8

บทท 2

เอกสารและงานวจยทเกยวของ ในการวจยเรอง ศาสนาชาวบาน : ภมปญญาดานการผสมผสานความเชอในฮตสบสองตอการสรางความมนคงทางสงคมวฒนธรรมจงหวดมหาสารคาม ผวจยไดจดหมวดหมเอกสารและงานวจยทเกยวของเปนหวขอตาง ๆ ดงตอไปน 1. สงคมวฒนธรรมอสาน 2. ศาสนาชาวบาน ภมปญญาดานการผสมผสานความเชอในฮตสบสอง 2.1 ความเชอ 2.2 ความเชอทางศาสนา 2.3 ความเชอผ พราหมณ พทธ 2.4 ภมปญญาดานการผสมผสานความเชอของชาวอสาน 2.5 ศาสนาชาวบานอสาน 2.6 ฮตสบสอง 3. กฎหมายและนโยบายทเกยวของ 3.1 รฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย พ.ศ. 2550 3.2 แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตฉบบท 10 (พ.ศ. 2550-2554) 3.3 แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตฉบบท 11 (พ.ศ. 2555-2559) 4. บรบทพนท 5. แนวคดทฤษฎทเกยวของ 5.1 แนวคดเกยวกบการดาเนนงานดานวฒนธรรมเพอสรางความมนคง 5.2 ทฤษฎทเกยวของ 5.2.1 ทฤษฎโครงสรางหนาทนยม 5.2.2 ทฤษฎประวตศาสตรเฉพาะ 5.2.3 ทฤษฎนเวศวทยาวฒนธรรม 5.2.4 ทฤษฎปฏสมพนธสญลกษณนยม 5.2.5 ทฤษฎการแพรกระจายทางวฒนธรรม 6. งานวจยทเกยวของ 6.1 งานวจยในประเทศ 6.2 งานวจยตางประเทศ

9

1. สงคมวฒนธรรมอสาน ในสงคมวฒนธรรมตาง ๆ ยอมมลกษณะเฉพาะและมความแตกตางกนไปตามปจจยของสภาพแวดลอมและวถการดาเนนชวตของผคน ในสงคมวฒนธรรมขนาดใหญจะประกอบขนดวยสงคมวฒนธรรมยอยหลาย ๆ สวน ซงมลกษณะเฉพาะของตวเอง ในภาคอสานของประเทศไทยกเชนเดยวกน ยอมมลกษณะเฉพาะและความแตกตางทางสงคมวฒนธรรมไปจากภมภาคอน ๆ ซงมผกลาวถงไวแตกตางกนในหลายแงมมดงน ธาดา สทธธรรม (2549 : 6-7) ทาการรวบรวมเรองราวพงศาวดารลานชาง ซงเปนเขตวฒนธรรมดงเดมของชาวอสานปจจบน พบวา อาณาเขตของอาณาจกรลานชางในสมยพระเจาสามแสนไทย (พ.ศ. 1916-1959) ครอบคลมดนแดนภาคอสานตอนบนลงมาถงบรเวณทราบสงโคราชดวย จากพทธศตวรรษท 20 เปนตนมาจงกลาวไดวาพนทภาคอสานทเปนดนแดนอาณาจกรลานชาง ไดแก พนทภาคอสานตอนบน ตอนกลาง และจงหวดอบลราชธาน โดยชนเผาไทยจากอาณาจกรลานชางคอย ๆ เขามาตงถนฐานแทนชนชาวเขมรทเคยมอยเดม ซงลดประชากรลงจากความเสอมของราชอาณาจกรกมพชา หรอถอยรนกลบมายงดนแดนอสานใต จนถงพทธศตวรรษ 23-24 ชนเผาไทยจากอาณาจกรลานชางซงทางอยธยาเรยกวา “ชาวลาว” ไดมการเขามาตงถนฐานมากขน ดารารตน เมตตารกานนท และอครยา สงขจนทร (2547 : 7-8) กลาววา หากพจารณาถงภมหลงทางประวตศาสตรของคนกลมตาง ๆ ในอสาน จะพบวามหลายกลมชาตพนธ ดงเชน กลมลาว กลมเขมร และกวย เปนตน โดยสองกลมหลงนอาศยอยบรเวณทเรยกวา “เขมรปาดง” คอ บรเวณทเปนจงหวดสรนทรและศรสะเกษในปจจบน สวนกลมชาตพนธทมประชากรมากทสดในอสาน คอกลมชาตพนธลาว เอกวทย ณ ถลาง (2544 : 45, 21) กลาวถงระบบครอบครวแบบพเศษอกอยางหนงของชาวอสานไววา ชาวอสานมการจดระบบความสมพนธทขยายกวางออกไปจากสงคมเครอญาตทเรยกวา เครอญาตสมมต เชน ระบบพอแกว-ลกแกว ทมการฝากตวเปนลกเปนพอระหวางกน การดารงความสมพนธหลงหมดภาระหนาท เชน หมอเหยากบลกแกว ลกเลยง พอลามกบคสมรส และระบบการผกเสยวระหวางคนอายรนราวคราวเดยวกน เอกวทย ณ ถลาง กลาวอกวา วฒนธรรมอสานและวฒนธรรมฝงตะวนออกแมนาโขงมความสมพนธเชงชาตพนธและเชงอานาจใกลชดกนมาก วถชวตของสองฝงแมนาโขงจงละมายคลายคลงกนจนจาแนกความแตกตางไดยาก ฉตรทพย นาถสภา และพรพไล เลศวชา (2541 : 63-64) กลาววา ชมชนหมบานอสานเปนสงคมทสบทอดวฒนธรรมลมนาโขง ซงมศนยกลางอยทลานชาง อสานเปนดนแดนตอนปลายของวฒนธรรมดงกลาว อทธพลของกรงเทพฯ มนอยมาก สมยรตนโกสนทรฝายไทยถอวาลาวและเมองในอานาจของลาว (อสาน) ลวนขนตอไทย แตเปนการแผอานาจทางทหารเทานน แตทางดานวฒนธรรมกรงเทพฯ ยงไมมอทธพลตออสานเลย อภศกด โสมอนทร (2540 : 69-87) เสนอความเหนวา คาวา “คนอสาน” ทนกมานษยวทยาและนกประวตศาสตรใช นาจะมคนหลายกลมหลายชาตพนธปะปนกนอย หนงในนนมกลมชาตพนธ “ลาว” รวมอยดวย กลมชาตพนธลาวนคอกลมเดยวกบชนชาต “อายลาว” ทเดมเปนสาขาหนงของมองโกล อยทางตอนบนของแมนาแยงซเกยงและแมนาเหลอง

10

วโรฒ ศรสโร (2538 : 13-15) กลาวถงลกษณะการปลกสรางบานเรอนของชาวอสานวา แตละครวเรอนจะปลกเรอนใหมเนอทใชสอยทมขนาดพอเหมาะในลกษณะครอบครวเดยว การขยายพนทใชสอยมบางแตไมเกนความจาเปน เชน มชานแดด ครวไฟเพมเตม ชาวอสานถอเอา “เฮอนพกอาศย” เปนสงสาคญในการดาเนนชวต “กอรางสรางเฮอน” มากกวากอรางสรางตว ในสวนความเชอนนมอยจานวนมากแฝงตวอยในทกกระบวนการของการสรางบาน อภศกด โสมอนทร (2537 : 73-88) ไดสรปลกษณะสงคมวฒนธรรมของชาวอสาน ในโลกทศนของชาวอสาน ไวดงน 1) สงคมอสานเปนสงคมเกษตร สถานบนครอบครวเรมจากขนาดเลก อยในบานแบบอสาน คอเปนหองโลงหองเดยว ดานตะวนออกมหงพระเรยกวาหองเปง 2) การตงถนฐานเปนแบบกระจก (Cluster) ใครตงบานเรอนอยหางเพอนจะถกมองวามอะไรผดปกตเกรงวาชาวบานจะรถงสงไมด ชาวบานจงมความใกลชดสนทสนมกนมาก 3) สมาชกในสงคมดารงอยดวยการพงพาอาศยซงกนและกน 4) สงคมอสานยดเกาะกนโดยมฮต-คอง (จารตประเพณ-ครองธรรม) ทาหนาทเปนกฎระเบยบ 5) การดาเนนชวตของสงคมเกษตร ยดถอปฏบตตามกรอบของ ฮตสบสอง หมนเวยนเปนวฏจกรในรอบป 6) สถาบนครอบครวเปนจดเรมตนของสงคมทสาคญทสด การมคครองจงตองเหนพองตองกนทกฝาย ลกหลานเชอฟงผใหญในการแนะนาการเลอกคครอง 7) นยมยกยองครอบครวผวเดยวเมยเดยว 8) สงคมชมชนประกอบดวยผคนจากหลายตระกลรวมกน ตระกลหนง ๆ เรยกวา "ซม" แปลวา สายเลอด สายตระกลเดยวกน ชาวอสานใหความสาคญตอระบบเครอญาต หรอซม อยางยง เปนการเหนความสาคญของพนธกรรมมากกวาสงแวดลอม 9) ไมละเลยอทธพลและความสาคญของสงแวดลอม 10) ยกยองนบถอคนทจตใจเออเฟอเผอแผโอบออมอาร 11) ใหเกยรตและยอมรบนบถอสทธสวนบคคล ไมลวงละเมดซงกนและกน 12) ใหความสาคญตอผทมนาทากนเปนของตนเองไมเชาผอน ชอบบกเบกหาทนาทากนเปนของตนเอง ถาเชาทนาเขาทาจะรสกตอยตา วดฐานนดรกนดวยปรมาณขาวในเลา (ยงขาว) ยกเวนพวกพอคา หรอขาราชการทไมไดทานาแตมรายไดไวซอขาวกน 13) รจกการแบงปน คอรจกใหและรบ สนใจและยกยองการทาบญใหทาน 14) สงคมสอนใหพงพาตนเองใหมากทสด แสดงความยนดเมอผอนมสข โดยแสดงความ "ออนซอน" (ชนชม) อยางจรงใจ 15) สงคมทมผปกครองหลายคนมกมปญหาเพราะชาวอสานไมนยมมเจานายหลายคน 16) สงคมทดตองประกอบดวยบคคล 5 จาพวก คอ ผนาหรอหวหนา พระสงฆ ขาราชการ นกปราชญ และประชาชน 17) สงคมจะอยถาวรยาวนาน นอกจากจะมทรพยแลวสงคมตองประกอบไปดวยทรพยากรมนษย และทรพยากรธรรมชาตทเกอหนน และตองรจกใชทรพยากรอยางฉลาด 18) เปนสงคมใหญ คนมาก มการอพยพไปตามทตาง ๆ ทวประเทศ

