ku ji'ra berhelistî û ji'raxebatkarî çi ji aliyê form ve û çi ji aliyênaverokê ve li cem miletên cihê-cihê wekhev in. Bi gotinên wek "Em can û ruhêxwe dibexsînin, em dar û kevirên welat bixwîna xwe dixemilînin, em axa bab û ba-pîran rizgar dikin, em serbazên dijmin jiwelatê xwe derdixînin" hin wêne ne kuem di edebiyata gelek miletan de jî dibî-nin. Lewra ev cûre ji'r erkekî xwe yê siya-sî heye, da bi gijtî xelkê germ bikin ûwan bo xebatê amade bikin. Ev bikaranînkareseyeke hunerî ye bo mebesteke siyasî.

Hin welatên ku pajê rizgar bûne û kuhêzeke siyasî, jorejgêr û xwedanê îdeolo-jiyeke radîkal ku desthelatî girtiye destênxwe, ev fenomen û diyarde pileyek e û

dereceyeke din jî bi ser dikeve. Wê gavêji'r ne tenê dibe ji'reke siyasî, herweha di-be mîkrofona îdeolojiya desthelatdaran ûja'ir jî di dezgehên masmediyayê de dibinkarmendên wê îdeolojiyê. Ev jî eger ja'ir,ja'irekî baj be karmendî dikeve destênwî, lê eger ne baj be wê gavê ja'ir tenê di-be polîs.

Sirujta ji'ra berhelistî ya jerker û cen-gawer bi xwe weha ye ku kêm caran cihbo nirxên hunerî û estetîkî dihêle. Lê dî-san jî ja'ir hene ku dikarin aliyê estetîkî ûsiyasî bi hevûdu ve girêbidin, ji'reke hu-nermendane û jorejger binivîsin. Lê gavamirov li dîroka edebiyata miletan dinere,


bi rastî yên weha gelek kêm in. Mumkine Nazim Hikmet nimûneyeke baj be kumirov behsa wî bike, lewra wî siyaset ûhuner bi hevûdu re guncandiye û kiriyeberhemeke serketî ya baj.

Ger ez bi kurtî bêjim, ez weha dibînimku ciyawaziya di navbera çend nirxên ci-hê-cihê de ji hev dûr in; nirxên estetîkî,nirxên hunerî, nirxên îdeolojî û siyasî...Bi dîtina min, nirxên îdeolojî û siyasî zûdimirin û temenê wan kurt e. Lê temenênirxên hunerî, nirxên estetîkî dirêj e û zê-detir dijîn. Herweha mirov dikare ji wanre bêje ku nemir in. Lewra hin nirxên în-sanî hene ku ji deh hezar salan ve ye hêjîwek xwe mane û nehatine guhartin. Lê

kîjan nirxê siyasî hebe, nikare ji sed, sed û

pêncî salan zêdetir bijî. Me di vê sedsaladawîn de dît ku hin deyan û siyaset hatinû heta ku nêzîkê nîvê dinyayê jî girtin, lê

pajê rûxiyan û mirin. Ew, tenê bûn bejekji dîrokê û mirov kare wan êdî di muze-xaneyan de bibîne.

Bi dîtina min, çi ja'irê ku bixwazeja'irekî baj be nêzîkê nirxên nemir, nir-xên estetîk û yên hunerî dibe, ji nirxênku zû dimirin jî dûr dibe.

- Ger tistekî din ku tu bixwazî lê zêdebikî, tunebe, ez dixwazim em hevpeyvînaxwe bi pirseke kuji mêj ve tê munaqeşeki-rin vegirê bidim. Şaîrê kurdkîye? Yên kubi kurdî nanivîsînin û bi zimanin din di-nivîsînin, mirov dikare wan mîna saîrênkurd bihesibîne? Bi gelemperî di edebiyatcde û bi taybetîjî di siîrê deji bo te rola zi-

man çtye?- Li vir gelek faktorên siyasî, îdeolojî û

yên din hene ku rola xwe dilîzin. îro lidinyayê gelek sînor hene û bûne hoyekku bo nirxên me jî sînor bêne danîn.Eger em piçekî di dîroka edebiyatê de be-repaj biçin, em dibînin ku giringîya zi-mên li ba ja'irekî berî hezar salî weke îrotune bûye. Ez ê nimûneyek ji edebiyataRojhelatê bînim: Şa'irekî weke MewlanaCelaledînê Romî û wek Nîzamî Gencewî.Dirokvanên edebî dibêjin ku MewlanaCelaledîn ji aliyê etnîkî ve "turk" bûye.Lê rastî ew e ku wî j'irên xwe bi farisî ni-vîsîne. Ez bi xwe gava ji'rên Mewlanadixwînim, ez nafikirim ku ew turk bûye,faris bûye yan wekî din, ji ber ku ji'rênwî gelek girîng in, gelek bilind in, hunerîû nemir in, ji ber hindê ez ji wan hez di-kim.

Ez keçeke Emerîkî nas dikim ku edebi-yata Rojhelatê, bi taybetî jî ya farisî bajnas dike. Ew ji du aliyan e; aliyek Cihûye û aliyek jî Fileh e. Rojekê me behsaedebiyata Mewlana Celaledîn dikir kugava mirov ji'rên wî dixwîne, mirov tê desînor û neteweyan nabîne; mirov dinya-yeke pir fireh a unîversal dibîne. Wê got:

- Ez bi xwe Emerîkî me û ji du kultû-ran têm. Gava ez jî si'rên Celaledîn dix-wînim, li ba min jî eynî his û ju'ûr çêdi-be.

Wê keçê jî mîna min, Mewlana wekmirov, wek ja'ir didît û li ziman, etnîk û

baweriya dînî nedifikirî.


bi rastî yên weha gelek kêm in. Mumkine Nazim Hikmet nimûneyeke baj be kumirov behsa wî bike, lewra wî siyaset ûhuner bi hevûdu re guncandiye û kiriyeberhemeke serketî ya baj.

Ger ez bi kurtî bêjim, ez weha dibînimku ciyawaziya di navbera çend nirxên ci-hê-cihê de ji hev dûr in; nirxên estetîkî,nirxên hunerî, nirxên îdeolojî û siyasî...Bi dîtina min, nirxên îdeolojî û siyasî zûdimirin û temenê wan kurt e. Lê temenênirxên hunerî, nirxên estetîkî dirêj e û zê-detir dijîn. Herweha mirov dikare ji wanre bêje ku nemir in. Lewra hin nirxên în-sanî hene ku ji deh hezar salan ve ye hêjîwek xwe mane û nehatine guhartin. Lê

kîjan nirxê siyasî hebe, nikare ji sed, sed û

pêncî salan zêdetir bijî. Me di vê sedsaladawîn de dît ku hin deyan û siyaset hatinû heta ku nêzîkê nîvê dinyayê jî girtin, lê

pajê rûxiyan û mirin. Ew, tenê bûn bejekji dîrokê û mirov kare wan êdî di muze-xaneyan de bibîne.

Bi dîtina min, çi ja'irê ku bixwazeja'irekî baj be nêzîkê nirxên nemir, nir-xên estetîk û yên hunerî dibe, ji nirxênku zû dimirin jî dûr dibe.

- Ger tistekî din ku tu bixwazî lê zêdebikî, tunebe, ez dixwazim em hevpeyvînaxwe bi pirseke kuji mêj ve tê munaqeşeki-rin vegirê bidim. Şaîrê kurdkîye? Yên kubi kurdî nanivîsînin û bi zimanin din di-nivîsînin, mirov dikare wan mîna saîrênkurd bihesibîne? Bi gelemperî di edebiyatcde û bi taybetîjî di siîrê deji bo te rola zi-

man çtye?- Li vir gelek faktorên siyasî, îdeolojî û

yên din hene ku rola xwe dilîzin. îro lidinyayê gelek sînor hene û bûne hoyekku bo nirxên me jî sînor bêne danîn.Eger em piçekî di dîroka edebiyatê de be-repaj biçin, em dibînin ku giringîya zi-mên li ba ja'irekî berî hezar salî weke îrotune bûye. Ez ê nimûneyek ji edebiyataRojhelatê bînim: Şa'irekî weke MewlanaCelaledînê Romî û wek Nîzamî Gencewî.Dirokvanên edebî dibêjin ku MewlanaCelaledîn ji aliyê etnîkî ve "turk" bûye.Lê rastî ew e ku wî j'irên xwe bi farisî ni-vîsîne. Ez bi xwe gava ji'rên Mewlanadixwînim, ez nafikirim ku ew turk bûye,faris bûye yan wekî din, ji ber ku ji'rênwî gelek girîng in, gelek bilind in, hunerîû nemir in, ji ber hindê ez ji wan hez di-kim.

Ez keçeke Emerîkî nas dikim ku edebi-yata Rojhelatê, bi taybetî jî ya farisî bajnas dike. Ew ji du aliyan e; aliyek Cihûye û aliyek jî Fileh e. Rojekê me behsaedebiyata Mewlana Celaledîn dikir kugava mirov ji'rên wî dixwîne, mirov tê desînor û neteweyan nabîne; mirov dinya-yeke pir fireh a unîversal dibîne. Wê got:

- Ez bi xwe Emerîkî me û ji du kultû-ran têm. Gava ez jî si'rên Celaledîn dix-wînim, li ba min jî eynî his û ju'ûr çêdi-be.

Wê keçê jî mîna min, Mewlana wekmirov, wek ja'ir didît û li ziman, etnîk û

baweriya dînî nedifikirî.


Herweha Nîzamî Gencewî jî, em diza-nin ku diya wî kurd bûye û mumkin e kubavê wî -wek Azerbêcanî dibêjin- turkbûye. Lê bi farisî ji'r nivîsiye. Ev yek jî bomin nabe sebeb ku ez nirxa Nîzamî kêmbikim, lewra ew bo min ja'irekî mezin e.

Ev meseleyên ku min behs kirin, didinyaya me ya îro de hatine guhertin. îrodinya parçe-parçe bûye û sînor zêde bû-ne. Bo vê jî îro nebûna zimên, bikarne-anîna zimên, yan perçiqandina zimên ne-tîce û encamên xwe yên din hene. Bo ni-mûne: Eger zimanê miletekî bête qedexe-kirin, ew milet jî ber bi mirinê ve diçe ûdibe sebeb jî ku ji azadiya xwe dûr bike-ve. Niha ziman bo milet êdî bûye mesele-ke jiyan û mirinê. Bo vê jî mirov nikareêdî wek berê li zimên binere.

îro bo min ja'irê Kurd, ew kes e ku bikurdî dinivîse. Ji ber ku roleke girîng a zi-mên heye û bo her miletekî, bo her nete-weyekî jî bûye nasname.

Şa'ir û nivîskar eger bi kîjan zimanî bi-nivîsin, di encamê da berhemên wan dibemilkên wî zimanî. Ev mesele îro êdî ejke-ra ye, lê hin sebeb hebûne ku ja'ir û ni-vîskarên hin miletan nikaribûne zimanêxwe bi kar bînin. Mesela miletê Cezayîrêçendî ku Ereb e jî, lê bajtirîn ja'ir û nivîs-karên wan bi frensizî dinivîsin. Li Sene-galê ja'irê mezin l_eopold Sêdar Senghorku pajê bû serekkomar jî, bi zimanê fren-sizî dinivîsî, niha jî endamê akademiyaFrensî ye.

Berhemên ja'ir û nivîskar, du aliyên

xwe hene: Aliyek ew e ku wek însan ji kî-jan miletî ye pir girîng e. Eger em nimû-neyekê bidin wek Yajar Kemal, tu bixwa-zî û nexwazî jî ew kurd e. Ew bi xwe jî,xwe kurd dibîne. Lê aliyê edebiyata wî,Turk e û bi turkî berhem dinivîse. Her-weha Selman Rujdî jî hindî ye, lê edebi-yata wî îngilîzî ye.

Lê ji bo min, di nav çarçewa dîrokaedebiyata kurdî de, nivîskarê kurd ew kese ku bi zimanê kurdî dinivîse.


Herweha Nîzamî Gencewî jî, em diza-nin ku diya wî kurd bûye û mumkin e kubavê wî -wek Azerbêcanî dibêjin- turkbûye. Lê bi farisî ji'r nivîsiye. Ev yek jî bomin nabe sebeb ku ez nirxa Nîzamî kêmbikim, lewra ew bo min ja'irekî mezin e.

Ev meseleyên ku min behs kirin, didinyaya me ya îro de hatine guhertin. îrodinya parçe-parçe bûye û sînor zêde bû-ne. Bo vê jî îro nebûna zimên, bikarne-anîna zimên, yan perçiqandina zimên ne-tîce û encamên xwe yên din hene. Bo ni-mûne: Eger zimanê miletekî bête qedexe-kirin, ew milet jî ber bi mirinê ve diçe ûdibe sebeb jî ku ji azadiya xwe dûr bike-ve. Niha ziman bo milet êdî bûye mesele-ke jiyan û mirinê. Bo vê jî mirov nikareêdî wek berê li zimên binere.

îro bo min ja'irê Kurd, ew kes e ku bikurdî dinivîse. Ji ber ku roleke girîng a zi-mên heye û bo her miletekî, bo her nete-weyekî jî bûye nasname.

Şa'ir û nivîskar eger bi kîjan zimanî bi-nivîsin, di encamê da berhemên wan dibemilkên wî zimanî. Ev mesele îro êdî ejke-ra ye, lê hin sebeb hebûne ku ja'ir û ni-vîskarên hin miletan nikaribûne zimanêxwe bi kar bînin. Mesela miletê Cezayîrêçendî ku Ereb e jî, lê bajtirîn ja'ir û nivîs-karên wan bi frensizî dinivîsin. Li Sene-galê ja'irê mezin l_eopold Sêdar Senghorku pajê bû serekkomar jî, bi zimanê fren-sizî dinivîsî, niha jî endamê akademiyaFrensî ye.

Berhemên ja'ir û nivîskar, du aliyên

xwe hene: Aliyek ew e ku wek însan ji kî-jan miletî ye pir girîng e. Eger em nimû-neyekê bidin wek Yajar Kemal, tu bixwa-zî û nexwazî jî ew kurd e. Ew bi xwe jî,xwe kurd dibîne. Lê aliyê edebiyata wî,Turk e û bi turkî berhem dinivîse. Her-weha Selman Rujdî jî hindî ye, lê edebi-yata wî îngilîzî ye.

Lê ji bo min, di nav çarçewa dîrokaedebiyata kurdî de, nivîskarê kurd ew kese ku bi zimanê kurdî dinivîse.


AZADÎ

Suleyman Demir

Heger ku tu vexwarinek bûyaji bo ku tu bûba xwejî û biketa bedena minmin ê setanserê jev û rojanbixwesta ez te vexwim.Heger tu xwarinek bûya,ji bo ku tu bûba xwîn û canû biketa nav gojtê bedena min,min ê bixwesta te rojê sê dahnan bixwim.Heger tu darek, ya jî gulek bûya,ji bo ku min bikarîba te her demê bibînim û bêhn bikimmin ê tu bi destên xwedi hewja xwe de biçanda.Heger tu qîzeke taxa me bûyabêguman tu dê pirr spehî bûyamin ê bê hedan bixwesta tu bibî a minbawer be, min bi saxî tu nedida tu kesên din.Lê heger tu birevandina ji ber min,ez ê sozdarê te bima mabawer be dîsa wek anihaheta ez li darê dinyê sax bûma.Lê tu jiyan î,te nadin min,ciyê te asê ava kirinekirasekî ji jînê li te kirine,nirxekî ji xwînê li te kirine,û tu buha yî û ez jî xizan im.Lê ez dîsa dev ji te bernadimez ê her te bixwazim.

XX Nûdem No: 18 Havin 199 _

AZADÎ

Suleyman Demir

Heger ku tu vexwarinek bûyaji bo ku tu bûba xwejî û biketa bedena minmin ê setanserê jev û rojanbixwesta ez te vexwim.Heger tu xwarinek bûya,ji bo ku tu bûba xwîn û canû biketa nav gojtê bedena min,min ê bixwesta te rojê sê dahnan bixwim.Heger tu darek, ya jî gulek bûya,ji bo ku min bikarîba te her demê bibînim û bêhn bikimmin ê tu bi destên xwedi hewja xwe de biçanda.Heger tu qîzeke taxa me bûyabêguman tu dê pirr spehî bûyamin ê bê hedan bixwesta tu bibî a minbawer be, min bi saxî tu nedida tu kesên din.Lê heger tu birevandina ji ber min,ez ê sozdarê te bima mabawer be dîsa wek anihaheta ez li darê dinyê sax bûma.Lê tu jiyan î,te nadin min,ciyê te asê ava kirinekirasekî ji jînê li te kirine,nirxekî ji xwînê li te kirine,û tu buha yî û ez jî xizan im.Lê ez dîsa dev ji te bernadimez ê her te bixwazim.

XX Nûdem No: 18 Havin 199 _

Ez ajîtîxwaz im,îcarê ma gelo ji bo ku tu,qet nebe bikaribî bê welatê min,divê ez xwe bidim kujtin?

Tu dê bê,bêguman tu dê bê...tu dê wê çaxê bibînîbê em çiqasî ji te hez dikin,em ê kirasekî ji ajîtiyê li te bikin,em ê li sûk û kuçên bajaran,li gasînên gundan,li ser bênderan,jaî û dîlanên dirêj ji te re lidar bixin...li hêlekê qîzên me di destên xortan deû li hêla din jî dêyên xortan bi serbilindîwê bidin ber hevdû û ji hatina te re bilîlînin,wê xortên me te wek bûkeke salê hilînin û deyninwê te ji bo jiyaneke seranserê emrê dirêj li ba xwe bigirinwê welêt ji serî heta binî ji te re ava bikinwê rûmeteke bilind bidin tewê navê te li zarokên xwe bikin.

Tu dê bê,tu dê rojekê bê,lê nizanim bê kengî!Ev hêviyeke mezin e,

xwestineke bêhedan e,ez nikarim ji dilê xwe derxim.De ka mizgîniyekê bide minbila êdî qîz û lawên minhemû bi te re mezin bibinbila nema bên kujtin.

Nûdem No: 18 Havin 1996 1]

Ez ajîtîxwaz im,îcarê ma gelo ji bo ku tu,qet nebe bikaribî bê welatê min,divê ez xwe bidim kujtin?

Tu dê bê,bêguman tu dê bê...tu dê wê çaxê bibînîbê em çiqasî ji te hez dikin,em ê kirasekî ji ajîtiyê li te bikin,em ê li sûk û kuçên bajaran,li gasînên gundan,li ser bênderan,jaî û dîlanên dirêj ji te re lidar bixin...li hêlekê qîzên me di destên xortan deû li hêla din jî dêyên xortan bi serbilindîwê bidin ber hevdû û ji hatina te re bilîlînin,wê xortên me te wek bûkeke salê hilînin û deyninwê te ji bo jiyaneke seranserê emrê dirêj li ba xwe bigirinwê welêt ji serî heta binî ji te re ava bikinwê rûmeteke bilind bidin tewê navê te li zarokên xwe bikin.

Tu dê bê,tu dê rojekê bê,lê nizanim bê kengî!Ev hêviyeke mezin e,

xwestineke bêhedan e,ez nikarim ji dilê xwe derxim.De ka mizgîniyekê bide minbila êdî qîz û lawên minhemû bi te re mezin bibinbila nema bên kujtin.


Min bi tenê nehêlin

çI

R

O

K

Berî sê heyvan, hevalê min yê

nêzîk Babê Gulê, di jiyê 57

saliyê de li Stokholmê mir. Ez bihindê gelek xemgîn bûm. Hedaramin pir bi wî dihat û ez ji wî hînîgelek tijtan bûbûm. Mebesta mindi warê pirsa gel û welatê me û diwarê ziman, rênivîsa kurdî û herwisa di edebê çîrok û romanan de.Ya herî girîngtir, ew bo dostanî û

hevaltiya pir xwej bû û ji her kese-kî re û nemaze ji dostan re hindîjê bihata pir arîkar bû. Babê gulê,ji Diyarbekrê bû. Bi Kurdistanî û

miletperweriya xwe pir naskirî bû û gelek caran li ser hindê, li we-latî, li ser destên desthilatdarên tirk hate girtin û êjandin û dehsalan hate zîndankirin. Pijtî ku cûntaya tirk sala 1980'an li Tirki-yê hatiye ser hukmî, desthilatdarên Enqereyê xwestin derbeke li

Babê Gulê bidin, lewma neçarbû, ne ji dil nîjtîmanê xwe yê li berdil û canê wî pir jirîn bihêle û bi riya qeçaxçiyan xwe bigehîneSwêdê.

Li swêdê her ji destpêka hatina xwe, xwe da ber pirsên ziman û

edeba kurdî û xwe di wî warî de pir pêjxist û bi berdewamî di re-daksyonên gelek kovar û rojnameyên ku bi kurdî derdikevin kar

Sidqî Hirorî

14 Nûdcm No: 18 Havin 1996

Min bi tenê nehêlin

çI

R

O

K

Berî sê heyvan, hevalê min yê

nêzîk Babê Gulê, di jiyê 57

saliyê de li Stokholmê mir. Ez bihindê gelek xemgîn bûm. Hedaramin pir bi wî dihat û ez ji wî hînîgelek tijtan bûbûm. Mebesta mindi warê pirsa gel û welatê me û diwarê ziman, rênivîsa kurdî û herwisa di edebê çîrok û romanan de.Ya herî girîngtir, ew bo dostanî û

hevaltiya pir xwej bû û ji her kese-kî re û nemaze ji dostan re hindîjê bihata pir arîkar bû. Babê gulê,ji Diyarbekrê bû. Bi Kurdistanî û

miletperweriya xwe pir naskirî bû û gelek caran li ser hindê, li we-latî, li ser destên desthilatdarên tirk hate girtin û êjandin û dehsalan hate zîndankirin. Pijtî ku cûntaya tirk sala 1980'an li Tirki-yê hatiye ser hukmî, desthilatdarên Enqereyê xwestin derbeke li

Babê Gulê bidin, lewma neçarbû, ne ji dil nîjtîmanê xwe yê li berdil û canê wî pir jirîn bihêle û bi riya qeçaxçiyan xwe bigehîneSwêdê.

Li swêdê her ji destpêka hatina xwe, xwe da ber pirsên ziman û

edeba kurdî û xwe di wî warî de pir pêjxist û bi berdewamî di re-daksyonên gelek kovar û rojnameyên ku bi kurdî derdikevin kar

Sidqî Hirorî


dikir û dinivîsand. Tijtê ku wî dixwest bi-geheyê ew bû ku bikaribe roman û çîrokênbaj bi kurdî binvîse, lê roman û çîrokênweha ku girêdayî xelk û welatê wî bin, girê-dayî maf û azadiya mirovan li welatê wîbin, ku pê bikaribe perîjanî û bindestiyaxelkê welatê xwe yê li bin dagîrikirinê ji

herdu aliyên civakî û netewî bîne berçavanû riyê li ber rêçareyan xwej bike.

Rast e ji bilî nivîsên wî yên di kovar, roj-name û belavokên kurdî de hatine wejan-din çi pirtûkeke wî ya çapkirî nîne. Lê hêj-ta ew yê sax, wî pênc romanên xwe û dupirtûkên kurteçîrokan nîjanî min dabûn û

ji min xestibû ez wan bixwînim û dîtinênxwe weku xwenedvanekî li ser derbibrimbona ku li gor wan dîtinên min guhertinênpêwîst li ser wan bike. Mebesta wî ji xwen-dina min bo wan ew bû bizanibe ka zima-nê wan ji min re weku xwendevanekî çawaye, hêsan e û bê zehmet dihête xwendinyan giran e û xelik nikarin baj fêhim bikinû xwejiya xwe tê de nabînin. Dixwest biza-nibe ka xwej û bê rawestan dihêne xwen-din û mirovî bi xwe re dibin û dikjînin bonav û mereqê li ba mirovî çêdikin ku mi-rov li ser xwendina wan berdewam bibe û

bixwaze dawiya wan bizane? Weha û ji bergelek egerên din jî dixwest berî çapkirinawan, ne ku bi tenê ez, lê her kesek be bilabibe, bixwîne bona ku li gor têbîniyên wîyan wan çend xwenedavanan çîrok û ro-mana xwe avabike ve. Niha gotineke wî yapir girîng di warê pêjketina karê nivîskariyêde dihête bîra min, wî digot "ez nikarim

gelek di nivîskariya xwe de pêsbikevim, jiber ku bona ku ez bikarim berhemeke çêtir,

avatir û hunerîtir ji yê berê biafirînim, pê-wîstiya min bi awirdan û têbîniyên xwende-vanan û rexneyên rexnegiran heye û ew jînayêne kirinji ber kupirtûkên min nehatineçapkirin û nehatine xwendin "

Bi dîtina min ew herpênc roman û herdupirtûkên kurteçîrokên wî hem di warê hu-nerê teknîk û avakirina roman û çîrokan deû hem jî di warê zimanê wan yê xwerî kur-diyeke hêsan û sivik û xwej de pir li pêj in.Lê mixabin ew mir û wî berhemên xwe biçapkirî ne dîtin. Ew li vir bêkar bû û ji fer-manberiya arîkariyên civakî pareyekê pirkêm digehijte destên wî, hema bi xurtî de-bara xwe û jiyana rojane pê dikir. Ew ji he-jarên Swêdê bû û weha niakribû pirtûkênxwe çap bike û xweziya wî ew bû rojekê zûwelatê wî azad bibe û pirtûkên xwe li wêderê çap bike.

Wî jin û sê kur û kiçek hebûn. Hemû jîli Stokholmê bûn. Kuran, jin û zarokênxwe hebûn û kiçê berî salekê jûkirye. Ezhersê rojên taziyê heta derengî jev li malawan dimam û bo nivistinê vedigeryammal. Roja sê, dema min xatirê xwe xwestî ûrabûm da ku bizivrim mal, pîreka wî li cemzarokên xwe yên ku li wir bûn ji min xwestrabiwestim ji ber ku tijtekê min heye ku ez

ligel xwe bibim mal. Ew û kurekê xwe çûnodeya wî ya nivîsînê û kartoneke mezin bixwe re anîn. Jina wî kaxezkek girtî xiste navdestê min û got "ev name û ev karton mêrêmin berî mirina xwe ji te re hijtine û te ya

Nûden. No: 18 Havîn 199$ ij

dikir û dinivîsand. Tijtê ku wî dixwest bi-geheyê ew bû ku bikaribe roman û çîrokênbaj bi kurdî binvîse, lê roman û çîrokênweha ku girêdayî xelk û welatê wî bin, girê-dayî maf û azadiya mirovan li welatê wîbin, ku pê bikaribe perîjanî û bindestiyaxelkê welatê xwe yê li bin dagîrikirinê ji

herdu aliyên civakî û netewî bîne berçavanû riyê li ber rêçareyan xwej bike.

Rast e ji bilî nivîsên wî yên di kovar, roj-name û belavokên kurdî de hatine wejan-din çi pirtûkeke wî ya çapkirî nîne. Lê hêj-ta ew yê sax, wî pênc romanên xwe û dupirtûkên kurteçîrokan nîjanî min dabûn û

ji min xestibû ez wan bixwînim û dîtinênxwe weku xwenedvanekî li ser derbibrimbona ku li gor wan dîtinên min guhertinênpêwîst li ser wan bike. Mebesta wî ji xwen-dina min bo wan ew bû bizanibe ka zima-nê wan ji min re weku xwendevanekî çawaye, hêsan e û bê zehmet dihête xwendinyan giran e û xelik nikarin baj fêhim bikinû xwejiya xwe tê de nabînin. Dixwest biza-nibe ka xwej û bê rawestan dihêne xwen-din û mirovî bi xwe re dibin û dikjînin bonav û mereqê li ba mirovî çêdikin ku mi-rov li ser xwendina wan berdewam bibe û

bixwaze dawiya wan bizane? Weha û ji bergelek egerên din jî dixwest berî çapkirinawan, ne ku bi tenê ez, lê her kesek be bilabibe, bixwîne bona ku li gor têbîniyên wîyan wan çend xwenedavanan çîrok û ro-mana xwe avabike ve. Niha gotineke wî yapir girîng di warê pêjketina karê nivîskariyêde dihête bîra min, wî digot "ez nikarim

gelek di nivîskariya xwe de pêsbikevim, jiber ku bona ku ez bikarim berhemeke çêtir,

avatir û hunerîtir ji yê berê biafirînim, pê-wîstiya min bi awirdan û têbîniyên xwende-vanan û rexneyên rexnegiran heye û ew jînayêne kirinji ber kupirtûkên min nehatineçapkirin û nehatine xwendin "

Bi dîtina min ew herpênc roman û herdupirtûkên kurteçîrokên wî hem di warê hu-nerê teknîk û avakirina roman û çîrokan deû hem jî di warê zimanê wan yê xwerî kur-diyeke hêsan û sivik û xwej de pir li pêj in.Lê mixabin ew mir û wî berhemên xwe biçapkirî ne dîtin. Ew li vir bêkar bû û ji fer-manberiya arîkariyên civakî pareyekê pirkêm digehijte destên wî, hema bi xurtî de-bara xwe û jiyana rojane pê dikir. Ew ji he-jarên Swêdê bû û weha niakribû pirtûkênxwe çap bike û xweziya wî ew bû rojekê zûwelatê wî azad bibe û pirtûkên xwe li wêderê çap bike.

Wî jin û sê kur û kiçek hebûn. Hemû jîli Stokholmê bûn. Kuran, jin û zarokênxwe hebûn û kiçê berî salekê jûkirye. Ezhersê rojên taziyê heta derengî jev li malawan dimam û bo nivistinê vedigeryammal. Roja sê, dema min xatirê xwe xwestî ûrabûm da ku bizivrim mal, pîreka wî li cemzarokên xwe yên ku li wir bûn ji min xwestrabiwestim ji ber ku tijtekê min heye ku ez

ligel xwe bibim mal. Ew û kurekê xwe çûnodeya wî ya nivîsînê û kartoneke mezin bixwe re anîn. Jina wî kaxezkek girtî xiste navdestê min û got "ev name û ev karton mêrêmin berî mirina xwe ji te re hijtine û te ya

Nûden. No: 18 Havîn 199$ ij

rast bivêt ez nizanim ka çi tê de ye." Minjerim kir li wir nameyê û kartonê vebikim,lewma min xatirê xwe ji wan xwest û ez binameyê û kartonê ve vegeryam mal.

Li mal, hê min dergeh li pijt xwe negirtî,min lefnpe hilkirin û karton deyna ber xweû min sehkire tijtên ku di kartonê de. Pajîmin name vekir û xwend. Nameyeke pirkurt bû, ev tê de hatibû nivîsandin: "Birayê

hêja û xwestivî! Ez dizanim eve barekîgirane ez bi hêviya te ve dihêlim, lê min kesekîweku te cihê baweriyê be û xudanêpeyman ûsoza xwe be nîne. Eve berhemên min in yênbi dawî hatî û yên bi nîvîmayî û yên hêsta

destlênedayî. Te maje hindê heye ku tu ligorzanîn û hezkirina xwe wanji çapê re amadebikî û çap bikî. Daxwaza min ya yekane jite ewe ku ev berheme nemînin di wê kartonêde û zû bikevin nav destên xwendevanênkurd Serke/H bî di kar ûjiyana xwe de. Bi-rayê te Babê Gulê. " Pajê careke din vegeri-yam ser kartonê, Karton du bejbûn; ji ser-

ve kaxezeke stûr ya sipî li ser bû û li ser ni-vîsandibû "Berhemên amade bo çapê", ew

jî her pênc roman û du pirtûkên kurteçîro-kan û ferhengeke kurdî - kurdî û pirtûkekli ser dîroka edebê kurdî bû. Di bin wan dekaxezeke dî ya spî hebû û li ser nivîsîbû"Berhemên ne timambûyî", gelek kaxez û

destnivîs û têbîniyên Ii ser parçe kaxezan dibin de bûn

Ez nêzî heftiyekê ketim ber wan kaxezanû min xwendin. Di piraniyê de hê di zerfênxwe de bûn û ji adresan û hejmarên postêdiyare ka ji kûderê hatine û kengî. Ji wan

kaxezan yekê bala min pir kêja, lê-çi navnî-janek ji bilî yê Babê Gulê li ser zerfê nebû.Kaxez jî bi kurdiyeke xwej hatiye nivîsan-din, lê ne kurdî û destxetê Babê Gulê ye.

Xuyaye ku name ji ba kesekî hatiye û BabêGulê xwendiye, lê çi destkarî tê de nekiri-ne. Xwe wî hertim digot min "berî tu tijte-kî ji nû de binivîsî divêt tu gelek caran bidirêjiya demekî ne destnîjankirî bixwînîbona ku babet di serê te de, di nava te debigehe loka afrandinê û te ji nav de neçar-bike ku tu dest bidî nivîsandinê, ku berhe-mekî hêja û bi kêrhatî ji wê nivîsê yan wêhizrê durust bikî". Ez li vir nameyê bê çi

guhertin, ji bilî hinek rastkirinan di warêrêziman û rênivîsê de, diêxim ber çavên weû eve jî deqa wê ye:

"Heyho dinyayê! Em hindî dijîn xweziyênrojên bori dikîn. Wey pa rojeke xwes bû, çicaraji bîra min naçe. Min di wê rojê de hest

pê kir ku ksê min xwe hew li min digire ûtistekî ji min dixwaze. Çi tamên xwestir jiya wê gavê nînin. Eger tirs û serma min jixelkî nebaya, min ew gav dikirin roj û mehû sal û min lasê xweji lasê wî venedikir.

Hersal xwîsk û birayên min diçûn çiyayê

Cûdî bo ser canê Nûhî û hersê ewliyayan, lêez bi xwe re nedibirim. Çûna wê derêjî li bamin bibû mereqekepir mezin, bi taybetîpis-tî kuji wê derê vedigeryan mal û behsa ser-

hatiyên xweyên herşes rojên seredana xwe liCûdî dikir. Di wê salê de keçikên hevjiyên

min destûrji malbatên xwe stendin ku biçinwêseyranê, evca bû lave lavaminjî, U dawi-ya dawiyê malbata min qayilbû ku ezjî bi

x6 Nûdem No: 18 Havin 1996

rast bivêt ez nizanim ka çi tê de ye." Minjerim kir li wir nameyê û kartonê vebikim,lewma min xatirê xwe ji wan xwest û ez binameyê û kartonê ve vegeryam mal.

Li mal, hê min dergeh li pijt xwe negirtî,min lefnpe hilkirin û karton deyna ber xweû min sehkire tijtên ku di kartonê de. Pajîmin name vekir û xwend. Nameyeke pirkurt bû, ev tê de hatibû nivîsandin: "Birayê

hêja û xwestivî! Ez dizanim eve barekîgirane ez bi hêviya te ve dihêlim, lê min kesekîweku te cihê baweriyê be û xudanêpeyman ûsoza xwe be nîne. Eve berhemên min in yênbi dawî hatî û yên bi nîvîmayî û yên hêsta

destlênedayî. Te maje hindê heye ku tu ligorzanîn û hezkirina xwe wanji çapê re amadebikî û çap bikî. Daxwaza min ya yekane jite ewe ku ev berheme nemînin di wê kartonêde û zû bikevin nav destên xwendevanênkurd Serke/H bî di kar ûjiyana xwe de. Bi-rayê te Babê Gulê. " Pajê careke din vegeri-yam ser kartonê, Karton du bejbûn; ji ser-

ve kaxezeke stûr ya sipî li ser bû û li ser ni-vîsandibû "Berhemên amade bo çapê", ew

jî her pênc roman û du pirtûkên kurteçîro-kan û ferhengeke kurdî - kurdî û pirtûkekli ser dîroka edebê kurdî bû. Di bin wan dekaxezeke dî ya spî hebû û li ser nivîsîbû"Berhemên ne timambûyî", gelek kaxez û

destnivîs û têbîniyên Ii ser parçe kaxezan dibin de bûn

Ez nêzî heftiyekê ketim ber wan kaxezanû min xwendin. Di piraniyê de hê di zerfênxwe de bûn û ji adresan û hejmarên postêdiyare ka ji kûderê hatine û kengî. Ji wan

kaxezan yekê bala min pir kêja, lê-çi navnî-janek ji bilî yê Babê Gulê li ser zerfê nebû.Kaxez jî bi kurdiyeke xwej hatiye nivîsan-din, lê ne kurdî û destxetê Babê Gulê ye.

Xuyaye ku name ji ba kesekî hatiye û BabêGulê xwendiye, lê çi destkarî tê de nekiri-ne. Xwe wî hertim digot min "berî tu tijte-kî ji nû de binivîsî divêt tu gelek caran bidirêjiya demekî ne destnîjankirî bixwînîbona ku babet di serê te de, di nava te debigehe loka afrandinê û te ji nav de neçar-bike ku tu dest bidî nivîsandinê, ku berhe-mekî hêja û bi kêrhatî ji wê nivîsê yan wêhizrê durust bikî". Ez li vir nameyê bê çi

guhertin, ji bilî hinek rastkirinan di warêrêziman û rênivîsê de, diêxim ber çavên weû eve jî deqa wê ye:

"Heyho dinyayê! Em hindî dijîn xweziyênrojên bori dikîn. Wey pa rojeke xwes bû, çicaraji bîra min naçe. Min di wê rojê de hest

pê kir ku ksê min xwe hew li min digire ûtistekî ji min dixwaze. Çi tamên xwestir jiya wê gavê nînin. Eger tirs û serma min jixelkî nebaya, min ew gav dikirin roj û mehû sal û min lasê xweji lasê wî venedikir.

Hersal xwîsk û birayên min diçûn çiyayê

Cûdî bo ser canê Nûhî û hersê ewliyayan, lêez bi xwe re nedibirim. Çûna wê derêjî li bamin bibû mereqekepir mezin, bi taybetîpis-tî kuji wê derê vedigeryan mal û behsa ser-

hatiyên xweyên herşes rojên seredana xwe liCûdî dikir. Di wê salê de keçikên hevjiyên

min destûrji malbatên xwe stendin ku biçinwêseyranê, evca bû lave lavaminjî, U dawi-ya dawiyê malbata min qayilbû ku ezjî bi

x6 Nûdem No: 18 Havin 1996

biraycn xwe re biçim.Roja sembî, gis qolên ku ji deverên cuda

cudaji dorhêla Cûdî hatîn li binê çiyayîxir-vebûn, bona ku bi hehv re lê serbikevin. Ve-

gerjî divêt nîvroja pêncsembî be. Çinkî, di-bêjin ku êvariya roja pêncsembî canên wanhersê ewliyayan di rengên sê kotiran deji es-

manan dihêne xwarê û li ser Cûdî dadidin ûhemû roja eyniyê li wêderê dimînin. 0 eger

kesek li wir be canên wan nêzîkî Cûdî na-bin. Lewmajî divê Cûdî spêdeya roja pênc-sembî bihête berdan, dakuew cih bi hatinacanên wan hersê ewliyayan bihêtepîrozkirin.

Ji bo serkeftina çiyayî rêyeke taybetî heye,

ew jî pir sext û zehmet û asê ye. Lewma liwêderê rêberên ku rêbarên çiyayî bas nasdi-kin hene û ew dikevin pêsiya birên mirovanû wan ber bigupîtka Cûdîdibin. Xwe rêyên

hêsantirjî hene, lê bo seredanê ti bona ku bixêr bihête nivîsandin divêt mirov di wê riyê

de here. Vê çendêjî serhatiya xwe heye.

Dibêjin dewrekê... zemanekî ewliyayek jidevereke dûr bo seredana canê Nûhî li serêCûdî hat. Dibêjin pistî pazde rojên riyeke

dijwar û zehmet ewliya mandî dibe, ji hêzdikeve. Evca li cihekî li bingirê cihê mebestaxwe rûdine û bêhna xwe dide. Di wêgavê dekalekî porspî, dêmsirîn û rû xwes, rastî wîdibe. Ewliyayc westiyayîpistî silavê û bi xêr-hatin lêkirinê pirsyarê ji pîremêrî dike kaçend dem ji wî re maye bona ku bigehe sergorra Nûhî. Kaljî ku scytan bû û xwe bi wîrengîguhertibûji ewliyayî dipirse:

- Ma cv çend rojên te ne tu bi rê deyî?- Evropazdc roj in ez bi rê de me, ewliya

weha bersivê dide.- Heyho ewliyayo! Şeytan wilo lê vedigeri-

ne. Hêsya bi zehmet lipêsiya teye. Te hetaniha nîvê riyê biriye û hê nîvê dijwartir ma-

ye.

Pistî wê axiftina xwe Şeytan rêya xwe di-gire û diçe û ewliya di bêhvîbûnê de dihêle.

Ewliya bêzar dibe û di xwe re nabîne kupazde rojên din jî bi rê ve bimîne û nizani-bû ku ew Şeytan bû û derew li wî kiriye ûnizanibû ku gora Nûhî çend gavekan wêve-

tirî wî bi ser wî de ye. Lewma ew ji Xudêdixwaze ku canê wî li wirjê bistîne. Xudêjîbêdiliya ewliyayê xwe nake û daxwaziya wîbicih diîne.

Çaxê em gehistine wê derê rêberê me destê

xwe dirêjî girekê mezinê berhûr û kevirankirûgot:

- Aha wê hanêye cihê ku Şeytanî ewliya lê

rawestandî û bêhîvî kirî.Hê rêberi axiftina xwe timam nekiri hey li

wî û babê wîyê zû dest bide ber û keviran ûli wî girê bide, her weçku Şeytan bi xwe liwir e û dixwaze me di serda bibe û em berali wî didinji bona ku ew xweji riya me bidepas.

Êvarê, ber bi roj avabûnê, em rawestiyandema rêberî cihekji me re destnîsankirî ûgo-tî ku ew cihê rûnistin, bêhinvedan û xwari-nê ye. Her çend kesek yan çend malek çûnnav çeperokekî ku mîna dîwarên xanîkan, lênizim çêkirî bûn û codelî û tistên xwe rawê-xistin, mêdekên xwe vekirin û dest bi xwari-nê kir.

Ez dizanim ka hûn çend bêhinteng in û

Nûdcm No: 18 Havtn 1996 xy

biraycn xwe re biçim.Roja sembî, gis qolên ku ji deverên cuda

cudaji dorhêla Cûdî hatîn li binê çiyayîxir-vebûn, bona ku bi hehv re lê serbikevin. Ve-

gerjî divêt nîvroja pêncsembî be. Çinkî, di-bêjin ku êvariya roja pêncsembî canên wanhersê ewliyayan di rengên sê kotiran deji es-

manan dihêne xwarê û li ser Cûdî dadidin ûhemû roja eyniyê li wêderê dimînin. 0 eger

kesek li wir be canên wan nêzîkî Cûdî na-bin. Lewmajî divê Cûdî spêdeya roja pênc-sembî bihête berdan, dakuew cih bi hatinacanên wan hersê ewliyayan bihêtepîrozkirin.

Ji bo serkeftina çiyayî rêyeke taybetî heye,

ew jî pir sext û zehmet û asê ye. Lewma liwêderê rêberên ku rêbarên çiyayî bas nasdi-kin hene û ew dikevin pêsiya birên mirovanû wan ber bigupîtka Cûdîdibin. Xwe rêyên

hêsantirjî hene, lê bo seredanê ti bona ku bixêr bihête nivîsandin divêt mirov di wê riyê

de here. Vê çendêjî serhatiya xwe heye.

Dibêjin dewrekê... zemanekî ewliyayek jidevereke dûr bo seredana canê Nûhî li serêCûdî hat. Dibêjin pistî pazde rojên riyeke

dijwar û zehmet ewliya mandî dibe, ji hêzdikeve. Evca li cihekî li bingirê cihê mebestaxwe rûdine û bêhna xwe dide. Di wêgavê dekalekî porspî, dêmsirîn û rû xwes, rastî wîdibe. Ewliyayc westiyayîpistî silavê û bi xêr-hatin lêkirinê pirsyarê ji pîremêrî dike kaçend dem ji wî re maye bona ku bigehe sergorra Nûhî. Kaljî ku scytan bû û xwe bi wîrengîguhertibûji ewliyayî dipirse:

- Ma cv çend rojên te ne tu bi rê deyî?- Evropazdc roj in ez bi rê de me, ewliya

weha bersivê dide.- Heyho ewliyayo! Şeytan wilo lê vedigeri-

ne. Hêsya bi zehmet lipêsiya teye. Te hetaniha nîvê riyê biriye û hê nîvê dijwartir ma-

ye.

Pistî wê axiftina xwe Şeytan rêya xwe di-gire û diçe û ewliya di bêhvîbûnê de dihêle.

Ewliya bêzar dibe û di xwe re nabîne kupazde rojên din jî bi rê ve bimîne û nizani-bû ku ew Şeytan bû û derew li wî kiriye ûnizanibû ku gora Nûhî çend gavekan wêve-

tirî wî bi ser wî de ye. Lewma ew ji Xudêdixwaze ku canê wî li wirjê bistîne. Xudêjîbêdiliya ewliyayê xwe nake û daxwaziya wîbicih diîne.

Çaxê em gehistine wê derê rêberê me destê

xwe dirêjî girekê mezinê berhûr û kevirankirûgot:

- Aha wê hanêye cihê ku Şeytanî ewliya lê

rawestandî û bêhîvî kirî.Hê rêberi axiftina xwe timam nekiri hey li

wî û babê wîyê zû dest bide ber û keviran ûli wî girê bide, her weçku Şeytan bi xwe liwir e û dixwaze me di serda bibe û em berali wî didinji bona ku ew xweji riya me bidepas.

Êvarê, ber bi roj avabûnê, em rawestiyandema rêberî cihekji me re destnîsankirî ûgo-tî ku ew cihê rûnistin, bêhinvedan û xwari-nê ye. Her çend kesek yan çend malek çûnnav çeperokekî ku mîna dîwarên xanîkan, lênizim çêkirî bûn û codelî û tistên xwe rawê-xistin, mêdekên xwe vekirin û dest bi xwari-nê kir.

Ez dizanim ka hûn çend bêhinteng in û

Nûdcm No: 18 Havtn 1996 xy

hûn dixwazin zû dûmahiyê bizanin. Ez jîserîgelek li we gêjnakim û dêyekser çime ser

behsa tistê di wê seredanê de li ba min herîgirîng ew jî çavên wî xurtî bûn. Raste me

hemûyan, keç û xurtan di bin mujûlankênçavên xwe re bi dizîkî ve temasayî hevûdudikir, bj çavên wîji min re ne weku hemûçavan bûn. Berêxwedanên wî weke birûsiye-kê xwe li ktsê min werdikir û lerzikek pê bimin dikeft. Te digot qey çavên wî bi destên

min digirin û cilikanji ber min dikin, dipe-ritînin. Yê ji gelek xurtan bistehtir bû, çav-zilkanê jî digel min dikir. Min li ber wanberêxwedanên wîyên pir mê û dijwar ser lixwe diçemand. Lê di rastiyê de ez nikaribûmwî dêmî û wan çavan ji hizra xwe dûrbê-xtm.

Min li wir didît ka çawan qîz û xurt xweji dayik, bab, kes û karên xwe divedizin ûdiçin pist wan ber û keviran û ya dîtir dinavbera wan de diqewimî. Lê min ew bistehnedikir û her weku dibêjin ez disotim û nedihategotin.

Wîxwe gelek caran nêzîkî min dikir û ça-vên wî tistekji min dixwest. Ez di daxwazawî digehistim, lê ezpir ditirsiyam û min xwedi wî nedigehand Ma qey ez dikaribûm xwebilivînim!? Nê hersê birayên min zêrevanêndayik û babê bûn ligel min.

Heyamekî, min dît ku birayên min ne xu-ya ne, çi xis têde nîne ewjî bi qîzan re bûn.Xwe piraniya keç û kuran neji bo seredanacanê Nûhî û hersê ewliyayan, lêji bo kêfa dilû lasên xwe dihatin wê derê. Min hingê, jinû ew rastiye zanî û min digote xwe "xwezî

ez beri niha hatibame vî cihî. "

Roja duwê, xurt û keç çûn ser gupîtka çi-yayî ûji kombefian berifanîji bona ku wê

bihelînin û bikin ava vexwarinê. Roja dîtirê,roja sofi ûfeqeyan bû. Hemû li ser banê me-zari xirvebûn. Wan hindegotin bi stirankî ûbi zimanekî biyanî, dibe ku erebî bû, digotinû hinan jî li defan dixist. Du sê kesek jî lihindav serên xelkê ku hatiye seredanê bûn,sifian di dest wan de bûn, her kesekê ku he-nekên xwe bi zikri kiribana sifian lipista wîdidan û eger dev ji hindê bernedabaya ewkesji wê derê derdixist. Li wê derê kesine kubi durustî zikir dikirinjî hebûn, ewji dil û

can diketine nav hundurê xwe, di dawiyê dexweji bîr ve diki, bi cezbe diçûn, xweji ser-banî dihavêjte xwarê û livînên wesa sehim-dar dikirin, çirrîseyêpê serê mirovê digirt.

Bibûrin ku min hûn careke dinji bingehêserhatiyê dûrxistin. Kurt û kurmanc, em rojapêncsembî nêzîkî nîvroji çiyayî xwarkeftin ûpistî nîvro gehistin binê Cûdî, wî cihê kuem û rêberjê ser bi çiyayî keftin. Li wê derêrûbarekî avê di rê deye, ji bona ku em vebi-gerin diviyabaya me derbasbikraya. Hinandeling û dehmanên xwe hildan û hinek xur-tan seljipiyên xwe kirin û xwe dan avê û rêli keçênji xwe biçûktir girtin ûji wan xwes-

tin ku siwari pistên wan bibin bona ku ewwan derbasî aliyê dinyê avê bikin, bê ku cil-kên wan ter bikin. Piraniya 'qîzikan siwarîpistên kurikan bûbûn û weha li avê derbasdibûn. Hinekanjî, qîz li nîva rûbari dixisti-ne nav avê û bi wî awayî besê keyfû laqirdîû henekan destpê dikir.


hûn dixwazin zû dûmahiyê bizanin. Ez jîserîgelek li we gêjnakim û dêyekser çime ser

behsa tistê di wê seredanê de li ba min herîgirîng ew jî çavên wî xurtî bûn. Raste me

hemûyan, keç û xurtan di bin mujûlankênçavên xwe re bi dizîkî ve temasayî hevûdudikir, bj çavên wîji min re ne weku hemûçavan bûn. Berêxwedanên wî weke birûsiye-kê xwe li ktsê min werdikir û lerzikek pê bimin dikeft. Te digot qey çavên wî bi destên

min digirin û cilikanji ber min dikin, dipe-ritînin. Yê ji gelek xurtan bistehtir bû, çav-zilkanê jî digel min dikir. Min li ber wanberêxwedanên wîyên pir mê û dijwar ser lixwe diçemand. Lê di rastiyê de ez nikaribûmwî dêmî û wan çavan ji hizra xwe dûrbê-xtm.

Min li wir didît ka çawan qîz û xurt xweji dayik, bab, kes û karên xwe divedizin ûdiçin pist wan ber û keviran û ya dîtir dinavbera wan de diqewimî. Lê min ew bistehnedikir û her weku dibêjin ez disotim û nedihategotin.

Wîxwe gelek caran nêzîkî min dikir û ça-vên wî tistekji min dixwest. Ez di daxwazawî digehistim, lê ezpir ditirsiyam û min xwedi wî nedigehand Ma qey ez dikaribûm xwebilivînim!? Nê hersê birayên min zêrevanêndayik û babê bûn ligel min.

Heyamekî, min dît ku birayên min ne xu-ya ne, çi xis têde nîne ewjî bi qîzan re bûn.Xwe piraniya keç û kuran neji bo seredanacanê Nûhî û hersê ewliyayan, lêji bo kêfa dilû lasên xwe dihatin wê derê. Min hingê, jinû ew rastiye zanî û min digote xwe "xwezî

ez beri niha hatibame vî cihî. "

Roja duwê, xurt û keç çûn ser gupîtka çi-yayî ûji kombefian berifanîji bona ku wê

bihelînin û bikin ava vexwarinê. Roja dîtirê,roja sofi ûfeqeyan bû. Hemû li ser banê me-zari xirvebûn. Wan hindegotin bi stirankî ûbi zimanekî biyanî, dibe ku erebî bû, digotinû hinan jî li defan dixist. Du sê kesek jî lihindav serên xelkê ku hatiye seredanê bûn,sifian di dest wan de bûn, her kesekê ku he-nekên xwe bi zikri kiribana sifian lipista wîdidan û eger dev ji hindê bernedabaya ewkesji wê derê derdixist. Li wê derê kesine kubi durustî zikir dikirinjî hebûn, ewji dil û

can diketine nav hundurê xwe, di dawiyê dexweji bîr ve diki, bi cezbe diçûn, xweji ser-banî dihavêjte xwarê û livînên wesa sehim-dar dikirin, çirrîseyêpê serê mirovê digirt.

Bibûrin ku min hûn careke dinji bingehêserhatiyê dûrxistin. Kurt û kurmanc, em rojapêncsembî nêzîkî nîvroji çiyayî xwarkeftin ûpistî nîvro gehistin binê Cûdî, wî cihê kuem û rêberjê ser bi çiyayî keftin. Li wê derêrûbarekî avê di rê deye, ji bona ku em vebi-gerin diviyabaya me derbasbikraya. Hinandeling û dehmanên xwe hildan û hinek xur-tan seljipiyên xwe kirin û xwe dan avê û rêli keçênji xwe biçûktir girtin ûji wan xwes-

tin ku siwari pistên wan bibin bona ku ewwan derbasî aliyê dinyê avê bikin, bê ku cil-kên wan ter bikin. Piraniya 'qîzikan siwarîpistên kurikan bûbûn û weha li avê derbasdibûn. Hinekanjî, qîz li nîva rûbari dixisti-ne nav avê û bi wî awayî besê keyfû laqirdîû henekan destpê dikir.


Di wan gavan de, ez hema hind dibînimew xurtê ku lasc min bi çavên xwe dikêla ycli hember min e ûji min dixwaze ku siwarîpista wî bibim, bona ku min derbasî rexê dîbike. Dev li min alizî û min nezanî çi bersiv

bidim û çavên minrik man li çavên wî. Ewîjî xwe li benda min û bersiva min ne girit,her weçkû wî dizanî ka ez di nav xwe de çidibêjim û çi dixwazim, hema yekser pistaxwe da ber min, ezjî bê hizirkirin lê siwar-bûm. Li nîva rûbarî, wekupiraniya xurtan,wîjî ez xistim nava ava ne kûr, lê destê minyê rastêji destê xweyê çepê berneda. Dest dagilîzankên min vekirin, min kire kenî û av liwî resand. Xwe avête min û ez hêl kisandimeber xwe. Cilkên min yên tenik û terbûyî diavê de bi lasê min ve nûsiyan û her wisayênwîjî. Lasê min bi Utsê xwe ve sidand Diwan gavan de ez çûme dinyayeke din, kêfûtirs û xuh û qute quta dilî û tistine din dinava min de ariyan. Di avê de ez bi pêsîrawî ya gerim hesiyam xwe disidîne ser pêsîramin, ez bi tilên wî hesiyam serên memikênmin digirin û diperixînin û wan rep dikin.Ez bawer nakim çi gavekji wêgavê xwestirbe û ewji her tistekî bêtir li bîra min e.

Niha ku diînim bîra xwe, ez her wê tamacarayekemjc sehdikim, dema lasê minyê mêbo carayekem bi lasekî nêr ve nûsiyayî. Herdi wan gavan de, digel wê xwe pêkvenûsan-din ûgemirandina lasan de, devê xwe anî bobinguhê min ûgot:

- Xwepîçek sivik bike, cz dc lipist kevirêhanc li benda te bim, min axifiinek heye ezdixwazim bibêjim te.

Min nerî ku birayên min ûyên niyas bihevûdu ve mijulin, minjîxweji wanvedizîû ber bi wî kevirî çûm yê ku' wî xwe li pistvesartî. Wêgavê lasê minpir aryayî bû û herparçeyekê awazek û daxwazek hebû. Herçende em weha hatibûn perwerdekirin ku ewkar û tistekî qedexe ye, guneh e, xelkê mejîhertim weha digot, lê piraniyê guhdariyawan sîretan ne dikir û bi dizîkî ve, bi vesar-kî, ew dikir. Ezjîyek bûmji wê civakê, minjî hez dikir lê serim dikir û ditirsiyam, lê lipist wî kevirî tirs û serim hatine serjêkirin ûmin bo cara yekem dijiyê bîst saliyê de ewxwesî tam kir. Min zanî ku navê wî Memoye û hevbajêrkiyê min e. Xwendinkar e li sa-la dawiyêya lîseyê (amadeyî) û dêpistî hîngêxwendina xwe li universîteyê li Diyarbekrê lifekulta ekonomiyê bidomîne. Ez bi xwe wêçaxê xwendinkara kutsa dawiyê ya navînbûm. Ew çar sabtn ji min mezintir bû, lê

xurtirjijiyê xwe dihate ber çavan.Jivan û çavpêkejiinên me dubare û sêbare

û çend bare bûn û xelkêjîpê zanî. Dayûba-bên minji wê danûstandina min û Memoyîpir nerehet bûn û xwestin ez devji wî berbi-dim. Lê bi rastî, êdî ji hindê derketibû ûMemoyî ez bi hemî ve dagîr kiribûm û eznikaribûm bê wî bijîm. Serî li we gêjnakim,dawiya dawî û her çende bi dilê mala menebûjî, minsûpêkir.

Salekê pistî zewacê xwest bihête derveyîwelatî. Mesele çi bû...çi nebû; ez weha têge-

handim kuji ber xebata wîya siyasî MÎT lipey wî ne û eger ne derbikeve dê bihête gi-rtin. Nizanim di çi rêxistin û partiyê de bû,


Di wan gavan de, ez hema hind dibînimew xurtê ku lasc min bi çavên xwe dikêla ycli hember min e ûji min dixwaze ku siwarîpista wî bibim, bona ku min derbasî rexê dîbike. Dev li min alizî û min nezanî çi bersiv

bidim û çavên minrik man li çavên wî. Ewîjî xwe li benda min û bersiva min ne girit,her weçkû wî dizanî ka ez di nav xwe de çidibêjim û çi dixwazim, hema yekser pistaxwe da ber min, ezjî bê hizirkirin lê siwar-bûm. Li nîva rûbarî, wekupiraniya xurtan,wîjî ez xistim nava ava ne kûr, lê destê minyê rastêji destê xweyê çepê berneda. Dest dagilîzankên min vekirin, min kire kenî û av liwî resand. Xwe avête min û ez hêl kisandimeber xwe. Cilkên min yên tenik û terbûyî diavê de bi lasê min ve nûsiyan û her wisayênwîjî. Lasê min bi Utsê xwe ve sidand Diwan gavan de ez çûme dinyayeke din, kêfûtirs û xuh û qute quta dilî û tistine din dinava min de ariyan. Di avê de ez bi pêsîrawî ya gerim hesiyam xwe disidîne ser pêsîramin, ez bi tilên wî hesiyam serên memikênmin digirin û diperixînin û wan rep dikin.Ez bawer nakim çi gavekji wêgavê xwestirbe û ewji her tistekî bêtir li bîra min e.

Niha ku diînim bîra xwe, ez her wê tamacarayekemjc sehdikim, dema lasê minyê mêbo carayekem bi lasekî nêr ve nûsiyayî. Herdi wan gavan de, digel wê xwe pêkvenûsan-din ûgemirandina lasan de, devê xwe anî bobinguhê min ûgot:

- Xwepîçek sivik bike, cz dc lipist kevirêhanc li benda te bim, min axifiinek heye ezdixwazim bibêjim te.

Min nerî ku birayên min ûyên niyas bihevûdu ve mijulin, minjîxweji wanvedizîû ber bi wî kevirî çûm yê ku' wî xwe li pistvesartî. Wêgavê lasê minpir aryayî bû û herparçeyekê awazek û daxwazek hebû. Herçende em weha hatibûn perwerdekirin ku ewkar û tistekî qedexe ye, guneh e, xelkê mejîhertim weha digot, lê piraniyê guhdariyawan sîretan ne dikir û bi dizîkî ve, bi vesar-kî, ew dikir. Ezjîyek bûmji wê civakê, minjî hez dikir lê serim dikir û ditirsiyam, lê lipist wî kevirî tirs û serim hatine serjêkirin ûmin bo cara yekem dijiyê bîst saliyê de ewxwesî tam kir. Min zanî ku navê wî Memoye û hevbajêrkiyê min e. Xwendinkar e li sa-la dawiyêya lîseyê (amadeyî) û dêpistî hîngêxwendina xwe li universîteyê li Diyarbekrê lifekulta ekonomiyê bidomîne. Ez bi xwe wêçaxê xwendinkara kutsa dawiyê ya navînbûm. Ew çar sabtn ji min mezintir bû, lê

xurtirjijiyê xwe dihate ber çavan.Jivan û çavpêkejiinên me dubare û sêbare

û çend bare bûn û xelkêjîpê zanî. Dayûba-bên minji wê danûstandina min û Memoyîpir nerehet bûn û xwestin ez devji wî berbi-dim. Lê bi rastî, êdî ji hindê derketibû ûMemoyî ez bi hemî ve dagîr kiribûm û eznikaribûm bê wî bijîm. Serî li we gêjnakim,dawiya dawî û her çende bi dilê mala menebûjî, minsûpêkir.

Salekê pistî zewacê xwest bihête derveyîwelatî. Mesele çi bû...çi nebû; ez weha têge-

handim kuji ber xebata wîya siyasî MÎT lipey wî ne û eger ne derbikeve dê bihête gi-rtin. Nizanim di çi rêxistin û partiyê de bû,


lê wîjî mîna birayên min bi sev û roj qalasoresgerên tirkan dikirû ew in ku di Ttrkiyêkine behesta ser rûyê dinyayê. Ezji we navc-sêrim ku birayên mingelek hewildan ku ez

fû biyckî tirk bikim û digotin min ku divêez bêyek û du sû bi wî bikimji ber ku cwçep û soresgcrê tirkaye. Bi rastî min guh ne-da wan, ji ber ku;yek min hezj'i wî kesî ne-dikir, du min pir hez dikir mêrê min kurdbc.

Belê, mêrê min ez bi zikê hest mehî ve bitenê hêbzm. Sal û nîv bi ser wexera wî ve

çûn, ne nûee û ne nameji wî hatin û nejîme zanî ka ew li kuderêye û ka çi hatiye serê

wî. Ez ditirsiyam ne ku Xtutê neke tistekîxe-rab hatibe serc wî. Dûmahiyê birayên minyên bi sev û roj pirsyara dengûbasên wî diki-rin zanîn kuji Stembob: çûbû Almanyayê ûji wê derê çûye Swêdê û niha li wê derê rûdi-ne. Xelkê digot ku wî jineke swêdî aniye ûDelalê, sikra min, nabe cem xwe. Lê, kesê ev

suhbete li nik min nedikirin, ji ber ku wandizanî ezpir hezjc dikim û ez bawerji wannakim. Bi rastîjî weha bû, ku kesekî bi xe-rabî qala wî li cem min kiriba ez dikaribûmwî kesî bi desten xwe bixeniqînim.

Navnîsana wî bi dest min kefi û min ka-xezekjê ra sand û tê dcjî xwest ku minjî bi-be cem xwe bo Swêdê, heke neji ber minjîbe hemaji ber keça xweya du salî. Lê bersi-va wî tunebû. Hejmara tebfona wî bi destbirayên min kefi, wan jê re telefin kir ûjêxwest ku çareyekê li min bike û wan gefjî U

kirin eger cw biya wan neke.

Piftî çend rojekan wî telefbna mala me kir

û xwest bi min re bipeyive. Cara yekem pistîderketina wî, dengc wî hate veguhên min ûcz pir pe dilsad bûm. Lê ezji kêfû xemannikaribûm biaxivim û peyiv digewriya minde asc dibûn, kizgiryokê ezgirtim. Hindî cwbû, bi dengê xweyê normal bû, herçku neyêxerîb bû. Le min xwe bi hinde qayîl kir kuzclam ne mînajinan lawaz û nazdar in. Wîgote min ku dc sefareta swêdî li Stembulê bi-sîne dû min û demaji min dipirsim ka ez çiya wî me ku bibêjim ez dezgirtiya wî me ûdê li Swêde sûpê bikim. Lê çi xeberji sefare-

tê nebûn.Min telefona wî kir ûpirsa çûna sefaretêjê

kir ka çi Uhat, wîgot ku niha bizehmet keftiye û negot ku wextê hatiye Swêdê negotiyekujina wîli webttê wîheye. Weha, niha hê-san nîne wc bi awayekîfermî bibe Swêdê. Jiber kuji bona ku bi hêsanî û bifermî minbibe Swêdê divê li gor zanîna daîreyên pey-wendîdaryên swêdî ezjina wî bim û wan çiagadariyeke wisaji Memoyî ne bihîstibû dc-ma daxwaza mafe rûnistinê U Swêdî kiri.

Hêve û weve bir û li dawiya dawî û li binJisara birayên min, bi riya qeçaxçiyekî ez

anîme Stokholmê. Min zû maje rûniştine livir stand û em U fermdnberiyên swêdî bijinû mêrên hevûdu hatine nivîsandin. Herdusalên pêfîn ne hind dijwar bûn, herçendekêm U mal dima û çi cara arîkariya min dikarûbarên navmalê de nedikir, bj dibe hê ezjî bi hizra rewfajinê U wcLttî dijiyam, lcw-ma min hest bi tiftekî weha nedikir. Di wandu sabxn de min kcçcke dinjîjê bû. Wc rastbivêt wî dixwest ku zaroke ve carê bibe, kur


lê wîjî mîna birayên min bi sev û roj qalasoresgerên tirkan dikirû ew in ku di Ttrkiyêkine behesta ser rûyê dinyayê. Ezji we navc-sêrim ku birayên mingelek hewildan ku ez

fû biyckî tirk bikim û digotin min ku divêez bêyek û du sû bi wî bikimji ber ku cwçep û soresgcrê tirkaye. Bi rastî min guh ne-da wan, ji ber ku;yek min hezj'i wî kesî ne-dikir, du min pir hez dikir mêrê min kurdbc.

Belê, mêrê min ez bi zikê hest mehî ve bitenê hêbzm. Sal û nîv bi ser wexera wî ve

çûn, ne nûee û ne nameji wî hatin û nejîme zanî ka ew li kuderêye û ka çi hatiye serê

wî. Ez ditirsiyam ne ku Xtutê neke tistekîxe-rab hatibe serc wî. Dûmahiyê birayên minyên bi sev û roj pirsyara dengûbasên wî diki-rin zanîn kuji Stembob: çûbû Almanyayê ûji wê derê çûye Swêdê û niha li wê derê rûdi-ne. Xelkê digot ku wî jineke swêdî aniye ûDelalê, sikra min, nabe cem xwe. Lê, kesê ev

suhbete li nik min nedikirin, ji ber ku wandizanî ezpir hezjc dikim û ez bawerji wannakim. Bi rastîjî weha bû, ku kesekî bi xe-rabî qala wî li cem min kiriba ez dikaribûmwî kesî bi desten xwe bixeniqînim.

Navnîsana wî bi dest min kefi û min ka-xezekjê ra sand û tê dcjî xwest ku minjî bi-be cem xwe bo Swêdê, heke neji ber minjîbe hemaji ber keça xweya du salî. Lê bersi-va wî tunebû. Hejmara tebfona wî bi destbirayên min kefi, wan jê re telefin kir ûjêxwest ku çareyekê li min bike û wan gefjî U

kirin eger cw biya wan neke.

Piftî çend rojekan wî telefbna mala me kir

û xwest bi min re bipeyive. Cara yekem pistîderketina wî, dengc wî hate veguhên min ûcz pir pe dilsad bûm. Lê ezji kêfû xemannikaribûm biaxivim û peyiv digewriya minde asc dibûn, kizgiryokê ezgirtim. Hindî cwbû, bi dengê xweyê normal bû, herçku neyêxerîb bû. Le min xwe bi hinde qayîl kir kuzclam ne mînajinan lawaz û nazdar in. Wîgote min ku dc sefareta swêdî li Stembulê bi-sîne dû min û demaji min dipirsim ka ez çiya wî me ku bibêjim ez dezgirtiya wî me ûdê li Swêde sûpê bikim. Lê çi xeberji sefare-

tê nebûn.Min telefona wî kir ûpirsa çûna sefaretêjê

kir ka çi Uhat, wîgot ku niha bizehmet keftiye û negot ku wextê hatiye Swêdê negotiyekujina wîli webttê wîheye. Weha, niha hê-san nîne wc bi awayekîfermî bibe Swêdê. Jiber kuji bona ku bi hêsanî û bifermî minbibe Swêdê divê li gor zanîna daîreyên pey-wendîdaryên swêdî ezjina wî bim û wan çiagadariyeke wisaji Memoyî ne bihîstibû dc-ma daxwaza mafe rûnistinê U Swêdî kiri.

Hêve û weve bir û li dawiya dawî û li binJisara birayên min, bi riya qeçaxçiyekî ez

anîme Stokholmê. Min zû maje rûniştine livir stand û em U fermdnberiyên swêdî bijinû mêrên hevûdu hatine nivîsandin. Herdusalên pêfîn ne hind dijwar bûn, herçendekêm U mal dima û çi cara arîkariya min dikarûbarên navmalê de nedikir, bj dibe hê ezjî bi hizra rewfajinê U wcLttî dijiyam, lcw-ma min hest bi tiftekî weha nedikir. Di wandu sabxn de min kcçcke dinjîjê bû. Wc rastbivêt wî dixwest ku zaroke ve carê bibe, kur


bc, lê eza xulîpêwer çi bikim qîz bû. Bi ren-gekê vckirî nerazîbûna xwe anî berçavên

min û li cem hevalên xwe yên kurdjî digot"ji min re çi kiç be û çi kur beferiq nake".

Li ser navlêkirina zarokan jî bû feredevame; min dixwest qîza nûbûyî navekê kurdîhebe û herwisa navê qîza dinjîji tirkî biki-me kurdî. Ew li dijî min derkefi û got ku çi

kurdînî di navan de nîne û navê tirkîji wanrepêwîste heke hat û em vegeryan ve Tirkiyê.

Lê li dawiyê û bi piftevaniya hinek dost ûhevalên wîyênji wî kurdtir, me navên kur-dî xistine ser zarokan. Ya mezin me kir Şirînûya biçûk Şermîn.

Carna min wehafihim dikir ku rnêrê mindi nav xwe de du kes e; ewgotin ûfikirîn ûreftara wîya di nav malê de ne wekî wê yeya di nav hevalên wîyên kurd de û ka çawabi swêdiyan re refiar dike, ez wê nizanim,dibe ku di kesekî seyem de digel wan dijît.Wî, li mal xwe gelekji min dixeyidand de-ma ez bi kurdî bi zarokan re dipeyivîm ûwî dixwest ezjî mîna wî li mal bi tirkî biwan re biaxivim. Belê li derveyî male jîkurdperwer û kurdperwerê mîna wî tuneye.

Ji sakt scyemji mana min li Swêdê û virdemin hest bi hindê kir kupeywendiya Memo-yî bi min re ne hinda germ e. Evca çi minnû hest bi hindê kirji ber hisyarbûna min liser mafijinan û wekheviya di navbera mêrûjinan di komelgeha swêdî de, yan çi di ras-tiyê de evîna wî bo min ne wektt caran e ûsisit û xav bûye, dibejî ku ev herdu pirs bihevûdu rc hatin. Weku rêçareyekji veprob-lemê re, min bizav kirji wî re hê çêtir bim;

di navmalê deji wî re xizmetxweftir bim ûdema carna bi fev nevedigeriya mai min pitpit bi seri de nedikir û minjê nedipirsî ka çi-ma nehate mal û ka U kuderê bû.

Swêdiya min nebaf bû, ji ber ku piftî kumin maje rûniftinê stand Sermîn ji min reçêbû, û ez nikaribûm biçûma xwendingehazimanê swêdî. Piftîjiyê Şermînê bûye du sal,

li batî ku xwe hînî zimanî bikim, wî hezkirku ez kar bikim û wehajî çêbû; bi arîkariyawî ku hevaUkî wî li kargeheke cilfûftinê bû,karekji min re li wirpeydabû. Karjî ûtîki-rina cil û pateyên ku her li wir dihêne fûftinbû. Herçende rewfa abûri ya mêrê min pirbaf e; tirimbêla wî ya mersedes ya nû heye,

xaniyê me çar odeyî û modern e û her tiftekîbixwazîdi maU de heye, U wîxwest û minjîdilli ser karî hebû, bona ku belkî bi têkilîki-rinê ezfirî swêdiyê bibim. Lê, li wir hînbû-na zimanî zehmet bû. Ji ber ku piraniyakarkeran kurd û tirk bûn û ez bi wan reyanbi kurdîyan bi tirkî diaxijiim. Ya rast li ci-hê ku ez swêdiya xwe pêfbixim min kurdiyaxwe baftir lêkir. Min subê zû zarok dibirinzarokaxaneyê ûji wir bi bez xwe digehandetirênê ûpafîji tirênêpeya dibûm bona ku biotobusê biçim cihê karî. Her weha piftî kuêvarî ji kari derdiketim, yekser bi xardan,min xwe digehande otobusê bona ku bi tirê-na xwe re bigehim û biçim kiçan, di wextîde, ji zarokxaneyê bînime maU. Li maljî herez bûmya ku diviya xwarinêji zarokan ûjimêrî re çêbike ûya ku dumahiyê dinivistjî.

Digel vê hemûyê min gazindc nedikirin ûez pcxwefbûm ku bi mêrê xwe û zarokên


bc, lê eza xulîpêwer çi bikim qîz bû. Bi ren-gekê vckirî nerazîbûna xwe anî berçavên

min û li cem hevalên xwe yên kurdjî digot"ji min re çi kiç be û çi kur beferiq nake".

Li ser navlêkirina zarokan jî bû feredevame; min dixwest qîza nûbûyî navekê kurdîhebe û herwisa navê qîza dinjîji tirkî biki-me kurdî. Ew li dijî min derkefi û got ku çi

kurdînî di navan de nîne û navê tirkîji wanrepêwîste heke hat û em vegeryan ve Tirkiyê.

Lê li dawiyê û bi piftevaniya hinek dost ûhevalên wîyênji wî kurdtir, me navên kur-dî xistine ser zarokan. Ya mezin me kir Şirînûya biçûk Şermîn.

Carna min wehafihim dikir ku rnêrê mindi nav xwe de du kes e; ewgotin ûfikirîn ûreftara wîya di nav malê de ne wekî wê yeya di nav hevalên wîyên kurd de û ka çawabi swêdiyan re refiar dike, ez wê nizanim,dibe ku di kesekî seyem de digel wan dijît.Wî, li mal xwe gelekji min dixeyidand de-ma ez bi kurdî bi zarokan re dipeyivîm ûwî dixwest ezjî mîna wî li mal bi tirkî biwan re biaxivim. Belê li derveyî male jîkurdperwer û kurdperwerê mîna wî tuneye.

Ji sakt scyemji mana min li Swêdê û virdemin hest bi hindê kir kupeywendiya Memo-yî bi min re ne hinda germ e. Evca çi minnû hest bi hindê kirji ber hisyarbûna min liser mafijinan û wekheviya di navbera mêrûjinan di komelgeha swêdî de, yan çi di ras-tiyê de evîna wî bo min ne wektt caran e ûsisit û xav bûye, dibejî ku ev herdu pirs bihevûdu rc hatin. Weku rêçareyekji veprob-lemê re, min bizav kirji wî re hê çêtir bim;

di navmalê deji wî re xizmetxweftir bim ûdema carna bi fev nevedigeriya mai min pitpit bi seri de nedikir û minjê nedipirsî ka çi-ma nehate mal û ka U kuderê bû.