11

19) สงคมอสานกลาหวเราะตนเอง มความสขบนความทกขของตนเอง เอาตวเองเปนตวตลก รจกนนทาตนเอง ซงเปนการประเมนตนเองไปในตว 20) เชอผนา ผเปนหวหนา หวหนาวาอยางไรลกนองจะวาตามโดยดษณ 21) รกพวกพอง รกกลม อพยพไปอยทไหนมกไปเปนกลม 22) เปนสงคมเปดเผย ไมมลบลมคมใน ตรงไปตรงมา พดจาไมออมคอม วยทธ จารสพนธ, สวทย ธรศาศวต และดารารตน เมตตารกานนท (2534-2535 : 40-41) กลาววา พนฐานทางอดมการณของชาวอสานเกดจากการผสมผสานของระบบความเชอเกยวกบพทธศาสนา พราหมณ และผ ซงแสดงออกในการดาเนนชวต พธกรรม และจารตของชมชนอสาน อดมการณและคานยมของชาวอสานถกสราง และสงผานสอสประชาชน สอทสาคญไดแก วรรณกรรมอสาน ทสะทอนใหเหนความเชอ ปรชญาชวต คานยม และอดมการณทผสรางวรรณกรรมพยายามถายทอดไปสผอนในสงคม และสงเหลานจะมผลตอการแสดงพฤตกรรมของคนอสานโดยทวไป สมชาต มณโชต, เกรยงไกร ผาสตะ และพเนตร ดาวเรอง (2548 : 26) กลาววา ในยคปจจบน สงคมชนบทอสานถกวฒนธรรมจากแหลงอนเขามารกราน สงคมชนบทถกเปลยนเขาสยคพฒนาทางวตถอยางฉบพลน สงผลกระทบใหสญญาประชาคมของชาวบานแตดงเดมถกละเลย ฮต คอง คะลา ขนบธรรมเนยมประเพณของชาวชนบทซงเปนสงดงามของทองถนถกเหยยบยาวาเปนสงตาทราม ลาสมย และแลวสงคมชนบทจงลมสลายในทสด เชนเดยวกบ เบญจรชต เมองไทย (2543 : 105) ทกลาววาวาพฒนาการทางเศรษฐกจ สงคม การเมอง ไดทาใหแบบแผนการปฏบตหลายประการเสอมคลายความสาคญลง บางกคงเหลออยเพยงรปแบบทชาวบานไมทราบความหมาย ซงเกดจากความไมสบเนองขององคความรในทองถน ประเพณพธกรรมบางอยางไดมการปรบเปลยน และมการตความใหมตามการเปลยนแปลงทางสงคมทเกดขน โดยเฉพาะอยางยงพธกรรมทเกยวเนองกบความเชอในอานาจเหนอธรรมชาตและการถอผบรรพบรษ สะทอนใหเหนถงการปรบเปลยนบทบาทและความหมาย ทมการปะทะกนระหวางแบบแผนประเพณดงเดมกบการเปลยนแปลงไปสสงคมทนสมย สเมธ คงสวสด (2531 : 215) ไดศกษาความเชอของชาวบานพลวง ตาบลกงแอน อาเภอปราสาท จงหวดสรนทร พบวา ชาวบานพลวงพดภาษาเขมรนบถอศาสนาพทธชาวบาน มความเชอเรองโชคลาง ฤกษ เครองรางของขลง และเชอเรองความฝนวามสวนทานายเหตการณได เชอเรองปรากฏการณธรรมชาตทเกดขนแลวมผลตอมนษย สตว พช เชอเกยวกบขอหามเพอใหม สขภาพด เชอเรองภตผปศาจ เชอเรองลกษณะบคคลทไมด เชอเรองหมอผ เชอเรองเวทยมนตคาถา ยากลางบาน และมการนบถอผปยา ตายาย ผกระทอมตา (เนยตา) สาเหตของความเชอมาจากคาสอนของคนโบราณ ดงท ธวช ปณโณทก (2525 : 175) กลาววา แมวาพทธศาสนาทไดรบอทธพลจากการสงคายนาจากลานนาจะแผเขาสภาคอสาน ซงเปนพทธศาสนาทมหลกฐานสามารถตรวจสอบความถกผดของการปฏบตได แตกลมชนในอสานกสามารถปรบปรงหลกธรรมใหเขากบสภาพความเปนอยของตน มการผสมผสานระหวางความเชอเรองภตผปศาจและปรชญาทางพระพทธศาสนาอยางกลมกลน กลาวคอ พธกรรมทเนองดวยความเชอทางวญญาณพระสงฆและชาวบานไดผนวกเปนพธกรรมทางพระพทธศาสนาไดอยางแนบเนยน

12

2. ศาสนาชาวบาน ศาสนาชาวบาน เปนรปแบบความเชอทมการผสมผสานทางลทธศาสนาหลายอยางเขาดวยกน โดยเลอกสรรเอาเฉพาะสวนทสอดคลองเหมาะสมกบชวตประจาวนและวถวฒนธรรมของทองถน กอเกดเปนความเชอทมรปแบบเฉพาะ ไมอาจเรยกไดวาเปนไปตามหลกปรชญาทถกตองของศาสนาใด และไมใชความเชอถออยางงมงายไรเหตผลโดยสนเชง โดยหลกแลวศาสนาชาวบานของชาวอสานทวไปประกอบขนดวยรปแบบความเชอ 3 อยาง คอการนบถอผ ความเชอทางพราหมณ และศรทธาในพทธศาสนา แตทงนไมมความเชอใดความเชอหนงดารงอยโดยอสระ ตางมการผสมผสานและกลมกลนเปนสวนหนงของกนและกน ในลกษณะของการเกอกลอาศยสงเสรมกนและกน กอใหเกดเปนประเพณและวฒนธรรมทเปนเอกลกษณเฉพาะของทองถน 2.1 ความเชอ ความเชอเปนพนฐานของลทธศาสนา และเปนทมาของประเพณพธกรรม ดงนนหากจะศกษาเกยวกบศาสนาหรอประเพณพธกรรมอยางใดอยางหนง ยอมไมอาจละเลยทจะทาความเขาใจเรองความเชอได เพราะหากรจกพนฐานความเชอของทองถนใด ๆ แลว การจะทาความเขาใจเกยวกบประเพณพธกรรมของทองถนนนยอมทาไดมากขน ความหมายของความเชอ ความเชอเปนนามธรรมทไมอาจจบตองสมผสไดดวยอวยวะหรอระบบสมผสสวนใดของรางกาย แตกสามารถรบรสมผสไดจากสงอน หรอกจกรรมอนทเกดขนเนองดวยความเชอนน สาหรบในดานความหมาย มผใหคานยามความหมายของความเชอเอาไวแตกตางกนไปดงน พระครปรยตสารการ (2551 : 19) ใหความหมายของความเชอไววา ความเชอ (Beliefs) หมายถง การยอมรบนบถอหรอยดมนในสงใดสงหนงทงทมตวตนหรอไมกตาม วาเปนความจรงหรอมอยจรง การยอมรบนบถอนอาจจะมหลกฐานอยางเพยงพอทจะพสจนได หรออาจไมมหลกฐานทจะนามาใชพสจนใหเหนจรงเกยวกบสงนนกได และเมอมนษยเกดความเชอแลวมกแสดงออกมาใหปรากฏทางกายและวาจา พระมหาพมล พรมเมอง (2550 : 5) ใหความหมายวา ความเชอ คอการยอมรบคณคาในสงใดสงหนงเปนทพงทางจตใจ และเปนพลงนาไปสการปฏบตตอสงทตวเองเชอดวยพธกรรมนน ๆ วราวรรณ สมพงษเจรญ (2550 : 62) ไดใหความหมายของคาวา คตความเชอ ไววา ความคดความรสกของคนหนงหรอสงคมหนงทเชอวาสงใดสงหนงเปนจรง ดารงอย และสามารถสงผลกระทบตอบคคลนนหรอสงคมนน เกวลน ภมภาค (2543 : 73) ใหความหมายของความเชอในเชงองคประกอบไววา ความเชอทางศาสนาและลทธ หมายถง ความเชอเกยวกบศาสดา คมภร ศาสนา นกบวช ศาสน-สถาน และเครองหมายศาสนา