Swêdiya min nebaf bû, ji ber ku piftî kumin maje rûniftinê stand Sermîn ji min reçêbû, û ez nikaribûm biçûma xwendingehazimanê swêdî. Piftîjiyê Şermînê bûye du sal,

li batî ku xwe hînî zimanî bikim, wî hezkirku ez kar bikim û wehajî çêbû; bi arîkariyawî ku hevaUkî wî li kargeheke cilfûftinê bû,karekji min re li wirpeydabû. Karjî ûtîki-rina cil û pateyên ku her li wir dihêne fûftinbû. Herçende rewfa abûri ya mêrê min pirbaf e; tirimbêla wî ya mersedes ya nû heye,

xaniyê me çar odeyî û modern e û her tiftekîbixwazîdi maU de heye, U wîxwest û minjîdilli ser karî hebû, bona ku belkî bi têkilîki-rinê ezfirî swêdiyê bibim. Lê, li wir hînbû-na zimanî zehmet bû. Ji ber ku piraniyakarkeran kurd û tirk bûn û ez bi wan reyanbi kurdîyan bi tirkî diaxijiim. Ya rast li ci-hê ku ez swêdiya xwe pêfbixim min kurdiyaxwe baftir lêkir. Min subê zû zarok dibirinzarokaxaneyê ûji wir bi bez xwe digehandetirênê ûpafîji tirênêpeya dibûm bona ku biotobusê biçim cihê karî. Her weha piftî kuêvarî ji kari derdiketim, yekser bi xardan,min xwe digehande otobusê bona ku bi tirê-na xwe re bigehim û biçim kiçan, di wextîde, ji zarokxaneyê bînime maU. Li maljî herez bûmya ku diviya xwarinêji zarokan ûjimêrî re çêbike ûya ku dumahiyê dinivistjî.

Digel vê hemûyê min gazindc nedikirin ûez pcxwefbûm ku bi mêrê xwe û zarokên


xwe re me. Hercareka ez torebibam ûcznê-zîkî fcredvc bibam, min rewfa U welatî di-anî berçavên xwe;pispisa niyas û kes û kar ûcîranan li ser min ya mêrê wê li derve û ewbi tenê bi keçê re hiftî û ka wan gotinan di-gelgilî û gazinên dayik û babên min ez çenddiêfandim.

Le, disalapêncem depiftî hatina min, fil-qênek mezin û hcvîbir bi j'iyana me kefi.

Min qet hizir nedikir ku Memo karekî wehabike, Uya U bin berikc vefartî xuyabû. Car-na dcrengyan hema biyekcar nedihate malû ez bi hindê qayil dikirim ku civînên wîycn siyasî û kuUurî û wexerên girêdayî wanabo dervcyî Stokholmê û dcrveyî Swêdê hene ûpirsa miUt û welati U cem wîji ya maU gi-ringtir e û weha dev li min digirt. Min ba-wer nedikir ku mêrê min derewan li min bi-ke û min bixapîne.

Rojeke fembiyê êvarî, ez û kiçên xwe li malbûn û Memo wekupiraniya van rojên dawi-yê bi mihaneya ku kombîneke wî bipartiyênsiyasî re heye ji mal derketibû. TeUfonê U-xist, hildigirim, jinek dipeyive û bi swêdî di-pirse ka Memo U mal eyan na û ka çima li-gorgotina xwe neçûye cem wê, mala wê. He-rçende swêdiya min ya pelifqeyejî U min ewJehim kir. Ezji kulovanka serê xwe heta bi-nêpiyan Urizîm û ezman li min ahzî. Lcji-na li ber teUJbnê li serpirsyarkirina xwe ber-dewam bû:

- Tu nizanî dc ew kengî hete mal?- Dibe spêdeya subehî.- Bibêjê ku KaroUt U benda teUfona teye.- Ez dikarim bizanim ka çi karê te bi

Memoyî heye?

Berî bersiva vêpirsiyara min bide keniyaûpafîgot:

- Tu dikarî vcpirsiyara xweji Memoyî bixwe bikî, U ka tu bibêj'e min ka tu li malawîçidikî?

Dema min gotiyê ku ez jina wt me, herweçku min xencerek li diU wc dayî û demekexwef dengji we nchat ûpafî be xatirxwestinteUfondeyna.

Êdî hewyana min nehat û min ji xwe regot ku xuyaye evjineyeya ku Memoji mindûrxistî ûji min dizî. Çav U min tarîbûn ûmin hezkir bizanim ka ewjin li kîderê dijît,bona ku biçim û destan bidim hefka wê ûbixendiqînim. Pirsyarên min piftî pirsa jinêzêdetir bûn û pa eger Memoyî ev hevaU hebeû neçûbe cem wê, pa xwene wî yeke din jîheye û niha li nik wêye? 0 bi dehan pirsyarûgumanên din di nava min de ariyan.

Piftî Memo hatiye mal ava xwe ya sar lieza min ya faryayî kir û ez bêdeng kirim ûgot ku çi tiftekî weha nîne û ez xeUt di swê-diya wêjinê gehiftime ûya rast ew hevala wîya cihê karîye û karê wan bi hevreye. Proje-yekî wan yê karî heye û divêt heta dusembîdurust bikin û wê jina swêdî hez dikir kuMemo biçe cem wê û li mala wê wî karîxe-bxs bikin. Herwisa Memoyî got ku dezgirtiyêwê heye, U ew, fikra xwe, heznakc biçe cem

wê bo mabx we, ji ber ku qîzeke nerehet e ûnaxwaze xwe taloqetî kesekî weku wê bike.

Bi wan gotin û firovekirinên Memoyî çi gu-manek nema U nik min û ezji tingijîna xwehatim xware.

ji Nûdem No: 18 Havîn 1996

xwe re me. Hercareka ez torebibam ûcznê-zîkî fcredvc bibam, min rewfa U welatî di-anî berçavên xwe;pispisa niyas û kes û kar ûcîranan li ser min ya mêrê wê li derve û ewbi tenê bi keçê re hiftî û ka wan gotinan di-gelgilî û gazinên dayik û babên min ez çenddiêfandim.

Le, disalapêncem depiftî hatina min, fil-qênek mezin û hcvîbir bi j'iyana me kefi.

Min qet hizir nedikir ku Memo karekî wehabike, Uya U bin berikc vefartî xuyabû. Car-na dcrengyan hema biyekcar nedihate malû ez bi hindê qayil dikirim ku civînên wîycn siyasî û kuUurî û wexerên girêdayî wanabo dervcyî Stokholmê û dcrveyî Swêdê hene ûpirsa miUt û welati U cem wîji ya maU gi-ringtir e û weha dev li min digirt. Min ba-wer nedikir ku mêrê min derewan li min bi-ke û min bixapîne.

Rojeke fembiyê êvarî, ez û kiçên xwe li malbûn û Memo wekupiraniya van rojên dawi-yê bi mihaneya ku kombîneke wî bipartiyênsiyasî re heye ji mal derketibû. TeUfonê U-xist, hildigirim, jinek dipeyive û bi swêdî di-pirse ka Memo U mal eyan na û ka çima li-gorgotina xwe neçûye cem wê, mala wê. He-rçende swêdiya min ya pelifqeyejî U min ewJehim kir. Ezji kulovanka serê xwe heta bi-nêpiyan Urizîm û ezman li min ahzî. Lcji-na li ber teUJbnê li serpirsyarkirina xwe ber-dewam bû:

- Tu nizanî dc ew kengî hete mal?- Dibe spêdeya subehî.- Bibêjê ku KaroUt U benda teUfona teye.- Ez dikarim bizanim ka çi karê te bi

Memoyî heye?

Berî bersiva vêpirsiyara min bide keniyaûpafîgot:

- Tu dikarî vcpirsiyara xweji Memoyî bixwe bikî, U ka tu bibêj'e min ka tu li malawîçidikî?

Dema min gotiyê ku ez jina wt me, herweçku min xencerek li diU wc dayî û demekexwef dengji we nchat ûpafî be xatirxwestinteUfondeyna.

Êdî hewyana min nehat û min ji xwe regot ku xuyaye evjineyeya ku Memoji mindûrxistî ûji min dizî. Çav U min tarîbûn ûmin hezkir bizanim ka ewjin li kîderê dijît,bona ku biçim û destan bidim hefka wê ûbixendiqînim. Pirsyarên min piftî pirsa jinêzêdetir bûn û pa eger Memoyî ev hevaU hebeû neçûbe cem wê, pa xwene wî yeke din jîheye û niha li nik wêye? 0 bi dehan pirsyarûgumanên din di nava min de ariyan.

Piftî Memo hatiye mal ava xwe ya sar lieza min ya faryayî kir û ez bêdeng kirim ûgot ku çi tiftekî weha nîne û ez xeUt di swê-diya wêjinê gehiftime ûya rast ew hevala wîya cihê karîye û karê wan bi hevreye. Proje-yekî wan yê karî heye û divêt heta dusembîdurust bikin û wê jina swêdî hez dikir kuMemo biçe cem wê û li mala wê wî karîxe-bxs bikin. Herwisa Memoyî got ku dezgirtiyêwê heye, U ew, fikra xwe, heznakc biçe cem

wê bo mabx we, ji ber ku qîzeke nerehet e ûnaxwaze xwe taloqetî kesekî weku wê bike.

Bi wan gotin û firovekirinên Memoyî çi gu-manek nema U nik min û ezji tingijîna xwehatim xware.

ji Nûdem No: 18 Havîn 1996

Pey hindê bi çend rojekan, Memoyîgot kudaweteke kurdekî hevaU wî heye û divêt bi-çeyê, U wîpê nexwef e ezû keçpê re biçin, jiber ku alkuhol tê deye û her wehaji ber kudivêtpiftî dawetê derengî fev biçe cem heva-Utn bona ku heta subê kar bikin û kovaraxweya kurdî U datayê bidin.

Wê fevê Memo nezivirî mal. Roja dîtir,Zeyneba Mehemedê Sitiyê teUfona min kir ûgot:

- Eve tu çima wehayî, boçîxuyanabî?- Bo Zeyneb, ma çi bûye?

- Hey mala te ava, ne hosajî. Car û ba-ran were nav xelkê. Tu çima duhî nehatiyedaweta Bêwarî?

Bi rastî Memoyî negot daweta Bêwari yeheke da her çim. Ji ber kuyek mala Bêwarili welatî cîranên me bûn û du Zeyneb hevaUt

minya zaroktiyê, xwîfka Bêwariye. Minjîgote Zeynebê:

- Bawer bike Memoyî ne got ku dawetaBêwarîye, bes hind got ku daweta kurdekîye, U alkuhol tê de dihête vexwarin û hezne-kirji berzarokan ez bihêm.

- AlkuhoU çi, hê kurdên me wilo U neha-tine ku alkuhoU li dawetan jî vexwun. Birastîya xwef bû û Şivanjî tê de bistirî. Erêbaf bû hate bîra min, erêjinek digelMemoyîbû, ez dibêjim navê wê Perwîn bû, ew kîye?

- Çi...jin..., ezpirtêkçûm. Tu dibêjîjinekpê re bû, ewji kî bû?Ew kîye?

- Ez nizanim, U birayê min got kujaris e,

Zeynebêgot, xatirê xwe xwest û teUfon danî.Herê herê, karc wî û derketina wîya bi fev

û rojan eveye; çiina cem jin û keçên cur bi

cur e, yekê berdide bona ku yeke din bigre.

Piftîku roja din vegeriya ve malê mingazin-da xwejê kir û minjê xwestji min re bibêjeka Perwîn kîye. Lê U batî ku weku carên pê-fîn bi awayekî sûka xwe ji avê derbêxe, vê

carê xwe li min tal û tirf kir û li min kireqêrî ûji min xwest ku ez devê xwe bigrim ûpirsyarên wehajê nekim. Lê ez nefiyam devêxwe bigrim û min jê xwest ku rastiya pey-wendiya xwe bi wê kiçê reji min re bibêje.

Li fûna bersivdanê, wî destên xwe bilindki-rine min û ez dame ber feq û zilUh û pehî-nan.

Piftî wê bûyerê, wîji qam bire der û edî birengekî vekirî û Ofkira peywendiyên xweyênseksî bi keç ûjinên cur bi cur re domandin ûkurdên ew û ez nas dikirin pê agadarbûn.Ez û ew bûn qaçikê nav devê kurdên ku menas dikin. Afê gotgotkan jî bi geUk rengandihate gêran; hinan ku kêmanî bûn, digotinku Memo neheqiyê li DehtU dike û Debilji-neke bas û li berxwe rawestiyayîye, hinanjîkupiranî bûn, digotin ku heqê Memoye wi-sa bike, ji ber kujina wî nikare wî dilxwefbike û nikarexwe ligor rewfa swêdê pêfbixe.BeU, weha bû û gehifte guhên min ku wîyaswêdî û yafaris hêbzne û niha duyên din he-ne; yeke Şîlî ûya din romanî ye. Dibêjinjîkuji bilî wan yeke finUtndî û yeke swêdî jîhene. Her weçku Memo dixwaze bibe fehre-zayekî intemasyonal di warê seksê de. Di vê

hemû qonaxê de ez xizmetkara maU, zaro-kan û wî bûm û çi danûstandineke seksî dinavbera me de nemabû û em li seryek cihîjînedinivistin, heryek lijoreke cuda. Eve sal û

Nûdcm No: 18 Havin 1996 )}

Pey hindê bi çend rojekan, Memoyîgot kudaweteke kurdekî hevaU wî heye û divêt bi-çeyê, U wîpê nexwef e ezû keçpê re biçin, jiber ku alkuhol tê deye û her wehaji ber kudivêtpiftî dawetê derengî fev biçe cem heva-Utn bona ku heta subê kar bikin û kovaraxweya kurdî U datayê bidin.

Wê fevê Memo nezivirî mal. Roja dîtir,Zeyneba Mehemedê Sitiyê teUfona min kir ûgot:

- Eve tu çima wehayî, boçîxuyanabî?- Bo Zeyneb, ma çi bûye?

- Hey mala te ava, ne hosajî. Car û ba-ran were nav xelkê. Tu çima duhî nehatiyedaweta Bêwarî?

Bi rastî Memoyî negot daweta Bêwari yeheke da her çim. Ji ber kuyek mala Bêwarili welatî cîranên me bûn û du Zeyneb hevaUt

minya zaroktiyê, xwîfka Bêwariye. Minjîgote Zeynebê:

- Bawer bike Memoyî ne got ku dawetaBêwarîye, bes hind got ku daweta kurdekîye, U alkuhol tê de dihête vexwarin û hezne-kirji berzarokan ez bihêm.

- AlkuhoU çi, hê kurdên me wilo U neha-tine ku alkuhoU li dawetan jî vexwun. Birastîya xwef bû û Şivanjî tê de bistirî. Erêbaf bû hate bîra min, erêjinek digelMemoyîbû, ez dibêjim navê wê Perwîn bû, ew kîye?

- Çi...jin..., ezpirtêkçûm. Tu dibêjîjinekpê re bû, ewji kî bû?Ew kîye?

- Ez nizanim, U birayê min got kujaris e,

Zeynebêgot, xatirê xwe xwest û teUfon danî.Herê herê, karc wî û derketina wîya bi fev

û rojan eveye; çiina cem jin û keçên cur bi

cur e, yekê berdide bona ku yeke din bigre.

Piftîku roja din vegeriya ve malê mingazin-da xwejê kir û minjê xwestji min re bibêjeka Perwîn kîye. Lê U batî ku weku carên pê-fîn bi awayekî sûka xwe ji avê derbêxe, vê

carê xwe li min tal û tirf kir û li min kireqêrî ûji min xwest ku ez devê xwe bigrim ûpirsyarên wehajê nekim. Lê ez nefiyam devêxwe bigrim û min jê xwest ku rastiya pey-wendiya xwe bi wê kiçê reji min re bibêje.

Li fûna bersivdanê, wî destên xwe bilindki-rine min û ez dame ber feq û zilUh û pehî-nan.

Piftî wê bûyerê, wîji qam bire der û edî birengekî vekirî û Ofkira peywendiyên xweyênseksî bi keç ûjinên cur bi cur re domandin ûkurdên ew û ez nas dikirin pê agadarbûn.Ez û ew bûn qaçikê nav devê kurdên ku menas dikin. Afê gotgotkan jî bi geUk rengandihate gêran; hinan ku kêmanî bûn, digotinku Memo neheqiyê li DehtU dike û Debilji-neke bas û li berxwe rawestiyayîye, hinanjîkupiranî bûn, digotin ku heqê Memoye wi-sa bike, ji ber kujina wî nikare wî dilxwefbike û nikarexwe ligor rewfa swêdê pêfbixe.BeU, weha bû û gehifte guhên min ku wîyaswêdî û yafaris hêbzne û niha duyên din he-ne; yeke Şîlî ûya din romanî ye. Dibêjinjîkuji bilî wan yeke finUtndî û yeke swêdî jîhene. Her weçku Memo dixwaze bibe fehre-zayekî intemasyonal di warê seksê de. Di vê

hemû qonaxê de ez xizmetkara maU, zaro-kan û wî bûm û çi danûstandineke seksî dinavbera me de nemabû û em li seryek cihîjînedinivistin, heryek lijoreke cuda. Eve sal û

Nûdcm No: 18 Havin 1996 )}

nîve min seks nekiriye û ew her roj' yan herçend rojekan bijincn dostcn xwc dike û qetnabêj'e xwe ka ez çawa xwc bc seks digirim.Xwe eger ez bi kesekî din re rabikevim bêgu-man dê min bikuje. Zelam eûwî mafe hin-dî heyc her tiftekî bike, U nabejina wî wantiftan bike û divêt ez namûsa wî biparezim.

Vê dawiyê kîm dihîte mal û hindek caranku nahît, teUfonan jî nake. BeU, niha dest-pîkiriye dibîje ka diçe ba kîjanjinî, hcr we-çku dixwaze min baf birîndar bike û biîfî-ne. Berî çendekî min zanî kujineke wî yatirk û keçeke wî ya sî salî jî heye. Bi riyaZeynebî hejmara teUfona wîjina tirk bi destmin keft. Ez di teUfonî dc digel wî axiftim ûmin qaUt bextî xweyî refjî re kir û minjîxwest ku devji merî min berbide. Jina tirkgot ku Memo beUt xweje venake û dibîje kuji dil û can hezji wê dike û gotiye ku hezjite, fikra min, nake ûdîte berbide.

Weha wî dergehên hîviya li ber min biyekcarîgiritin. Vî dûmahiyîgote min:

- Tu baf bizanibe kuezdî heryê ho bim.Tu pî qayil bî û xwe be deng bikî û çi carapit pitî nekî ûji çi kesekî re qalajiyana menekî, te bemadim û de hosajiyana xwe birî-vebibîn. Lê hema tu dengekîji xwe bînî ûgilî ûgazinîn xwe U cem hevaUkî minyanjibirayîn xwe re bi teUfonî bikî, ez dî te ber-bidim. Baf bizane, te bcrbidim jî tu li virnamînî û divît tu biçiye cem malbata xwe liweUttî. Tu piftî berdanî bi gotina min nekîû fû bi kesekî U vir bikî, dî te kujim.

Wesa, rû bi rûgote min. Ezpir tirsiyam ûmin xwe U vî Swîda azad, Swîda azadiya

mirovan û azadiyan jinan, dît bîpift, bi tc-nê û diheme perçiqandin. Ez nizanim çi bi-kim; pî re bimînim dî her kul û derd û xemû tirs behra min û zarokan bin û dê her lidûmahiyîjî biçe ser bcrdanî. Daxwaza ber-danîjî bikim, kulmamla wî cwe û dîpirpîdilxwcf bekuczwî dawazî bi awayekî res-

mîjî bikim bona ku bikaribe bibîje ku ewdaxwazajina min bûûez U dijî nerawesti-yam. Ezjî dixwazim emji hevûdu biveqetinû serî minji vî sergîjiyî rehet bibe, U çareni-vîsa min û keçîn min piftî bcrdanî dî çi be?

Her çende eve heft sal in ez li vir dijîm, U

ez swîdiyî baf nizanim û weya rast bivît ez

bawemakim ez bikarim bi hîsanî biçim bonav kuUur û komebt Swîdî. Ez di nav xwede, xwe pîtir dibînim girêdayî kurdewariyîû hez dikim danûstandinen min bi kurdcn livir hebin û bi hîz bin. Weha, di nav kesînhevziman û hevkultur de, ez xwe dibînimku heme, heke wesa nebe ez ditirsim heftarîmin ji destên min derbikeve, berze bibim ûbibim keseke bîpbutsname û metirsiya wîjîU ser zarokîn min dî bîguman nebaf be. Ev-ca heke ez bhne berdan ew qebûl nake da-nûstandinên min bi kurdên vir hebin û heke

bi yekcarî qut neke dî hene kemkirin bonaku avrûya xwe di nav kurdên vir de biparîzeû mezinatiya xweya valaya siyasî li Kurdis-tana xweya vir bidomîne. Ez di wî bawerîjî de me heke ez li vî derî mam û min zibx-mekji xwe re dît kupî re bijîm dî derbekî limin bide. Ya vegerî bo webxtî, ezpir hezdi-kim biçim ve bajîrkî xwe, nav kes û karcnxwc ûjiyana xwe bi xwesî û ncxwcsiyan ve U

14 Nûdcm No: |8 Havin 1996

nîve min seks nekiriye û ew her roj' yan herçend rojekan bijincn dostcn xwc dike û qetnabêj'e xwe ka ez çawa xwc bc seks digirim.Xwe eger ez bi kesekî din re rabikevim bêgu-man dê min bikuje. Zelam eûwî mafe hin-dî heyc her tiftekî bike, U nabejina wî wantiftan bike û divêt ez namûsa wî biparezim.

Vê dawiyê kîm dihîte mal û hindek caranku nahît, teUfonan jî nake. BeU, niha dest-pîkiriye dibîje ka diçe ba kîjanjinî, hcr we-çku dixwaze min baf birîndar bike û biîfî-ne. Berî çendekî min zanî kujineke wî yatirk û keçeke wî ya sî salî jî heye. Bi riyaZeynebî hejmara teUfona wîjina tirk bi destmin keft. Ez di teUfonî dc digel wî axiftim ûmin qaUt bextî xweyî refjî re kir û minjîxwest ku devji merî min berbide. Jina tirkgot ku Memo beUt xweje venake û dibîje kuji dil û can hezji wê dike û gotiye ku hezjite, fikra min, nake ûdîte berbide.

Weha wî dergehên hîviya li ber min biyekcarîgiritin. Vî dûmahiyîgote min:

- Tu baf bizanibe kuezdî heryê ho bim.Tu pî qayil bî û xwe be deng bikî û çi carapit pitî nekî ûji çi kesekî re qalajiyana menekî, te bemadim û de hosajiyana xwe birî-vebibîn. Lê hema tu dengekîji xwe bînî ûgilî ûgazinîn xwe U cem hevaUkî minyanjibirayîn xwe re bi teUfonî bikî, ez dî te ber-bidim. Baf bizane, te bcrbidim jî tu li virnamînî û divît tu biçiye cem malbata xwe liweUttî. Tu piftî berdanî bi gotina min nekîû fû bi kesekî U vir bikî, dî te kujim.

Wesa, rû bi rûgote min. Ezpir tirsiyam ûmin xwe U vî Swîda azad, Swîda azadiya

mirovan û azadiyan jinan, dît bîpift, bi tc-nê û diheme perçiqandin. Ez nizanim çi bi-kim; pî re bimînim dî her kul û derd û xemû tirs behra min û zarokan bin û dê her lidûmahiyîjî biçe ser bcrdanî. Daxwaza ber-danîjî bikim, kulmamla wî cwe û dîpirpîdilxwcf bekuczwî dawazî bi awayekî res-

mîjî bikim bona ku bikaribe bibîje ku ewdaxwazajina min bûûez U dijî nerawesti-yam. Ezjî dixwazim emji hevûdu biveqetinû serî minji vî sergîjiyî rehet bibe, U çareni-vîsa min û keçîn min piftî bcrdanî dî çi be?

Her çende eve heft sal in ez li vir dijîm, U

ez swîdiyî baf nizanim û weya rast bivît ez

bawemakim ez bikarim bi hîsanî biçim bonav kuUur û komebt Swîdî. Ez di nav xwede, xwe pîtir dibînim girêdayî kurdewariyîû hez dikim danûstandinen min bi kurdcn livir hebin û bi hîz bin. Weha, di nav kesînhevziman û hevkultur de, ez xwe dibînimku heme, heke wesa nebe ez ditirsim heftarîmin ji destên min derbikeve, berze bibim ûbibim keseke bîpbutsname û metirsiya wîjîU ser zarokîn min dî bîguman nebaf be. Ev-ca heke ez bhne berdan ew qebûl nake da-nûstandinên min bi kurdên vir hebin û heke

bi yekcarî qut neke dî hene kemkirin bonaku avrûya xwe di nav kurdên vir de biparîzeû mezinatiya xweya valaya siyasî li Kurdis-tana xweya vir bidomîne. Ez di wî bawerîjî de me heke ez li vî derî mam û min zibx-mekji xwe re dît kupî re bijîm dî derbekî limin bide. Ya vegerî bo webxtî, ezpir hezdi-kim biçim ve bajîrkî xwe, nav kes û karcnxwc ûjiyana xwe bi xwesî û ncxwcsiyan ve U

14 Nûdcm No: |8 Havin 1996

wir bi xelkî xwe re bibim serî. Lê ne wehahîsan e, U u>î derî, bojineka mîrî wî berda-yî û ji Swîde derêxistî çi buhayekî min na-mîne û nikarim çi mîran bikim.ji berkuyaberdayî me û her wehajî dî gotinên xerab bimin ve hîne nûsandin. Minji bîr kir ku bi-bîjim ku dayika min ji çavan korebûye ûbabî min beri du mehan miriye. Weha rewfpir zehmet buye û birayan jî jin û zarokînxwe hene û rewfa wanya abûrî wekepirani-ya xelkê Kurdistanî Uiwaz û jihevketiye. Ev-ca ezjî biçim û bibim barê ser miUn wanjimin repirsext û qurs e ez weha bijîm. Karjîbi zehmete bi dest min bikevin. Eger ez vîhemûyîjî bidim aliyekî ûezne di xema xwede bim, divî ez hizra zarokên xwe ûpêferojawan bikim ûya çêtirji wan re hilbijêrim.

Min pîr teUfona hevaUkî wî kir ktt pesnêwî di nav kurdên vê derî de geUk dihête hil-dan. Ewji min mezintir e û wî destê nivîsî-nêjî heye û sî çar zimanekanjî dizane û ewjî gire gireke û serekê rêxistineke kurdan yali vê derîye ûya ku xebatî li vir bo azadiki-rina Kurdistanê dike. Min bi teUJbnê giU ûgazinîn xwe gihandinî û min daxwaza fîretû arîkariyîjî kir. Pirsa herigirîngya ku ba-Ut wî kesî kifandî, pirsa seksî bû û ka çawaez dikarim xwe bîtir ji sal û nîvan bî seks

bigrim. Ka ez çawan wî tadariyî lixwe u Za-

fî xwe dikim. Peyvîn wik digotin, bi wanbîra min û çavîn Memoyî yên seksî yên kumin U ser Cûdî dîtîn dianîn. Hema baf bûbi teUfonî ez digel diaxifiim. Ez bi bawerimeger ew nîzîkî min ba, da desi bo wan pey-vbt wî çîbin û da minyaji aliyî Utfî vejî te-

peser kirî êxe binfifareke din.Duhî min meheke bîhinvedanîji cihî kari

stand û min evro daxwaza berdanê bi nivîs-kî pîfkêf kiriye. Her îro ez çûm ba polîsîjî,min pirs hemûjîregot û min gotjî ku minbiryardaye ku dê li vir bim, de hewiUiim livirfitbikim û ez ditirsim ku ew min bikuje.

Min ev biryar daye ku serê xwe bilind bi-kim, qanûna heyî bo parastina xwe û mafenxwe bikarbînim, seri li ber çi rengekî bin-destkirinê neçemînim, U hêvîdar im hûnyenxwedî wujdan û bi mirwet û baf min û yênweke min dijiyan û berxwedana xwe de bitenî nehêlin. "

Ji min re bû mereqeke mezin bizanim kaew jina ev name nivîsî kî.ye û bizanim kaniha di çi rewjê de ye. Lê bi riya nameyê ûzerfê wê bi tenê ez vê nekeftim, ji berku nenavê wê yê rast û ne jî adresê wê li ser e.

Min pirsyar ji jina Babê Gulê kir, wê gotku mêrê wê behsê gelek nameyan û pirsêncur bi curên wan dikir, lê wî kêm car na-vên kesên ku problemên xwe yên taybetî jêre dinivîsandin, jê re digotin.

Rojekê dayika Gulê telefona min kir ûgot ku jineke kurd jê re telefon kir û serx-wejî li wê kir û her wisa pirsyara nameyênmêrê wê kir. "Wê got ku wê nameyek ji

mêrê min re jandibû û wî li berbû wê bikepirtûkek û dipirsî ka ew kiriye pirtûk yanna û eger kiribe pirtûk, ew amadeye ku jiçapkirina wê re arîkar be". Her weha dayi-ka Gulê got jî ku wê ji wê jinê re goiye kuhemû name û destnivîs li cem min in, jikramin û telefona min daye wê, bona ku di

Nûdem No: 18 Havîn 1996 j;

wir bi xelkî xwe re bibim serî. Lê ne wehahîsan e, U u>î derî, bojineka mîrî wî berda-yî û ji Swîde derêxistî çi buhayekî min na-mîne û nikarim çi mîran bikim.ji berkuyaberdayî me û her wehajî dî gotinên xerab bimin ve hîne nûsandin. Minji bîr kir ku bi-bîjim ku dayika min ji çavan korebûye ûbabî min beri du mehan miriye. Weha rewfpir zehmet buye û birayan jî jin û zarokînxwe hene û rewfa wanya abûrî wekepirani-ya xelkê Kurdistanî Uiwaz û jihevketiye. Ev-ca ezjî biçim û bibim barê ser miUn wanjimin repirsext û qurs e ez weha bijîm. Karjîbi zehmete bi dest min bikevin. Eger ez vîhemûyîjî bidim aliyekî ûezne di xema xwede bim, divî ez hizra zarokên xwe ûpêferojawan bikim ûya çêtirji wan re hilbijêrim.

Min pîr teUfona hevaUkî wî kir ktt pesnêwî di nav kurdên vê derî de geUk dihête hil-dan. Ewji min mezintir e û wî destê nivîsî-nêjî heye û sî çar zimanekanjî dizane û ewjî gire gireke û serekê rêxistineke kurdan yali vê derîye ûya ku xebatî li vir bo azadiki-rina Kurdistanê dike. Min bi teUJbnê giU ûgazinîn xwe gihandinî û min daxwaza fîretû arîkariyîjî kir. Pirsa herigirîngya ku ba-Ut wî kesî kifandî, pirsa seksî bû û ka çawaez dikarim xwe bîtir ji sal û nîvan bî seks

bigrim. Ka ez çawan wî tadariyî lixwe u Za-

fî xwe dikim. Peyvîn wik digotin, bi wanbîra min û çavîn Memoyî yên seksî yên kumin U ser Cûdî dîtîn dianîn. Hema baf bûbi teUfonî ez digel diaxifiim. Ez bi bawerimeger ew nîzîkî min ba, da desi bo wan pey-vbt wî çîbin û da minyaji aliyî Utfî vejî te-

peser kirî êxe binfifareke din.Duhî min meheke bîhinvedanîji cihî kari

stand û min evro daxwaza berdanê bi nivîs-kî pîfkêf kiriye. Her îro ez çûm ba polîsîjî,min pirs hemûjîregot û min gotjî ku minbiryardaye ku dê li vir bim, de hewiUiim livirfitbikim û ez ditirsim ku ew min bikuje.

Min ev biryar daye ku serê xwe bilind bi-kim, qanûna heyî bo parastina xwe û mafenxwe bikarbînim, seri li ber çi rengekî bin-destkirinê neçemînim, U hêvîdar im hûnyenxwedî wujdan û bi mirwet û baf min û yênweke min dijiyan û berxwedana xwe de bitenî nehêlin. "

Ji min re bû mereqeke mezin bizanim kaew jina ev name nivîsî kî.ye û bizanim kaniha di çi rewjê de ye. Lê bi riya nameyê ûzerfê wê bi tenê ez vê nekeftim, ji berku nenavê wê yê rast û ne jî adresê wê li ser e.

Min pirsyar ji jina Babê Gulê kir, wê gotku mêrê wê behsê gelek nameyan û pirsêncur bi curên wan dikir, lê wî kêm car na-vên kesên ku problemên xwe yên taybetî jêre dinivîsandin, jê re digotin.

Rojekê dayika Gulê telefona min kir ûgot ku jineke kurd jê re telefon kir û serx-wejî li wê kir û her wisa pirsyara nameyênmêrê wê kir. "Wê got ku wê nameyek ji

mêrê min re jandibû û wî li berbû wê bikepirtûkek û dipirsî ka ew kiriye pirtûk yanna û eger kiribe pirtûk, ew amadeye ku jiçapkirina wê re arîkar be". Her weha dayi-ka Gulê got jî ku wê ji wê jinê re goiye kuhemû name û destnivîs li cem min in, jikramin û telefona min daye wê, bona ku di

Nûdem No: 18 Havîn 1996 j;

wê pitsê de bi min re bi peyive. Ez pir me-reqdarê telefona wê jinê bûm, her ku tele-fonekê lê xistiba, ya ji min ve dê ew jin beû dê weha dawiya wê çîrokê zanim. Lê eve

du meh bi ser pirsîna jinê ve derbasbûn ûwê çi peywendiyek bi min nekir.

Berî çar rojan û bi durustî roja jembî yabuhurî, ez li ber derê sefareta Tirkiyê bûm,digel çend sed kurdekan bejdarî xwenîjan-danekê li dijî êrija Tirkiya bo nav Kurdis-tana bajûr dibûm, dema ji nijkave jinekaesmer ya bejin kurt xwe nêzîkî min kirî, si-lav li min kirî û gotî:

- Merheba mamosta, got û destê xwe jîdirêjî destê min kir.

- Merheba xwîjkê, li ser çavan, min ev

bersiv lê da û min hindî hizra xwe kir kaew kî ye lê min nasnekir.

- Ez dibêjim me berî niha hevûdu nedî-tiye lê min ji xelkî dengûbasên te bihîstineû weha ez te nasdikim, hetweçku dizanîmin dixwest wê pirsyarê jê bikim.

Axiftina xwe domand û got:- Ez gelek wextê te nastînim, lê ez dix-

wazim vê nameyê bigehînim destê te, digelaxiftina xwe name jî xiste nav destê min.

- Ev çi name ye û kê ji min re jandiye?Lê wê bersiva pirsyara min neda û got:

- Bibure, ez bi lez im, lê ku tu nameyêbixwînî dê bizanî ka ji ba kê hatiye, ewaxiftina xwe got û xatir xwest û zû ji ber ça-vên min wunda bû.

Her zû wê gavê min ew name vekir ûmin dest bi xwendina wê kir. Name ji wêDelalê bû ya ku min berî niha çîroka wê di

nameya wê de bo Babê Gulê ji we re berç-avkirî û her bi eynî destxetî jî ye. Bê kêm-kirin û bê li ser zêdekirin û ji bo zû gihajti-na wê bo ber destên we, ez li vir deqa wêbelav dikim:

"Piftî fef mehîn daxwazkirina berdanî ezbi awayekî resmî bûm jineke berdayî û îdîmin xaniyî xwe hebû û herdu keçîn min jîbi min re ne û ez niha U Erikson befî eUkti-ronîk kar dikim. Memoyî geUk hewibJanmin bitirsîne û webike ku ez vebigerim ve

Tirkiyî U bîtirji kerbîn wî ûji bona ku b't-

zane ku nikare heta hetayî tadariyî bike ûbona ku ezjî baweriye bi xwe bînim, bibimxwediya biryara xwe, min guhdariya wî ûgejen wî nekir û min jî gej Ukirin ku ez hergotineka wî bigehînim polîsî.

Piftî geUk teUfon û geflîkirinîn wî, polîsîez agadarkirim ku wan gefli wî kirine ûjîxwestine dev ji min berbide. Piftî hîngî bo

heyamekî bebt xweji min vekir. Ez ketim dihundurî Komîteya swêdiyan ya parastinamafen mirovî kurd û her weha xaça soraswêdî de. Ez niha dixwazim xwe hemji ali-yî zimanî swedî ve û hem ji aliyî xwerew-fenbîrkimî ve li gor komelgehî vî derî pîfvebibim, ew jî bi befdarbûnê di kurscn cudade, bi xwendina rojname, kovar, pirtiik û bitêkilîkirinî bi kesîn rewfcnbîr û inteUktuwe-Un me û vî weUtti. Ez her wisa giraniya xe-bata xwe, di wextîn xweyîn vala de, didimser pirsa zedekirina dostan bo miUtî me yîperifan û zîdekirina dengbi nerazîbûnî U

dijî siyaseta dagîrkima Kurdistanc, perç-iqandina majen mirovî û mirovî li weLttê

]{ Nûdem No: 18 Havîn 1996

wê pitsê de bi min re bi peyive. Ez pir me-reqdarê telefona wê jinê bûm, her ku tele-fonekê lê xistiba, ya ji min ve dê ew jin beû dê weha dawiya wê çîrokê zanim. Lê eve

du meh bi ser pirsîna jinê ve derbasbûn ûwê çi peywendiyek bi min nekir.

Berî çar rojan û bi durustî roja jembî yabuhurî, ez li ber derê sefareta Tirkiyê bûm,digel çend sed kurdekan bejdarî xwenîjan-danekê li dijî êrija Tirkiya bo nav Kurdis-tana bajûr dibûm, dema ji nijkave jinekaesmer ya bejin kurt xwe nêzîkî min kirî, si-lav li min kirî û gotî:

- Merheba mamosta, got û destê xwe jîdirêjî destê min kir.

- Merheba xwîjkê, li ser çavan, min ev

bersiv lê da û min hindî hizra xwe kir kaew kî ye lê min nasnekir.

- Ez dibêjim me berî niha hevûdu nedî-tiye lê min ji xelkî dengûbasên te bihîstineû weha ez te nasdikim, hetweçku dizanîmin dixwest wê pirsyarê jê bikim.

Axiftina xwe domand û got:- Ez gelek wextê te nastînim, lê ez dix-

wazim vê nameyê bigehînim destê te, digelaxiftina xwe name jî xiste nav destê min.

- Ev çi name ye û kê ji min re jandiye?Lê wê bersiva pirsyara min neda û got:

- Bibure, ez bi lez im, lê ku tu nameyêbixwînî dê bizanî ka ji ba kê hatiye, ewaxiftina xwe got û xatir xwest û zû ji ber ça-vên min wunda bû.

Her zû wê gavê min ew name vekir ûmin dest bi xwendina wê kir. Name ji wêDelalê bû ya ku min berî niha çîroka wê di

nameya wê de bo Babê Gulê ji we re berç-avkirî û her bi eynî destxetî jî ye. Bê kêm-kirin û bê li ser zêdekirin û ji bo zû gihajti-na wê bo ber destên we, ez li vir deqa wêbelav dikim:

"Piftî fef mehîn daxwazkirina berdanî ezbi awayekî resmî bûm jineke berdayî û îdîmin xaniyî xwe hebû û herdu keçîn min jîbi min re ne û ez niha U Erikson befî eUkti-ronîk kar dikim. Memoyî geUk hewibJanmin bitirsîne û webike ku ez vebigerim ve

Tirkiyî U bîtirji kerbîn wî ûji bona ku b't-

zane ku nikare heta hetayî tadariyî bike ûbona ku ezjî baweriye bi xwe bînim, bibimxwediya biryara xwe, min guhdariya wî ûgejen wî nekir û min jî gej Ukirin ku ez hergotineka wî bigehînim polîsî.

Piftî geUk teUfon û geflîkirinîn wî, polîsîez agadarkirim ku wan gefli wî kirine ûjîxwestine dev ji min berbide. Piftî hîngî bo

heyamekî bebt xweji min vekir. Ez ketim dihundurî Komîteya swêdiyan ya parastinamafen mirovî kurd û her weha xaça soraswêdî de. Ez niha dixwazim xwe hemji ali-yî zimanî swedî ve û hem ji aliyî xwerew-fenbîrkimî ve li gor komelgehî vî derî pîfvebibim, ew jî bi befdarbûnê di kurscn cudade, bi xwendina rojname, kovar, pirtiik û bitêkilîkirinî bi kesîn rewfcnbîr û inteUktuwe-Un me û vî weUtti. Ez her wisa giraniya xe-bata xwe, di wextîn xweyîn vala de, didimser pirsa zedekirina dostan bo miUtî me yîperifan û zîdekirina dengbi nerazîbûnî U

dijî siyaseta dagîrkima Kurdistanc, perç-iqandina majen mirovî û mirovî li weLttê

]{ Nûdem No: 18 Havîn 1996

meyî bindest û dabefkiri.Ha... min ji bîr kir bibîjim ku piftî ti-

mambûna fef mehên li benda xweberdanîmin xurtekî kurd di kurseke civaknasiyê denas kir ûpiftî demekê, dostaniya me bi hevû-du re zêdebû. Eve /j saUn wîye li Swêdêyeû navî wî Şahîn e. Ev kesî vî carê, ne biçavziUtkanî bû hevaU min, U piftî nîzîkîpenc mehîn bi hevûdu re danûstandinî minew bankire cem xwe mal. Şahînî xaniyê xwehebû û piraniya rojan piftî karî dihate malamin, U bi fev nedima. Wîpir hezji zarokênmin dikir û her wisa zarokanjî hiyê xwe da-bû wî. Min weha hizir dikir ku herna Me-mo bi vê çendê bizanibe wê dinyayê biquli-pîne ser hevûdu û bêguman wîpê zanîbû U

çi dengê wî nebû û min got xwe dibe ku devji rahêbma min berdabe ûji vegera min bê-

hêvî bûye û naxwaze çi sergêjiyanji xwe re liSwedî çîbike.

Rojekî seet heftî êvarî, ez û keiçên xwe bitenê li mal bûn û Şahîn wê rojê nehatibûnik me. Dergehê xaniyê me hate qutan, dikune de dinerim dibînim ku polîs li ber derîye. Vedikim, polîspênasnameya xwe û kaxe-zeke destûra pifkinandina xanî nîfa min di-de û dibêjin ku wan fermana sehûsîkirinaxaniyî min heye.

- Çi qewmiye ku hûn xaniyê min bipifki-nin?! Min bi hêbetbûn pirsyarji wan kir.

- Em niha nizanin, polîsîgot. Em dêpêfi-yê sehkinî û da bizanîn ka dê çawabe.

Piftî wê axiftina xwe polîsan seyê xwe yîmezin dapîfiya xwe û ketine hundurê xanî.Eza ku geUkji xwe bawer ku min seda sed çi

xerabiyek nekiriyepir tirsiyam û bû qute qu-ta diU min. Keçen minjî tirsiyan û revîn bo

hembêzên min. Ev hatina polîsî ya ji nifkave, polîs û mîtên tirkan anîn bîra min demakuji nifka ve êrif dikire navmaUtn û ew di-anîn serê mirovan yên ku kes neîne serê hey-

wananjî. Çi kun û quUtç neman ku seye biwan re ew ne rakifandînê. Pafî, ji nifka ve se

li ber textê min yê nivistinê rawestiya û bûhew hewa wî, sere xwe dirêjî bin textî kir,

her weku digote polîsan ha eve ew tift li vê

derêye. Her zûpolîsan textji cihê wî livand.Berê xwe didimê ku wan kîsekê spîyê naylo-nîyê bi tiftekê spîyê mînapodrê dagirtîji er-dî rakir. Polîsê ku kîs rakirî vekir û tilîkaxwe têhibtnd, ew tiliya podir pêvemayî nêzî-kî difna xwe kir, bêhin kir, pafî zimanê xweji devê xwe anî derê, dirêjî podirê kir, tamkir ûpafî tifkir ûgot hevaUn xwe:

- Rast e, ev e ew e.

Her wîpolîsîgote min:- Fermo ligel me were polîsxaneyê, te mafe

advokatekî heye û tu berpirsyarî ji her goti-nekexwe.

Ezji wê hemû bûyerê û wan gotinên polîsîbê hif mabûm û min nedizanî ka çi ritdide ûmin bawer nedikir ku ew rastiye.

- Niha hûn nabêjin min ka hûn hatinemaht min çi û ka eve çiye we di mala min dedi wî kîsê hanê de dîtî? min bi xeyidîn û neli ser xwepirsyarji wan kir.

- Ev eroyîn e, me li maUt te girtiye, polîsêku eroyîn di destan de got. Evro spêdeyê aga-dariyek bi teUfonîji me re hatibû ku te ero-yîn li maUt xwe vefartiye.

Nûdem No: 18 Havîn 1996 37

meyî bindest û dabefkiri.Ha... min ji bîr kir bibîjim ku piftî ti-

mambûna fef mehên li benda xweberdanîmin xurtekî kurd di kurseke civaknasiyê denas kir ûpiftî demekê, dostaniya me bi hevû-du re zêdebû. Eve /j saUn wîye li Swêdêyeû navî wî Şahîn e. Ev kesî vî carê, ne biçavziUtkanî bû hevaU min, U piftî nîzîkîpenc mehîn bi hevûdu re danûstandinî minew bankire cem xwe mal. Şahînî xaniyê xwehebû û piraniya rojan piftî karî dihate malamin, U bi fev nedima. Wîpir hezji zarokênmin dikir û her wisa zarokanjî hiyê xwe da-bû wî. Min weha hizir dikir ku herna Me-mo bi vê çendê bizanibe wê dinyayê biquli-pîne ser hevûdu û bêguman wîpê zanîbû U

çi dengê wî nebû û min got xwe dibe ku devji rahêbma min berdabe ûji vegera min bê-

hêvî bûye û naxwaze çi sergêjiyanji xwe re liSwedî çîbike.

Rojekî seet heftî êvarî, ez û keiçên xwe bitenê li mal bûn û Şahîn wê rojê nehatibûnik me. Dergehê xaniyê me hate qutan, dikune de dinerim dibînim ku polîs li ber derîye. Vedikim, polîspênasnameya xwe û kaxe-zeke destûra pifkinandina xanî nîfa min di-de û dibêjin ku wan fermana sehûsîkirinaxaniyî min heye.

- Çi qewmiye ku hûn xaniyê min bipifki-nin?! Min bi hêbetbûn pirsyarji wan kir.

- Em niha nizanin, polîsîgot. Em dêpêfi-yê sehkinî û da bizanîn ka dê çawabe.

Piftî wê axiftina xwe polîsan seyê xwe yîmezin dapîfiya xwe û ketine hundurê xanî.Eza ku geUkji xwe bawer ku min seda sed çi

xerabiyek nekiriyepir tirsiyam û bû qute qu-ta diU min. Keçen minjî tirsiyan û revîn bo

hembêzên min. Ev hatina polîsî ya ji nifkave, polîs û mîtên tirkan anîn bîra min demakuji nifka ve êrif dikire navmaUtn û ew di-anîn serê mirovan yên ku kes neîne serê hey-

wananjî. Çi kun û quUtç neman ku seye biwan re ew ne rakifandînê. Pafî, ji nifka ve se

li ber textê min yê nivistinê rawestiya û bûhew hewa wî, sere xwe dirêjî bin textî kir,

her weku digote polîsan ha eve ew tift li vê

derêye. Her zûpolîsan textji cihê wî livand.Berê xwe didimê ku wan kîsekê spîyê naylo-nîyê bi tiftekê spîyê mînapodrê dagirtîji er-dî rakir. Polîsê ku kîs rakirî vekir û tilîkaxwe têhibtnd, ew tiliya podir pêvemayî nêzî-kî difna xwe kir, bêhin kir, pafî zimanê xweji devê xwe anî derê, dirêjî podirê kir, tamkir ûpafî tifkir ûgot hevaUn xwe:

- Rast e, ev e ew e.

Her wîpolîsîgote min:- Fermo ligel me were polîsxaneyê, te mafe

advokatekî heye û tu berpirsyarî ji her goti-nekexwe.

Ezji wê hemû bûyerê û wan gotinên polîsîbê hif mabûm û min nedizanî ka çi ritdide ûmin bawer nedikir ku ew rastiye.

- Niha hûn nabêjin min ka hûn hatinemaht min çi û ka eve çiye we di mala min dedi wî kîsê hanê de dîtî? min bi xeyidîn û neli ser xwepirsyarji wan kir.

- Ev eroyîn e, me li maUt te girtiye, polîsêku eroyîn di destan de got. Evro spêdeyê aga-dariyek bi teUfonîji me re hatibû ku te ero-yîn li maUt xwe vefartiye.


- Bcxtî Xudî ez û eroyîn, bû bexte bcxtamin. Ev ne karî min c û safiyek di vîpirsîdeheye.

- Em nizanin ka ev karî teyeyanyî kesekî

din e, U eve me eroyîn U ber çavîn te û vanpolîsên din di maUt te de girtiye, evcafermobi me re were poUsxaneye heta ku em rastiyavî çendî dizanin.

- 0 ez çi li keçbt xwe bikim, piftî ku ezbîhhîbûm û min zanî ku dî min bibin minevpirsyara xwe arasteyîpolîsî kir:

- Em dî niha wanjî bi te re b'tbin poUsxa-

neyî û tu li wî derî teUfona kesekîxweyî nasbike ku wan bibe cem xwe heta ktt bizanînka dî çawa be.

Weha ez hatim girtin û li ser pîstirîn tifttawanbarkirin. Min tcUfona Şahînî da polî-sî bona ku ew teUfona wî bikin û ew bihît ûkeçan bibe cem xwe U Şahîn ne li mal bû.Evca min teUfona Zeynebî dapolîsî û xuyaye

ku ew li mal bûji ber ku polîs hatin keçên

minji min standin ûgotin ku Zeyneb hatiyeû dî wan bi xwe re bibe mal û polîsîjî teq-wa U wî kiriye ku çavî wî li wan be heta kuez vedigerim mal

Piftî birina zarokan, polîsî dest bi pirsya-ranji min li ser wan 250 gramên eroyînî kirû ka minji cem kî anîne û de bime nik kî.Hindî ez hatim ku wan Ubigehînim ku ha-ya minji wî eroyînî tuneye U wan bawerjimin nekir. Bi rastî ez neîfandim û nejî dest-direjkariyek kire ser min, U bi metodîn xweybt pisîkobjîk û ligor redana qanûnî hewil-dan rastiya wî eroyînî û ka çawa gehiftiyenav xaniyî min bizanin. Yekser advokatekjî

ji min re anîn bona ku maje min bipareze ûberevaniyî ji min bike. Min çi digotc polîsîhcr eynî tiftî digote advokatî jî. Advokatîxwestji min bizane ka kî dihîte maUt min ûpiftî ku zanî ku bes Şahîn dihîte nik min,wîgumana xwe bire ser Şahînî, U ez bi dij-warî li dijî wî gumana wî rawestiyam ûminjî xwest ku bi hîç rengekî wî hizra xwenegehînepolîsî.

Piftîsî rojînpiripirsyarkirin û lidûçûnanpolîsîji min xwest ku ez bi wan re arîkarbim, ji bona ku ew bikaribin zû min berbi-din û gotin ku her eynî wî kesîyî ku agadarîU ser min dayî agadariyeke din daye wan kuŞahînî hevaU min ew eroyîn li maUt min ve-

fartiye û ev geUk care weha dike. Ew gotinawan qet neçû di serê min de, Uw min yekserû bîyekûdu got:

- Qet rastîji bo vî gumanî nîne û Şahîntiftî weha nake.

Lîpolîsyî li sergotina xwe rik bû ûji minnavnîfan û hejmara teUfona wî xwestin. Lipîfiyî min nexwest wan bidime polîsî, U lidawiye min gote xwe ku ew mirovekî baf be

û ev nekiribe dî hîte berdan û heke wî ev tif-te kiribe û mirovekî di rastiya xwe deyî we-ha be, hema biUt bigrin û biUt bigehe sizayîxwe û wisa min biyapolîsî kir.

Piftî hîngî bi nîv seetî polîsî ez berdam ûdema ku hatime mal dibînim ku Zeyneb U

wir bi keçên min re ye û wî got ku Şahînpiftî karî heta derengî fev dihate cem zaro-kan û xwest bihîte cem tejî Upolîsî rî neda-buyî. Min zanî ku piftî berdana min bi se-

etekîpolîsî Şahtn girt û bi rastt ezpirpî îfi-


- Bcxtî Xudî ez û eroyîn, bû bexte bcxtamin. Ev ne karî min c û safiyek di vîpirsîdeheye.

- Em nizanin ka ev karî teyeyanyî kesekî

din e, U eve me eroyîn U ber çavîn te û vanpolîsên din di maUt te de girtiye, evcafermobi me re were poUsxaneye heta ku em rastiyavî çendî dizanin.

- 0 ez çi li keçbt xwe bikim, piftî ku ezbîhhîbûm û min zanî ku dî min bibin minevpirsyara xwe arasteyîpolîsî kir:

- Em dî niha wanjî bi te re b'tbin poUsxa-

neyî û tu li wî derî teUfona kesekîxweyî nasbike ku wan bibe cem xwe heta ktt bizanînka dî çawa be.

Weha ez hatim girtin û li ser pîstirîn tifttawanbarkirin. Min tcUfona Şahînî da polî-sî bona ku ew teUfona wî bikin û ew bihît ûkeçan bibe cem xwe U Şahîn ne li mal bû.Evca min teUfona Zeynebî dapolîsî û xuyaye

ku ew li mal bûji ber ku polîs hatin keçên

minji min standin ûgotin ku Zeyneb hatiyeû dî wan bi xwe re bibe mal û polîsîjî teq-wa U wî kiriye ku çavî wî li wan be heta kuez vedigerim mal

Piftî birina zarokan, polîsî dest bi pirsya-ranji min li ser wan 250 gramên eroyînî kirû ka minji cem kî anîne û de bime nik kî.Hindî ez hatim ku wan Ubigehînim ku ha-ya minji wî eroyînî tuneye U wan bawerjimin nekir. Bi rastî ez neîfandim û nejî dest-direjkariyek kire ser min, U bi metodîn xweybt pisîkobjîk û ligor redana qanûnî hewil-dan rastiya wî eroyînî û ka çawa gehiftiyenav xaniyî min bizanin. Yekser advokatekjî

ji min re anîn bona ku maje min bipareze ûberevaniyî ji min bike. Min çi digotc polîsîhcr eynî tiftî digote advokatî jî. Advokatîxwestji min bizane ka kî dihîte maUt min ûpiftî ku zanî ku bes Şahîn dihîte nik min,wîgumana xwe bire ser Şahînî, U ez bi dij-warî li dijî wî gumana wî rawestiyam ûminjî xwest ku bi hîç rengekî wî hizra xwenegehînepolîsî.

Piftîsî rojînpiripirsyarkirin û lidûçûnanpolîsîji min xwest ku ez bi wan re arîkarbim, ji bona ku ew bikaribin zû min berbi-din û gotin ku her eynî wî kesîyî ku agadarîU ser min dayî agadariyeke din daye wan kuŞahînî hevaU min ew eroyîn li maUt min ve-

fartiye û ev geUk care weha dike. Ew gotinawan qet neçû di serê min de, Uw min yekserû bîyekûdu got:

- Qet rastîji bo vî gumanî nîne û Şahîntiftî weha nake.

Lîpolîsyî li sergotina xwe rik bû ûji minnavnîfan û hejmara teUfona wî xwestin. Lipîfiyî min nexwest wan bidime polîsî, U lidawiye min gote xwe ku ew mirovekî baf be

û ev nekiribe dî hîte berdan û heke wî ev tif-te kiribe û mirovekî di rastiya xwe deyî we-ha be, hema biUt bigrin û biUt bigehe sizayîxwe û wisa min biyapolîsî kir.

Piftî hîngî bi nîv seetî polîsî ez berdam ûdema ku hatime mal dibînim ku Zeyneb U

wir bi keçên min re ye û wî got ku Şahînpiftî karî heta derengî fev dihate cem zaro-kan û xwest bihîte cem tejî Upolîsî rî neda-buyî. Min zanî ku piftî berdana min bi se-

etekîpolîsî Şahtn girt û bi rastt ezpirpî îfi-


yam, U ezyapift rast bûm ku ew ne karî Şa-hînîye. Lîprobkm di hindî deye, hemagir-tin bi tenî U ser tifteke weha genî bese ku mi-rovî pîs bike û mirovî paqij ji nav de azarbide. Şahînî hewibJa polîsî têbigehîne ku ewne karî wîye û nejî karî min e û divî kukesekî dî di vî meseU de hebe. Rojekî advo-katî Şahînî hate cem min û ev gumana Şa-hînî gehande min. Li pîfiyî ez pî nerehetbiim. Ji ber ku, bi dîtina min ya wî gavî,eger Şahîn fika dibe ku kesekî sêyem dipirsîde heye, divî ku ew kes hatibe maUt min ûwî çaxî ku Şahînî ew kes ne anîbe maUt

min, divî ez bimya ku ew anîbe mal, ji berku kilîtbt xanî bes li nik me herduwan bi te-nê hene. Lî advokatî pirsyareke din ji minkir:

- Aya kesek heye ku neyarî te û Şahînî be?

- Bes Memoye yî ku hezji me neke, piftîgeUk hizirkirinî min evgot.

Advokatî got ku polîsî dengî wî kese kuagadari li ser me dane tomar kiriye it ewhezdike digel wî biçim ba polîsî bona kuguhdariya wî dengî bikim belkî binyasim.Ezpbe çûm, U li pîfiyî polîsîpêfniyara ad-vokatî nepejirand ji ber nihîniya pirsî û neku xwediye dengî binase û çipeywendiya wîbi eroyînî jî nebe û bibe egera probUminedin. Lî, pafî biya advokatî kirin û wekirinku ez guhdariya wî dengî bikim. Deng yîMemoyî bû ûpolîsî bêtirji sî caranpirsyarjimin kir ka ezji dengî wîpift rastim û mingote wan ku bî hîçgumanekî ev dengî wîye.

Polîsîji min xwest ku ez xwe niha bîdengbikim û vîpirsîji çi kesekî re nebêjim heta

ku ew Ukolînekî li ser dikin ka ew çawa ka-riye biçe nav xaniyî min. Polîs çû cem dayî-reya avahiyê ku xaniyê min tê deye ûji wanpirsî ka di roja ez tî de hatime girtin yan be-

ri wê rojê kesekîji wan xwestiye ku ew derge-hî xaniyî minjî re vebikin. Piftî li dûcûnadayîreyî xuyabû ku kesekî simbêlreszirav ûçavref, bejin dirîj û bedleyekî xulîkî U ber,

spîdeya wî roja ez hatime giritn, ku ez wîdemî U ser kari bûm û keçîn min li xwen-dingehê bûn, hatiye daîreyî û gotiye wan kuwî kilîta xaniyê xwe, fikra xaniye min, wun-da kiriye it kopiya wê di mal de hiftiye ûjiwan xwestiye ku dergehîjê re vebikin û wanjî derî xanîjê re vekiriye bê ku daxwaza pê-nasnameyekê yan kaxeza kirêdariyêjî bikin.Ji polîsî re afkira bû ku ew kes Memo ye, jiber ku ew hemû nîfanbi ku zeUtmî kuji da-yîreyî pêre çûye û derîjê re vekiriye, gotin diMemoyî de bûn. Hate bîra minjî ku di eynîrojî de ku ez îvaripiftî kari bi keçbt xwe rehatime mal deriye xanî ye pîvedayî bû U bikilîtî ne hatibû giritn û ya ji min ve minspêdê dema ji mal derkeftim ji bîra kiribûku bigrim.

Agadariya min standî ew bû ku polîs bifev çû ser maUi Memoyî û piftîpifkinînî kîloû nîvîn eroyînî di maUt wî de girtin. Wehabi kirîn ûfirotina wî tiftîpîs û xeter li serji-yana mirovan hate sûcdarkirin û girtina ti-vavekî wehayî wî tiftî di xaniyî wî de ûpif-tî wîya aniye serî me û gotinbi me di dad-gehî de li ser wîpirsî belgeyekîpir bihîz û liberçav e ku bo demeke dirîjpî bihête sizaki-rtn.


yam, U ezyapift rast bûm ku ew ne karî Şa-hînîye. Lîprobkm di hindî deye, hemagir-tin bi tenî U ser tifteke weha genî bese ku mi-rovî pîs bike û mirovî paqij ji nav de azarbide. Şahînî hewibJa polîsî têbigehîne ku ewne karî wîye û nejî karî min e û divî kukesekî dî di vî meseU de hebe. Rojekî advo-katî Şahînî hate cem min û ev gumana Şa-hînî gehande min. Li pîfiyî ez pî nerehetbiim. Ji ber ku, bi dîtina min ya wî gavî,eger Şahîn fika dibe ku kesekî sêyem dipirsîde heye, divî ku ew kes hatibe maUt min ûwî çaxî ku Şahînî ew kes ne anîbe maUt

min, divî ez bimya ku ew anîbe mal, ji berku kilîtbt xanî bes li nik me herduwan bi te-nê hene. Lî advokatî pirsyareke din ji minkir:

- Aya kesek heye ku neyarî te û Şahînî be?

- Bes Memoye yî ku hezji me neke, piftîgeUk hizirkirinî min evgot.

Advokatî got ku polîsî dengî wî kese kuagadari li ser me dane tomar kiriye it ewhezdike digel wî biçim ba polîsî bona kuguhdariya wî dengî bikim belkî binyasim.Ezpbe çûm, U li pîfiyî polîsîpêfniyara ad-vokatî nepejirand ji ber nihîniya pirsî û neku xwediye dengî binase û çipeywendiya wîbi eroyînî jî nebe û bibe egera probUminedin. Lî, pafî biya advokatî kirin û wekirinku ez guhdariya wî dengî bikim. Deng yîMemoyî bû ûpolîsî bêtirji sî caranpirsyarjimin kir ka ezji dengî wîpift rastim û mingote wan ku bî hîçgumanekî ev dengî wîye.

Polîsîji min xwest ku ez xwe niha bîdengbikim û vîpirsîji çi kesekî re nebêjim heta

ku ew Ukolînekî li ser dikin ka ew çawa ka-riye biçe nav xaniyî min. Polîs çû cem dayî-reya avahiyê ku xaniyê min tê deye ûji wanpirsî ka di roja ez tî de hatime girtin yan be-

ri wê rojê kesekîji wan xwestiye ku ew derge-hî xaniyî minjî re vebikin. Piftî li dûcûnadayîreyî xuyabû ku kesekî simbêlreszirav ûçavref, bejin dirîj û bedleyekî xulîkî U ber,

spîdeya wî roja ez hatime giritn, ku ez wîdemî U ser kari bûm û keçîn min li xwen-dingehê bûn, hatiye daîreyî û gotiye wan kuwî kilîta xaniyê xwe, fikra xaniye min, wun-da kiriye it kopiya wê di mal de hiftiye ûjiwan xwestiye ku dergehîjê re vebikin û wanjî derî xanîjê re vekiriye bê ku daxwaza pê-nasnameyekê yan kaxeza kirêdariyêjî bikin.Ji polîsî re afkira bû ku ew kes Memo ye, jiber ku ew hemû nîfanbi ku zeUtmî kuji da-yîreyî pêre çûye û derîjê re vekiriye, gotin diMemoyî de bûn. Hate bîra minjî ku di eynîrojî de ku ez îvaripiftî kari bi keçbt xwe rehatime mal deriye xanî ye pîvedayî bû U bikilîtî ne hatibû giritn û ya ji min ve minspêdê dema ji mal derkeftim ji bîra kiribûku bigrim.

Agadariya min standî ew bû ku polîs bifev çû ser maUi Memoyî û piftîpifkinînî kîloû nîvîn eroyînî di maUt wî de girtin. Wehabi kirîn ûfirotina wî tiftîpîs û xeter li serji-yana mirovan hate sûcdarkirin û girtina ti-vavekî wehayî wî tiftî di xaniyî wî de ûpif-tî wîya aniye serî me û gotinbi me di dad-gehî de li ser wîpirsî belgeyekîpir bihîz û liberçav e ku bo demeke dirîjpî bihête sizaki-rtn.


Piftîgirtina wî, hcval û dostbt wîybt her-tim bi wîreûew diparast, destpîkirin nihî-niybt wîafkira kirin û tiftên weha digotin:

- Bi sexteyîgeUkpare xirvekiribûn.- Mirovekî pir hîz, doxînsist û tirsonek

bû.

- GeUk hezji mczinatiyî dikir.- MiUt û weUtt U cem wî nanpîxwarin

bûn, ybt herî girîng U nik wî bi tenê berje-wendiyên wî bi xwe bûn.

- Ji aliyekî ve te hindî dîtiba bi rengekîvekirî li dijî desthilatdarên tirk û dewUtaTirkiyî dipeyivî û digot ku ew pêyekî xwenaxe nav axa Tirkiyî heta dewUta kurdanya serbixwe nehîte avakirin, yan tirk majenkulturî û netcwîyîn geU Kurdistanî nepeji-rînin, Uj'i aliyekî din ve danûstandinbt xwebi Tirkiyî jî didomandin weku çiina wîyapar bi awayekî vqartî bo Tirkiyê û mana wîmehckî di xizmeta Ufkerî tirkan de û kirinaxweji serbaziyî û kirîna Ubuhttrinîji damû dezgehbt desthibttdarybt Tirkiyî bi 60 he-zar koronan.

- BeU, ji aliyekî ve U derveyî webatî siya-setmedar û rewsnbîrî Kurdistanî bû û dijîdagîrkerîn Kurdistanî bû û ji aliyî din ve

çav bes U fexsê xwe û berjewendbt xwe ybttaybetî bûn.

Herçende pir baf e ev rastiyene dihcne go-tin û afkirakirin Uya baftir ew bû ku wanev tiftine di wextî xwc de û dema ku nû pîzanîbû û hî ew negirtî gotiban. Lî wisaye;dema ew azad û çi metirsî li ser neyî çavînwan hevaUn wî lipareybt wî bûnyanjî bî-tir çav U wî bi xwe bûn ku xwedîpare û pî-

çîbûn û desthiUtt û hêzekêye di nav komel-gçha wan ya Swîdî de û wan zimanlosî bowî dikir. Nihajîpiftî ku ew ketî, wan he-mûyan pifta xwe dayî û bi xcrabî qala wîdikin, ev hevalîniyejî mîna dîwarî U ser bef-

rî yc; ku roj biheUt û tîrîja wî gef û gerimbibe, berfdiheliyî û ew hevalînîjî namîne.Yan her weku U cem me dibîjin ew hevaUngavi ne.

Şahîn piftî girtina Memoyî hate berdan ûpiftî demekî me daweta xwe kir û em bûnejin û mbîn hevûdu. Rast e ew hefi salan jimin mrezintir e U ya girîng ew e ew hezjimin dike, minfehim dike, hezji maUt xwedike û di karûbarî maUjî deji min re pirarîkar e. Her weha di sexbbîjîkirina zaro-kan dcûdi bima wan de bo xwendingehî ûvegerandina wan bo mal yarîderekî bî ga-zindeye.

Ya rast ez bi vî bûyerî pir herifîm û îfi-yam û min qet ne dixwest ku çi kesek hetaMemo bi xwejî hevrûfî bektyeke wisa bibe.

Mixabin ku mirov xwe bigehîne vî dereceya

xwe nizimkirin û bêbihakirin û rezîlkirinî.Mixabin ku mirovekî kurd U biyanîgehî,yan her mirovek li kûderî be bibt bibe, xwewunda bike. Mixabin ku mirovji bo xerab-kirina mirovan kar bike. Bi hîviya ku emybt bindest ûpcrîsan hevudu bi tenî nehîlinû em hertim hewil bidin ku nîrbt zilma ne-tewî û civakîji ser xwe bavîjin. Xwîşka weDelal"

40 Nûdcm No: 18 Havin I9_KS

Piftîgirtina wî, hcval û dostbt wîybt her-tim bi wîreûew diparast, destpîkirin nihî-niybt wîafkira kirin û tiftên weha digotin:

- Bi sexteyîgeUkpare xirvekiribûn.- Mirovekî pir hîz, doxînsist û tirsonek

bû.

- GeUk hezji mczinatiyî dikir.- MiUt û weUtt U cem wî nanpîxwarin

bûn, ybt herî girîng U nik wî bi tenê berje-wendiyên wî bi xwe bûn.

- Ji aliyekî ve te hindî dîtiba bi rengekîvekirî li dijî desthilatdarên tirk û dewUtaTirkiyî dipeyivî û digot ku ew pêyekî xwenaxe nav axa Tirkiyî heta dewUta kurdanya serbixwe nehîte avakirin, yan tirk majenkulturî û netcwîyîn geU Kurdistanî nepeji-rînin, Uj'i aliyekî din ve danûstandinbt xwebi Tirkiyî jî didomandin weku çiina wîyapar bi awayekî vqartî bo Tirkiyê û mana wîmehckî di xizmeta Ufkerî tirkan de û kirinaxweji serbaziyî û kirîna Ubuhttrinîji damû dezgehbt desthibttdarybt Tirkiyî bi 60 he-zar koronan.

- BeU, ji aliyekî ve U derveyî webatî siya-setmedar û rewsnbîrî Kurdistanî bû û dijîdagîrkerîn Kurdistanî bû û ji aliyî din ve

çav bes U fexsê xwe û berjewendbt xwe ybttaybetî bûn.

Herçende pir baf e ev rastiyene dihcne go-tin û afkirakirin Uya baftir ew bû ku wanev tiftine di wextî xwc de û dema ku nû pîzanîbû û hî ew negirtî gotiban. Lî wisaye;dema ew azad û çi metirsî li ser neyî çavînwan hevaUn wî lipareybt wî bûnyanjî bî-tir çav U wî bi xwe bûn ku xwedîpare û pî-

çîbûn û desthiUtt û hêzekêye di nav komel-gçha wan ya Swîdî de û wan zimanlosî bowî dikir. Nihajîpiftî ku ew ketî, wan he-mûyan pifta xwe dayî û bi xcrabî qala wîdikin, ev hevalîniyejî mîna dîwarî U ser bef-

rî yc; ku roj biheUt û tîrîja wî gef û gerimbibe, berfdiheliyî û ew hevalînîjî namîne.Yan her weku U cem me dibîjin ew hevaUngavi ne.

Şahîn piftî girtina Memoyî hate berdan ûpiftî demekî me daweta xwe kir û em bûnejin û mbîn hevûdu. Rast e ew hefi salan jimin mrezintir e U ya girîng ew e ew hezjimin dike, minfehim dike, hezji maUt xwedike û di karûbarî maUjî deji min re pirarîkar e. Her weha di sexbbîjîkirina zaro-kan dcûdi bima wan de bo xwendingehî ûvegerandina wan bo mal yarîderekî bî ga-zindeye.

Ya rast ez bi vî bûyerî pir herifîm û îfi-yam û min qet ne dixwest ku çi kesek hetaMemo bi xwejî hevrûfî bektyeke wisa bibe.

Mixabin ku mirov xwe bigehîne vî dereceya

xwe nizimkirin û bêbihakirin û rezîlkirinî.Mixabin ku mirovekî kurd U biyanîgehî,yan her mirovek li kûderî be bibt bibe, xwewunda bike. Mixabin ku mirovji bo xerab-kirina mirovan kar bike. Bi hîviya ku emybt bindest ûpcrîsan hevudu bi tenî nehîlinû em hertim hewil bidin ku nîrbt zilma ne-tewî û civakîji ser xwe bavîjin. Xwîşka weDelal"

40 Nûdcm No: 18 Havin I9_KS

Birçî

s

K

E

ç

Bûbê Eser

Darê Salih di dest de, ji mêrdîwe-nên bînya sahnê hêdî hêdî ber

bi jora sahnê hildikije, tê ser sahnê, lê

perde girtî ye. Li pêjiya perdê aliyêçepê sê zarok ji xwe re dilîzin. Salih li

ser sehne disekine, bi pijta destê xweyê çepê xwêdana xwe paqij dike. Ber-bi jor dinêre û ji xwe re:

Salih: Kuro lawo ji serê sibê heta nihaez bi rê de me. Ez ji tîna ketim, ji bi-rçîna mirim. De qet xem nîne, vayemin xwe gîhand binya gund, ez ê he-

"- rjm qJ^ guncJ u Ji w;r têr avê vexim û

xwarin bixwim. Bi qedandina axaftinê li dora xwe mêze kir, dinêreku wa ye çend zarok ji xwe re dilîzin, hema bangî wan dike:Salih: Wa birazîno! Hela werin werin, ma gelo oda gund kîjan e.

Zarok hemû bi hevre ber bi wî de bezîyan. Berê zarokekî xwest bersivbide, lê yekî din ew dahf da, xwe xista pêjîya wî û bersîva Salih wehada.Zarolc ( Tilîiya xwe ber bijora gund vekir û got) Wa xalo, oda gundew mala jor ya ku bi kilsa spî hatiye boyaxkirin e. Eger tu di vê kuçe-yê de herî tu ê raste rast xwe bighînî odê. (Zarok li hevaUn xwe neriweke karekîgeUkî baf it qenc kiribe. Bi çavekî aqilmendî U hevalên xweneri it wekeji wan re bêje, we dî ez çiqaji we zanetir im.)


Birçî

s

K

E

ç

Bûbê Eser

Darê Salih di dest de, ji mêrdîwe-nên bînya sahnê hêdî hêdî ber

bi jora sahnê hildikije, tê ser sahnê, lê

perde girtî ye. Li pêjiya perdê aliyêçepê sê zarok ji xwe re dilîzin. Salih li

ser sehne disekine, bi pijta destê xweyê çepê xwêdana xwe paqij dike. Ber-bi jor dinêre û ji xwe re:

Salih: Kuro lawo ji serê sibê heta nihaez bi rê de me. Ez ji tîna ketim, ji bi-rçîna mirim. De qet xem nîne, vayemin xwe gîhand binya gund, ez ê he-

"- rjm qJ^ guncJ u Ji w;r têr avê vexim û

xwarin bixwim. Bi qedandina axaftinê li dora xwe mêze kir, dinêreku wa ye çend zarok ji xwe re dilîzin, hema bangî wan dike:Salih: Wa birazîno! Hela werin werin, ma gelo oda gund kîjan e.

Zarok hemû bi hevre ber bi wî de bezîyan. Berê zarokekî xwest bersivbide, lê yekî din ew dahf da, xwe xista pêjîya wî û bersîva Salih wehada.Zarolc ( Tilîiya xwe ber bijora gund vekir û got) Wa xalo, oda gundew mala jor ya ku bi kilsa spî hatiye boyaxkirin e. Eger tu di vê kuçe-yê de herî tu ê raste rast xwe bighînî odê. (Zarok li hevaUn xwe neriweke karekîgeUkî baf it qenc kiribe. Bi çavekî aqilmendî U hevalên xweneri it wekeji wan re bêje, we dî ez çiqaji we zanetir im.)


Salih bi lez û bez rêya oda gund girt, xwe gîhand ber deriyê odê, ewiiêweha hêdîka li derî xist, lê tu kesî bersiva "<êrmo"nedayê. Ji xwe ne adetbû ku meriv li deriyê oda gund bixista. Weke ku ji navê wê jî diyar e, ewoda gundîyan ne. Ji herkesên li gund û mêvanan re vekirîye.Salih derî vekir, kete odê, bi ketina odê re dît ku hemû gundî di ser xwa-rinê de ne. Hina kevçiyê tije dixistin devê xwe, hinan kevçiyê vala dixis-tin nava xwarinê, dema Salih li wê rewja wan nêrî, av bi devî wî ket, kê-fa wî hat û di ber xwe de:Salih: (Gelekî baj e, êdî ez ê têr xwarinê bixwim û ava cemîdê vexim,kuro hela tu binêre bê xwesiya min çiqa ji min hez dike. Ma ev jansa bidest kê dikeve).Sekinî bi awayekî kêfxwejî silaveke ji dil da ku gundî banî wî bikin daku ew jî xwarinê bixwe. Bi dengekî bilind:Salih: Selamuneleykum.

Kesekî bersîva wî neda û tu kesî li aliyê wî jî mêze nekirin. Salih wehabi çavekî birçî li wan kesên xwarin dixwarin nerî, rûyî wî tirj bû. Lê tutijtekî ji destê wî bihata tunebû, loma li ser tejika raxistî rûnijt, destênxwe xistin zikê xwe yê birçî û li benda ku kesek bangî wî bike, rawestîya,lê çavên wî hey li xwarinê bû.Pijtî li erdê cîh da xwe, bi zikê birçî û çavên beloq li wan kesên xwarindixwarin dinêrî.Salih: (Dîsa wî di berxwede got: Kuro hela tu li van binêre lo, yek ji wanbanî min nake ku ez jî xwarinê bixwim.)Ji nava kesên ku xwarin dixwarin kesekî bi navê Seîd qutîya xwe ya tûti-nê ji bêrîka xwe derxist û dirêjî Salîh kir:Seîd: Pismam kerem bike ji xwe re cixareyekê bipêçe.Bi dengê wî, hema Salih bi yek carê serê xwe ber bi wî de zîvirand. Hêvi-ya ku ew kes wê bangî wî û xwarinê bike, dikir. Lê mixabin çavê wî li wêqutiya tûtinê ya ku Seîd ber bi wî dirêj kir ket, mecbûr ma qutî ji destêwî gîrt, lê çavên wî li xwarinê bû û di ber xwe de:Salih- Kuro hela tu li vî binêre lo! Ez dikim ji birçîna bimirim, ew quti-ya tûtinê dirêjî min dike. Hey malxierabo, ji dêlva vê qutiyê ma tu nikarîbangî min bike ku ez jî çend parî xwarin bixwim.

Bi wî zikê birçî cixareyek pêça, lê xîreta ku cixarê pêxe pêre nemabû.Loma cixare weha di nava tiliyên xwe de hijt û qutîya tûtinê li xwediyê

41 Nûdem No: 18 Havtn 199«

Salih bi lez û bez rêya oda gund girt, xwe gîhand ber deriyê odê, ewiiêweha hêdîka li derî xist, lê tu kesî bersiva "<êrmo"nedayê. Ji xwe ne adetbû ku meriv li deriyê oda gund bixista. Weke ku ji navê wê jî diyar e, ewoda gundîyan ne. Ji herkesên li gund û mêvanan re vekirîye.Salih derî vekir, kete odê, bi ketina odê re dît ku hemû gundî di ser xwa-rinê de ne. Hina kevçiyê tije dixistin devê xwe, hinan kevçiyê vala dixis-tin nava xwarinê, dema Salih li wê rewja wan nêrî, av bi devî wî ket, kê-fa wî hat û di ber xwe de:Salih: (Gelekî baj e, êdî ez ê têr xwarinê bixwim û ava cemîdê vexim,kuro hela tu binêre bê xwesiya min çiqa ji min hez dike. Ma ev jansa bidest kê dikeve).Sekinî bi awayekî kêfxwejî silaveke ji dil da ku gundî banî wî bikin daku ew jî xwarinê bixwe. Bi dengekî bilind:Salih: Selamuneleykum.

Kesekî bersîva wî neda û tu kesî li aliyê wî jî mêze nekirin. Salih wehabi çavekî birçî li wan kesên xwarin dixwarin nerî, rûyî wî tirj bû. Lê tutijtekî ji destê wî bihata tunebû, loma li ser tejika raxistî rûnijt, destênxwe xistin zikê xwe yê birçî û li benda ku kesek bangî wî bike, rawestîya,lê çavên wî hey li xwarinê bû.Pijtî li erdê cîh da xwe, bi zikê birçî û çavên beloq li wan kesên xwarindixwarin dinêrî.Salih: (Dîsa wî di berxwede got: Kuro hela tu li van binêre lo, yek ji wanbanî min nake ku ez jî xwarinê bixwim.)Ji nava kesên ku xwarin dixwarin kesekî bi navê Seîd qutîya xwe ya tûti-nê ji bêrîka xwe derxist û dirêjî Salîh kir:Seîd: Pismam kerem bike ji xwe re cixareyekê bipêçe.Bi dengê wî, hema Salih bi yek carê serê xwe ber bi wî de zîvirand. Hêvi-ya ku ew kes wê bangî wî û xwarinê bike, dikir. Lê mixabin çavê wî li wêqutiya tûtinê ya ku Seîd ber bi wî dirêj kir ket, mecbûr ma qutî ji destêwî gîrt, lê çavên wî li xwarinê bû û di ber xwe de:Salih- Kuro hela tu li vî binêre lo! Ez dikim ji birçîna bimirim, ew quti-ya tûtinê dirêjî min dike. Hey malxierabo, ji dêlva vê qutiyê ma tu nikarîbangî min bike ku ez jî çend parî xwarin bixwim.

Bi wî zikê birçî cixareyek pêça, lê xîreta ku cixarê pêxe pêre nemabû.Loma cixare weha di nava tiliyên xwe de hijt û qutîya tûtinê li xwediyê


wê vegerand:Salih: Pisriiam kerem ke qutîya te. Seîd tijtek negot, qutî girt û di bêrîkaxwe de bi cîh kir.

Mêrikekî din ku xwarin dixwar bala xwe daye ku mêvan cixare xwepênexistî ye. Wî jî çaqmaq ji bêrîka xwe derxist û dirêjî Salîh kinMêrilc Fermo ji tere çaqmak û cixare xwe pêxe.Salih çaqmakê destê mêrik girt, kire nuçe nuç û wî dîsa di ber xwe degot:

Salih: Kuro tu li van wehjan binêre lo. Ez dikim ji birçîna bimirim. Ba-ngî min û xwarinê nakin, yek qutîya tûtinê dirêjî min dike, yên din jîçaqmaq. Hey malxierabno ma qey hûn henekên xwe bi min dikin. Jidêlva hûn qutîya tûtênê û çaqmaq bidin min, bêjin kerem ke were xwa-rinê bixwe, ma hûnê bimirim ku hûn weha bêjin. Lawo adetên weha liba me tune ye.

Pijtî axaftina xwe, wî him li xwarinê dinêrî û him jî cixara xwe pêxist,dûmana wê bi ser serê xwe de berda. Bi wî zikê birçî kijandina cixarê ewmest kiribû. Çavên wî li wan kevçiyên ji nava xwarinê derdiketin û dike-tin devî yekî ji wan bû, Salih, xwe ji bîr kiribû ku cixare di nava tiliyênwî de ye. Wî jî bê hemdî xwe ew destê cixare têde weke ku kevçî be, ber-bi devê xwe bir, lê dema dest nêzîkê devê wî bû, wê cixara pêxistî xwe gî-hand lêva Salîh ya jorîn, bi lêvjewitandinê, ew hate ser hejê xwe, çendcaran kire nuçe nuçe, bi hêrs li kesên xwarin dixwarin nêrî.Seîd dîsa bi çavekî hîlebaz li rewja Salîh nêrî. Weha xuya bû ku dixwesttijtna ji wî pipirse:Seîd: Wa pismam ma tu ji kîjan hêlê tê?

Bi dengê Seîd, Salih veçiniqî, li wî nêrî û bê dilî xwe:Salih: Ez ji wan joran têm.Seîd: Gundê ku mala min jî lê ye, li wê jorê ye. Ew gundê ku li kêlekarêya îpekê. Li ber zinarê Bûma Gelo rêya te bi wir jî neket. Salih nêrîku kesek banî wî nake ku ew ji parîyek xwarin bixwîe, loma di ber xwede got:Salih: (Bise hela ez nêta vî fam bikim. Li gor daxwaza wî, ez ê qencîyakêpê bikim belkî ew banî min û xwarinê bike.) Serê xwe bi hêla wî kesî dezîvirand, bi aweyekî ji xwe bawer:Salih: Belê qurban ma çawa min nedît. Ew kesên ji wî alî de bê û gund


wê vegerand:Salih: Pisriiam kerem ke qutîya te. Seîd tijtek negot, qutî girt û di bêrîkaxwe de bi cîh kir.

Mêrikekî din ku xwarin dixwar bala xwe daye ku mêvan cixare xwepênexistî ye. Wî jî çaqmaq ji bêrîka xwe derxist û dirêjî Salîh kinMêrilc Fermo ji tere çaqmak û cixare xwe pêxe.Salih çaqmakê destê mêrik girt, kire nuçe nuç û wî dîsa di ber xwe degot:

Salih: Kuro tu li van wehjan binêre lo. Ez dikim ji birçîna bimirim. Ba-ngî min û xwarinê nakin, yek qutîya tûtinê dirêjî min dike, yên din jîçaqmaq. Hey malxierabno ma qey hûn henekên xwe bi min dikin. Jidêlva hûn qutîya tûtênê û çaqmaq bidin min, bêjin kerem ke were xwa-rinê bixwe, ma hûnê bimirim ku hûn weha bêjin. Lawo adetên weha liba me tune ye.

Pijtî axaftina xwe, wî him li xwarinê dinêrî û him jî cixara xwe pêxist,dûmana wê bi ser serê xwe de berda. Bi wî zikê birçî kijandina cixarê ewmest kiribû. Çavên wî li wan kevçiyên ji nava xwarinê derdiketin û dike-tin devî yekî ji wan bû, Salih, xwe ji bîr kiribû ku cixare di nava tiliyênwî de ye. Wî jî bê hemdî xwe ew destê cixare têde weke ku kevçî be, ber-bi devê xwe bir, lê dema dest nêzîkê devê wî bû, wê cixara pêxistî xwe gî-hand lêva Salîh ya jorîn, bi lêvjewitandinê, ew hate ser hejê xwe, çendcaran kire nuçe nuçe, bi hêrs li kesên xwarin dixwarin nêrî.Seîd dîsa bi çavekî hîlebaz li rewja Salîh nêrî. Weha xuya bû ku dixwesttijtna ji wî pipirse:Seîd: Wa pismam ma tu ji kîjan hêlê tê?

Bi dengê Seîd, Salih veçiniqî, li wî nêrî û bê dilî xwe:Salih: Ez ji wan joran têm.Seîd: Gundê ku mala min jî lê ye, li wê jorê ye. Ew gundê ku li kêlekarêya îpekê. Li ber zinarê Bûma Gelo rêya te bi wir jî neket. Salih nêrîku kesek banî wî nake ku ew ji parîyek xwarin bixwîe, loma di ber xwede got:Salih: (Bise hela ez nêta vî fam bikim. Li gor daxwaza wî, ez ê qencîyakêpê bikim belkî ew banî min û xwarinê bike.) Serê xwe bi hêla wî kesî dezîvirand, bi aweyekî ji xwe bawer:Salih: Belê qurban ma çawa min nedît. Ew kesên ji wî alî de bê û gund


nebînin çêdibe.Seîd: Gelo te mala min jî dît, ew mala li tenijta gund ya di ber qîj de ûdi nava hewjeke mezin de.S-d-Lh- Belê qurban min ew jî dît.Seîd. Gelo te riya xwe bi wê malê xist.Salih: Weh çawa pê nexim. Ma ew kesên di wir de derbas bin mumkune ku rêya xwe bi wir nexin.

Kêfa Seîd ji vê gotina Salih re gelekî hat, dengê xwe hinekî din berzkir, serê xwe rakir û axaftina xwe bi kêf domand. Lê Salih jî gelekî birçîbû, loma wî bi hereketên xwe jest û mîmîkên xwe birçîbûna xwe didadîyarkirin.Seîd: Rehme! te dîya Cengê min jî dît.Salih: Salîh xwe bi xwe: (Tu bise hela, min daxwaza dilê wî fahm kir,divê ez qencîyeke weha pê bikim, ku hema bila ew ji cihê xwe rabe ûmin bide rûnijtandinê)Salih: Te got dîya Ceng! Bermalîya wê malê. Hustûna wê malê. Ma neji wê be kîyê here wir. Xwedê quwetê bidê, qet rûnijtandin lê tunebû.Hema nanê sêlê lêdixist û ji mêvana re dianî. Carna jî dihat hundir odê,ji dêlva te û xwe xêrhatin li mêvanên nuh hatî dikir. Wê merdê, qet tu-nebûna te li wê mala nedida xuyakirinê. Wê him wazîfa te dikir û him jîya xwe. Pijtî vî karî ew dîsa vedigerîya ser nan û xwarinçêkirinê. Hemaez çi bêjim hindik e. Min hîn jineke weha bi van çavan nedîtî ye.Seîd kêfa xwe dîanî, bi paya mezinbûnê diket. Serê xwe bi wir de û wêde dihejand weke ji wan kesên xwarin dixwarin bêje, we dît bê hela ez çi

egît im. Mala min ji mêvana qut nabe. Eger min ji we re bigota, we yêbawer nekirana. Serê xwe ber bi Salih de xwar kir û axaftina xwe do-mand.Seîd: Ma kurê min, jêrê ber dilê min Ceng çawa bû. Wî çi kar dikir,gelo?Salîh: Hema qet mebê. Ew jî weke dîya xwe jêhatîbû, qet rûnîjtandin li

wî jî tunebû, ew nanê germ û xwarina xwej hema dikjand oda mêvana.Kesên têr dixwarin, dema diçûn destjokê, Cengê weke jêrekî, bi misînekava sargermî, bi qalîbek sabûn û xewlîyekê av li destê mêvana dikir. Dû-re sifta vala radikir, ji mêvanên nûhatî re xwarina germ û xwej dianî.

Êdî mêrikê me xwarin ji bîr kiribû û hey pirsên xwe ji Salîh re dido-

44 Nûdem No: 18 Havin 199«

nebînin çêdibe.Seîd: Gelo te mala min jî dît, ew mala li tenijta gund ya di ber qîj de ûdi nava hewjeke mezin de.S-d-Lh- Belê qurban min ew jî dît.Seîd. Gelo te riya xwe bi wê malê xist.Salih: Weh çawa pê nexim. Ma ew kesên di wir de derbas bin mumkune ku rêya xwe bi wir nexin.

Kêfa Seîd ji vê gotina Salih re gelekî hat, dengê xwe hinekî din berzkir, serê xwe rakir û axaftina xwe bi kêf domand. Lê Salih jî gelekî birçîbû, loma wî bi hereketên xwe jest û mîmîkên xwe birçîbûna xwe didadîyarkirin.Seîd: Rehme! te dîya Cengê min jî dît.Salih: Salîh xwe bi xwe: (Tu bise hela, min daxwaza dilê wî fahm kir,divê ez qencîyeke weha pê bikim, ku hema bila ew ji cihê xwe rabe ûmin bide rûnijtandinê)Salih: Te got dîya Ceng! Bermalîya wê malê. Hustûna wê malê. Ma neji wê be kîyê here wir. Xwedê quwetê bidê, qet rûnijtandin lê tunebû.Hema nanê sêlê lêdixist û ji mêvana re dianî. Carna jî dihat hundir odê,ji dêlva te û xwe xêrhatin li mêvanên nuh hatî dikir. Wê merdê, qet tu-nebûna te li wê mala nedida xuyakirinê. Wê him wazîfa te dikir û him jîya xwe. Pijtî vî karî ew dîsa vedigerîya ser nan û xwarinçêkirinê. Hemaez çi bêjim hindik e. Min hîn jineke weha bi van çavan nedîtî ye.Seîd kêfa xwe dîanî, bi paya mezinbûnê diket. Serê xwe bi wir de û wêde dihejand weke ji wan kesên xwarin dixwarin bêje, we dît bê hela ez çi

egît im. Mala min ji mêvana qut nabe. Eger min ji we re bigota, we yêbawer nekirana. Serê xwe ber bi Salih de xwar kir û axaftina xwe do-mand.Seîd: Ma kurê min, jêrê ber dilê min Ceng çawa bû. Wî çi kar dikir,gelo?Salîh: Hema qet mebê. Ew jî weke dîya xwe jêhatîbû, qet rûnîjtandin li

wî jî tunebû, ew nanê germ û xwarina xwej hema dikjand oda mêvana.Kesên têr dixwarin, dema diçûn destjokê, Cengê weke jêrekî, bi misînekava sargermî, bi qalîbek sabûn û xewlîyekê av li destê mêvana dikir. Dû-re sifta vala radikir, ji mêvanên nûhatî re xwarina germ û xwej dianî.

Êdî mêrikê me xwarin ji bîr kiribû û hey pirsên xwe ji Salîh re dido-

44 Nûdem No: 18 Havin 199«

mandin, ew mêvanê ku zikê wî ji birçîna dikir qure qur, ketîbû tatêla çe-nek xwarin ku bixwe. Loma wî jî bi awayekî qenc pirsên Seîd dibersi-vand. Çavên wî yên birçî hey li xwarinê bû ku berî xwarin biqede ew jîxwe bighîne çend parîyekî, ji ber vê yekê bû ku wî êdî nema zanîbû kuew ê çi bike, ji bona parîyek xwarin bixwe, dest bi derewan kiribû. Lê ewderewên wî hemû jî li xweja Seîd dîçû. Loma Seîd jî êdî dev ji xwarinêberdabû û hey pirsên xwe rêz dikir.Seîd: Pismam fehme, deva min çawa bû, ma gelo hîn ne zabû, berî hati-na min ya vir li ber zayînê bû. Rewja wî çaba bû?Salih: Deevee (Hebekî sekînî, nema zanîbû çi bêje, devê xwe bir û anî,lê axaftina xwe top kir û domand) Deeveee, ooo deve gelekî baj bû, de-ma ez bi binya gund ketim û ber bi mala te diçûm, ew jî li binya gunddi nava çêrê de bû û gîha dixwar. Weha xuya bû ku kêfkêfa wî bû.Seîd: Tu bi Xwedê kî, kûçikê me, ew jêrê ber derîyê me, çawa bû, mahîn wî xarî ser mêvanan dikir? Hîn wî û Cengê min bi hev re dilîstin?Salih: Kuçikê teee ...(Li vir Salih hebekî difikire û ji xwe re: Kuro hela tubala xwe bide vî nemêrî lo. Min ew di nava van kesan de kir paja, kiraxa, lê hîn wî bangî min û xwarinê nekir, weha xuya ye ku ev nemêra ji

qencîyan fam nake, bise hela ez hinekî xerabîyan jî bi wî bikim, bê halêwî yê çawa be. Bi Xwedê ez weha bawer im ku ya rastîn jî wê ev be, we-ke pêjîyên me jî gotîye: "Kesên ji qencî fahm nekin, ew ê ji xerabiyêfahm dikin." Qet çareya min nemaye, bise êdî ez dest bi tijtên xerab bi-kim.) Ha te got kûçik, wele ez gelekî xemgîn im ku ew jêrê ber derîyê temiribû.Seîd: Te got çi, te got kûçik mirîye! An min jaj fahm kir.Salih: Na wele te jaj fahm nekir, ew miribû.Seîd xwe jajo majo kir, wecê xwe tirj û tal kir û gotaina xwe domand:Seîd: Niha tu bi rastî dibêjî, niha kûçikê min, jêrê ber derîyê min mirîye ha! Baj e gelo çawa bû ku mir. De ka vê ji min re bêje.Salih: Bi Xwedê hîngi wî gojtê devê xwaribû, ew mir. Ji ber ku gojtêdevê gelekî bi dohn bû, dema kûçik ew gojtê zêde û bi dohn xwar, teha-mul nekir û mir.Seîd: Te gooot çi, te got gojtê devê, ev çi ye kuro, qey nebe deve jî mirî-ye. Niha tu çi dibêje lo!

Salih: Bi Xwedê deveyê te miribû. Min nexwest ji te re vê bêjim, lê gele-

Nûdem No: 18 Havin 1996 4$

mandin, ew mêvanê ku zikê wî ji birçîna dikir qure qur, ketîbû tatêla çe-nek xwarin ku bixwe. Loma wî jî bi awayekî qenc pirsên Seîd dibersi-vand. Çavên wî yên birçî hey li xwarinê bû ku berî xwarin biqede ew jîxwe bighîne çend parîyekî, ji ber vê yekê bû ku wî êdî nema zanîbû kuew ê çi bike, ji bona parîyek xwarin bixwe, dest bi derewan kiribû. Lê ewderewên wî hemû jî li xweja Seîd dîçû. Loma Seîd jî êdî dev ji xwarinêberdabû û hey pirsên xwe rêz dikir.Seîd: Pismam fehme, deva min çawa bû, ma gelo hîn ne zabû, berî hati-na min ya vir li ber zayînê bû. Rewja wî çaba bû?Salih: Deevee (Hebekî sekînî, nema zanîbû çi bêje, devê xwe bir û anî,lê axaftina xwe top kir û domand) Deeveee, ooo deve gelekî baj bû, de-ma ez bi binya gund ketim û ber bi mala te diçûm, ew jî li binya gunddi nava çêrê de bû û gîha dixwar. Weha xuya bû ku kêfkêfa wî bû.Seîd: Tu bi Xwedê kî, kûçikê me, ew jêrê ber derîyê me, çawa bû, mahîn wî xarî ser mêvanan dikir? Hîn wî û Cengê min bi hev re dilîstin?Salih: Kuçikê teee ...(Li vir Salih hebekî difikire û ji xwe re: Kuro hela tubala xwe bide vî nemêrî lo. Min ew di nava van kesan de kir paja, kiraxa, lê hîn wî bangî min û xwarinê nekir, weha xuya ye ku ev nemêra ji

qencîyan fam nake, bise hela ez hinekî xerabîyan jî bi wî bikim, bê halêwî yê çawa be. Bi Xwedê ez weha bawer im ku ya rastîn jî wê ev be, we-ke pêjîyên me jî gotîye: "Kesên ji qencî fahm nekin, ew ê ji xerabiyêfahm dikin." Qet çareya min nemaye, bise êdî ez dest bi tijtên xerab bi-kim.) Ha te got kûçik, wele ez gelekî xemgîn im ku ew jêrê ber derîyê temiribû.Seîd: Te got çi, te got kûçik mirîye! An min jaj fahm kir.Salih: Na wele te jaj fahm nekir, ew miribû.Seîd xwe jajo majo kir, wecê xwe tirj û tal kir û gotaina xwe domand:Seîd: Niha tu bi rastî dibêjî, niha kûçikê min, jêrê ber derîyê min mirîye ha! Baj e gelo çawa bû ku mir. De ka vê ji min re bêje.Salih: Bi Xwedê hîngi wî gojtê devê xwaribû, ew mir. Ji ber ku gojtêdevê gelekî bi dohn bû, dema kûçik ew gojtê zêde û bi dohn xwar, teha-mul nekir û mir.Seîd: Te gooot çi, te got gojtê devê, ev çi ye kuro, qey nebe deve jî mirî-ye. Niha tu çi dibêje lo!

Salih: Bi Xwedê deveyê te miribû. Min nexwest ji te re vê bêjim, lê gele-

Nûdem No: 18 Havin 1996 4$

kî mixabin tîjtekî ku mirov bike tuneye. Bila hema tu sax bî.Seîd hîn bêtir tewşo mewjo bû, lêvên wî ricifîn, porê serê wî gij bû, êdînema dikarîbû, li kesên li dor xwe binêrîya. Bi awayekî kelogirî, li Seîdnerî û axaftina xwe ya xemgînî domand:Seîd: Niha bi rastî deveyê min mirî ye. Ev çawa dibe, hela zû ji min rebêje.Salih: Bi xwedê dema deveyê te ji bona çêrê dihare nava mezelê gund,nigê wî dikeve wê qula ya di ser mezelê dîya Ceng û di wir de asê dimî-ne. Hetanî gundîyan xwe gîhandinê, deveyê te xilas nebû. Gundîyanxwe ne gihandînê wî serjê bikin. Ew heramkî çû û êdî termê wî bi kû-çikan mabû, kêf kêfa kûçikan bû, loma kûçikê te jî hingî gojtê bi dohnyê devê xwar û mir.Seîd: Te te te got dîya Ceng, qe nebe ew jî. Ya na ew jî miii rîî ye. De kavê jî bêje. Ew çawa bûye, çi bû ku ew jî.... de zû.Salih baj têgihîjt ku Seîd êdî nema dikare rawest e. Wî jî bi awayekî cidîpirsên wî dibersivand.Salih: Qurban wê jî emir da te û çû rehma Xwedê. Ma em çi bikin mi-rin emîrê xwedi ye. Kesek nikare vê bide sekinandinê.Seîd: Niha dîya Ceng çûye rehma Xwedê, niha tu rast dibêjî, baj e, maçi bû ku ew çû rehma xwedê. De ka vê jî zû bêje.Salih: Heyran, qurban, ez ji axayê xwe re vê jî bêjim. Dema Cengê te yêwekî jêrekî dimre, dîya wî, ji ber mirina Cengê xwe dayax nake, hingîdigrî û li xwe dixe, ew jî dikeve û ranabe. Mirin emrê xwedê ye. Bila tuû hazir sax bin.Bi xelaskirina gotina Salih, Seîd tewjo mewjo dibe, radibe ser xwe, dikegazî û qêrîn û ber bi derî ve baz dide, lê qîre qîra wî ji derve hîn dihat kuSalih jî hêdîka ji cîhê xwe rabû, hate cîhê Seîdî yê vala, çamîkî rûnîjt,kevçîyê Seîd kire destê xwe, kevçî di nava xwarinê de rakir, kevçîyê tijekire devê xwe. Kêfa wî hatibû, loma bi dengê berz weha:Salih: Ew kesên ji qencîyan fahm nekin, çi xwejik ji xerabîyan fam di-kin, de here û Xwedê bi te re be.Dest bi xwarinê dike û petde tê girtin.

4« Nûdem No: 18 Havtn 1996

kî mixabin tîjtekî ku mirov bike tuneye. Bila hema tu sax bî.Seîd hîn bêtir tewşo mewjo bû, lêvên wî ricifîn, porê serê wî gij bû, êdînema dikarîbû, li kesên li dor xwe binêrîya. Bi awayekî kelogirî, li Seîdnerî û axaftina xwe ya xemgînî domand:Seîd: Niha bi rastî deveyê min mirî ye. Ev çawa dibe, hela zû ji min rebêje.Salih: Bi xwedê dema deveyê te ji bona çêrê dihare nava mezelê gund,nigê wî dikeve wê qula ya di ser mezelê dîya Ceng û di wir de asê dimî-ne. Hetanî gundîyan xwe gîhandinê, deveyê te xilas nebû. Gundîyanxwe ne gihandînê wî serjê bikin. Ew heramkî çû û êdî termê wî bi kû-çikan mabû, kêf kêfa kûçikan bû, loma kûçikê te jî hingî gojtê bi dohnyê devê xwar û mir.Seîd: Te te te got dîya Ceng, qe nebe ew jî. Ya na ew jî miii rîî ye. De kavê jî bêje. Ew çawa bûye, çi bû ku ew jî.... de zû.Salih baj têgihîjt ku Seîd êdî nema dikare rawest e. Wî jî bi awayekî cidîpirsên wî dibersivand.Salih: Qurban wê jî emir da te û çû rehma Xwedê. Ma em çi bikin mi-rin emîrê xwedi ye. Kesek nikare vê bide sekinandinê.Seîd: Niha dîya Ceng çûye rehma Xwedê, niha tu rast dibêjî, baj e, maçi bû ku ew çû rehma xwedê. De ka vê jî zû bêje.Salih: Heyran, qurban, ez ji axayê xwe re vê jî bêjim. Dema Cengê te yêwekî jêrekî dimre, dîya wî, ji ber mirina Cengê xwe dayax nake, hingîdigrî û li xwe dixe, ew jî dikeve û ranabe. Mirin emrê xwedê ye. Bila tuû hazir sax bin.Bi xelaskirina gotina Salih, Seîd tewjo mewjo dibe, radibe ser xwe, dikegazî û qêrîn û ber bi derî ve baz dide, lê qîre qîra wî ji derve hîn dihat kuSalih jî hêdîka ji cîhê xwe rabû, hate cîhê Seîdî yê vala, çamîkî rûnîjt,kevçîyê Seîd kire destê xwe, kevçî di nava xwarinê de rakir, kevçîyê tijekire devê xwe. Kêfa wî hatibû, loma bi dengê berz weha:Salih: Ew kesên ji qencîyan fahm nekin, çi xwejik ji xerabîyan fam di-kin, de here û Xwedê bi te re be.Dest bi xwarinê dike û petde tê girtin.

4« Nûdem No: 18 Havtn 1996

Arif Damar:"Ez dostê Mûsa Anter bûm"

ArifDamar

Arîf Damar yek ji şaîrên Tirkiyeyê yê bi ber û bijarte ye. Wî hetaniha zêdeyî deh pirtûkên şiîran nivîsandiye. Herweha ew yek ji

çepcn Tirkiyeyê yê kevin e. Me ji bo xwendevanên Nûdemê ev hev-peyvîna li jêr pê re çêkir:

Nûdem: Di kovara Yeni Dufiin de rûniftinek li ser helbesta tirkî hebû.

Ez bawer dikim tu bû, Kemal özer bû, Can Yiicel bû. Hûn li ser hewesta

tirkîya p'istî ip8o û beri we peyivîbûn. Ger mirov hewesta berî ip8o ûyapiftî wê beramberî hevdu bike, biya te çipêsketin, anjî çi guhertin heye?

Nûdern No: 18 Havin 1996 47

Arif Damar:"Ez dostê Mûsa Anter bûm"

ArifDamar

Arîf Damar yek ji şaîrên Tirkiyeyê yê bi ber û bijarte ye. Wî hetaniha zêdeyî deh pirtûkên şiîran nivîsandiye. Herweha ew yek ji

çepcn Tirkiyeyê yê kevin e. Me ji bo xwendevanên Nûdemê ev hev-peyvîna li jêr pê re çêkir:

Nûdem: Di kovara Yeni Dufiin de rûniftinek li ser helbesta tirkî hebû.

Ez bawer dikim tu bû, Kemal özer bû, Can Yiicel bû. Hûn li ser hewesta

tirkîya p'istî ip8o û beri we peyivîbûn. Ger mirov hewesta berî ip8o ûyapiftî wê beramberî hevdu bike, biya te çipêsketin, anjî çi guhertin heye?

Nûdern No: 18 Havin 1996 47

Arif Daman Niha, berî darbeya 1980 li

Tirkiyeyê helbestkar û nivîskarên sos-

yal-realîst hebûn, pir bûn, lê belê pijtî ha-tina cûntayê, gelek ji wan hatin girtin, îj-kence dîtin, pirr asteng derketin pêjberîwan. Gelekan ji wan jî xwe kijandin qunci-kên xwe û bêdeng man. Yanî darbeya eske-rî darbeyek li hunera pêşverû jî xist.

Gotina min ya sosyal-realîst bila jaj neyêfêhmkirin. Di eslê xwe de huner îndîvîduele. Helbestkarên mezin mîna Nazim Kik-met û Pablo Nerûda jî îndîvîduel bûn. Lêbelê îndîvîduelên ji pirraniyê bûn. Ez jîhelbestkarekî weha me. Lê ez perçeyek jigel im. Diljahiyên min, xemgîniyên min bitemamî bi bûyerên civakî ve girêdayî ne.

- Rewfa helbesta tirkîya dipUtna navne-teweyî de çawaye?

- Ez dikarim vê bibêjim, berê edebiyatadinyayê, helbesta dinyayê li Tirkiyeyê zêdenedihate zanîn. Lê îro êdî ji edebiyata din-yayê gelek berhem têne wergerandin. Dinava van wergeran de helbest jî cihekî ber-biçav digire. îro helbesta dinyayê li Tirki-yeyê baj tête taqîbkirin. îro ji helbestaEmerîka Latînî, ya Emerîka, ya Fransayêbigire, heta ya îtalya û Yunanîstanê li Tir-kiyeyê tête zanîn. Gava mirov li van hel-bestan dinihêre, helbesta tirkî qet ne kêmîwan e. Ji ber ku tradisyoneke hunera hel-bestê jî li Tirkiyeyê heye. Tradsiyona ede-biyata Dîwanê, ya hozanên gel mîna PirSultan Abdal, Dadaloglu, Köroglu û hwd.heye. Loma, ji xwe li Tirkiye di nava jaxênedebiyatê de helbest ya herî li pêj e. Hel-

besta tirkî ji çîrok û romana wê pêjdetir e.Ger îro helbesta tirkî di plana navneteweyîde mîna helbesta yunanî, ya îtalî, ya fransîdeng nedabe, ji ber zimanê tirkî tê, ji berku ew bi zimanê tirkî hatine nivîsandin.Şansê zimanê tirkî mîna yên zimanên dintune ye.

Li Tirkiyeyê helbestkarên mezin hene, lê

haya dinyayê ji mezinahiya wan tuneye.- GeUk nivîskar bi helbestî dest bi nivî-

sandinî dikin û pafî derbasî faxên din ybtedebiyatî mîna çîrok, roman, piyes û hwddibin. Lîyî te, mîna xortekî heftî salî tu hîjî helbestan dinivîsînî. Ji bo çi tu derbasîprosayî nebityî?

- Ji bilî helbestan min hin tijtên din jînivîsandine. Xebata min ya li ser romananjî çêbûye, min hin çîrok jî nivîsandine. Lê

belê mijûliya min ya sereke helbest e. Ji berku jerdên zehmet yên jiyanê destûr nedidaku ez bikaribim bi salan li ser berhemekêrawestim. Ji bo jiyanê diviyabû min ji bilîedebiyatê karin din bikira. Ez gelek salêndirêj di fabrîkayan de mîna midûr û eko-nom xebitîme. Ev karên zehmet in, mirovpê diweste. îcar digel vê zehmetî û westan-dinê, jerdên xerab yên siyasî rê li ber gelektijtan digirt. Di sala 1963 'an de, ji ber hez-kirina min ya pirtûkan, min pirtûkxaneyekvekir, lê belê wê jî gelek wextê min digirt ûhatina wê pir kêm bû. Di nava van hemûbêîmkanî û tejqeleyan de, min helbestnivî-sandina xwe dom kir, ez têk neçûm, min li

ber xwe da û heta îro jî ez her helbestan di-nivîsînim. îro nêzîkî deh pirtûkên min yên


Arif Daman Niha, berî darbeya 1980 li

Tirkiyeyê helbestkar û nivîskarên sos-

yal-realîst hebûn, pir bûn, lê belê pijtî ha-tina cûntayê, gelek ji wan hatin girtin, îj-kence dîtin, pirr asteng derketin pêjberîwan. Gelekan ji wan jî xwe kijandin qunci-kên xwe û bêdeng man. Yanî darbeya eske-rî darbeyek li hunera pêşverû jî xist.

Gotina min ya sosyal-realîst bila jaj neyêfêhmkirin. Di eslê xwe de huner îndîvîduele. Helbestkarên mezin mîna Nazim Kik-met û Pablo Nerûda jî îndîvîduel bûn. Lêbelê îndîvîduelên ji pirraniyê bûn. Ez jîhelbestkarekî weha me. Lê ez perçeyek jigel im. Diljahiyên min, xemgîniyên min bitemamî bi bûyerên civakî ve girêdayî ne.

- Rewfa helbesta tirkîya dipUtna navne-teweyî de çawaye?

- Ez dikarim vê bibêjim, berê edebiyatadinyayê, helbesta dinyayê li Tirkiyeyê zêdenedihate zanîn. Lê îro êdî ji edebiyata din-yayê gelek berhem têne wergerandin. Dinava van wergeran de helbest jî cihekî ber-biçav digire. îro helbesta dinyayê li Tirki-yeyê baj tête taqîbkirin. îro ji helbestaEmerîka Latînî, ya Emerîka, ya Fransayêbigire, heta ya îtalya û Yunanîstanê li Tir-kiyeyê tête zanîn. Gava mirov li van hel-bestan dinihêre, helbesta tirkî qet ne kêmîwan e. Ji ber ku tradisyoneke hunera hel-bestê jî li Tirkiyeyê heye. Tradsiyona ede-biyata Dîwanê, ya hozanên gel mîna PirSultan Abdal, Dadaloglu, Köroglu û hwd.heye. Loma, ji xwe li Tirkiye di nava jaxênedebiyatê de helbest ya herî li pêj e. Hel-

besta tirkî ji çîrok û romana wê pêjdetir e.Ger îro helbesta tirkî di plana navneteweyîde mîna helbesta yunanî, ya îtalî, ya fransîdeng nedabe, ji ber zimanê tirkî tê, ji berku ew bi zimanê tirkî hatine nivîsandin.Şansê zimanê tirkî mîna yên zimanên dintune ye.

Li Tirkiyeyê helbestkarên mezin hene, lê

haya dinyayê ji mezinahiya wan tuneye.- GeUk nivîskar bi helbestî dest bi nivî-

sandinî dikin û pafî derbasî faxên din ybtedebiyatî mîna çîrok, roman, piyes û hwddibin. Lîyî te, mîna xortekî heftî salî tu hîjî helbestan dinivîsînî. Ji bo çi tu derbasîprosayî nebityî?

- Ji bilî helbestan min hin tijtên din jînivîsandine. Xebata min ya li ser romananjî çêbûye, min hin çîrok jî nivîsandine. Lê

belê mijûliya min ya sereke helbest e. Ji berku jerdên zehmet yên jiyanê destûr nedidaku ez bikaribim bi salan li ser berhemekêrawestim. Ji bo jiyanê diviyabû min ji bilîedebiyatê karin din bikira. Ez gelek salêndirêj di fabrîkayan de mîna midûr û eko-nom xebitîme. Ev karên zehmet in, mirovpê diweste. îcar digel vê zehmetî û westan-dinê, jerdên xerab yên siyasî rê li ber gelektijtan digirt. Di sala 1963 'an de, ji ber hez-kirina min ya pirtûkan, min pirtûkxaneyekvekir, lê belê wê jî gelek wextê min digirt ûhatina wê pir kêm bû. Di nava van hemûbêîmkanî û tejqeleyan de, min helbestnivî-sandina xwe dom kir, ez têk neçûm, min li

ber xwe da û heta îro jî ez her helbestan di-nivîsînim. îro nêzîkî deh pirtûkên min yên


helbestan hene.- Ez dizanim ku tuyekji çepbt kevin î, ji

berfikrbt xweybt siyasî tu di girtîgehan derazayî. GeU> cara dawî tu kengî hatîgirtin ûsedema girtina te çi bû?

- Cara dawî ez ji ber helbesteke xwe ha-tim mehkemekirin. Ew helbesta min jî hel-besteke kevin bû, min di salên jêstî de nivî-sandibû, lê ew di sala 1982'an de di kovare-kê de hate wejandin. Ji ber wê ez damemehkemê lê ez nehatim girtin. Ez di sala1984'an de jî hatim girtin. Ew jî hinan li

min gilî kiribûn, ku min di pirtûkxaneyaxwe de propaganda kiriye. Li ba polîsên si-

yasî îfadeya min hatibû girtin. Ez hingî dihucreya siyasiyan de dimam. Di wan huc-reyan de tije xortên jorejger bûn ku îjken-ceya nedîtî li wan dihate kirin. Yê min jîçavên min girê didan, ez dibirim odeya îj-kencê û ji min pirs dipirsîn. Ji min re digo-tin ku ez endamê TKP me. Lê ger TKP'yi-yan bibihîstana ew ê bikeniyana. Ji ber ni-vîseke ku min di kovara Yilmaz Giiney denivîsandibû de, wan çûyina min ya welatênsosyalîst qedexe bûbû. Ez bi antî Sovyetîz-mê ve sûcdar dikirim.

Dewletê xwest min ji madeyên 141 û142'an ceze bike, gava bi ser neketin, vê ca-rê jî bi qanûnên sazûmana lejkerî, ez sêmehan mehkûm bûm, ez di 84'an de dumehan razam. Pijtî ku ez derketim minpirtûkeke din nivîsand, min bi wê pirtûkêxelat wergert û wê yeka han jî azadiyek damin.

- Niha di ser wî dîrokî re deh sal derbas

bûne. Geh U Tirkiyeye di warî azadiyafikrîde tuguhertin çîbûne?

- Ez dikarim vê bibêjim, madeyên 141 û142 hebûn ku li Tirkiyeyê azadiya mirovanbi sînor dikir. Yek jî madeyek 163'an heyeku ew jî li dijî jerîetparêziyê ye. Gava rew-jenbîran xwestin madeyên 141 û 142 rabin,wan herweha xwestin ku madeya li dijî je-rîetparêziyê, 163 jî rabe. Bi a min ew li virxapiyan. Ji ber ku jerîetparêzî ne demokra-tîk e, ew li dijî sîstema medenî ye. Vê carêjî, ji bo ku dewlet valahiyekê dagire, made-ya bi terorê re têkojîn derxistin. Ji aliyekîde mirov dikare bibêje ku madeyên 141 û142 rabûne. Ez niha mirovekî ku wextî tê-keve 70 saliya xwe, û hinekî jî navê me têzanîn. Ez bawer im wê ji ber vê yekê be, kuêdî pijtî 1984'an ji ber pirtûk û nivîsênmin, tu ceze ji min re nehat, an jî tu meh-keme di derheqa min de venebû. Lê belê,nivîskar û jaîrên ciwan hene, hê kes wannas nake, ew ji bo nivîsên xwe û jiîrên xwedikevin girtîgehan.

- Mumkun e, tesîra bi emirbûn û navî tehebe, U îro di girtîgehbt Tirkiyeyî de geUkxortên kurd nivîskarbt kurd û heta nivîska-rîn tirk ku behsa pirsgirîka kurdan dikin,hene. Bi taybetî di vê dema dawiyê de, gelekrewfenbîrên tirkan jî dest bi munaqefeyapirsgirêka kurdan kirine, heta serokcumhûrSûUyman Demirel jî behsa realîteya kurdîfiUtn kir, U beU em dibînin ku di vî demadawî de mîna ku li dijî kurdan jenosîdekîdest pî kiriye, gundên kurdan tîne fewitan-din. Ev çawaye, hem realîteya kurdan qebûl


helbestan hene.- Ez dizanim ku tuyekji çepbt kevin î, ji

berfikrbt xweybt siyasî tu di girtîgehan derazayî. GeU> cara dawî tu kengî hatîgirtin ûsedema girtina te çi bû?

- Cara dawî ez ji ber helbesteke xwe ha-tim mehkemekirin. Ew helbesta min jî hel-besteke kevin bû, min di salên jêstî de nivî-sandibû, lê ew di sala 1982'an de di kovare-kê de hate wejandin. Ji ber wê ez damemehkemê lê ez nehatim girtin. Ez di sala1984'an de jî hatim girtin. Ew jî hinan li

min gilî kiribûn, ku min di pirtûkxaneyaxwe de propaganda kiriye. Li ba polîsên si-

yasî îfadeya min hatibû girtin. Ez hingî dihucreya siyasiyan de dimam. Di wan huc-reyan de tije xortên jorejger bûn ku îjken-ceya nedîtî li wan dihate kirin. Yê min jîçavên min girê didan, ez dibirim odeya îj-kencê û ji min pirs dipirsîn. Ji min re digo-tin ku ez endamê TKP me. Lê ger TKP'yi-yan bibihîstana ew ê bikeniyana. Ji ber ni-vîseke ku min di kovara Yilmaz Giiney denivîsandibû de, wan çûyina min ya welatênsosyalîst qedexe bûbû. Ez bi antî Sovyetîz-mê ve sûcdar dikirim.

Dewletê xwest min ji madeyên 141 û142'an ceze bike, gava bi ser neketin, vê ca-rê jî bi qanûnên sazûmana lejkerî, ez sêmehan mehkûm bûm, ez di 84'an de dumehan razam. Pijtî ku ez derketim minpirtûkeke din nivîsand, min bi wê pirtûkêxelat wergert û wê yeka han jî azadiyek damin.

- Niha di ser wî dîrokî re deh sal derbas

bûne. Geh U Tirkiyeye di warî azadiyafikrîde tuguhertin çîbûne?

- Ez dikarim vê bibêjim, madeyên 141 û142 hebûn ku li Tirkiyeyê azadiya mirovanbi sînor dikir. Yek jî madeyek 163'an heyeku ew jî li dijî jerîetparêziyê ye. Gava rew-jenbîran xwestin madeyên 141 û 142 rabin,wan herweha xwestin ku madeya li dijî je-rîetparêziyê, 163 jî rabe. Bi a min ew li virxapiyan. Ji ber ku jerîetparêzî ne demokra-tîk e, ew li dijî sîstema medenî ye. Vê carêjî, ji bo ku dewlet valahiyekê dagire, made-ya bi terorê re têkojîn derxistin. Ji aliyekîde mirov dikare bibêje ku madeyên 141 û142 rabûne. Ez niha mirovekî ku wextî tê-keve 70 saliya xwe, û hinekî jî navê me têzanîn. Ez bawer im wê ji ber vê yekê be, kuêdî pijtî 1984'an ji ber pirtûk û nivîsênmin, tu ceze ji min re nehat, an jî tu meh-keme di derheqa min de venebû. Lê belê,nivîskar û jaîrên ciwan hene, hê kes wannas nake, ew ji bo nivîsên xwe û jiîrên xwedikevin girtîgehan.

- Mumkun e, tesîra bi emirbûn û navî tehebe, U îro di girtîgehbt Tirkiyeyî de geUkxortên kurd nivîskarbt kurd û heta nivîska-rîn tirk ku behsa pirsgirîka kurdan dikin,hene. Bi taybetî di vê dema dawiyê de, gelekrewfenbîrên tirkan jî dest bi munaqefeyapirsgirêka kurdan kirine, heta serokcumhûrSûUyman Demirel jî behsa realîteya kurdîfiUtn kir, U beU em dibînin ku di vî demadawî de mîna ku li dijî kurdan jenosîdekîdest pî kiriye, gundên kurdan tîne fewitan-din. Ev çawaye, hem realîteya kurdan qebûl


dikin, hemjî taviU înkar dikin. Hcm dibî-jin kurd biraybt me ne, hemjî maUn bira-ybt xwc difewitînin, bajarbt wan wban di-kin, îgir bi daristanbt wan dixînin. Nbînate di derheqa viyekî de çiye?

- Ez bi vê rewşa han ji dilxemgîn dibim.Ez pir li dijî vê yeka han im. Li gorî nêrînamin ev pirsgirêkeke demokrasiyê ye. Li

Tirkiyeyê hemû însanên ku difirin, di binzulmê de ne. Rast e, gund têne jewitandin.Wezîrê mafê mirovan Azîmet Köyliioolubi xwe mukur hat, wî got gund hatine je-witandin. Hin wezîrên SHP'yê mukur ha-tin ku gund têne jewitandin. Lê serokwe-zîr, wezîrê karê hundur vê yekê înkar dikin,qebûl nakin. îro li Tirkiyeyê eskerî çi bibê-je, meclîsa Tirkiyeyê nikare li dij derkeve,qebûl dike. Mesele "Milli Giivenlik Kuru-lu" naxwaze "OlaOan iistii hal" rabe, meclîsjî mecbûr vê qebûl dike. Yanî li Tirkiyeyêmeclîs bê tesîr e, eskerî Tirkiyeyê îdare di-ke.

- Di dema özal deji bo kurdan termênmîna otonomî, federasyon û hwd. hatin bikar anîn, mîna rewfenbîrekî tirk ez bawerdikim tu dizanî ku li Tirkiyeyê pirsgirêkekekurdan heye. Ji bo çareserkirina vê pirsgirî-kê, çi ceUb pêfniyazbt te hene?

- Bi a min kurd miletî cihê ye, divê ew li

Tirkiyeyê bikaribin bi zimanê xwe bixwî-nin û binivîsînin, di radyo û televizyonande wejana bi zimanê kurdî bête kirin, zil-ma li ser kurdan rabe. Lê ger mirov pirsgi-rêkê ne weke kurd, lê weke Tirkiyeyê bigiredest, wê bajtir be. Mesele gava mirov dibê-

je Emerîkayî, di nav wan de îngilîz hene,alman hene, îtalî hene, spanî hene, cihûhene û hwd. Ev hemû Emerîkayî ne. Gavaem bêjin Tirkiyeyî, kurd jî dikevinê, çerkezjî, laz jî, ereb jî. Gelo min bi te da fêhmki-rin? Yanî ger mirov bibêje Tirkiyeyî wêbajtir be.

- GeUt biya te, rewfenbîrên tirkan bi qasîku pêwîst e zilma li ser kurdan, zilma li serziman û edebiyata wan, zilma li ser kultur ûfolkbra wanprotesto dikin?

- Tu bala xwe bidiyê, li Tirkiyeyê yek ji

wanên ku herî pir li ser pirsgirêka kurdanradiweste, îsmaîl Bejîkçî ye û ew bi xwetirk e. Ez îro ne bawer im ku li Tirkiyeyê,tu nivîskarên tirk, tu alim û rewjenbîrêntirk bixwazibin ku kurd bêne pelçiqandin.Lê hinek kovar û rojname, hinek kanalêntelevizyonan vê pirsgirêkê nabînin û bi na-vê rewjenbîran tevdigerin, ez bi xwe dibê-jim, ew ne rewjenbîr in. Ji xwe pirsgirêkakurdî li Trikiyeyê heta tabu bû, kesî newê-rîbû behsa vê pirsê bikira. Ev tabuya han didema özal de jikest. Lê ew jî di vê pirsê deçiqasî cidî bû nayê zanîn. Ez bi xwe ne ba-wer im ku wê pirsa kurdan bi riyên eskerîwere çareserkirin. Yanî tu rabî gundên kur-dan bijewitînî, kurdan ji cih û warên wankoçber bikî, ev ne çareseriya pirsgirêkê ye,ev pirsgirêka ku heye mezintir dike. Ez bixwe li gel çareseriyeke siyasî me. Divê pirs-girêka kurdan bi awayekî ajtî, bi riyeke si-yasî çareser bibe.

- Piraniya tirkan, piraniya siyasetvan ûrewfenbîrîn tirkan dibijin ku ew bi scdsabtn

co Nûdem No: 18 Havtn 1996

dikin, hemjî taviU înkar dikin. Hcm dibî-jin kurd biraybt me ne, hemjî maUn bira-ybt xwc difewitînin, bajarbt wan wban di-kin, îgir bi daristanbt wan dixînin. Nbînate di derheqa viyekî de çiye?

- Ez bi vê rewşa han ji dilxemgîn dibim.Ez pir li dijî vê yeka han im. Li gorî nêrînamin ev pirsgirêkeke demokrasiyê ye. Li

Tirkiyeyê hemû însanên ku difirin, di binzulmê de ne. Rast e, gund têne jewitandin.Wezîrê mafê mirovan Azîmet Köyliioolubi xwe mukur hat, wî got gund hatine je-witandin. Hin wezîrên SHP'yê mukur ha-tin ku gund têne jewitandin. Lê serokwe-zîr, wezîrê karê hundur vê yekê înkar dikin,qebûl nakin. îro li Tirkiyeyê eskerî çi bibê-je, meclîsa Tirkiyeyê nikare li dij derkeve,qebûl dike. Mesele "Milli Giivenlik Kuru-lu" naxwaze "OlaOan iistii hal" rabe, meclîsjî mecbûr vê qebûl dike. Yanî li Tirkiyeyêmeclîs bê tesîr e, eskerî Tirkiyeyê îdare di-ke.

- Di dema özal deji bo kurdan termênmîna otonomî, federasyon û hwd. hatin bikar anîn, mîna rewfenbîrekî tirk ez bawerdikim tu dizanî ku li Tirkiyeyê pirsgirêkekekurdan heye. Ji bo çareserkirina vê pirsgirî-kê, çi ceUb pêfniyazbt te hene?

- Bi a min kurd miletî cihê ye, divê ew li

Tirkiyeyê bikaribin bi zimanê xwe bixwî-nin û binivîsînin, di radyo û televizyonande wejana bi zimanê kurdî bête kirin, zil-ma li ser kurdan rabe. Lê ger mirov pirsgi-rêkê ne weke kurd, lê weke Tirkiyeyê bigiredest, wê bajtir be. Mesele gava mirov dibê-

je Emerîkayî, di nav wan de îngilîz hene,alman hene, îtalî hene, spanî hene, cihûhene û hwd. Ev hemû Emerîkayî ne. Gavaem bêjin Tirkiyeyî, kurd jî dikevinê, çerkezjî, laz jî, ereb jî. Gelo min bi te da fêhmki-rin? Yanî ger mirov bibêje Tirkiyeyî wêbajtir be.

- GeUt biya te, rewfenbîrên tirkan bi qasîku pêwîst e zilma li ser kurdan, zilma li serziman û edebiyata wan, zilma li ser kultur ûfolkbra wanprotesto dikin?

- Tu bala xwe bidiyê, li Tirkiyeyê yek ji

wanên ku herî pir li ser pirsgirêka kurdanradiweste, îsmaîl Bejîkçî ye û ew bi xwetirk e. Ez îro ne bawer im ku li Tirkiyeyê,tu nivîskarên tirk, tu alim û rewjenbîrêntirk bixwazibin ku kurd bêne pelçiqandin.Lê hinek kovar û rojname, hinek kanalêntelevizyonan vê pirsgirêkê nabînin û bi na-vê rewjenbîran tevdigerin, ez bi xwe dibê-jim, ew ne rewjenbîr in. Ji xwe pirsgirêkakurdî li Trikiyeyê heta tabu bû, kesî newê-rîbû behsa vê pirsê bikira. Ev tabuya han didema özal de jikest. Lê ew jî di vê pirsê deçiqasî cidî bû nayê zanîn. Ez bi xwe ne ba-wer im ku wê pirsa kurdan bi riyên eskerîwere çareserkirin. Yanî tu rabî gundên kur-dan bijewitînî, kurdan ji cih û warên wankoçber bikî, ev ne çareseriya pirsgirêkê ye,ev pirsgirêka ku heye mezintir dike. Ez bixwe li gel çareseriyeke siyasî me. Divê pirs-girêka kurdan bi awayekî ajtî, bi riyeke si-yasî çareser bibe.

- Piraniya tirkan, piraniya siyasetvan ûrewfenbîrîn tirkan dibijin ku ew bi scdsabtn

co Nûdem No: 18 Havtn 1996

bi kurdan re jiyane, keç dane wan, ji wanzewicî ne. Pirsa min ev e, geU haya rewfen-bîrbt tirkan çiqasîji edebiyat û kultura kur-dan heye? Tu bi xwe çiqasî edebiyat û kultu-ra kurdî nas dikî?

- Ez bi xwe bi kurdî nizanim. Lê hindikbe jî haya min ji edebiyata kurdî heye. De-mekê Mem û Zîn dihate fîrotin, min ewkirî û xwend. Min hin jiîrên Cegerxwîn jîku wergeriyabûn tirkî xwendine. Wekî dinli Tirkiyeyê gelek nivîskarên ku bi eslê xwekurd in lê bi tirkî dinivîsînin, hene. Wekmînak, Cemal Siireya kurd e, Ahmed Arîfkurd e, Yajar Kemal kurd e, lê wan berhe-mên xwe bi tirkî nivîsandine. Gelo bi kur-dînivîsandin ji wan re zehmet bû, wan çi-ma bi kurdî nenivîsandine, ez nizanim.Min Cemal Sureya baj nas dikir, wî bi kur-dî nizanîbû. Lê ger nivîskarên bi eslê xwekurd, bi kurdî binivîsandina, wê îro zane-bûna me ya di derheqa ziman, edebiyat ûkultura kurdî de zêdetir bûya.

- Gava min xwe bi we mîna nivîskarekîkurd ku bi kurdî dinivîsîne, da naskirin, weçi hîs kir? Hûn U Tirkiyeyî pergî mirovînwisa tên?

- Ez bi xwe dostê Musa Anter bûm. Mindi salên sihî de ew di nava TlP'ê de nas kir.Demekê mala wî pir nêzîkî dikana min yapirtûkan bû, me gelekî hevdu didît. Minpir jê hez dikir.

- Bi taybetîpiftî saUn 80 e, bi hatina cûn-tayî û bi derketina kurdan ya derveyî weUtre, di ziman û edebiyata kurdî de gefbûnekîdestpî kir. Îro li Swîd û U hin weUttbt din

yîn Ewrupayî di warî sipr, çîrok û romanîde mînakbt baf tbtepîfkîfkirin. GeUk kova-rîn xwerû bi kurdî derdikevin. Digel vîjî,hê li Tirkiyeyîji hin der û doran, hin nivîs-kar û rewfenbîr dibîjin ku zimanî kurdî tu-neye, ew bi tenî ji sî gotinan pêk ti. Tu jivan ceUbmirovan re çi dibîjî?

- An hinek ji wan bi rastî nizanin, an jîew pir di bin tesîra îdeolojiya ferrnî de ne.Çawa dibe ku mirov di roja îro de kurdanû zimanê wan înkar bike. Bi cildan pirtûkli ser dîrok, ziman û edebiyata wan hatinenivîsandin. Bi cildan pirtûk li ser gramerakurdî hatine nivîsandin.

- Biya te têkiliyeke tbker di navbera rew-fenbîrîn kurd û tirk, nivîskarên kurd û tirkde heye?

- Ez bawer im ger li Tirkiyeyê nivîskarênkurd hebin, wê di navbera me de jî têkili-yeke baj hebe. Lê tijtê ez dizanim li Tirki-yeyê, kesên ku bi kurdî dinivîsînin an tu-nene, an jî gelekî hindik in. Loma em qetpêrgî wan nehatine. Lê kesên ku bi eslê

xwe kurd in lê bi tirkî dinivîsînin, hemûdostên me ne, em di nava hevdu de ne.Tirkiye ne mîna Ewrûpa ye. Va ye hûn di-bêjin ku li Ewrûpa jiîrên kurdî, çîrokênkurdî, romanên kurdî têne nivîsandin. Anjî hûn kovareke weha berfireh mîna Nûde-mê derdixin. Lê li Tirkiyeyê tijtekî wisa tu-neye. Ev dibe ku jî ji ber qedexebûna zima-nê kurdî tê. Yanî îro ez li Tirkiyeyê der ûdoreke edebî, komeke edebî ya kurdan na-bînim ku têkilî di navbera me de çêbibin.

Nûdem No: 18 Havin 199* 51

bi kurdan re jiyane, keç dane wan, ji wanzewicî ne. Pirsa min ev e, geU haya rewfen-bîrbt tirkan çiqasîji edebiyat û kultura kur-dan heye? Tu bi xwe çiqasî edebiyat û kultu-ra kurdî nas dikî?

- Ez bi xwe bi kurdî nizanim. Lê hindikbe jî haya min ji edebiyata kurdî heye. De-mekê Mem û Zîn dihate fîrotin, min ewkirî û xwend. Min hin jiîrên Cegerxwîn jîku wergeriyabûn tirkî xwendine. Wekî dinli Tirkiyeyê gelek nivîskarên ku bi eslê xwekurd in lê bi tirkî dinivîsînin, hene. Wekmînak, Cemal Siireya kurd e, Ahmed Arîfkurd e, Yajar Kemal kurd e, lê wan berhe-mên xwe bi tirkî nivîsandine. Gelo bi kur-dînivîsandin ji wan re zehmet bû, wan çi-ma bi kurdî nenivîsandine, ez nizanim.Min Cemal Sureya baj nas dikir, wî bi kur-dî nizanîbû. Lê ger nivîskarên bi eslê xwekurd, bi kurdî binivîsandina, wê îro zane-bûna me ya di derheqa ziman, edebiyat ûkultura kurdî de zêdetir bûya.

- Gava min xwe bi we mîna nivîskarekîkurd ku bi kurdî dinivîsîne, da naskirin, weçi hîs kir? Hûn U Tirkiyeyî pergî mirovînwisa tên?

- Ez bi xwe dostê Musa Anter bûm. Mindi salên sihî de ew di nava TlP'ê de nas kir.Demekê mala wî pir nêzîkî dikana min yapirtûkan bû, me gelekî hevdu didît. Minpir jê hez dikir.

- Bi taybetîpiftî saUn 80 e, bi hatina cûn-tayî û bi derketina kurdan ya derveyî weUtre, di ziman û edebiyata kurdî de gefbûnekîdestpî kir. Îro li Swîd û U hin weUttbt din

yîn Ewrupayî di warî sipr, çîrok û romanîde mînakbt baf tbtepîfkîfkirin. GeUk kova-rîn xwerû bi kurdî derdikevin. Digel vîjî,hê li Tirkiyeyîji hin der û doran, hin nivîs-kar û rewfenbîr dibîjin ku zimanî kurdî tu-neye, ew bi tenî ji sî gotinan pêk ti. Tu jivan ceUbmirovan re çi dibîjî?

- An hinek ji wan bi rastî nizanin, an jîew pir di bin tesîra îdeolojiya ferrnî de ne.Çawa dibe ku mirov di roja îro de kurdanû zimanê wan înkar bike. Bi cildan pirtûkli ser dîrok, ziman û edebiyata wan hatinenivîsandin. Bi cildan pirtûk li ser gramerakurdî hatine nivîsandin.

- Biya te têkiliyeke tbker di navbera rew-fenbîrîn kurd û tirk, nivîskarên kurd û tirkde heye?

- Ez bawer im ger li Tirkiyeyê nivîskarênkurd hebin, wê di navbera me de jî têkili-yeke baj hebe. Lê tijtê ez dizanim li Tirki-yeyê, kesên ku bi kurdî dinivîsînin an tu-nene, an jî gelekî hindik in. Loma em qetpêrgî wan nehatine. Lê kesên ku bi eslê

xwe kurd in lê bi tirkî dinivîsînin, hemûdostên me ne, em di nava hevdu de ne.Tirkiye ne mîna Ewrûpa ye. Va ye hûn di-bêjin ku li Ewrûpa jiîrên kurdî, çîrokênkurdî, romanên kurdî têne nivîsandin. Anjî hûn kovareke weha berfireh mîna Nûde-mê derdixin. Lê li Tirkiyeyê tijtekî wisa tu-neye. Ev dibe ku jî ji ber qedexebûna zima-nê kurdî tê. Yanî îro ez li Tirkiyeyê der ûdoreke edebî, komeke edebî ya kurdan na-bînim ku têkilî di navbera me de çêbibin.

Nûdem No: 18 Havin 199* 51

Sexwişk

Xwişkekê ji çîlekên bejî yên jêrîn hez kir,yekê ji gulên sor,ya din jî ji gulên li ser miriyan.

Xwijka pêjî zewicî:dibêjin, ew dilja ye.

Xwijka dudan bi hemû ruhê xwe hez kir,dibêjin, ew dilja nebû.

Xwijka sisiyan bû ewliyayckdibêjin, ew ê taca jiyanê ya bêdawî bi dest bixe.

Edith Södergran

Ixlith Södergran di sala 1892'an dehatiye dinyayê û di sala 1923'an de jîwefat kiriye. Ew bi eslê xwe fînî (fîn-landî) ye lê di şiîra swêdî ya modernde, xwediyê cihekî taybetî ye. Digelku Edidi Södergran ji ber nexweşiya

xwe -êşa zirav- demeke dirêj îzole ji-yaye jî, dîsan wê gelek pirtûkên şi-

îran nivîsandine. Temaya şiîrên wê

bi tevayî xwestekeke xurt ya jiyanê,dilbijokiya erotizmê û bêrîkirina dûrîjiyanê ye. Södergran ji şiîra klasîk ya

bi kêşan bi dûr ketibû û bi zimanekîtaybed şiîrên xwe yên scrbest anînepê. Qîmet û rola Edith Södergran

ya di modernîzekirina edebiyata swê-

dî de mezin e.

<l Nûdem No: 18 Havîn 1996

Sexwişk

Xwişkekê ji çîlekên bejî yên jêrîn hez kir,yekê ji gulên sor,ya din jî ji gulên li ser miriyan.

Xwijka pêjî zewicî:dibêjin, ew dilja ye.

Xwijka dudan bi hemû ruhê xwe hez kir,dibêjin, ew dilja nebû.

Xwijka sisiyan bû ewliyayckdibêjin, ew ê taca jiyanê ya bêdawî bi dest bixe.

Edith Södergran

Ixlith Södergran di sala 1892'an dehatiye dinyayê û di sala 1923'an de jîwefat kiriye. Ew bi eslê xwe fînî (fîn-landî) ye lê di şiîra swêdî ya modernde, xwediyê cihekî taybetî ye. Digelku Edidi Södergran ji ber nexweşiya

xwe -êşa zirav- demeke dirêj îzole ji-yaye jî, dîsan wê gelek pirtûkên şi-

îran nivîsandine. Temaya şiîrên wê

bi tevayî xwestekeke xurt ya jiyanê,dilbijokiya erotizmê û bêrîkirina dûrîjiyanê ye. Södergran ji şiîra klasîk ya

bi kêşan bi dûr ketibû û bi zimanekîtaybed şiîrên xwe yên scrbest anînepê. Qîmet û rola Edith Södergran

ya di modernîzekirina edebiyata swê-

dî de mezin e.

<l Nûdem No: 18 Havîn 1996

Celad t.-t" ;'

CeladTu ê çi bikî ji milên min?YeldjêbikeYêdinjîjêkcÇavên min te dibîninTe tccawizî min kiriyeNayê bîra minTcnê bi min ecêb hatTu £ niha lingên min jî jê bikîPêsîyekîPasê yê dinÛ tu çavên min dibînîTu dibînî çavên min dijîntu dibînî çav dijîn.Hinekî ji jorî çîmên min jî jê biketu dibînî çavên min hê jî dijînErêTu çi dibêjî, CeladMa ev kêfxwejiyê dide tc?

Gunnar Ekelöf

Gunnar Ekelöf di sala 1907'an de ha-tiye dinyayê û di sala 1968'an de wefatkiriye.

Roleke Gunnar Ekelöf ya navendî dişiîra swêdî ya 1900'î de heye. Şiîrên wîbi fîlozofiya rohilatê, muzîka barock,romantîzm û modernîzma navneteweyîve hatine hûnandin. Lê wî bi zimanêxelkê û li ser jiyana rojanc jî gelek siîrnivîsandine. Herweha ew bi pirtûkaxwe ya bi navê "D-wan" ku li ser bîzan-siyan e û behsa mîrekî kurd "MîrêEmigionê" dike, navdar e.

Ekelöfê ku demekê Ii Stembolê jiya-ye û di akademiya Swêdê -komîteyaXelata Nobelê- de jî cih girtiye, digelgelek pirtûkên şiîran, wî gelek ceriban-din jî nrvîsandine.

Nûdem No: 18 Havtn 1996 .3

Celad t.-t" ;'

CeladTu ê çi bikî ji milên min?YeldjêbikeYêdinjîjêkcÇavên min te dibîninTe tccawizî min kiriyeNayê bîra minTcnê bi min ecêb hatTu £ niha lingên min jî jê bikîPêsîyekîPasê yê dinÛ tu çavên min dibînîTu dibînî çavên min dijîntu dibînî çav dijîn.Hinekî ji jorî çîmên min jî jê biketu dibînî çavên min hê jî dijînErêTu çi dibêjî, CeladMa ev kêfxwejiyê dide tc?

Gunnar Ekelöf

Gunnar Ekelöf di sala 1907'an de ha-tiye dinyayê û di sala 1968'an de wefatkiriye.

Roleke Gunnar Ekelöf ya navendî dişiîra swêdî ya 1900'î de heye. Şiîrên wîbi fîlozofiya rohilatê, muzîka barock,romantîzm û modernîzma navneteweyîve hatine hûnandin. Lê wî bi zimanêxelkê û li ser jiyana rojanc jî gelek siîrnivîsandine. Herweha ew bi pirtûkaxwe ya bi navê "D-wan" ku li ser bîzan-siyan e û behsa mîrekî kurd "MîrêEmigionê" dike, navdar e.

Ekelöfê ku demekê Ii Stembolê jiya-ye û di akademiya Swêdê -komîteyaXelata Nobelê- de jî cih girtiye, digelgelek pirtûkên şiîran, wî gelek ceriban-din jî nrvîsandine.

Nûdem No: 18 Havtn 1996 .3

Dilc Dinyayê

Bêje, dilê dinyayê li ku dijewite,dilê dinyayê ji êgir?Ew bi komira girs ya kevnar dijî:tariya reş, jeva gurr, kaûs,Li wir bigcre!Dengê êgir wilo ye:Bi hêza dijmin xurt e,Bi xwe têkojîn e, jerekî bêkêmasî-tu dengê din tune.0 biserketin? Gava tarîrî bi rivînê hiltê?Ma serketin mirin e?

Pirsa vala û tirsa vala!Dilê dinyayê agir e,û agir dixwaze bi ser bikeve.

Karin Boye / Werger û amadekirin: Firat Cewerî

Karin Boye di sala 1900'î de hatiycdinyayê û di sala 1941'ê de jî xwc lcuj-tiye. Bi temenekî 41 sal wê di edcbiya-ta swêdî de cihekî xwe yê nemir çêkiri-ye. Ew îro yek ji pêjevanên cdebiyataswêdê ya modern têtc hesibandin. Şi-îrên wê têkoşîna şexsiyetê' ya bi zeh-metiyan ve tijî radixe bcr çavan. Her-weha siîrcn wê ku di bingcha xwc demîstik in, bi kemilandincke întclcktu-elî hatine hûnandin.

Karin Boye li ser hev pênc pirtûk__n

jitran, du roman û gelek nivîsên dinên cihêreng nivîsandine. Digel ku de-meke dirêj di ser xwckujtina wê rc

derbas bûye jî, dîsan ew li Swêdê hcrtim aktuel e û mîna lchcngckc ncte-wcyî têtc bibîranîn.

34 Nûdem No: -8 Havi* 199*

Dilc Dinyayê

Bêje, dilê dinyayê li ku dijewite,dilê dinyayê ji êgir?Ew bi komira girs ya kevnar dijî:tariya reş, jeva gurr, kaûs,Li wir bigcre!Dengê êgir wilo ye:Bi hêza dijmin xurt e,Bi xwe têkojîn e, jerekî bêkêmasî-tu dengê din tune.0 biserketin? Gava tarîrî bi rivînê hiltê?Ma serketin mirin e?

Pirsa vala û tirsa vala!Dilê dinyayê agir e,û agir dixwaze bi ser bikeve.

Karin Boye / Werger û amadekirin: Firat Cewerî

Karin Boye di sala 1900'î de hatiycdinyayê û di sala 1941'ê de jî xwc lcuj-tiye. Bi temenekî 41 sal wê di edcbiya-ta swêdî de cihekî xwe yê nemir çêkiri-ye. Ew îro yek ji pêjevanên cdebiyataswêdê ya modern têtc hesibandin. Şi-îrên wê têkoşîna şexsiyetê' ya bi zeh-metiyan ve tijî radixe bcr çavan. Her-weha siîrcn wê ku di bingcha xwc demîstik in, bi kemilandincke întclcktu-elî hatine hûnandin.

Karin Boye li ser hev pênc pirtûk__n

jitran, du roman û gelek nivîsên dinên cihêreng nivîsandine. Digel ku de-meke dirêj di ser xwckujtina wê rc

derbas bûye jî, dîsan ew li Swêdê hcrtim aktuel e û mîna lchcngckc ncte-wcyî têtc bibîranîn.

34 Nûdem No: -8 Havi* 199*

Romana Kurdî

L

Ê

K

0

L

I

N

Ez pir xemgîn im kû li ser ro-manên kurdî nikarim pir

tijtan bêjim. Di vî warî de xe-berdan wisa ne hêsa ye. Ji ber kûhejmara romanên kurdî ne zêdene. Em kurd di warê edebiyatanivîsandî de pir ne dewlemen-din, nemaze di rewja romanênkurdî de hêjî paj ve mane. Mindixwest kû di prosesa edebiyatakurdî de ciyekî fireh bidim ro-manan û li ser vê babetê bikari-bim hêjî zêde bipeyivim. Lê hê-

vîdar im kû ew demên bên, romanên kurdî yê her zêde bibinû salên pêj de kurdên firsetên fireh bibînin û minaqeje bikin.Yên kû ez zanim romanên kurdî berî 1935'an çap nebûne. Li

Erîvanê romana Erebê Şemo, "Şivanê Kurd" 1935'an de hatwejandinê. Pirtûkên din, wek Mem û Zîn, Dîwana MelayêCizîrê û afrandinên olî hatibûn çapkirinê, lê romanên kurdînegihîjtibûn xwendevanan.

Berî hertijtî, ez dixwazim di vî warî de çend pirsan bêjim.

Nacî Kutlay


Romana Kurdî

L

Ê

K

0

L

I

N

Ez pir xemgîn im kû li ser ro-manên kurdî nikarim pir

tijtan bêjim. Di vî warî de xe-berdan wisa ne hêsa ye. Ji ber kûhejmara romanên kurdî ne zêdene. Em kurd di warê edebiyatanivîsandî de pir ne dewlemen-din, nemaze di rewja romanênkurdî de hêjî paj ve mane. Mindixwest kû di prosesa edebiyatakurdî de ciyekî fireh bidim ro-manan û li ser vê babetê bikari-bim hêjî zêde bipeyivim. Lê hê-

vîdar im kû ew demên bên, romanên kurdî yê her zêde bibinû salên pêj de kurdên firsetên fireh bibînin û minaqeje bikin.Yên kû ez zanim romanên kurdî berî 1935'an çap nebûne. Li

Erîvanê romana Erebê Şemo, "Şivanê Kurd" 1935'an de hatwejandinê. Pirtûkên din, wek Mem û Zîn, Dîwana MelayêCizîrê û afrandinên olî hatibûn çapkirinê, lê romanên kurdînegihîjtibûn xwendevanan.

Berî hertijtî, ez dixwazim di vî warî de çend pirsan bêjim.

Nacî Kutlay


Min gelek caran ji xwe û hevalan pirsî, geloçima helbest, çîrok û pirtûkên dînî hatinnivîsandinê, lê belê roman nivîsandin aw-qasî pêş de neçû?

Bi dîtina min çend sebebên girîng hene.Yek, ew hemû dewletên kû kurd tê de diji-yan, kurdî nivîsandin ne serbest bû. Li

Turkiyê qedehe bû, li îran û Sûriyê demdem pir zehmet bû û li Iraqê her hêsan bû.Di vê rewşê de zimanê kurdî firsetên pêj-deçûyinê nedît. Enstîtû, çapxane û pirtûk-xanên taybetî tunebûn. Lewra jî zimanêkurdî, nemaze di nav kurdên kû li Turkiyêdijîn, qels ma. Roman nivîsandin zimanekîdewlemend dixwaze. Meriv xwestinên xwedikare bîne ser ziman, lê, teswîr, îfadekirinabi cî û tem, zimanekî her devlemend dix-waze. Wisa nebe, tem û lezeta afrandinankêm dibe. Wek xwerineka bê xwê, bê tem,pê re kêfa meriya nayê. kurdî bi xwe zima-nekî dewiemend e, lê di nav xwendiyan defeqîr maye. Di bajaran de kurdî bûye zima-nê çarjî û bazarvaniyê. Ev ziman têra pê-wîstiya jiyanê dike, lê her sal û her çûyî dihêlekê de jî feqîr bûye. Bo afrandinên çan-dî û edebiyatê ev kurdiya me ya kû li baja-rên Kurdîstanê de tê xeberdan, têrê nake.

Tijtekî din jî heye, romannivîsandin ûxwendin karê civateka pêj de çûyî ye,xwendayên wî welatî gerekê zêde bin, jixwendinê hez bikin. Gere em qebûl bikinkû, civata kutdî di vî warî de gelekî jûn vemaye. Jimara xwendiyan, di van salên dawîde hinekî zêde bûn. Hetanî meriv gelekî ûhim jî gele gelekî romanan nexwîne, bi xwe

nikare roman binivîse. Mêjî gerek bi ro-manxwendinê têr bibe, tijî bibe, wê çaxêdemek tê, meriv bi xwe jî dikare tijtên nûbîne holê. Lewra, ez têdigihêjim kû çimaromanên kurdî kêm in.

Ez dixwazim bêjim kû, gelek astengênme yên din jî hene, ezê tenê wan bînim bî-rawe.

Em kurd cur be cur elfabeyan bi kar tî-nin. Taybetî kurdên Turkiyayê herfên elfa-ba erebî nizanin, ji ber vê yekê, ew roma-nên kû kurdên îranê, Sûriyê an jî Iraqê ni-vîsîne, em nikarin wan bixwînin. Bi vî teh-rî yên Sovyetîstana berê ji bi tîpên Krîlî ne.Her çiqasî jî kurdên îran, Iraq, Rûsyayê ûSûriyê tîpên latînî bizanibin, dîsa jî zehme-tiyê dikijînin, bi tîpên latînî re pir kêfxwejnînin.

Xên jî van zehmetiyan, em dizanin kû,niha kurd li hemû welatên Ewrûpayê belabûne, li wan deran bi halê penaberiyê dedijîn. Hinek ji van kurdan roman anjî pir-tûkên din dinivîsin. Lê belê pirtûk belavkirin di nav kurdên Avrûpayê de nehatineorganîzekirin. Lewra jî, romaneka kurdî li

van welatan kû çap dibe, dereng an jî qetnagihêje destê kurdên kû li welatên din di-jîn. Caran haya meriya jî qet pê nabe. Evhal bi serê xwe astengeka mezin e.