13

อภศกด โสมอนทร (2537 : 14) นยามความเชอทเปนบอเกดของโลกทศนวา คนทกคนมความเชอ อาจกลาวไดวาคนมชวตอยไดเพราะความเชอ ความเชอเปนรากเหงาของความรสกนกคดและพฤตกรรมทแสดงออก ศรพร สวรรณศร (2536 : 125) ใหความหมายของความเชอวา การทคนยอมรบนบถอหรอยดมนในสงใดสงหนง ทงทสงนนอาจมตวตนหรอไมมตวตน ในบางครงสงทเชออาจมจรงหรอไมมกได ปกตแลวความเชอจะเปนตวกาหนดพฤตกรรมของคนในสงคม ทงนเพราะเมอคนมความเชอหรอความรสกนกคดอยางไรแลว กมกจะแสดงพฤตกรรมออกมาใหเหนในรปแบบตาง ๆ ธวช ปณโณทก (2531 : 95) ไดกลาวถงความเชอไววา ความเชอเปนการยอมรบอนเกดอยในจตใตสานกของมนษยตอพลงอานาจเหนอธรรมชาต ทเปนผลดหรอผลรายตอมนษยนน ๆ หรอสงคมมนษยนน ๆ แมพลงอานาจเหนอธรรมชาตไมสามารถพสจนไดวาเปนความจรง แตมนษยในสงคมหนงยอมรบและใหความเคารพเกรงกลว สรปความไดวา ความเชอ หมายถง การยอมรบนบถอและปฏบตสงใดสงหนง ซงสงนนอาจมตวตนหรอไมมตวตน ความเชอนนอาจมเหตผลหรอไมมเหตผลรองรบกได แตเปนสงยดเหนยวจตใจของบคคลทเชอถอในเหตการณบางอยาง หรอในสภาวการณทบคคลไมสามารถตอบขอสงสย หรอแกปญหาขอขดของทเกดขนกบตนเองได ทงนเราสามารถสงเกตพฤตกรรมทางความเชอของแตละคนไดดวยการแสดงออกตอความเชอนน ๆ การเกดความเชอ แมความเชอจะเปนนามธรรม เปนสภาวะของจตใจทบคคลหรอกลมคนหนง จะมตอเหตการณ เรองราว หรอบคคลหนง ซงอาจเปนเรองทพสจนไดหรอไมไดกตาม แตความเชอหาใชความรสกหรอจนตนาการทเกดขนอยางเลอนลอย ความเชอมทมาหลากหลายดงตอไปน เกวลน ภมภาค (2543 : 73) อธบายสาเหตของการเกดความเชอทางศาสนาและลทธวาแบงออกเปน 3 ประการ คอ 1) เกดจากความกลวตอธรรมชาต มนษยบางกลมคดวาธรรมชาตมอารมณทแปรปรวนเหมอนอารมณมนษยทบางครงดบางครงราย บางกลมคดวาธรรมชาตมความรสกนกคดหรอวญญาณคลายมนษย ทาใหมนษยคดหาทางเอาอกเอาใจธรรมชาต โดยหวงวาหากธรรมชาตพอใจจะไมทารายพวกตน หรออานวยผลประโยชนตอพวกตน เชน ลทธนบถอผสางเทวดา 2) เกดจากความปรารถนาเขาถงสจธรรมของธรรมชาต เชน ศาสนาพทธ ศาสนาพราหมณ 3) เกดจากลทธทางการเมอง เชน ความเชอของลทธคอมมวนสต

14

จารวรรณ ธรรมวตร (2540 : 101) กลาววา ความเชอของคนแตละทองถนเกดจากปญหาในการดารงชวตประจาวน เชน เมอเกดโรคภยไขเจบ หรอภยธรรมชาตตาง ๆ ปญหาเหลานนเกนความสามารถทคนธรรมดาจะแกไขได จงสรางความเชอวา นาจะมอานาจลกลบเหนอธรรมชาตบนดาลใหเปนไปเชนนน เพอปองกนภยพบตเหลานน มนษยจงวงวอนขอความชวยเหลอจากอานาจลกลบ มการเซนสรวงบชาและประกอบพธกรรมตาง ๆ กลายเปนมรดกสบตอกน กฤตยา แสวงเจรญ (2537 : 1-6) กลาวถงทมาของความเชอทางดานวฒนธรรม วามาจากการลองผดลองถก การทดลองปฏบต และมการตรวจสอบในสงคม จนกลายเปนทยนยอมพรอมใจกนปฏบตสบมา อภศกด โสมอนทร (2537 : 15-19) กลาวถงความเชอทมระบบวา เกดขนจากปจจยตาง ๆ คอ เกดจากประสบการณ การไดรบขอมลขาวสาร การอนมานและอปมาน การใชทฤษฎบคลกภาพสวนตว การใชภาพในความคด สภาพแวดลอม ความร และวฒนธรรม ภญโญ จตตธรรม (2534 : 52) กลาวถงสาเหตททาใหเกดความเชอวา ความเชอเกดจากความกลวและความไมร ความเชอเปนสาเหตหนงททาใหเกดศาสนาในสงคม แมวทยาศาสตรจะเจรญกาวหนาแลวกตาม แตมนษยยงแสดงออกทางความเชอกนอยในชวตประจาวน รวมความไดวา ความเชอของมนษยเกดจากการพยายามคนหาคาตอบใหกบปรากฏการณตาง ๆ รอบตว ทมนษยไมสามารถอธบายไดดวยขอจากดของความรในชวงเวลานน อนเปนสาเหตทาใหมนษยเกดความหวาดกลว เกดความสงสย และความตองการเอาชนะ จงสรางสมมตฐานขนมาเพออธบายสงตาง ๆ เหลานน และพฒนาเปนความเชอถอสบตอกนมา ประเภทของความเชอ นกวชาการไดจาแนกประเภทของความเชอไวหลายรปแบบแตกตางกนไปตามจดประสงคการนาไปใช และหลกเกณฑของการจาแนก ทงนพอจะประมวลไดดงน อภศกด โสมอนทร (2537 : 15) จาแนกประเภทของความเชอออกเปน 3 ลกษณะ คอ หนงความเชอทพสจนแลวตรงกบความเปนจรง เชน ไฟรอน นาแขงเยน เปนตน สองความเชอทพสจนแลวไมตรงกบความเปนจรง เชน เชอวาโลกแบน เปนตน และสามความเชอทตรวจสอบหรอพสจนไมได เชน เรองของผ นรก สวรรค สงศกดสทธ บาป บญ เปนตน มารยาท กจสวรรณ (2526 : 14-20) ไดศกษาความเชอดงเดมของคนไทย พบวา คนไทยดงเดมเชอในสงเหนอธรรมชาต ซงมอานาจเหนอมนษยสามารถบนดาลใหดใหรายได แยกเปน 2 ประเภท คอ ความเชอเกยวกบสวสดภาพและความปลอดภย เชน เรองผสางเทวดา เครองรางของขลง คาถาอาคม เปนตน และความเชอเกยวกบสภาพแวดลอมทมนษยไดรบการถายทอดจากบรรพบรษ เชน เรองไสยศาสตร ยากลางบาน และปรากฏการณธรรมชาต เปนตน

15

เสถยร พนธรงส (2521 : 3-26) จาแนกความเชอไว 11 ประเภท ดงน 1) ความเชอในความศกดสทธของธรรมชาต เกดจากความไมรของมนษยทพยายามหาคาตอบใหกบปรากฏการณทางธรรมชาตทไดพบเหน 2) ความเชอในอานาจลกลบ (Dinamism) ความเชอนเปนพนฐานความเชอเรองผสางเทวดา และเรองวญญาณในเวลาตอมา 3) มายา (Magic) เชอในอานาจลกลบทมองไมเหนดวยตา แตมายาเปนสงทปรากฏแกสายตาไดดวยวธการรายเวทยมนตรคาถา เปนพนฐานของความเชอแบบไสยศาสตร 4) ความเชอในขอหาม (Taboo) เปนความเชอทมนษยยดถอตาม ๆ กนมาเปนเวลานาน เชน ขะลา (ขอหาม) ตาง ๆ ในวถชวตของคนภาคอสาน 5) ความเชอในพธชาระตนใหบรสทธ (Purification Rites) เชอวาเมอผใดละเมดขอหามตองทาพธอยางใดอยางหนงเพอใหตนกลบมาบรสทธโดยเฉพาะการชาระจตใจ 6) เชอในความมชวต (วญญาณ) ของทกสรรพสง ไมวาจะเปนมนษย สตว สงของ ตนไม เชอวาในธรรมชาตยอมมชวต ซงอาจใหความชวยเหลอหรอทาอนตรายแกมนษยได 7) ความเชอในเรองสตวพเศษ (Animal Worship) มการนบถอและบชาสตวทมลกษณะพเศษ เชน การนบถอโคของชาวฮนด 8) ความเชอเรองธาต (World Element’s Worship) เชอวามธาตประจาโลก คอ ดน นา ลม ไฟ และอากาศ เปนสงทพยงใหสงมชวตสามารถดารงอยได ถาธาตเหลานวปรตแปรปรวนไป จะทาใหรางกายเจบปวย และถงความตายเมอธาตเสอมจากรางไป 9) การบชาบรรพบรษ (Ancestor Worship) เปนความเชอทเกดจากความรกความหวงใยในความสมพนธระหวางญาตมตร โดยการเคารพบชาเพอเปนการระลกถงผทจากไป 10) ความเชอเรองเครองรางของขลง (Totemism) เกดจากการนาวตถมาเปนเครองหมาย หรอเปนตวแทนสงทตนเคารพตาง ๆ 11) ความเชอเรองพภพใตดน เปนความเชอทวา ใตพนดนเปนดนแดนอกดนแดนหนง หรอเปนเมองนรก Robert Redfield (1965 : 116-118) นกมานษยวทยาชาวอเมรกน ไดชใหเหนถงขอแตกตางในระดบความเชอทมอยในสงคมตาง ๆ และเสนอวาประเพณความเชอแบงออกเปน 2 ระดบ คอ ระดบวฒนธรรมกระแสหลก (Great Tradition) และระดบชาวบาน (Little Tradition) เรยกวา ประเพณหลวง และประเพณราษฎร โดยททงสองระดบนยงเกยวของกนจนแยกไมได