Di nav van astengiyan, yek jî ev e kû, dikurdî de zaravên me yên cur bi cur, ji hevdûr in. Yêk kû soranî, kurmancî anjî zazakîbinvîsin, gelekî ji hev fem nakin. Zaravênromanan girîng e, dema kû meriv wî zaravîbaj nizanibe, meriv tem û xwejiya romanê

j< Nûdcm No: 18 Havtn 199«

Min gelek caran ji xwe û hevalan pirsî, geloçima helbest, çîrok û pirtûkên dînî hatinnivîsandinê, lê belê roman nivîsandin aw-qasî pêş de neçû?

Bi dîtina min çend sebebên girîng hene.Yek, ew hemû dewletên kû kurd tê de diji-yan, kurdî nivîsandin ne serbest bû. Li

Turkiyê qedehe bû, li îran û Sûriyê demdem pir zehmet bû û li Iraqê her hêsan bû.Di vê rewşê de zimanê kurdî firsetên pêj-deçûyinê nedît. Enstîtû, çapxane û pirtûk-xanên taybetî tunebûn. Lewra jî zimanêkurdî, nemaze di nav kurdên kû li Turkiyêdijîn, qels ma. Roman nivîsandin zimanekîdewlemend dixwaze. Meriv xwestinên xwedikare bîne ser ziman, lê, teswîr, îfadekirinabi cî û tem, zimanekî her devlemend dix-waze. Wisa nebe, tem û lezeta afrandinankêm dibe. Wek xwerineka bê xwê, bê tem,pê re kêfa meriya nayê. kurdî bi xwe zima-nekî dewiemend e, lê di nav xwendiyan defeqîr maye. Di bajaran de kurdî bûye zima-nê çarjî û bazarvaniyê. Ev ziman têra pê-wîstiya jiyanê dike, lê her sal û her çûyî dihêlekê de jî feqîr bûye. Bo afrandinên çan-dî û edebiyatê ev kurdiya me ya kû li baja-rên Kurdîstanê de tê xeberdan, têrê nake.

Tijtekî din jî heye, romannivîsandin ûxwendin karê civateka pêj de çûyî ye,xwendayên wî welatî gerekê zêde bin, jixwendinê hez bikin. Gere em qebûl bikinkû, civata kutdî di vî warî de gelekî jûn vemaye. Jimara xwendiyan, di van salên dawîde hinekî zêde bûn. Hetanî meriv gelekî ûhim jî gele gelekî romanan nexwîne, bi xwe

nikare roman binivîse. Mêjî gerek bi ro-manxwendinê têr bibe, tijî bibe, wê çaxêdemek tê, meriv bi xwe jî dikare tijtên nûbîne holê. Lewra, ez têdigihêjim kû çimaromanên kurdî kêm in.

Ez dixwazim bêjim kû, gelek astengênme yên din jî hene, ezê tenê wan bînim bî-rawe.

Em kurd cur be cur elfabeyan bi kar tî-nin. Taybetî kurdên Turkiyayê herfên elfa-ba erebî nizanin, ji ber vê yekê, ew roma-nên kû kurdên îranê, Sûriyê an jî Iraqê ni-vîsîne, em nikarin wan bixwînin. Bi vî teh-rî yên Sovyetîstana berê ji bi tîpên Krîlî ne.Her çiqasî jî kurdên îran, Iraq, Rûsyayê ûSûriyê tîpên latînî bizanibin, dîsa jî zehme-tiyê dikijînin, bi tîpên latînî re pir kêfxwejnînin.

Xên jî van zehmetiyan, em dizanin kû,niha kurd li hemû welatên Ewrûpayê belabûne, li wan deran bi halê penaberiyê dedijîn. Hinek ji van kurdan roman anjî pir-tûkên din dinivîsin. Lê belê pirtûk belavkirin di nav kurdên Avrûpayê de nehatineorganîzekirin. Lewra jî, romaneka kurdî li

van welatan kû çap dibe, dereng an jî qetnagihêje destê kurdên kû li welatên din di-jîn. Caran haya meriya jî qet pê nabe. Evhal bi serê xwe astengeka mezin e.

Di nav van astengiyan, yek jî ev e kû, dikurdî de zaravên me yên cur bi cur, ji hevdûr in. Yêk kû soranî, kurmancî anjî zazakîbinvîsin, gelekî ji hev fem nakin. Zaravênromanan girîng e, dema kû meriv wî zaravîbaj nizanibe, meriv tem û xwejiya romanê

j< Nûdcm No: 18 Havtn 199«

hilnade. Kêfa meriya jê re nayê. Bo xwen-din û nivîsandinê gere meriv wî zaravî bajbizanibe.

Kovarên li ser edebiyat û çanda kurdî,yên merkezî kêm in. Ev kêmasiyeke mezine. Yên heyî jî bi heremîn e, nagihêjin des-tên pir xwendewanan. Lewra jî gelek xwen-devan ji romanên çapbûyî bêxeber dimî-nin. Di vî warî de înstîtu û rêxistinên kul-turî kêm in û hewcedariyê nikarin bînin cî.

Zimanê kurdî bi rîtm û dengê xwe ve, jibo helbestan gelekî baj e. Yekê jî, tradîsyo-na helbestnivîsandinê di nav kurdan de pirkevn e. Bi çend sed salan vir de helbestêndevkî hatine gotinê û nêzîkî 7-8 sed salinkû helbestên nivîsî di edebîta kurdî de cîhgirtiye. Ji bo wê jî, helbestnivîsandin herhêsa ye, em kurd him ji bo aheng, rîtm ûdengên wê yî kû hez û kêfê dide însanan,gelek helbest hatine nivîsandin. Kêm kesanberê xwe dane nivîsandina romanan.

Lê belê, gere em tu carî ji bîr nekin kû jibo van kêmasî û astengan yek çare heye,ew jî her zêde kurdî bixwînin û binivîsin.

Van zehmetî û astenga, yek ji nivîskarênkurdên Sovyetîstana berê, Çerkezê Rej dipêjgotina romana Eliyê Evdirrehman "ŞerÇiyada" bi vî tehrî tîne ser ziman: "...Pirsew e, wekî roman janra lîteraturiyê ye heregiran, çetin û sext e."

Hine nivîskar bi eslê xwe kurd in, lê, af-randinê xwe bi taybetî tirkî, farisî, erebî,rûsî an jî bi zimanekî din nivîsîne. Navero-kên van berheman di derheqê kurdan binjî, wek edeta dinê, ev kesan û ev pirtûk û

romanan "berhemên kurdî" nayên qebûlkirin. Nivîskarên wisa, yên bi gelek giran-biha di wati hemû welatên kû Kurd tê dedijîn hene. Ne hewceye em yek yek navênvan hunerrriendan bêjin. Lê ev hevalên bê-hempa, bi qedr û qîmet in, bi kîjan zimanînivîsîne bi wî tehrî "nivîskar" tên qebûl ki-rtn.

Di jiyana hemû gelan de demek hatiye,pirsên civakî û yên gundîtiyê li pêj hemûpirsan ketiye. Ji ber vî sebebî, ev babet,gundîtî di romanan de cîh girtiye. Lê jiyankû hatiye guhartin û ber bi bûrjûwaziyê -

bazarvaniyê- çûye, vê guhartinê xwe di he-mû curên edebiyatê de nîjan daye, her wi-sa, di romanan de jî. Ev naverok guhartinne bi xwestina me dibe, ji ber zordayîna ji-yanê ev bûyer pêk tên. Bi ya min, ev tijt wêdi edebiyata kurdî de jî wisa bibe. Ana du-rifê "gundîtî"yê li ser edebiyata kurdî ye.Meriv ku li roman, çîrok û helbestên kurdîdinhêre, vê rastiyê dibîne. Hela edebiyatêbidin alîkî, babeta gundîtiyê xwe di pir ali-yan de nîjan dide. Hûn li navên me yên"anonîm" binihêrin, "Gundî, Gavan, Şi-van, Çiya, Berxvan..." navên herî zêde ne.Ev tijtekî pir normal e kû edebiyata me jîdemeka dûr-dirêj wê "gundî" be.

Civat kû pêj de diçe, meriv hêdî hêdîferq dike kû lîteratura wê civatê jî, ne bi lezbe jî, pêj de diçe û tê guhartinê. îjaretênguhartinê di nav edebiyata kurdî de xwedide xuyakirin. Guhartina edebiyatê di peyguhartina civatê de xwe nîjan dide.

Lê bi pîvanên navnetewî ve, ez romanên


hilnade. Kêfa meriya jê re nayê. Bo xwen-din û nivîsandinê gere meriv wî zaravî bajbizanibe.

Kovarên li ser edebiyat û çanda kurdî,yên merkezî kêm in. Ev kêmasiyeke mezine. Yên heyî jî bi heremîn e, nagihêjin des-tên pir xwendewanan. Lewra jî gelek xwen-devan ji romanên çapbûyî bêxeber dimî-nin. Di vî warî de înstîtu û rêxistinên kul-turî kêm in û hewcedariyê nikarin bînin cî.

Zimanê kurdî bi rîtm û dengê xwe ve, jibo helbestan gelekî baj e. Yekê jî, tradîsyo-na helbestnivîsandinê di nav kurdan de pirkevn e. Bi çend sed salan vir de helbestêndevkî hatine gotinê û nêzîkî 7-8 sed salinkû helbestên nivîsî di edebîta kurdî de cîhgirtiye. Ji bo wê jî, helbestnivîsandin herhêsa ye, em kurd him ji bo aheng, rîtm ûdengên wê yî kû hez û kêfê dide însanan,gelek helbest hatine nivîsandin. Kêm kesanberê xwe dane nivîsandina romanan.

Lê belê, gere em tu carî ji bîr nekin kû jibo van kêmasî û astengan yek çare heye,ew jî her zêde kurdî bixwînin û binivîsin.

Van zehmetî û astenga, yek ji nivîskarênkurdên Sovyetîstana berê, Çerkezê Rej dipêjgotina romana Eliyê Evdirrehman "ŞerÇiyada" bi vî tehrî tîne ser ziman: "...Pirsew e, wekî roman janra lîteraturiyê ye heregiran, çetin û sext e."

Hine nivîskar bi eslê xwe kurd in, lê, af-randinê xwe bi taybetî tirkî, farisî, erebî,rûsî an jî bi zimanekî din nivîsîne. Navero-kên van berheman di derheqê kurdan binjî, wek edeta dinê, ev kesan û ev pirtûk û

romanan "berhemên kurdî" nayên qebûlkirin. Nivîskarên wisa, yên bi gelek giran-biha di wati hemû welatên kû Kurd tê dedijîn hene. Ne hewceye em yek yek navênvan hunerrriendan bêjin. Lê ev hevalên bê-hempa, bi qedr û qîmet in, bi kîjan zimanînivîsîne bi wî tehrî "nivîskar" tên qebûl ki-rtn.

Di jiyana hemû gelan de demek hatiye,pirsên civakî û yên gundîtiyê li pêj hemûpirsan ketiye. Ji ber vî sebebî, ev babet,gundîtî di romanan de cîh girtiye. Lê jiyankû hatiye guhartin û ber bi bûrjûwaziyê -

bazarvaniyê- çûye, vê guhartinê xwe di he-mû curên edebiyatê de nîjan daye, her wi-sa, di romanan de jî. Ev naverok guhartinne bi xwestina me dibe, ji ber zordayîna ji-yanê ev bûyer pêk tên. Bi ya min, ev tijt wêdi edebiyata kurdî de jî wisa bibe. Ana du-rifê "gundîtî"yê li ser edebiyata kurdî ye.Meriv ku li roman, çîrok û helbestên kurdîdinhêre, vê rastiyê dibîne. Hela edebiyatêbidin alîkî, babeta gundîtiyê xwe di pir ali-yan de nîjan dide. Hûn li navên me yên"anonîm" binihêrin, "Gundî, Gavan, Şi-van, Çiya, Berxvan..." navên herî zêde ne.Ev tijtekî pir normal e kû edebiyata me jîdemeka dûr-dirêj wê "gundî" be.

Civat kû pêj de diçe, meriv hêdî hêdîferq dike kû lîteratura wê civatê jî, ne bi lezbe jî, pêj de diçe û tê guhartinê. îjaretênguhartinê di nav edebiyata kurdî de xwedide xuyakirin. Guhartina edebiyatê di peyguhartina civatê de xwe nîjan dide.

Lê bi pîvanên navnetewî ve, ez romanên


kurdî qels dibînim. Rohat, ji bo kurdênkû kêmasî 20 mîlyon in û meriv tenê dika-re navên qasî 20 romana bîne ser ziman,wêya kêmasîke mezin dibîne. Lê dîsa jî dikovara "Nûdem"ê de pêşerojên gelekî tarînîşan nade.

Nivîskarê romana "Labirenta Cinan"Hesenê Metê di hevpeyîvîna xwe ya di Nû-dem'ê de, di vî warî de awha dibêje:"...Kêm zêde romana kurdî jî di rewja çîro-ka kurdî de ye..." "...Em vegerin ser roma-nên xwe. Min berhemên hêja bi kurdî jîxwendine. Lezeta roman û novelên kû minji pênûsên biyanî giniye, di berhemên kur-dî de jî ez rastî wan lezetan hatime. Lê mi-xabin, hebûna nivîskarekî û romaneke bivê lezetê ji bo min têr nake kû ez behsa ro-mana kurdî bikim û bidim ber romanênnavnetewî..."

Yekî kû di nav kurdan de pirtir romannivîsiye, Memet Uzun e. Ew di vî warî derojên pêj ronahî dibîne.

Ez dikarim bi kurtî hinekî jî qala van ro-manên kû min bi destxistine û xwendine,anjî yên kû derheqê wan de zanadariyamin heye, bikim.

Romanên kurdên Sovyelîstana berêEz dikarim bi taybetî çend xûsûsiyetên wannivîskar û romanên wan bêjim. Gelekênwan kurdên Osmanî bûn û pijtî Şerê Din-yayê yî Yekemîn ji kurdîstana Tirkiyayê,derdora Qers'ê, Wan'ê û wîlayetên din re-vîbûn, çûbûn Ermenîstan û Gurcîstanê.Hema gijt jî kurdên Ezdî ne. Ew di serpê-

hatiyên xwe de dibêjin kû, "em ji ber zoraRomê reviyan." Naveroka berhemên wangelek cara li ser wê demê ye. Pijtî wan ro-jên bi birçîbûn, rev û qirbûnê, di bin rejî-ma sosyalîzmê digihêjine jiyaneka bêtirs ûbaj. Di dibistanên kutdî de dixwînin û li

radyoyên kurdî guhdarî dikin. Piraniya ro-manên wan di vê naverokê de nin. Wek ni-vîskarên din li Sovyetîstanê, ew jî sosyalîz-mê meth û sena dikin. Bi ya min di vî warîde hinekî jî pêj de diçin û wê çaxê lezetavan romanan kêm dibe.

Lê ev ejkere ye kû, romanên kurdî berêpêjîn bi destên kurdên Sovyetê tênê nivî-sandin. Yê herî ewil jî Ereb Şamîlov e. Ji bowî gelek kes "Bavê romanên kurdî" dibê-jin.

Romanên ErebŞamîlov:Di romanên xwe de xezanî, feqîrî û jiya-

na kurdên wê demê -salên pijtî Şerê Dinyayî Yekemîn- tîne pêj me. Bindestî, feqîrî,rojên rej û dîsa di wê demê de diljahî, aza-dî û hêvîkirinê wek sêveka tirj bi me didexwarinê. Romana wî ya ewlîn, "ŞivanêKurd" e. Serpêhatiya nivîskar bi xwe ûrewja kurdan di romanê de bi hev re diçe.Roman li Erîvan'ê sala 1935'an de çap bû.1978'an de li Stembolê hat wejandin. PajêŞivanê Kurd bi navê "Berbang" dîsa li Erî-van'ê, 1959'an de çap bû. Roman serpêhati-ya Ereb Şemo ye.

Romana "Jiyana Bextewar" û "Hopo" li

Erîvan'ê 1969'an de di "Beravok"ê de çapdibin. Kurdên koçer ji Turkiyê çawa dire-vin tên Sovyetîstanê û pajê rojên qenc dil-

38 Nûdcm No: 18 Havtn 1996

kurdî qels dibînim. Rohat, ji bo kurdênkû kêmasî 20 mîlyon in û meriv tenê dika-re navên qasî 20 romana bîne ser ziman,wêya kêmasîke mezin dibîne. Lê dîsa jî dikovara "Nûdem"ê de pêşerojên gelekî tarînîşan nade.

Nivîskarê romana "Labirenta Cinan"Hesenê Metê di hevpeyîvîna xwe ya di Nû-dem'ê de, di vî warî de awha dibêje:"...Kêm zêde romana kurdî jî di rewja çîro-ka kurdî de ye..." "...Em vegerin ser roma-nên xwe. Min berhemên hêja bi kurdî jîxwendine. Lezeta roman û novelên kû minji pênûsên biyanî giniye, di berhemên kur-dî de jî ez rastî wan lezetan hatime. Lê mi-xabin, hebûna nivîskarekî û romaneke bivê lezetê ji bo min têr nake kû ez behsa ro-mana kurdî bikim û bidim ber romanênnavnetewî..."

Yekî kû di nav kurdan de pirtir romannivîsiye, Memet Uzun e. Ew di vî warî derojên pêj ronahî dibîne.

Ez dikarim bi kurtî hinekî jî qala van ro-manên kû min bi destxistine û xwendine,anjî yên kû derheqê wan de zanadariyamin heye, bikim.

Romanên kurdên Sovyelîstana berêEz dikarim bi taybetî çend xûsûsiyetên wannivîskar û romanên wan bêjim. Gelekênwan kurdên Osmanî bûn û pijtî Şerê Din-yayê yî Yekemîn ji kurdîstana Tirkiyayê,derdora Qers'ê, Wan'ê û wîlayetên din re-vîbûn, çûbûn Ermenîstan û Gurcîstanê.Hema gijt jî kurdên Ezdî ne. Ew di serpê-

hatiyên xwe de dibêjin kû, "em ji ber zoraRomê reviyan." Naveroka berhemên wangelek cara li ser wê demê ye. Pijtî wan ro-jên bi birçîbûn, rev û qirbûnê, di bin rejî-ma sosyalîzmê digihêjine jiyaneka bêtirs ûbaj. Di dibistanên kutdî de dixwînin û li

radyoyên kurdî guhdarî dikin. Piraniya ro-manên wan di vê naverokê de nin. Wek ni-vîskarên din li Sovyetîstanê, ew jî sosyalîz-mê meth û sena dikin. Bi ya min di vî warîde hinekî jî pêj de diçin û wê çaxê lezetavan romanan kêm dibe.

Lê ev ejkere ye kû, romanên kurdî berêpêjîn bi destên kurdên Sovyetê tênê nivî-sandin. Yê herî ewil jî Ereb Şamîlov e. Ji bowî gelek kes "Bavê romanên kurdî" dibê-jin.

Romanên ErebŞamîlov:Di romanên xwe de xezanî, feqîrî û jiya-

na kurdên wê demê -salên pijtî Şerê Dinyayî Yekemîn- tîne pêj me. Bindestî, feqîrî,rojên rej û dîsa di wê demê de diljahî, aza-dî û hêvîkirinê wek sêveka tirj bi me didexwarinê. Romana wî ya ewlîn, "ŞivanêKurd" e. Serpêhatiya nivîskar bi xwe ûrewja kurdan di romanê de bi hev re diçe.Roman li Erîvan'ê sala 1935'an de çap bû.1978'an de li Stembolê hat wejandin. PajêŞivanê Kurd bi navê "Berbang" dîsa li Erî-van'ê, 1959'an de çap bû. Roman serpêhati-ya Ereb Şemo ye.

Romana "Jiyana Bextewar" û "Hopo" li

Erîvan'ê 1969'an de di "Beravok"ê de çapdibin. Kurdên koçer ji Turkiyê çawa dire-vin tên Sovyetîstanê û pajê rojên qenc dil-

38 Nûdcm No: 18 Havtn 1996

jayiyê dibînin, naveroka van romanan e.Ereb Semo behsa jiyaneka nû, pêjdeçûyinû avakirina sosyalîzmê dike. Romana wî yaçara "Dimdim" di sala 1966*an de dîsa li

Ertvan'ê çap dibe. Romaneka dîrokî ye. Li

Kurdîstana Iranê, Xanê Kurd Lepzêrîn -

Çepzêrîn- bi çend ejîrên din ve dijî Şahêîranê Ebbasê Duyem re jer dike. Kurd dikela Dimdimê de, îranî ava wan dibirin, lêjin, bûk û mêr heta mirinê ber xwe didin.Romana Dimdim li Swêdê sala 1983'an dedîsa çap bû.

Elîyê EvdirrehmanRomana "Xatê Xanim" di sala 1958'an de

hate wejandin. Li ser kurdên Tirkiyeyê ha-tiye nivîsandin. Xatê Xanim Dersimî ye,mêrê wê kû dimre, wek mêran ejîra xwerêva dibe û li dijî dewletê jer dike.

Romana "Gundê Mêrxasa", dîsa rewjakurdên kû li Tirkiyayê pijtî Şerê Şêx Seîdpenaber bûn hatin Sovyetîstanê, pêjberîxwendevanan dike. 5700 mal mihacir di-bin. Di Sovyetîstanê dergê xêrê, xwejiyê,xwendin û pêjdeçûyinê dibînin. Lê bi yamin di vê romanê de Eliyê Evdirrehmanxwe dike zehmetîke giran, dema kû Xezalakeça serokê ejîrê dike komînîstê ciwan -

komsomol-, bi destê wan rêxistinên sosya-lîstî pêjberî xwendevanan dike. Ev romanjî li Erîvan'ê, di sala 1968'an de çap bû.

Romana "Şer Çiyada", 1989'^ de li Erî-vanê hat wejandin. Eliyê Evdirrehman ji

bo naveroka vê romanê bi xwe dibêje kû:"... Eva nemaze li ser jerê kurdan, di navsalên 1928-1930^ li bereka Girîdaxê ye,

wekî kurdan nava wan salan da li pêşa Gi-rîdaxê jerekî çawayî giran danîne..." Merivji nivîskar û pêjgotinê fem dike kû gere ev

roman du pirtûk bin. Di ya duemîn de li

ser rêvabirên Şerê Girîdaxê îhsan Nûrî ûBiroyê Hesikê Tellî bihata nivîsandinê. Lêmixabin ev pirtûk derneket û nivîskar çûber rehma Xwedê. Qehremanê sereke diromana Şer Çiyada Şêx Zahir e. Min bixwe jî derheqê Şêx Zahir de gelek tijt bihîs-tin. Meta min Besê di nav Şerê Girîdaxê debû, her tim qala Şêx Zahir û Simbil'ê dikir.Simbil qîza Mehmûd Begê Torina MalaKose bû. Şêx Zahir Simbil bi zorê revandi-bû. Simbilê ev yek qebûl nekir û xwe bi ti-vinga Şêx Zahir kujt. Wê demê meta minjî li wir bû. Ev bûyer di romanê de tunin.Roman Şêx Zahir bi tehrekî din nîjan di-de. Bi ya min ev jaj e, xeletî ye.

Di romanên dîrokî de meriv "jexsan" û"qehremanên romanê" nikare bi tehrekîdin nîşan bide. Taybetî qehreman kû dinav xelqê de yekî nas be, meriv nikare jex-siyetê wî biguhurîne. Şêx Zahir nexwendî-bû, li hêla Qersê û Girîdaxê bû. Di romanêde yekî xwendî ye û hezkiriya xwe, li

Wan'ê ji dibistanê hildide, tên Girîdaxê ûbi tev jer dikin. Ya din, Eliyê Evdirrehmandi romanê de kurdan gelekî qehreman nî-jan dide û tirkan bi zanebûn nebaj pêjberdike, lê di dawiyê de nikare bo serneketinakurdan re sebebên taybetî bibîne... Hêlekbi sîlah û jimar zêde ne, bi top û balafir in.Lê di romanê de Kurd wisa qehreman inkû meriv tênagihêje kû çima Kurd bindi-

Nûdcm No: 18 Havtn 199« {9

jayiyê dibînin, naveroka van romanan e.Ereb Semo behsa jiyaneka nû, pêjdeçûyinû avakirina sosyalîzmê dike. Romana wî yaçara "Dimdim" di sala 1966*an de dîsa li

Ertvan'ê çap dibe. Romaneka dîrokî ye. Li

Kurdîstana Iranê, Xanê Kurd Lepzêrîn -

Çepzêrîn- bi çend ejîrên din ve dijî Şahêîranê Ebbasê Duyem re jer dike. Kurd dikela Dimdimê de, îranî ava wan dibirin, lêjin, bûk û mêr heta mirinê ber xwe didin.Romana Dimdim li Swêdê sala 1983'an dedîsa çap bû.

Elîyê EvdirrehmanRomana "Xatê Xanim" di sala 1958'an de

hate wejandin. Li ser kurdên Tirkiyeyê ha-tiye nivîsandin. Xatê Xanim Dersimî ye,mêrê wê kû dimre, wek mêran ejîra xwerêva dibe û li dijî dewletê jer dike.

Romana "Gundê Mêrxasa", dîsa rewjakurdên kû li Tirkiyayê pijtî Şerê Şêx Seîdpenaber bûn hatin Sovyetîstanê, pêjberîxwendevanan dike. 5700 mal mihacir di-bin. Di Sovyetîstanê dergê xêrê, xwejiyê,xwendin û pêjdeçûyinê dibînin. Lê bi yamin di vê romanê de Eliyê Evdirrehmanxwe dike zehmetîke giran, dema kû Xezalakeça serokê ejîrê dike komînîstê ciwan -

komsomol-, bi destê wan rêxistinên sosya-lîstî pêjberî xwendevanan dike. Ev romanjî li Erîvan'ê, di sala 1968'an de çap bû.

Romana "Şer Çiyada", 1989'^ de li Erî-vanê hat wejandin. Eliyê Evdirrehman ji

bo naveroka vê romanê bi xwe dibêje kû:"... Eva nemaze li ser jerê kurdan, di navsalên 1928-1930^ li bereka Girîdaxê ye,

wekî kurdan nava wan salan da li pêşa Gi-rîdaxê jerekî çawayî giran danîne..." Merivji nivîskar û pêjgotinê fem dike kû gere ev

roman du pirtûk bin. Di ya duemîn de li

ser rêvabirên Şerê Girîdaxê îhsan Nûrî ûBiroyê Hesikê Tellî bihata nivîsandinê. Lêmixabin ev pirtûk derneket û nivîskar çûber rehma Xwedê. Qehremanê sereke diromana Şer Çiyada Şêx Zahir e. Min bixwe jî derheqê Şêx Zahir de gelek tijt bihîs-tin. Meta min Besê di nav Şerê Girîdaxê debû, her tim qala Şêx Zahir û Simbil'ê dikir.Simbil qîza Mehmûd Begê Torina MalaKose bû. Şêx Zahir Simbil bi zorê revandi-bû. Simbilê ev yek qebûl nekir û xwe bi ti-vinga Şêx Zahir kujt. Wê demê meta minjî li wir bû. Ev bûyer di romanê de tunin.Roman Şêx Zahir bi tehrekî din nîjan di-de. Bi ya min ev jaj e, xeletî ye.

Di romanên dîrokî de meriv "jexsan" û"qehremanên romanê" nikare bi tehrekîdin nîşan bide. Taybetî qehreman kû dinav xelqê de yekî nas be, meriv nikare jex-siyetê wî biguhurîne. Şêx Zahir nexwendî-bû, li hêla Qersê û Girîdaxê bû. Di romanêde yekî xwendî ye û hezkiriya xwe, li

Wan'ê ji dibistanê hildide, tên Girîdaxê ûbi tev jer dikin. Ya din, Eliyê Evdirrehmandi romanê de kurdan gelekî qehreman nî-jan dide û tirkan bi zanebûn nebaj pêjberdike, lê di dawiyê de nikare bo serneketinakurdan re sebebên taybetî bibîne... Hêlekbi sîlah û jimar zêde ne, bi top û balafir in.Lê di romanê de Kurd wisa qehreman inkû meriv tênagihêje kû çima Kurd bindi-

Nûdcm No: 18 Havtn 199« {9

kevin.Nivîskarê ezîz Eliyê Evdirrehman di

1984'an de di hevpeyivîneke xwe de ejkerekir kû li ser romanekê kû bi navê "MurtuleBeg" dixebite. Lê mixabin kû em nizaninev xebata çi bû. Ji bo Murtule Beg'ê nivîs-kar, "çawa tê zanîn ew xwejmêrê navçaMûksê bû..." dibêje.

Romana Hecîyê Cindî "Hewarî"di sala 1967'an de li Erîvan'ê çap bû. Di vêromanê de jî naverok ew kurdên kû ji Tir-kiyayê koç dikin û diçin Ûrisetê nin. Be-lengazî, zordestî û tedaya kû dibînin, bi zi-manekî zelal hatiye nivîsandin.

Romana S e î d ê î b o "kurdên Rêwî" jîli Erîvanê sala i98i'an de ket destên xwen-devanan. Çawa min di destpêkê de gotibû,ev roman jî qala kurdên ji Tirkiyayê dire-vin diçin Oriset'ê û Sovyetîstan'ê dike.kurdên bêsitar, mal-milkên xwe, hemû tij-tên xwe bi cî de dihêlin, dixwazin xwe xe-las bikin. Paşê tevî avakirina Sovyetê û jiya-na nû dibin.

Romana piçûk "Dê û Damarî" ji aliyê Egîdê Xudo hatiye nivîsandin. Bi yamin gelek heyfe kû vê romana modern, binaveroka xwe ve pirr dewlemend, pedago-jîk û felsefî, bala xwendevanan zêde neki-jandiye. Di Şerê Dinyayê yê Duemîn dexelkên Sovyetîstanê bi dil û can diçin tevîjer dibin. Dê û bavê Aleksander -Kurd jiwî re îsko anjî îskender dibêjin- jî diçin jerû îsko zarokekî çend mehî ye, di gundekîkurdên Êzdî de mezin ,dibe. Hebûna dê ûbavê xwe riizane û wek yekî kurdên Êzdî

dijî. Di romanê de diya îsko ya rastî û diyawî ya kurd bi dîtinên însanî û terbiyetênmodern pêjberî me dibin. Roman li Erîva-nê di sala 1986"an de çap bû û îsal bi tîpênlatînî li Swêd di nav Wejanên Nûdemê dehat wejandin.

Romanên kurdên SûriyêRomana Bavê Nazê "Çiyayên Bi Xwî-nê Hatine Avdan" anjî "Çiyayên Bi Xwîn";ev roman cara pêjîn ji kurdî hatiye werge-randinê û Erebî çap bûye. Pajê ji Erebî, biRûsî hatiye wergerandin û 1981'an de li

Moskova'yê çap bûye. Prof. M. S. Lazarefpêjgotineka giranbiha nivîsiye. Bavê Nazêbi eslê xwe ji hêla Mêrdîn'ê ye, di vê roma-na xwe de asteng û problemên kurdên wanhereman nîjanî me dide. Xortekî cotkar,hijyarbûna însanan, xwestina jiyaneke nû ûpêjveçûyî xwe pêjdar dike. Qehremanê ro-manê Çeto, di civatê de, gundîtî û bajarva-niyê, olperestî û kevneperestiyê datîne pêjme û li pey nûbûnê digere.

Romana duemîn ya Bavê Nazê, "Stok-holmê Te Çi Dîtiye Bêje", pijtî kujtina se-rok wezîrê Swêd Olof Palme hatiye nivî-sandin. Di romanê de Bavê Nazê, gelek go-tinên pêjiyan û fikrên gelerî tîne bîra me.Qala gelek dîtinên felsefî tê kirinê. Biyanî ûSwêdî bi çi tehrî difikirin gele caran, ewcuda dîtin û çandên cuda li ser însanan biçi tehrî tesîr dikin, em di vî warî de digihê-jin çend xelekên nû.

Çi heyf kû, di ber sebebên kû min di rû-pelên berê de gotibû, ez kêm roman nîvîs-


kevin.Nivîskarê ezîz Eliyê Evdirrehman di

1984'an de di hevpeyivîneke xwe de ejkerekir kû li ser romanekê kû bi navê "MurtuleBeg" dixebite. Lê mixabin kû em nizaninev xebata çi bû. Ji bo Murtule Beg'ê nivîs-kar, "çawa tê zanîn ew xwejmêrê navçaMûksê bû..." dibêje.

Romana Hecîyê Cindî "Hewarî"di sala 1967'an de li Erîvan'ê çap bû. Di vêromanê de jî naverok ew kurdên kû ji Tir-kiyayê koç dikin û diçin Ûrisetê nin. Be-lengazî, zordestî û tedaya kû dibînin, bi zi-manekî zelal hatiye nivîsandin.

Romana S e î d ê î b o "kurdên Rêwî" jîli Erîvanê sala i98i'an de ket destên xwen-devanan. Çawa min di destpêkê de gotibû,ev roman jî qala kurdên ji Tirkiyayê dire-vin diçin Oriset'ê û Sovyetîstan'ê dike.kurdên bêsitar, mal-milkên xwe, hemû tij-tên xwe bi cî de dihêlin, dixwazin xwe xe-las bikin. Paşê tevî avakirina Sovyetê û jiya-na nû dibin.

Romana piçûk "Dê û Damarî" ji aliyê Egîdê Xudo hatiye nivîsandin. Bi yamin gelek heyfe kû vê romana modern, binaveroka xwe ve pirr dewlemend, pedago-jîk û felsefî, bala xwendevanan zêde neki-jandiye. Di Şerê Dinyayê yê Duemîn dexelkên Sovyetîstanê bi dil û can diçin tevîjer dibin. Dê û bavê Aleksander -Kurd jiwî re îsko anjî îskender dibêjin- jî diçin jerû îsko zarokekî çend mehî ye, di gundekîkurdên Êzdî de mezin ,dibe. Hebûna dê ûbavê xwe riizane û wek yekî kurdên Êzdî

dijî. Di romanê de diya îsko ya rastî û diyawî ya kurd bi dîtinên însanî û terbiyetênmodern pêjberî me dibin. Roman li Erîva-nê di sala 1986"an de çap bû û îsal bi tîpênlatînî li Swêd di nav Wejanên Nûdemê dehat wejandin.

Romanên kurdên SûriyêRomana Bavê Nazê "Çiyayên Bi Xwî-nê Hatine Avdan" anjî "Çiyayên Bi Xwîn";ev roman cara pêjîn ji kurdî hatiye werge-randinê û Erebî çap bûye. Pajê ji Erebî, biRûsî hatiye wergerandin û 1981'an de li

Moskova'yê çap bûye. Prof. M. S. Lazarefpêjgotineka giranbiha nivîsiye. Bavê Nazêbi eslê xwe ji hêla Mêrdîn'ê ye, di vê roma-na xwe de asteng û problemên kurdên wanhereman nîjanî me dide. Xortekî cotkar,hijyarbûna însanan, xwestina jiyaneke nû ûpêjveçûyî xwe pêjdar dike. Qehremanê ro-manê Çeto, di civatê de, gundîtî û bajarva-niyê, olperestî û kevneperestiyê datîne pêjme û li pey nûbûnê digere.

Romana duemîn ya Bavê Nazê, "Stok-holmê Te Çi Dîtiye Bêje", pijtî kujtina se-rok wezîrê Swêd Olof Palme hatiye nivî-sandin. Di romanê de Bavê Nazê, gelek go-tinên pêjiyan û fikrên gelerî tîne bîra me.Qala gelek dîtinên felsefî tê kirinê. Biyanî ûSwêdî bi çi tehrî difikirin gele caran, ewcuda dîtin û çandên cuda li ser însanan biçi tehrî tesîr dikin, em di vî warî de digihê-jin çend xelekên nû.

Çi heyf kû, di ber sebebên kû min di rû-pelên berê de gotibû, ez kêm roman nîvîs-


karên kurdên Sûriyê nas dikim. Wisa têxuyanê kû jimara wan ne pirr in. Yên kûmin bîhistine, lê beiê romanên wan nex-wendine, yek Azad Bavê Şehîne,romana "Yên Perîşan" nivîsiye û ev romandi sala 1991'an de li Beyrût'ê çap bûye.Yêdin jîXemgîn TemoycVî hevalî jîromana "Pala Bê Şop" nivîsiye.

Romanen kurdên IranêEz gelekî li ber xwe dikevim û xemgîn imkû ez nizanim kurdên îranê çi roman nivî-sîne. Tenê haya min heye kû Rehîmê Gazîromanek bi navê "Pêjmerge" nivîsiye.

Romonên kurdên IraqêEz dixwazim rexnekê li ser kurdên me yênîraqê bêjim. Ev 75 salin, mecala wan ya bikurdînivîsandin heye û dibistanên kurdî ûdezgehên kulturî hene. Gelek rojname, pir-tûkên helbestan û dîrokî hatine nivîsandin.Lê belê roman di nav wan de pêj de neçû-ye.

Romana "Jana Gel" ji aliyê Abûqat, ni-vîskar û siyasetvanê bi nav û deng î b r a hî m E h m e d hatiye nivîsandin. Elî Sêr ev

romana soranî wergerandiye kurmancî û1992'an de li Stockholmê çap bûye, Nivîs-kar Sebrî Botanî, di kovara Nûdem, hej-mara 9'an de dinvîse kû: "... Lê her çawabe, lê mala Elî Şêr ava be kû wî pirtûk jikurdî wergerandiye kurdî..." Nivîskarê ro-manê îbrahîm Ehmed di hevpeyvînekê deqala romanê dike: "...Min rast û rast nika-

ribû behsî gelî Kurd û kurdîstanê û raperî-nên wê bikim. Ji ber kû qedexe bû. Lomamin bi mebesta kurdîstanê di romanê debehsî şoreja Cezayîrê kir, mîna kû bûyer ûhedîse li Cezayîrê dibihure û min romanpêjkêjî jorejgerên Cezayîrê kir..." -kurdîs-tan Press, hejmar 89-

îbrahîm Ehmed 20.06.1969'an de dibêjekû, "Di Nîsana sala 1956'an de min dest binivîSandina vê romanê kir." Ji ber sansorarejîma Nûrî Seîdê kevneperest û polîsênwî, îbrahîm Ehmed "cî, wext û navên qeh-remanên romanê" ejkere nekiriye.

Bi alî serpêhatiya qehremanê romanêCamêr, em pirr tijtan hîn dibin. Hîjyar-bûn, heps, îjkence, demonstrasyon û hêz-bûyîn... Halê siyasî, aborî û civakî wekneynikekê tên pêj me.

Di van salên dawiyê de kek îbrahîm Eh-med romanek din nivîsî, di van nêzîkiyande çap bûye. Bi zaravê Soranî ye. Lê çiheyf, ez derheqê vê romanê de nikarim tij-tekî bêjim. Navê wê jî nizanim.

Huseyîn Arîf, zêdetir çîrokan dini-vîse, lê romanek bi navê "Şar" jî nivîsiye.Roman qala civata bajarê Silêymaniyê û dî-roka vî bajarî dike.

Mihemed Mukrî jî romanek ni-vîsiye û navê wê "Herest" e. Naveroka ro-manê li ser Şoreja Mele Mistefa Berzanî ye.

Min ev herdu romanên dawiyê nedîtin ûnexwendin. Bi tîpên erebî ne û soranî ha-tine nivîsandin. Ev astenga girîng mecalneda kû ez wan bixwînim.

Nûdcm No: 18 Havin 1996 61

karên kurdên Sûriyê nas dikim. Wisa têxuyanê kû jimara wan ne pirr in. Yên kûmin bîhistine, lê beiê romanên wan nex-wendine, yek Azad Bavê Şehîne,romana "Yên Perîşan" nivîsiye û ev romandi sala 1991'an de li Beyrût'ê çap bûye.Yêdin jîXemgîn TemoycVî hevalî jîromana "Pala Bê Şop" nivîsiye.

Romanen kurdên IranêEz gelekî li ber xwe dikevim û xemgîn imkû ez nizanim kurdên îranê çi roman nivî-sîne. Tenê haya min heye kû Rehîmê Gazîromanek bi navê "Pêjmerge" nivîsiye.

Romonên kurdên IraqêEz dixwazim rexnekê li ser kurdên me yênîraqê bêjim. Ev 75 salin, mecala wan ya bikurdînivîsandin heye û dibistanên kurdî ûdezgehên kulturî hene. Gelek rojname, pir-tûkên helbestan û dîrokî hatine nivîsandin.Lê belê roman di nav wan de pêj de neçû-ye.

Romana "Jana Gel" ji aliyê Abûqat, ni-vîskar û siyasetvanê bi nav û deng î b r a hî m E h m e d hatiye nivîsandin. Elî Sêr ev

romana soranî wergerandiye kurmancî û1992'an de li Stockholmê çap bûye, Nivîs-kar Sebrî Botanî, di kovara Nûdem, hej-mara 9'an de dinvîse kû: "... Lê her çawabe, lê mala Elî Şêr ava be kû wî pirtûk jikurdî wergerandiye kurdî..." Nivîskarê ro-manê îbrahîm Ehmed di hevpeyvînekê deqala romanê dike: "...Min rast û rast nika-

ribû behsî gelî Kurd û kurdîstanê û raperî-nên wê bikim. Ji ber kû qedexe bû. Lomamin bi mebesta kurdîstanê di romanê debehsî şoreja Cezayîrê kir, mîna kû bûyer ûhedîse li Cezayîrê dibihure û min romanpêjkêjî jorejgerên Cezayîrê kir..." -kurdîs-tan Press, hejmar 89-

îbrahîm Ehmed 20.06.1969'an de dibêjekû, "Di Nîsana sala 1956'an de min dest binivîSandina vê romanê kir." Ji ber sansorarejîma Nûrî Seîdê kevneperest û polîsênwî, îbrahîm Ehmed "cî, wext û navên qeh-remanên romanê" ejkere nekiriye.

Bi alî serpêhatiya qehremanê romanêCamêr, em pirr tijtan hîn dibin. Hîjyar-bûn, heps, îjkence, demonstrasyon û hêz-bûyîn... Halê siyasî, aborî û civakî wekneynikekê tên pêj me.

Di van salên dawiyê de kek îbrahîm Eh-med romanek din nivîsî, di van nêzîkiyande çap bûye. Bi zaravê Soranî ye. Lê çiheyf, ez derheqê vê romanê de nikarim tij-tekî bêjim. Navê wê jî nizanim.

Huseyîn Arîf, zêdetir çîrokan dini-vîse, lê romanek bi navê "Şar" jî nivîsiye.Roman qala civata bajarê Silêymaniyê û dî-roka vî bajarî dike.

Mihemed Mukrî jî romanek ni-vîsiye û navê wê "Herest" e. Naveroka ro-manê li ser Şoreja Mele Mistefa Berzanî ye.

Min ev herdu romanên dawiyê nedîtin ûnexwendin. Bi tîpên erebî ne û soranî ha-tine nivîsandin. Ev astenga girîng mecalneda kû ez wan bixwînim.

Nûdcm No: 18 Havin 1996 61

Romanên kurdên TîrkiyêWexta meriv qala romana nivîskarên kur-dên Turkiyayê dike, berê pêjîn M e m e tÛ z û n tê bîra meriya. Li ber sebebên 'kû

min di destpêkê de qal kiribû, nivîsandinaromanên kurdî li Turkiyê pirr dereng dest-pêkiriye.

Eger jaj nîn bim, ya herî ewlîn, romanaMemet Ûzûn bi navê "Tu" ye. Memetxwastiye romanê bi curekî modern binvîse.Lewra, ne bi tehrê klasîk e romana Tu.Rewja xelkê me kurda kû li gundên derdo-ra Sîweregê dijîn, tên ser ziman. Nûbûn,dîtinên ciwanan û yên bi sal zêde dide berhev. Caran dîtinên felsefi dike tev. Romanêbala gelek kesî kijand, lê ne bi tehrê roma-nên kû heta niha kurdan xwendibûn, lewrabi gelek kesan re jî "ecêb" hat, lezet û temjê negirtin. îjkence û ruhiyeta girtîkî têanalîz kirin. Roman di sala 1984'an de li

Stockholmê çap bû.Lê Memet Ûzûn xebatên xwe yên li ser

roman nivîsandinê her pêj de bir. Navero-kên romanên xwe ji kesên dîrokî yên kur-dan digirt. Wek li ser jiyana Dengbêjê binav û deng Evdalê Zeynikê, Sekreterê Xoy-bûnê Memdûh Selîm û hîmdarê elifbayakurdî ya latînî, zimanzanê mezin CeladetBediixan roman nivîsî.

Di 1987'an de romana Memet Ûzûn yaduemîn dîsa li Stockholmê çap bû. Navêwê, "Mirina Kalekî Rind" bû. Di vê roma-nê de kultûra kurdan, ya nesla kevn û nûtîne pêj hev. Ev herdu çîn bi hev re jerekî

bêdeng dikin... Memet Ozûn, tradîsyonakevn û nû nîjanî me dide. Tradîsyona nûbi çi tehrî dixwaze bi ser bikeve? Xetatekî

kal, qehremanekî romanê ye. "Kalo" û

qehremanê din yê ciwan jî Serdar Azad e.

Kalo yê xetat aftandinê Melayê Cizîrê bi

destên xwe yên hunermend neqijandiye.Di dawiyê de hatiye li gundekî bi cî bûye.

Wek yekî penaber e. Ji bilûrê, tebîetê, rin-diyê û bajiyê hez dike. Di romanê de halêpenaberiyê, mihaciriyê tê analîz kirin. Me-riv halên wan ên hîssî û ruhî dixwîne.

Di van herdu romanên Memet Ûzûn detaybetî hinek kes û bûyer ne zelal in. Lê diromana xwe ya sêemîn de ji "anonîmî"yêderdikeve, her tijtî ejkere û zelal dide pêjme. Romana sêemîn, "Siya Evînê" ye.

Qehremanê romanê Memdûh Selîm e.

Memdûh Selîm ji hêla Wanê ye. Li Stem-bolê ronakbîr û welatparêzekî kurd e. Pa-jê, dema kû Cûmhûriyeta Tîrkiyê ava dibe,diçe li Sûriyê bi cî dibe. Kesekî modern e.

Yek ji hîmdarê Xoybûn'ê ye. Li wir jî keçe-ka Çerkez hez dike, lê wê demê berê xwedide Afarat'ê -Girîdaxê-, tevî Şoreja Arara-tê dibe. Pijtî belavbûna Şoreja Araratê ve-digere. Lê dibîne kû keça Çerkez bi yekîdin re zewiciye. Di romanê de rewja ciwataKurd, rêvabirina Şoreja Araratê û evîna ke-ça Çerkez xwej hatiye pêj xwendevanan.

Romana Memet Ûzûn ya çaremîn, "Ro-jek Ji Rojên Evdalê Zeynikê" ye. EvdalêZeynikê derigbêjekî gelekî bi nav û deng e.

Ji derdora Araratê, Elajgir, Qereyazî, Mi-

6x Nûdem No: 18 Havin 1996

Romanên kurdên TîrkiyêWexta meriv qala romana nivîskarên kur-dên Turkiyayê dike, berê pêjîn M e m e tÛ z û n tê bîra meriya. Li ber sebebên 'kû

min di destpêkê de qal kiribû, nivîsandinaromanên kurdî li Turkiyê pirr dereng dest-pêkiriye.

Eger jaj nîn bim, ya herî ewlîn, romanaMemet Ûzûn bi navê "Tu" ye. Memetxwastiye romanê bi curekî modern binvîse.Lewra, ne bi tehrê klasîk e romana Tu.Rewja xelkê me kurda kû li gundên derdo-ra Sîweregê dijîn, tên ser ziman. Nûbûn,dîtinên ciwanan û yên bi sal zêde dide berhev. Caran dîtinên felsefi dike tev. Romanêbala gelek kesî kijand, lê ne bi tehrê roma-nên kû heta niha kurdan xwendibûn, lewrabi gelek kesan re jî "ecêb" hat, lezet û temjê negirtin. îjkence û ruhiyeta girtîkî têanalîz kirin. Roman di sala 1984'an de li

Stockholmê çap bû.Lê Memet Ûzûn xebatên xwe yên li ser

roman nivîsandinê her pêj de bir. Navero-kên romanên xwe ji kesên dîrokî yên kur-dan digirt. Wek li ser jiyana Dengbêjê binav û deng Evdalê Zeynikê, Sekreterê Xoy-bûnê Memdûh Selîm û hîmdarê elifbayakurdî ya latînî, zimanzanê mezin CeladetBediixan roman nivîsî.

Di 1987'an de romana Memet Ûzûn yaduemîn dîsa li Stockholmê çap bû. Navêwê, "Mirina Kalekî Rind" bû. Di vê roma-nê de kultûra kurdan, ya nesla kevn û nûtîne pêj hev. Ev herdu çîn bi hev re jerekî

bêdeng dikin... Memet Ozûn, tradîsyonakevn û nû nîjanî me dide. Tradîsyona nûbi çi tehrî dixwaze bi ser bikeve? Xetatekî

kal, qehremanekî romanê ye. "Kalo" û

qehremanê din yê ciwan jî Serdar Azad e.

Kalo yê xetat aftandinê Melayê Cizîrê bi

destên xwe yên hunermend neqijandiye.Di dawiyê de hatiye li gundekî bi cî bûye.

Wek yekî penaber e. Ji bilûrê, tebîetê, rin-diyê û bajiyê hez dike. Di romanê de halêpenaberiyê, mihaciriyê tê analîz kirin. Me-riv halên wan ên hîssî û ruhî dixwîne.

Di van herdu romanên Memet Ûzûn detaybetî hinek kes û bûyer ne zelal in. Lê diromana xwe ya sêemîn de ji "anonîmî"yêderdikeve, her tijtî ejkere û zelal dide pêjme. Romana sêemîn, "Siya Evînê" ye.

Qehremanê romanê Memdûh Selîm e.

Memdûh Selîm ji hêla Wanê ye. Li Stem-bolê ronakbîr û welatparêzekî kurd e. Pa-jê, dema kû Cûmhûriyeta Tîrkiyê ava dibe,diçe li Sûriyê bi cî dibe. Kesekî modern e.

Yek ji hîmdarê Xoybûn'ê ye. Li wir jî keçe-ka Çerkez hez dike, lê wê demê berê xwedide Afarat'ê -Girîdaxê-, tevî Şoreja Arara-tê dibe. Pijtî belavbûna Şoreja Araratê ve-digere. Lê dibîne kû keça Çerkez bi yekîdin re zewiciye. Di romanê de rewja ciwataKurd, rêvabirina Şoreja Araratê û evîna ke-ça Çerkez xwej hatiye pêj xwendevanan.

Romana Memet Ûzûn ya çaremîn, "Ro-jek Ji Rojên Evdalê Zeynikê" ye. EvdalêZeynikê derigbêjekî gelekî bi nav û deng e.

Ji derdora Araratê, Elajgir, Qereyazî, Mi-

6x Nûdem No: 18 Havin 1996

lazgir û Dutax'ê ye. Bi tehrekî din kû ezbêjim, Evdalê Zeynikê hembajariyê -hem-jehrî- min tê hesab kirinê. Em serhedî, der-heqê wî de getek tijtan zanin. Bi kurtayî di-karim bêjim, ew qurna 19'an de jiyaye.Dengbêjê Surmelî Memed Paja bû. Sur-mdî Memed Paja li Elajgir'ê -Toraqqdê-rûdinijt. Begê Serhed'ê yê mezin bû. Bi es-

kerên xwe ve çû aiîkariya Siltanê Osmanîkir li Kozan'ê, jerê Kozanoxlî kir. Li bergerma Edenê pirr kesên wî qir bûn. Kilama"Li Xozanê...Li Xozanê" ii ser vê bûyerê ye.

Dengbêjekî navdar, navê wî Siiê, xelqê Di-yarbekrê re bi kilaman ve ber hev didin, di-kevin lecê. Ava rej tê li ser çevên EvdalêZeynikê. Demeke dûr-dirêj Evdalê Zeyni-kê êdî nabîne. Navê kurê wî Temo û jinawî Guiê ye. Qulingekî topal û baskjikestî jixwe re dike heval û quling pak dike. Kila-mên xwe li ser "Quling, Temo, Gulê û te-bîetê" gotiye. Di romanên Yajar Kemal de,pirr caran qala Evdalê Zeynikê tê kirinê.

Lê di romana Memet Ozûn de qala bû-yerên Surmelî Memed Paja û jerê Kozan'ênayê kirin. Di I935*an de yên kû kovaraHawar'ê derdixin, du bira Celadet û Ka-mûran Beditxan Beg dixwazin kû hevalênwan yê dengbêj Ehmedê Fermanê Kîkî qa-la Evdalê Zeynikê bike. Ev bûyerên roma-nê ji alî Ehmedê Fermanê Kîkî hatine goti-nê. Roman nîjan dide kû "edetên dengbê-jiyê" gere bijîn. Ji bo vê hewildanek heye. Jidema Evdalê Zeynikê heta bê bigihêje Eh-medê Fermanê Kîkî, çi guhartin bûye ûvan edetan çi tehrên nû girtine?

Lê ez dixwazim tijtekî din bêjim, di ro-manên dîrokî de, dema kû jiyana kesên binav û deng tenê nivîsandin, gete meriv vanşexsan bi raste rast bide pêj xwendevanan.Zêde an kêm lcirin neheqî ye.

Bi kefxwejbûn haya min bû kû MemetOzûn romaneke pêncemîn nivîsiye, wê li

Turkiyê çap bibe. Naveroka romanê, jiya-na Ceiadet Beditxan e û navê wê, "BîraQederê" ye. Tê zanîn kû Celadet Beg li Sû-riyê bîreka avê dida kolandinê, ew li cembîrê bû, erdê bîrê kû huljiya, Celadet Begbirîndar bû û çû ber rehma Xwedê. Di vêromanê de jiyana Celadet Begê, dîrokamalbata Bedirxaniyan û di dawiyê de çilo jidîrokê radibin, tê pêjber kirin.

Romana Mehmûd Baksî "Hêlîn"li Stockholmê di sala 1984'an de çap bû.Serpêhatiya Hêlîn'ê, ya qehremanê roma-nê, bi zimanekî xwej hatiye nivîsandin. Jiber zordestiyê, maibata Hêlîn'ê, ji Turkiyê,bi sînoran ve direvin diçin Lubnan'ê û jiwir jî diherin Swêd'ê. Roman bi kêfa dilêciwan û xortan e. Tirs, zehmet û xeterên li

ser sînoran pirr baj tê tesfîr kirin. Rohat,van bejan "edebiyata li ser sînoran" qebûldike.

Romana Mehmûd Baksî, ya duemîn,"Gundikê Dono" ye. Dora 1950'an, traktorû motor kû dikevin gundên Xeizan, jiyanjî tevlihev dibe. Şerê gundî û axan zêde di-be. Di vê romanê de ev meselên nûhatî tênpêj me. Rewja jinan, ya zehmet û zewacawan a bêdil tê li ser ziman. Mehmûd civatakurdî baj nas dike.

Nûdcm No: 18 Havin 199« 6}

lazgir û Dutax'ê ye. Bi tehrekî din kû ezbêjim, Evdalê Zeynikê hembajariyê -hem-jehrî- min tê hesab kirinê. Em serhedî, der-heqê wî de getek tijtan zanin. Bi kurtayî di-karim bêjim, ew qurna 19'an de jiyaye.Dengbêjê Surmelî Memed Paja bû. Sur-mdî Memed Paja li Elajgir'ê -Toraqqdê-rûdinijt. Begê Serhed'ê yê mezin bû. Bi es-

kerên xwe ve çû aiîkariya Siltanê Osmanîkir li Kozan'ê, jerê Kozanoxlî kir. Li bergerma Edenê pirr kesên wî qir bûn. Kilama"Li Xozanê...Li Xozanê" ii ser vê bûyerê ye.

Dengbêjekî navdar, navê wî Siiê, xelqê Di-yarbekrê re bi kilaman ve ber hev didin, di-kevin lecê. Ava rej tê li ser çevên EvdalêZeynikê. Demeke dûr-dirêj Evdalê Zeyni-kê êdî nabîne. Navê kurê wî Temo û jinawî Guiê ye. Qulingekî topal û baskjikestî jixwe re dike heval û quling pak dike. Kila-mên xwe li ser "Quling, Temo, Gulê û te-bîetê" gotiye. Di romanên Yajar Kemal de,pirr caran qala Evdalê Zeynikê tê kirinê.

Lê di romana Memet Ozûn de qala bû-yerên Surmelî Memed Paja û jerê Kozan'ênayê kirin. Di I935*an de yên kû kovaraHawar'ê derdixin, du bira Celadet û Ka-mûran Beditxan Beg dixwazin kû hevalênwan yê dengbêj Ehmedê Fermanê Kîkî qa-la Evdalê Zeynikê bike. Ev bûyerên roma-nê ji alî Ehmedê Fermanê Kîkî hatine goti-nê. Roman nîjan dide kû "edetên dengbê-jiyê" gere bijîn. Ji bo vê hewildanek heye. Jidema Evdalê Zeynikê heta bê bigihêje Eh-medê Fermanê Kîkî, çi guhartin bûye ûvan edetan çi tehrên nû girtine?

Lê ez dixwazim tijtekî din bêjim, di ro-manên dîrokî de, dema kû jiyana kesên binav û deng tenê nivîsandin, gete meriv vanşexsan bi raste rast bide pêj xwendevanan.Zêde an kêm lcirin neheqî ye.

Bi kefxwejbûn haya min bû kû MemetOzûn romaneke pêncemîn nivîsiye, wê li

Turkiyê çap bibe. Naveroka romanê, jiya-na Ceiadet Beditxan e û navê wê, "BîraQederê" ye. Tê zanîn kû Celadet Beg li Sû-riyê bîreka avê dida kolandinê, ew li cembîrê bû, erdê bîrê kû huljiya, Celadet Begbirîndar bû û çû ber rehma Xwedê. Di vêromanê de jiyana Celadet Begê, dîrokamalbata Bedirxaniyan û di dawiyê de çilo jidîrokê radibin, tê pêjber kirin.

Romana Mehmûd Baksî "Hêlîn"li Stockholmê di sala 1984'an de çap bû.Serpêhatiya Hêlîn'ê, ya qehremanê roma-nê, bi zimanekî xwej hatiye nivîsandin. Jiber zordestiyê, maibata Hêlîn'ê, ji Turkiyê,bi sînoran ve direvin diçin Lubnan'ê û jiwir jî diherin Swêd'ê. Roman bi kêfa dilêciwan û xortan e. Tirs, zehmet û xeterên li

ser sînoran pirr baj tê tesfîr kirin. Rohat,van bejan "edebiyata li ser sînoran" qebûldike.

Romana Mehmûd Baksî, ya duemîn,"Gundikê Dono" ye. Dora 1950'an, traktorû motor kû dikevin gundên Xeizan, jiyanjî tevlihev dibe. Şerê gundî û axan zêde di-be. Di vê romanê de ev meselên nûhatî tênpêj me. Rewja jinan, ya zehmet û zewacawan a bêdil tê li ser ziman. Mehmûd civatakurdî baj nas dike.

Nûdcm No: 18 Havin 199« 6}

Hesenê Metê jî romana "LabîrentaCinan" nivîsiye û di sala 1994'an de li

Stockholmê çap bûye. Qehremanê romanêmamoste Kevanot e û roman li ser serpêha-tiya wî hatiye avakirin. Ev mamosteyê îde-alîst tê li dibistana, gundekî kar dike û de-mekê jûn de dîn dibe, tê ser riya gundiyan.Qil û qalên gundiyan, ayîn û bûyerên mîs-tîk hêdî hêdî mamoste jî wek wan dike. Evromana sosyo- psîkoljîk numûneyeka pêjîne, pirsegirêkên kurdî, yên civakî û psîkolo-jîk tên ser ziman. Meriv kû romanê dixwî-ne analîzên Gogol, Çehov û Dostoyevskîtên bîra meriya.

Şahînê Soreklî bi eslê xwe ve ji

Sîwereg'ê ye, li Sûriyê bi cî bûye û niha jî li

Awûstralyayê dijî, romanek bi navê "Wun-dabûn" nivîsiye. Di romanê de li dijî "ne-zanîn"ê disekine. Ji bo serketinê zanebûnlazim e. "Sûcê kêmasî û bêçarebûna yê bin-dest" derdixe pêj. Di vî warî de carcaran ji

heywanan mînak dide.Medenî Ferhojîdi van nêzîkiyan,

dawiya sala 1994'an de romana xwe "Berx-wedan Jiyane" çap kir. Min bi xwe hda hêroman nexwend, ji ber kû min li Swêdê bi-dest nexist.

Nacî Kutlay di 1988'an de li Stock-holmê bi navekî anonîm -Nûrî Şemdîn-romana "Zeviyên Soro" pêjkêjî xwendeva-nan kir. Derdora 1950 de, dema kû makîneû traktor nû dikevin li gundên kurdan, jerêaxa û gundiyan, li ser erdê her pêj de diçe.Li gundê Tendûrek'ê de berê Ermenî jî he-bûn. Di Şerê Yekemîn yê Dinyayê de ew

hatin kujtin û sirgûn kirin. Erdên wan jîket destê axayên kurdan.Romancka axa,

gundî, zordestî û bertîl xwarina rêvabir ûmemûran tê nîjandanê. Abûqatên durû,bajarvaniyên kû gundiyan dixapînin henedi romanê de, lê hijyarbûna gundiyan ûFata Jinebî jî heye. Romanê gere di deme-ka din de dom bikira, min ev pirs da xwen-devanan kû wê jî binvîsim, lê hda hêjî minpirsa xwe nehanî cî.

Derheqê hinek roman, nivîskar û roma-nên wan de dibe kû min çend nav ji bîr ki-rin. Lê yên kû ez dizanim ev bûn.

Di nav me kurdan de nebûye edet kû emli ser romanan dîtinên xwe û krîtîkên îlmîbinivîsin. Rohat di vî warî de hewil didexwe kû vê bêdengiyê bijikêne.

Nûrî Şemdîn

ZEVIYENSORO

Zeviyên Soro, romana Nad Kutlaybi naznavê Nûrî Şemdîn di sala

1988'an de li Stockholmê derket.


Hesenê Metê jî romana "LabîrentaCinan" nivîsiye û di sala 1994'an de li

Stockholmê çap bûye. Qehremanê romanêmamoste Kevanot e û roman li ser serpêha-tiya wî hatiye avakirin. Ev mamosteyê îde-alîst tê li dibistana, gundekî kar dike û de-mekê jûn de dîn dibe, tê ser riya gundiyan.Qil û qalên gundiyan, ayîn û bûyerên mîs-tîk hêdî hêdî mamoste jî wek wan dike. Evromana sosyo- psîkoljîk numûneyeka pêjîne, pirsegirêkên kurdî, yên civakî û psîkolo-jîk tên ser ziman. Meriv kû romanê dixwî-ne analîzên Gogol, Çehov û Dostoyevskîtên bîra meriya.

Şahînê Soreklî bi eslê xwe ve ji

Sîwereg'ê ye, li Sûriyê bi cî bûye û niha jî li

Awûstralyayê dijî, romanek bi navê "Wun-dabûn" nivîsiye. Di romanê de li dijî "ne-zanîn"ê disekine. Ji bo serketinê zanebûnlazim e. "Sûcê kêmasî û bêçarebûna yê bin-dest" derdixe pêj. Di vî warî de carcaran ji

heywanan mînak dide.Medenî Ferhojîdi van nêzîkiyan,

dawiya sala 1994'an de romana xwe "Berx-wedan Jiyane" çap kir. Min bi xwe hda hêroman nexwend, ji ber kû min li Swêdê bi-dest nexist.

Nacî Kutlay di 1988'an de li Stock-holmê bi navekî anonîm -Nûrî Şemdîn-romana "Zeviyên Soro" pêjkêjî xwendeva-nan kir. Derdora 1950 de, dema kû makîneû traktor nû dikevin li gundên kurdan, jerêaxa û gundiyan, li ser erdê her pêj de diçe.Li gundê Tendûrek'ê de berê Ermenî jî he-bûn. Di Şerê Yekemîn yê Dinyayê de ew

hatin kujtin û sirgûn kirin. Erdên wan jîket destê axayên kurdan.Romancka axa,

gundî, zordestî û bertîl xwarina rêvabir ûmemûran tê nîjandanê. Abûqatên durû,bajarvaniyên kû gundiyan dixapînin henedi romanê de, lê hijyarbûna gundiyan ûFata Jinebî jî heye. Romanê gere di deme-ka din de dom bikira, min ev pirs da xwen-devanan kû wê jî binvîsim, lê hda hêjî minpirsa xwe nehanî cî.

Derheqê hinek roman, nivîskar û roma-nên wan de dibe kû min çend nav ji bîr ki-rin. Lê yên kû ez dizanim ev bûn.

Di nav me kurdan de nebûye edet kû emli ser romanan dîtinên xwe û krîtîkên îlmîbinivîsin. Rohat di vî warî de hewil didexwe kû vê bêdengiyê bijikêne.

Nûrî Şemdîn

ZEVIYENSORO

Zeviyên Soro, romana Nad Kutlaybi naznavê Nûrî Şemdîn di sala

1988'an de li Stockholmê derket.


Mirov û welat diRefiq Sabiiî de

i.

Ê

K

O

1.

I

N

Xetîl Duhokî

D-iaiu Mcjatbdra min, bi nivisin. sjrovc nabc

Dê ji bo tcveg_rim, pr çiv. min bi v_ ic kctcvc.

HACI QADIRÊ KOYl

IVeefîq Sabir, helbestvan û jorejge-rekî Kurdistana bajûr e, bi tîpên

erebî û kurmanciya jêrî (soranî) dini-vîse. Di destpêka xortaniya xwe de,dest bi nivîsînê kiriye. Wî ne bes ewbarê giran rakiriye, belku bi germî,xwe avêtiye qada xebata siyasî jî. Ewhelbestvanekî xwedan taqet û jiyanên

»^ ^ bilind e di helbesta nû ya kurdî de.Bi dirêjiya van bîst û pênc salên bûrî, wî cihekê taybet û bi hêz diqada edebyatê de hebûye. Helbestên wî li Kurdistana bajûr pirr dibelav in û cihê wî di dilên xwendevanan de heye. Di çendîn fêstîva-lên edebî de jî, hdbest xwendine. Wî ne bes bi helbestên xwe xizme-ta gelê kurd kiriye, belku di senger û çeperên, pêjmergetî û xwera-girtinê de jî, xebata xwe berdewam kiriye. Ew xwedan bîr û bawerênrêncber û karkeran e, kurd û Kurdistan, du armancên here pîroz in

Nûdem No: 18 Havin 199« 63

Mirov û welat diRefiq Sabiiî de

i.

Ê

K

O

1.

I

N

Xetîl Duhokî

D-iaiu Mcjatbdra min, bi nivisin. sjrovc nabc

Dê ji bo tcveg_rim, pr çiv. min bi v_ ic kctcvc.

HACI QADIRÊ KOYl

IVeefîq Sabir, helbestvan û jorejge-rekî Kurdistana bajûr e, bi tîpên

erebî û kurmanciya jêrî (soranî) dini-vîse. Di destpêka xortaniya xwe de,dest bi nivîsînê kiriye. Wî ne bes ewbarê giran rakiriye, belku bi germî,xwe avêtiye qada xebata siyasî jî. Ewhelbestvanekî xwedan taqet û jiyanên

»^ ^ bilind e di helbesta nû ya kurdî de.Bi dirêjiya van bîst û pênc salên bûrî, wî cihekê taybet û bi hêz diqada edebyatê de hebûye. Helbestên wî li Kurdistana bajûr pirr dibelav in û cihê wî di dilên xwendevanan de heye. Di çendîn fêstîva-lên edebî de jî, hdbest xwendine. Wî ne bes bi helbestên xwe xizme-ta gelê kurd kiriye, belku di senger û çeperên, pêjmergetî û xwera-girtinê de jî, xebata xwe berdewam kiriye. Ew xwedan bîr û bawerênrêncber û karkeran e, kurd û Kurdistan, du armancên here pîroz in

Nûdem No: 18 Havin 199« 63

di evîna wî ya mezin de. Ji aliyekê li dij fa-''' ' ", v'-'- ',. t- ' *' "

jiyên îraqê û ji aliyê dîn jî, li dij axa û jê-xan, rewijtên kevin û feodaliyê bizav luriye.Lewre cihê wî yê dirust, nav rêzên komo-nîstan bû. Vê çendê rê li baweryên wî yênnetewî negirtiye, çinku ew kurd e û sitemali ser milletî, dilê wî digivêje û birînên wîkûr dike. Ew bi destekê qdemî digire û bidestê din jî, tivengê radike. Tevaya salênxortaniya xwe, dide xebatê û çendîn sala jî,li çiya û jkeftên Kurdistanê dibûrîne. Ewjiber rewja aloza Kurdistanê û cidabûna bîrû baweran, nemaze giriftariyên jerê biraku-jiyê, xaça xwe heldigire û ber bi derveyî we-latî diçe û heta niha jî, jiyana derbederiyêdidûmîne, lê Kurdistan û gelê bêxwedî, didil û mejiyê wî de ye.

Di sala 1970'ê de, gelê kurd bi xwîna he-zaran jehîdan, karî pijkeka mafên xwe mi-sûger bike û otonomiyekê li Kurdistana ba-jûr bi dest xwe ve bîne. Hîngê rê li berçand û edebyata kurdî firehtir bû û bi de-han dezgehên çand û rojenbîriya kurdî ve-bûn, çendîn kovar û rojnaman jî bi zimanêkurdî serên xwe hildan. Vê çendê rê li bernivîskarên kurd jî xwej kir û bi germî hati-ne qada xebatê. Bdê; di wê demê de, biza-veka nû ya edebî bi mebesta peydakirina ri-yên nû, wek guherîna zimanê jiirî, bûçû-nên jiirî û teknîkên nû ji dayik bûn. Me-best ji wan riyên nû ew bû ku, bikarin der-birînê ji kovan, azar, xem û xewnên mirovêkurd bikin. Ji wan nivîskarên ku rola xweleyîztîn, yek ji wana Refîq Sabir bû.

Yê helbestên wî bixwîne, bo xuya dibe

ku, ew berdewam ber bi pêj de çûye û hd-besta kurdî ya nû jgehandiye pileyên bilind-tir. Ew xweda|î\behre. û rojenbîryeke berfi-

r v.' '.£ '.<. >

rehe, xwedan tecfube û ezmûneka jiirî yamezin e. Hemeseîd Hesen, di hevpeyvînekxwe de, dibêje: Refîq Sabir, helbestvanekîdahîner e. Her çend di jiyana xwe ya rojanede, pêtir bi karê siyasî ve mijûl e, neku hel-bestê, lê cihê sirinc û kêfxwejiyê ye ku, hetaniha rejebayê siyasetê gula behre û mewhî-ba wî ne werandiye. Ev e jî min dilxwej ûgejbîn dike ku, rojekê ew dê pêneka bi hêzli goka siyasetê de û êdî bi dirustî vegere cî-hana pîroza helbest û edebî.(i)

Her wesa Heval Kwêstanî, di gotarekaxwe de, dibê: " Di nav dengên diyarên sa-

lên heftêya de, Refîq Sabir, bi pêngavênhêdî û liseixwe, lê bi hêz û xuya, ber bi pêjde çûye û salên heftêya bicê hdaye û gehij-tiye pileyên bilindtir û cihê xwe di nav hd-besta nû de mukum û qayim kiriye. Ewdengê here bilind û dahînerê helbesta pijtîsalên hejtêya ye û herdu dîwanên wî (Wer-zî Seholbendan û Lawikî Hdebce) bajtirînnimûne ne, ji bo serketin û efrandinênWl. <')

Helbest li cem Refîq Sabirî, berî her tijtî,hehvêst e beramber jiyanê û tevaya rûda-nên serdemî. Ew li dij gijt sitem û zulmêradiweste. Ev çende jî, çîroka Keremani yêjair diîne bîra mirovî. Dibêjin:" CarekêCengîzxanê hov, aheng û fêstîvaleka mezinji bo serketinên xwe çêkir. Wî gelek huner-mend, stiranbêj û hdbestvan mêvan kirin.Her yekê li gor berjewendî û pêwîstiyên

<6 Nûdem No: 18 Havin 1996

di evîna wî ya mezin de. Ji aliyekê li dij fa-''' ' ", v'-'- ',. t- ' *' "

jiyên îraqê û ji aliyê dîn jî, li dij axa û jê-xan, rewijtên kevin û feodaliyê bizav luriye.Lewre cihê wî yê dirust, nav rêzên komo-nîstan bû. Vê çendê rê li baweryên wî yênnetewî negirtiye, çinku ew kurd e û sitemali ser milletî, dilê wî digivêje û birînên wîkûr dike. Ew bi destekê qdemî digire û bidestê din jî, tivengê radike. Tevaya salênxortaniya xwe, dide xebatê û çendîn sala jî,li çiya û jkeftên Kurdistanê dibûrîne. Ewjiber rewja aloza Kurdistanê û cidabûna bîrû baweran, nemaze giriftariyên jerê biraku-jiyê, xaça xwe heldigire û ber bi derveyî we-latî diçe û heta niha jî, jiyana derbederiyêdidûmîne, lê Kurdistan û gelê bêxwedî, didil û mejiyê wî de ye.

Di sala 1970'ê de, gelê kurd bi xwîna he-zaran jehîdan, karî pijkeka mafên xwe mi-sûger bike û otonomiyekê li Kurdistana ba-jûr bi dest xwe ve bîne. Hîngê rê li berçand û edebyata kurdî firehtir bû û bi de-han dezgehên çand û rojenbîriya kurdî ve-bûn, çendîn kovar û rojnaman jî bi zimanêkurdî serên xwe hildan. Vê çendê rê li bernivîskarên kurd jî xwej kir û bi germî hati-ne qada xebatê. Bdê; di wê demê de, biza-veka nû ya edebî bi mebesta peydakirina ri-yên nû, wek guherîna zimanê jiirî, bûçû-nên jiirî û teknîkên nû ji dayik bûn. Me-best ji wan riyên nû ew bû ku, bikarin der-birînê ji kovan, azar, xem û xewnên mirovêkurd bikin. Ji wan nivîskarên ku rola xweleyîztîn, yek ji wana Refîq Sabir bû.

Yê helbestên wî bixwîne, bo xuya dibe

ku, ew berdewam ber bi pêj de çûye û hd-besta kurdî ya nû jgehandiye pileyên bilind-tir. Ew xweda|î\behre. û rojenbîryeke berfi-

r v.' '.£ '.<. >

rehe, xwedan tecfube û ezmûneka jiirî yamezin e. Hemeseîd Hesen, di hevpeyvînekxwe de, dibêje: Refîq Sabir, helbestvanekîdahîner e. Her çend di jiyana xwe ya rojanede, pêtir bi karê siyasî ve mijûl e, neku hel-bestê, lê cihê sirinc û kêfxwejiyê ye ku, hetaniha rejebayê siyasetê gula behre û mewhî-ba wî ne werandiye. Ev e jî min dilxwej ûgejbîn dike ku, rojekê ew dê pêneka bi hêzli goka siyasetê de û êdî bi dirustî vegere cî-hana pîroza helbest û edebî.(i)

Her wesa Heval Kwêstanî, di gotarekaxwe de, dibê: " Di nav dengên diyarên sa-

lên heftêya de, Refîq Sabir, bi pêngavênhêdî û liseixwe, lê bi hêz û xuya, ber bi pêjde çûye û salên heftêya bicê hdaye û gehij-tiye pileyên bilindtir û cihê xwe di nav hd-besta nû de mukum û qayim kiriye. Ewdengê here bilind û dahînerê helbesta pijtîsalên hejtêya ye û herdu dîwanên wî (Wer-zî Seholbendan û Lawikî Hdebce) bajtirînnimûne ne, ji bo serketin û efrandinênWl. <')

Helbest li cem Refîq Sabirî, berî her tijtî,hehvêst e beramber jiyanê û tevaya rûda-nên serdemî. Ew li dij gijt sitem û zulmêradiweste. Ev çende jî, çîroka Keremani yêjair diîne bîra mirovî. Dibêjin:" CarekêCengîzxanê hov, aheng û fêstîvaleka mezinji bo serketinên xwe çêkir. Wî gelek huner-mend, stiranbêj û hdbestvan mêvan kirin.Her yekê li gor berjewendî û pêwîstiyên


xwe, yan ji ji tirsamirinê, pesnê mê-ranî û çakiyên wîda. Heta dor ge-hijtiye Keremaniyêhelbestvan.

Tîmûrleng jiKeremanî pirsî:Tu çewan min di-bînî û ez bi çi qasîtînim?

Keremanî bersivda û got: Tu bi vêrewjê hêjay bîst lî-

rayî...Wî bi hêrs jê re

got: Tu çi dibêjî!Kemera pijta minbi tenê hêjay vî pe-reye.

Keremanî got:Mebesta min jî ke-mera pijta te ye,nexo tu nehêjayîtijtekî yî. HîngêTîmûrleng ferma-na kujtina wî da.Belê; bi sedan za-lim, dirrinde û ho-vên mîna Tîmûr-leng û Firankoy, bilanet û tif çûn û rûpelên rej jî, ji bo wan rûpelên zêrîn ji bo wan xemlandin. Belê,hatine nivîsîn, lê qareman û xwedan hel- Refîq Sabir jî, bi dirêjiya jiyanê, helwêstênwêstên jorejgêr, mîna Keremanî û Lorkay, xwe parastîne û cihê xwe di dilê xdkê deher di dilê mirovatiyê de dijîn û dîrokê jî kiriye.

Refiq Sabir

Nûdem No: 18 Havtn 199* *7

xwe, yan ji ji tirsamirinê, pesnê mê-ranî û çakiyên wîda. Heta dor ge-hijtiye Keremaniyêhelbestvan.

Tîmûrleng jiKeremanî pirsî:Tu çewan min di-bînî û ez bi çi qasîtînim?

Keremanî bersivda û got: Tu bi vêrewjê hêjay bîst lî-

rayî...Wî bi hêrs jê re

got: Tu çi dibêjî!Kemera pijta minbi tenê hêjay vî pe-reye.

Keremanî got:Mebesta min jî ke-mera pijta te ye,nexo tu nehêjayîtijtekî yî. HîngêTîmûrleng ferma-na kujtina wî da.Belê; bi sedan za-lim, dirrinde û ho-vên mîna Tîmûr-leng û Firankoy, bilanet û tif çûn û rûpelên rej jî, ji bo wan rûpelên zêrîn ji bo wan xemlandin. Belê,hatine nivîsîn, lê qareman û xwedan hel- Refîq Sabir jî, bi dirêjiya jiyanê, helwêstênwêstên jorejgêr, mîna Keremanî û Lorkay, xwe parastîne û cihê xwe di dilê xdkê deher di dilê mirovatiyê de dijîn û dîrokê jî kiriye.

Refiq Sabir

Nûdem No: 18 Havtn 199* *7

Ew helbestvanekî serketiye û ji bo têge-hijtina berhemên wî jî, xwendevan carnazehmetê dikijîne. Ew jairek jarezaye, lewreew çend pîtey bi naverokê dike, hind jî bi-hayî dide formê jî. Hdbestên wî, ji wênênjiirî mijtin û hevokên wî mukum darêjtî-ne. Musîqa hdbestên wî, nerm e û hêdîxwe davêje guhên mirovî û di nav xwînê dedigere. Zimanê wî jî rewan, sivik û xwej e.

Hêvênê helbestên wî, li ser jiyan, giriftarî ûkovanên mirovî ne. Bi derd, xem û azarênwî ve girêdayîne. Bi rastî jî, mirov li cem wîmezintirîn sermaye ye. Ew bi xwe dibêje: "

Min welatê xwe, heta pileya perêstinê xwejdivê, lê rastî, serbestî û parastina bîr û ba-werên min, wek mirov, giringtir e."G> Belê;

ew berî hemî tijtî mirov e. Lê mirovekîkurdê bê welat û jêrdest e. Barê wî giran eû xemên wî çiyan e. Çinku ew ser bi mille-tekî ye ku, hemî rojê diête çewsandin û we-latê wî jî, diête jewitandin û wêrankirin.Ew her ji zaroktiya xwe de, di nav topbaranû mirinê de bûye. Ew dibê: "Şerê li Kurdis-tanê, zaroktiya me kujt. Lê wê çendê nebes tits, kerb û kîna me beramber dijminîzêde kir, belku her di wê demê de, em zûmezikirîn û evîna wdatî pêtir di dilê me demukum kir.w Belê; dema di sala 1961-an

de, joreja kurdî li Kurdistana bajûr destpê-kirî, hîngê Refîq zarokekî yazde salî bû. Ewdigd wan karesat û jewatan mezin bû. Ro-jê çendîn firokan barê xwe yê bomban valadikire ser gund û bajarên Kurdistanê, bidehan xanî diherifandin û bi dehan kes jîdikujtin. Van kiryarên hovane her zû ew

gehande baweriyê ku, divê xebateke gerimû bêrawestan ji bo rizgarkirina wdatî bêtekirin.

Zulm û sitema dijminê fajî li îraqê, herzû Refîq Sabir fêrî xebat û xweragirtinê kir.Wênên diljewatên zaroktiyê ji pêj çavanwinda nabin. Her roj jin, zaro û kalên ba-jarî, bi topên hovan dihatine kujtin. Ew biwê rewjê mezin bû û dema kêr gehijtiyeser hestî û sitema fajiyan berdewam bû, êdîew neçar bû ku, dest bavêje tifengê û bere-vaniyê ji gd û doza xwe bike. Ew di hdbes-teke xwe de dibêje:

Riya Tifengê

Esmanekî jîn û dwan, min hebûDagîrkeran bi ser min de hirrifandin.Çend dilopên xwîna reş û

Qefteka xewnên hingivînî û

Çend pirtûk, min hebûnEw jî talan kirin.

Lê dema xastin çermê min bi gurênSerûçavên min, kirêt bikin

Min xwe bi befir û birûsiyê xemlandWelat deyna ser milê xwe û

Riya tivengê girt.to

Sedan sal e ku gdê kurd li ber sitema dij-minan e. Wdatê wî wêrankirin û terr û

hijk bi hev re jewitandin. Bi dehan hezarbêguneh kujtin, lê çinku wî bawerî bi dozaxwe heye û ew dizane ku dara azadiyê bixwînê tê avdanê, lewre li ser xebatê berde-wam e. Lê her wek hdbestvanê Ispanî Lor-


Ew helbestvanekî serketiye û ji bo têge-hijtina berhemên wî jî, xwendevan carnazehmetê dikijîne. Ew jairek jarezaye, lewreew çend pîtey bi naverokê dike, hind jî bi-hayî dide formê jî. Hdbestên wî, ji wênênjiirî mijtin û hevokên wî mukum darêjtî-ne. Musîqa hdbestên wî, nerm e û hêdîxwe davêje guhên mirovî û di nav xwînê dedigere. Zimanê wî jî rewan, sivik û xwej e.

Hêvênê helbestên wî, li ser jiyan, giriftarî ûkovanên mirovî ne. Bi derd, xem û azarênwî ve girêdayîne. Bi rastî jî, mirov li cem wîmezintirîn sermaye ye. Ew bi xwe dibêje: "

Min welatê xwe, heta pileya perêstinê xwejdivê, lê rastî, serbestî û parastina bîr û ba-werên min, wek mirov, giringtir e."G> Belê;

ew berî hemî tijtî mirov e. Lê mirovekîkurdê bê welat û jêrdest e. Barê wî giran eû xemên wî çiyan e. Çinku ew ser bi mille-tekî ye ku, hemî rojê diête çewsandin û we-latê wî jî, diête jewitandin û wêrankirin.Ew her ji zaroktiya xwe de, di nav topbaranû mirinê de bûye. Ew dibê: "Şerê li Kurdis-tanê, zaroktiya me kujt. Lê wê çendê nebes tits, kerb û kîna me beramber dijminîzêde kir, belku her di wê demê de, em zûmezikirîn û evîna wdatî pêtir di dilê me demukum kir.w Belê; dema di sala 1961-an

de, joreja kurdî li Kurdistana bajûr destpê-kirî, hîngê Refîq zarokekî yazde salî bû. Ewdigd wan karesat û jewatan mezin bû. Ro-jê çendîn firokan barê xwe yê bomban valadikire ser gund û bajarên Kurdistanê, bidehan xanî diherifandin û bi dehan kes jîdikujtin. Van kiryarên hovane her zû ew

gehande baweriyê ku, divê xebateke gerimû bêrawestan ji bo rizgarkirina wdatî bêtekirin.

Zulm û sitema dijminê fajî li îraqê, herzû Refîq Sabir fêrî xebat û xweragirtinê kir.Wênên diljewatên zaroktiyê ji pêj çavanwinda nabin. Her roj jin, zaro û kalên ba-jarî, bi topên hovan dihatine kujtin. Ew biwê rewjê mezin bû û dema kêr gehijtiyeser hestî û sitema fajiyan berdewam bû, êdîew neçar bû ku, dest bavêje tifengê û bere-vaniyê ji gd û doza xwe bike. Ew di hdbes-teke xwe de dibêje:

Riya Tifengê

Esmanekî jîn û dwan, min hebûDagîrkeran bi ser min de hirrifandin.Çend dilopên xwîna reş û

Qefteka xewnên hingivînî û

Çend pirtûk, min hebûnEw jî talan kirin.

Lê dema xastin çermê min bi gurênSerûçavên min, kirêt bikin

Min xwe bi befir û birûsiyê xemlandWelat deyna ser milê xwe û

Riya tivengê girt.to

Sedan sal e ku gdê kurd li ber sitema dij-minan e. Wdatê wî wêrankirin û terr û

hijk bi hev re jewitandin. Bi dehan hezarbêguneh kujtin, lê çinku wî bawerî bi dozaxwe heye û ew dizane ku dara azadiyê bixwînê tê avdanê, lewre li ser xebatê berde-wam e. Lê her wek hdbestvanê Ispanî Lor-


ka dibêje:" Hemî tariya dinê nikare ronahi-ya fênerekê biveşêre." Refîq jî li wê baweri-yê ye û roja gej li pêjiya xwe dibîne û dinêzîk de wê ewrên tarî esmanê wdatê wîçol ken û wê ronahî bigehe tevaya aliyênKurdistanê. Ew di hdbesteke xwe de, bi vîrengî rewja xelkê gundî xuya dike, demahêzên hovan hêrijê tînin ser wan:

Kop

tirumbêlên lejkerî de, gov û zinca de, dinav birîn û hawaran de, ji dayik dibin.Hindek dayik di wê rewjê de dimirin, hinzaro jî bi normalî ronahiyê nabînin. Henebi topên dijmina, kor, bêiing dibin. Hetaniho bi hezaran zaro bê dayik û bav maneû li kolanên bajar û gunadan jî jêt û dîn di-gerin. Ew bi dilekê pirr jewat diiorîne:

Jidayikbûn

Li nêzîk mala wan hawarek hatBi lez rabû û çira vemirandJi aliyekê pencerê, awirek li kolanê daRê__ên fîşekên girrdar

Tunelek dirêj, di jevê de çêkir

Mala beramber jî, çirayê xwe vemirandTax di nav bêdengiyê de winda bûLê li ser girê aliyê dinÇirayek mîna stêreka qels

Mîna agirê li ser kopekê dûr, dişewitî {6)

Zarok çûkên behejtên e, lê bi sedan sal eyên kurdan, di dozex û cehenemê de dijîn.Di sersalan de, zarokên dinê xelat û diyari-yan werdigirin, lê yên kurda napalim û to-pan dibînin. Belê; rewja zarokan jî bi kare-satên milletî ve girêdaye. Lê heta dawiyêbîsta dijmina nakeve ser me. Dê rojek êt kuzarokên me jî, mîna yên dinê bi xweşiyêjad û kêfxwej bibin. Refîq Sabir, di vê hd-bestê de, basî rewja zarok û dayikên kurddike ku, çewan yên xeikê di nexwejxanan ûcihên tena de, ji dayik dibin, lê yên kurdanii bin topên firokan, di jkeftan de, di nav

Di kolkekî sirê birî de

Li bin dilopan û

Li ber tirs, birs û sermayê

Bê dapîr û bê kes, ji dayik dibe!

Di şkefta tarî de, li nav hewarê

Di pijta Zîla deLi bin dewaran, ji dayik dibe!

Di nav birînan de, ji dayik dibe!

Li demê serbirrîna, ji dayik dibe!

Li nav topbaran û jewitandinê de

Zarokekî kurd, ji dayik dibe!

Zarokê kurd ji bo yaxîbûn, azirîn ûPêşmergatiyê, ji dayik dibe...i?>

Ew mirov e û mîna yên din, hez musîqêû ciwaniyê dike. Ew jî dixwaze di avahiyêntena de bijî. Ew jî dikare serê xwe neêjîne ûberjewendiyên xwe biparêze. Lê çinku ewbi ejqa wdatê xwe ve girêdaye û hemî cîha-nê di çavên Kurdistanê de dibîne. Êdî bêwdat çi çêj û tam di jiyanê de tune ye. We-latê wî kirêt dikin û pîlanên çepel yên her-rifandinê digêrin. Helbet ew bi wê çendêrazî nebe, lê ya ji wî tê ew e ku, tif û laneta

Nûdcm No: 18 Havtn 199« (9

ka dibêje:" Hemî tariya dinê nikare ronahi-ya fênerekê biveşêre." Refîq jî li wê baweri-yê ye û roja gej li pêjiya xwe dibîne û dinêzîk de wê ewrên tarî esmanê wdatê wîçol ken û wê ronahî bigehe tevaya aliyênKurdistanê. Ew di hdbesteke xwe de, bi vîrengî rewja xelkê gundî xuya dike, demahêzên hovan hêrijê tînin ser wan:

Kop

tirumbêlên lejkerî de, gov û zinca de, dinav birîn û hawaran de, ji dayik dibin.Hindek dayik di wê rewjê de dimirin, hinzaro jî bi normalî ronahiyê nabînin. Henebi topên dijmina, kor, bêiing dibin. Hetaniho bi hezaran zaro bê dayik û bav maneû li kolanên bajar û gunadan jî jêt û dîn di-gerin. Ew bi dilekê pirr jewat diiorîne:

Jidayikbûn

Li nêzîk mala wan hawarek hatBi lez rabû û çira vemirandJi aliyekê pencerê, awirek li kolanê daRê__ên fîşekên girrdar

Tunelek dirêj, di jevê de çêkir

Mala beramber jî, çirayê xwe vemirandTax di nav bêdengiyê de winda bûLê li ser girê aliyê dinÇirayek mîna stêreka qels

Mîna agirê li ser kopekê dûr, dişewitî {6)

Zarok çûkên behejtên e, lê bi sedan sal eyên kurdan, di dozex û cehenemê de dijîn.Di sersalan de, zarokên dinê xelat û diyari-yan werdigirin, lê yên kurda napalim û to-pan dibînin. Belê; rewja zarokan jî bi kare-satên milletî ve girêdaye. Lê heta dawiyêbîsta dijmina nakeve ser me. Dê rojek êt kuzarokên me jî, mîna yên dinê bi xweşiyêjad û kêfxwej bibin. Refîq Sabir, di vê hd-bestê de, basî rewja zarok û dayikên kurddike ku, çewan yên xeikê di nexwejxanan ûcihên tena de, ji dayik dibin, lê yên kurdanii bin topên firokan, di jkeftan de, di nav

Di kolkekî sirê birî de

Li bin dilopan û

Li ber tirs, birs û sermayê

Bê dapîr û bê kes, ji dayik dibe!

Di şkefta tarî de, li nav hewarê

Di pijta Zîla deLi bin dewaran, ji dayik dibe!

Di nav birînan de, ji dayik dibe!

Li demê serbirrîna, ji dayik dibe!

Li nav topbaran û jewitandinê de

Zarokekî kurd, ji dayik dibe!

Zarokê kurd ji bo yaxîbûn, azirîn ûPêşmergatiyê, ji dayik dibe...i?>

Ew mirov e û mîna yên din, hez musîqêû ciwaniyê dike. Ew jî dixwaze di avahiyêntena de bijî. Ew jî dikare serê xwe neêjîne ûberjewendiyên xwe biparêze. Lê çinku ewbi ejqa wdatê xwe ve girêdaye û hemî cîha-nê di çavên Kurdistanê de dibîne. Êdî bêwdat çi çêj û tam di jiyanê de tune ye. We-latê wî kirêt dikin û pîlanên çepel yên her-rifandinê digêrin. Helbet ew bi wê çendêrazî nebe, lê ya ji wî tê ew e ku, tif û laneta

Nûdcm No: 18 Havtn 199« (9

li gijt paşa û xwînrêja dike. Ew di hdbeste-ke xwe de dibêje:

Ev mirov e

Ev mirove jîŞeydayê musîqê û dwaniyê ye.

Ev mirove jî

Mîna te, evîndarê jiyanê ye.

Lê dema dibîne, welatê wî li kolanê ke-

tiye

Kêr û çeqo, sîberê lê dikinHindî dikare,

Dergehê bajarî kevrebaran dike

Hindî dikare,

Serûçavên pajan bi tifê bûyax dike.®

Ew hemî tenahî û dilxwejiya xwe di riz-

garkirin û serferaziya wdatê xwe de, dibîne.Ew ji evîndarên mîna Welîdêwane re dibê-je: Derdê evîna te û Şemê sivik e û xemênwe hindik in. Kovanên wdatî pirr in û evî-

na wî giran e. Were bibîne di sedsala bîstande, hêşta mirovê kurd jêrdest e. Birçî û he-jar e. Eger tu bi derdê rêncber û bêxweda-na bihesî., rewja kambax ya wdatî bibînî,ez bawer dikim dê evîna xwe jibîr bikî. Ewdi vê hdbesta xwe de, diiî dihelîne û rihênxweragirtinê diçîne.

Şevek li ser gora "Welî Dêwa-ne"w

EyDêwane!Bajarê me, çavkaniya giri û xeman e.

Tevaya qulaç û aliyên wî, pirrî jan e.

Ejîr derbederê dejt û çiya ne.

Bêzozane.Xelk li cihê bejna Şemê

Çaverê û jeydayê, qeteke nan e.

Ey Dêwane!

Hemî çiyaûzozanBi lajên hezaran bê gunehan

Bi Tîzab û barûtê, winda kiriye

Tu Xudê key, çira? Dengê Xudê

Di bajarê min de, xeniqiye! <">>

Di buhara sala 1988-an de, hukumeta fa-jiya îraqê, bajarê Helebce, bi jehrê topba-ran kir. Di çend hêrijên firokan de, ji pênchezar kesan zêdetir zarok, jin û kalên kurdkujtin û bajar di bêdengiyekê de hêla. Ewroj, pinyeka rej e bi navçavên hovên îraqêve û birîneke kûr e di dilê tevaya mirovati-ya bindest de. Dema navê Helebce tê, herkes axîna radihêle û çîroka wê jî, li gijt di-nê belav e. Pijtî karesata Hdebce, dehan la-faw û lihiyên din jî bi ser kurdan de hatin.Her çi gundên mayî jî, ew jî jewitandin ûKurdistan kavil kirin. Li her cihekê jivanekjî ketiba ber çavên dijminî, yekser dikujtin.Bdê; di vê rewja kambax de, wireyên xdkêjkestin û tevaya bingehên serkirde û pêj-mergan, derbazî sinûra bûn û kunda li jû-newaran stiranên jîn û giriyê digotin. Vankaresatên mezin baweryên xelkê kêmkirinû gdek tûjî dajkestinê bûn. Perdeka rejxwe avête ser Kurdistanê û doza gdê kurdjî, çendîn sala paj de çû. Bdê; vî derdê gi-ran karekî mezin li ser tevaya mirovên xwe-


li gijt paşa û xwînrêja dike. Ew di hdbeste-ke xwe de dibêje:

Ev mirov e

Ev mirove jîŞeydayê musîqê û dwaniyê ye.

Ev mirove jî

Mîna te, evîndarê jiyanê ye.

Lê dema dibîne, welatê wî li kolanê ke-

tiye

Kêr û çeqo, sîberê lê dikinHindî dikare,

Dergehê bajarî kevrebaran dike

Hindî dikare,

Serûçavên pajan bi tifê bûyax dike.®

Ew hemî tenahî û dilxwejiya xwe di riz-

garkirin û serferaziya wdatê xwe de, dibîne.Ew ji evîndarên mîna Welîdêwane re dibê-je: Derdê evîna te û Şemê sivik e û xemênwe hindik in. Kovanên wdatî pirr in û evî-

na wî giran e. Were bibîne di sedsala bîstande, hêşta mirovê kurd jêrdest e. Birçî û he-jar e. Eger tu bi derdê rêncber û bêxweda-na bihesî., rewja kambax ya wdatî bibînî,ez bawer dikim dê evîna xwe jibîr bikî. Ewdi vê hdbesta xwe de, diiî dihelîne û rihênxweragirtinê diçîne.

Şevek li ser gora "Welî Dêwa-ne"w

EyDêwane!Bajarê me, çavkaniya giri û xeman e.

Tevaya qulaç û aliyên wî, pirrî jan e.

Ejîr derbederê dejt û çiya ne.

Bêzozane.Xelk li cihê bejna Şemê

Çaverê û jeydayê, qeteke nan e.

Ey Dêwane!

Hemî çiyaûzozanBi lajên hezaran bê gunehan

Bi Tîzab û barûtê, winda kiriye

Tu Xudê key, çira? Dengê Xudê

Di bajarê min de, xeniqiye! <">>

Di buhara sala 1988-an de, hukumeta fa-jiya îraqê, bajarê Helebce, bi jehrê topba-ran kir. Di çend hêrijên firokan de, ji pênchezar kesan zêdetir zarok, jin û kalên kurdkujtin û bajar di bêdengiyekê de hêla. Ewroj, pinyeka rej e bi navçavên hovên îraqêve û birîneke kûr e di dilê tevaya mirovati-ya bindest de. Dema navê Helebce tê, herkes axîna radihêle û çîroka wê jî, li gijt di-nê belav e. Pijtî karesata Hdebce, dehan la-faw û lihiyên din jî bi ser kurdan de hatin.Her çi gundên mayî jî, ew jî jewitandin ûKurdistan kavil kirin. Li her cihekê jivanekjî ketiba ber çavên dijminî, yekser dikujtin.Bdê; di vê rewja kambax de, wireyên xdkêjkestin û tevaya bingehên serkirde û pêj-mergan, derbazî sinûra bûn û kunda li jû-newaran stiranên jîn û giriyê digotin. Vankaresatên mezin baweryên xelkê kêmkirinû gdek tûjî dajkestinê bûn. Perdeka rejxwe avête ser Kurdistanê û doza gdê kurdjî, çendîn sala paj de çû. Bdê; vî derdê gi-ran karekî mezin li ser tevaya mirovên xwe-


dan wîjdan kir, nemaze di nav kurdan de ûev karesate bûne sedemên vehandina de-han berhemên jêhatî. Lê sed mixabin, cîha-na bê wîcdan û dostên helperist, mirovati-ya direw, ajtiya saxte û civatên bi nav de-mokrat, awirek jî li gelê kurd nedan. Ew dixwîna xwe de gevizî û bi tenê ma. Bi tenê ûkesê xwe lê nekire xwedî. Refîq Sabirî, hd-besteke dirêj û diitezîn bi vê hdketina dil-jewat vehandiye. Ew di parçeke wê de di-bêje:

Lawikê Helebçe

Em li ber lafaw û lihiya gaza jehirkirî ûBêrewijriya vî çerxî, çend rûtin...!

Em di taziya vî bajarokê şehîd de,

Çend bi tenê ne!

Em di jînê de, çend bi tenê ne!

Em di govenda xwînê û kernevala ser-

birrinê de,

Çend bi tenê ne!

Em çend bi tenê ne!

Çend bi tenê!

Bila HelebceSemfbniya dawiya vê jevê be...BiJa HelebccBersiva sûra neviya be...Bila kernevala dawiyê ya

Xwîn û birîna ebediya gelî bc...

Bila Helebce

Heta hetayê Hdebce be...

Helebce be û Helebce be! (">

Karesatên gdê kurd, bûne sedem ku bihezaran kes ji welatî birevin û derbederî d-hanê bin. Gelek kes bi rêve dimirin yan di-hatine kujtin. Yên bi derd û bda ve xwegehandîne welatên biyanî jî, di xerîbiyê degêj û sewdaser bûn û hindek jî, li kolanênbiyaniyan dîn û jêt bûn. Ji xwe mezinênme gotiye: Kevir di cihê xwe de bi seng e.Belê; vê rewja xerîbiya dehan salan, diiêRefîq Sabirî jî xwariye û bêhna wî teng ki-riye. Ew her êvarê pîlan û nexjan çêdikeku, welatê xwe yê winda bibîne. Lê ax jidûriyê. Dijmina rê li dîtina wdatî girtiye.Ew di hdbesteke xwe de, derdê dûriya we-iatî tîne ziman û bi hesreta wî di xew diçe.

Nexse

Dema rabûyGoti: Dê di nav giriftarî û sergêjiya de,

derbaz bim!

Goti: Dê welatê xwe yê winda peyda-

kim!

Li ser mêrgê nexja welatê xwe çêkir

Bi tirêjê ala bo dirustltirDema bûye êvarMîna zarokekî, xewê dilê wî girtCarekedinXewê, welat û ala jê dizî. <«>

Refîq, jeydayê welatê xwe ye û di ejqa wîde hdyaye. Çewan Ferhad, ji bo xatira ça-vên Şirînê, amadebû çiyayê Bêstûnê kunbike û avê jê derbîne û Wdîdêwane, hêvî ûtika ji ewran dike ku, lafaw û lihiyekê rakin

NOdem No: 18 Harta 1996 71

dan wîjdan kir, nemaze di nav kurdan de ûev karesate bûne sedemên vehandina de-han berhemên jêhatî. Lê sed mixabin, cîha-na bê wîcdan û dostên helperist, mirovati-ya direw, ajtiya saxte û civatên bi nav de-mokrat, awirek jî li gelê kurd nedan. Ew dixwîna xwe de gevizî û bi tenê ma. Bi tenê ûkesê xwe lê nekire xwedî. Refîq Sabirî, hd-besteke dirêj û diitezîn bi vê hdketina dil-jewat vehandiye. Ew di parçeke wê de di-bêje:

Lawikê Helebçe

Em li ber lafaw û lihiya gaza jehirkirî ûBêrewijriya vî çerxî, çend rûtin...!

Em di taziya vî bajarokê şehîd de,

Çend bi tenê ne!

Em di jînê de, çend bi tenê ne!

Em di govenda xwînê û kernevala ser-

birrinê de,

Çend bi tenê ne!

Em çend bi tenê ne!

Çend bi tenê!

Bila HelebceSemfbniya dawiya vê jevê be...BiJa HelebccBersiva sûra neviya be...Bila kernevala dawiyê ya

Xwîn û birîna ebediya gelî bc...

Bila Helebce

Heta hetayê Hdebce be...

Helebce be û Helebce be! (">

Karesatên gdê kurd, bûne sedem ku bihezaran kes ji welatî birevin û derbederî d-hanê bin. Gelek kes bi rêve dimirin yan di-hatine kujtin. Yên bi derd û bda ve xwegehandîne welatên biyanî jî, di xerîbiyê degêj û sewdaser bûn û hindek jî, li kolanênbiyaniyan dîn û jêt bûn. Ji xwe mezinênme gotiye: Kevir di cihê xwe de bi seng e.Belê; vê rewja xerîbiya dehan salan, diiêRefîq Sabirî jî xwariye û bêhna wî teng ki-riye. Ew her êvarê pîlan û nexjan çêdikeku, welatê xwe yê winda bibîne. Lê ax jidûriyê. Dijmina rê li dîtina wdatî girtiye.Ew di hdbesteke xwe de, derdê dûriya we-iatî tîne ziman û bi hesreta wî di xew diçe.

Nexse

Dema rabûyGoti: Dê di nav giriftarî û sergêjiya de,

derbaz bim!

Goti: Dê welatê xwe yê winda peyda-

kim!

Li ser mêrgê nexja welatê xwe çêkir

Bi tirêjê ala bo dirustltirDema bûye êvarMîna zarokekî, xewê dilê wî girtCarekedinXewê, welat û ala jê dizî. <«>

Refîq, jeydayê welatê xwe ye û di ejqa wîde hdyaye. Çewan Ferhad, ji bo xatira ça-vên Şirînê, amadebû çiyayê Bêstûnê kunbike û avê jê derbîne û Wdîdêwane, hêvî ûtika ji ewran dike ku, lafaw û lihiyekê rakin

NOdem No: 18 Harta 1996 71

da ku d û ejîra Şemê ji zozanan vegerindeştê û ew çavên xwe bi dîtina wê têr bike.A wilo Refîq jî, ajiqê wdatê xwe ye û ama-deye hemî kosp û astengan bijkêne û di ri-ya wî de, xwe qurban û gorî bike. Yê hewilbide evîna wan bikuje, bila here karên entî-ke û giran encam bide. Çinku bi tenê mi-rin dikare wan ji hev dûr ke, lê hîngê jî,evîn ji dilê wî demakeve. Ew bi vê ejqamezin, welatê xwe himbêz dike. Di hdbes-teke xwe de dibêje:

Min tu divê

Ewê bixwaze kîjwera evîna minWinda bike.

Wênê te di derya xwîna min de, bi şe-

witine.

Bila ava çema,

Bostekê ber bi paj de vegerîne.fo)

Dagîrkeian bi tank û topan welatê jîrînwêrankirine. Her çi rengên bajarvaniyê he-ne, têkdayne û Kurdistan serûbin kirine.Her çi çekên qedexe li dinê hene, wî dijmi-nê hov li dijî gdê kurd bi kar anîne. Şûn-warên dijminî li her çar aliyên welatî hene.Gundên herrifandî, daristanên jewitî, bîr ûkaniyên girtî, mirovên bê dest û pê, kore ûseqet, sêwî û bîjin. Te çi rengê êjkence, si-tem û eziyetê bihîstibe, ew li Kurdistanê ûli dijî gdê kurd bikar anîne. Dijminan we-latê wî yê jîrîn, pîs û kirêt kirine. Lewre ewpêdivî tevaya ava cîhanê ye. Ew li avê dige-re, çinku her av dikare jûnwarên pîs û ge-

niyên dijmin paqij bike.

Helbesta avê

Tu her avî!

Tu rengan gej bikiye ve... tu her avî!

Serhatiya rihan binivîsî... tu her avî!

Sinûra navbera tijtan paqij dikî... tuher avî!

Tu her avî... avî û her avî!

Min nejadê avê divê

Ta demsala axê bijom.Min tevaya ava dhanê divê

Ta vî erdî ji guneh û jûnwarên dagîr-

keran paqij bikim.Min nejadê avê divê...

Min tevaya ava cîhanê divê! <'>

Dema partiya komînîsta îraqê, di sala1978 ande, biryara jerê çekdariyê li dijîhukumetê da, hîngê Refîq Sabirî li Bulga-ristanê xwendina xwe ya bilind didomand.Lê ji bo ku pijkdariyê di xebatê de bike, ewdest ji xwendinê berdide û diçe Kurdistanê.Di çend salan de, ew gehîjte baweriyê kudi nav partiya wî de jî, azadiya bîr û baweranîne û pirr giriftariyên siyasî jî mijebûne.Nemaze dema ew piroblem bûne sedemênjetê birakujiyê, êdî ew biryarê dide: Demaserokên ejîrên me jî (Partiyên me. XD)dest bi jerê birakujiyê kirin, hîngê em tojîezmûn û tecrubeka sext û dijwar bûn û na-mobûnê jiyana min dûrpêç kir. Êdî manamin wek mirov û jair li çiya, karekî bê ma-na û windabûneka ebedî bû. Encam dîsa


da ku d û ejîra Şemê ji zozanan vegerindeştê û ew çavên xwe bi dîtina wê têr bike.A wilo Refîq jî, ajiqê wdatê xwe ye û ama-deye hemî kosp û astengan bijkêne û di ri-ya wî de, xwe qurban û gorî bike. Yê hewilbide evîna wan bikuje, bila here karên entî-ke û giran encam bide. Çinku bi tenê mi-rin dikare wan ji hev dûr ke, lê hîngê jî,evîn ji dilê wî demakeve. Ew bi vê ejqamezin, welatê xwe himbêz dike. Di hdbes-teke xwe de dibêje:

Min tu divê

Ewê bixwaze kîjwera evîna minWinda bike.

Wênê te di derya xwîna min de, bi şe-

witine.

Bila ava çema,

Bostekê ber bi paj de vegerîne.fo)

Dagîrkeian bi tank û topan welatê jîrînwêrankirine. Her çi rengên bajarvaniyê he-ne, têkdayne û Kurdistan serûbin kirine.Her çi çekên qedexe li dinê hene, wî dijmi-nê hov li dijî gdê kurd bi kar anîne. Şûn-warên dijminî li her çar aliyên welatî hene.Gundên herrifandî, daristanên jewitî, bîr ûkaniyên girtî, mirovên bê dest û pê, kore ûseqet, sêwî û bîjin. Te çi rengê êjkence, si-tem û eziyetê bihîstibe, ew li Kurdistanê ûli dijî gdê kurd bikar anîne. Dijminan we-latê wî yê jîrîn, pîs û kirêt kirine. Lewre ewpêdivî tevaya ava cîhanê ye. Ew li avê dige-re, çinku her av dikare jûnwarên pîs û ge-

niyên dijmin paqij bike.

Helbesta avê

Tu her avî!

Tu rengan gej bikiye ve... tu her avî!

Serhatiya rihan binivîsî... tu her avî!

Sinûra navbera tijtan paqij dikî... tuher avî!

Tu her avî... avî û her avî!

Min nejadê avê divê

Ta demsala axê bijom.Min tevaya ava dhanê divê

Ta vî erdî ji guneh û jûnwarên dagîr-

keran paqij bikim.Min nejadê avê divê...

Min tevaya ava cîhanê divê! <'>

Dema partiya komînîsta îraqê, di sala1978 ande, biryara jerê çekdariyê li dijîhukumetê da, hîngê Refîq Sabirî li Bulga-ristanê xwendina xwe ya bilind didomand.Lê ji bo ku pijkdariyê di xebatê de bike, ewdest ji xwendinê berdide û diçe Kurdistanê.Di çend salan de, ew gehîjte baweriyê kudi nav partiya wî de jî, azadiya bîr û baweranîne û pirr giriftariyên siyasî jî mijebûne.Nemaze dema ew piroblem bûne sedemênjetê birakujiyê, êdî ew biryarê dide: Demaserokên ejîrên me jî (Partiyên me. XD)dest bi jerê birakujiyê kirin, hîngê em tojîezmûn û tecrubeka sext û dijwar bûn û na-mobûnê jiyana min dûrpêç kir. Êdî manamin wek mirov û jair li çiya, karekî bê ma-na û windabûneka ebedî bû. Encam dîsa


derbederî û mijextbûna derveyî wdatî.<''>

Ew di helbestek xwe de, rewja kambax yajerê birakujiyê destnîjan dike. Dema mef-rezeka pêjmergan, westiyayî û kesîre, ji ça-lakiyekê vedigere deverên rizgarkirî, wekadet diçin û li malên gundî belav dibin. Lêriya hindeka dikeve mala yekê ku di jerêbirakujiyê de hatiye kujtin. Dema kurê wîdergehî vedike, yekser tif û laneta dibarîneser wan û çi alîkariyê jî nake. Belê; jerê bi-rakujiyê giriftariyên mezin ji bo kurd û jo-reja wî peyda kirine û bi dehan sêwî û bîjinhijtine. Lewre ya fere li ser her kurdî ku ii

dijî vî jerê ne pîroz û wêranker rawsete ûpîlanan jî têk bide. Refîq Sabir, di vê hel-besta xwe ya dirêj de, rewja aloz ya pêjmer-gên mefrezê û zarokê pêjmergê kujtî jî dideber çavên mirovî û dilî dihelîne. Ev e parç-ek ji wê hdbesta, ez pêjkêjî we dikim.

Werzî Seolbendan

Wê jevê, westiyayî ji bajarî vegeryayn

Bakuzîrkê rê li me girtibû.Birsê em ber bi quntarî birîn.Bi quntaxên tivengan, bi pêna me li

dergehê kolkekê da.

Zarokeld rîs û pêxas

Porhingivînî dergeh vekir. Hawar kir!

- MêrkujînoMa hûn nebûn, we babê min kujtiÇira we ew kujt?!

Mêrkujîno!Zarokeld sûr û çavjîn, porhingivîn

Em nenasîn û derxistîn!

Bi axîn û kescr bêhin kêjaDijîn gotin û dayne ber tifa

Zarokeld sûr û çavsîn

Mc nczanî, kurê kîjan pêjmergê dwa-nemerg bû...

Me nezanî, çima me babê wî kujtibû!?

Erê ma mc babê wî kuştibû!?

Kê ev agir di ruhê min de hdkiriydKê bi xwîna min, quntar sûjtine vc!?

Xewnên savayên min dizîn û

Careka din birînên min, ltirine nîjan&ö

Vê rewja aloz û diltezîna li Kurdistanê,çendîn nivîskarên kurd tojî bêomêdî û na-mobûnê kirine û çi çêj û tam di jiyana wande nehêlaye. Yekî wek Refîq Sabiiî, veger-yaye wdatî da ku li dijî fajiyan xebatê bikeû rolekê di guherîn û pêjketinê de bibîne ûxwejiyê li ser lêvên zarokan biçîne. Lê li jû-na vê armanca pîroz, ew dikeve nava girif-tarî û kêmasiyên jorejê û jerê birakujiyê.Ew nerazîbûna xwe diyar dike û li dij xde-tiyan radiweste û bi kêmî jî be, ew beşdari-yê tê de nake. Lewre ev care jî, ji ber nehe-qî û ne demokrasiyê, dîsan welatê xwe di-hêie. Hdbet rewjek weha mirovî diêjîne,nemaze eger nivîskarekî rasteqîne be. Hîn-gê dilê wî dihelîne û bêhêvî û bêzar dike.Êdî ew ber bi cîhana taybetiya xwe ve diçeû namobûn hinde aliyên jiyana wî serûbindike. Lewre ew hizir û texmînan di dinê ûdûrûberên xwe de dike. Di monologekêde, pirsyarên ku berê feyiesofan li ser rewjadinê, cewherê mirovî, xwezayê, meselênmirin û jiyanê, zulm û sitemê, kirîn, dûba-

Nûdem No: 18 Havtn 1996 7)

derbederî û mijextbûna derveyî wdatî.<''>

Ew di helbestek xwe de, rewja kambax yajerê birakujiyê destnîjan dike. Dema mef-rezeka pêjmergan, westiyayî û kesîre, ji ça-lakiyekê vedigere deverên rizgarkirî, wekadet diçin û li malên gundî belav dibin. Lêriya hindeka dikeve mala yekê ku di jerêbirakujiyê de hatiye kujtin. Dema kurê wîdergehî vedike, yekser tif û laneta dibarîneser wan û çi alîkariyê jî nake. Belê; jerê bi-rakujiyê giriftariyên mezin ji bo kurd û jo-reja wî peyda kirine û bi dehan sêwî û bîjinhijtine. Lewre ya fere li ser her kurdî ku ii

dijî vî jerê ne pîroz û wêranker rawsete ûpîlanan jî têk bide. Refîq Sabir, di vê hel-besta xwe ya dirêj de, rewja aloz ya pêjmer-gên mefrezê û zarokê pêjmergê kujtî jî dideber çavên mirovî û dilî dihelîne. Ev e parç-ek ji wê hdbesta, ez pêjkêjî we dikim.

Werzî Seolbendan

Wê jevê, westiyayî ji bajarî vegeryayn

Bakuzîrkê rê li me girtibû.Birsê em ber bi quntarî birîn.Bi quntaxên tivengan, bi pêna me li

dergehê kolkekê da.

Zarokeld rîs û pêxas

Porhingivînî dergeh vekir. Hawar kir!

- MêrkujînoMa hûn nebûn, we babê min kujtiÇira we ew kujt?!

Mêrkujîno!Zarokeld sûr û çavjîn, porhingivîn

Em nenasîn û derxistîn!

Bi axîn û kescr bêhin kêjaDijîn gotin û dayne ber tifa

Zarokeld sûr û çavsîn

Mc nczanî, kurê kîjan pêjmergê dwa-nemerg bû...

Me nezanî, çima me babê wî kujtibû!?

Erê ma mc babê wî kuştibû!?

Kê ev agir di ruhê min de hdkiriydKê bi xwîna min, quntar sûjtine vc!?

Xewnên savayên min dizîn û

Careka din birînên min, ltirine nîjan&ö

Vê rewja aloz û diltezîna li Kurdistanê,çendîn nivîskarên kurd tojî bêomêdî û na-mobûnê kirine û çi çêj û tam di jiyana wande nehêlaye. Yekî wek Refîq Sabiiî, veger-yaye wdatî da ku li dijî fajiyan xebatê bikeû rolekê di guherîn û pêjketinê de bibîne ûxwejiyê li ser lêvên zarokan biçîne. Lê li jû-na vê armanca pîroz, ew dikeve nava girif-tarî û kêmasiyên jorejê û jerê birakujiyê.Ew nerazîbûna xwe diyar dike û li dij xde-tiyan radiweste û bi kêmî jî be, ew beşdari-yê tê de nake. Lewre ev care jî, ji ber nehe-qî û ne demokrasiyê, dîsan welatê xwe di-hêie. Hdbet rewjek weha mirovî diêjîne,nemaze eger nivîskarekî rasteqîne be. Hîn-gê dilê wî dihelîne û bêhêvî û bêzar dike.Êdî ew ber bi cîhana taybetiya xwe ve diçeû namobûn hinde aliyên jiyana wî serûbindike. Lewre ew hizir û texmînan di dinê ûdûrûberên xwe de dike. Di monologekêde, pirsyarên ku berê feyiesofan li ser rewjadinê, cewherê mirovî, xwezayê, meselênmirin û jiyanê, zulm û sitemê, kirîn, dûba-

Nûdem No: 18 Havtn 1996 7)

re dike. Ev çend jî wî sewdaser dike û biçavekî din temajayî dinê û rûdanên serde-mî dike. Êdî rewj wî ber bi namobûnê di-be û ew li tijtekî din digere ku wî bigehînearam û tenahiya ruhî. Da parçeka din jihelbesta wî (Weizî seholbendan) bixwînîn:

-i-

Di êvara êvarê de

Nihênî ruhê min a netebitî perjîn dike

Bakuzîrk dêmê min diguhireDi quntara guman û bê tenahiyê de

Serê xwe didim aliyekia girî û

Xwe bi gijlokê dipêçim

Ewrekî ne rawestay

Riya xwe, di dilê min de winda dike

Xwîna bi dîwarî ve û

Toza misextbûnê ûÊvarî û welatî terr dike.

Ev welate

Dibêy qulaceka birînê ye ûŞêlka gullaye li hindav

Dibêy ewrekê westiyaye

Li ser derazînka gerdûnê helawîstiye

Dahato û stiran, ne wek te ne

Bîrhatin, serbirrîn û mêrga befrîn

Rojavabûn û namobûn, ne wek te ne

Çewan te di vê mijextbûna dijwar de

Mîna pêlên zerên payîze

Cade û kolan pirr kirine?

Çewa te wek rengê tenêbûnê û baranêJiyê tozgirtiyê me, qeraxa esmanî û

asoyê girtiye?

Heta bêt, mijextbûnFireh û firehtir dibe.

Hetabêt, birînKûr û kûrtir dibe.

Heta bêt, evîn

Asê û asêtir dibe.

Ez dê stêrekê çînimÛ di dilê xwe de vejêrim.

Li ber derazînka mijextbûnê,. Êvarek min dipêçe.

Êvarek ku baran û daristan û

Bîrhatin yek reng dibin.Bi ser evrazê gumanê de serdikevim.

Serê min bi aso yê dikeve.

Di navberaEsmanê pîroziyê û kûratiya çavên te de

Navber û sinûrê rengan winda dikim.

Mijextbûnê û

Dahatoya mijgirti û

Tijtên din ji bîr dikim.

Nihênî ruhê min ê netibiti perjîn dike.

Min dike mêrga windabûn,Tirs û renî yê.

Wek biruskê min terr dike.

Min dike rejî û xwelî

Welatê min!Çewa xwe bi demî ve bigrim?

Çewa xwe bi dengî ve bigrim?

Çewa xwe bi rengî ve bigrim?

Wdatê min!

Çend carên din, divê di mijextbûnê de

bimrim?Welatê min!

WelatêminlW

Bdê; xemên mirovê kurd ku, hest bi te-


re dike. Ev çend jî wî sewdaser dike û biçavekî din temajayî dinê û rûdanên serde-mî dike. Êdî rewj wî ber bi namobûnê di-be û ew li tijtekî din digere ku wî bigehînearam û tenahiya ruhî. Da parçeka din jihelbesta wî (Weizî seholbendan) bixwînîn:

-i-

Di êvara êvarê de

Nihênî ruhê min a netebitî perjîn dike

Bakuzîrk dêmê min diguhireDi quntara guman û bê tenahiyê de

Serê xwe didim aliyekia girî û

Xwe bi gijlokê dipêçim

Ewrekî ne rawestay

Riya xwe, di dilê min de winda dike

Xwîna bi dîwarî ve û

Toza misextbûnê ûÊvarî û welatî terr dike.

Ev welate

Dibêy qulaceka birînê ye ûŞêlka gullaye li hindav

Dibêy ewrekê westiyaye

Li ser derazînka gerdûnê helawîstiye

Dahato û stiran, ne wek te ne

Bîrhatin, serbirrîn û mêrga befrîn

Rojavabûn û namobûn, ne wek te ne

Çewan te di vê mijextbûna dijwar de

Mîna pêlên zerên payîze

Cade û kolan pirr kirine?

Çewa te wek rengê tenêbûnê û baranêJiyê tozgirtiyê me, qeraxa esmanî û

asoyê girtiye?

Heta bêt, mijextbûnFireh û firehtir dibe.

Hetabêt, birînKûr û kûrtir dibe.

Heta bêt, evîn

Asê û asêtir dibe.

Ez dê stêrekê çînimÛ di dilê xwe de vejêrim.

Li ber derazînka mijextbûnê,. Êvarek min dipêçe.

Êvarek ku baran û daristan û

Bîrhatin yek reng dibin.Bi ser evrazê gumanê de serdikevim.

Serê min bi aso yê dikeve.

Di navberaEsmanê pîroziyê û kûratiya çavên te de

Navber û sinûrê rengan winda dikim.

Mijextbûnê û

Dahatoya mijgirti û

Tijtên din ji bîr dikim.

Nihênî ruhê min ê netibiti perjîn dike.

Min dike mêrga windabûn,Tirs û renî yê.

Wek biruskê min terr dike.

Min dike rejî û xwelî

Welatê min!Çewa xwe bi demî ve bigrim?

Çewa xwe bi dengî ve bigrim?

Çewa xwe bi rengî ve bigrim?

Wdatê min!

Çend carên din, divê di mijextbûnê de

bimrim?Welatê min!

WelatêminlW

Bdê; xemên mirovê kurd ku, hest bi te-


nêbûnê dike. Ew bêkes e, bê hevai û hogire. Eve dibîte sedemên bêhêvî û rejbûnê.Çinku ew jî mirov e û rûdanên dûrûber ûgiriftariyên cîhanê, karî li ser dikin û wî berbi xerîbî û namobûnê dibin. Ev çende divê helbesta wî de xuya dike.

Demsala Axê

Baj e, vê jevê naême cem te!

Dê di nav pêlekê de razêm

Dê aliyê serma û tenêbûnê, kime wela-

têxweîjev ruhê min, ltinareld çûl kiriye

Baran wek dêmê miriyeGerdûn tem û mij e

Niyaza min jî, pêlên deryayê neEv jeve jî naême cem te

Li pijt vê demê

Dê demsala axê, kime wdatê xwe.<,*>

Li xerîbiyê, namobûn jiyana wî dagîr di-ke û ruhê wî diêjîne. Ji xwe mirov hindecara hest bi rejbûn û tarîtiyeka giran dike.Di gelek hdbestên wî de, ev bêzariye xuyadibin, lê ew ne revîn e. Çinku li dij rawes-tan û li ser nivîsîn, ew jî helwêstekî di cihêxwe de ye. Ew di hdbesteka din de jî, vêçendê destnîjan dike.

Bi tenê nebûm

Bi tenê nebûiti...

Şev... li tenijta min, termekî razayî bû

Dem... tem, tnij û nalîn bûWdatê min jîMisteka toza ber bayî bûLi bejna ruhê min alya bû

Bi tenê nebûmAgirekbûmNihêniyan gej dikirimPirtûkek bûmDeryayê dixwendim.w)

Gelek caran nivîskarên tojî namobûnêdibin, ji ber rewja aloz û azarên derûnî,mîna Mayakovskî xwe dikujin jî. Refîq ke-tiye di demek nexwej de, êj û xeman ewdûipêç kiriye. Lê ez bawer dikim ku, aiiyêntarî di ruhê wî de, ronî dibin. Wek He-mingway dibêje: "Mirov dijkê, lê narev e."Fermon vê helbesta wî a din jî bixwînin.

Tu...!

Bi ser ruhê min de,

Pêngava bavêje.

Ku aso xewn be ûDem pêlên zer be û

Baran jî leylan be

Tu min bihejîne.

Tu daristana baranê yî

Daristana demsala yî

Tu tem û toza rûyê dahatiya min dijoyMin weku xewn û erdî dikîNihêniyên mirin û gerdûnêJi deftera ruhê min tomar dikiye ve<">>

Nûdem No: 18 Havtn 199« 7;

nêbûnê dike. Ew bêkes e, bê hevai û hogire. Eve dibîte sedemên bêhêvî û rejbûnê.Çinku ew jî mirov e û rûdanên dûrûber ûgiriftariyên cîhanê, karî li ser dikin û wî berbi xerîbî û namobûnê dibin. Ev çende divê helbesta wî de xuya dike.

Demsala Axê

Baj e, vê jevê naême cem te!

Dê di nav pêlekê de razêm

Dê aliyê serma û tenêbûnê, kime wela-

têxweîjev ruhê min, ltinareld çûl kiriye

Baran wek dêmê miriyeGerdûn tem û mij e

Niyaza min jî, pêlên deryayê neEv jeve jî naême cem te

Li pijt vê demê

Dê demsala axê, kime wdatê xwe.<,*>

Li xerîbiyê, namobûn jiyana wî dagîr di-ke û ruhê wî diêjîne. Ji xwe mirov hindecara hest bi rejbûn û tarîtiyeka giran dike.Di gelek hdbestên wî de, ev bêzariye xuyadibin, lê ew ne revîn e. Çinku li dij rawes-tan û li ser nivîsîn, ew jî helwêstekî di cihêxwe de ye. Ew di hdbesteka din de jî, vêçendê destnîjan dike.

Bi tenê nebûm

Bi tenê nebûiti...

Şev... li tenijta min, termekî razayî bû

Dem... tem, tnij û nalîn bûWdatê min jîMisteka toza ber bayî bûLi bejna ruhê min alya bû

Bi tenê nebûmAgirekbûmNihêniyan gej dikirimPirtûkek bûmDeryayê dixwendim.w)

Gelek caran nivîskarên tojî namobûnêdibin, ji ber rewja aloz û azarên derûnî,mîna Mayakovskî xwe dikujin jî. Refîq ke-tiye di demek nexwej de, êj û xeman ewdûipêç kiriye. Lê ez bawer dikim ku, aiiyêntarî di ruhê wî de, ronî dibin. Wek He-mingway dibêje: "Mirov dijkê, lê narev e."Fermon vê helbesta wî a din jî bixwînin.

Tu...!

Bi ser ruhê min de,

Pêngava bavêje.

Ku aso xewn be ûDem pêlên zer be û

Baran jî leylan be

Tu min bihejîne.

Tu daristana baranê yî

Daristana demsala yî

Tu tem û toza rûyê dahatiya min dijoyMin weku xewn û erdî dikîNihêniyên mirin û gerdûnêJi deftera ruhê min tomar dikiye ve<">>

Nûdem No: 18 Havtn 199« 7;

Bi rastî jî, mirovê kurd û wdatê kurdandi dil û mejiyê Refîq Sabirî de ye. Hemûhizir û texmîn, bîr û bawerên wî himbêzkirine. Wî welatê xwe hilginiye û li herçaraliyên dinê gerandiye. Ew bê wdat nekari-ye bijî. Her çend wî di xebata xwe ya siyasîde, bawerî bi dirujmê " Ey karkerên cîhanêyek bigirin" û "sinûr di navbera karkerande nîne" hebûye, lê ji hdbestên wî xuyaye -

nemaze di van salên dawiyê deku welat-parêzekî bilind e û dirujmê Kurdistanekaazad û serbixwe, armanca wî ya herî mezine. Girî, azar, xem, derd û kovanên gelêkurd, di helbestên wî de, serî hildidin û ewjî mîna Ehmedê Xanî û Hacî Qadirê Koyî,hewar dike: Ax welatê min!

Refîq Sabir, di sala 1950-an de, li bajarêQeladizê ji dayik bûye. Di sala 1974'an de,pijka kurdî li fakulta edebyatê li zanîngehaBexdayê bi dawî aniye. Her ji sala 1969'anû vii de, dest daye nivîsîna helbestan û dirojname û kovarên kurdî de belav kirine. Jisala 1982 - 1987'an, pijka felsefê ii Bulgaris-tanê xwendiye û jehadetnama doktorayêwerginiye. Min hdbestên di vê lêkolînê debi kar anîn, ji ttpên erebî û kurmanciya jêrîwergerandîne tîpên latînî û kurmanciya jo-rî . Lê teveya hdbestan- yên lêkolînê û pir-tûkê- min ji hejt dîwanên wî helbijartineku, di navbera salên 1970 - 1995'an de, ha-tîne nivîsîn. Mebest ew e ku xwendevanênkurmancên jorî bi dirustî têbigehin, wic ûmifayê jê wergirin.

Heta niha wî ev berhemên jêrî çap kiri-ne:

1. Pijkokan degejênewe. Hdbest, Bexda1976.

2. Rêjne. Hdbest, Mehabad 1979.

3. Sûtan le ber baran da. Helbest, Lon-don 1986.

4. Weizî seholbendan. Hdbest, London1987.

5. Lawkî Helebce. Helbest, Bêrût 1989.

6. Karwansera. Hdbest, Swêd 1990.

7. Wezeberdîne. Helbest, Elmanya 1991.

8. Dîwanî Refîq Sabir. Hdbestên salên1970 - 1990. Swêd 1993.

9. Awêne û sêbei. Helbest, Swêd 1996.

10. Berew mêjû. Vekolîna fikrî û siyasî.

Swêd 1991.

11. Her ji sala 1991 ê û vir de, sernivîskarêkovara Rabûnê ye.

Çavkanî:1. Hemeseîd Hesen. Goraniyc Balnekirawckan. Çapxana

Apek, Swêd 1994. Rûpel 58.

1. Kovara Nûscrî KurdLstan. Hcjmar 16, payîza 1989.

Rûpel 38.

3. Dîwanî Refîq Sabir, Swêd 1993, rûpi4.

4. Hei ew çavkanî, rûp 11.

5. Hei w çavkanî, rûp 375.

6. Hei ew çavkanî, rûp 280 - 281.

7. Hei ew çavkanî, tûp 315 - 316.


9. Welîdêwane di sala 1180 ê koçî de ji dayik bûye.

Ew kurê Mehemed axay ku, serokê îcaxeka eşîia Ke-

male yî li deveia Hewraman bû. Şem jî keça Qadir

axay bû ku, ew jî serokê îcaxeka din ya esîra Kemale

yî bû. Herduka li ber destê mela Yosifî quran dix-

wend. Ew hez hevdu dikin û di evîneka mezin de di-


Bi rastî jî, mirovê kurd û wdatê kurdandi dil û mejiyê Refîq Sabirî de ye. Hemûhizir û texmîn, bîr û bawerên wî himbêzkirine. Wî welatê xwe hilginiye û li herçaraliyên dinê gerandiye. Ew bê wdat nekari-ye bijî. Her çend wî di xebata xwe ya siyasîde, bawerî bi dirujmê " Ey karkerên cîhanêyek bigirin" û "sinûr di navbera karkerande nîne" hebûye, lê ji hdbestên wî xuyaye -

nemaze di van salên dawiyê deku welat-parêzekî bilind e û dirujmê Kurdistanekaazad û serbixwe, armanca wî ya herî mezine. Girî, azar, xem, derd û kovanên gelêkurd, di helbestên wî de, serî hildidin û ewjî mîna Ehmedê Xanî û Hacî Qadirê Koyî,hewar dike: Ax welatê min!

Refîq Sabir, di sala 1950-an de, li bajarêQeladizê ji dayik bûye. Di sala 1974'an de,pijka kurdî li fakulta edebyatê li zanîngehaBexdayê bi dawî aniye. Her ji sala 1969'anû vii de, dest daye nivîsîna helbestan û dirojname û kovarên kurdî de belav kirine. Jisala 1982 - 1987'an, pijka felsefê ii Bulgaris-tanê xwendiye û jehadetnama doktorayêwerginiye. Min hdbestên di vê lêkolînê debi kar anîn, ji ttpên erebî û kurmanciya jêrîwergerandîne tîpên latînî û kurmanciya jo-rî . Lê teveya hdbestan- yên lêkolînê û pir-tûkê- min ji hejt dîwanên wî helbijartineku, di navbera salên 1970 - 1995'an de, ha-tîne nivîsîn. Mebest ew e ku xwendevanênkurmancên jorî bi dirustî têbigehin, wic ûmifayê jê wergirin.

Heta niha wî ev berhemên jêrî çap kiri-ne:

1. Pijkokan degejênewe. Hdbest, Bexda1976.

2. Rêjne. Hdbest, Mehabad 1979.

3. Sûtan le ber baran da. Helbest, Lon-don 1986.

4. Weizî seholbendan. Hdbest, London1987.

5. Lawkî Helebce. Helbest, Bêrût 1989.

6. Karwansera. Hdbest, Swêd 1990.

7. Wezeberdîne. Helbest, Elmanya 1991.

8. Dîwanî Refîq Sabir. Hdbestên salên1970 - 1990. Swêd 1993.

9. Awêne û sêbei. Helbest, Swêd 1996.

10. Berew mêjû. Vekolîna fikrî û siyasî.

Swêd 1991.

11. Her ji sala 1991 ê û vir de, sernivîskarêkovara Rabûnê ye.

Çavkanî:1. Hemeseîd Hesen. Goraniyc Balnekirawckan. Çapxana

Apek, Swêd 1994. Rûpel 58.

1. Kovara Nûscrî KurdLstan. Hcjmar 16, payîza 1989.

Rûpel 38.

3. Dîwanî Refîq Sabir, Swêd 1993, rûpi4.

4. Hei ew çavkanî, rûp 11.

5. Hei w çavkanî, rûp 375.


7. Hei ew çavkanî, tûp 315 - 316.


9. Welîdêwane di sala 1180 ê koçî de ji dayik bûye.

Ew kurê Mehemed axay ku, serokê îcaxeka eşîia Ke-

male yî li deveia Hewraman bû. Şem jî keça Qadir

axay bû ku, ew jî serokê îcaxeka din ya esîra Kemale

yî bû. Herduka li ber destê mela Yosifî quran dix-

wend. Ew hez hevdu dikin û di evîneka mezin de di-


jîn. Semc ji bo Wdîdewaney dixwazin û bo saleke 18. Herew çavkanî, rûp 136.

destgiitiya wî dibe. Lê çetwan û pyayê deştê û girif- '» Her «* «***»». rûp 22$.

tariyên ejîrtiyê, dibine sedetnên kustina çendîn kesan ewçavK , p

û xwîndarî peyda dibe. Êdî mala babê Şemê ji wî ci-

hî bar dikin û diçine zozanan. Bi wê çendê herdu di

agirê evînê de disewitin. Wdîdêwane helbestên dilşe-

wat li ser evîna xwe dinhrîse. Wf dîwanek bi zaravê

Hewramî heye û hêja Razî ew wergerandiye kur-

manciya jirî (soranî). Min jî ev parçe wergerandiye

kurmanciya jorî. Helbestên wî li Kurdistana basûr û

rojhelatê piit belavin û gelek ji wan bûne stiran û

evîndar xemên xwe pê direvînin. Ew di helbesteka

xwe de, digel ewrî dipeyive û dibêje:

Tu Xudê ewrê reş, ba herdu wek yek

Ez li ser erdî û tu li ser felek

Em herdu bi hevre, bi germî bigrîn

Peydakîn ji avê, tem û azirîn

Eger bi vî rengî, lafawek rabe

Cihê êlê qet li zozanan nabe

Ez jî dê bi dîtina Semê şad bim

Wê dilê min xwej be û bê kovan bim

(Dîwana Welîdêwane. Çapa duyê, çapxana Babil,

Bexda 1979. Rûp 71- 72)

10. Dîwanî Refiq Sabir. Swêd 1993. Rûpel 382 - 383.

11. Her ew çavkanî, lûp 139 û 147.

12. Herewçavkanî, rûp 53.

13. Her ew cavkanî, rûp 417.

14. Her ew çavkanî, rûp 40 - 41

15. Her ew çavkanî, rûp 17.

16. Herewçavkanî, lûp 204 - 206.

17. Her ew çavkanî, rûp 168 - 172.

Nûdcm No: 18 Havîn 1996 77

jîn. Semc ji bo Wdîdewaney dixwazin û bo saleke 18. Herew çavkanî, rûp 136.

destgiitiya wî dibe. Lê çetwan û pyayê deştê û girif- '» Her «* «***»». rûp 22$.

tariyên ejîrtiyê, dibine sedetnên kustina çendîn kesan ewçavK , p

û xwîndarî peyda dibe. Êdî mala babê Şemê ji wî ci-

hî bar dikin û diçine zozanan. Bi wê çendê herdu di

agirê evînê de disewitin. Wdîdêwane helbestên dilşe-

wat li ser evîna xwe dinhrîse. Wf dîwanek bi zaravê

Hewramî heye û hêja Razî ew wergerandiye kur-

manciya jirî (soranî). Min jî ev parçe wergerandiye

kurmanciya jorî. Helbestên wî li Kurdistana basûr û

rojhelatê piit belavin û gelek ji wan bûne stiran û

evîndar xemên xwe pê direvînin. Ew di helbesteka

xwe de, digel ewrî dipeyive û dibêje:

Tu Xudê ewrê reş, ba herdu wek yek

Ez li ser erdî û tu li ser felek

Em herdu bi hevre, bi germî bigrîn

Peydakîn ji avê, tem û azirîn

Eger bi vî rengî, lafawek rabe

Cihê êlê qet li zozanan nabe

Ez jî dê bi dîtina Semê şad bim

Wê dilê min xwej be û bê kovan bim

(Dîwana Welîdêwane. Çapa duyê, çapxana Babil,

Bexda 1979. Rûp 71- 72)

10. Dîwanî Refiq Sabir. Swêd 1993. Rûpel 382 - 383.

11. Her ew çavkanî, lûp 139 û 147.

12. Herewçavkanî, rûp 53.

13. Her ew cavkanî, rûp 417.

14. Her ew çavkanî, rûp 40 - 41

15. Her ew çavkanî, rûp 17.

16. Herewçavkanî, lûp 204 - 206.

17. Her ew çavkanî, rûp 168 - 172.


Helbestvanekf ji nifşê ke-vin bi nifşê nû re dipeyive

Konê Res Oeydayê Tîtêj hdbestvanekî kurd e ji nifjê kevin, ew nifjê ku ji

^~~"~"" Odestpêkê de pîj bi nivîsandina kurdî latînî kirine. Roja îro pi-raniya wî nifjî koçkirine wek: Mîr Celadet Bedirxan, Dr. Kamî-ran Bedirxan, Qedrî Can, Rejîdê Kurd, Osman Sebrî, Cegerx-wîn, M. Ehmed Botî, Mde Ebilhadî, Mde Ehmedê Namî....

Seydayê Tîrêj jî, ji heval û hogirên van kesan bû û bi wan re ke-tiye kar û barên xebat û berxwedanê de, di meydana ziman, toreû rewjenbîriya kurdî de xebitiye; bi teybetî nivîsandina bi zimanêkurdî, û ji wî heyamê dûr ve berhemên xwe di kovarên Bediixa-niyan de bdavkirine, ew kovar û rojnameyên ku di nevbera salên(i932-i946)an de li Şamê û Bêrûtê çap û bdavdibûn, wek a Ha-war û Ronahî li Şamê di bin berpirsiyariya Mîr Celadet Bedirxande "Roja Nû û Stêr" li Bêrûtê di bin berpirsyaiiya Dr. KamîranBedirxan de.

Ango: ji wê hingê de dan û standin û têkiliyên Seydayê Tîrêj birewjenbîr, wdatparêz û kultura gelê kurd ve heye û di nav refênrewjenbîrê kurdan de xebat û bizav kirine. Hêjayî gotinê ye kuSeydayê Tîrêj di sala i942'an de endamek bû ji endamên partiya"Xoybûn" li bajarê Amûdê. Wiha ji wê hingê de û ta roja îro pê-nûsa Tîrêj nerawestaye û her û her wê pênûsê, kul, xem û janêngelê kurd bi dewêta rej û jîn nivîsandiye. Hem jî pesnê gdê kurd,Newroz û sersala kurdan, çiya û newalên Kurdistanê daye.

Ji roja ku Seydayê Tîrêj, bîrewer bûye, di rewja gdê xwe de po-nijîye û xemên gelê kurd xwarine.

Ji bo xwewndevanên kovara "Nûdem" min ev hevpeyvîn pê re


Helbestvanekf ji nifşê ke-vin bi nifşê nû re dipeyive

Konê Res Oeydayê Tîtêj hdbestvanekî kurd e ji nifjê kevin, ew nifjê ku ji

^~~"~"" Odestpêkê de pîj bi nivîsandina kurdî latînî kirine. Roja îro pi-raniya wî nifjî koçkirine wek: Mîr Celadet Bedirxan, Dr. Kamî-ran Bedirxan, Qedrî Can, Rejîdê Kurd, Osman Sebrî, Cegerx-wîn, M. Ehmed Botî, Mde Ebilhadî, Mde Ehmedê Namî....

Seydayê Tîrêj jî, ji heval û hogirên van kesan bû û bi wan re ke-tiye kar û barên xebat û berxwedanê de, di meydana ziman, toreû rewjenbîriya kurdî de xebitiye; bi teybetî nivîsandina bi zimanêkurdî, û ji wî heyamê dûr ve berhemên xwe di kovarên Bediixa-niyan de bdavkirine, ew kovar û rojnameyên ku di nevbera salên(i932-i946)an de li Şamê û Bêrûtê çap û bdavdibûn, wek a Ha-war û Ronahî li Şamê di bin berpirsiyariya Mîr Celadet Bedirxande "Roja Nû û Stêr" li Bêrûtê di bin berpirsyaiiya Dr. KamîranBedirxan de.

Ango: ji wê hingê de dan û standin û têkiliyên Seydayê Tîrêj birewjenbîr, wdatparêz û kultura gelê kurd ve heye û di nav refênrewjenbîrê kurdan de xebat û bizav kirine. Hêjayî gotinê ye kuSeydayê Tîrêj di sala i942'an de endamek bû ji endamên partiya"Xoybûn" li bajarê Amûdê. Wiha ji wê hingê de û ta roja îro pê-nûsa Tîrêj nerawestaye û her û her wê pênûsê, kul, xem û janêngelê kurd bi dewêta rej û jîn nivîsandiye. Hem jî pesnê gdê kurd,Newroz û sersala kurdan, çiya û newalên Kurdistanê daye.

Ji roja ku Seydayê Tîrêj, bîrewer bûye, di rewja gdê xwe de po-nijîye û xemên gelê kurd xwarine.

Ji bo xwewndevanên kovara "Nûdem" min ev hevpeyvîn pê re


lidaixist. De ka werin ge-lî xwendevanan em mê-zekin bê çi di tûrikê Sey-dayê Tîrêj de maye!?

Konê Rej: Seydayî 77-

rîj, ji kerema xwe tu di-karî xwe ji xwendevanbtkovara "Nûdem'î rc bidînaskirin?

Tîrêj: Navê min Nay-ifê kurê Heso ye, ez binavê "Tîrêj" di nav kur-dan de hatime naskirin,di sala 1923'an de, li gun-dê "Nicim" ji herêmaQamijlo, li rojavayî Kurdistanê hatime vêdinya bi êj û jan û kêf û jahî. Niha ez li ba-jarê Hesekê rûnijtime. Ez bavê çar xortan ûpênc keçan im. Di warekî din de, ez di sala1937'an de yek bûm ji endamên partiya"Xoybûn" û di wê hingê de Cegerxwîn jîweke min têde endam bû, Qedrî Can ma-mostayê me herduwan bû, û ji wê hingê deta roja, îro, min dest bi hûnandina hdbes-tên kurdî kiriye, di destpêkê de alîkariyaCegerxwîn bi min re hebû, ji ber ku emherdu Mela bûn...

- Seydayê Tîrêj', helbesten te, an berhemente ybt pêfîn di kîjan kovar û rojnameybikurdî de beUtvbûne û kîjan saU..?

- Sê-çar helbestên min di kovara "RojaNû" de sala 1944'an de li Bêrûtê belavbû-ne, hingê ew cara pêjîn bû û ji wê hingê debi berdewamî helbestên min di kovar ûrojnameyên Kurdistanê de bdavdibin, hemjî, hin bûne stran, Mihemed Şêxo pênc

Seydayê Tîrêj

helbestên min bi sttanîgotine yek jê ev e:

"Ey bilbilê diljadîhela wer bike fixan...."

- Gelo berhembi te-di roja îro dedi kîjankovar û rojnamcybtkurdan de beUtvdibin,û çipirtûkbi tc hene...?

- Berhemên min, çi

ji helbestan be, di pira-niya kovar û rojname-yên Kurdistanê de be-lav dibin û bi teybetîyên Kurdistana Federe

wek: Xebat, Metîn, û yên Sûriyê, wek:Stêr, Gulistan, Roj, Gurzek Gul, Zanîn,Gdawêj û hwd.

Du dîwanên min çap û belavbûne, yek jêbi navê "Xelat" di sala 1984'an de û ya dinbi navê "Zozan" di sala 1992'an de. Di rojaîro de, dîwaneke min amadeye ji çapê re,hem jî pirtûkek zargotinî.

- Rewfa wefanbi kurdî li Sûriyê çawaye, ûli gor dîtinbi te kurd di kîjan warê edebî depîf dene ûdi kîjanî dejîpaf de mane..?

- Derketina wejanên kurdî li Sûriyê biberdewamî ye, bi xêra xortên nûhatî wekete û xeyrî te, em gelekî spasiya wan dikin ûpêjketinê ji wan re dixwazin.

Gotineke mîr Celadet Bedir-Xan hebûherdem digot:

"Kurd dibêjin; sal bi sal xwezî bi par" Lêdi baweriya min de, îro ne wek heyamamîr Celadet Bedir-Xane, ez bawer im kusala bê wê ji îsai xwejtir û gejtir be. Ez ne

Nûdem No: 18 Havîn içm.6 79

lidaixist. De ka werin ge-lî xwendevanan em mê-zekin bê çi di tûrikê Sey-dayê Tîrêj de maye!?

Konê Rej: Seydayî 77-

rîj, ji kerema xwe tu di-karî xwe ji xwendevanbtkovara "Nûdem'î rc bidînaskirin?

Tîrêj: Navê min Nay-ifê kurê Heso ye, ez binavê "Tîrêj" di nav kur-dan de hatime naskirin,di sala 1923'an de, li gun-dê "Nicim" ji herêmaQamijlo, li rojavayî Kurdistanê hatime vêdinya bi êj û jan û kêf û jahî. Niha ez li ba-jarê Hesekê rûnijtime. Ez bavê çar xortan ûpênc keçan im. Di warekî din de, ez di sala1937'an de yek bûm ji endamên partiya"Xoybûn" û di wê hingê de Cegerxwîn jîweke min têde endam bû, Qedrî Can ma-mostayê me herduwan bû, û ji wê hingê deta roja, îro, min dest bi hûnandina hdbes-tên kurdî kiriye, di destpêkê de alîkariyaCegerxwîn bi min re hebû, ji ber ku emherdu Mela bûn...

- Seydayê Tîrêj', helbesten te, an berhemente ybt pêfîn di kîjan kovar û rojnameybikurdî de beUtvbûne û kîjan saU..?

- Sê-çar helbestên min di kovara "RojaNû" de sala 1944'an de li Bêrûtê belavbû-ne, hingê ew cara pêjîn bû û ji wê hingê debi berdewamî helbestên min di kovar ûrojnameyên Kurdistanê de bdavdibin, hemjî, hin bûne stran, Mihemed Şêxo pênc

Seydayê Tîrêj

helbestên min bi sttanîgotine yek jê ev e:

"Ey bilbilê diljadîhela wer bike fixan...."

- Gelo berhembi te-di roja îro dedi kîjankovar û rojnamcybtkurdan de beUtvdibin,û çipirtûkbi tc hene...?

- Berhemên min, çi

ji helbestan be, di pira-niya kovar û rojname-yên Kurdistanê de be-lav dibin û bi teybetîyên Kurdistana Federe

wek: Xebat, Metîn, û yên Sûriyê, wek:Stêr, Gulistan, Roj, Gurzek Gul, Zanîn,Gdawêj û hwd.

Du dîwanên min çap û belavbûne, yek jêbi navê "Xelat" di sala 1984'an de û ya dinbi navê "Zozan" di sala 1992'an de. Di rojaîro de, dîwaneke min amadeye ji çapê re,hem jî pirtûkek zargotinî.

- Rewfa wefanbi kurdî li Sûriyê çawaye, ûli gor dîtinbi te kurd di kîjan warê edebî depîf dene ûdi kîjanî dejîpaf de mane..?

- Derketina wejanên kurdî li Sûriyê biberdewamî ye, bi xêra xortên nûhatî wekete û xeyrî te, em gelekî spasiya wan dikin ûpêjketinê ji wan re dixwazin.

Gotineke mîr Celadet Bedir-Xan hebûherdem digot:

"Kurd dibêjin; sal bi sal xwezî bi par" Lêdi baweriya min de, îro ne wek heyamamîr Celadet Bedir-Xane, ez bawer im kusala bê wê ji îsai xwejtir û gejtir be. Ez ne

Nûdem No: 18 Havîn içm.6 79

bawerim ku em bi pajdene û zimanê minnagere ku ez wilo bêjim...

Di warê hdbestan de em bêtir bi pêjdeçûne û sedemên pajketina me di warê ede-bî yên mayî de, bdûye ji ber perçekirinawdatê me ye û qedexekirina zimanê me ye,ji wilo pêve ez tijtekî din nabêjim...!

- Seydayê Tîrêj, aloziybt ku tu di zimanîkurdî de dibînî çi ne?

- Di baweriya min de, alfabeya me yabingehîn ya ku mîr Cdadet Bedirxan dani-ye, em pê serbilind in û xebata xwe pê di-kin bê ku em aloziyan bibînin. Li Kurdis-tana Federe bi tîpên erebî dinivîsin. Tevîku ez Mda me jî, lê ez bê dil nivîsandinênwan dixwînim, em bi hêvî ne ku ew jî bi tî-pên latînî binivîsin. Şêweyên ku di nav koçû hozên kurdan de hene, di pêjerojan dewê ew jêwe bibin yek, kengî ku Kurdistanazad bibe û Radyo, TV û dibistanên mekurdan çêbibin, ango aloziyên ziman yênku di nav me de hene, girêdayî serxwebûnû azdiya Kurdistanê ne.

- Gotin û daxwazên te ji xwendevanbt"Nûdem "î re?

- Ez gelekî sipasiya xwediyê kovar "Nû-dem"ê dikim ku bi vê xebata çak radibe, diber zimanê xwe de, û ez bi hêvî me ku ber-dewam be li ser vî kar û barî, û ji xwende-vanên kurd bi hêvî me ku li zimanê xweguhdar bin, zarok û cîranên xwe ferî xwen-din û nivîsandina kurdî bikin. Pêjî û pajîgotina min ji we re li zimanê xwe miqate-bin.Ji ber dctengweşandina vê nivîsê em ji Konê Reş û SeydayêTîtêj lêboiînê dixwazin.

SENFONIYA ME

Dengê sêlikê ku me dinozîneçi xoş diseyinî, solîna senfoniyêli sekana keşliyê nenasji me

li sekaneke dûrtirwere yarê em bisexilînin, pêlên bi seh.