16

จะเหนไดวาความเชอทกลาวมานลวนเปนความเชอทเกดจากสมมตฐาน การพยายามคนหาคาตอบจากสงทมนษยไมสามารถกาหนดขนเองได ซงเปนพนฐานพฒนาตอมาจนกลายเปนศาสนาในทสด อยางไรกตามสามารถจดประเภทของความเชอได 4 กลมใหญ ๆ คอ ความเชอเรองวญญาณและสงเหนอธรรมชาต สองความเชอในตวบคคล สามความเชอตามหลกเหตและผล และสกลมเชอในหลกธรรมชาตสากลหรอเชอวาไมมอานาจพเศษใด ๆ ทกสงเกดขนและเปนไปโดยกฎเกณฑธรรมชาต บทบาทของความเชอ แมความเชอจะเปนนามธรรมไมสามารถจะพสจนใหเหนอยางชดแจงไดดวยเหตผล แตเปนสงทมนษยไมสามารถปฏเสธ มนษยทกคนทเกดขนมาบนโลกลวนตกอยภายใตอทธพลของความเชอดวยกนทงสน แมแตผทประกาศตนเองวาไมนบถอศาสนาหรอไมยดถอตามความเชอใด ๆ นนยอมแสดงถงความเชอถออกแบบหนงเชนกน ทงนมผกลาวถงบทบาทของความเชอไวดงน สญญา สญญาววฒน (2545 : 14-19) กลาววา ความเชอเปนสงทฝงแนนอยในความรสกของมนษย ทงทเปนเรองเกยวกบตนเอง และเรองตาง ๆ เพราะวาความเชอชวยใหเขาใจวถทกอยางในการดารงอยในโลก ทงทเปนความจรงและไมจรง แตมอทธพลตอมนษยทาใหมผลตอพฤตกรรม ความเชอมทงความสาคญในตนเองและยงมความสาคญในฐานะเปนแหลงทมาของคานยม อดมการณ และบรรทดฐานทางสงคม ซงเปนสงทมนษยสรางขน การจดระเบยบและนามาบงคบพฤตกรรมของคน เพอเปนแนวในการปฏบตระหวางกนและกน ความเชอจงเปนสงสาคญอยางหนงในชวตมนษย บวกนก วชรปรดา (2544 : 108) กลาววา เมอมความเชอ ประเพณและพธกรรมจงเปนสงทตามมา เพราะความเชอเปนสงทเปนนามธรรม สวนประเพณและพธกรรมนนเปนรปธรรมทกระทาขนมาเพอรองรบความเชอนน เกวลน ภมภาค (2543 : 76-77) สรปความเชอทางศาสนาและลทธทมตอสงคม วาชวยใหจตใจเบกบาน ชวยสรางความสมพนธระหวางมนษยกบสภาวะนอกเหนอธรรมชาต ชวยกาหนดคานยมหลกของสงคม และเปนเครองมอของผนาทางการเมองในการกอสงครามกบสงคมอน เบญจรชต เมองไทย (2543 : 75) กลาววา ความเชอลวนมความสมพนธกบระบบสงคม เศรษฐกจ การเมอง ของชมชนทองถนอยางแยกไมออก ความเชอจงมบทบาทหลกในการควบคมความสมพนธของผคนในสงคมใหอยรวมกนอยางมระเบยบแบบแผน สมชาย นลอาธ (2541 : 22-23) กลาววา ความเชอเปนสงทตองมเปนปกตธรรมดาของมนษยทกชนชาต ในทางวทยาศาสตรความเชอมกจะถกกลาวหาวาเปนเรองทไมมเหตผล งมงาย ไรประโยชน แตในทกสงคมมหลายสงหลายอยางทถกผลกดนใหเกดมขนดวยความเชอ สงทเกดขนบางอยางอาจเปนศนยรวมหรอโครงสรางทยดเหนยวใหสงคมดารงอยไดอยางสนตสข ฉะนนแมจะเปนสงทไรเหตผล แตสามารถยงประโยชนใหเกดมขนกบสงคมได

17

มณ พะยอมยงค (2530 : 66-122) กลาวถงประโยชนของความเชอวา ความเชอทาใหเกดความมนใจ ความเชอทาใหเกดพลง ความเชอทาใหเกดการสรางสรรค ความเชอทาใหเกดความสามคค ความเชอทาใหเกดรปธรรม ความเชอเปนพนฐานใหเกดปญญา ความเชอทาใหนบถอศาสนาไดอยางมนคง และความเชอทาใหเกดฤทธทางใจ สเทพ สนทรเภสช (2525 : 48) กลาววา ความเชอเปนบอเกดของพฤตกรรมและการกระทา พธกรรมสามารถสะทอนถงลกษณะความเชอของคนในชมชนนนไดอยางชดเจนทสด สภาพภมประเทศทแตกตางกน ทาใหการดาเนนชวต และความเชอมความแตกตางกน ประสาท อศรปรดา (2518 : 69) กลาวถงบทบาทของความเชอเอาไววา ความเชอและสงยดเหนยวจตใจของชาวบานจะเปนเสมอนมาตรการควบคมความประพฤตและศลธรรม ไมใหชาวบานประพฤตนอกจารตประเพณ นอกจากนยงเปนเครองชทางการดารงชวตทงทางดานการเกษตร การรกษาโรค การบรโภค การสรางทอยอาศย เปนตน จากทกลาวมาพอสรปไดวา ความเชอมบทบาทสาคญอยางยงในชวตผคน เพราะความเชอเปนบอเกดของวฒนธรรมอกหลายรปแบบ ทงวฒนธรรมทางวตถและวฒนธรรมทางจตใจ โดยเฉพาะบทบาททางดานจตใจ ความเชอเปนเครองยดเหนยวจตใจยามทมนษยเกดความทกข ถงแมความเจรญทางดานวตถจะเจรญขน แตกไมอาจแกไขความทกขทางจตใจใหเบาบางลงได ความเชอจงเปนองคประกอบสาคญอยางหนงทจะชวยบรรเทาความทกขทเปนสภาพทางจตใจนนไดดทสด 2.2 ความเชอทางศาสนา ศาสนา เปนอารยธรรมเฉพาะของสตวมนษย นอกจากมนษยแลวไมมสตวชนดอนใดในโลกสามารถสรางสรรควฒนธรรมทางความเชอรปแบบนได และมนษยทกชวตไมวาชาตใดภาษาใดลวนตกอยภายใตอทธพลทางศาสนา ตองมศาสนาหรอลทธความเชอประจาตวทงสน ซงอาจไดรบถายทอดจากกระบวนการขดเกลาทางสงคมของเผาพนธ หรอเกดจากทศนคตความเชอถอจากประสบการณสวนบคคล ศาสนามความเกยวของและมอทธพลตอคนตงแตเกดจนตาย ศาสนาจงมความจาเปนและมอทธพลตอวถชวตของมนษยโดยไมสามารถแยกออกจากกนได ดงท เพชราภรณ โสลาภา (2537 : 124) กลาววา ความเชอเปนพนฐานของศาสนาตาง ๆ ไมวาจะเปนศาสนาพทธ พราหมณ ครสต ฯลฯ ตางกกลาวถงเรองราวของความเชอในเรองผสางเทวดา ซงเปนความเชอดงเดมกอนทจะคลคลายมาเปนศาสนา ความหมายของศาสนา ศาสนาเปนอกรปแบบหนงในพฒนาการของความเชอ ศาสนาทกศาสนายอมเกดขนโดยมความเชอเปนพนฐานสาคญในเบองแรก เมอรวมเขากบองคประกอบอน ๆ อกหลายประการจงถกจดใหเปนศาสนา แตความเชอทกอยางมไดจดเปนศาสนาเสมอไป และศาสนาเองกเปนเพยงรปแบบหนงของความเชอเทานน ทงนมผใหความหมายของศาสนาไวดงน

18

จานงค อดวฒนสทธ และคณะ (2549 : 102) ไดใหความหมายของศาสนาในเชงสงคมวทยาเอาไววา ศาสนารวมเอาหลกความเชอและการปฏบตทกอยางของบคคลในสงคม ซงดาเนนไปดวยระบบเดยวกน กลาวคอ สมาชกสวนใหญยอมรบหลกการ ระเบยบประเพณ และการปฏบตตามหลกการในแนวทไมแตกตางกน ฉะนนศาสนาในแงนจงเปนความเชอและการปฏบตรวมกน (Shared belief and practice) หรอเปนระบบความเชอและการปฏบตอยางเดยวกน (A unified system of belief and practices) โดยมการปฏบตหนาททงทเกยวกบโลกนและโลกหนา ฟน ดอกบว (2549 : 11) นกวชาการทางดานศาสนาและศาสนาเปรยบเทยบ กลาววา ศาสนามใชอะไรอน โดยทแทกคอเครองมอทมนษยผลตขนมาเพอสนองตอบความตองการทางจตใจ ดวยเหตนศาสนาจงเปนเรองของมนษย เกดขนจากมนษย และเพอมนษย สชพ ปญญานภาพ (2541 : 1-7) อธบายวา คาวา “ศาสนา” แปลมาจาก “สาสน” ในภาษาบาล “ศาสน” ในภาษาสนสกฤต หมายถง คาสงสอน ตรงกบภาษาองกฤษวา “Religion” ซงสนนษฐานวามาจากภาษาละตนวา “Religio” ซงมาจากคา 2 คา คอ “Relegere” แปลวา การปฏบตตอ หรอการเกยวของดวยความระมดระวง และคาวา “Religare” แปลวา ผกพน คอผกพนกบพระเจาอกอยางหนง คาสงสอนทนบวาเปนศาสนานนตองประกอบดวย ความเชอในอานาจทมองไมเหนดวยตาบางอยาง หลกศลธรรม จดมงหมายสงสดแหงชวต และพธกรรมทางศาสนา โดยสชพไดสรปความหมายของศาสนาไว 3 ประการ คอ ศาสนาคอทรวมแหงความเคารพนบถออนสงสงของมนษย ศาสนาคอทพงทางจตใจ และศาสนาคอคาสงสอน นยพรรณ (ผลวฒนะ) วรรณศร (2540 : 268) ใหความหมายของศาสนาในเชงมานษยวทยาวฒนธรรมวา ศาสนา คอระบบความเชอ ไมตองการการพสจน หากพสจนเสยแลวจะกลายเปนวทยาศาสตรไปทนท อยางไรกดทก ๆ ศาสนามวตถประสงคเดยวกนหมด คอตองการใหมนษยอยรวมโลกกนอยางสงบสข ไมเบยดเบยนกน ประพฤตดประพฤตชอบตอกน Malinowski (นยพรรณ ผลวฒนะ วรรณศร. 2540 : 129 ; อางองมาจาก Malinowski. 1954 : 264) กลาวถงศาสนาไวในหนงสอชอ Magic, Science and Religion สรปความวา ศาสนาเปนเรองลกลบ ศรทธา ความเชอ อารมณ ทไมตองการคาอธบายไมตองการคนควาหาเหตผล ไมตองการความกระจาง มแตความเชอและศรทธาในความขลงความศกดสทธเทานน Durkheim (อธยา โกมลกาญจน, ชยวฒน ถาวรธนสาร และคณาธป ขนธพณ. 2535 : 7) กลาววา ศาสนาเปนระบบรวมวาดวยความเชอและการปฏบตเพอความสมพนธในสงศกดสทธ โดยคาวาสงศกดสทธในความหมายของ Durkheim หมายถงสงเฉพาะตองหาม (Taboo) สามารถเขาถงไดโดยพธกรรม และมอานาจทจะยงผลทเปนประโยชนและเปนอนตรายได