Slrîna stekanê valasemayê dilobila neşikînin stûnên sivînganû

sosina bi min dibişirîntu bawer bikemêjiyê min sincirîde biseyremîna ii sehol

Lêêê

belêesmera ji ciwantu

roşniya min a şetitandîdengê sêlikê ji bîr mekeji kîjan senfoniyê bû ayayarêde were biseridînin em.

Beyhanî Şahîn


bawerim ku em bi pajdene û zimanê minnagere ku ez wilo bêjim...

Di warê hdbestan de em bêtir bi pêjdeçûne û sedemên pajketina me di warê ede-bî yên mayî de, bdûye ji ber perçekirinawdatê me ye û qedexekirina zimanê me ye,ji wilo pêve ez tijtekî din nabêjim...!

- Seydayê Tîrêj, aloziybt ku tu di zimanîkurdî de dibînî çi ne?

- Di baweriya min de, alfabeya me yabingehîn ya ku mîr Cdadet Bedirxan dani-ye, em pê serbilind in û xebata xwe pê di-kin bê ku em aloziyan bibînin. Li Kurdis-tana Federe bi tîpên erebî dinivîsin. Tevîku ez Mda me jî, lê ez bê dil nivîsandinênwan dixwînim, em bi hêvî ne ku ew jî bi tî-pên latînî binivîsin. Şêweyên ku di nav koçû hozên kurdan de hene, di pêjerojan dewê ew jêwe bibin yek, kengî ku Kurdistanazad bibe û Radyo, TV û dibistanên mekurdan çêbibin, ango aloziyên ziman yênku di nav me de hene, girêdayî serxwebûnû azdiya Kurdistanê ne.

- Gotin û daxwazên te ji xwendevanbt"Nûdem "î re?

- Ez gelekî sipasiya xwediyê kovar "Nû-dem"ê dikim ku bi vê xebata çak radibe, diber zimanê xwe de, û ez bi hêvî me ku ber-dewam be li ser vî kar û barî, û ji xwende-vanên kurd bi hêvî me ku li zimanê xweguhdar bin, zarok û cîranên xwe ferî xwen-din û nivîsandina kurdî bikin. Pêjî û pajîgotina min ji we re li zimanê xwe miqate-bin.Ji ber dctengweşandina vê nivîsê em ji Konê Reş û SeydayêTîtêj lêboiînê dixwazin.

SENFONIYA ME

Dengê sêlikê ku me dinozîneçi xoş diseyinî, solîna senfoniyêli sekana keşliyê nenasji me

li sekaneke dûrtirwere yarê em bisexilînin, pêlên bi seh.

Slrîna stekanê valasemayê dilobila neşikînin stûnên sivînganû

sosina bi min dibişirîntu bawer bikemêjiyê min sincirîde biseyremîna ii sehol

Lêêê

belêesmera ji ciwantu

roşniya min a şetitandîdengê sêlikê ji bîr mekeji kîjan senfoniyê bû ayayarêde were biseridînin em.

Beyhanî Şahîn


Pisîk jî xewnan dibînin

çI

R

O

K

Şahînê B. Soreklî

Dema çavên min di taxêde li wê ketin hestekî

germ di dilê min de liviya û

min xwazt ber bi wê biçim, lêmin ji hevalan fedî kir û rêyexwe domand. Wê jî li min ni-herî, kenekî sivik li ser lêvênxwe xuya kir û bi lez ji me bidûr ket. Min di cîh de min di-zanibû ku ew jî meraq dike li

gel min biaxife. Fersendeke wi-sa her roj nakeve dest, lê li ba-jarên Rojhelata Navîn merov

ne xwediyê kata xwe ye, qedera merov di dest yên din de ye.

Min gellek meraq kir bi pê wê kevim û hevaltiyekê li gd wêbi rêxim, yan bi kêmasî hevpeyvînekê li gd wê çêbikim, lê

min, û bawer dikim wê jî, dizanibû ku bicîhkirina vê meraqêne tijtekî pêkan bû. Wê jevê min wêneya wê hanî ber çavan,lê roja din dema ez ji bajêr vegeriyam gund min ew ji bîr kir.

Li dû hefteyekê ez car din li bajarê mezin vegeriyam û di wêtaxê de mejiyam. îcar tenê brayekî min li gel min bû. Minçend caran li dorhaliyên xwe seyr kir û carekê duduyan rawes-tiyam. Brayê min li min ket gumanê, xwazt tijtckî bibêje Iê

bêdeng ma. Hên min dixwazt tijtekî di derheqê pirsa wî ya

Nûdem No: 18 Havîn 1996 li

Pisîk jî xewnan dibînin

çI

R

O

K

Şahînê B. Soreklî

Dema çavên min di taxêde li wê ketin hestekî

germ di dilê min de liviya û

min xwazt ber bi wê biçim, lêmin ji hevalan fedî kir û rêyexwe domand. Wê jî li min ni-herî, kenekî sivik li ser lêvênxwe xuya kir û bi lez ji me bidûr ket. Min di cîh de min di-zanibû ku ew jî meraq dike li

gel min biaxife. Fersendeke wi-sa her roj nakeve dest, lê li ba-jarên Rojhelata Navîn merov

ne xwediyê kata xwe ye, qedera merov di dest yên din de ye.

Min gellek meraq kir bi pê wê kevim û hevaltiyekê li gd wêbi rêxim, yan bi kêmasî hevpeyvînekê li gd wê çêbikim, lê

min, û bawer dikim wê jî, dizanibû ku bicîhkirina vê meraqêne tijtekî pêkan bû. Wê jevê min wêneya wê hanî ber çavan,lê roja din dema ez ji bajêr vegeriyam gund min ew ji bîr kir.

Li dû hefteyekê ez car din li bajarê mezin vegeriyam û di wêtaxê de mejiyam. îcar tenê brayekî min li gel min bû. Minçend caran li dorhaliyên xwe seyr kir û carekê duduyan rawes-tiyam. Brayê min li min ket gumanê, xwazt tijtckî bibêje Iê

bêdeng ma. Hên min dixwazt tijtekî di derheqê pirsa wî ya

Nûdem No: 18 Havîn 1996 li

bêdeng de wînim ser zimên, min hew dîtya ez lê digeriyairi wa yê ber bi me têye.Dema wê nêzikî li me kir rasterast li minniherî û çavên me bi hev û din re axiftin, lê

ew li brayê min ket gumanê û min dît ça-wa çermê wê lerizî û da xwe ku bireve. Wêêvarê, wekî hemî êvaran, dostekî em vex-wandin xwarinê. Siyaset, jiyana li hundir ûderve, û jihevbelavbûna Yeketiya Sovyêtîbûn jorbe û ketin nav babetên xwarina li

pêj me. Hindekên ku min ji rojên zarotiyêde dinasîn û ji mêj ve nedîtibûn behsa ro-jên hevaltiya di xwendegeha bajarokê mede kirin, hinên din merovine me ji mezin-bûnawan mezintir kirin, û dema di dawiyaêvarê de meyê dest pê kir rola xwe bilîzehevalek giriya, lome û gazinc ji jiyana îro-yîn, ji veqeta hevalan û deibasbûna rojênciwantiyê kirin.

Nêzikî nîvê jevê em ji hev belav bûn û

brayê min xwezt min bigihîne mala wî he-valê ku me di destpêka rojê de soz dabûyê,ez ê îjev li mala wan razên. Li dû bergerînêû danûstendineke deh deqeyan ew razî bûbihde ku ez bi serê xwe, bi taksiyê, biçimamala hevêl.

Şofêrê taksiyê dest pê kir pirsên xwe bi-barîne, wekî ku dixwazt çîroka jiyana mindi nav bîst deqeyan de bibihîse; ne tenê bi-bihîse, lê herweha bîr û baweriya xwe jî diderheqê hindek pirsan de bide. Wek nîje,min jajtî kir û jê re got ku jina min ne ji

wdêt e. Min jajtiyeke din kir û gotê, minew nekiriye musilman. Şofêr ez neheq dî-tim û got, hîn ne dereng e, divêt ez vê jaşti-

ya xwe rêrasj bikim. Dû re dest pê kir ji

min re jîröve bike, çima û çawa. Li vir bêh-na min teng bû û ez ji wî gdlekî aciz bûm,lê min nexwazt diltezîna xwe ji wî re ajkerebikim. Min dizanibû li vê devera cîhanêaxiftineke bi vê nolê divabû wek yeke dos-tanî bihata pejirandin lê salên li derve rolaxwe dilîztin û min dil nebû jiyana xwe yajexsî li pêj kesekî ku min nedinasî deynimser sifreya sor. Hema bêyî ez fersendê bidi-mê da ku axiftina xwe bi serî bike, min go-tê, " ha li vir, spas." Wekî ku veciniqe, wîtaksî ber bi rastê bada û da lawestandin.Min ji nerxê pêwîst bêtir pere danê, bex-jandin tika kir, ku min jora wî bi jêkir bir-rî, derî li dû xwe girt û bi tê ketim. Diva-bû ez bi kêmasî panzdeh deqeyên din bi-mejim da ku bigihêm mala hevalê xwe.Min dikaribû taksiyeke din bigirta lê bajtirdît ji xwe re piçekî bi serê xwe bimejim.Hat bîra min ku di nav du hefteyên borînde, ji roja ez gihîjtimî welêt û vir de, hên ez

bi serê xwe nemame.Hejmara otomobîlan di tax û kolanên

bajêr de kêmtir bûbû, ba piçekî paqij bûbû, û tevî ku zivistan bû jî ba honik bû û

ev meja bi tenê li keyfa min hat. Min ev

bejê bajêr baj dinasî, ji rojên ciwantiya xwede. Bi kêmasî hefteyê du-sê caran ez tê debi jopa keçekê diketim, her ji dûr ve, bêyîku çi caran li gel biaxifim. Dibistana mintê de dixwendî jî ji vir ne dûr bû, dibistanaku min û hevaline xwe tê de ji carekê bêtirli gd pijtgirên Nasir jer kiribû. Sal çiqa zûderbas dibin!


bêdeng de wînim ser zimên, min hew dîtya ez lê digeriyairi wa yê ber bi me têye.Dema wê nêzikî li me kir rasterast li minniherî û çavên me bi hev û din re axiftin, lê

ew li brayê min ket gumanê û min dît ça-wa çermê wê lerizî û da xwe ku bireve. Wêêvarê, wekî hemî êvaran, dostekî em vex-wandin xwarinê. Siyaset, jiyana li hundir ûderve, û jihevbelavbûna Yeketiya Sovyêtîbûn jorbe û ketin nav babetên xwarina li

pêj me. Hindekên ku min ji rojên zarotiyêde dinasîn û ji mêj ve nedîtibûn behsa ro-jên hevaltiya di xwendegeha bajarokê mede kirin, hinên din merovine me ji mezin-bûnawan mezintir kirin, û dema di dawiyaêvarê de meyê dest pê kir rola xwe bilîzehevalek giriya, lome û gazinc ji jiyana îro-yîn, ji veqeta hevalan û deibasbûna rojênciwantiyê kirin.

Nêzikî nîvê jevê em ji hev belav bûn û

brayê min xwezt min bigihîne mala wî he-valê ku me di destpêka rojê de soz dabûyê,ez ê îjev li mala wan razên. Li dû bergerînêû danûstendineke deh deqeyan ew razî bûbihde ku ez bi serê xwe, bi taksiyê, biçimamala hevêl.

Şofêrê taksiyê dest pê kir pirsên xwe bi-barîne, wekî ku dixwazt çîroka jiyana mindi nav bîst deqeyan de bibihîse; ne tenê bi-bihîse, lê herweha bîr û baweriya xwe jî diderheqê hindek pirsan de bide. Wek nîje,min jajtî kir û jê re got ku jina min ne ji

wdêt e. Min jajtiyeke din kir û gotê, minew nekiriye musilman. Şofêr ez neheq dî-tim û got, hîn ne dereng e, divêt ez vê jaşti-

ya xwe rêrasj bikim. Dû re dest pê kir ji

min re jîröve bike, çima û çawa. Li vir bêh-na min teng bû û ez ji wî gdlekî aciz bûm,lê min nexwazt diltezîna xwe ji wî re ajkerebikim. Min dizanibû li vê devera cîhanêaxiftineke bi vê nolê divabû wek yeke dos-tanî bihata pejirandin lê salên li derve rolaxwe dilîztin û min dil nebû jiyana xwe yajexsî li pêj kesekî ku min nedinasî deynimser sifreya sor. Hema bêyî ez fersendê bidi-mê da ku axiftina xwe bi serî bike, min go-tê, " ha li vir, spas." Wekî ku veciniqe, wîtaksî ber bi rastê bada û da lawestandin.Min ji nerxê pêwîst bêtir pere danê, bex-jandin tika kir, ku min jora wî bi jêkir bir-rî, derî li dû xwe girt û bi tê ketim. Diva-bû ez bi kêmasî panzdeh deqeyên din bi-mejim da ku bigihêm mala hevalê xwe.Min dikaribû taksiyeke din bigirta lê bajtirdît ji xwe re piçekî bi serê xwe bimejim.Hat bîra min ku di nav du hefteyên borînde, ji roja ez gihîjtimî welêt û vir de, hên ez

bi serê xwe nemame.Hejmara otomobîlan di tax û kolanên

bajêr de kêmtir bûbû, ba piçekî paqij bûbû, û tevî ku zivistan bû jî ba honik bû û

ev meja bi tenê li keyfa min hat. Min ev

bejê bajêr baj dinasî, ji rojên ciwantiya xwede. Bi kêmasî hefteyê du-sê caran ez tê debi jopa keçekê diketim, her ji dûr ve, bêyîku çi caran li gel biaxifim. Dibistana mintê de dixwendî jî ji vir ne dûr bû, dibistanaku min û hevaline xwe tê de ji carekê bêtirli gd pijtgirên Nasir jer kiribû. Sal çiqa zûderbas dibin!


Hê ez di nav wan rojan de wenda me,çavên min li cotek çavên birqonekî ketin.Nizanim çima, lê min di dh de xwediyawan nas kir û diiê min dest pê kir bi lez lê-xe. Ew bû ya ku ez berê li ser taxê du caranrastê hatibûm. Dema min nêzikî li wê kir,ew zivirî û di pêj min de mejiya. Çawa kuez di rojên ciwantiya xwe de bi jopa keçabiyanî diketim, wisa jî min nuha da dû yali pêj xwe. Çiqa xwejik dimejiya tilingiyê,wek wan keçên zirav yên wek modêl di karde. Dema wê xwe ii destê rastê bada ez dicîh de gihîjtim mebasta wê û min dizanibûberê wê ii ku ye. Carekê keça ez di rojên ci-wantiya xwe de bi jopê diketim jî ew rêyagirtibû, lê ne bi tenê, li gd diya xwe. Ewçûn û ii baxçeyê bajêr dora saetekê danij-tin. Min dizanibû keçikê bi diya xwe re go-tiye û ew bi hev re derketine, bi hêviya kuez li baxçeyê bajêr bi wan re biaxifim, lêmin jerm kir û ji dest min nehat der nêzîkîwan bibim. Ta roja îroj ez carine wê katêtînim bîra xwe û pojman dibim. Li dû wêrojê min ew keça nema dît. Da ku car dinpojman nebim, min nexwazt vê fersendê jidest berdim û li gei ku jev êdî jikestibû jîez her li dû ya li pêj min di rê de mejiyam.

Di quncikakî tarî yê bêxçe de wê xwe berbi çepê bada û di bin darekê de danijt. Ezjî li tenijta wê danijtim û min dest pê kir li

gd biaxifim.- Merheba. Tu çima li vê jûna tarî da-

nijtî? Xweziya min bikaribûya rûyê te bidî-ta.

- Na, na, wisa baştir e. Piçek tarîtî dikare

hindek caran bi sûd be. Ronahiya pirr ça-van diêjîne.

- Li min biborîn. Wê rojê min gdlekîdixwazt li gd te biaxifim, lê min nikaribû.Çiqa kêfxwj im ku em car din li hev rasthatin.

- Beiê, ez jî kêfxwj im. Rojên îroj kesênbi zimanê me bizanibin hema hema nayêndîtin. Tu dixwazî li gd min hevpeyvînekêçêbikî. Manewisaye?

- Tu çawa dizanî?- Ma te hay jê niye ku yên ji nijada me

xwediyên zanistiyeke taybetî ne. Rojekê jirojan em lawirên neixbilind bûn. Wek mî-nak, di dem û dewrana firewnên Misrakevnar de me cîhekî bilind hebû di ola wande, em lawirên pîroz û muqeddes bûn. Berdora jej hezar sal me dostaniyek li gd me-rovan danî û li gd ku em gojtxwarin jî mesoz da em ê nema gojtê merovan bixwin.Misriyên kevnar jî rêz ji vê bityara me regirtin. Li dû kevnemisriyan nifjine mero-van em di kilîse û mizgeftan de wek nêçir-vanên mijkan bi karhanîn. îroj li vî wdatînerx û rêz ji me re nemaye. Li vî bajarî rojêbi dehan ji me di bin lastîkên otomobîlande dimirin û ji vê jiyana bi tenî azad dibin.Wek tu dibînî nema kes me di malan dexwedî dike. Divêt em xwe bi xwe xwedî bi-kin, di nav gemarê de razên û di nav zibil-go da li xwarinê bigerin. Me ev qedera bê-bext jî pejirandiye, lê dîsa jî me bi serê xwenahêlin. Li vir didin dû me, li wir kevirandavêjin me û tu dibêjî ev ne bes e, zaroyênwan jî me dihingêvin. Rewj ji me re xirab

Nûdem No: 18 Havin 1996 I;

Hê ez di nav wan rojan de wenda me,çavên min li cotek çavên birqonekî ketin.Nizanim çima, lê min di dh de xwediyawan nas kir û diiê min dest pê kir bi lez lê-xe. Ew bû ya ku ez berê li ser taxê du caranrastê hatibûm. Dema min nêzikî li wê kir,ew zivirî û di pêj min de mejiya. Çawa kuez di rojên ciwantiya xwe de bi jopa keçabiyanî diketim, wisa jî min nuha da dû yali pêj xwe. Çiqa xwejik dimejiya tilingiyê,wek wan keçên zirav yên wek modêl di karde. Dema wê xwe ii destê rastê bada ez dicîh de gihîjtim mebasta wê û min dizanibûberê wê ii ku ye. Carekê keça ez di rojên ci-wantiya xwe de bi jopê diketim jî ew rêyagirtibû, lê ne bi tenê, li gd diya xwe. Ewçûn û ii baxçeyê bajêr dora saetekê danij-tin. Min dizanibû keçikê bi diya xwe re go-tiye û ew bi hev re derketine, bi hêviya kuez li baxçeyê bajêr bi wan re biaxifim, lêmin jerm kir û ji dest min nehat der nêzîkîwan bibim. Ta roja îroj ez carine wê katêtînim bîra xwe û pojman dibim. Li dû wêrojê min ew keça nema dît. Da ku car dinpojman nebim, min nexwazt vê fersendê jidest berdim û li gei ku jev êdî jikestibû jîez her li dû ya li pêj min di rê de mejiyam.

Di quncikakî tarî yê bêxçe de wê xwe berbi çepê bada û di bin darekê de danijt. Ezjî li tenijta wê danijtim û min dest pê kir li

gd biaxifim.- Merheba. Tu çima li vê jûna tarî da-

nijtî? Xweziya min bikaribûya rûyê te bidî-ta.

- Na, na, wisa baştir e. Piçek tarîtî dikare

hindek caran bi sûd be. Ronahiya pirr ça-van diêjîne.

- Li min biborîn. Wê rojê min gdlekîdixwazt li gd te biaxifim, lê min nikaribû.Çiqa kêfxwj im ku em car din li hev rasthatin.

- Beiê, ez jî kêfxwj im. Rojên îroj kesênbi zimanê me bizanibin hema hema nayêndîtin. Tu dixwazî li gd min hevpeyvînekêçêbikî. Manewisaye?

- Tu çawa dizanî?- Ma te hay jê niye ku yên ji nijada me

xwediyên zanistiyeke taybetî ne. Rojekê jirojan em lawirên neixbilind bûn. Wek mî-nak, di dem û dewrana firewnên Misrakevnar de me cîhekî bilind hebû di ola wande, em lawirên pîroz û muqeddes bûn. Berdora jej hezar sal me dostaniyek li gd me-rovan danî û li gd ku em gojtxwarin jî mesoz da em ê nema gojtê merovan bixwin.Misriyên kevnar jî rêz ji vê bityara me regirtin. Li dû kevnemisriyan nifjine mero-van em di kilîse û mizgeftan de wek nêçir-vanên mijkan bi karhanîn. îroj li vî wdatînerx û rêz ji me re nemaye. Li vî bajarî rojêbi dehan ji me di bin lastîkên otomobîlande dimirin û ji vê jiyana bi tenî azad dibin.Wek tu dibînî nema kes me di malan dexwedî dike. Divêt em xwe bi xwe xwedî bi-kin, di nav gemarê de razên û di nav zibil-go da li xwarinê bigerin. Me ev qedera bê-bext jî pejirandiye, lê dîsa jî me bi serê xwenahêlin. Li vir didin dû me, li wir kevirandavêjin me û tu dibêjî ev ne bes e, zaroyênwan jî me dihingêvin. Rewj ji me re xirab

Nûdem No: 18 Havin 1996 I;

hatiye. Berî em têkevin nav merovan emxizmên pilingan bûn, serbilind, nêçiivan ûnetirs. Giriyê li ser dem û dewranên raber-dû bêyî kelk e. Em dizanin li nik merovênvê dem û vê jûnê rêzgiitina ji tijtekî re ne-maye. Rêz tenê ji zêr û pereyan re maye.Jiyana li gd merovan em fêr gdlek rê û si-nçiyên nû kirin. Hindek ji me heta di warêvekirina sarincên malan û dizîna ji xwaz-ringehan de jî êdî pispor in, lê jiyan ne hê-san e. Bi jev û roj em di tirsê de ne û di ji-yanê de tijtek ji tirsê xirabtir tune. Ez cari-ne pisikên welatine dûr di xewnên xwe dedibînim û xweziya xwe bi wan tînim, ewpisikên ku têyên jampokirin, xwarinênxwej dixwin û di hembêza xwediyên xwede xewnan dibînin, ew pisikên ku qanûnênwan wdatan tadekirina li wan qedexe di-kin.

- Ma pisîk jî xewnan dibînin?- Her tijtê dijî xewnan dibîne, lê xewnên

hinan heye ku ji xewnên merovan der bin.Em pisik bi gdiek tijtan dizanin, lê baj e

ku haya merovan ji vê yekê nîne. Eger bi-zanibin, ew ê me jî ji bo amancên xwe yênxirab û baj bi kar bînin. Ew wisa bawer inku em tenê di warê nêçirvaniya mijkan depispor in. Wisa jî bajtir e.

- Eger wisa be, tu ê bikaribî alîkariyamin bikî?

- Hûn merov deqeyê bi qasî dora 400

peyv difikirin, lê dikarin tenê guhdare dora125 peyvan bikin, ev jî ji bo ewên guhdardikin. Bi min ve diyar e ku tu gotinên minwerdigerînî lê fêhm nakî.

- Te maf heye min di çavên xwe de bi-çûk bikî ji ber kû ez ji nijada merovan im û

bixwazim, nexwazim, ez ê ketibim binbandora raman û felsefeya kesan û civakan,lê ji min bawer bike ku amanca min neêjandina dilê te, ne jî nêçirvaniya bersîvêndeimankirina nexwejiya ezotiyê min e. Ezbaj tê digihêm tu çi dibêjiye. Tu jî bi kere-ma xwe guh bide pirsên min. Min dil heyedi derheqê çar kesan de ku ber çend salan livî bajarî diman bizanibim. Dudu ji wanmamoste bûn. Herdu jî komonîst bûn ûwê demê min ji komonîstan pirr hej dikir.Ez ji wan fêrî gellek tijtan bûm. Eger tunexwazî, yan nikaribî, bersîvan bidî dilêmin li te namîne, ez tenê meraq dikim.Navê yekî K.N. bû, mamosteyê zimanêeiebî bû di sinifa lîseyê de; navê yê din LR.bû, mamosteyê Mentiqê bû. Gelo li kubin?

- Herdu mamosteyên te jî dest ji jiyanêberdan. Ez nedizanim, eger vegeriyabin serrûyê erdê yan na. Herduyên din kî ne?

- Yek ji wan keç e û ez navê wê nediza-nim. Tenê dizanim ku min ji wê hej dikir,hezkirineke li gor wê demê. Di wan salande, ji bo xatirê ku wê bibînim, min carineodeyek di otêla li kdeka maia wan de di-girt. Di pencereya odeyê de min li wê dini-herî û hin caran ez bi jopa wê diketim, lê

min qe li gd wê neaxift. Heta rojekê ew ûdiya xwe hatin vî baxçeyî û min dîsa li gel

wan neaxift. Heye ku sedem tirs be, heyeku jerm be, lê çi dibe jî, di dilê min de dax-wazeke kûr ma ku wê rojekê bibînim, he-


hatiye. Berî em têkevin nav merovan emxizmên pilingan bûn, serbilind, nêçiivan ûnetirs. Giriyê li ser dem û dewranên raber-dû bêyî kelk e. Em dizanin li nik merovênvê dem û vê jûnê rêzgiitina ji tijtekî re ne-maye. Rêz tenê ji zêr û pereyan re maye.Jiyana li gd merovan em fêr gdlek rê û si-nçiyên nû kirin. Hindek ji me heta di warêvekirina sarincên malan û dizîna ji xwaz-ringehan de jî êdî pispor in, lê jiyan ne hê-san e. Bi jev û roj em di tirsê de ne û di ji-yanê de tijtek ji tirsê xirabtir tune. Ez cari-ne pisikên welatine dûr di xewnên xwe dedibînim û xweziya xwe bi wan tînim, ewpisikên ku têyên jampokirin, xwarinênxwej dixwin û di hembêza xwediyên xwede xewnan dibînin, ew pisikên ku qanûnênwan wdatan tadekirina li wan qedexe di-kin.

- Ma pisîk jî xewnan dibînin?- Her tijtê dijî xewnan dibîne, lê xewnên

hinan heye ku ji xewnên merovan der bin.Em pisik bi gdiek tijtan dizanin, lê baj e

ku haya merovan ji vê yekê nîne. Eger bi-zanibin, ew ê me jî ji bo amancên xwe yênxirab û baj bi kar bînin. Ew wisa bawer inku em tenê di warê nêçirvaniya mijkan depispor in. Wisa jî bajtir e.

- Eger wisa be, tu ê bikaribî alîkariyamin bikî?

- Hûn merov deqeyê bi qasî dora 400

peyv difikirin, lê dikarin tenê guhdare dora125 peyvan bikin, ev jî ji bo ewên guhdardikin. Bi min ve diyar e ku tu gotinên minwerdigerînî lê fêhm nakî.

- Te maf heye min di çavên xwe de bi-çûk bikî ji ber kû ez ji nijada merovan im û

bixwazim, nexwazim, ez ê ketibim binbandora raman û felsefeya kesan û civakan,lê ji min bawer bike ku amanca min neêjandina dilê te, ne jî nêçirvaniya bersîvêndeimankirina nexwejiya ezotiyê min e. Ezbaj tê digihêm tu çi dibêjiye. Tu jî bi kere-ma xwe guh bide pirsên min. Min dil heyedi derheqê çar kesan de ku ber çend salan livî bajarî diman bizanibim. Dudu ji wanmamoste bûn. Herdu jî komonîst bûn ûwê demê min ji komonîstan pirr hej dikir.Ez ji wan fêrî gellek tijtan bûm. Eger tunexwazî, yan nikaribî, bersîvan bidî dilêmin li te namîne, ez tenê meraq dikim.Navê yekî K.N. bû, mamosteyê zimanêeiebî bû di sinifa lîseyê de; navê yê din LR.bû, mamosteyê Mentiqê bû. Gelo li kubin?

- Herdu mamosteyên te jî dest ji jiyanêberdan. Ez nedizanim, eger vegeriyabin serrûyê erdê yan na. Herduyên din kî ne?

- Yek ji wan keç e û ez navê wê nediza-nim. Tenê dizanim ku min ji wê hej dikir,hezkirineke li gor wê demê. Di wan salande, ji bo xatirê ku wê bibînim, min carineodeyek di otêla li kdeka maia wan de di-girt. Di pencereya odeyê de min li wê dini-herî û hin caran ez bi jopa wê diketim, lê

min qe li gd wê neaxift. Heta rojekê ew ûdiya xwe hatin vî baxçeyî û min dîsa li gel

wan neaxift. Heye ku sedem tirs be, heyeku jerm be, lê çi dibe jî, di dilê min de dax-wazeke kûr ma ku wê rojekê bibînim, he-


ma ji dûr ve be jî. Di rojên îroj de hekuMadonna di televizyonê de dibînim, ew têbîra min. Wek Madonna xwejik bû; me-besta min, bi giyanê xwe wek wê bû. Niza-nim eger tu Madonna binasî.

- Tu çima dixwazî xewneke pajerojê,xewneke weqa xwejik û rengîn bikujî?

- Ez naxwazim bikujim, dixwazim vejî-

nim. Meraq dikim hema bibînim.- Xewnên rojên raberdû nayên vejandin.

Tenê têyên kujtin. Elger ez te bibim nikMadonnaya te, ez ê bibim sedema kujtinavê xewna bedew. Bajtir e keça bênav wekberê di serê te de bimîne. Ka navê kesê ça-rem bide min.

- Ew jî jin e. Wê xwe wek Sonya bi navdikir û di kerxaneya bajêr de qehpe bû. Ez"qehpe" dibêjim, bi mebesta ku bi te fêhm-kirin bidim. Peyvên di zimanan de hindekcaran têrê nakin ku merov mebesta xwe li

gor daxwaza dil diyar bike. Ez bi xwe xwe-bêja vê peyvê ji bo wê napejirînim ji ber kudi nav civakan de merovên ji yên wek wênizimtir hene, lê ji ber ku di hindek civa-kan de qehpetî tenê bi organên cinsî yên ji-nan ve girêdayî ye, hindekên wek wê yênku napejirînin çarenivîsa bejekî bedenaxwe li gor daxwaza civakê, bi taybetî bejênêr yê civakê, bipejirînin, wek "qehpe" tê-yên bi navkirin.

- Tu çima li Sonya dipirsî?- Min her dixwazt bêtir di derbareyê ji-

yana wê de bizanibim. îroj ku ez çîrokandinivîsînim hewceya min bi seipêhatiya wêheye. Bi taybetî dixwazim bizanibim, çima

jineke wek wê, jineke xwejik û li gor dvakaxwe pêjketî, jineke xwîngerm, merovekeku dikaribû nizimtî û bilindiya xusetê ke-san ji hev deixe, yeke ku xwe fêrî xwendinêkirbû û ji berhemên baj hej dikir, ket vêmeslekê. Dixwazim têbigihêm ka tawanawê çi bû ku xistibûn kerxaneya bajêr?

- Ax, tu çiqa merrivekî xwedan daxwa-zên dijwar î. Tu çima ji min napirsî ka çi bigulên rengîn yên vî baxçeyî hat, ka çimahejmarên minareyan ii vî bajarî bêtir û hej-marên xwendehan kêmtir dibin, ka çimadengên bulbulan nema têyên bihîstin, ûhezar û yek pirsên din?! Tu pirsekê dipirsîku dayîna bersîva wê heft roj û heft jevandixwaze û me tenê sê yan çar saet ji katêhene. Tu çima dixwazî bi agir bilîzî û canêmin bidî êjandin? De baj e. Ez ê bersîvêkurt bibirrim û ji te re çend gotinan di der-heqê wê de bibêjim. Sonya keçeke ji mal-bateke belengaz bû. Ew panzdeh salîn bûdema bavê wê ew li dij daxwaza wê jixwendegehê derxist, ji hevalên wê çirrandû da mêrekî ne li gor dilê wê. Roj li dû ro-jê giyanê wê çdengtir û rûyê wê jêrîntir bû,lê canê wê, ruhê wê, heku çû çilmisî. Ji berku weqa lihevhatî û xwejik bû mêrê wê de-rî li ser wê digirt da ku bedena wê tenê ca-vên wî ja bike. Ev segmêra heku çû dilrej-tir bû û dema li dû du salan çi zaroyên wannebûn jina wî li pêj çavên wî bû ya tawan-bar û stemkariya wî bêtir bû. Li hember vêneheqiyê Sonya biryar girt ew ê nema je-qên xwe ji wî xirabmêrî re ji hev veke, ew ênema bihêie lepên wî yên qirêj giyanê wê

Nûdem No: 18 Havîn 1996 8;

ma ji dûr ve be jî. Di rojên îroj de hekuMadonna di televizyonê de dibînim, ew têbîra min. Wek Madonna xwejik bû; me-besta min, bi giyanê xwe wek wê bû. Niza-nim eger tu Madonna binasî.

- Tu çima dixwazî xewneke pajerojê,xewneke weqa xwejik û rengîn bikujî?

- Ez naxwazim bikujim, dixwazim vejî-

nim. Meraq dikim hema bibînim.- Xewnên rojên raberdû nayên vejandin.

Tenê têyên kujtin. Elger ez te bibim nikMadonnaya te, ez ê bibim sedema kujtinavê xewna bedew. Bajtir e keça bênav wekberê di serê te de bimîne. Ka navê kesê ça-rem bide min.

- Ew jî jin e. Wê xwe wek Sonya bi navdikir û di kerxaneya bajêr de qehpe bû. Ez"qehpe" dibêjim, bi mebesta ku bi te fêhm-kirin bidim. Peyvên di zimanan de hindekcaran têrê nakin ku merov mebesta xwe li

gor daxwaza dil diyar bike. Ez bi xwe xwe-bêja vê peyvê ji bo wê napejirînim ji ber kudi nav civakan de merovên ji yên wek wênizimtir hene, lê ji ber ku di hindek civa-kan de qehpetî tenê bi organên cinsî yên ji-nan ve girêdayî ye, hindekên wek wê yênku napejirînin çarenivîsa bejekî bedenaxwe li gor daxwaza civakê, bi taybetî bejênêr yê civakê, bipejirînin, wek "qehpe" tê-yên bi navkirin.

- Tu çima li Sonya dipirsî?- Min her dixwazt bêtir di derbareyê ji-

yana wê de bizanibim. îroj ku ez çîrokandinivîsînim hewceya min bi seipêhatiya wêheye. Bi taybetî dixwazim bizanibim, çima

jineke wek wê, jineke xwejik û li gor dvakaxwe pêjketî, jineke xwîngerm, merovekeku dikaribû nizimtî û bilindiya xusetê ke-san ji hev deixe, yeke ku xwe fêrî xwendinêkirbû û ji berhemên baj hej dikir, ket vêmeslekê. Dixwazim têbigihêm ka tawanawê çi bû ku xistibûn kerxaneya bajêr?

- Ax, tu çiqa merrivekî xwedan daxwa-zên dijwar î. Tu çima ji min napirsî ka çi bigulên rengîn yên vî baxçeyî hat, ka çimahejmarên minareyan ii vî bajarî bêtir û hej-marên xwendehan kêmtir dibin, ka çimadengên bulbulan nema têyên bihîstin, ûhezar û yek pirsên din?! Tu pirsekê dipirsîku dayîna bersîva wê heft roj û heft jevandixwaze û me tenê sê yan çar saet ji katêhene. Tu çima dixwazî bi agir bilîzî û canêmin bidî êjandin? De baj e. Ez ê bersîvêkurt bibirrim û ji te re çend gotinan di der-heqê wê de bibêjim. Sonya keçeke ji mal-bateke belengaz bû. Ew panzdeh salîn bûdema bavê wê ew li dij daxwaza wê jixwendegehê derxist, ji hevalên wê çirrandû da mêrekî ne li gor dilê wê. Roj li dû ro-jê giyanê wê çdengtir û rûyê wê jêrîntir bû,lê canê wê, ruhê wê, heku çû çilmisî. Ji berku weqa lihevhatî û xwejik bû mêrê wê de-rî li ser wê digirt da ku bedena wê tenê ca-vên wî ja bike. Ev segmêra heku çû dilrej-tir bû û dema li dû du salan çi zaroyên wannebûn jina wî li pêj çavên wî bû ya tawan-bar û stemkariya wî bêtir bû. Li hember vêneheqiyê Sonya biryar girt ew ê nema je-qên xwe ji wî xirabmêrî re ji hev veke, ew ênema bihêie lepên wî yên qirêj giyanê wê

Nûdem No: 18 Havîn 1996 8;

yê guianî bigemarîne û ew ê rê nede dira-nên wî yên zer da ku memikên wê yên be-dew bi gezên xwe mor bike. Wê dizanibûencama vê biiyara wê dê ne yeke xêrê bûya,lê çi dibû bila biba, wê dê nema têkiliyacinsî ji wî re bikira behujt û ji xwe re do-jeh. Birçîbûna wî ya cinsî dest pê kir piçekmentiqa li nik wî mayî jî ji serê wî rake.Heye ku tu bizanibî, yek ji sedemên herîgrîng ya pirrbûna girrê û kêmbûna menti-qê li nik merovên van der û doran birçîbû-na wan ya cinsî ye. Mêrê wê, ji ber ku ne-ma dikaribû dîla xwe bike amanca organêxwe yê birçî, heku çû dîntir bû ta ku rojekêêrîj bir ser Sonya û xwazt bi darê zorê têki-liya cinsî li gel wê bike. Ew yekî pîsik û bê-hêz bû. Tenê organê wî û simbêlên wî mafdidanê ku Sonya ji xwe re bike dîl. Demawê dît ku xelasî jê nabe wê kêra mitbaxê dihûrê wî re kir, organê wî birrî û simbdênwî kurr kirin. Ma kî dikare têbigihê rewjawê ya nefsî gihîjtibû çi qonaxê ber ew tijte-kî wisa bike? Kî dikare?! Tenê jineke kurewjeke wisa jîbe heye ku bikaribe, ne dad-mendekî mêr ku bi xwe berzikbirçî be. Diçavên dadmendekî civakeke wisa de jinabêtawan dibe tawanbar û wisa jî bû. Dad-mend biryar girt ku bila wê deh saian têxingirtîgehê û dû re têxin keixaneya bajêr. Ewhevdeh salîn ket giitîgehê û bîst û heft salînket kerxaneyê. Dema kerxaneya bajêr hatgirtin temenê wê dora 55 sal bûn. Wê li dûvî temenî nema dixwazt têkeve nav civakêû bibe qehpe. Lewma jî xwe bi destê xwekujt.

Du-sê deqeyan em herdu jî bêdengman. Ji nijkan ve dengê axiftina merovanket guhên min û min wisa texmîn kir kukesine ber bi me têne. Min stuyê xwe berbi paj zivirand û dît du kes ber bi me têne.Yekî ji wan pîlek vêxist û da rûyê min.Dema min serê xwe car din ber bi pêj zivi-rand pisik nema li jûna xwe bû. Herdu kes

polîs bûn. Yekî ji wan nasnameya minxwazt û pirsî ez di dema berbangê de li bê-xçe çi dikime. Min jî, hema di cîh de û bê-yî çi tevdêr, gotê, "ez li xewnên wenda di-gerime."

Dema polîs car din bi rê ketin êdî dengbi minareyan jî ket û tûtetûta otomobîlanheku çû bilind bû. Ez rabûm ser xwe da kubiçim li çayaxaneyeke vekirî bigerim. Li

nik min çi guman nema bûn ku ya min li

gel diaxiftî Sonya bi xwe bû. Nizanim kakengê riya min ê car din bi ser wî bajarî ke-ve, lê baj dizanim ez ê nema wê li wir bibî-nim. Canê wê dê nema di giyanê jinan devegere wê deverê, ne jî di bedena pisikande.

8< Nûdcm No: 18 Havin 1996

yê guianî bigemarîne û ew ê rê nede dira-nên wî yên zer da ku memikên wê yên be-dew bi gezên xwe mor bike. Wê dizanibûencama vê biiyara wê dê ne yeke xêrê bûya,lê çi dibû bila biba, wê dê nema têkiliyacinsî ji wî re bikira behujt û ji xwe re do-jeh. Birçîbûna wî ya cinsî dest pê kir piçekmentiqa li nik wî mayî jî ji serê wî rake.Heye ku tu bizanibî, yek ji sedemên herîgrîng ya pirrbûna girrê û kêmbûna menti-qê li nik merovên van der û doran birçîbû-na wan ya cinsî ye. Mêrê wê, ji ber ku ne-ma dikaribû dîla xwe bike amanca organêxwe yê birçî, heku çû dîntir bû ta ku rojekêêrîj bir ser Sonya û xwazt bi darê zorê têki-liya cinsî li gel wê bike. Ew yekî pîsik û bê-hêz bû. Tenê organê wî û simbêlên wî mafdidanê ku Sonya ji xwe re bike dîl. Demawê dît ku xelasî jê nabe wê kêra mitbaxê dihûrê wî re kir, organê wî birrî û simbdênwî kurr kirin. Ma kî dikare têbigihê rewjawê ya nefsî gihîjtibû çi qonaxê ber ew tijte-kî wisa bike? Kî dikare?! Tenê jineke kurewjeke wisa jîbe heye ku bikaribe, ne dad-mendekî mêr ku bi xwe berzikbirçî be. Diçavên dadmendekî civakeke wisa de jinabêtawan dibe tawanbar û wisa jî bû. Dad-mend biryar girt ku bila wê deh saian têxingirtîgehê û dû re têxin keixaneya bajêr. Ewhevdeh salîn ket giitîgehê û bîst û heft salînket kerxaneyê. Dema kerxaneya bajêr hatgirtin temenê wê dora 55 sal bûn. Wê li dûvî temenî nema dixwazt têkeve nav civakêû bibe qehpe. Lewma jî xwe bi destê xwekujt.

Du-sê deqeyan em herdu jî bêdengman. Ji nijkan ve dengê axiftina merovanket guhên min û min wisa texmîn kir kukesine ber bi me têne. Min stuyê xwe berbi paj zivirand û dît du kes ber bi me têne.Yekî ji wan pîlek vêxist û da rûyê min.Dema min serê xwe car din ber bi pêj zivi-rand pisik nema li jûna xwe bû. Herdu kes

polîs bûn. Yekî ji wan nasnameya minxwazt û pirsî ez di dema berbangê de li bê-xçe çi dikime. Min jî, hema di cîh de û bê-yî çi tevdêr, gotê, "ez li xewnên wenda di-gerime."

Dema polîs car din bi rê ketin êdî dengbi minareyan jî ket û tûtetûta otomobîlanheku çû bilind bû. Ez rabûm ser xwe da kubiçim li çayaxaneyeke vekirî bigerim. Li

nik min çi guman nema bûn ku ya min li

gel diaxiftî Sonya bi xwe bû. Nizanim kakengê riya min ê car din bi ser wî bajarî ke-ve, lê baj dizanim ez ê nema wê li wir bibî-nim. Canê wê dê nema di giyanê jinan devegere wê deverê, ne jî di bedena pisikande.

8< Nûdcm No: 18 Havin 1996

J. J. RousseaU/'Rewşa xwezayî' û azadî

L

Ê

K

0

L

!

N

Felat Dilgeş

J. J. Rousseau, bi baweriyaku mirov beriya di rewja ci-

vakî de bijîn, di rewjeke xweza-yî de, bêyî ku tu têkilî û girêda-nek wan bi hevdû re hebe, der-dikeve rê û tesbîtek jiyana xwe-zayî dike. Rousseau bi tu awayîdiyar nake ku ev jiyana xwezayîdi kîjan merheleya dîrokê dehatiye jiyîn û ji bo vê yekê jî serîli tu îspat û belgeyan naxe. Bi

tenê 'di demên gellek kevin' dejiyana merheleyek bi vî awayî

dipejirîne û rast dihesibîne. Li gor wî, ew kesên ku ii ser hî-mên civakê kola ne, hemûyan pêwistî dîtine ku bigîhijin rew-ja xwezayî, lê tu kes jî negihîjtiye heta wê derê.

Li gor baweriya Rousseau, di merheleya rewja xwezayî dedi navbera mirovan de azadî û wekheviyek hebû. Xwezayiyêhemû giyandar wekhev dîtine û ew mirovên ku di vê demêde jiya ne, bi tenê pêwistiya xwarinekê, mêyekê (hevalekê) û

bîhnvedanê dîtine. Tijtê ku jê titsiyane êj kijandin û birç-îbûn bûye. Mirovên vê demê yên ku xwe bi xwe têrî xwe di-kin û qîma xwe bi tijtên ku xweza dide wan tînin, tu tirs û ji-keke wan a ji bo pêjerojê tune. Bi xwezaya (tebîeta) xwe re li


J. J. RousseaU/'Rewşa xwezayî' û azadî

L

Ê

K

0

L

!

N

Felat Dilgeş

J. J. Rousseau, bi baweriyaku mirov beriya di rewja ci-

vakî de bijîn, di rewjeke xweza-yî de, bêyî ku tu têkilî û girêda-nek wan bi hevdû re hebe, der-dikeve rê û tesbîtek jiyana xwe-zayî dike. Rousseau bi tu awayîdiyar nake ku ev jiyana xwezayîdi kîjan merheleya dîrokê dehatiye jiyîn û ji bo vê yekê jî serîli tu îspat û belgeyan naxe. Bi

tenê 'di demên gellek kevin' dejiyana merheleyek bi vî awayî

dipejirîne û rast dihesibîne. Li gor wî, ew kesên ku ii ser hî-mên civakê kola ne, hemûyan pêwistî dîtine ku bigîhijin rew-ja xwezayî, lê tu kes jî negihîjtiye heta wê derê.

Li gor baweriya Rousseau, di merheleya rewja xwezayî dedi navbera mirovan de azadî û wekheviyek hebû. Xwezayiyêhemû giyandar wekhev dîtine û ew mirovên ku di vê demêde jiya ne, bi tenê pêwistiya xwarinekê, mêyekê (hevalekê) û

bîhnvedanê dîtine. Tijtê ku jê titsiyane êj kijandin û birç-îbûn bûye. Mirovên vê demê yên ku xwe bi xwe têrî xwe di-kin û qîma xwe bi tijtên ku xweza dide wan tînin, tu tirs û ji-keke wan a ji bo pêjerojê tune. Bi xwezaya (tebîeta) xwe re li


hevdû dikin, gdlek dilgej û bêjik in. Evmirovên ku di rewja xwezayî de dijîn, ji bojiyanê pêwistiya wan bi çi hebe,.ji ber xwexwediyê wî ne. Ji bo mirovên ku di vê de-mê de dijîn tirsa mirinê jî tune; "çimkî ewêheywan bi tu awayî nizanibe ku mirin çi

ye. Hînbûna sawa mirinê, bidestxistina ka-ra herî pêjîn e ku gava mirov ji rewja hey-waniyê dûr dikeve."

Rousseau bawerî pê tîne ku, ev mirovênku bi hawirdora xwe re di nav ajtî, azadî û

dilgejiyê de jiyane, kingê ku ji jiyana xwe-zayî qetiyane û derbasî jiyana civakî û hem-dem bûne, gav bi gav kole bûne û azadiyaxwe ya berê hunda kirine. Koletî û têkili-yên pêvegirêdanî, bi saya mulkîyeta taybetîxurt bûye û bi pêvajoyê re awayekî dezge-hî sitandiye. Roûsseau," Tijtê ku mirovmedenî dike û dide hundakirin, li gor hel-bestvan zîv û zêr e; lê li gor fîlozof hesin ûgerim e" dibêje û bi vî awayî di nav miro-van de peyderbûna newekheviyê bi mûlkî-yeta taybetî ve girê dide. Herçî ew mirovênli xwezayê, tazî, bi serê xwe, bê mal û bêcih dijîn; ji bilî seqetiyên xwezayî, rewjênzarûktî û pîrîtiyê pê ve nizanin ku nexwe-jîn jî çi ye. Nexwejiyên ku mirov lê rast tênû di canê mirov de peyder dibin, hemû jîpijtî ji jiyana xwezayî derbasbûna jiyana ci-vakî derketine.

Digd ku Roûsseau ji bo mirovên rewjaxwezayî, jiyana tabioyek dilgejiyê nîjan di-de, ramanwêrên wek Thomas Hobbes,John Locke û Kant di derheqê jiyana xwe-zayî de xwediyê nêrînên cihê ne. Arîstotala-

sê ku gellek beriya van fîlozafan jiyaye, mi-rov ji bûyina xwe ve civakî dibîne û vê yekêbi tebîeta mirov ve girê dide. Montesquie jîwek Arîstotdes îhtimal nade ku mirov dixwezayê de bi serê xwe jiyabin. Li gora wî,heke mirov ji hevdû reviyabin, hingê divêwê çaxê li ser sedemên vê yekê bihata ko-lan.

Gava ku Roûsseaû bingeha nêiînên xweyên li ser jiyana xwezayî datîne, du filozo-fên ku bi wan re tê hemberî hevdû, Tho-mas Hobbes û John Locke ne. Ji van herdûfîlozofên ku li ser jiyana xwezayî xwedî nê-rînên taybetî ne, tê dîtin ku John Locke pi-çekî bêtir nêzikî Roûsseau ye.

Hobbes rewja xwezayî demeke jer û tev-lihev (kaos) dide naskirin. Di vê dema kuhemû kes bi hemû kesî re di jer de ye, cihji xebatê re tûne. Daxwaza herî pêjî ya mi-rovê rewja xwezayî, berî her tijtî hebûnaxwe berdewamkirin û liserlinganmayin e.

Ew ji bo parastina vê yekê dixebite û hemûkirinên wî vê daxwazê beyan dikin. Gavaku herkes, mayê ku ji destê wî bê lê bixebi-te ku ji nîmetên xwezayê îstifade bike, bix-waze nexwaze bi mirovên din re tê hemberîhev. Di vê rewşa ku herkes xwe xwediyêhemû tijtan dibîne de, bibê nebê mirov ji

hevdû re dibin dijmin û rewşa "jerê herkesîyê ii heber herkesî" derdikeve holê. Bi vêramanê Hobbes digîhije wê gotina xwe yabi nav û deng: Mirov gurên mirov in (Ho-mo homînî lûpûs).

Hobbes di xwezaya mirov de sê sede-mên bingehîn ên jer dibîne. Ji vana yê ye-


hevdû dikin, gdlek dilgej û bêjik in. Evmirovên ku di rewja xwezayî de dijîn, ji bojiyanê pêwistiya wan bi çi hebe,.ji ber xwexwediyê wî ne. Ji bo mirovên ku di vê de-mê de dijîn tirsa mirinê jî tune; "çimkî ewêheywan bi tu awayî nizanibe ku mirin çi

ye. Hînbûna sawa mirinê, bidestxistina ka-ra herî pêjîn e ku gava mirov ji rewja hey-waniyê dûr dikeve."

Rousseau bawerî pê tîne ku, ev mirovênku bi hawirdora xwe re di nav ajtî, azadî û

dilgejiyê de jiyane, kingê ku ji jiyana xwe-zayî qetiyane û derbasî jiyana civakî û hem-dem bûne, gav bi gav kole bûne û azadiyaxwe ya berê hunda kirine. Koletî û têkili-yên pêvegirêdanî, bi saya mulkîyeta taybetîxurt bûye û bi pêvajoyê re awayekî dezge-hî sitandiye. Roûsseau," Tijtê ku mirovmedenî dike û dide hundakirin, li gor hel-bestvan zîv û zêr e; lê li gor fîlozof hesin ûgerim e" dibêje û bi vî awayî di nav miro-van de peyderbûna newekheviyê bi mûlkî-yeta taybetî ve girê dide. Herçî ew mirovênli xwezayê, tazî, bi serê xwe, bê mal û bêcih dijîn; ji bilî seqetiyên xwezayî, rewjênzarûktî û pîrîtiyê pê ve nizanin ku nexwe-jîn jî çi ye. Nexwejiyên ku mirov lê rast tênû di canê mirov de peyder dibin, hemû jîpijtî ji jiyana xwezayî derbasbûna jiyana ci-vakî derketine.

Digd ku Roûsseau ji bo mirovên rewjaxwezayî, jiyana tabioyek dilgejiyê nîjan di-de, ramanwêrên wek Thomas Hobbes,John Locke û Kant di derheqê jiyana xwe-zayî de xwediyê nêrînên cihê ne. Arîstotala-

sê ku gellek beriya van fîlozafan jiyaye, mi-rov ji bûyina xwe ve civakî dibîne û vê yekêbi tebîeta mirov ve girê dide. Montesquie jîwek Arîstotdes îhtimal nade ku mirov dixwezayê de bi serê xwe jiyabin. Li gora wî,heke mirov ji hevdû reviyabin, hingê divêwê çaxê li ser sedemên vê yekê bihata ko-lan.

Gava ku Roûsseaû bingeha nêiînên xweyên li ser jiyana xwezayî datîne, du filozo-fên ku bi wan re tê hemberî hevdû, Tho-mas Hobbes û John Locke ne. Ji van herdûfîlozofên ku li ser jiyana xwezayî xwedî nê-rînên taybetî ne, tê dîtin ku John Locke pi-çekî bêtir nêzikî Roûsseau ye.

Hobbes rewja xwezayî demeke jer û tev-lihev (kaos) dide naskirin. Di vê dema kuhemû kes bi hemû kesî re di jer de ye, cihji xebatê re tûne. Daxwaza herî pêjî ya mi-rovê rewja xwezayî, berî her tijtî hebûnaxwe berdewamkirin û liserlinganmayin e.

Ew ji bo parastina vê yekê dixebite û hemûkirinên wî vê daxwazê beyan dikin. Gavaku herkes, mayê ku ji destê wî bê lê bixebi-te ku ji nîmetên xwezayê îstifade bike, bix-waze nexwaze bi mirovên din re tê hemberîhev. Di vê rewşa ku herkes xwe xwediyêhemû tijtan dibîne de, bibê nebê mirov ji

hevdû re dibin dijmin û rewşa "jerê herkesîyê ii heber herkesî" derdikeve holê. Bi vêramanê Hobbes digîhije wê gotina xwe yabi nav û deng: Mirov gurên mirov in (Ho-mo homînî lûpûs).

Hobbes di xwezaya mirov de sê sede-mên bingehîn ên jer dibîne. Ji vana yê ye-


nav û deng dikenav tekojînê. Li

gor Hobbes, di vêdema ku herkes bi

her kesî re di jerde ye, ne di der-heqê rûyê erdê deagahî, ne hesabêwextê, ne huner,ne pêjveçûn û ne jîcivat heye. Jiyanamirov bi serê xwe,hejar, xerab, hovîû kurt e. Di vê de-ma ku herkes biherkesî re di jer deye, tu tijt ne li dîjîedaletê ye. Çimkîli holê rastî û çew-tî, ciyê mefumênedalet û bêedaleti-yê tune. Bi yaHobbes, heta hê-zeke gijtî ya ku he-mû mirovan di bintirsê de bigire, an-go dewlet tune be,ewê jerê herkesî yê

bi herkesî re ber-dewam be. Şîddetû hîle di vî jerî de

kem, hemberî (reqabet); yê duwem, neew- du fazîletên herî mezin in. Ciyê ku lê hêze-lehî(bêîtibarî); yê sêwem jî jan û jerf e. Yê ke gijtî tune li qanûnan nayê gerîn. Ciyêyekem, mirovan ji bo karê (qezancê); yê ku lê qanûn tune bêedaletî jî tune.duwem ji bo ewlekariyê; yê sêwem ji bo Mirovê ku di jiyana xwezayî de dijî, nax-

J.J. Rousseatt


nav û deng dikenav tekojînê. Li

gor Hobbes, di vêdema ku herkes bi

her kesî re di jerde ye, ne di der-heqê rûyê erdê deagahî, ne hesabêwextê, ne huner,ne pêjveçûn û ne jîcivat heye. Jiyanamirov bi serê xwe,hejar, xerab, hovîû kurt e. Di vê de-ma ku herkes biherkesî re di jer deye, tu tijt ne li dîjîedaletê ye. Çimkîli holê rastî û çew-tî, ciyê mefumênedalet û bêedaleti-yê tune. Bi yaHobbes, heta hê-zeke gijtî ya ku he-mû mirovan di bintirsê de bigire, an-go dewlet tune be,ewê jerê herkesî yê

bi herkesî re ber-dewam be. Şîddetû hîle di vî jerî de

kem, hemberî (reqabet); yê duwem, neew- du fazîletên herî mezin in. Ciyê ku lê hêze-lehî(bêîtibarî); yê sêwem jî jan û jerf e. Yê ke gijtî tune li qanûnan nayê gerîn. Ciyêyekem, mirovan ji bo karê (qezancê); yê ku lê qanûn tune bêedaletî jî tune.duwem ji bo ewlekariyê; yê sêwem ji bo Mirovê ku di jiyana xwezayî de dijî, nax-

J.J. Rousseatt


waze mal û serketina xwe bi kesên din reparî bike. Ji ber vê yekê Hobbes xesarekemezin a jiyana xwezayî jî, nebûna derfetabi xwe ve hatin û pêjveçûnê dibîne.Tu kes

tijtê ku îro bi dest dixe nikare ji bo sibê bi-parêze û ji ber ku ewlekariyek wî ya bi vîawayî tune, nakeve nav hewldaneke zêde.Ev rewja bêewlekarî, rê li ber bazirganî û

dewlemendiyê digiie û ji pêjveçûna zanistî,hunerî û edebî re dibe asteng.

Hobbes meyla bingehîn a ku mirov ji

rewja xwezayî ber bi jiyana civakî dikijîne,wê tirs û bêewlehiya ku mirov tê de ne nî-jan dide. Ji bo ku mirov ji jiyana xwezayîya ku rewja jerekî berdewamî ye azad bibeû bigîhije ajtî û ewlekariyê, bi mirovên dinre peymanê çêdike û mafên xwe disipêreotorîteya hêzdar, ango Levîathan û tenê bivî awayî dikare bigîhije ajtî û aramiyê.

Jonh Locke ji hebûna qanûneke xwezayîderdikeve rê û li ser vê bingehê nêrînênxwe yên li ser jiyana xwezayî ava dike. Emdikarin bibêjin ku Locke, di tesbîtên xweyên li ser jiyana xwezayî de, hin nêrînênArîstoteles ên ku di berhema xwe ya bi na-vê Etîka Nîkomakhos de tîne ziman, dikedestpêk. Locke, ramana Arîstoteles a, "tijtêku xwezayî ye li her cihî xwedî eynî hêzê yeû li gor qenaetê naguhire" fireh dike û lê

dixebite ku bi delîlan nîjan bide.Bi vî awayî Locke digîhije encama qanû-

nek xwezayî ya gerdûnî ya ku li her derêderbas dibe. Li gor Locke, ew yên ku qanû-nên dewletên xwe yên li her cihî bi ajkerayîdaliqandî ne û ji raya gîjtî rê vekirî ne niza-

nin û meraq nakin hîn bibin, ewê bi qanû-nên xwezayî yên sir û vajartî jî nizanibin.Bi tenê ew mirovên ku pirr jîr in û qabîli-yeta wan a fêmkirinê zêde ye dikarin qanû-nên xwezayiyê binasin. Gava ku ev miro-vên jîr li ser çibûn û çi nebûna qanûnaxwezayiyê negihîjin encamekê jî, ew nayêwê maneyê ku qanûneke xwezayî tune. Li

gor vê qanûna ku tu kes ne xwediyê azadi-yek herheyî ye, hin qedexeyên ku mirov gi-rê didin hene. Dizî, kujtin û bi darê zorê ûbi hîleyê dest danîna ser mûlkîyeta yekî sûce; heiweha kujtina mirovekî jî. Li gor Loc-ke, "em carna wekî qanûnê nakin, lê em tucar nikarin li hember qanûnê rawestin. Divê jiyanê de carna rawestin û bîhnvedanderdest e, lê ji kerî veqetîn ne mumkun e."

Li gor Locke, dema jiyana xwezayî deme-ke wusa ye ku di navbera mirovan de azadîû wekhevî bi hemû awayî serwer e. Mirovji aqilê xwe pê ve tu hêzeke ku wî îdare di-ke nanase. Wekî Hobbes difikire rewjaxwezayî, ne demeke wusa ye ku mirov ber-dewamî bi hev re di jer de ne.

Digd Locke rewja xwezayî rewjeke wek-heviyê dibîne jî, ew diyar dike mirovên kudi vê demê de dijîn ne dilgej in. Tu jik jêtune ye ku xwezayiyê qanûn dane me, lê

nikare bê gotin van qanûnan ji bo mirovandilgejiyek bi îmtiyaz pêk aniye û ji jiyanabdengaz re bûne asteng.

Locke, diyar dike ku xwezayiyê mirovwek girtiyekî di girtîgehê de rapêçaye, ii virqanûn û ferman têr dikin, iê belê aramî ûaştî têr nake. Bi ya wî kêmasiya herî mezin


waze mal û serketina xwe bi kesên din reparî bike. Ji ber vê yekê Hobbes xesarekemezin a jiyana xwezayî jî, nebûna derfetabi xwe ve hatin û pêjveçûnê dibîne.Tu kes

tijtê ku îro bi dest dixe nikare ji bo sibê bi-parêze û ji ber ku ewlekariyek wî ya bi vîawayî tune, nakeve nav hewldaneke zêde.Ev rewja bêewlekarî, rê li ber bazirganî û

dewlemendiyê digiie û ji pêjveçûna zanistî,hunerî û edebî re dibe asteng.

Hobbes meyla bingehîn a ku mirov ji

rewja xwezayî ber bi jiyana civakî dikijîne,wê tirs û bêewlehiya ku mirov tê de ne nî-jan dide. Ji bo ku mirov ji jiyana xwezayîya ku rewja jerekî berdewamî ye azad bibeû bigîhije ajtî û ewlekariyê, bi mirovên dinre peymanê çêdike û mafên xwe disipêreotorîteya hêzdar, ango Levîathan û tenê bivî awayî dikare bigîhije ajtî û aramiyê.

Jonh Locke ji hebûna qanûneke xwezayîderdikeve rê û li ser vê bingehê nêrînênxwe yên li ser jiyana xwezayî ava dike. Emdikarin bibêjin ku Locke, di tesbîtên xweyên li ser jiyana xwezayî de, hin nêrînênArîstoteles ên ku di berhema xwe ya bi na-vê Etîka Nîkomakhos de tîne ziman, dikedestpêk. Locke, ramana Arîstoteles a, "tijtêku xwezayî ye li her cihî xwedî eynî hêzê yeû li gor qenaetê naguhire" fireh dike û lê

dixebite ku bi delîlan nîjan bide.Bi vî awayî Locke digîhije encama qanû-

nek xwezayî ya gerdûnî ya ku li her derêderbas dibe. Li gor Locke, ew yên ku qanû-nên dewletên xwe yên li her cihî bi ajkerayîdaliqandî ne û ji raya gîjtî rê vekirî ne niza-

nin û meraq nakin hîn bibin, ewê bi qanû-nên xwezayî yên sir û vajartî jî nizanibin.Bi tenê ew mirovên ku pirr jîr in û qabîli-yeta wan a fêmkirinê zêde ye dikarin qanû-nên xwezayiyê binasin. Gava ku ev miro-vên jîr li ser çibûn û çi nebûna qanûnaxwezayiyê negihîjin encamekê jî, ew nayêwê maneyê ku qanûneke xwezayî tune. Li

gor vê qanûna ku tu kes ne xwediyê azadi-yek herheyî ye, hin qedexeyên ku mirov gi-rê didin hene. Dizî, kujtin û bi darê zorê ûbi hîleyê dest danîna ser mûlkîyeta yekî sûce; heiweha kujtina mirovekî jî. Li gor Loc-ke, "em carna wekî qanûnê nakin, lê em tucar nikarin li hember qanûnê rawestin. Divê jiyanê de carna rawestin û bîhnvedanderdest e, lê ji kerî veqetîn ne mumkun e."

Li gor Locke, dema jiyana xwezayî deme-ke wusa ye ku di navbera mirovan de azadîû wekhevî bi hemû awayî serwer e. Mirovji aqilê xwe pê ve tu hêzeke ku wî îdare di-ke nanase. Wekî Hobbes difikire rewjaxwezayî, ne demeke wusa ye ku mirov ber-dewamî bi hev re di jer de ne.

Digd Locke rewja xwezayî rewjeke wek-heviyê dibîne jî, ew diyar dike mirovên kudi vê demê de dijîn ne dilgej in. Tu jik jêtune ye ku xwezayiyê qanûn dane me, lê

nikare bê gotin van qanûnan ji bo mirovandilgejiyek bi îmtiyaz pêk aniye û ji jiyanabdengaz re bûne asteng.

Locke, diyar dike ku xwezayiyê mirovwek girtiyekî di girtîgehê de rapêçaye, ii virqanûn û ferman têr dikin, iê belê aramî ûaştî têr nake. Bi ya wî kêmasiya herî mezin


a rewja xwezayî, yekî ku lê neheqî hatiyekirin, hêza cezakirina kesê ku li wî neheqîkiriye bi xwe re dîtin e. Kêmasiyek rewjaxwezayî ya din jî, bi qasî ku têr dike, di ew-lekariyê de nebûna mafê kesan ê mulkîyetêye. Riya ji vê tevliheviya ku rewja xwezayîafirandiye rizgarbûn û ewlekariyê pêk anî-nê, derbasbûna jiyana civakî ye ku ji yaxwezayî çêtir e. Di vê petgala nû ya ku têavakirin de êdî qanûnek ku herkes li ber se-

rî datîne, hêza polîs û dadgerên alînegir he-ne.

Ramanwêrê Alman îmmanuel Kant jî binêrînek nêzikî Hobbes rewja xwezayî rew-jeke jer dibîne. Li gora wî, têkiliya navberamirovên ku di rewja xwezayî de bi hev redijîn, ne rewjeke ajtiyê, hergav nehatibeîlankirin jî, rewjeke jer a wusa ye ku her-dem ji teqînê re amade ye. Ji bo mirovênku bi hev re û li rû hev dijîn, gava qanûnênhevpar ên ku wan girê didin tunebin, hin-gê mirov ji bo hev xeter in. Heke ev xeterlebatî (de facto) nebe jî ew rewja bêqanûni-yê ya ku tê de tê jiyîn ji bo bêewlehiyê têrdike. Li gor Kant pêwistî û sedemek taybe-tî yê jer tune û reha (koka) jer digîhijexwezayiya mirov. Şer, ji bo xwezayiyê riyabi tenê ye ku mirov pê dîjîne derên cihêyên dinyayê û li wan deran cîwar dike.Xwezayî bi vê yekê digîhije armanca xwe ûjer mirov li îklîmên cihê yên dinyayê didecîwarkirin. Çimkî jer, wastiyek cîwarkirinamirovan e.

îbnî Xaldûn (1334-1406), ku bi sedan salî

beriya Hobbes, Locke, Roûsseaû û Kant

jiyaye tesbîtek rewja xweyî nake. Li gor ba-weriya wî, di nebajî û serî li jîddetê dayinamirovan a li hember hevdû de, ew hêzaheywanî ya ku bi mirov re heye mirov di-zixtîne. Bi ya wî, ji ber ku mirov ji bûyinaxwe ve xwedî aqil û hêza muhakemê ne, jixerabiyê zêdetir meyla wan li ser qencîkiri-nê ye. îbnî Xaldûn, civakîbûna mirovan, bisiyasetê re rabûn û avakirina wan a dewle-tê, bi meyia qencîkirina wan ve girê dide.Civakîbûn, bi siyasetê re bilîbûn û avakiri-nadewletê encamek jiyana civakî ye.

Li gor diyarkirina Roûsseaû, mirovên kudi rewja xwezayî û hovî de wekhev in, bisaya têgihîjtin (fêmdarî) û bi wextê re bixwe ve hatina mirov, hêdî hêdî ber bi ne-wekheviyê ve diçin. Newekhevî bi demêncihê û jorejan ve pêjve çûye heta roja mehatiye. Bi ya wê di pêvajoya dîrokî de, çê-bûna qanûn û mafê milkiyekê merhdeyayekem a newekheviyê; çêbûna wezîfeyênmeqamên jorîn merhdeya duwemîn; rew-jeke kêfî sitandina wezîfeya ku mejrû ye ûbi qanûnan ve girêdayî ye, merheleya dawîya newekheviyê dinimîne. Gava ew yên kucivatê îdare dikin, ji qanûnên ku bi peyma-nan çêbûne dûr bikevin û li gor kêfa xwebilivin, hingê mejrûbûna xwe hunda dikinû mafê hemwelatiyan çêdibe ku ji bo jiyanû azadiya xwe wan bînin xwarê.

Prensîbê Roûsseau yê azadiyê, ji bûyinêve azad û wekhevbûna hemû kesan e. Li

gor wî mirov azad tên dinyayê. Azadiyawan ya wan e; mafê tu kesî nîne ku wê ji

wan bistîne û bi kar bîne. Bavek, heta de-


a rewja xwezayî, yekî ku lê neheqî hatiyekirin, hêza cezakirina kesê ku li wî neheqîkiriye bi xwe re dîtin e. Kêmasiyek rewjaxwezayî ya din jî, bi qasî ku têr dike, di ew-lekariyê de nebûna mafê kesan ê mulkîyetêye. Riya ji vê tevliheviya ku rewja xwezayîafirandiye rizgarbûn û ewlekariyê pêk anî-nê, derbasbûna jiyana civakî ye ku ji yaxwezayî çêtir e. Di vê petgala nû ya ku têavakirin de êdî qanûnek ku herkes li ber se-

rî datîne, hêza polîs û dadgerên alînegir he-ne.

Ramanwêrê Alman îmmanuel Kant jî binêrînek nêzikî Hobbes rewja xwezayî rew-jeke jer dibîne. Li gora wî, têkiliya navberamirovên ku di rewja xwezayî de bi hev redijîn, ne rewjeke ajtiyê, hergav nehatibeîlankirin jî, rewjeke jer a wusa ye ku her-dem ji teqînê re amade ye. Ji bo mirovênku bi hev re û li rû hev dijîn, gava qanûnênhevpar ên ku wan girê didin tunebin, hin-gê mirov ji bo hev xeter in. Heke ev xeterlebatî (de facto) nebe jî ew rewja bêqanûni-yê ya ku tê de tê jiyîn ji bo bêewlehiyê têrdike. Li gor Kant pêwistî û sedemek taybe-tî yê jer tune û reha (koka) jer digîhijexwezayiya mirov. Şer, ji bo xwezayiyê riyabi tenê ye ku mirov pê dîjîne derên cihêyên dinyayê û li wan deran cîwar dike.Xwezayî bi vê yekê digîhije armanca xwe ûjer mirov li îklîmên cihê yên dinyayê didecîwarkirin. Çimkî jer, wastiyek cîwarkirinamirovan e.

îbnî Xaldûn (1334-1406), ku bi sedan salî

beriya Hobbes, Locke, Roûsseaû û Kant

jiyaye tesbîtek rewja xweyî nake. Li gor ba-weriya wî, di nebajî û serî li jîddetê dayinamirovan a li hember hevdû de, ew hêzaheywanî ya ku bi mirov re heye mirov di-zixtîne. Bi ya wî, ji ber ku mirov ji bûyinaxwe ve xwedî aqil û hêza muhakemê ne, jixerabiyê zêdetir meyla wan li ser qencîkiri-nê ye. îbnî Xaldûn, civakîbûna mirovan, bisiyasetê re rabûn û avakirina wan a dewle-tê, bi meyia qencîkirina wan ve girê dide.Civakîbûn, bi siyasetê re bilîbûn û avakiri-nadewletê encamek jiyana civakî ye.

Li gor diyarkirina Roûsseaû, mirovên kudi rewja xwezayî û hovî de wekhev in, bisaya têgihîjtin (fêmdarî) û bi wextê re bixwe ve hatina mirov, hêdî hêdî ber bi ne-wekheviyê ve diçin. Newekhevî bi demêncihê û jorejan ve pêjve çûye heta roja mehatiye. Bi ya wê di pêvajoya dîrokî de, çê-bûna qanûn û mafê milkiyekê merhdeyayekem a newekheviyê; çêbûna wezîfeyênmeqamên jorîn merhdeya duwemîn; rew-jeke kêfî sitandina wezîfeya ku mejrû ye ûbi qanûnan ve girêdayî ye, merheleya dawîya newekheviyê dinimîne. Gava ew yên kucivatê îdare dikin, ji qanûnên ku bi peyma-nan çêbûne dûr bikevin û li gor kêfa xwebilivin, hingê mejrûbûna xwe hunda dikinû mafê hemwelatiyan çêdibe ku ji bo jiyanû azadiya xwe wan bînin xwarê.

Prensîbê Roûsseau yê azadiyê, ji bûyinêve azad û wekhevbûna hemû kesan e. Li

gor wî mirov azad tên dinyayê. Azadiyawan ya wan e; mafê tu kesî nîne ku wê ji

wan bistîne û bi kar bîne. Bavek, heta de-


ma ku zarûkên wî bajiyê ji xerabiyê cihêbikin, ji bo parastin û rihetiya wan dikareqayîdeyan deyne; lê belê nikare bê qeyd ûjert û bêyî ku bi jûn de bizivirin wan bidehinekên din. Karek weha çawa ku li dijîxwezayê ye, wusa jî mafên bavîtiyê derbasdike. Dev ji azadiyê nayê berdan û azadîdewr nabe; dev ji azadiyê berdan dev ji mi-rovatiyê berdan e.

Platon bawerî pê dianî ku xwezayiyê jibûyinê ve hin kesan mirovê dewletê û fîlo-zof, hin kesan jî wusa çêkiriye ku tijtên têngotin, dikin. Bi vî awayî wî di nav mirovande newekheviyek didît. Ew yên ku ji bûyi-nê ve xerat û gojkar (pêlavçêkir) bûn, bi tuawayî bi ew yên ku ji bûyinê ve fîlozof ûmirovên dewletê dihatin dinê re wekhevnebûn. Arîstoteles ji Platon wêdetir diçû ûji wan yên ku bi koletî dihatin dinyayê qaldikir. Bi ya wî hin kesên ji neteweyên hovkole dihatin dinyayê û Hdenî ji bûyinê vekarbidestên wan bûn. Arîstoteles, " Ew ko-le ne. Em jî gelek in ku azad hatiye dinya-yê" digot. Roûsseau, pêvegirêdan u siparge-ha vê ramanê, berhemek milkiyeta taybetîdidît û bawerî pê dianî ku hemû kes azad ûefendiyê xwe bi xwe tê dinyayê. Tu kes, bê-yî daxwaza yê din nikare wî têxe bin emir ûfermanan. " Gava ku mirov bibêje kurê ko-leyekî bi kole tê dinyayê, hingê mirov di-bêje ku ew bi mirovî nehatiye dinyayê."

Li gor Roûsseauû, meylaa hêza bûyeranli ser jihoiêrakirina wekheviyê ye. Lê bdêRoûsseaû, wekheviyek bi denge ya ku "bi-pîvanî" bi nav dike diparêze. Mezinbûna

ferqa navbera seiwetan û newekheyiya serrwetan ya zêde, bi hizûra dvakî re naçe rûhev. " Ji bo ku rewja civakî bi kêrîmirovanbê, divê hin tijtên hemû kesî hebin û ji pê-wistiyê zêdetii tijtê tu kesî tunebe." Divêtu hemwdatiyek, ne biqasî ku yên din biki-re dewlemend û ne jî bi qasî ku xwe bifiro-je hejar be. Em dikarin bibêjin ku Roûsse-au alîgirê azadiyek lîberal e.

John Locke, di rewja ku mafê azadî ûmilkiyetê kesan bikeve xeterê de, ji bo kukes van mafên xwe biparêzin, li hember hê-za serwei (dewletê) serhildana wan, wekmafekî bingehîn diparêze. Bi ya Roûsseaujî gava ku mafê azadî û jiyana kesen li pêjîhlalê (pdêkirinê) bimîne, êdî hêza serwermejrûbûna xwe hunda dike û peyman be-tal dibe. Di vê rewjê de mafê kesan heyeku peymanê rakin û bizivirin rewja xweza-yî ya beriya civakê. Locke û Roûsseau, hê-za serwer û dewletê di ser maf û azadiyênhemwdatiyan re nabînin; iê bdê Machî-avelî û Hobbes hergav alîgirên mudaqiyetahêza seiwer in û ji bo wan mafdariya hêzaserwer nayê munaqejekirin.

Ji bo Roûsseau dev ji azadiyê berdan, biafirîn û xwezaya mirov re naçe rû hev. Aza-dî ji daxwaza mirov cihêkirin, di kirinan(ji-yanê) de, bi cihdcirina ramana exlaqî re yeke. Azadiya xwe dewrkirin û bêbergîdan bihinekên din ve girêdan, bi mantixê re jî na-çe rû hev.

Ev nivîs "destpêka" teza Felat Dilgcş ya mastirê ye. Ni-viskar niha di beji Têkiliyên Navnetewî (Internationel re-

alitions) de xebata xwe ya doktorayS berdcwam dike.


ma ku zarûkên wî bajiyê ji xerabiyê cihêbikin, ji bo parastin û rihetiya wan dikareqayîdeyan deyne; lê belê nikare bê qeyd ûjert û bêyî ku bi jûn de bizivirin wan bidehinekên din. Karek weha çawa ku li dijîxwezayê ye, wusa jî mafên bavîtiyê derbasdike. Dev ji azadiyê nayê berdan û azadîdewr nabe; dev ji azadiyê berdan dev ji mi-rovatiyê berdan e.

Platon bawerî pê dianî ku xwezayiyê jibûyinê ve hin kesan mirovê dewletê û fîlo-zof, hin kesan jî wusa çêkiriye ku tijtên têngotin, dikin. Bi vî awayî wî di nav mirovande newekheviyek didît. Ew yên ku ji bûyi-nê ve xerat û gojkar (pêlavçêkir) bûn, bi tuawayî bi ew yên ku ji bûyinê ve fîlozof ûmirovên dewletê dihatin dinê re wekhevnebûn. Arîstoteles ji Platon wêdetir diçû ûji wan yên ku bi koletî dihatin dinyayê qaldikir. Bi ya wî hin kesên ji neteweyên hovkole dihatin dinyayê û Hdenî ji bûyinê vekarbidestên wan bûn. Arîstoteles, " Ew ko-le ne. Em jî gelek in ku azad hatiye dinya-yê" digot. Roûsseau, pêvegirêdan u siparge-ha vê ramanê, berhemek milkiyeta taybetîdidît û bawerî pê dianî ku hemû kes azad ûefendiyê xwe bi xwe tê dinyayê. Tu kes, bê-yî daxwaza yê din nikare wî têxe bin emir ûfermanan. " Gava ku mirov bibêje kurê ko-leyekî bi kole tê dinyayê, hingê mirov di-bêje ku ew bi mirovî nehatiye dinyayê."

Li gor Roûsseauû, meylaa hêza bûyeranli ser jihoiêrakirina wekheviyê ye. Lê bdêRoûsseaû, wekheviyek bi denge ya ku "bi-pîvanî" bi nav dike diparêze. Mezinbûna

ferqa navbera seiwetan û newekheyiya serrwetan ya zêde, bi hizûra dvakî re naçe rûhev. " Ji bo ku rewja civakî bi kêrîmirovanbê, divê hin tijtên hemû kesî hebin û ji pê-wistiyê zêdetii tijtê tu kesî tunebe." Divêtu hemwdatiyek, ne biqasî ku yên din biki-re dewlemend û ne jî bi qasî ku xwe bifiro-je hejar be. Em dikarin bibêjin ku Roûsse-au alîgirê azadiyek lîberal e.

John Locke, di rewja ku mafê azadî ûmilkiyetê kesan bikeve xeterê de, ji bo kukes van mafên xwe biparêzin, li hember hê-za serwei (dewletê) serhildana wan, wekmafekî bingehîn diparêze. Bi ya Roûsseaujî gava ku mafê azadî û jiyana kesen li pêjîhlalê (pdêkirinê) bimîne, êdî hêza serwermejrûbûna xwe hunda dike û peyman be-tal dibe. Di vê rewjê de mafê kesan heyeku peymanê rakin û bizivirin rewja xweza-yî ya beriya civakê. Locke û Roûsseau, hê-za serwer û dewletê di ser maf û azadiyênhemwdatiyan re nabînin; iê bdê Machî-avelî û Hobbes hergav alîgirên mudaqiyetahêza seiwer in û ji bo wan mafdariya hêzaserwer nayê munaqejekirin.

Ji bo Roûsseau dev ji azadiyê berdan, biafirîn û xwezaya mirov re naçe rû hev. Aza-dî ji daxwaza mirov cihêkirin, di kirinan(ji-yanê) de, bi cihdcirina ramana exlaqî re yeke. Azadiya xwe dewrkirin û bêbergîdan bihinekên din ve girêdan, bi mantixê re jî na-çe rû hev.

Ev nivîs "destpêka" teza Felat Dilgcş ya mastirê ye. Ni-viskar niha di beji Têkiliyên Navnetewî (Internationel re-

alitions) de xebata xwe ya doktorayS berdcwam dike.


Martin Lufher King JR.(1929-1968)

Bi hêvî bû; hêviyên azadî,rizgarî û wekheviyê. Xew-

nên wî, xeyalên wî ew dibirindejt û çiyayên ajtî û mirovper-weriyê. " I have a dream"(Xeya-lên min hene) digot; "xeyalênmin hene, ez dibînim ku gd ra-bûye û ber bi azadiyê û wekhe-viyê, ber bi cîhaneke têr û tijî,cîhaneke xwej, cîhaneke ku her-kes -çi rej, çi sipî- tê de weke

Mihemed Dehsiwar hev dijîn ve dimeje" digot. Dixeyalên wî de, ne ji bindestî û

koletiyê re, ne jî ji xwînmijî û jerpezetiyê re cîh tune bû. Ewbi hêz, bi bîr û bawerî bi ser koledaran ve, bi ser jermezarî û

gdlaciyê ve mejiya. Tu hêz û qewet, heps û kujtin ew ji riyawî nedan vegerandin.

Wî carekê xistibû serê xwe, diviya ku sîstem biguhiriya; dêev sîstema ku heramiyên bêbext lê cirîtan diavêtin, ev sîstemasîtemkarî û zordestiyê cîhê xwe ji wekhevî, biratî û ajtiyê reberdana. Dê tevaya gelan di cîhaneke xwej de, di cîhaneke têrû tijî de û mîna bira bijiyana.

Wiha difikirî Martîn Luther Kîng jr. Nakokiyên civakî,bindestî û kiryarên nîjadperestiyê, wî zêde di bin tesîra xwe de


Martin Lufher King JR.(1929-1968)

Bi hêvî bû; hêviyên azadî,rizgarî û wekheviyê. Xew-

nên wî, xeyalên wî ew dibirindejt û çiyayên ajtî û mirovper-weriyê. " I have a dream"(Xeya-lên min hene) digot; "xeyalênmin hene, ez dibînim ku gd ra-bûye û ber bi azadiyê û wekhe-viyê, ber bi cîhaneke têr û tijî,cîhaneke xwej, cîhaneke ku her-kes -çi rej, çi sipî- tê de weke

Mihemed Dehsiwar hev dijîn ve dimeje" digot. Dixeyalên wî de, ne ji bindestî û

koletiyê re, ne jî ji xwînmijî û jerpezetiyê re cîh tune bû. Ewbi hêz, bi bîr û bawerî bi ser koledaran ve, bi ser jermezarî û

gdlaciyê ve mejiya. Tu hêz û qewet, heps û kujtin ew ji riyawî nedan vegerandin.

Wî carekê xistibû serê xwe, diviya ku sîstem biguhiriya; dêev sîstema ku heramiyên bêbext lê cirîtan diavêtin, ev sîstemasîtemkarî û zordestiyê cîhê xwe ji wekhevî, biratî û ajtiyê reberdana. Dê tevaya gelan di cîhaneke xwej de, di cîhaneke têrû tijî de û mîna bira bijiyana.

Wiha difikirî Martîn Luther Kîng jr. Nakokiyên civakî,bindestî û kiryarên nîjadperestiyê, wî zêde di bin tesîra xwe de


hijtibûn. _ Martînê biçûk, hîn di zarokiyaxwe dê^i bavêxwe'fêrî dîröka'gelê xwe bû-bû. Tade û zordestiyên ku ii ser çiv-ikê ha-tibûn kirin û hîn jî dihatin berdewamkirin,wî ji xewnên jevan jiyar dikirin.

Koledarî, pijtî destpêka çerxa koletiyêdest pê kiribû û demeke dûr û dirêj domkiribû. Koledarî li her deverên cîhanê bijeklên cuda mejiyabû û di civakê de birî-nên kûr vekiribû. Lê li Amerîkayê ev rewjbi jeklekî hîn ferehtir û berbiçavtir xwe ej-kere kiribû. Li hinek deverên cîhanê kole-yên ji rengên cuda jî hebûn; lê li Amerîka-yê kole rej bûn û ji Aftîkayê bi zorê hati-bûn anîn. Gundiyên afrîkî ji gund û mal-batên xwe bi zorê hatibûn qetandin û tevî

zencîran bi kejtiyan ji ax û azadiya xwe, ji

hebûna xwe hatibûn bidûrxistin û li baza-rên taciriyê mîna malekî eizan hatibûn fi-

rotin.Kirîn û firotina rejikan, ta salên 1860-an

jî weke qanûnî dom kiribû. Lê di vê demêde li ser van zagonan nîqajên mezin çêbû-bûn û di civakê de nakokiyên mezin der-xistibûn. Gelê Amerîkayê êdî ji wê rewjê, jikirîn û firotina mirovan û her wiha ji nehe-qiyên ku li rejikan dibû, ne razî bû. Şerênavxweyî (The Civil War) di sala 1860-ande, di navbera Bakur û Bajûr de dest pê ki-ribû û sê sal jûnde, di sala 1863-an de bi da-wî hatibû.

Serokkomarê Bakur Abraham Lincoln, li

dijî koledariyê bû û di vî jerî de bi ser keti-bû. Di hilbijartinên pijtî jer de weke serok-komar hatibû hilbijartin û zagonên koletî û

koiedariyê qedexe kiribû. Lincoln di sala1865-ari de hatibû kujtin.

Rejikên kole êdî azad bûn lê bê ax ûmilk bûn. Pijtî jer, rewja welêt xwej bûbûû Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê pirrdewlemend û bi hêz bûbû. Amerîka êdî ji

hêla aborî ve roj bi roj cîhê Brîtanyaya me-zin digirt. Gdê amerîkî her roj bêtir maldarbûbû û rewja gd xwejtir bûbû; lê rejikênku hê nû ji koletiyê rizgar bûbûn, ne xwe-diyê mal û milk bûn. Li der-dorên bajaran,deverên bê-kar û feqîr, jiyaneke bi xizanîderbas dikirin. Sed sal pijtî azadiyê jî rewjawan î aborî hîn zêde bajtir nebûbû.

Her çiqas azad bûn jî dîsa mîna sinifekeduyem jiyana wan berdewam dikir. Bi ça-vên biçûk dihatin mêzekirin û bi karên he-rî kêm û xerab ên ku kes pê qayil nedibû ve

mijûl dibûn. Di destpêkê de çûyina xwen-degehan qedexe bû, lê pijtî ku serbest bû jî

tenê dikaribûn li yên ku bi taybetî ji wan rehatibûn vekirin bixwendina. Xwaringehênwan, dibistanên wan, cîhên rabûn û rûnij-tina wan cuda bûn û ew nikaribûn biçûnacîhên ku mirovên sipî li diman û dirûnij-tin.

Rejikên ku bi awayekî xwe gihîjtandibûnbajûr û li dibistanan xwendibûn jî, dîsa diçavên piraniyan de "negroes" bûn. Lê li

Bakur rewj pirr xerabtir bû. Rewja rejikanne ji awayê aborî û ne jî ji awayê jiyanê vebajtir nebûbû. Zagonên ku pijtî jerê navx-weyî hatibûn derxistin, rê bi her awayî -jiawayên civakî û abori ve- li pêjiya pêjdeçû-na rejikan girtibû.


hijtibûn. _ Martînê biçûk, hîn di zarokiyaxwe dê^i bavêxwe'fêrî dîröka'gelê xwe bû-bû. Tade û zordestiyên ku ii ser çiv-ikê ha-tibûn kirin û hîn jî dihatin berdewamkirin,wî ji xewnên jevan jiyar dikirin.

Koledarî, pijtî destpêka çerxa koletiyêdest pê kiribû û demeke dûr û dirêj domkiribû. Koledarî li her deverên cîhanê bijeklên cuda mejiyabû û di civakê de birî-nên kûr vekiribû. Lê li Amerîkayê ev rewjbi jeklekî hîn ferehtir û berbiçavtir xwe ej-kere kiribû. Li hinek deverên cîhanê kole-yên ji rengên cuda jî hebûn; lê li Amerîka-yê kole rej bûn û ji Aftîkayê bi zorê hati-bûn anîn. Gundiyên afrîkî ji gund û mal-batên xwe bi zorê hatibûn qetandin û tevî

zencîran bi kejtiyan ji ax û azadiya xwe, ji

hebûna xwe hatibûn bidûrxistin û li baza-rên taciriyê mîna malekî eizan hatibûn fi-

rotin.Kirîn û firotina rejikan, ta salên 1860-an

jî weke qanûnî dom kiribû. Lê di vê demêde li ser van zagonan nîqajên mezin çêbû-bûn û di civakê de nakokiyên mezin der-xistibûn. Gelê Amerîkayê êdî ji wê rewjê, jikirîn û firotina mirovan û her wiha ji nehe-qiyên ku li rejikan dibû, ne razî bû. Şerênavxweyî (The Civil War) di sala 1860-ande, di navbera Bakur û Bajûr de dest pê ki-ribû û sê sal jûnde, di sala 1863-an de bi da-wî hatibû.

Serokkomarê Bakur Abraham Lincoln, li

dijî koledariyê bû û di vî jerî de bi ser keti-bû. Di hilbijartinên pijtî jer de weke serok-komar hatibû hilbijartin û zagonên koletî û

koiedariyê qedexe kiribû. Lincoln di sala1865-ari de hatibû kujtin.

Rejikên kole êdî azad bûn lê bê ax ûmilk bûn. Pijtî jer, rewja welêt xwej bûbûû Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê pirrdewlemend û bi hêz bûbû. Amerîka êdî ji

hêla aborî ve roj bi roj cîhê Brîtanyaya me-zin digirt. Gdê amerîkî her roj bêtir maldarbûbû û rewja gd xwejtir bûbû; lê rejikênku hê nû ji koletiyê rizgar bûbûn, ne xwe-diyê mal û milk bûn. Li der-dorên bajaran,deverên bê-kar û feqîr, jiyaneke bi xizanîderbas dikirin. Sed sal pijtî azadiyê jî rewjawan î aborî hîn zêde bajtir nebûbû.

Her çiqas azad bûn jî dîsa mîna sinifekeduyem jiyana wan berdewam dikir. Bi ça-vên biçûk dihatin mêzekirin û bi karên he-rî kêm û xerab ên ku kes pê qayil nedibû ve

mijûl dibûn. Di destpêkê de çûyina xwen-degehan qedexe bû, lê pijtî ku serbest bû jî

tenê dikaribûn li yên ku bi taybetî ji wan rehatibûn vekirin bixwendina. Xwaringehênwan, dibistanên wan, cîhên rabûn û rûnij-tina wan cuda bûn û ew nikaribûn biçûnacîhên ku mirovên sipî li diman û dirûnij-tin.

Rejikên ku bi awayekî xwe gihîjtandibûnbajûr û li dibistanan xwendibûn jî, dîsa diçavên piraniyan de "negroes" bûn. Lê li

Bakur rewj pirr xerabtir bû. Rewja rejikanne ji awayê aborî û ne jî ji awayê jiyanê vebajtir nebûbû. Zagonên ku pijtî jerê navx-weyî hatibûn derxistin, rê bi her awayî -jiawayên civakî û abori ve- li pêjiya pêjdeçû-na rejikan girtibû.


Martin Luther K'mg

Çaxê dengbêjê bi nav û deng Paul Rob- û ew guhdarî bikin jî, dîsa jî kesekî nedix-son -ku Cegeixwîn li ser wî jiîr nivisandiye west li restaurantekê li kêleka wî rûnê.û Şivan Perwer jî ew kiriye helbest- diçe Zagonên "Jîm Krow" ku pijtî jerê navx-Bajûr ji bo ku konser bide, li tu otêlan cîh weyî hatibûn lidarxistin û rej û sipiyan binadinê. Tevî ku reng-spiyên zengîn dix- her awayî ji hev qetandibûn; vargonên trê-westin bi pereyên mezin bilêtên wî bikirin nan, odeyên rûnijtinê, termînalên trên û

Nûdem No: 18 Havîn 199* 95

Martin Luther K'mg

Çaxê dengbêjê bi nav û deng Paul Rob- û ew guhdarî bikin jî, dîsa jî kesekî nedix-son -ku Cegeixwîn li ser wî jiîr nivisandiye west li restaurantekê li kêleka wî rûnê.û Şivan Perwer jî ew kiriye helbest- diçe Zagonên "Jîm Krow" ku pijtî jerê navx-Bajûr ji bo ku konser bide, li tu otêlan cîh weyî hatibûn lidarxistin û rej û sipiyan binadinê. Tevî ku reng-spiyên zengîn dix- her awayî ji hev qetandibûn; vargonên trê-westin bi pereyên mezin bilêtên wî bikirin nan, odeyên rûnijtinê, termînalên trên û

Nûdem No: 18 Havîn 199* 95

otobusan, sînema û dibistanan, nexwejxa-ne, dêr û xwaringehan ji hev cuda bûn. Bi

hev re sohbet kirin, bi hev re mayîn û rû-nijtin û her wiha bi destên hev girtin tabûbû. Rejik her tim bi çavên xerab, teral ûnepêbawer dihatin dîtin û bi çavekî biçûk-dîtî dihatin heqaretkirin.

Tevî vê jî yên ku ji rewjê ne razî bûn,spiyên rasîst bûn. Li gorî wan azadkirinarejikan jaj bû. Lewra jî pijtî jerê navxweyîû zagonên nû, ji hêla nîjadperestên sipî verêxistina KKK (Ku Klux Klan) hat damez-randin. Ev rêxistin jî mîna rêxistinên nîjad-perest ên çaraliyê cîhanê bi mezinbûn, çê-tirbûn û qewîbûna neteweyê xwe dipezinînû gdên din bi taybetî jî rejikan biçûk dihe-sibandin. Li gorî wan rejik hîn jî kole bûnû cîhê wan jî ji yên reng-spiyan cuda bû.Ger rejikekî bi yekî sipî re biketina sohbe-tê, bi destê yekî sipî bigirta yan jî li hemberwî derketina, lêdana yê rejik hetta kujtinawî jî serbest bû û ji bo vê kiiyarê jî tu kesênsipî nedahatin mahkemekirin. Rêxistina nî-jadperest KKK heta niha bi dehhezaran re-jik qetii kirine û vê tetota xwe hîn jî dido-mînin.

Lê li kur dibe bira bibe tade, zilm û zor-darî bi yek teherî berdewam nake. Nakoki-yên wisan, di nav civakê de dijîtî û reaksi-yonên mezin derdixin holê. Zilm û zordes-tî, bê jik bi xwe re tekojîn û berxwedanê jîdiwdidîne.

Li Amerîkayê jî ev rewj bi vî awayî meji-ya. Li gelek cîhên cuda kes û civakên ji hevdûr li dijî van zagon û neheqiyên bingehîn

derketin û di vê rê de bi sedan, bi hezaranmirovên qenc û hêja qurban dan. Li gdekcîhên cuda serkeftinên biçûk bi dest xistin.Lê ev gavên han gelek biçûk bûn û ji wanre rêxistineke bi hêz û serokekî ku karibeew ii hev bicivînin pêwîst bû. Tenê azadiyazagonên li ser kaxez têr nedikir; pêwîst bûku ev tdceve jiyanê jî. Lê ji wê jî girîngtirdiviyabû ku bibûna xwedî ax û mal, bibû-na xwedî jiyaneke têr û tijî.

Di civaka rejikên Amerîkayê de gelek se-rokên rejik ku dixwestin rejikan ji bindes-tiyê rizgar bikin derketine. Pirraniya wanhêviyê di jerê çekdariyê de didîtin û bi vîawayî dixwestin gdê xwe rizgar bikin. Evdîtin û bawerî di nav serok û rêxistinênwan de dubendiyên mezin derxistin û te-kojîna wan î azadî û wekheviyê bêtir dirêjkir. Kesên mîna Malcolm X ku bi dehheza-ran rejik xistibû bin tesîra xwe, ta çend sal

berî kujtina xwe jî di van dîtinan de bû.Lê Manîn Luther Kîng Jr ji destpêkê ve

li dijî jerê çekdarî û jîddetê bû. Li gorî ba-weriya wî, gavekî wiha xetereke mezin bû û

dikaribû bibûna sedemê bidawîhatina reji-kan. Ji xwe dewletê û rêxistinên nîjadperestjî ji wan gavekî wiha dipa. Ji bilî vê jî jîdde-tê dikaribû li ser tekojîna wan a ji bo azadîû wekheviyê tesîrên xerab bikira. Lewra jîKîng û hevalên xwe di salên 1950 û 60-ande geiê rejik seferberî mej û civînên dijî jerkirin. Bi mîlyonan mirov bejdarî mejênwekhevî û azadiyê bûn; zilm û zordariyê bimetodên bê-jîddet protesto kirin. Tekojînawî jî mîna tekojîna Mahatma Gandhî li ça-

96 Nûdem No: 18 Havln 1996

otobusan, sînema û dibistanan, nexwejxa-ne, dêr û xwaringehan ji hev cuda bûn. Bi

hev re sohbet kirin, bi hev re mayîn û rû-nijtin û her wiha bi destên hev girtin tabûbû. Rejik her tim bi çavên xerab, teral ûnepêbawer dihatin dîtin û bi çavekî biçûk-dîtî dihatin heqaretkirin.

Tevî vê jî yên ku ji rewjê ne razî bûn,spiyên rasîst bûn. Li gorî wan azadkirinarejikan jaj bû. Lewra jî pijtî jerê navxweyîû zagonên nû, ji hêla nîjadperestên sipî verêxistina KKK (Ku Klux Klan) hat damez-randin. Ev rêxistin jî mîna rêxistinên nîjad-perest ên çaraliyê cîhanê bi mezinbûn, çê-tirbûn û qewîbûna neteweyê xwe dipezinînû gdên din bi taybetî jî rejikan biçûk dihe-sibandin. Li gorî wan rejik hîn jî kole bûnû cîhê wan jî ji yên reng-spiyan cuda bû.Ger rejikekî bi yekî sipî re biketina sohbe-tê, bi destê yekî sipî bigirta yan jî li hemberwî derketina, lêdana yê rejik hetta kujtinawî jî serbest bû û ji bo vê kiiyarê jî tu kesênsipî nedahatin mahkemekirin. Rêxistina nî-jadperest KKK heta niha bi dehhezaran re-jik qetii kirine û vê tetota xwe hîn jî dido-mînin.

Lê li kur dibe bira bibe tade, zilm û zor-darî bi yek teherî berdewam nake. Nakoki-yên wisan, di nav civakê de dijîtî û reaksi-yonên mezin derdixin holê. Zilm û zordes-tî, bê jik bi xwe re tekojîn û berxwedanê jîdiwdidîne.

Li Amerîkayê jî ev rewj bi vî awayî meji-ya. Li gelek cîhên cuda kes û civakên ji hevdûr li dijî van zagon û neheqiyên bingehîn

derketin û di vê rê de bi sedan, bi hezaranmirovên qenc û hêja qurban dan. Li gdekcîhên cuda serkeftinên biçûk bi dest xistin.Lê ev gavên han gelek biçûk bûn û ji wanre rêxistineke bi hêz û serokekî ku karibeew ii hev bicivînin pêwîst bû. Tenê azadiyazagonên li ser kaxez têr nedikir; pêwîst bûku ev tdceve jiyanê jî. Lê ji wê jî girîngtirdiviyabû ku bibûna xwedî ax û mal, bibû-na xwedî jiyaneke têr û tijî.

Di civaka rejikên Amerîkayê de gelek se-rokên rejik ku dixwestin rejikan ji bindes-tiyê rizgar bikin derketine. Pirraniya wanhêviyê di jerê çekdariyê de didîtin û bi vîawayî dixwestin gdê xwe rizgar bikin. Evdîtin û bawerî di nav serok û rêxistinênwan de dubendiyên mezin derxistin û te-kojîna wan î azadî û wekheviyê bêtir dirêjkir. Kesên mîna Malcolm X ku bi dehheza-ran rejik xistibû bin tesîra xwe, ta çend sal

berî kujtina xwe jî di van dîtinan de bû.Lê Manîn Luther Kîng Jr ji destpêkê ve

li dijî jerê çekdarî û jîddetê bû. Li gorî ba-weriya wî, gavekî wiha xetereke mezin bû û

dikaribû bibûna sedemê bidawîhatina reji-kan. Ji xwe dewletê û rêxistinên nîjadperestjî ji wan gavekî wiha dipa. Ji bilî vê jî jîdde-tê dikaribû li ser tekojîna wan a ji bo azadîû wekheviyê tesîrên xerab bikira. Lewra jîKîng û hevalên xwe di salên 1950 û 60-ande geiê rejik seferberî mej û civînên dijî jerkirin. Bi mîlyonan mirov bejdarî mejênwekhevî û azadiyê bûn; zilm û zordariyê bimetodên bê-jîddet protesto kirin. Tekojînawî jî mîna tekojîna Mahatma Gandhî li ça-

96 Nûdem No: 18 Havln 1996

raiiyê cîhanê bda bû û mesajên hêja da ge-lên bindest.

Arionta, dhê bav û kalanMartîn di 15-yê çileya 1929-an de li Adanta-yê, bakurê Amerîkayê hat dinê. Bavê wîMartînê mezin rahibê dêrê bû û di nav re-jikan de mirovekî bi rûmat bû. Diya wîDeliya jî li cem maleke maldar karê paqiji-yê dikir. Di jiyana rejikên bindest de dêrroleke girîng dileyize. Dêr ji wan re bûyecîhê jîn û jahiyê, cîhê civîn û evîna biratî ûwekheviyê. Di nav dêrê de stranên jahî,evînî û olî ji hêla grûbên mûsîkî û bejdarêncivatê ve bi hesreta azadî û wekheviyê tênpêjkêjkirin. Rejikên azad (!) bi van stranênku hê di dema koletiyê de ji hêla bav û ka-lan ve, bi armanca sebir û semaxê, bi hesre-ta azadî û wekheviyê hatibûn gotin, dîrokêû toreyên xwe didan berdewamkirin.

Martînê biçûk jî mîna pirraniya zarokêndema xwe di nav vê civatê de mezin bû;stranên azadî, wekhevî û ajtiyê, wa'izêndenbêjû gotinxwej guhdar kir. Hîn di za-rokiya xwe de ji ber tesîra deng û gotinênwan î xwej, dixwest bibe wa'izekî baj. Nî-jadperestî hîn zarokekî biçûk bû, ew di bintesîra xwe de hijtibû. Malbatên zarokênhevalên wî yên sipî, hîn di zarokiya wan depêwendiyan wan qedexe kiribûn. Martînbê sûc bê sebeb ji hevalên xwe hatibû qe-tandin û pê gdek êjiya bû. Hevalên wî yênku timî bi hev re bi kêfxwejî dileyîstin, li

ser daxwaza dêûbavên xwe, xwe ji rejikandûr dikirin û hê ji zarokiya xwe ve fêrî fer-

qa (!) xwe û rejikan dibûri.Marrînê ku ji bavê xwe fêrî baweriya

wekheviyê bûbû, di zarokiya xwe de ii ba-jûrê wdêt ferqa nav rejik û spiyan dîtibû ûkiiyarên nîjadperest jiyabû. Wî bi çavênxwe didît û dijiya ku tûwaletên sipî û reji-kan ji hev cuda bûn; dît ku çawa li ser ca-mekanên xwaringeh, qehwexane û sînema-yan lewhayên "tenê ji do spiyan" hatibûndaleqandin. Çûyina wan î cîhên spiyan ênmîna pirtûkxane, park, dibistan û hwd qe-dexe bû. Her wiha cîhên rûnijtina wan jî jihev cuda bûn.

Ew sîstema ku di her gav û deqîkeyê de"biçûkbûna" wî, "kêmbûna" wî û netêrbû-na wî dianî ber çavên wî û bi her awayî ba-la wî dikijand, tesîreke mezin li ser wî kiri-bû. Ji dervayî îmkanan bû ku jiyaneke wisabi êj û bi elem wî û zarokên dema wî dibin tesîra xwe de nehijtina. Lê tesîrên êj ûelemê jê re bûn bazinên berxwedanê, mi-rovperweriyê û baweriyeke bi hêz. Ne dizarokiya xwe de, ne jî di xortaniya xwe de jizilm û zordariyê re serî xwar nekir. Hinekjî bi tesîra dêûbavê xwe, hîn di zarokiyaxwe de biryara berxwedan û tekojînê dabû.Dê ew jî mîna bavê xwe bibûna rahibekîwa'iz û li hember zilm û zoriyê, ji bo azadîû wekheviya gelê xwe tekojîn bida. Wisaxistibû serê xwe.

Bavê wî rahib Kîng, ne tenê wa'izekî çêû zana bû, ew her wiha di karê taciriyê de jîgdek jîr û bi serketî bû. Lewra jî ji hdaaborî ve, rewja malbata wî gelek xwej bû.Bê tirs bû û zilm û ji zordariyê re serî xwar


raiiyê cîhanê bda bû û mesajên hêja da ge-lên bindest.

Arionta, dhê bav û kalanMartîn di 15-yê çileya 1929-an de li Adanta-yê, bakurê Amerîkayê hat dinê. Bavê wîMartînê mezin rahibê dêrê bû û di nav re-jikan de mirovekî bi rûmat bû. Diya wîDeliya jî li cem maleke maldar karê paqiji-yê dikir. Di jiyana rejikên bindest de dêrroleke girîng dileyize. Dêr ji wan re bûyecîhê jîn û jahiyê, cîhê civîn û evîna biratî ûwekheviyê. Di nav dêrê de stranên jahî,evînî û olî ji hêla grûbên mûsîkî û bejdarêncivatê ve bi hesreta azadî û wekheviyê tênpêjkêjkirin. Rejikên azad (!) bi van stranênku hê di dema koletiyê de ji hêla bav û ka-lan ve, bi armanca sebir û semaxê, bi hesre-ta azadî û wekheviyê hatibûn gotin, dîrokêû toreyên xwe didan berdewamkirin.

Martînê biçûk jî mîna pirraniya zarokêndema xwe di nav vê civatê de mezin bû;stranên azadî, wekhevî û ajtiyê, wa'izêndenbêjû gotinxwej guhdar kir. Hîn di za-rokiya xwe de ji ber tesîra deng û gotinênwan î xwej, dixwest bibe wa'izekî baj. Nî-jadperestî hîn zarokekî biçûk bû, ew di bintesîra xwe de hijtibû. Malbatên zarokênhevalên wî yên sipî, hîn di zarokiya wan depêwendiyan wan qedexe kiribûn. Martînbê sûc bê sebeb ji hevalên xwe hatibû qe-tandin û pê gdek êjiya bû. Hevalên wî yênku timî bi hev re bi kêfxwejî dileyîstin, li

ser daxwaza dêûbavên xwe, xwe ji rejikandûr dikirin û hê ji zarokiya xwe ve fêrî fer-

qa (!) xwe û rejikan dibûri.Marrînê ku ji bavê xwe fêrî baweriya

wekheviyê bûbû, di zarokiya xwe de ii ba-jûrê wdêt ferqa nav rejik û spiyan dîtibû ûkiiyarên nîjadperest jiyabû. Wî bi çavênxwe didît û dijiya ku tûwaletên sipî û reji-kan ji hev cuda bûn; dît ku çawa li ser ca-mekanên xwaringeh, qehwexane û sînema-yan lewhayên "tenê ji do spiyan" hatibûndaleqandin. Çûyina wan î cîhên spiyan ênmîna pirtûkxane, park, dibistan û hwd qe-dexe bû. Her wiha cîhên rûnijtina wan jî jihev cuda bûn.

Ew sîstema ku di her gav û deqîkeyê de"biçûkbûna" wî, "kêmbûna" wî û netêrbû-na wî dianî ber çavên wî û bi her awayî ba-la wî dikijand, tesîreke mezin li ser wî kiri-bû. Ji dervayî îmkanan bû ku jiyaneke wisabi êj û bi elem wî û zarokên dema wî dibin tesîra xwe de nehijtina. Lê tesîrên êj ûelemê jê re bûn bazinên berxwedanê, mi-rovperweriyê û baweriyeke bi hêz. Ne dizarokiya xwe de, ne jî di xortaniya xwe de jizilm û zordariyê re serî xwar nekir. Hinekjî bi tesîra dêûbavê xwe, hîn di zarokiyaxwe de biryara berxwedan û tekojînê dabû.Dê ew jî mîna bavê xwe bibûna rahibekîwa'iz û li hember zilm û zoriyê, ji bo azadîû wekheviya gelê xwe tekojîn bida. Wisaxistibû serê xwe.

Bavê wî rahib Kîng, ne tenê wa'izekî çêû zana bû, ew her wiha di karê taciriyê de jîgdek jîr û bi serketî bû. Lewra jî ji hdaaborî ve, rewja malbata wî gelek xwej bû.Bê tirs bû û zilm û ji zordariyê re serî xwar


nedikir. Wî baj dizanibû bê nîjadperest jiserkeftin û pêjdeçûna rejikan çiqas nerihetdibûn.

Pirraniya civaka serdest, rejikan ji civakênedihesibandin û di her gavî de gotin û

kiiyarên bi heqaret li wan dikirin. Gotine-ke biçûkxistin û heqaretê jî "boy" e ku ji

mezin û zarokan tev re tê bikaranîn. Roje-kê polîs Martîn û bavê wî dide sekinandinû jê re "lawiko, ka cizdanê xwe yî ajotinênîjanî min bide" gotibû. Bav bi tiliya xweMartînê kurê xwe nîjanî polîs dabû û "tuvî zarokê han dibînî? Ew lawik e, ez zilamim" bersîv dabû.

Martîn ji vê bêxofiya bavê xwe re heyranmabû. Kêm kesan diwêrîbû ji polîsekî re

bersîveke wiha bida. Di gddt civîn û axaf-tinên bavê xwe de dîtibû ku bavê wî li

hember zilm û sitemkariyê çi difikire û jêfêrî gelek tijtan bûbû. Dê Martîn van goti-nên bavê xwe qet jibîr nekira:

"Qet firq nake ku dê ez di vê sîstemê deçend salan bijîm, lê ez wê tucarî qebûl na-kim û ta mirina xwe jî li dijî wê jer bi-kim!".

Di nav xire-cir û tejqeleyan de Martîn jîhêdî hêdî mezin dibe. Di 15 saliya xwe de li

însrîtuya Morehousê (Morehouse College)sê sal berî temenê xwe dest bi xwendinêkir. Xwendegeha wî, di nav ên rejikan deyek ji yên herî bajtirîn bû. Li cihekî wihaxwendin ji bo rejikekî, serbilindahiyekemezin bû.

Bavê wî dixwest ku kurê wî jî di riya ba-vê xwe de bimeje û bibe rahib. Lê Martîn

dixwest bibe doktor an jî ewûqat; bi vîawayî dê bêtir alîkariya gelê xwe bikira.Midûrê xwendegehê ku ew bi xwe jî rahibbû, di dersên xwe de cîhekî girîng dida dê-rê û li gorî wî pêwîst bû ku dêr, di civakêde roleke girantir bilîze. Zanebûn û axafti-nên wî, tesîreke mezin li ser Martîn kirin ûfikrên wî dan guhartin. Êdî hatibû wê ba-weriyê ku rahibekî baj û zana, dikaribû ji

sed doktor û ewûqatan bêtir feyde bide ci-

vakê.Çaxê vê fikra xwe pêjkêjî bavê xwe kir,

bavê wî pê gdek kêfxwej bû; hima li dêraxwe cîh da kurê xwe. Martîn di 17 saliyaxwe de, cara yekem di dêra bavê xwe de,dest bi karê rahibiyê kir û ji civakê re axaf-

tin kir. Wî axaftina xwe bi serfirazî pêk anîû pijt re li dêrê bû cîgirê bavê xwe. Lê ji hê-la din ve pêwîst bû ku Martîn xwendinaxwe bidomîne. Lewra jî qeyda xwe li

Pennsylvania, li xwendegeha Crozer Semy-naiyeyê çêkir. Martîn hem li dibistanê dix-wend û hem jî di wextê xwe yî vala de li serteolojî û filosofiyê lêkolîn dikir û di van ba-betan de berhemên girîng dixwend.

Fîlosofê mezin Heniy Thoreau ku bi sa-lan li hember koledariyê tekojîn dabû û jibo bidawîanîna wê berhemên hêja amadekiribû, li ser Manînê ciwan tesîreke mezinkir. Ji ber dewletê rê dida koletiyê, HenryThoreau weke protesto, zikatê nedabûdewletê û ji ber vî sedemî jî ketibû zinda-nan.

Lê yê ku bi giranî li ser wî tesîr kir û ditekojîna gelê rejik de da fikirindin Mahat-


nedikir. Wî baj dizanibû bê nîjadperest jiserkeftin û pêjdeçûna rejikan çiqas nerihetdibûn.

Pirraniya civaka serdest, rejikan ji civakênedihesibandin û di her gavî de gotin û

kiiyarên bi heqaret li wan dikirin. Gotine-ke biçûkxistin û heqaretê jî "boy" e ku ji

mezin û zarokan tev re tê bikaranîn. Roje-kê polîs Martîn û bavê wî dide sekinandinû jê re "lawiko, ka cizdanê xwe yî ajotinênîjanî min bide" gotibû. Bav bi tiliya xweMartînê kurê xwe nîjanî polîs dabû û "tuvî zarokê han dibînî? Ew lawik e, ez zilamim" bersîv dabû.

Martîn ji vê bêxofiya bavê xwe re heyranmabû. Kêm kesan diwêrîbû ji polîsekî re

bersîveke wiha bida. Di gddt civîn û axaf-tinên bavê xwe de dîtibû ku bavê wî li

hember zilm û sitemkariyê çi difikire û jêfêrî gelek tijtan bûbû. Dê Martîn van goti-nên bavê xwe qet jibîr nekira:

"Qet firq nake ku dê ez di vê sîstemê deçend salan bijîm, lê ez wê tucarî qebûl na-kim û ta mirina xwe jî li dijî wê jer bi-kim!".

Di nav xire-cir û tejqeleyan de Martîn jîhêdî hêdî mezin dibe. Di 15 saliya xwe de li

însrîtuya Morehousê (Morehouse College)sê sal berî temenê xwe dest bi xwendinêkir. Xwendegeha wî, di nav ên rejikan deyek ji yên herî bajtirîn bû. Li cihekî wihaxwendin ji bo rejikekî, serbilindahiyekemezin bû.

Bavê wî dixwest ku kurê wî jî di riya ba-vê xwe de bimeje û bibe rahib. Lê Martîn

dixwest bibe doktor an jî ewûqat; bi vîawayî dê bêtir alîkariya gelê xwe bikira.Midûrê xwendegehê ku ew bi xwe jî rahibbû, di dersên xwe de cîhekî girîng dida dê-rê û li gorî wî pêwîst bû ku dêr, di civakêde roleke girantir bilîze. Zanebûn û axafti-nên wî, tesîreke mezin li ser Martîn kirin ûfikrên wî dan guhartin. Êdî hatibû wê ba-weriyê ku rahibekî baj û zana, dikaribû ji

sed doktor û ewûqatan bêtir feyde bide ci-

vakê.Çaxê vê fikra xwe pêjkêjî bavê xwe kir,

bavê wî pê gdek kêfxwej bû; hima li dêraxwe cîh da kurê xwe. Martîn di 17 saliyaxwe de, cara yekem di dêra bavê xwe de,dest bi karê rahibiyê kir û ji civakê re axaf-

tin kir. Wî axaftina xwe bi serfirazî pêk anîû pijt re li dêrê bû cîgirê bavê xwe. Lê ji hê-la din ve pêwîst bû ku Martîn xwendinaxwe bidomîne. Lewra jî qeyda xwe li

Pennsylvania, li xwendegeha Crozer Semy-naiyeyê çêkir. Martîn hem li dibistanê dix-wend û hem jî di wextê xwe yî vala de li serteolojî û filosofiyê lêkolîn dikir û di van ba-betan de berhemên girîng dixwend.

Fîlosofê mezin Heniy Thoreau ku bi sa-lan li hember koledariyê tekojîn dabû û jibo bidawîanîna wê berhemên hêja amadekiribû, li ser Manînê ciwan tesîreke mezinkir. Ji ber dewletê rê dida koletiyê, HenryThoreau weke protesto, zikatê nedabûdewletê û ji ber vî sedemî jî ketibû zinda-nan.

Lê yê ku bi giranî li ser wî tesîr kir û ditekojîna gelê rejik de da fikirindin Mahat-


ma Gandhî bû. Fîlosofiya Gandhî, ya li serprensîbê bê-jîddet û xebata bêxof ku xwebi baweriya gdê xwe ve yekpare kiribû ûgd ii hember hêzên îngîlîzî yên Iejkerî û si-

yasî seferber kiribû, ditîneke pîroz bû li go-ra Martîn. Gelên HindîStanê bi saian li dijîkolonyalîzma împaiatoriya îngîlîstanê pro-testoyên mezin pêk anîbûn û li hemberîdareya biyanî, nerazîbûna xwe diyar kiri-bûn.

Gandhî ejkere diyar kiribû heke gel ji borizgarî û azadiya xwe amadeyî mirinê bûnajî, çi dibû bira bibûna lê divê ji bo wê tukes nehatina kujtin. Pirr girîng bû ku artê-ja rizgariyê lekeya qed û xwînê neanîna serxwe. Martîn hêdî hêdî dihat ser wê baweri-yê ku gava gdên Hindîstanê di vê rê de bi-serketibûn, ev yek dikaribû li Amerîkayê jîbigihîjtina armanca xwe.

Nameya Gandhî û tesîra dîtinên wîBerî ku Martîn were dinyayê, hinek rejikênamerîkî di saia 1929-an de Mahatma Gand-hî ziyaret kiribûn û li ser pêjeroja rejikênbindest û gelên Hindîstanê ketibûn sohbe-teke dirêj. Gandhî di nameya xwe ya ku disala 1929-an de di kovara "Crisis" de hatibûwejandin mesajeke wiha jandibû:

"Bira 12 mîlyon rejikên Amerîkayê bi berxwe nekevin ku ew nebîçirkên koleyan in.Koletî ne jerm e, lê koledarî jermekariyaherî mezin e. Em guh nedin jerm û jerefadîrokî, lê ji dêliva wê ve bifikirin ku pêjerojli pêjiya me ye; pêjeroja rastî, birûmetî ûtêt-evînî..." (Martîn Luther Kîng Jr.- r.13)

Pijtî ku ev mesaja Gandhî li Amerîkayêbela bû, bi hezaran rejikên AmerîkayêGandhî ziyaret kirin û jê fêrî fikir û rama-nên nû bûn. Di van sohbetan de Gandhî jicivatê re wiha digot: "Bdkî jî ev gavê teko-jîna prensîbên bê-jîddet bi riya rejikênbindest bikemile û ii cîhanê bda bibe."

Martînê ku di vê dema gotinên Gandhîde jej salî bû, 21 jej sal jûnde vê hêviyê li

Amerîkaya Yekbûyî bicîh anî û bû hêviyabi mîlyonan mirovên bindest û bdengaz.Kîng miiovekî pirr jîr û zana bû; wî ji dîti-nên Gandhî gelek fêde girt lê ew kopya ne-kir. Wî dîtinên Gandhî li gora jertên wela-tê xwe û bi taybetî jî li gora toreyên rejikanku hêz da civakê û toreyên olî, bi hostetîguhart û di vî awayî de bi ser ket.

Lê Martîn ne bi tenê Gandhî xwend; wîdi deiheqa fîlosofên curbecur de lêkolîn kirû berhemên wan xwend. Ew vê xebata xwewiha tîne ziman:

"Di nav van salên navîn de min fîlosofiya"eksîstentîalîzm"ê nas kir. Min fîlosofênmîna Kierkegaard û Nîetzsche xwend ûpijt re jî derbasî Jasper, Heîdegger û Saitrebûm ." (Navê rê bê-jîddet e, r.162-63)

Ew li set Gandhî û naskirina dîtinên wîjî wiha jirove dike:

"Dema min jiyan û xebata MahatmaGandhî nas kir, rewja min guhirî. Çaxêmin nivîsên wî xwend, ez bi giranî di bintesîra wî de û tekojîna wî ya bê-jîddet demam. Dîtina Gandhî ya di derheqa satyag-raha (satya=rastî ku bi evîniyê re hevbeş e,graha=bihêzî; satyagraha bi maneya evînhê-

Nîtdem No: 18 Havîn 199« 99

ma Gandhî bû. Fîlosofiya Gandhî, ya li serprensîbê bê-jîddet û xebata bêxof ku xwebi baweriya gdê xwe ve yekpare kiribû ûgd ii hember hêzên îngîlîzî yên Iejkerî û si-

yasî seferber kiribû, ditîneke pîroz bû li go-ra Martîn. Gelên HindîStanê bi saian li dijîkolonyalîzma împaiatoriya îngîlîstanê pro-testoyên mezin pêk anîbûn û li hemberîdareya biyanî, nerazîbûna xwe diyar kiri-bûn.

Gandhî ejkere diyar kiribû heke gel ji borizgarî û azadiya xwe amadeyî mirinê bûnajî, çi dibû bira bibûna lê divê ji bo wê tukes nehatina kujtin. Pirr girîng bû ku artê-ja rizgariyê lekeya qed û xwînê neanîna serxwe. Martîn hêdî hêdî dihat ser wê baweri-yê ku gava gdên Hindîstanê di vê rê de bi-serketibûn, ev yek dikaribû li Amerîkayê jîbigihîjtina armanca xwe.

Nameya Gandhî û tesîra dîtinên wîBerî ku Martîn were dinyayê, hinek rejikênamerîkî di saia 1929-an de Mahatma Gand-hî ziyaret kiribûn û li ser pêjeroja rejikênbindest û gelên Hindîstanê ketibûn sohbe-teke dirêj. Gandhî di nameya xwe ya ku disala 1929-an de di kovara "Crisis" de hatibûwejandin mesajeke wiha jandibû:

"Bira 12 mîlyon rejikên Amerîkayê bi berxwe nekevin ku ew nebîçirkên koleyan in.Koletî ne jerm e, lê koledarî jermekariyaherî mezin e. Em guh nedin jerm û jerefadîrokî, lê ji dêliva wê ve bifikirin ku pêjerojli pêjiya me ye; pêjeroja rastî, birûmetî ûtêt-evînî..." (Martîn Luther Kîng Jr.- r.13)

Pijtî ku ev mesaja Gandhî li Amerîkayêbela bû, bi hezaran rejikên AmerîkayêGandhî ziyaret kirin û jê fêrî fikir û rama-nên nû bûn. Di van sohbetan de Gandhî jicivatê re wiha digot: "Bdkî jî ev gavê teko-jîna prensîbên bê-jîddet bi riya rejikênbindest bikemile û ii cîhanê bda bibe."

Martînê ku di vê dema gotinên Gandhîde jej salî bû, 21 jej sal jûnde vê hêviyê li

Amerîkaya Yekbûyî bicîh anî û bû hêviyabi mîlyonan mirovên bindest û bdengaz.Kîng miiovekî pirr jîr û zana bû; wî ji dîti-nên Gandhî gelek fêde girt lê ew kopya ne-kir. Wî dîtinên Gandhî li gora jertên wela-tê xwe û bi taybetî jî li gora toreyên rejikanku hêz da civakê û toreyên olî, bi hostetîguhart û di vî awayî de bi ser ket.

Lê Martîn ne bi tenê Gandhî xwend; wîdi deiheqa fîlosofên curbecur de lêkolîn kirû berhemên wan xwend. Ew vê xebata xwewiha tîne ziman:

"Di nav van salên navîn de min fîlosofiya"eksîstentîalîzm"ê nas kir. Min fîlosofênmîna Kierkegaard û Nîetzsche xwend ûpijt re jî derbasî Jasper, Heîdegger û Saitrebûm ." (Navê rê bê-jîddet e, r.162-63)

Ew li set Gandhî û naskirina dîtinên wîjî wiha jirove dike:

"Dema min jiyan û xebata MahatmaGandhî nas kir, rewja min guhirî. Çaxêmin nivîsên wî xwend, ez bi giranî di bintesîra wî de û tekojîna wî ya bê-jîddet demam. Dîtina Gandhî ya di derheqa satyag-raha (satya=rastî ku bi evîniyê re hevbeş e,graha=bihêzî; satyagraha bi maneya evînhê-

Nîtdem No: 18 Havîn 199« 99

zî yan jî rastehêzî tê bikaranîn.) yê de ji

min re bû dîtineke bingehîn. Ez di fdsefe-ya Gandhî de çiqas kûr bûm, jikên min diderheqa bihêzbûna evînê de kêm bû... Minfahm kir ku metoda Gandhî bi riya bê-jîd-detê yek ji wan çekên herî bi hêz e ku gdênbindest di riya tekojîna azadiya xwe de bi-karbînin. Ez di vê demê de gihîjtim dîtin ûbaweriyeke înteilektulî û di vê nuqteyê debeyî fikreke bi biiyar, di rewjeke rastiya ci-

vakî de min dest bi organîzekirina tekojînêkir." (r.165)

Martîn di derheqa serkeftinê de hatibûwê baweriyê ku ji bo bicîhanîna bernameyatekojînê çend normên girîng pêwîst bûn:Têgihîjtina xebata bi aheng ku xebat û har-moniya civakê, pêjkeftin û bicîhanîna bir-yarên civakê yên girîng himêz dikir; welat-parêziyeke rengîn ku rewja civakê ya nihared dikir û wekhevî û lihevkirina nav nete-weyan û ji bo serkeftina vê jî kar û xebatênhêja, ji bo guhartinên civakî gav bi gav xe-bat (xwendin, lêkolînkirin, ejkerekirin ûpêjkêjkirina karên serkeftî, baweriya olî ûhwd).

Pijtî ku Martîn di sala 1948-an de xwen-degeha sosyolojiyê tewa kir, li xwendegehaCrozer Semynaiy li Pennsylvanyayê dest bixwendina teolojiyê kir. Sê sal jûnde di navjagirtên herî jîr de vê xwendegehê jî xelas

kir û li Unîversîteya Bostonê xwendinaxwe berdewam kir. Wî ji hêlekê ve di bejafdsefeyê de doktora xwe dida û ji hêla dinve jî beşdarî kurên felsefeya olî dibû û li serhîndûîzmê, shîntoîzmê, îslamiyetê û xirîsti-

yaniyê lêkolîn dikir.Martîn bi qenala hevalekî xwe jagirteke

konservatuara New Englendê nas dike ûew dibin heval. Correta Scoot keçeke be-dew û jîr bû; xwedî biiyar û karekterekepaqij bû. Her du chvan demeke dirêj bihev re digerin û hev baj nas dikin. Martînbi her awayî ji vê keça jîr û bedew hez dikeû van hîssên xwe jê re jî diyar dike. Lê hez-kirina wî ne yek alî ye; Correta jî ji Martînhez dike û pêjneyar wî yî zewacê qebûl di-ke.

Martîn û Correta di 18-yê hezîrana sala1953-an de di zewicin. Pijtî ku herduyan jîli xwendegehên Bostonê salên xwe yên da-wî kuta kirin, Martîn xwest dest bi kar bi-ke. Dilê wî dixwest li xwendegehê dersênteolojiyê bide, lê hijê wî bi karê rahibiyê vebû.

Çaxê Martîn di sala 1955-an de bû dokto-tê teolojiyê û dîplomeya xwe ji Unîversîte-ya Bostonê gin, jina wî Correta jî zarokawan î yekem Yolandayê bi zarû bû. Pijtîwê, sê zarokên din jî ji wan re hatin dinê.

Di 1954-an de dadgeha bilind biiyar da-bû ku her hevwdatiyê Amerîkayê -çi rej çi

sipî- li hember qanûnan wekhev bin. Qa-nûnên nû bi vê biiyarê re, îmkanên riyawekheviyê vekiribû. Li gora van biiyaran,dubendiya nav rejik û spiyan ji holê radi-bû; li xwendegehan herkes weke hev bû ûîmkan li pêjiya tu kesan nedihat ginin.Wekî din rejikan dikaribûn rayên xwe jîbikarbînin.

Lê ev biryarên dadgehê neketin jiyanê. Li


zî yan jî rastehêzî tê bikaranîn.) yê de ji

min re bû dîtineke bingehîn. Ez di fdsefe-ya Gandhî de çiqas kûr bûm, jikên min diderheqa bihêzbûna evînê de kêm bû... Minfahm kir ku metoda Gandhî bi riya bê-jîd-detê yek ji wan çekên herî bi hêz e ku gdênbindest di riya tekojîna azadiya xwe de bi-karbînin. Ez di vê demê de gihîjtim dîtin ûbaweriyeke înteilektulî û di vê nuqteyê debeyî fikreke bi biiyar, di rewjeke rastiya ci-

vakî de min dest bi organîzekirina tekojînêkir." (r.165)

Martîn di derheqa serkeftinê de hatibûwê baweriyê ku ji bo bicîhanîna bernameyatekojînê çend normên girîng pêwîst bûn:Têgihîjtina xebata bi aheng ku xebat û har-moniya civakê, pêjkeftin û bicîhanîna bir-yarên civakê yên girîng himêz dikir; welat-parêziyeke rengîn ku rewja civakê ya nihared dikir û wekhevî û lihevkirina nav nete-weyan û ji bo serkeftina vê jî kar û xebatênhêja, ji bo guhartinên civakî gav bi gav xe-bat (xwendin, lêkolînkirin, ejkerekirin ûpêjkêjkirina karên serkeftî, baweriya olî ûhwd).

Pijtî ku Martîn di sala 1948-an de xwen-degeha sosyolojiyê tewa kir, li xwendegehaCrozer Semynaiy li Pennsylvanyayê dest bixwendina teolojiyê kir. Sê sal jûnde di navjagirtên herî jîr de vê xwendegehê jî xelas

kir û li Unîversîteya Bostonê xwendinaxwe berdewam kir. Wî ji hêlekê ve di bejafdsefeyê de doktora xwe dida û ji hêla dinve jî beşdarî kurên felsefeya olî dibû û li serhîndûîzmê, shîntoîzmê, îslamiyetê û xirîsti-

yaniyê lêkolîn dikir.Martîn bi qenala hevalekî xwe jagirteke

konservatuara New Englendê nas dike ûew dibin heval. Correta Scoot keçeke be-dew û jîr bû; xwedî biiyar û karekterekepaqij bû. Her du chvan demeke dirêj bihev re digerin û hev baj nas dikin. Martînbi her awayî ji vê keça jîr û bedew hez dikeû van hîssên xwe jê re jî diyar dike. Lê hez-kirina wî ne yek alî ye; Correta jî ji Martînhez dike û pêjneyar wî yî zewacê qebûl di-ke.

Martîn û Correta di 18-yê hezîrana sala1953-an de di zewicin. Pijtî ku herduyan jîli xwendegehên Bostonê salên xwe yên da-wî kuta kirin, Martîn xwest dest bi kar bi-ke. Dilê wî dixwest li xwendegehê dersênteolojiyê bide, lê hijê wî bi karê rahibiyê vebû.

Çaxê Martîn di sala 1955-an de bû dokto-tê teolojiyê û dîplomeya xwe ji Unîversîte-ya Bostonê gin, jina wî Correta jî zarokawan î yekem Yolandayê bi zarû bû. Pijtîwê, sê zarokên din jî ji wan re hatin dinê.

Di 1954-an de dadgeha bilind biiyar da-bû ku her hevwdatiyê Amerîkayê -çi rej çi

sipî- li hember qanûnan wekhev bin. Qa-nûnên nû bi vê biiyarê re, îmkanên riyawekheviyê vekiribû. Li gora van biiyaran,dubendiya nav rejik û spiyan ji holê radi-bû; li xwendegehan herkes weke hev bû ûîmkan li pêjiya tu kesan nedihat ginin.Wekî din rejikan dikaribûn rayên xwe jîbikarbînin.

Lê ev biryarên dadgehê neketin jiyanê. Li


gora qanûnan, mafê rejikan weke yên dinhebû lê di pratîkê de gelek astengî derdike-tin pêjiya wan. Astengiyeke herî girîng ewbû ku ji bo ray bikaranînê, rejikan mecbûrîceribandina xwendin û nivîsandinê dikir.Astengiyeke din jî daxwaza heqê kartê hii-bijartinê bû. Her wiha kesên daxwaza wek-heviyê dikirin an jî rayên xwe dixebitandin,ji karên xwe yên herî erzan û sivik jî dibûn.Weke numûne; ii bajarê Montgomery zê-deyî çil hezar rayên rejikan hebûn, lê ji vanbi tenê du hezar hatibûn nivîsandin.

Tirs û bindestiya salan tesîreke giran li

ser gelê rejik hijtibû. Ji bo tijtên gelek bi-çûk jî dengê xwe dernedixistin û ji qederaxwe razîbûn. Ji bo ku li jiyanê bimînin û ji

karên xwe yên kêm-pere neyên avêtin, bê-dengmayin riya herî çêtir dixwiya. Martînvê bêdengmayin û xofa wan bi çavên xwedît; dît bê ew çawa xwe di malên xwe devedijêrin û ji neheqiyan re serî datînin. Lêqenaeta wî vekirî bû; ew baj bi ber ketibûger mirov bixwaze ji bindestî û koletiyê riz-gar bibe, pêwîst e meriv serî hilde û nerazî-bûna xwe ejkere diyar bike.

Bûyera Rosa Parlcs û çirislcên pêşîKeça terzî Rosa Parks rojekê ji karê xwe li

otobusê siwar dibe daku here mal. Ew diorta otobusê de cîhekî vala dibîne û li wirrûdinê. Weke usûl ger yekî/yeke sipî li cî-hekî pêj an jî di navîn de rûnê, pêwîst bûhemû rejik dev ji cîhên xwe berdana û bi-çûna dawiya otobusê. Çaxê wê rojê yekî si-pî bêcîh dimîne, jifêr ji Rosa û sê reşikên

din daxwaz dike ku tev ji cîhên xwe rabin ûrê bidin mêrikê sipî. Her sê hevalên wê jidewsa xwe radibin û diçin li dawiya otobu-sê dirûnin iê Rosa deng nabe xwe û ji dew-sa xwe narabe. Şifêr careke din bi hêrs bangdike û "ger tu ji dewsa xwe ranebî, ez dê jipoiîs re bêjim bira te têxin hepsê" dibêje.

Lê Rosa westiyayî bû û riya wê dûr bû.Her wiha ji sîstemê jî êdî westiya bû. Den-gê jifêr qet nebir xwe û ji jûna xwe ranebû.Çaxê polîs hat û jê pirsî ka ew çima ji cîhêxwe nerabûya, "min pêwîst nedît ku ez ra-bim" Rosa bersîv da û ji polîs piisî: "Hunçima me wisan piçûk dibînin û tade li medikin?" Polîs jaj ma; bersîva wî "ez jî niza-nim, lê qanûn wiha ye; divê ez te bibim qe-reqole bu.

Rosaya reben kete hepsê û ji karê xwebû, lê ev bûyer di nav gel de bela bû û bal-kêjiyeke mezin kijand ser xwe. Ên ku wêdinasîn, dizanibûn bê ew çiqas qenc û bêzerar bû. Gd gihîjt wê baweriyê ku pijtgi-riya Rosa Parks pêwîst e. Martîn û hevalênxwe di vê bûyerê de ronahiyeke zeial dîtinû xwestin jê îstîfade bikin. Rejikên jarezebi pêjniyariya Martîn biryar dan ku otobu-san bi awayê boykotê protesto bikin.

Boykota rêwingîtiya otobusan, di rojapêjîn de bi awayekî bêdeng mejiya û bi ar-manca protestokirina sîstema civakî kete ji-yanê. Rosa bi jiklekî pasîf û tênegihîjtî destpê kiribû lê niha bûyer mezin bûbû. Wê dijiyana gdê rejik de pergaleke nû vekir, hêzû qewet û her wiha hêvî û baweriyên nûjenda wan. Êdî agir pê ketibû, tenê diviya ku


gora qanûnan, mafê rejikan weke yên dinhebû lê di pratîkê de gelek astengî derdike-tin pêjiya wan. Astengiyeke herî girîng ewbû ku ji bo ray bikaranînê, rejikan mecbûrîceribandina xwendin û nivîsandinê dikir.Astengiyeke din jî daxwaza heqê kartê hii-bijartinê bû. Her wiha kesên daxwaza wek-heviyê dikirin an jî rayên xwe dixebitandin,ji karên xwe yên herî erzan û sivik jî dibûn.Weke numûne; ii bajarê Montgomery zê-deyî çil hezar rayên rejikan hebûn, lê ji vanbi tenê du hezar hatibûn nivîsandin.

Tirs û bindestiya salan tesîreke giran li

ser gelê rejik hijtibû. Ji bo tijtên gelek bi-çûk jî dengê xwe dernedixistin û ji qederaxwe razîbûn. Ji bo ku li jiyanê bimînin û ji

karên xwe yên kêm-pere neyên avêtin, bê-dengmayin riya herî çêtir dixwiya. Martînvê bêdengmayin û xofa wan bi çavên xwedît; dît bê ew çawa xwe di malên xwe devedijêrin û ji neheqiyan re serî datînin. Lêqenaeta wî vekirî bû; ew baj bi ber ketibûger mirov bixwaze ji bindestî û koletiyê riz-gar bibe, pêwîst e meriv serî hilde û nerazî-bûna xwe ejkere diyar bike.

Bûyera Rosa Parlcs û çirislcên pêşîKeça terzî Rosa Parks rojekê ji karê xwe li

otobusê siwar dibe daku here mal. Ew diorta otobusê de cîhekî vala dibîne û li wirrûdinê. Weke usûl ger yekî/yeke sipî li cî-hekî pêj an jî di navîn de rûnê, pêwîst bûhemû rejik dev ji cîhên xwe berdana û bi-çûna dawiya otobusê. Çaxê wê rojê yekî si-pî bêcîh dimîne, jifêr ji Rosa û sê reşikên

din daxwaz dike ku tev ji cîhên xwe rabin ûrê bidin mêrikê sipî. Her sê hevalên wê jidewsa xwe radibin û diçin li dawiya otobu-sê dirûnin iê Rosa deng nabe xwe û ji dew-sa xwe narabe. Şifêr careke din bi hêrs bangdike û "ger tu ji dewsa xwe ranebî, ez dê jipoiîs re bêjim bira te têxin hepsê" dibêje.

Lê Rosa westiyayî bû û riya wê dûr bû.Her wiha ji sîstemê jî êdî westiya bû. Den-gê jifêr qet nebir xwe û ji jûna xwe ranebû.Çaxê polîs hat û jê pirsî ka ew çima ji cîhêxwe nerabûya, "min pêwîst nedît ku ez ra-bim" Rosa bersîv da û ji polîs piisî: "Hunçima me wisan piçûk dibînin û tade li medikin?" Polîs jaj ma; bersîva wî "ez jî niza-nim, lê qanûn wiha ye; divê ez te bibim qe-reqole bu.

Rosaya reben kete hepsê û ji karê xwebû, lê ev bûyer di nav gel de bela bû û bal-kêjiyeke mezin kijand ser xwe. Ên ku wêdinasîn, dizanibûn bê ew çiqas qenc û bêzerar bû. Gd gihîjt wê baweriyê ku pijtgi-riya Rosa Parks pêwîst e. Martîn û hevalênxwe di vê bûyerê de ronahiyeke zeial dîtinû xwestin jê îstîfade bikin. Rejikên jarezebi pêjniyariya Martîn biryar dan ku otobu-san bi awayê boykotê protesto bikin.

Boykota rêwingîtiya otobusan, di rojapêjîn de bi awayekî bêdeng mejiya û bi ar-manca protestokirina sîstema civakî kete ji-yanê. Rosa bi jiklekî pasîf û tênegihîjtî destpê kiribû lê niha bûyer mezin bûbû. Wê dijiyana gdê rejik de pergaleke nû vekir, hêzû qewet û her wiha hêvî û baweriyên nûjenda wan. Êdî agir pê ketibû, tenê diviya ku


xurttir bibe.Roja din di civîna ji bo karên pêjerojê de

Martînê 26 salî weke serokê îdareya boyko-tê hat hilbijartin. Biryara yekemîn a kuMartîn û hevalên xwe girtin, civîneke bi re-jikan re bû. Di vê civînê de nêzî çar hezarkes bejdar bûn. Polîs dora civînê bi herawayî zeft kiribû û li hêviya derketina jere-kî mezin bû. Martîn di axaftina xwe de li

ser rewja rejikan rawestiya û di vê rewja gi-ran de yekîtî û hevkariya wan anî zimên.Wî di nav civateke bi vî awayî de yekemcar axaftin kir lê mîna pêjevanekî bijare ke-te nav dilê gel.

Protestoya rejikan a pêjîn ne bi tenê po-lîs û karbidestên Montgomeriyê aciz kiri-bû, lê her wiha spiyên nîjadperest jî nerihetkiribû. Nîjadperestan dest bi êrîjên xweyên li hember rejikan kiribûn lê polîs den-gê xwe dernedixist. Di ser de jî polîs Mar-tîn û pêjevanên din ê boykotê xistin hepsê.

Nîjadperestên har û dîn tevî çekên xweêrîjan dibiiin ser malên rejikan û malênwan dijewitandin. Di vê demê de malaMartîn jî bombekirin lê bi tesadufî kes li

malê tune bû. Ji ber van êrîj û jîddeta rasîs-

tan, rejikan jî çekê hilgirtin û xwe amadeyîjer kirin. Polîs û karbidestên bajêr ji vêrewjê tirsiyan û xwestin bi awayekî pêjiyavê bigrin. Martîn bi jid li hember jer û jîd-detê derket. Li gorî wî rewj bi jîddetê ne-duguhirî û pêwîst bû ku jîddet bi hezkirinêbihatina rawestandinê.

Bi vî awayî Martîn jerekî giran da rawes-tandin. Lê boykot û protestoyên rejikan bi

awayekî bê-jîddet di domandin. DadgehaBiiind a Amerîkaya Yekbûyî biryar da kuzagonên eyaleta Alabamayê yên ku li dijîrqikan bûn, li hember zagonên bingehînên Amerîkaya Yekbûyî sûcekî mezin kirine.Martîn û bi mîlyonan rejikên Amerîkayê,bi vê biryarê zafera xwe yî yekemîn bi destxistibûn. Lê ev tenê destpêk bû, hê riyawan gelek dirêj bû û pêwîst bû di vê riyarast de tekojîna xwe bidomînin.

Dijberiya şîddetêMartîn bi her awayî li dijî jîddetê bû vê nê-rîna xwe bi her minasebetê dianî ziman.Wî dizanîbû ku jîddet, jîddetê tîne û mi-rov bi vê teherê nagêje armanca xwe:

"Gelek ji me hene ku li hember van zorîû neheqiyên çaralî pirr diêjin û gelek acizdibin; ew dixwazin li hember dijmin bi jîd-detê, bi kerb û nefretê jer bikin. Şîddet di-kare tenê serkeftinên rojane pêk bîne. Şîd-det bi xwe re gdek pirsgirikên nû tîne û li

hember ajtiyê astengiyeke mezin e. Ez bajdizanim ku ger em li gora hîssên xwe bi-mejin û bixwazin van hîssên xwe bi riyajîddetê têxin jiyanê û bi vî awayî ji bo aza-diyê jer bikin, wê zarokên me yên neçêbûyîdi vê riya nefretê de mezin bibin û wê ev

mîrate ji wan re bibe kaoseke bêdawî."(Kîng- Navê rê bê-jîddet e r.14)

Martîn di vê pirtûka xwe (Navê rê bê-jîddet e) de van dîtinên xwe hîn bêtir vedi-ke û wiha dibêje:

"Ji bo xebata azadiyê, riyeke din ji me revekiri ye; tekojîna bê-jîddet ku rastiyê bi


xurttir bibe.Roja din di civîna ji bo karên pêjerojê de

Martînê 26 salî weke serokê îdareya boyko-tê hat hilbijartin. Biryara yekemîn a kuMartîn û hevalên xwe girtin, civîneke bi re-jikan re bû. Di vê civînê de nêzî çar hezarkes bejdar bûn. Polîs dora civînê bi herawayî zeft kiribû û li hêviya derketina jere-kî mezin bû. Martîn di axaftina xwe de li

ser rewja rejikan rawestiya û di vê rewja gi-ran de yekîtî û hevkariya wan anî zimên.Wî di nav civateke bi vî awayî de yekemcar axaftin kir lê mîna pêjevanekî bijare ke-te nav dilê gel.

Protestoya rejikan a pêjîn ne bi tenê po-lîs û karbidestên Montgomeriyê aciz kiri-bû, lê her wiha spiyên nîjadperest jî nerihetkiribû. Nîjadperestan dest bi êrîjên xweyên li hember rejikan kiribûn lê polîs den-gê xwe dernedixist. Di ser de jî polîs Mar-tîn û pêjevanên din ê boykotê xistin hepsê.

Nîjadperestên har û dîn tevî çekên xweêrîjan dibiiin ser malên rejikan û malênwan dijewitandin. Di vê demê de malaMartîn jî bombekirin lê bi tesadufî kes li

malê tune bû. Ji ber van êrîj û jîddeta rasîs-

tan, rejikan jî çekê hilgirtin û xwe amadeyîjer kirin. Polîs û karbidestên bajêr ji vêrewjê tirsiyan û xwestin bi awayekî pêjiyavê bigrin. Martîn bi jid li hember jer û jîd-detê derket. Li gorî wî rewj bi jîddetê ne-duguhirî û pêwîst bû ku jîddet bi hezkirinêbihatina rawestandinê.

Bi vî awayî Martîn jerekî giran da rawes-tandin. Lê boykot û protestoyên rejikan bi

awayekî bê-jîddet di domandin. DadgehaBiiind a Amerîkaya Yekbûyî biryar da kuzagonên eyaleta Alabamayê yên ku li dijîrqikan bûn, li hember zagonên bingehînên Amerîkaya Yekbûyî sûcekî mezin kirine.Martîn û bi mîlyonan rejikên Amerîkayê,bi vê biryarê zafera xwe yî yekemîn bi destxistibûn. Lê ev tenê destpêk bû, hê riyawan gelek dirêj bû û pêwîst bû di vê riyarast de tekojîna xwe bidomînin.

Dijberiya şîddetêMartîn bi her awayî li dijî jîddetê bû vê nê-rîna xwe bi her minasebetê dianî ziman.Wî dizanîbû ku jîddet, jîddetê tîne û mi-rov bi vê teherê nagêje armanca xwe:

"Gelek ji me hene ku li hember van zorîû neheqiyên çaralî pirr diêjin û gelek acizdibin; ew dixwazin li hember dijmin bi jîd-detê, bi kerb û nefretê jer bikin. Şîddet di-kare tenê serkeftinên rojane pêk bîne. Şîd-det bi xwe re gdek pirsgirikên nû tîne û li

hember ajtiyê astengiyeke mezin e. Ez bajdizanim ku ger em li gora hîssên xwe bi-mejin û bixwazin van hîssên xwe bi riyajîddetê têxin jiyanê û bi vî awayî ji bo aza-diyê jer bikin, wê zarokên me yên neçêbûyîdi vê riya nefretê de mezin bibin û wê ev

mîrate ji wan re bibe kaoseke bêdawî."(Kîng- Navê rê bê-jîddet e r.14)

Martîn di vê pirtûka xwe (Navê rê bê-jîddet e) de van dîtinên xwe hîn bêtir vedi-ke û wiha dibêje:

"Ji bo xebata azadiyê, riyeke din ji me revekiri ye; tekojîna bê-jîddet ku rastiyê bi


her awayî tîne ber çavan û ji kîn û nefretêbidûrketî, riya rast pêjkêjî kesên xizan ûbeiengazên bêhêz dike. Dijberî bi riya bê-jîddet îmkan dide me ku em li hember vêsîstema neheqiyê tekojîn bidin û ji wan ke-sên wê biguhrînin hez bikin." (r.15)

Martîn tekojîna gelên Hindîstanê di herminasebetê de bibîr tîne û balkêjiyê dikjîneser wir û tekojîna Gandhî;

"Hima bêje di her herêmeke li Asya ûAfrîkayê Mûsayekî bê-tirs ku ji bo azadî ûrizgariya gelê xwe xebat kiriye û daxwazêngdê xwe anine zimên. Mahatma Gandhîyek ji wan bû û zêdeyî 20 salan ji general,mdîk, serokwezîr û waliyên îngîlîzî, dax-waza azadiya gdê xwe û rizgariya wdatêxwe kir. Lê karbidestên îngîlîzî bi dehsalanguhê xwe ji van daxwazan re girtin. Herwiha Wînston Churchillê mezin (?) jî li servê daxwaza Gandhî wiha gotibû: "Ez ne ji

bo ku îniparatoriya Brîtanyayê ji hev belabikim bûme yekem serokwezîrê meiîkêBrîtanyayê!" (r.82)

Di derheqa kîn û zikrejiyê de Martîn bikurtayî wiha dibêje:

"Dilrejî, hesûdî, kêmasiyên ji xwe neba-werkirinê û hîssî û her wiha bêbawerî, se-bebên tirsê ne... Kîn û nefret tucarî nikarinnexwejiyên civakê hel bikin; tenê hezkirindikare vê bike. Kîn jiyanê fdc dike; hezki-rin azadiyê dibexjîne. Kîn jiyanê pefçe di-ke; evînî ahengiyê dixe jiyanê. Kîn jiyanêrejdike; evînîwêruhnîdike." (r. 129-130)

Di sala 1957-an de rêxistina SCLC (Sout-hern Christian Leadership Confêrence) hat

damezrandin û Martîn Luther ji bo seroka-tiya rêxistinê hat hiibijartin. Di navbera1957 û 1958-an de bi hezaran kîlometre ge-riya û li zêdeyî 200 cîhên mezin axaftinêngirîng kir. Di van mej û civînan de bi mîl-yonan mirov bejdar bûn û Martîn bi kêf ûejq guhdar kirin.

Bê jik Martîn ne bi tenê bejdarî civînandibû û propaganda dikir. Wî di rojname ûkovaran de nivîsarên olî û civakî dinivîsandû pirtûkên xwe dida çapkirin. Di derbekewiha de dema pirtûkên xwe îmze dikir, ji-neke rejik hate cem wî û ew ji kezebê, bikêrekê birîndar kir. Birîna Martîn xedar bûû kêrê di ser dilê wî qevastibû, lê ew ji vêbirînê jî sax filitî.

Martîn di pirsgirdcên şagirt û ciwanan dejî bêdeng nedima. Çaxê di sala 1960-an dekomîteya rêxistina ciwanan SNCC (Stu-dent Non-violent Coordinating Commit-tee) li hember nedana xwarin û vexwarinabo rejikan protestoyekê dest pê kir, Martînjî li kdeka wan cîhê xwe girt. Di vê protes-toyê de Martîn û sed ciwan hatin girtin.Dadgehê ji bo vî "sûc"î çar meh ceza da wî.Martîn ji bo herbûyereke wiha, mîna sero-kê mîtîngê an jî protestoyê dihat hesiban-din û ji teref polîs ve dihat girtin. Ji destpê-ka bûyera Rosa Parks ve, ew bi dehan carhat girtin, bi sedan car êrîj hatin ser wî ûmaibata wî, bi mehan di zindanan de razaû bi dehhezaran cezayê dadgehan da. Lê wîxwe ji kar û barên xwe neda alî.