19

สรปความหมายของศาสนาไดวา หมายถง ความเชอถอหรอความยดถอในหลกการบางอยางทอาจเกดขนดวยการบอกเลา การสงสอน การเรยนร การคาดคะเน ความรสก หรอการรบรผานประสาทสมผสตาง ๆ วาเรองราว เหตการณ ปรากฏการณ หรอคาสอนนน ๆ เปนเรองจรง ความเชออาจมเหตผลสามารถพสจนได หรอเปนเรองลลบไมสามารถอธบายไดตามหลกวทยาศาสตร แตทงนความเชอใดจะถกจดวาเปนศาสนายอมมองคประกอบตามเกณฑทกาหนดดวย องคประกอบของศาสนา ศาสนามองคประกอบหลายประการทมากกวาความเชอ และลทธความเชอทวไป ตามทศนะของนกวชาการดานศาสนากาหนดไวมหลายประการดงตอไปน จานงค อดวฒนสทธ และคณะ (2549 : 104) กลาวถงลทธความเชอทไดรบการยอมรบวาเปนศาสนา วาประกอบดวย ศาสดาและสาวก คอผกอตงศาสนาและผสบทอดศาสนา คาสอนทางศลธรรม ไดแก หลกธรรมทศาสดาและสาวกนาออกเผยแพรสประชาชน หลกความเชออนเปนจดมงหมาย คอเปาหมายหรอความมงหมายสงสดของศาสนา พธกรรม คอแบบอยางของพฤตกรรมทวางเอาไวใหปฏบต องคการ คอแบบอยางพฤตกรรมทตงขนมาจนเปนทยอมรบกนในสงคม ทาหนาททเนองดวยศาสนาเพอเปนกลไกหนงของสงคม ฟน ดอกบว (2549 : 3) กลาววา องคประกอบของศาสนาทนกการศาสนาเหนวาจาเปนตองม คอ ศาสดาหรอผกอตง คมภรทางศาสนา นกบวชหรอผสบทอด สถานทอยทเปนเอกเทศ และปชนยวตถหรอปชนยสถาน ศาสนาจะตองประกอบดวยองคประกอบดงกลาวทกขอ หรอเกอบทกขอ ถามนอยนยมจดเปนลทธ เชน ลทธมายา ลทธวญญาณนยม เปนตน เกวลน ภมภาค (2543 : 72-73) มองวานกวชาการสวนใหญเหนวาศาสนาควรมองคประกอบ 6 อยาง ดงน 1) ศาสดา หรอผกอตงศาสนาขน 2) คาสอนหรอขอความทเปนลายลกษณอกษรเพอยดถอเปนแนวทางปฏบต 3) นกบวชหรอผสบทอดศาสนา 4) ศาสนสถานหรอสถานทศกดสทธทางศาสนา สถานทประกอบพธกรรม 5) สญลกษณทางศาสนาและพธกรรมทางศาสนา 6) ความเชอทางศาสนาและแนวทางปฏบตตามความเชอทางศาสนา สวน นยพรรณ (ผลวฒนะ) วรรณศร (2540 : 268-269) กลาวถงหลกเกณฑการพจารณาองคประกอบวาอะไรเปนหรอไมเปนศาสนาวา ประกอบดวยองคประกอบ 7 ประการ คอ สงเคารพบชา (Supernatural and Natural Beings) ศรทธาความเชอ (Belief) ความขลง (Ritual) ความศกดสทธและการลงโทษผฝาฝน (Sacred) พธกรรม (Rites) กฎเกณฑปฏบต (Laws) และ ศาสดา ผประกอบพธ และผสบทอดเจตนารมณ (Prophet)

20

สรปไดวา ศาสนา ประกอบดวยองคประกอบหลก คอ ตองมผกอตงหรอผประกาศศาสนา เรยกวา ศาสดา ตองมหลกการหรอคาสอนของศาสนานน ๆ เรยกวา ธรรมะหรอคมภร ตองมผเผยแผหรอผสบทอดศาสนา เรยกวา สาวก หรอนกบวช ตองมสถานทปฏบตกจกรรมหรอเคารพทางศาสนา เรยกวา ศาสนสถาน ตองมสญลกษณทางศาสนา และตองมหลกเกณฑปฏบต การเกดศาสนา การเกดขนและปจจยททาใหเกดศาสนาขนมผใหทศนะไดหลายประการดงน จานงค อดวฒนสทธ และคณะ (2549 : 105-106) กลาวถงการเกดศาสนาดงน 1) เกดจากการรวมกลมกนเปนสงคม (Social Grouping) 2) เกดจากผนาทมอานาจโนมนาวจตใจเปนพเศษ (Charismatic leadership) 3) เกดจากความกลว (Fear) 4) เกดจากการนบถอวญญาณ (Animism) 5) เกดขนโดยมวตถประสงคแอบแฝงบางอยาง (Objective) เชน อยากรเหนในสงใหม หรอไมพอใจคาสอนแบบเกา ฟน ดอกบว (2549 : 6) กลาววา ศาสนาตาง ๆ เกดขนมาได ลวนมบอเกดดวยกนทงนน แตเมอวากนแลวมอย 3 สาเหตใหญ ๆ คอ เกดจากความกลว ความตองการพนทกข และเกดจากการหาหลกประกนทางสงคม และยงมสาเหตยอย เชน การไมรสภาพทางภมศาสตร การขยายอานาจทางการเมอง และการเซนไหวบรรพบรษ กเปนสาเหตทาใหเกดศาสนาไดเชนกน เกวลน ภมภาค (2543 : 73-74) กลาวถงสาเหตการเกดศาสนาและลทธวา ไดแก 1) ความเชอทางศาสนาและลทธเกดจากความกลวตอธรรมชาต ทาใหมนษยคดหาทางเอาอกเอาใจธรรมชาต โดยหวงวาหากธรรมชาตพอใจจะไมทารายพวกตน 2) ความเชอทางศาสนาเกดจากความปรารถนาเขาถงสจธรรมของธรรมชาต 3) ความเชอทางศาสนาและลทธเกดจากลทธทางการเมอง ในอดตประเทศทปกครองระบอบสงคมนยมคอมมวนสตจะยดถอลทธคอมมวนสตแทนศาสนาและลทธ ขณะท สชพ ปญญานภาพ (2541 : 20-25) กลาววา ศาสนาชนแรก หรอศาสนาปฐมภม (Primitive religions) หมายถง ศาสนาในสมยดงเดมของมนษย เกดขนจากความตองการความอบอนทางจตใจ และความตองการความรแจงเหนจรงแหงชวตของมนษย ซงความเหนของนกประวตศาสตรศาสนาเหนวาศาสนาในชนแรกเรมนนคอ ความเหนทหนงวา ลทธมายา (Magic) เปนศาสนาดงเดม สองเหนวาลทธวญญาณนยม (Animism) สามเหนวาการบชาบรรพบรษ (Ancestor Worship) เปนจดเรมศาสนา และสเหนวาการนบถอทานผยงใหญ (Super Beings) เกดขนกอน

21

อภชย โพธประสทธศาสต (2534 : 1) กลาววา ศาสนาทกศาสนาเมอดารงอยมาตามกาลเวลาทมากขน กยอมมการเปลยนแปลงเปนปกตธรรมดา ศาสนาใดไมมการเปลยนแปลงศาสนานนกไมเจรญ และไมสามารถแผขยายวงกวางออกไปได ในทสดศาสนานนกตองดบสญไป สรปไดวา ศาสนาเกดจากความตองการทางดานจตใจเปนสาคญ เพราะบางครงจตใจของคนตองตกอยในสภาวะไมมนคง เชน เกดความทกข เกดความกลว เกดความสงสย การตองการคนหาคาตอบทตนไมร หรอสภาวะตองการพงพาอาศย มนษยจงคนหาหลกยดเพอสนองตอบตอความตองการเหลานนและยดมนตามกนมาจนกลายเปนศาสนาในทสด แมจะมศาสนาบางประเภททเกดขนดวยวตถประสงคซอนเรนทางการเมอง แตเมอมผยอมรบมานบถอปฏบต ศาสนานนกยอมเปนทพงทางจตใจของผนบถอนนดวยเชนกน ประเภทของศาสนา นกวชาการดานศาสนาไดแบงประเภทของศาสนาไวแตกตางกน ดงน จานงค อดวฒนสทธ และคณะ (2549 : 102-104) แบงประเภทของศาสนาออกเปน 2 ประเภท คอ หนงศาสนาแบบปถชน (Secular Religion) เปนศาสนาทรวมเอาความเชอหรอหลกการทเกยวกบความเชอในโลกนอยางเดยวเทานน โดยปฏเสธการมชวตอยในโลกหนา ถามการยอมรบกไมใหความสาคญโลกหนาเทากบโลกปจจบน เชน ลทธคอมมวนสต ลทธฟาสซสม ลทธมารกซสม วตถนยม นานาชาตนยม สงคมนยม เปนตน ประเภททสอง คอ ศาสนาแบบศกดสทธ (Sacred Religion) คอศาสนาทเกยวของกบสงศกดสทธ และเรองลกลบในชวตทงในโลกนและโลกหนา เชน ศาสนาครสต ศาสนาพทธ ศาสนาอสลาม ศาสนาฮนด เปนตน นอกจากนจานงค ยงแบงประเภทศาสนาไดอก 2 ลกษณะ คอ หนงแบงตามขนาด หรอจานวนของผนบถอ ซงสามารถจดไดเปน 3 ประเภท คอ ศาสนาประจาเผาพนธ (Ethnic Religion) ศาสนาสากล (Universalising Religion) และศาสนานกายยอย (Segmental religion) อกประเภทหนงเปนการแบงตามทศนะความเชอของศาสนา ซงแบงออกไดเปน 2 ประเภทคอ ศาสนาเทวนยม (Theism) และศาสนาอเทวนยม (Atheism) ฟน ดอกบว (2549 : 5) ไดแบงประเภทของศาสนาออกเปน 3 ประเภท คอ ศาสนาแบบธรรมชาตเทวนยม (Deism) คอศาสนาทเชอวามเทพเจาสงสถตอยตามทตาง ๆ ตามธรรมชาต ศาสนาแบบเทวนยม (Theism) คอศาสนาทเชอวามเทพเจาผยงใหญกวาเทพเจาทงหลาย หรอทเรยกวา พระเจา เปนผสรางโลก ตลอดจนกาหนดความเปนไปของโลกและสรรพสง ซงมทงพวกทนบถอพระเจาสงสดองคเดยว เรยกวา เอกเทวนยม และนบถอพระเจาสงสดหลายองค เรยกวา พหเทวนยม และศาสนาแบบอเทวนยม (Atheism) เปนศาสนาทไมเชอวาพระเจาเปนผสรางโลกและสรรพสง แตเชอวาทกอยางเกดจากเหตปจจย โดยมกรรมเปนพลงแหงการเปลยนแปลง

22

เกวลน ภมภาค (2543 : 75-76) ไดจาแนกประเภทของความเชอของศาสนาและลทธตาง ๆ ไว 4 กลมใหญ ๆ ดงน 1) ประเภทนบถอผสางเทวดา ถอเปนลทธความเชอทเกาแกทสดประเภทหนงของมนษยชาต และยงจดเปนประเภทยอยลงไปไดอก 4 ประเภท คอ กลมนบถอผรายหรอซาตาน กลมนบถอผทเปนเทวดาอารกษ กลมนบถอผบรรพบรษ และกลมนบถอผวรบรษวรสตร 2) ประเภทนบถอธรรมชาต เชอวาธรรมชาตมความศกดสทธโดยตนเอง ไมเกยวกบวญญาณหรอภตผปศาจทสงสอยในนน แบงยอยออกไปอกเปน 2 ประเภท คอ กลมนบถอธรรมชาตเบองบน เชน ดวงจนทร ดวงอาทตย เมฆ เปนตน และกลมนบถอธรรมชาตเบองลาง เชน พนดน แมนา ภเขา เปนตน 3) กลมนบถอพระเจาหรอเทพเจา เชอวาทกสงทกอยางเปนไปตามประสงคของพระเจา พระเจาเปนผสรางโลก เปนผสามารถใหคณใหโทษตอมนษยได แบงเปน 2 กลมยอย คอ กลมนบถอพระเจาองคเดยว และกลมนบถอพระเจามากกวาหนงองค 4) ประเภทไมมพระเจา เชอวาพระเจาไมมจรง ทกสงทกอยางเกดขนตามกฎของธรรมชาต และมนษยสามารถลขตชวตตนเองได สชพ ปญญานภาพ (2541 : 16-17) แบงศาสนาในโลกออกเปน 2 สวน คอ ศาสนาทตายไปแลว คอศาสนาทเคยมการนบถอแตปจจบนไมมผนบถอแลว มทงหมด 12 ศาสนา และศาสนาทยงมชวตอย คอยงมผนบถออย มทงสน 11 ศาสนา และพบวาศาสนาทยงมชวตทงหมดมแหลงกาเนดในทวปเอเชยทงสน โดยศาสนาทเกดในเอเชยตะวนออก ไดแก ชนโต ขงจอ เตา ศาสนาทเกดในเอเชยใตหรออนเดย ไดแก เชน พทธ สข ฮนด ศาสนาทเกดในเอเชยตะวนตก ไดแก ครสต โซโรสเตอร ยว และอสลาม นยพรรณ (ผลวฒนะ) วรรณศร (2540 : 268-269) แบงประเภทของศาสนาไว 4 ประเภทใหญ ๆ และในประเภทใหญยงประกอบไปดวยประเภทแยกยอยลงไปอก ดงน 1) ประเภทนบถอภตผปศาจ (Animism) ไดแก การเชอวาสงศกดสทธสงสถตอยกบอานาจลกลบทมองไมเหนเปนรปธรรม แบงเปนประเภทยอยลงไปอก คอ ประเภทนบถอผรายและซาตาน ประเภทนบถอผสางนางไม และประเภทนบถอผบรรพบรษ 2) ประเภททนบถอธรรมชาต (Supernatural Beings) ไดแก กลมทยดถอ กราบไหวบชาสรรพสงในธรรมชาตโดยตรง แยกออกเปน 2 ประเภท คอ นบถอธรรมชาตเบองบน เชน ดวงอาทตย ดวงจนทร และนบถอธรรมชาตเบองลาง เชน พนดน กอนหน เปนตน 3) ประเภทนบถอพระเจา (Theism) ประเภทนเปนศาสนาทมสอกลางในการเกยวของกบปรากฏการณรอบ ๆ ตวเรยกวาพระเจา (God) แบงเปน 3 ประเภท คอ ประเภททมพระเจาองคเดยว (Monotheism) ประเภททมพระเจามากกวาหนงองค (Polytheism) และประเภททมพระเจาทวไปหมดทกหนแหง (Pantheism)

23

4) ประเภทไมมพระเจา (Atheism) หรอศาสนาประเภทนบถอบคคล ไดแกการยดถอบคคลทด ปราดเปรอง เสยสละ เกงกาจ มาเปนผวเศษทสามารถสงสอน ปกปองคมครอง ใหคณใหโทษแกมนษยในสงคมได เชน ศาสนาเตา ขงจอ ชนโต พทธ เปนตน ทงนผวจยเหนวาทกลาวมาทงหมดอาจจาแนกประเภทของศาสนา ออกเปนประเภทใหญ ๆ ได 2 ประเภท คอ ศาสนาประเภทจตนยม คอศาสนาทเชอถอเรองจตใจหรอวญญาณเปนสาคญ และศาสนาประเภทวตถนยม คอศาสนาทไมเชอหรอไมใหความสาคญเรองจตใจแตใหความสาคญทางดานวตถมากกวา หรออาจแบงตามลกษณะของวญญาณทนบถอไดเปน 3 ประเภท คอ ศาสนาทเชอถอวญญาณและธรรมชาต ศาสนาทนบถอพระเจา และศาสนาทไมเชอถอพระเจา บทบาทของศาสนา ศาสนาตาง ๆ เกดขนมาในโลกยอมมบทบาทและความสาคญตอสงคมมนษยทงสนมผกลาวถงบทบาทของศาสนาไวดงน จานงค อดวฒนสทธ และคณะ (2549 : 101-108) ไดกลาวถงบทบาทหนาทของสถาบนศาสนาวาแบงออกไดเปน 2 ประเภทใหญ ๆ คอหนาทสวนบคคล (Individual Function) ไดแก สนองความตองการเพอจะแสดงออก สนองความตองการสงทเปนสาระ สนองความตองการอยากรอยากเหน กบหนาทตอสงคม (Social Function) ไดแก ชวยรดรงสงคมใหเปนปกแผน ชวยกาหนดสถานภาพของสมาชก ชวยอบรมใหมการเรยนร ควบคมสงคม และเปนสถาบนสวสดการ เกลน ภมภาค (2543 : 76-77) สรปความเชอทางศาสนาและลทธทมตอสงคม วามทงหมด 4 ประการ ดงน ชวยใหจตใจเบกบาน ชวยสรางความสมพนธระหวางมนษยกบสภาวะนอกเหนอธรรมชาต ชวยกาหนดคานยมหลกของสงคม และเปนเครองมอของผนาทางการเมองในการชกนาใหกอสงครามกบสงคมอน สนท สมครการ (2539 : 12-15) กลาววา ในทางสงคมวทยาและมานษยวทยามองวาศาสนามประโยชนหลก ๆ 2 ประการ ไดแก ประโยชนทางดานจตใจ (Psychological Function) และประโยชนทางดานสงคม (Social Function) ศาสนาทาหนาทยดเหนยวจตใจ ทาใหคนมความมนใจในความสามารถของตนเอง ทาใหเกดความอบอน มขวญและกาลงใจด นอกจากนศาสนายงเปนสญลกษณของสงคมหรอกลมชนทนบถอศาสนาเดยวกน สรางความรสกอบอน มความรสกเปนพวกเดยวกน มศรทธารวมกน สมศกด ศรสนตสข (2537 : 138-139) กลาวถงบทบาทสาคญของสถาบนศาสนาไวดงน 1) สรางความมระเบยบและเปนการบรณาการรวมหนวยแกสงคม 2) เสรมสรางบทบาทและความสมพนธของสมาชกในสงคมใหแนนแฟนยงขน 3) เพอควบคมความประพฤตของสมาชกใหเปนไปตามบรรทดฐานของสงคม และ 4) เพอชวยปลกฝงคานยมทางสงคมใหแกสมาชก