John F. Kennedy rewja rejikan û bi tay-betî jî Martîn Luther Kîng ji nêz ve guhdar


her awayî tîne ber çavan û ji kîn û nefretêbidûrketî, riya rast pêjkêjî kesên xizan ûbeiengazên bêhêz dike. Dijberî bi riya bê-jîddet îmkan dide me ku em li hember vêsîstema neheqiyê tekojîn bidin û ji wan ke-sên wê biguhrînin hez bikin." (r.15)

Martîn tekojîna gelên Hindîstanê di herminasebetê de bibîr tîne û balkêjiyê dikjîneser wir û tekojîna Gandhî;

"Hima bêje di her herêmeke li Asya ûAfrîkayê Mûsayekî bê-tirs ku ji bo azadî ûrizgariya gelê xwe xebat kiriye û daxwazêngdê xwe anine zimên. Mahatma Gandhîyek ji wan bû û zêdeyî 20 salan ji general,mdîk, serokwezîr û waliyên îngîlîzî, dax-waza azadiya gdê xwe û rizgariya wdatêxwe kir. Lê karbidestên îngîlîzî bi dehsalanguhê xwe ji van daxwazan re girtin. Herwiha Wînston Churchillê mezin (?) jî li servê daxwaza Gandhî wiha gotibû: "Ez ne ji

bo ku îniparatoriya Brîtanyayê ji hev belabikim bûme yekem serokwezîrê meiîkêBrîtanyayê!" (r.82)

Di derheqa kîn û zikrejiyê de Martîn bikurtayî wiha dibêje:

"Dilrejî, hesûdî, kêmasiyên ji xwe neba-werkirinê û hîssî û her wiha bêbawerî, se-bebên tirsê ne... Kîn û nefret tucarî nikarinnexwejiyên civakê hel bikin; tenê hezkirindikare vê bike. Kîn jiyanê fdc dike; hezki-rin azadiyê dibexjîne. Kîn jiyanê pefçe di-ke; evînî ahengiyê dixe jiyanê. Kîn jiyanêrejdike; evînîwêruhnîdike." (r. 129-130)

Di sala 1957-an de rêxistina SCLC (Sout-hern Christian Leadership Confêrence) hat

damezrandin û Martîn Luther ji bo seroka-tiya rêxistinê hat hiibijartin. Di navbera1957 û 1958-an de bi hezaran kîlometre ge-riya û li zêdeyî 200 cîhên mezin axaftinêngirîng kir. Di van mej û civînan de bi mîl-yonan mirov bejdar bûn û Martîn bi kêf ûejq guhdar kirin.

Bê jik Martîn ne bi tenê bejdarî civînandibû û propaganda dikir. Wî di rojname ûkovaran de nivîsarên olî û civakî dinivîsandû pirtûkên xwe dida çapkirin. Di derbekewiha de dema pirtûkên xwe îmze dikir, ji-neke rejik hate cem wî û ew ji kezebê, bikêrekê birîndar kir. Birîna Martîn xedar bûû kêrê di ser dilê wî qevastibû, lê ew ji vêbirînê jî sax filitî.

Martîn di pirsgirdcên şagirt û ciwanan dejî bêdeng nedima. Çaxê di sala 1960-an dekomîteya rêxistina ciwanan SNCC (Stu-dent Non-violent Coordinating Commit-tee) li hember nedana xwarin û vexwarinabo rejikan protestoyekê dest pê kir, Martînjî li kdeka wan cîhê xwe girt. Di vê protes-toyê de Martîn û sed ciwan hatin girtin.Dadgehê ji bo vî "sûc"î çar meh ceza da wî.Martîn ji bo herbûyereke wiha, mîna sero-kê mîtîngê an jî protestoyê dihat hesiban-din û ji teref polîs ve dihat girtin. Ji destpê-ka bûyera Rosa Parks ve, ew bi dehan carhat girtin, bi sedan car êrîj hatin ser wî ûmaibata wî, bi mehan di zindanan de razaû bi dehhezaran cezayê dadgehan da. Lê wîxwe ji kar û barên xwe neda alî.

John F. Kennedy rewja rejikan û bi tay-betî jî Martîn Luther Kîng ji nêz ve guhdar


dikir. Ew wê demê berendamê Partiya De-mokratan ê serokkomariyê bû. Çaxê Ken-nedy bi rewja Martîn hisiya, alîkariya wîkir û ew da berdan. Kennedy bi vê jî nese-kinî, di her axaftina xwe de rewja rejikan axerab anî ziman û ji bo bajdekirina rewjawan û wekheviyê soz da. Di hilbijartinande bi pirraniya rayên rejikan bû serokko-marê YDA-yê.

Di sala 1961-an de jagirt û ciwanên rej ûsipî dest bi mejeke ecêb kirin. Wan navê"Freedom Riders" (rêwiniyên azadiyê)Iixwe kiribûn û li kêleka dîwarên termînal ûrestaurangên ku diçûnê bi rêzê dirûnijtin.Bi vî awayî zilm û jiddetê protesto dikirin.Rasîst ji vê protestoyê hê bêtir aciz bûn êrî-jên xwe zêdetir kirin. Dîsa jer derket û ge-lek xwîn rijiya. Martîn ji van êrîjên ku li

hember xebata bê-jîddet dihatin kirin ge-lek aciz bû.

Civat bi van boykot û protestoyan bi te-vayî li hev ket; gelek hatin birîndarkirin û

ketin hepsê, lê zagonên Jim Crow jî bi da-wî hatin. Kar û xebata wan î bê-jîddet bisînor be jî gihîjtibû armanca xwe; hukû-metê bi biryareke nuh, zagonên nîjadperestû dijminên mirovantiyê bi tevayî qedexekir.

Martîn û hevaiên xwe di salvegera sedsa-liya bidawîanîna koletiyê de, roja 28-ê teba-xa 1963-an, mejeke ber bi Washingtonê veamade kirin. Hêviya Martîn ew bû ku li

navenda Washingtonê nêzî sedhezar kes

beşdar bibin û xwe nîjan bidin. Rojname-vari û nûçevanên televîzyonan hejmara bej-

daran 25 hezar hesab kiribûn. Li gorî wanheke zêde kes nehatin, dê ev civîn ji rayagijtî re girîng nehatina hesibandinê û qî-meta xwe wenda dikir. Her wiha xebatawekheviyê jî ji rojevê dadiket ûgirîngiyaxwe wenda dikir. Leystikên serdestan û alî-girên wan gelek bûn û ev jî yek ji van bû.

Dema Martîn û jina xwe Corretta hatincîhê civînê û çav bi sedhezaran mirov ke-tin, pirr kêfxwej bûn. Meydana civînê ji

mirovên ji rejik û spiyan tije bûbû. Nêzî250 hezar kes di milên hev de bi yek dengîli dijî tade, zilm û nîjadperestiyê sloganandiavêtin.

Dema dora axaftinê gihajt Martîn, ew bikêf û serbilind derket ser sendeliyê û rahijtmîkrofonê. Pêjî li ser sozên wekheviyê kuhukumetê hîn pêk neanîbû rawestiya. Gelbêdeng bûbû, bi ejq û heyret li gotinên kuji lêvên wî derdiketin mêze dikir. Axaftinawî ku bi navê "xewneke min heye" ketiyedîrokê wiha dest pê kir:

"Hevalên min, ez ji we re dibêjim; tevîzor û tadehiyên ku derdikevin pêjiya me jîîro xewneke min heye. Xewna min ew e kuev netewe rojekê serî rake û bibe xwedî ji-yaneke li gora baweriya xwe. Bi ya me bê-jik e ku her mirov -çi rej çi sipî- xwedî rû-metek e û di nava mirovan de tu ferq tuneye.

Xewna min ew e ku zarokên kevne-kole-yan û kevne-koledaran li serê girên Georgi-yayê, li dora maseya biraderiyê li kêleka hevlûnin. Her wiha dibînim ku bajarê Mîssîs-sîppiyê guhiriye û bûye warê azadî û wek-


dikir. Ew wê demê berendamê Partiya De-mokratan ê serokkomariyê bû. Çaxê Ken-nedy bi rewja Martîn hisiya, alîkariya wîkir û ew da berdan. Kennedy bi vê jî nese-kinî, di her axaftina xwe de rewja rejikan axerab anî ziman û ji bo bajdekirina rewjawan û wekheviyê soz da. Di hilbijartinande bi pirraniya rayên rejikan bû serokko-marê YDA-yê.

Di sala 1961-an de jagirt û ciwanên rej ûsipî dest bi mejeke ecêb kirin. Wan navê"Freedom Riders" (rêwiniyên azadiyê)Iixwe kiribûn û li kêleka dîwarên termînal ûrestaurangên ku diçûnê bi rêzê dirûnijtin.Bi vî awayî zilm û jiddetê protesto dikirin.Rasîst ji vê protestoyê hê bêtir aciz bûn êrî-jên xwe zêdetir kirin. Dîsa jer derket û ge-lek xwîn rijiya. Martîn ji van êrîjên ku li

hember xebata bê-jîddet dihatin kirin ge-lek aciz bû.

Civat bi van boykot û protestoyan bi te-vayî li hev ket; gelek hatin birîndarkirin û

ketin hepsê, lê zagonên Jim Crow jî bi da-wî hatin. Kar û xebata wan î bê-jîddet bisînor be jî gihîjtibû armanca xwe; hukû-metê bi biryareke nuh, zagonên nîjadperestû dijminên mirovantiyê bi tevayî qedexekir.

Martîn û hevaiên xwe di salvegera sedsa-liya bidawîanîna koletiyê de, roja 28-ê teba-xa 1963-an, mejeke ber bi Washingtonê veamade kirin. Hêviya Martîn ew bû ku li

navenda Washingtonê nêzî sedhezar kes

beşdar bibin û xwe nîjan bidin. Rojname-vari û nûçevanên televîzyonan hejmara bej-

daran 25 hezar hesab kiribûn. Li gorî wanheke zêde kes nehatin, dê ev civîn ji rayagijtî re girîng nehatina hesibandinê û qî-meta xwe wenda dikir. Her wiha xebatawekheviyê jî ji rojevê dadiket ûgirîngiyaxwe wenda dikir. Leystikên serdestan û alî-girên wan gelek bûn û ev jî yek ji van bû.

Dema Martîn û jina xwe Corretta hatincîhê civînê û çav bi sedhezaran mirov ke-tin, pirr kêfxwej bûn. Meydana civînê ji

mirovên ji rejik û spiyan tije bûbû. Nêzî250 hezar kes di milên hev de bi yek dengîli dijî tade, zilm û nîjadperestiyê sloganandiavêtin.

Dema dora axaftinê gihajt Martîn, ew bikêf û serbilind derket ser sendeliyê û rahijtmîkrofonê. Pêjî li ser sozên wekheviyê kuhukumetê hîn pêk neanîbû rawestiya. Gelbêdeng bûbû, bi ejq û heyret li gotinên kuji lêvên wî derdiketin mêze dikir. Axaftinawî ku bi navê "xewneke min heye" ketiyedîrokê wiha dest pê kir:

"Hevalên min, ez ji we re dibêjim; tevîzor û tadehiyên ku derdikevin pêjiya me jîîro xewneke min heye. Xewna min ew e kuev netewe rojekê serî rake û bibe xwedî ji-yaneke li gora baweriya xwe. Bi ya me bê-jik e ku her mirov -çi rej çi sipî- xwedî rû-metek e û di nava mirovan de tu ferq tuneye.

Xewna min ew e ku zarokên kevne-kole-yan û kevne-koledaran li serê girên Georgi-yayê, li dora maseya biraderiyê li kêleka hevlûnin. Her wiha dibînim ku bajarê Mîssîs-sîppiyê guhiriye û bûye warê azadî û wek-


heviyê.Xewneke min heye ku her çar zarokên

min î biçûk di nav neteweyeke wisa de bi-jîn ku ne li goia rengên xwe bên muamdekirin, lê li gora jexsiyeta xwe."

Bejdarên mîtîngê ji axaftina wî sermestbûbûn. Di dawiya mîtîngê de tevan bi hevre dest bi strana "Free at last" kirin.

Roja din gddt rojname Martîn weke "se-rokkomarê Amerîkaya reşik" qebûl dikirin.Êdî herkesî wî serokê rêxistina hevwelatiyêdizanibû. Serokekî ciwan, xebeixwej, rast ûbi bawerî. Herkesî jê hez dikir û rûmetekegiran didayê. Ew roj, ji bo Amerîkayê û re-jikên wê, rojeke mezin û bi rûmet bû.

Di 22-yê meha sermawêj de, mehek pijtîvê civînê serokkomarê Amerîkayê J.F. Ken-nedy hat kujtin. Martîn û gelek hevalênxwe bejdarî serxwejiya goristanê bûn.Amerîka êdî li hev ketibû û xera bûbû, difi-kirî Martîn. Her roj kujtin, her roj xwînri-jandin gel aciz kiribû û çiqas diçû, rewj xe-rabtir dibû. Pijtî kujtina Kennedy rewj netenê ji bo rejikan, lê her wiha ji bo tevahiyacivakê ber bi xerabbûnê ve diçû.

Di dema hilbijartinên nû de Martîn ûhevalên xwe dest bi xebateke nû kiribûn.Di vê salê de (1964) xelata Nobelê ya ajtiyêjî girtibû û bi vî awayî li çar aliyê cîhanênavê wî hîn bêtir bele bûbû. Rûmeta wîhem di nav rejikan de û hem jî li hundir ûdervayî welêt bilindtir bûbû. Xdata Nobe-lê, Martîn ji karên wî dûr nekir; lê ew hînbêtir li karên xwe jidiya. Biryar girtin kuherin ser sandoqan û rayên xwe bikarbînin.

Dê wan vê yekê ne bi rica, lê bi zorê bikira.Li ser kaxez mafê rejikan û rayxebitandinêhebû, lê pêwîst bû navên xwe jî qeyd bikin.Lê her rê li pêjiya wan hatibû girtin; karbi-destên sandoqan navên wan nedixistin qey-dan. Wan jî li ser vê rewjê dest bi protesto-yan kirin û ketin zindanan. Di hinek me-jan de gdek kes birîndar bûn û hinek kes jîhatin kujtin.

Martîn û hevalên xwe li ser vê yekê berêxwe dan Sdma, bajarekî Alabamayê. Di rêde, gdek ji wan ji terefpolîs ve hatin girtin,hinek ji wan ji teref nîjadperestan ve hatinbirîndarkirin û kujtin lê tevî xwîn û xwîda-nê jî kesî dev ji riya xwe berneda. Hetta vêbarbariyê, serokkomar Johnson jî li xwenexwej anî û wê mehkûm kir. Riya Martînû hevwelatiyên wî, nêzî bajêr ji teref polîsve hatin girtin; qor bi qor polîs di devê ri-yan de xwe ji bo jerekî giran amade kiri-bûn. Lê Martîn û hevalên xwe, xwedî bir-yar bûn; wê ji terefwan ve jer nederketina.Di 21-adarê, sala 1965-an de Martîn ji bej-darên vê mejê re wiha bang dikir:

"îro ez dixwazim ji gelê Amerîkayê û yêcîhanê re diyar bikim ku em qet nafikirinbi paj ve vegerin. Em di riya xwe de dime-jin û tu nîjadperest jî nikarin me bidin se-kinandin. Em niha ber bi welatê azadiyê vedimejin.!"

Bi saya vê xebata bi hêz û bi îrade, di hil-bijartinan de guhartin çêbûn. Rejika jîkêm-zêde rayên xwe bikar anîn. Tevî zikênbirçî, betalî û dibistanên beredayî jî jiyanberdewam dikir. Pergalên nû û xebatên nû

Nûdem No: 18 Havîn 199« 105

heviyê.Xewneke min heye ku her çar zarokên

min î biçûk di nav neteweyeke wisa de bi-jîn ku ne li goia rengên xwe bên muamdekirin, lê li gora jexsiyeta xwe."

Bejdarên mîtîngê ji axaftina wî sermestbûbûn. Di dawiya mîtîngê de tevan bi hevre dest bi strana "Free at last" kirin.

Roja din gddt rojname Martîn weke "se-rokkomarê Amerîkaya reşik" qebûl dikirin.Êdî herkesî wî serokê rêxistina hevwelatiyêdizanibû. Serokekî ciwan, xebeixwej, rast ûbi bawerî. Herkesî jê hez dikir û rûmetekegiran didayê. Ew roj, ji bo Amerîkayê û re-jikên wê, rojeke mezin û bi rûmet bû.

Di 22-yê meha sermawêj de, mehek pijtîvê civînê serokkomarê Amerîkayê J.F. Ken-nedy hat kujtin. Martîn û gelek hevalênxwe bejdarî serxwejiya goristanê bûn.Amerîka êdî li hev ketibû û xera bûbû, difi-kirî Martîn. Her roj kujtin, her roj xwînri-jandin gel aciz kiribû û çiqas diçû, rewj xe-rabtir dibû. Pijtî kujtina Kennedy rewj netenê ji bo rejikan, lê her wiha ji bo tevahiyacivakê ber bi xerabbûnê ve diçû.

Di dema hilbijartinên nû de Martîn ûhevalên xwe dest bi xebateke nû kiribûn.Di vê salê de (1964) xelata Nobelê ya ajtiyêjî girtibû û bi vî awayî li çar aliyê cîhanênavê wî hîn bêtir bele bûbû. Rûmeta wîhem di nav rejikan de û hem jî li hundir ûdervayî welêt bilindtir bûbû. Xdata Nobe-lê, Martîn ji karên wî dûr nekir; lê ew hînbêtir li karên xwe jidiya. Biryar girtin kuherin ser sandoqan û rayên xwe bikarbînin.

Dê wan vê yekê ne bi rica, lê bi zorê bikira.Li ser kaxez mafê rejikan û rayxebitandinêhebû, lê pêwîst bû navên xwe jî qeyd bikin.Lê her rê li pêjiya wan hatibû girtin; karbi-destên sandoqan navên wan nedixistin qey-dan. Wan jî li ser vê rewjê dest bi protesto-yan kirin û ketin zindanan. Di hinek me-jan de gdek kes birîndar bûn û hinek kes jîhatin kujtin.

Martîn û hevalên xwe li ser vê yekê berêxwe dan Sdma, bajarekî Alabamayê. Di rêde, gdek ji wan ji terefpolîs ve hatin girtin,hinek ji wan ji teref nîjadperestan ve hatinbirîndarkirin û kujtin lê tevî xwîn û xwîda-nê jî kesî dev ji riya xwe berneda. Hetta vêbarbariyê, serokkomar Johnson jî li xwenexwej anî û wê mehkûm kir. Riya Martînû hevwelatiyên wî, nêzî bajêr ji teref polîsve hatin girtin; qor bi qor polîs di devê ri-yan de xwe ji bo jerekî giran amade kiri-bûn. Lê Martîn û hevalên xwe, xwedî bir-yar bûn; wê ji terefwan ve jer nederketina.Di 21-adarê, sala 1965-an de Martîn ji bej-darên vê mejê re wiha bang dikir:

"îro ez dixwazim ji gelê Amerîkayê û yêcîhanê re diyar bikim ku em qet nafikirinbi paj ve vegerin. Em di riya xwe de dime-jin û tu nîjadperest jî nikarin me bidin se-kinandin. Em niha ber bi welatê azadiyê vedimejin.!"

Bi saya vê xebata bi hêz û bi îrade, di hil-bijartinan de guhartin çêbûn. Rejika jîkêm-zêde rayên xwe bikar anîn. Tevî zikênbirçî, betalî û dibistanên beredayî jî jiyanberdewam dikir. Pergalên nû û xebatên nû

Nûdem No: 18 Havîn 199« 105

derketibûn pêjiya wan. Xebateke ku nûderketibû pêjiya wan jî, xebata ji bo wek-heviya jagirt û karkerên rej û sipî û meajênwan bûn. Martîn û hevalên xwe di vê ba-betê de jî xwe êşandin; ji bo vê mej û pro-yestoyan bikar anîn.

Martîn di nîsana 1968-an de ji bo alîkari-ya hinek karker çû Memphîsê. Di civînê deaxaftina wî, gd bêtir xiste bin tesîra xwe.Tevî ku di nav rejikan de grûbên cuda yênjîddetê bikardianîn hebûn jî (bo numûneBlack Power), giraniya Martîn û rêxistinawî di nav rejikan de gdek bêtir bû. Martînli dijî her jikil jîddetê bû wê bi her awayîmehkûm dikir.

Bi jev demekê dev ji karê xwe berda ûqasekî derkete balkonê. Di serê xwe de,xwe amadeyî civîna roja din dikir. Li bal-konê rûnijt û lingên xwe hebekî dirêj kirku xwe hinekî rehet bike. Hevalên wî ji li

hundir rûnijtibûn û ji bo haziriyên sibê ke-tibûn nîqajeke kûr. Ji nijka ve teqînek hatguhên wan. Çaxê ew bi ser ve çûn, Martîndi nav xwînê de dirêjkirî dîtin. Fîjekek li

gewriya wî ketibû û ew xedar birîn kiribû.Martînê ciwan di rê de, berî ku bigihîjinnexweşxaneyê can da.

Amerîka roja din bi çelqeke mezin hijyarbû. Serokê rejikan, dijminê zilm û jîddetê,mirovpeiwer û ajtîxwaz bi fîjekeke "sipî"hatibû qetilkirin. Wî di axaftina xwe yî da-wî de li ser riya ajtî û bê-jîddetê, riyaGandhî xeber dabû. Wî jî mîna Gandhî li

dijî jîddetê û zordariyê tekojîn dabû û bû-bû xwediyê aqûbeta wî; bi jîddetê hatibû

kujtin. Felekê di vir de jî durûtî, rûrejî ûbêbextiya xwe carek din jî dabû nîjandan.

Li ser gora wî bi sed hezaran mirov civî-yabûn û ketibûn êja wendakirina vî serokêhêja û ciwanpak. Li ser kevirê tirba wî, wi-ha hatibû nivîsandin:

"Free at last. Free at last.

Thank Godalmighty Tmjree at last. "

Çavkanî:i-Vagen hetei icke-vîld (Navê rê bê-jîddet e), Maitin

LutherKingJi.1-My life with Maitin Luthei King Ji (Jiyana min bi

Martin Luthet Kingjrte), Cotetta Scott King.

3-Manin Luther King Jr-medborgarrattskampen som

mördades för sitt engagemang för de svartas tSttigheter i

USA (Tekoşeiê maiên hevwelatiyê ku di xebata ji bo ma-

fên iqikan li Amerîkayê hat kujtin), Valeiie Scholiedt.

4-Vi kan inte vanta (Em nikarin rawestin), Maitin Lut-

hetKingJr.5-Vagcn till friheten (Riya azadiyê), Maitin Luther King

Jr.6-Martin Luthei King Ji : En biogiafi (Jiyana M.L Kîng

Ji), Leronc Bennett Ji.

7-I have a dream (Xcwneke min heye), Maitin Luthei

Kingjr.

io< Nûdem No: 18 Havîn 1996

derketibûn pêjiya wan. Xebateke ku nûderketibû pêjiya wan jî, xebata ji bo wek-heviya jagirt û karkerên rej û sipî û meajênwan bûn. Martîn û hevalên xwe di vê ba-betê de jî xwe êşandin; ji bo vê mej û pro-yestoyan bikar anîn.

Martîn di nîsana 1968-an de ji bo alîkari-ya hinek karker çû Memphîsê. Di civînê deaxaftina wî, gd bêtir xiste bin tesîra xwe.Tevî ku di nav rejikan de grûbên cuda yênjîddetê bikardianîn hebûn jî (bo numûneBlack Power), giraniya Martîn û rêxistinawî di nav rejikan de gdek bêtir bû. Martînli dijî her jikil jîddetê bû wê bi her awayîmehkûm dikir.

Bi jev demekê dev ji karê xwe berda ûqasekî derkete balkonê. Di serê xwe de,xwe amadeyî civîna roja din dikir. Li bal-konê rûnijt û lingên xwe hebekî dirêj kirku xwe hinekî rehet bike. Hevalên wî ji li

hundir rûnijtibûn û ji bo haziriyên sibê ke-tibûn nîqajeke kûr. Ji nijka ve teqînek hatguhên wan. Çaxê ew bi ser ve çûn, Martîndi nav xwînê de dirêjkirî dîtin. Fîjekek li

gewriya wî ketibû û ew xedar birîn kiribû.Martînê ciwan di rê de, berî ku bigihîjinnexweşxaneyê can da.

Amerîka roja din bi çelqeke mezin hijyarbû. Serokê rejikan, dijminê zilm û jîddetê,mirovpeiwer û ajtîxwaz bi fîjekeke "sipî"hatibû qetilkirin. Wî di axaftina xwe yî da-wî de li ser riya ajtî û bê-jîddetê, riyaGandhî xeber dabû. Wî jî mîna Gandhî li

dijî jîddetê û zordariyê tekojîn dabû û bû-bû xwediyê aqûbeta wî; bi jîddetê hatibû

kujtin. Felekê di vir de jî durûtî, rûrejî ûbêbextiya xwe carek din jî dabû nîjandan.

Li ser gora wî bi sed hezaran mirov civî-yabûn û ketibûn êja wendakirina vî serokêhêja û ciwanpak. Li ser kevirê tirba wî, wi-ha hatibû nivîsandin:

"Free at last. Free at last.

Thank Godalmighty Tmjree at last. "

Çavkanî:i-Vagen hetei icke-vîld (Navê rê bê-jîddet e), Maitin

LutherKingJi.1-My life with Maitin Luthei King Ji (Jiyana min bi

Martin Luthet Kingjrte), Cotetta Scott King.

3-Manin Luther King Jr-medborgarrattskampen som

mördades för sitt engagemang för de svartas tSttigheter i

USA (Tekoşeiê maiên hevwelatiyê ku di xebata ji bo ma-

fên iqikan li Amerîkayê hat kujtin), Valeiie Scholiedt.

4-Vi kan inte vanta (Em nikarin rawestin), Maitin Lut-

hetKingJr.5-Vagcn till friheten (Riya azadiyê), Maitin Luther King

Jr.6-Martin Luthei King Ji : En biogiafi (Jiyana M.L Kîng

Ji), Leronc Bennett Ji.

7-I have a dream (Xcwneke min heye), Maitin Luthei

Kingjr.

io< Nûdem No: 18 Havîn 1996

Jînenîgariya Cegerxwîn

R

E

X

N

E

tiÊÊkii ~1'\<M

Nivîskarên kurdan li serjiyana xwe ya jexsî, pirr

caran bedeng dimînin. Wanher dem ji xwe pirsîne û goti-ne; Ma qîmeta jiyana min çi-ye? Ne tenê nivîskar, lê belêsiyatsetvan, hunermend û pirrkategoriyên sosyal yên din li

ser jiyana xwe bi nivîsandinnasekinin. Heger di vî warî dexebatên libo libo jî hebin, ev

yeka vê rastiyê ji bona civatakurdan naguherîne. Weke be-

jekî ji edebiyata kurdan, nivîsandina jiyan û bîraninên nivîs-karan û siyasetvanan, pêwîstiyeke sosyal û kulturî ye. Civatakurdan divê bi hemû awayî hewl bide ku nivîskar û siyasetva-nê xwe baj nas bike û ji serpêhatiyên wan bikaribin netîceyênhêja derxînin. Ne tenê bi tijtên fermî û qalibkirî, lê belê ji

pirr aliyan de mirovên kurd divê hevdû nas bikin û xwe bi-din nasandin. Bi kurtî divê mitovê kurd, îcar weke mirovhevdû nas bikin.

Seydayê Cegerxwîn di nav tevgera edebiyat û siyaseta kur-dan de, navekî mezin e. Kesê ku ew ji nêzîkayî de nas dikirin,dizanin ku ev ne ditîneke pûç û vala ye. Cegerxwîn ji bo civa-

Şerefxan Cizîrî

Nûdan No: 18 Havîn 1996 107

Jînenîgariya Cegerxwîn

R

E

X

N

E

tiÊÊkii ~1'\<M

Nivîskarên kurdan li serjiyana xwe ya jexsî, pirr

caran bedeng dimînin. Wanher dem ji xwe pirsîne û goti-ne; Ma qîmeta jiyana min çi-ye? Ne tenê nivîskar, lê belêsiyatsetvan, hunermend û pirrkategoriyên sosyal yên din li

ser jiyana xwe bi nivîsandinnasekinin. Heger di vî warî dexebatên libo libo jî hebin, ev

yeka vê rastiyê ji bona civatakurdan naguherîne. Weke be-

jekî ji edebiyata kurdan, nivîsandina jiyan û bîraninên nivîs-karan û siyasetvanan, pêwîstiyeke sosyal û kulturî ye. Civatakurdan divê bi hemû awayî hewl bide ku nivîskar û siyasetva-nê xwe baj nas bike û ji serpêhatiyên wan bikaribin netîceyênhêja derxînin. Ne tenê bi tijtên fermî û qalibkirî, lê belê ji

pirr aliyan de mirovên kurd divê hevdû nas bikin û xwe bi-din nasandin. Bi kurtî divê mitovê kurd, îcar weke mirovhevdû nas bikin.

Seydayê Cegerxwîn di nav tevgera edebiyat û siyaseta kur-dan de, navekî mezin e. Kesê ku ew ji nêzîkayî de nas dikirin,dizanin ku ev ne ditîneke pûç û vala ye. Cegerxwîn ji bo civa-

Şerefxan Cizîrî

Nûdan No: 18 Havîn 1996 107

ta kurdan mezin bû. Ev tij-tekî pirr ejkêfe ye. Pifr kes

carna dixwazin ku Cegerx-wîn bidin berberê hinek ni-vîskarên cihanê û wî bi vîawayî biçûk bixînin. Lê biraya min ev metodeke jaj e.

Helbet weke hemû kesan,divê Cegerxwin jî weke he-mû nivîskar û edebiyatva-nên welêt, bi pîvanên edebîû zanyarî were analîzkirin û

fahmkirin. Di analîzkirin ûfahmkirina Cegerxwîn de, wê kurd civataxwe bi xwe nas bikin. Di civata kurdan deku tijî cehaiet, xizanî, dijminayetî, dagirke-rî ûhw bû, ancax Cegerxwînek dikaribûderketa pêj. Mezinbûna Seydayê Cegerx-wîn di vê rastiya civata kurda de razayiyê.Yanî ku mirov bixwaze nivîskar bi hemûawayî, ji mercên civakî û entellektuelî îzolebike, wê çaxê wê jajiyên mezin çêbibin.Nivîskarê welatekî jî, bejek ji jiyana civataxwe bi xwe ne. Ew bi zembîlan ji ba Xwedênehatine. Heger ku nivîskar karibin ji aliyêsosyal, îdeolojî, kulturî û exlaqî de bi gave-kê li pejiya xelkê xwe bimejin, wê çaxê jipirr aliyan de nivîskarî weke biserketinekewere pejirandin...

Di jînenîgariya Cegerxwîn de pirr bûyerhene. Mirovên derdora berriya Mêrdînê ûKurdistana Suriyê wê gelek tijtan, di der-heqa civata xwe de, hinek tijtên pirr girîngji pirtûka Cegerxwîn, cara yekemîn bibihî-zin û fêr bibin. Ew ê mirov û malbatên

xwe, ejtr u waren xwe, jer

û pevçûnên xwe, mîr û

mîrekên xwe, kesên nav-dar û tevgera siyasî, di vêJînenîgariya Cegerxwînde bibînin û nas bikin.Gelek tijt ji vana, ev carayekem e ku tê nivîsandin.Ji ber vê yekê jî, divê li serJînenîgariya Cegerxwîngelek were nivîsandin û

munaqejekirin. Ez. bi xwe

bawer dikim ku, wê Jine-nîgariya Cegerxwin bibe çavkaniyeke baj ji

bo hemû kurdan...Weke ku niha îcar baj diyar bûye, We-

fanxana Apec li Swedê di sala 1996'an de Jî-nenîgariya Cegerxwîn wejandiye. Wefanxa-na Apec di vî warî de xebateke hêja kiriye.Ji pirr aliyan de ev pirtûkên han valahiyekemezin dadigire. Cegerxwîn di vê pirtûkê deqala gelek tijtan, bûyeran, kesan, serpêhati-yan û tevgeran dike. Min bi xwe gelek ca-ran, ew tijtên ku Cegerxwîn behs dike, dizarotiya xwe de bihîstibûn. Lê pirr tijt dihijmendiya min de, ji bo min xûmamî ma-bûn. Ji ber ku ew tijt, weke ku tê zanîn he-ta niha nehatibûn nivîsandin. Bi xwendinapirtûka Cegerxwîn xûmam û mija salan, ji

bo min bdav bû û hemû tijt bi navê xwe û

bi jajiyên xwe li rastê man. Tevde bi hev re

weke masiyên ku av li ser wan biçike, yekoyeko derketin ser rûwê erdê... Lê ji aliyekîde jî, mirov bala xwe baj didê ku SeydayêCegerxwîn di warê metod de, hinek jajiyên


ta kurdan mezin bû. Ev tij-tekî pirr ejkêfe ye. Pifr kes

carna dixwazin ku Cegerx-wîn bidin berberê hinek ni-vîskarên cihanê û wî bi vîawayî biçûk bixînin. Lê biraya min ev metodeke jaj e.

Helbet weke hemû kesan,divê Cegerxwin jî weke he-mû nivîskar û edebiyatva-nên welêt, bi pîvanên edebîû zanyarî were analîzkirin û

fahmkirin. Di analîzkirin ûfahmkirina Cegerxwîn de, wê kurd civataxwe bi xwe nas bikin. Di civata kurdan deku tijî cehaiet, xizanî, dijminayetî, dagirke-rî ûhw bû, ancax Cegerxwînek dikaribûderketa pêj. Mezinbûna Seydayê Cegerx-wîn di vê rastiya civata kurda de razayiyê.Yanî ku mirov bixwaze nivîskar bi hemûawayî, ji mercên civakî û entellektuelî îzolebike, wê çaxê wê jajiyên mezin çêbibin.Nivîskarê welatekî jî, bejek ji jiyana civataxwe bi xwe ne. Ew bi zembîlan ji ba Xwedênehatine. Heger ku nivîskar karibin ji aliyêsosyal, îdeolojî, kulturî û exlaqî de bi gave-kê li pejiya xelkê xwe bimejin, wê çaxê jipirr aliyan de nivîskarî weke biserketinekewere pejirandin...

Di jînenîgariya Cegerxwîn de pirr bûyerhene. Mirovên derdora berriya Mêrdînê ûKurdistana Suriyê wê gelek tijtan, di der-heqa civata xwe de, hinek tijtên pirr girîngji pirtûka Cegerxwîn, cara yekemîn bibihî-zin û fêr bibin. Ew ê mirov û malbatên

xwe, ejtr u waren xwe, jer

û pevçûnên xwe, mîr û

mîrekên xwe, kesên nav-dar û tevgera siyasî, di vêJînenîgariya Cegerxwînde bibînin û nas bikin.Gelek tijt ji vana, ev carayekem e ku tê nivîsandin.Ji ber vê yekê jî, divê li serJînenîgariya Cegerxwîngelek were nivîsandin û

munaqejekirin. Ez. bi xwe

bawer dikim ku, wê Jine-nîgariya Cegerxwin bibe çavkaniyeke baj ji

bo hemû kurdan...Weke ku niha îcar baj diyar bûye, We-

fanxana Apec li Swedê di sala 1996'an de Jî-nenîgariya Cegerxwîn wejandiye. Wefanxa-na Apec di vî warî de xebateke hêja kiriye.Ji pirr aliyan de ev pirtûkên han valahiyekemezin dadigire. Cegerxwîn di vê pirtûkê deqala gelek tijtan, bûyeran, kesan, serpêhati-yan û tevgeran dike. Min bi xwe gelek ca-ran, ew tijtên ku Cegerxwîn behs dike, dizarotiya xwe de bihîstibûn. Lê pirr tijt dihijmendiya min de, ji bo min xûmamî ma-bûn. Ji ber ku ew tijt, weke ku tê zanîn he-ta niha nehatibûn nivîsandin. Bi xwendinapirtûka Cegerxwîn xûmam û mija salan, ji

bo min bdav bû û hemû tijt bi navê xwe û

bi jajiyên xwe li rastê man. Tevde bi hev re

weke masiyên ku av li ser wan biçike, yekoyeko derketin ser rûwê erdê... Lê ji aliyekîde jî, mirov bala xwe baj didê ku SeydayêCegerxwîn di warê metod de, hinek jajiyên


mezin jî kirine. Li ser wan jajiyên metodîkez dikarim wuha bibêjim; Beriya hemû tijtîdivê nivîskarek li çavkaniyên xwe, bi çavekîrexnegirî binêre. Bêyî rexnegirî li çavkani-yan, rastî ji baş dernakeve meydanê. Divêweke nivîskar mirov bikaribe, tijtên ku jimirovan re têne gotin, ji hewedariyê û jiçewtiyê karibe paqij bike. Em hemû diza-nin ku hewedarî, hergav dixwaze hinek tij-tan vejêre û hinekan jî derxîne pêj. Bi rayamin Seydaye Cegerxwîn di vî warî de, negddcî bi serketî ye. Kê je re çi gotibe, wî jiew nivîsiyê. Cegeixwîn, li ser rastî û çewti-ya van tijtên hanê baj nesekiniye.

Ji ber vê yeke jî, ez dixwazim hinekî bikurrî û bi taybetî li ser hinek agahdariyênku Seydayê Cegerxwîn li ser ejîra Omeryadinivîsîne rawestim. Pirr tijtên ku SeydayêCegerxwîn li ser ejîra Omerya dinivîsînerast in, lê belê gdek tijtên çewt jî, di pirtû-ka wî de hene. Ew jî bi kurtî ev in; Seydadibêje ku Ejîra Omerya li hember dewletêtucara jer nekiriye. Ev dîtin jaj e û bêbin-geh e. Sadûn Axayê Omerî ku seyda jî, pirrbehsa zaiimî û dijwariya wî dike, heta nihapirr caran çewt hatiye fahmkirin. Rast e,

Sadûn Axayê Omerî, ku lawê MihemedêCizîrî ye, axayekî pirr zalim bû. Li ser zali-

miya wî, li herêma Omerya pirr tijt tênegotin. Li ser rastiya wan gotinan mirov di-kare ji hêla metod de pirr tijtan binivîsîne.Lê belê aliyekî wî mirovî din jî heye ku,heta niha vejartî maye. Sadûn Axayê Ome-rî berî hemû tijtî wezîr an jî berdevkê MîrêBotanê bû. Ji herêma Cizîrê û ber bi Roja-

va de, heta bigihîje herêma Gerger ya Adi-yemanê, di bin berpirsiyariya Sadûn AxayêOmerî û Sadûnê Nuhê Gergerî de bû. Evherdu axa bi jêwr û raya Mîrê Botanê di-mejiyan. Mîrê Botan jî wê çaxê zalimên za-iiman bû. Lê tu kesan heta niha behsa zali-miya Mîrê Botan nekiriye. Ji ber ku MîrBedirxan Pajayê Botan, wexta ku li hembe-rî împaratoriya Osmanî, ala serbixwebûnêbilind kir, xdkê Kurdistanê xwestin aliyênMîrekan yên ne baj, bixin bin hesîran. Lêzalimiya Sadûn Axa li herêma Omeryan bûweke tijtekî mîtolojîk. Ewê ku li ser SadûnAxa sê gotin zanîbûn, ji aliyê xwe de sisê jîli ser zêde kirin. Sadûn axayê Omerî di jerêdijî Qsmaniya de, yek ji serlejkerên MîrêBotan yên neqandî bû. Hilbet wexta kuSadûn Axa bejdarî serhildana Mîrê BotanBedirxan Paja dibe, ji nav Omeiya jî gelekpeyayên Omerî bi xwe re dibe nav serhil-danê. Pijtî jikestina serhildana Mîrê Botan,Sadûn axayê Omerî jî, bi malbata MîrêBotan re sirgûnî bajarê Stenbolê dibe...

Ez niha li vir dixwazim bi kurtî hinekagahdarî li ser ejîra Omerya bidin: EjîraOmeiya di destpêka xwe de, bi taybetî pijtîku Mala Atman axa (ku bavê MihemedêCizîtî ye) bûne axayê Omeiya, heta ku Mî-rekiya Botan hebûn jî, danûstandina MîrêBotan û ejîra Omeiya bi awayekî rêzanîberdewam dikir. Ji xwe Mîrekiya Botanbingehe xwe ji sîstema ejîrtî digirt. Qedir ûqîmetê ejîr û serekejîra di nava MîrekiyaBotan de, li gora mezinbûna ejîran bû. Ejî-ra Omeiya li herêma Mêrdînê him ji aliyê


mezin jî kirine. Li ser wan jajiyên metodîkez dikarim wuha bibêjim; Beriya hemû tijtîdivê nivîskarek li çavkaniyên xwe, bi çavekîrexnegirî binêre. Bêyî rexnegirî li çavkani-yan, rastî ji baş dernakeve meydanê. Divêweke nivîskar mirov bikaribe, tijtên ku jimirovan re têne gotin, ji hewedariyê û jiçewtiyê karibe paqij bike. Em hemû diza-nin ku hewedarî, hergav dixwaze hinek tij-tan vejêre û hinekan jî derxîne pêj. Bi rayamin Seydaye Cegerxwîn di vî warî de, negddcî bi serketî ye. Kê je re çi gotibe, wî jiew nivîsiyê. Cegeixwîn, li ser rastî û çewti-ya van tijtên hanê baj nesekiniye.

Ji ber vê yeke jî, ez dixwazim hinekî bikurrî û bi taybetî li ser hinek agahdariyênku Seydayê Cegerxwîn li ser ejîra Omeryadinivîsîne rawestim. Pirr tijtên ku SeydayêCegerxwîn li ser ejîra Omerya dinivîsînerast in, lê belê gdek tijtên çewt jî, di pirtû-ka wî de hene. Ew jî bi kurtî ev in; Seydadibêje ku Ejîra Omerya li hember dewletêtucara jer nekiriye. Ev dîtin jaj e û bêbin-geh e. Sadûn Axayê Omerî ku seyda jî, pirrbehsa zaiimî û dijwariya wî dike, heta nihapirr caran çewt hatiye fahmkirin. Rast e,

Sadûn Axayê Omerî, ku lawê MihemedêCizîrî ye, axayekî pirr zalim bû. Li ser zali-

miya wî, li herêma Omerya pirr tijt tênegotin. Li ser rastiya wan gotinan mirov di-kare ji hêla metod de pirr tijtan binivîsîne.Lê belê aliyekî wî mirovî din jî heye ku,heta niha vejartî maye. Sadûn Axayê Ome-rî berî hemû tijtî wezîr an jî berdevkê MîrêBotanê bû. Ji herêma Cizîrê û ber bi Roja-

va de, heta bigihîje herêma Gerger ya Adi-yemanê, di bin berpirsiyariya Sadûn AxayêOmerî û Sadûnê Nuhê Gergerî de bû. Evherdu axa bi jêwr û raya Mîrê Botanê di-mejiyan. Mîrê Botan jî wê çaxê zalimên za-iiman bû. Lê tu kesan heta niha behsa zali-miya Mîrê Botan nekiriye. Ji ber ku MîrBedirxan Pajayê Botan, wexta ku li hembe-rî împaratoriya Osmanî, ala serbixwebûnêbilind kir, xdkê Kurdistanê xwestin aliyênMîrekan yên ne baj, bixin bin hesîran. Lêzalimiya Sadûn Axa li herêma Omeryan bûweke tijtekî mîtolojîk. Ewê ku li ser SadûnAxa sê gotin zanîbûn, ji aliyê xwe de sisê jîli ser zêde kirin. Sadûn axayê Omerî di jerêdijî Qsmaniya de, yek ji serlejkerên MîrêBotan yên neqandî bû. Hilbet wexta kuSadûn Axa bejdarî serhildana Mîrê BotanBedirxan Paja dibe, ji nav Omeiya jî gelekpeyayên Omerî bi xwe re dibe nav serhil-danê. Pijtî jikestina serhildana Mîrê Botan,Sadûn axayê Omerî jî, bi malbata MîrêBotan re sirgûnî bajarê Stenbolê dibe...

Ez niha li vir dixwazim bi kurtî hinekagahdarî li ser ejîra Omerya bidin: EjîraOmeiya di destpêka xwe de, bi taybetî pijtîku Mala Atman axa (ku bavê MihemedêCizîtî ye) bûne axayê Omeiya, heta ku Mî-rekiya Botan hebûn jî, danûstandina MîrêBotan û ejîra Omeiya bi awayekî rêzanîberdewam dikir. Ji xwe Mîrekiya Botanbingehe xwe ji sîstema ejîrtî digirt. Qedir ûqîmetê ejîr û serekejîra di nava MîrekiyaBotan de, li gora mezinbûna ejîran bû. Ejî-ra Omeiya li herêma Mêrdînê him ji aliyê


hejmar de him jî ji aliyê cpgrafya de ejîrahdî mezin bû. Dirêjbûn û firehbûna navçaOmeiya nêzîka 70 -80 Km2 heye. Ji Nisê-bînê bigrin heta nêzîka Midyadê, ji Midya-dê heta Mahsertê û ji wir jî heta ku bigîhêbajarê Mêrdînê dikeve navça Omeiya. Jixwe qeza Mahsettê berê gundekî Omeryabû. Min bi xwe gundê Omeiya nehejmar-tine, lê belê tê gotin ku, di navça Omeiyade nêzîkî 90 an jî 100 gundî heye...

Em niha dîsa vegerin ser pinûka seydayêCegeixwîn.

Seyda dibêje ku, kes li herêma Mêrdînêdi hewera Şêx Seîd de neçûbû. Ev dîtin jî

ne rast e. Li gora Mele Hesenê Kurd ku bixwe bejdarî serhildana Şêx Seîd bûbû, Bra-hîmê Osman ku yek ji Axayê Omerya bû(neviyê Sadûn Axayê Omerî ye), ji Omeryaû derûdora Omeiya nêzîka Pêncsed (ev

hejmar tê gotin, dikare kêmtir an jî zêdetirbe) peyan bi xwe re kar dike û diçe hewaraŞêx Seîdê Pîranê. Di navbera Mêrdînê ûDiyerbekirê de, li ba Siltan Şêxmûs, ji vêgrûbê re xeber tê ku serhildana Şêx Seîd têkçûye. Ev grûba hanê jî, ji vir û jûnda bipaj ve vedigerin. Ew bûyer ji aliyê mirovekîÇalî ve (gundê ku jê re paytextê Omeryadibêjin) ku navê vî Çeçanê Delalê ye jî, ha-tiye gotin. Çeçanê Ddalê yek ji wan kesênOmerî ye ku beşdarî grûba Brahîmê Os-man bûye û bi xwe çûye hewara Şêx Şeîd.Ji aliyê din Mala Ehmedê Smaîl, ku ew ji

bejekî ji malbata axayê Ometya ne, dîsa li

hemberî dewleta Komarê jer kirine. Di vîjerî de serê panzdeh kesên ku beşdarî jer

bûbûn hatine jêkirin. Serê van kesên kubejdarî serhildanê bûbûn, lejkerên KomaraTirkiyeyê, ew şerê jêkirî xistibûn çawalan ûbi xwe re li gelek gundên Omeryan dige-randin. Eliyê Ehmed, Qenco, Şêxmûs, Dê-qik û hevalên vart, heta dawî li hemberî lej-kerê Komara Tirkan jer kirin û li ber xwedan. Dara mirada, Şikefta Rûte û NawalaMeizeka ku jei lê bûye, ji pirr aliyan debûye weke sembolekê li.herêma Omerya.Li ser vê bûyerê jî pirr tijt têne gotin. Eznaxwazim li vir bi dirêjayî behsa jerê MalaEliyê Ehmed bikim. Tenê ez dikarim wuhabibêjim; jerê wan di sala 1930'î de bûye.

Çewtiyeke din ya mezin di piitûka Ce-gerxwîn de jî ew e ku, Seydayê Cegerxwîndi derbara jerê Tinatê û Elîkê Batê deagahdariyên ne rast dide xwendevanan.Seydayê Cegeixwîn dibêje ku, "Şeiê Tinatêji nijkê ve deiket". Ez bi xwe baj dizanimku jeiê Tinatê ji nijkê ve derneketiye. Şahi-dê wî jerî pirr kes hene. Encamên jerê Ti-natê bi kurtayî ev e; Brahîmê Osman li bagundê Sada ku gundekî Omeiya ye, dikevekemîna lejkerê dewletê û hejt kesan ji wandikuje. Pijtî vê bûyerê lejkerekî pirr girandikije ser Tinatê û herêma Omerya. Wêçaxê Mala Osman di Tinatê de ne. MalaOsman li ser axatiya Omeiya, bi pismamênxwe re li hevdû nakin. Pismamên wan yêMala Ehmedê Smaîl li gundê Qurdîsê ne û

Mala Silêman jî li gundê Çalê ne. Bi vî lej-kerê giran re pismamên Mala Osman jî tê-ne şerê van û tevlî jerê Tinatê dibin. Di vîjerî de îzedînê Temo Gewre, ku axayê ejîra


hejmar de him jî ji aliyê cpgrafya de ejîrahdî mezin bû. Dirêjbûn û firehbûna navçaOmeiya nêzîka 70 -80 Km2 heye. Ji Nisê-bînê bigrin heta nêzîka Midyadê, ji Midya-dê heta Mahsertê û ji wir jî heta ku bigîhêbajarê Mêrdînê dikeve navça Omeiya. Jixwe qeza Mahsettê berê gundekî Omeryabû. Min bi xwe gundê Omeiya nehejmar-tine, lê belê tê gotin ku, di navça Omeiyade nêzîkî 90 an jî 100 gundî heye...

Em niha dîsa vegerin ser pinûka seydayêCegeixwîn.

Seyda dibêje ku, kes li herêma Mêrdînêdi hewera Şêx Seîd de neçûbû. Ev dîtin jî

ne rast e. Li gora Mele Hesenê Kurd ku bixwe bejdarî serhildana Şêx Seîd bûbû, Bra-hîmê Osman ku yek ji Axayê Omerya bû(neviyê Sadûn Axayê Omerî ye), ji Omeryaû derûdora Omeiya nêzîka Pêncsed (ev

hejmar tê gotin, dikare kêmtir an jî zêdetirbe) peyan bi xwe re kar dike û diçe hewaraŞêx Seîdê Pîranê. Di navbera Mêrdînê ûDiyerbekirê de, li ba Siltan Şêxmûs, ji vêgrûbê re xeber tê ku serhildana Şêx Seîd têkçûye. Ev grûba hanê jî, ji vir û jûnda bipaj ve vedigerin. Ew bûyer ji aliyê mirovekîÇalî ve (gundê ku jê re paytextê Omeryadibêjin) ku navê vî Çeçanê Delalê ye jî, ha-tiye gotin. Çeçanê Ddalê yek ji wan kesênOmerî ye ku beşdarî grûba Brahîmê Os-man bûye û bi xwe çûye hewara Şêx Şeîd.Ji aliyê din Mala Ehmedê Smaîl, ku ew ji

bejekî ji malbata axayê Ometya ne, dîsa li

hemberî dewleta Komarê jer kirine. Di vîjerî de serê panzdeh kesên ku beşdarî jer

bûbûn hatine jêkirin. Serê van kesên kubejdarî serhildanê bûbûn, lejkerên KomaraTirkiyeyê, ew şerê jêkirî xistibûn çawalan ûbi xwe re li gelek gundên Omeryan dige-randin. Eliyê Ehmed, Qenco, Şêxmûs, Dê-qik û hevalên vart, heta dawî li hemberî lej-kerê Komara Tirkan jer kirin û li ber xwedan. Dara mirada, Şikefta Rûte û NawalaMeizeka ku jei lê bûye, ji pirr aliyan debûye weke sembolekê li.herêma Omerya.Li ser vê bûyerê jî pirr tijt têne gotin. Eznaxwazim li vir bi dirêjayî behsa jerê MalaEliyê Ehmed bikim. Tenê ez dikarim wuhabibêjim; jerê wan di sala 1930'î de bûye.

Çewtiyeke din ya mezin di piitûka Ce-gerxwîn de jî ew e ku, Seydayê Cegerxwîndi derbara jerê Tinatê û Elîkê Batê deagahdariyên ne rast dide xwendevanan.Seydayê Cegeixwîn dibêje ku, "Şeiê Tinatêji nijkê ve deiket". Ez bi xwe baj dizanimku jeiê Tinatê ji nijkê ve derneketiye. Şahi-dê wî jerî pirr kes hene. Encamên jerê Ti-natê bi kurtayî ev e; Brahîmê Osman li bagundê Sada ku gundekî Omeiya ye, dikevekemîna lejkerê dewletê û hejt kesan ji wandikuje. Pijtî vê bûyerê lejkerekî pirr girandikije ser Tinatê û herêma Omerya. Wêçaxê Mala Osman di Tinatê de ne. MalaOsman li ser axatiya Omeiya, bi pismamênxwe re li hevdû nakin. Pismamên wan yêMala Ehmedê Smaîl li gundê Qurdîsê ne û

Mala Silêman jî li gundê Çalê ne. Bi vî lej-kerê giran re pismamên Mala Osman jî tê-ne şerê van û tevlî jerê Tinatê dibin. Di vîjerî de îzedînê Temo Gewre, ku axayê ejîra


Hebizbiniya ye, weke alîgirê dewletê bejdardibe.

Rola Elîkê Batê di jerê Tinatê de tijtekîdin e. Wexta ku jer li ser Tinatê derdikeve,wê çaxê Elîk bi xwe li ba Mala Haco li bin-ya xetê ye. Maia Osmanê axê xeberê ji Elîkre dijînin ku, da ew were hewara wan. Elî-kê Batê xeberê digire û bi derdora sed pe-yayî re, ew pêjiya pêjî tê bajarê Nisêbînê.Li Nisêbînê ew pêjî dire qeymekamê bajêrdibînê. Wexta ku Elîk li ba qeymekamêNisêbinê rûnijtiye, pîrekeke Torî tê ba Elîkû di nav sed zilamî de jê re dibêje; "Lawêmin di hepsa Nisêbînê de ye, ez bi tenê meû perîjan im. Heger tu lawê min ji zîndanêbernedî, çariya min li serê te be!" Pijtî vêgotinê Elîk hêis dibe û digire ser hepsa Ni-sêbînê, girtiyan berdide û pijt re jî berê xwedide nav Omeiya. Wê çaxê Şemonê Hen-nê Heydo, ku filehekî bi nav û deng e biElîk re diçe hewara Mala Osman li Tinatê.Bi vê grûba mêrxasên mezin re mitirb jîhene. Ewê ku bi xwe di nav jerê Tinatê debûn ji min re gotin ku, peyayên Elîk heryekî du pakêt fîjek bi wan re hebûn. Ew jîji bona jerekî mezin ne tijtekî zêde bû. Fî-jekên wan jî di jer de zû xelas bûn. Di wênavê de Usivê Osman, ji embarên xwe bisindoqan ji wan re fîjek derdixistin. Lê da-wiya van fîjekan jî hat. Şerê Tinatê panz-deh rojan berdewam kiribû. Pijtî panzdehrojan fîjek xelas bûn. Bi hewqas lejker re

. mirov nikarîbû bêyî fîjek jer berdewam bi-kira. Ji ber vê yekê jî Mala Osman û jêstmalên Tinatiyan bar kirin û çûn nêzîka

Midyadê û dûra jî derbasî Geliyê Marinêbûn. Di dawiya dawî de jî, wana xwe gi-handin binya xetê. Di vê navberê de jî, Elîkli herema Torê hate kujtin...

Ma gdo çima hewar ji Elîkê Batê re diçe?Encamên vê yekê jî pirr hesanî ne. MalaOsman li Omerya û Mala Batê jî li Hevêr-ka bi hevdû re bend ava kiribûn. Li gora vêbendê; kî ji van malbatan biketa tengasiyê,malbata din mecbûr bû ku di hewara wande biçe. Mala Osman jî, ji aliyê xwe de be-riya jerê Tinatê, gdek caran alîkariya MalaBatê ii nav Hevêrka kiribûn. Heta wan herdu malbatan bi hevre carekê Mizîzexê jimala Batê re safî kiribûn. Di vê demê deaxayê Omeiya Hesenê Osmanê, ku Seyda-ye Cegeixwîn jî li çend ciyan behsa wî di-ke. Elîkê Batê jî gdek caran, di nav malba-ta wî bi xwe de, problemên wî bi pisma-mên wî re hebûn. Yanî bi kurtî Mala Os-man û Mala Batê bi hevdû re sozdayî bûn.Elikê Batê wexta ku çû hewara Omerya,soza xwe bi cih dianî û mêixasî dikir. Ezdixwazim wuha bibejim; Şerê Tinatê ne je-rê Elîkê Batê ye. Eiîk tenê çûye hewara şerêOmeiya. Hdbet ev jî mêrxasiyeke mezin e.Lê heger Elîkê Batê bixwesta serhildanê li

hemberî dewletê organîze bike, ew ê çimaev serhiidan li herêma Omerya destpêbiki-ra? Ma gelo herêma Hevêrka ji bona Elîkne bajtir bû? Her çiqasî navê vê liberxwe-danê weke"Serhildana Elîkê Batê" tê bi-navkirin jî, ev serhildan bi rastî ne bi veki-rina hepsa Nisêbînê destpêdikê. Serhildanpêjî li Omerya destpêdike. Lê ji ber ku ve-


Hebizbiniya ye, weke alîgirê dewletê bejdardibe.

Rola Elîkê Batê di jerê Tinatê de tijtekîdin e. Wexta ku jer li ser Tinatê derdikeve,wê çaxê Elîk bi xwe li ba Mala Haco li bin-ya xetê ye. Maia Osmanê axê xeberê ji Elîkre dijînin ku, da ew were hewara wan. Elî-kê Batê xeberê digire û bi derdora sed pe-yayî re, ew pêjiya pêjî tê bajarê Nisêbînê.Li Nisêbînê ew pêjî dire qeymekamê bajêrdibînê. Wexta ku Elîk li ba qeymekamêNisêbinê rûnijtiye, pîrekeke Torî tê ba Elîkû di nav sed zilamî de jê re dibêje; "Lawêmin di hepsa Nisêbînê de ye, ez bi tenê meû perîjan im. Heger tu lawê min ji zîndanêbernedî, çariya min li serê te be!" Pijtî vêgotinê Elîk hêis dibe û digire ser hepsa Ni-sêbînê, girtiyan berdide û pijt re jî berê xwedide nav Omeiya. Wê çaxê Şemonê Hen-nê Heydo, ku filehekî bi nav û deng e biElîk re diçe hewara Mala Osman li Tinatê.Bi vê grûba mêrxasên mezin re mitirb jîhene. Ewê ku bi xwe di nav jerê Tinatê debûn ji min re gotin ku, peyayên Elîk heryekî du pakêt fîjek bi wan re hebûn. Ew jîji bona jerekî mezin ne tijtekî zêde bû. Fî-jekên wan jî di jer de zû xelas bûn. Di wênavê de Usivê Osman, ji embarên xwe bisindoqan ji wan re fîjek derdixistin. Lê da-wiya van fîjekan jî hat. Şerê Tinatê panz-deh rojan berdewam kiribû. Pijtî panzdehrojan fîjek xelas bûn. Bi hewqas lejker re

. mirov nikarîbû bêyî fîjek jer berdewam bi-kira. Ji ber vê yekê jî Mala Osman û jêstmalên Tinatiyan bar kirin û çûn nêzîka

Midyadê û dûra jî derbasî Geliyê Marinêbûn. Di dawiya dawî de jî, wana xwe gi-handin binya xetê. Di vê navberê de jî, Elîkli herema Torê hate kujtin...

Ma gdo çima hewar ji Elîkê Batê re diçe?Encamên vê yekê jî pirr hesanî ne. MalaOsman li Omerya û Mala Batê jî li Hevêr-ka bi hevdû re bend ava kiribûn. Li gora vêbendê; kî ji van malbatan biketa tengasiyê,malbata din mecbûr bû ku di hewara wande biçe. Mala Osman jî, ji aliyê xwe de be-riya jerê Tinatê, gdek caran alîkariya MalaBatê ii nav Hevêrka kiribûn. Heta wan herdu malbatan bi hevre carekê Mizîzexê jimala Batê re safî kiribûn. Di vê demê deaxayê Omeiya Hesenê Osmanê, ku Seyda-ye Cegeixwîn jî li çend ciyan behsa wî di-ke. Elîkê Batê jî gdek caran, di nav malba-ta wî bi xwe de, problemên wî bi pisma-mên wî re hebûn. Yanî bi kurtî Mala Os-man û Mala Batê bi hevdû re sozdayî bûn.Elikê Batê wexta ku çû hewara Omerya,soza xwe bi cih dianî û mêixasî dikir. Ezdixwazim wuha bibejim; Şerê Tinatê ne je-rê Elîkê Batê ye. Eiîk tenê çûye hewara şerêOmeiya. Hdbet ev jî mêrxasiyeke mezin e.Lê heger Elîkê Batê bixwesta serhildanê li

hemberî dewletê organîze bike, ew ê çimaev serhiidan li herêma Omerya destpêbiki-ra? Ma gelo herêma Hevêrka ji bona Elîkne bajtir bû? Her çiqasî navê vê liberxwe-danê weke"Serhildana Elîkê Batê" tê bi-navkirin jî, ev serhildan bi rastî ne bi veki-rina hepsa Nisêbînê destpêdikê. Serhildanpêjî li Omerya destpêdike. Lê ji ber ku ve-


kirina hepsê ji bona dewletê tijtekî berbi-çav bû, bi taybetî dewletê navê vê betxwe-danê kirin "Serhildana Elîkê Batê".

Yekî ku jerê Tinatê bi çavê xwe dîtibû,îzzedînê Osman e. Min ji îzzedînê Osmanpirsî; Çima navê Elîk wuha zêde derketepêj? Wî got ku, encamê vê yekê pirr in. Lê

bi kurtî mirov dikare wuha bibêje; MitirbêElîk hebûn û wana jî hergav li odên cuwa-mêra wesfê Elîk didan!

Li aliyê din Seydayê Cegerxwîn dibêje;Hesenê Osman mezinê ejîra Koçekan ûBûblana bi bêbextî kujtine. Ew yeka jî, jibinî de ne rast e: Hesenê Osman AxayêBûblana bi bêbextî ne kujtine. Ewê ku yekji axayê Bûblana kujtibû, Sadûn axayêOmerî bû. Ev kesê Bûblanî bi xwe jî, zave-yê Sadûn Axa bû û di mala wî de altaxî lê

kiribû. Sadûn Axa ew kesê Bûblanî ejkere,li ser serê Qesra xwe kujt. Mesela Koçekameseleyeke din e. Koçekî li derdora Nisêbî-nê ne ejîr bûn, lê belê malbateke xuyayîbûn. Ew li herêmê weke Mala Hemo tênenaskirin. Bi eslê xwe ew ne ji herêma Nisê-binê ne. Mala Hemo weke koçer dihatin ûdiçûn derdora Nisêbînê. Wan bi riya Axa-yên Omerya îcaze girtin ku, li herêmê bicih bibin. Demeke dûr û dirêj Mala Hemobac didan Axayên Omerya. Hesenê Os-man ew bi bêbextî nekujtine. Hemo kumezinê vê malbatê bû, carekê hinek gotindi derbarê Axayên Omerya de kiribûn ku,Hesenê Osman ev tijtan weke heqaret qe-bûl kir. Yê ku Hemo ejkere ji mala wî bir û

kujt, Hesenê Osman bû. Di vê bûyerê de jî

tu bêbextî tuneye.Ez dikarim ji pirr aliyan de bibêjim ku,

nivîsandina Jînenîgariya Cegerxwîn, dikarî-bû bi metodên zanyarî hîn bajtir bihata ni-vîsandin. Em hemû hewcedarê vê yekêbûn. Lê mixabin seydayê hêja em xwende-vanên xwe, ji vê yekê bê par hijtin û ji navme bar kir...

Medenî FerhoHades tş Başinda

Weşanên Kora, 283 rûp.

Ev romana Medenî Ferho ya bi tirkî,berhcma salên wî yên girtîgehê ye.Roman li ser girtin, îşkence, bêrîkirin,bawerî û hêviyê hatiye avakirin.

iii Nûdcm No: 18 Havin 1996

kirina hepsê ji bona dewletê tijtekî berbi-çav bû, bi taybetî dewletê navê vê betxwe-danê kirin "Serhildana Elîkê Batê".

Yekî ku jerê Tinatê bi çavê xwe dîtibû,îzzedînê Osman e. Min ji îzzedînê Osmanpirsî; Çima navê Elîk wuha zêde derketepêj? Wî got ku, encamê vê yekê pirr in. Lê

bi kurtî mirov dikare wuha bibêje; MitirbêElîk hebûn û wana jî hergav li odên cuwa-mêra wesfê Elîk didan!

Li aliyê din Seydayê Cegerxwîn dibêje;Hesenê Osman mezinê ejîra Koçekan ûBûblana bi bêbextî kujtine. Ew yeka jî, jibinî de ne rast e: Hesenê Osman AxayêBûblana bi bêbextî ne kujtine. Ewê ku yekji axayê Bûblana kujtibû, Sadûn axayêOmerî bû. Ev kesê Bûblanî bi xwe jî, zave-yê Sadûn Axa bû û di mala wî de altaxî lê

kiribû. Sadûn Axa ew kesê Bûblanî ejkere,li ser serê Qesra xwe kujt. Mesela Koçekameseleyeke din e. Koçekî li derdora Nisêbî-nê ne ejîr bûn, lê belê malbateke xuyayîbûn. Ew li herêmê weke Mala Hemo tênenaskirin. Bi eslê xwe ew ne ji herêma Nisê-binê ne. Mala Hemo weke koçer dihatin ûdiçûn derdora Nisêbînê. Wan bi riya Axa-yên Omerya îcaze girtin ku, li herêmê bicih bibin. Demeke dûr û dirêj Mala Hemobac didan Axayên Omerya. Hesenê Os-man ew bi bêbextî nekujtine. Hemo kumezinê vê malbatê bû, carekê hinek gotindi derbarê Axayên Omerya de kiribûn ku,Hesenê Osman ev tijtan weke heqaret qe-bûl kir. Yê ku Hemo ejkere ji mala wî bir û

kujt, Hesenê Osman bû. Di vê bûyerê de jî

tu bêbextî tuneye.Ez dikarim ji pirr aliyan de bibêjim ku,

nivîsandina Jînenîgariya Cegerxwîn, dikarî-bû bi metodên zanyarî hîn bajtir bihata ni-vîsandin. Em hemû hewcedarê vê yekêbûn. Lê mixabin seydayê hêja em xwende-vanên xwe, ji vê yekê bê par hijtin û ji navme bar kir...

Medenî FerhoHades tş Başinda

Weşanên Kora, 283 rûp.

Ev romana Medenî Ferho ya bi tirkî,berhcma salên wî yên girtîgehê ye.Roman li ser girtin, îşkence, bêrîkirin,bawerî û hêviyê hatiye avakirin.

iii Nûdcm No: 18 Havin 1996

JI WEŞANÊN NÛ

Osman AytarKurdistan bi fiftî fîftîWeşanên Nûjen, 318 rûp.

Osman Aytar berê jî bi navê Kiirdiin MakusTalihi ve Guncydojtju Anadolu Projesi û Hami-diye Alaylarxndan Kbykoruculuguna bi tirkî dupirtûk derxistine.

Osman Aytar di vê pirtûka xwe ya ku xwerûbi kurdî nivîsandiye, bi riya hevpeyvînên bi ber-pirsiyarên partiyên siyasî yên başûr û birêvebirênHukûmeta Federe ya Kurdistanê, rewşa Kurdis-tana başûr radixe ber çavan.

Mîrhem YîgîtHelwestWeşanên Medya, 219 rûp.

Mîrhem Yîgît ku DI Med TV de dixebite û ber-pirsiyariya programa Gelawêjê dike, nivîsên xwe

yên ku di navbera salên 1975-1995'an de nivî-

sandiye, gîhandiye ser hev û mîna pirtûkekê çapkiriye. Hinek ji semavên nivîsan wilo ne: "Rew-

şenbîri, şoreja başûrê Kurdistanê û rewşenbîrênkurd", "Ziman, tarîfa zimên û hin ntstiyên girê-dayî zimên", "Enstitu û Akademî" û hwd.

Nivîskar di pêşgotina pirtûka xwe de dibêje:"Ez ne nivîskar bim jî nav min û qelemê ne xe-

rabe..."Bi hêviya ku wê nava wî û qelemê bastir bi-

be...

Reşîdê KurdEzWeşanên Avesta, 59 rûp.

Ev pirtûka Reşîdê Kurd ku berê li Stockholmê jialiyê. Komeleya Jinên Kurdistanê ve hatibû we-şandin, ji aliyê Weşanên Avestayê ve li Stembolêderket. Di vê berhevoka şiîran de şiîrên ReşîdêKurd yên bijarte cih girtine.

CegerxwînŞiîrên WindabûyîWeşanên Avesta, 58 rûp.

Bêguman Cegerxwîn yek ji şaîrên kurdan yênavdar e. Cihekî wî yê taybetî di dîroka şiîra

kurdî de heye. Bi derketina van şiîrên windabûyîyên Cegerxwîn, ji bo lêkolînerên şiîra kurdî ûn__skirina Cegerxwîn, çavkaniyeke baş e.

Firat Marmara'ya AkarMusa AnterWeşanên Avesta, 246 rûp.

Weşanên Avestayê nivîsên Musa Anter yên kudi rojnameyên Ulke û Gûndemê de hatibûnwesandin, civandiye ser hev û mîna pirtûkekêçap kiriye. Mirov di van nivîsên Musa Anter depiştî bêdengiyeke dirêj, pêlên berxwedan û serî-hildanê dibîne.

Nûdem No: 18 I lavîn 1996 113

JI WEŞANÊN NÛ

Osman AytarKurdistan bi fiftî fîftîWeşanên Nûjen, 318 rûp.

Osman Aytar berê jî bi navê Kiirdiin MakusTalihi ve Guncydojtju Anadolu Projesi û Hami-diye Alaylarxndan Kbykoruculuguna bi tirkî dupirtûk derxistine.

Osman Aytar di vê pirtûka xwe ya ku xwerûbi kurdî nivîsandiye, bi riya hevpeyvînên bi ber-pirsiyarên partiyên siyasî yên başûr û birêvebirênHukûmeta Federe ya Kurdistanê, rewşa Kurdis-tana başûr radixe ber çavan.

Mîrhem YîgîtHelwestWeşanên Medya, 219 rûp.

Mîrhem Yîgît ku DI Med TV de dixebite û ber-pirsiyariya programa Gelawêjê dike, nivîsên xwe

yên ku di navbera salên 1975-1995'an de nivî-

sandiye, gîhandiye ser hev û mîna pirtûkekê çapkiriye. Hinek ji semavên nivîsan wilo ne: "Rew-

şenbîri, şoreja başûrê Kurdistanê û rewşenbîrênkurd", "Ziman, tarîfa zimên û hin ntstiyên girê-dayî zimên", "Enstitu û Akademî" û hwd.

Nivîskar di pêşgotina pirtûka xwe de dibêje:"Ez ne nivîskar bim jî nav min û qelemê ne xe-

rabe..."Bi hêviya ku wê nava wî û qelemê bastir bi-

be...

Reşîdê KurdEzWeşanên Avesta, 59 rûp.

Ev pirtûka Reşîdê Kurd ku berê li Stockholmê jialiyê. Komeleya Jinên Kurdistanê ve hatibû we-şandin, ji aliyê Weşanên Avestayê ve li Stembolêderket. Di vê berhevoka şiîran de şiîrên ReşîdêKurd yên bijarte cih girtine.

CegerxwînŞiîrên WindabûyîWeşanên Avesta, 58 rûp.

Bêguman Cegerxwîn yek ji şaîrên kurdan yênavdar e. Cihekî wî yê taybetî di dîroka şiîra

kurdî de heye. Bi derketina van şiîrên windabûyîyên Cegerxwîn, ji bo lêkolînerên şiîra kurdî ûn__skirina Cegerxwîn, çavkaniyeke baş e.

Firat Marmara'ya AkarMusa AnterWeşanên Avesta, 246 rûp.

Weşanên Avestayê nivîsên Musa Anter yên kudi rojnameyên Ulke û Gûndemê de hatibûnwesandin, civandiye ser hev û mîna pirtûkekêçap kiriye. Mirov di van nivîsên Musa Anter depiştî bêdengiyeke dirêj, pêlên berxwedan û serî-hildanê dibîne.

Nûdem No: 18 I lavîn 1996 113

Jl WEŞANÊN ARARATÇar Pirtûkên Bi Almanî

Dci' > h'.iue Fuchs_,jjp tjcre f and dcr

3

Dfi sYund.

i -x ,^-.'_!W"*C9LSt''

MehmedUzun

||EinfUhrungindie

kurdischeLiteratur

Ararati Publika.ion

%

^^ -^

Jl WEŞANÊN ARARATÇar Pirtûkên Bi Almanî

Dci' > h'.iue Fuchs_,jjp tjcre f and dcr

3

Dfi sYund.

i -x ,^-.'_!W"*C9LSt''

MehmedUzun

||EinfUhrungindie

kurdischeLiteratur

Ararati Publika.ion

%

^^ -^

rBibe Aboneyê NÛDEMÊ!

"\

Ger hewesa te li ser helbest, çîrok, roman, hevpeyvîn, lêkolîn, huner,sînema û hwd. hebe, pêşniyazeke me heye; bibe aboneyê Nûdemê!

Ger tu dixwazî ji tevgera huner û edebiyatê ya her çar perçeyên welêt haydarbibî û edebiyata dinyayê ya kevnar û nûjen bi zimanê kurdî bixwînî, dîsanbibe aboneyê Nûdemê!

Nûdem dixwaze ji avakirina edebiyata kurdî re bibe alîkar, tu jî alîkariyawê bike, bibe abone!

\=

Ez dixwazim ji avakirina edebiyata kurdî re bibim alîkar. Ji kerema xwe re minbikin aboneyê Nûdemê.Ji bo Swêd salek 190 Sek, welatên din 50 $

Nav û paşnav

Navnîşan

Vê karta jor dagirin û fotokopiya wê li scr navnîşana Nûdemê bişînin. Çer ku ew bigihîjeme, em ê Nûdemê digel karta abonetiyê ji we re bişînin.

J

rBibe Aboneyê NÛDEMÊ!

"\

Ger hewesa te li ser helbest, çîrok, roman, hevpeyvîn, lêkolîn, huner,sînema û hwd. hebe, pêşniyazeke me heye; bibe aboneyê Nûdemê!

Ger tu dixwazî ji tevgera huner û edebiyatê ya her çar perçeyên welêt haydarbibî û edebiyata dinyayê ya kevnar û nûjen bi zimanê kurdî bixwînî, dîsanbibe aboneyê Nûdemê!

Nûdem dixwaze ji avakirina edebiyata kurdî re bibe alîkar, tu jî alîkariyawê bike, bibe abone!

\=

Ez dixwazim ji avakirina edebiyata kurdî re bibim alîkar. Ji kerema xwe re minbikin aboneyê Nûdemê.Ji bo Swêd salek 190 Sek, welatên din 50 $

Nav û paşnav

Navnîşan

Vê karta jor dagirin û fotokopiya wê li scr navnîşana Nûdemê bişînin. Çer ku ew bigihîjeme, em ê Nûdemê digel karta abonetiyê ji we re bişînin.

J

Gelî mîr û axa û paşayan! Ez ji we dipirsim: Kê ji we he-

ta niha ji welatê xwe re çi kiriye, da em bizanin ku hûn

welatê xwe dievînin! Evîna welêt ew e ku mirov nehêle

dijminê mirov bikeve nava welatê mirov! Evîna welêt ew

e ku mirov welatê xwe ava bike, dibistanan, xêratxane-

yan çêbike! Evîna welêt ew e ku mirov zarokên welatê

xwe bide xwendin, fêrî pîşe û zanînê bike.

MîqdadMîdhet Bedir-Xan (Kurdistan, hej. 2, 1898)

Gelî mîr û axa û paşayan! Ez ji we dipirsim: Kê ji we he-

ta niha ji welatê xwe re çi kiriye, da em bizanin ku hûn

welatê xwe dievînin! Evîna welêt ew e ku mirov nehêle

dijminê mirov bikeve nava welatê mirov! Evîna welêt ew

e ku mirov welatê xwe ava bike, dibistanan, xêratxane-

yan çêbike! Evîna welêt ew e ku mirov zarokên welatê

xwe bide xwendin, fêrî pîşe û zanînê bike.

MîqdadMîdhet Bedir-Xan (Kurdistan, hej. 2, 1898)

1996 - la bibliothèque numérique kurde (bnk)bnk.institutkurde.org/images/pdf/7fuhm8vwzs.pdf ·...

Documents