24

จรส พยคฆราชศกด (2534 : 73) กลาวถงประโยชนของศาสนาวา ตงแตโบราณกาลเปนตนมาถงปจจบน ศาสนาไดยงประโยชนนานบประการใหเกดขนแกมนษยชาตจนยากทจะกลาวพรรณนาใหหมดสนได แตคณประโยชนทนบวามความสาคญของศาสนาคอ เปนเครองยดเหนยวหรอทพงทางใจของมนษย เปนบอเกดของวฒนธรรม เปนบอเกดแหงอารยธรรม ตลอดถงขนบธรรมเนยมประเพณ เปนบอเกดของศลธรรมหรอจรยธรรมของมนษย และเปนทพงขนสดทายเพอความหลดพนจากความทกขของมนษย สรปไดวาศาสนามบทบาท 2 ประการสาคญ หนง คอ บทบาทตอปจเจกบคคล เปนบทบาททางดานอารมณและจตใจ ชวยใหบคคลมทพงพงทางใจในสภาวะทเกดความทกขหรอความมนคงทางดานจตใจ สอง คอ บทบาทตอสงคม ทาหนาทในการจดระเบยบทางสงคม สรางความสมพนธและความสามคคในกลมคน เปนสถาบนขดเกลาทางสงคม และปลกฝงคานยมทางวฒนธรรม ลทธกบศาสนา ดงทไดกลาวมาแลววาความเชอบางอยางสามารถจดเขาเปนศาสนาได แตบางอยางไมจดวาเปนศาสนาแตถอเปนเพยงลทธ ทงนมผกลาวถงความแตกตางของลทธและศาสนาไวดงน สชพ ปญญานภาพ (2541 : 8-9) กลาววา ลทธผสางเทวดา ตรงกบคาภาษาองกฤษวา Animism แปลวา "วญญาณนยม" ไมไดรบการจดเขาในทาเนยบศาสนาอยางเปนหลกฐาน ทงทมคนนบถออยไมใชนอย เพราะเหตทขาดองคประกอบ คอ ศาสดา และคมภร ตลอดจนนกบวช และศาสนสถาน จงถอวาเปนศาสนาหรอลทธทแอบแฝงหรอซอนตวปะปนอยในศาสนาตาง ๆ โดยสชพ มความเหนวาสงทจะเรยกวาศาสนาไดนนตองมองคประกอบดงน 1) ศาสดา คอ ผตงศาสนา หรอผสงสอนดงเดม 2) คมภรศาสนา คอ ขอความททองจากนไวไดแลวไดจดบนทกเปนลายลกษณอกษร รวมถงหลกคาสอนหรอหลกธรรมของศาสนากรวมอยในขอน 3) นกบวช คอ ผสบทอดศาสนา หรอเปนผแทนเปนทางการของศาสนานน ๆ ซงมกาหนดคณสมบตไวตางกนไปตามคตของแตละศาสนา 4) วด หรอศาสนสถาน คอทตงทางศาสนา สถานทเคารพทางศาสนา 5) เครองหมาย หรอสงแทน รวมถงพธกรรม และปชนยวตถ ซงแตละศาสนาไมจาเปนตองมองคประกอบครบทกขอ แตการมองคประกอบนอยเกนไป ไมนยมจดวาเปนศาสนา แตจดเปนเพยงลทธหรอความเชอเทานน จรส พยคฆราชศกด (2534 : 71) ใหคานยามคาวา ลทธ วาไดแกหลกคาสอนหรอหลกความเชอถอทมผนบถอจานวนมาก และมอทธพลตอการดาเนนชวตของผเชอถอ และ นบถอคลายคลงกบศาสนา เพยงแตมคณลกษณะหรอองคประกอบไมครบถวนพอจะเปนศาสนาได

25

สรปความวา ความเชอทางศาสนากบลทธความเชอ มความแตกตางกนทจานวนขององคประกอบทประกอบกนเขาในรปแบบความเชอนน ถามองคตาง ๆ ประกอบครบถวน หรอขาดหายไปเพยงบางอยางสามารถจดเขาเปนศาสนาได แตถาองคประกอบขาดไปหลายสวนจดเปนเพยงลทธความเชอเทานน ศาสนากบไสยศาสตร ศาสนากบไสยศาสตรมความแตกตางกนดงทมผกลาวไวดงน จานงค อดวฒนสทธ และคณะ (2549 : 102) กลาวถงความแตกตางระหวางศาสนากบไสยศาสตรวา ทงศาสนาและไสยศาสตรตางกเปนสวนประกอบสาคญในการเสรมพลงเหนอธรรมชาต ขอแตกตางอยทวธการ ศาสนาเนนการสวดออนวอนและการยอมสยบตวอยใตอานาจของสงเหนอธรรมชาต ผประกอบศาสนายอมตวประดจทาสรบใชของพลงเหนอธรรมชาต สวนวธการทางไสยศาสตรอยทการบงคบพลงเหนอธรรมชาตใหสนองตอบความตองการของบคคล ในการประกอบพธกรรมทางไสยศาสตร โดยไสยศาสตรถกใชในเรองสวนตวมากกวาเรองสงคม เบญจรตช เมองไทย (2543 : 75) กลาวถงความแตกตางระหวางความเชอทเปนศาสนากบไสยศาสตรวา ศาสนาคอความเชอทมนษยสยบตอสงนอกเหนอธรรมชาต มการกราบไหว ออนวอนใหชวยคมครอง สวนไสยศาสตรคอความพยายามของมนษยในการควบคมอานาจเหนอธรรมชาตเพอประโยชนกบตนเอง Malinowski (สนท สมครการ. 2539 : 7 ; อางองมาจาก Malinowski : 1954) กลาววา ไสยศาสตรเปนศลปะในทางปฏบต เพอหวงผลอยางใดอยางหนงจากการกระทานน ศลปะปฏบตของไสยศาสตร ไดแก การกลาวคาถา (Spell) การกระทาพธกรรม (Rites) และการปฏบตตนเปนพเศษในบางกรณ ไสยศาสตรจงเปนสงเหนไดงาย และผลเกดขนในเวลาทไมนาน พระธรรมปฎก (2538 : 46) กลาววา ไสยศาสตร เปนศาสตรทวาดวยการใชพลงลกลบบางอยางใหเกดประโยชนแกตน ทงในทางสรางสรรคและทาลาย เปนศาสตรทวาดวยเวทมนตและคาถาอาคม เครองรางของขลง ซงไดมาจากพราหมณไมใชศาสนาพทธ และคนไทยนาจะรบไสยศาสตรนมาจากอาถรรพเวทของอนเดย และพทธตนตระในยคหลง ศรศกร วลลโภดม (2536 : 43) กลาววา ความเชอทมอทธพลตอชวตมนษย ทงในระดบปจเจกบคคลและระดบสงคม คอความเชอทเกยวกบสงทนอกเหนอธรรมชาต คอความเชอในพลงแหงอานาจ ทจะดลบนดาลใหเกดการเปลยนแปลงอะไรกไดในจกรวาล และพลงแหงอานาจนคอสงทควบคมทกสงทกอยางในจกรวาลนนเอง ทาใหเกดสงทเปนระบบความเชอสองอยาง คอ ศาสนา และไสยศาสตร อยางแรก เปนความเชอทมนษยสยบตอสงนอกเหนอธรรมชาต เชน การกราบไหว เคารพเชอถอ และออนวอนใหชวยคมครอง อยางหลงเปนความเชอทมนษยพยายามควบคมอานาจเหนอธรรมชาตใหเปนประโยชนแกตนเอง

26

ความเชอเปนพนฐานของศาสนา ทกศาสนาจาเปนตองมความเชอถอศรทธาเปนองคประกอบเครองรองรบ อาจจะเปนความเชอในพระเจา อานาจของพระเจา เชอเรองกรรมและผลของกรรม เชอเรองการเวยนวายตายเกด หรอเชอวาไมมพระเจาไมมการกลบมาเกดอก แตไมไดหมายความวา ความเชอทกอยางจะถกจดเปนศาสนาเสมอไป เพราะสงทเรยกวาศาสนานนยอมตองมองคประกอบอนอกหลายประการ ความเชอจงเปนเพยงองคประกอบหนงของศาสนาเทานน แตเปนสวนประกอบสาคญทศาสนาขาดไมได กลาวโดยสรป ความเชอกบศาสนาเปนสงทสมพนธกนอยางใกลชด เพราะอาศยความเชอเปนพนฐานจงเกดการพฒนาขนจนกลายเปนศาสนาตอมา ความเชอทางศาสนาแตกตางจากความเชอไสยศาสตร คอ ความเชอทางศาสนาคอการสยบยอมตออานาจทตนศรทธาและปฏบตตามกฎเกณฑคาสอนของศาสนานน ๆ เพอใหบรรลผลดงทศาสนาบญญตไว สวนไสยศาสตรคอการเชอถอในสงเรนลบเหนอธรรมชาต โดยทบคคลเขาไปกระทาตออานาจเรนลบเหลานน เพอหวงผลในการนาอานาจทางไสยศาสตรมาอานวยผลประโยชนบางอยางใหแกตน 2.3 ความเชอผ พราหมณ พทธ ความเชอทถอเปนพนฐานสาคญ และมอทธพลตอวถการดาเนนชวตของผในภมภาคเอเชยอาคเนยอยางมาก ไดแก ความเชอ 3 รปแบบ ทมหลกการ วถทางปฏบต รปแบบพธกรรม และความมงหมายแตกตางกน แตกลบสามารถดารงอยรวมกนไดอยางพงพาอาศยและเกอกลซงกนและกนเปนอยางด นนคอการผสมผสานระหวาง ลทธความเชอผ ลทธความเชอพราหมณ และความเชอทางพทธศาสนา ความเชอทงสามมลกษณะความเปนมาและรายละเอยดดงน 2.3.1 ความเชอและหลกการของลทธความเชอผ ผ หมายถง สงทมนษยเชอวาเปนสภาพลกลบ มองไมเหนตว แตอาจจะปรากฏเหมอนมตวตนได อาจใหคณหรอโทษได มทงดและราย เชน ผปยาตายาย ผเรอน ผหา เรยกคนทตายไปแลววาผ (ราชบณฑตยสถาน. 2546 : 735) มผกลาวถงทมาของความเชอเรองผเอาไวดงน สชพ ปญญานภาพ (2541 : 23) กลาวถงความเปนมาของลทธวญญาณนยม (Animaism) หรอทคนไทยเรยกวา ลทธนบถอผสางเทวดา วาเปนสมยซงมความเชอแนนอนลงไปมากขนถงธรรมชาตและการทาหนาทอยางมระเบยบ อนทาใหเกดความเชอถอในอานาจของผบาง เทวดาบาง บรรพบรษบาง กษตรยซงเปนเทพบาง สตวหรอเครองหมายซงถอกนวาเปนตนตระกลบาง ทานผยงใหญเหนอสงทงหลายบาง อรณรตน จนทะลอ (2549 : 1) กลาววา ความเชอผ ชวต และวญญาณ เปนวฒนธรรมอยางหนงของสงคมมนษยทสบทอดอยางตอเนอง ตงแตยคกอนประวตศาสตรจนถงยคปจจบน ปญหาทเกดจากการดารงชวตประจาวนบางปญหาทเกนขดความสามารถของมนษยจะแกไขได จงพากนสรางความเชอขนมา โดยเชอวามพลงอานาจลกลบแฝงเรนเหนอธรรมชาตบนดาลใหเปนไป เพอปองกนภยพบตไมใหเกดขนกบตนมนษยจงวงวอนขอความชวยเหลอจากพลงอานาจลกลบนน

27

เกวลน ภมภาค (2543 : 73-74) อธบายลกษณะการเกดขนของลทธความเชอผวา มนษยตองพบกบปรากฏการณทางธรรมชาตมากมาย เชน นาทวม แผนดนไหว ฟาผา พายถลม เหตการณเหลานทาใหเกดความเดอดรอนในชวตและทรพยสน แตบางครงธรรมชาตกใหความอดมสมบรณ ทาใหมนษยบางกลมคดวาธรรมชาตมอารมณแปรปรวนเหมอนอารมณมนษย บางกลมคดวาธรรมชาตอาจมความรสกนกคด ทกอยางในธรรมชาตลวนแตมวญญาณทงนน สจตต วงษเทศ (2543 : 25) กลาวถงลกษณะพธกรรมความเชอผวา สมยแรกผหญงเปนเจาของผประกอบพธกรรม ใชคน-ผชายมาผกมดกบหลกหนทาพธบชายญเพอใหคอยปกปองคมครองเผาพนธ สมยหลงใชสตว เชน ควาย วว หรอหมแทนคนจรง ๆ นเปนระบบความเชอในคตนบถอผบรรพบรษทกลมชนทงหลายในภมภาคอษาคเนยถอปฏบตตอกนมา ศรพร สวรรณศร (2536 : 162) กลาววา สงเหนอธรรมชาตมความผกพนและมอทธพลตอวถชวต ตอพฤตกรรม และความรสกนกคดของคนในสงคม ทงนเพราะคนในสงคมตองพงพาธรรมชาต ขาดซงความมนคงในการดาเนนชวตประจาวน จงจาเปนตองมทพงทางใจ และมการแสดงออกเพอสนองความเชอในรปแบบพธกรรมตาง ๆ วจตรา ขอนยาง (2532 : 521) กลาวถงตนเหตของความเชอเกยวกบผและวญญาณวา ความเชอเรองผเปนผลมาจากมนษยหาคาตอบจากสงทเกดขนจากธรรมชาตไมได แตจาเปนตองยอมรบวาสงนนมผลตอการดาเนนชวตของตนเองในแตละวน และความเชอนเองเปนพนฐานของมนษยโลก กอนจะพฒนาเปนความเชออยางมเหตผล เปนลทธศาสนาในเวลาตอมา จารวรรณ ธรรมวตร เขยนเรองคตชาวบาน (2530 : 25) กลาวถงความเชอผของชาวบานวา การนบถอผเปนวฒนธรรมดงเดมของชาวไทยทเกยวของกบสภาวะทางสงคมและจตใจ แมมการนบถอพทธศาสนากยงคงนบถอผ จดพธกรรมอะไรตองเชญผสางเทวดามารวมดวยเสมอ การนบถอผมสวนสาคญในการเสรมสรางกาลงใจ และสวสดภาพของสงคม เสถยร พนธรงษ เขยนหนงสอเรอง ศาสนาโบราณ (2521 : 20) กลาววา มนษยประกอบพธกรรมเซนสรวงบวงพล และสรางสมพนธภาพอนดตอธรรมชาต เพอใหตนเองมความปลอดภย สามารถทจะเอาชนะธรรมชาตได อยางไรกตามมนษยในดนแดนตาง ๆ มความเชอในเรองเหนอธรรมชาตแตกตางกนไปตามสภาพแวดลอมทางธรรมชาต และขนบประเพณ ความเชอผในประเทศไทยและภาคอสาน ความเชอเรองผและวญญาณในประเทศไทย มลกษณะเชนเดยวกบประเทศอน ๆ ในภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต คอมการยอมรบนบถอผมาแตดงเดมแลว โดยเฉพาะในภาคอสานของไทย มวฒนธรรมประเพณทเกยวกบการนบถอผและวญญาณจานวนมาก และมหลกฐานบงบอกถงการสบทอดความเชอนมาตงแตยคโบราณ และยงคงเชอถอมาอยางตอเนองจนถงปจจบน ทงนมผกลาวถงความเชอเรองผในประเทศไทยและภาคอสานไวดงน

28

สรยา สมทคปต และคณะ (2539 : 7) กลาวถงความเชอผในสงคมไทยวา ในสงคมไทยโลกทศนหรอความเชอเกยวกบความตาย หมายถงการไปสสถานะของผ เปนความเชอทดารงอยมากอนการรบเอาวฒนธรรมทางศาสนาและความเชออยางอนเขามาในดนแดนแถบนแลว สรศกด ศร (2532 : 57) กลาวถงประโยชนของความเชอผและอานาจเหนอธรรมชาตวา นอกจากจะกอใหเกดกาลงใจในการประกอบอาชพแลว ยงเปนสงยดเหนยวสงคมเสมอนเครองควบคมความประพฤต และศลธรรมไมใหชาวบานประพฤตผดจารตประเพณ จารวรรณ ธรรมวตร (2530 : 200) กลาววา การถอผเปนวฒนธรรมดงเดมของชาวไทยทเกยวของกบภาวะทางสงคมและจตใจ แมเมอนบถอพระพทธศาสนากยงคงนบถอผ จดพธกรรมอะไรตองเชญผสางเทวดามารวมเสมอ การถอผมสวนสาคญในการเสรมสรางกาลงใจและสวสดภาพของสงคม โดยแบงตามบทบาทหนาทได ดงน ผบานผเรอน คอ ผทบรรพบรษทลวงลบไปแลวลกหลานอญเชญใหสถตทบานหรอวดเพอเปนสงยดเหนยวจตใจใหความคมครองภย ผไรผนา มหนาทคอยคมครองวว ควาย และขาวกลาในนาใหพนจากเพย ป หนอน วชพชตาง ๆ ผตาแฮก ผแมโพสพ ถอวาเปนผไรนาทคอยพทกษชาวนาและพชผล ผปาผภ เปนผทอยตามภเขาตามปา คอยคมครองพชและสตวปา คอยใหโชคแกนกเดนทาง หรอนายพรานผตองพงพาอาหารจากปา ผทมบทบาทตอสวนรวม เปนผทคมครองหมบาน เปนสงยดเหนยงจตใจของหลายครอบครวซงเรยกวา กลมผถอผตวเดยวกน ไดแก ผปตา ผฟาหรอผแถน ผอารกษหลกเมอง ฉตรสมาลย กบลสงห (2530 : 325-349) ศกษาความเชอและพธกรรมของคนไทย พบวา กอนสมยพทธกาลประชาชนในดนแดนไทยมความเชอทางศาสนาตามแบบวญญาณนยม (Animism) ทาพธบวงสรวงกราบไหววญญาณทเชอวามจรง เพอขอความอารกขาและความสวสดมชยในกจกรรมทตนทาอย เอกวทย ณ ถลาง (2544 : 73) กลาวถงการนบถอผของชาวอสานวา ผปยาตายายและผอน ๆ ในธรรมชาตรวมถงเทวดาอารกษ โดยเฉพาะแถน หรอผฟา กเปนสงเหนอธรรมชาตทชาวบานเคารพนบถอ ไมละเมด และผกพนอยลก ๆ ในมโนสานก เพราะเปนผใหความอดมสมบรณมาแตปฐมกลป บญยงค เกศเทศ (2542 : 62-66) กลาววา คตความเชอเรองผนนชาวอสานเชอกนวาผมอยสองกลมใหญ กลมหนงเปนผประเภทแผคณความด ชวยคมครองปกปองภยพบตทงปวงทจะมากลากราย ตลอดจนดแลรกษาชมชนใหเกดสนตสข ขณะเดยวกนกอาจบนดาลใหเกดความเดอดรอนยงยากไดหากผใดลวงละเมดขาดความยาเกรง กลมผดงกลาวม ผเจา ผนาย ผบาน ผเรอน ผปยา ผมเหสกขหลกเมอง ผฟา ผแถน หรอผทชาวบานนบถอเฉพาะถน สวนผอกกลมหนงเปนผรายทคอยมงทาลาย เบยดเบยนใหเกดโทษภยอยเนอง ๆ เชน ผปอบ ผเปรต ผหา เปนตน

29

วญญ ผลสวสด (2537 : 186) กลาววา ความเชอผของคนไทยปรากฏใหเหนมาตงแตอดต แมในพระราชพธกมสวนเกยวของกบความเชอเรองผอยไมนอย เชน การเซนสรวงพระทรงเมองพระหลกเมอง รวมถงการสอบสวนคดความโดยใชวธลยไฟหรอดานาเพอแสดงความบรสทธกลวนเปนพธทเกยวกบความเชอผทงสน สวนในภาคอสานนนพบวามความเชอเรองผ วญญาณอยางเหนยวแนน แมวาพทธศาสนาจะมบทบาทมาก แตกไมไดลบลางความเชอผแตอยางใด โดย วญญ ผลสวสด (2536 : 50-53) ไดแบงประเภทของผ จาแนกตามลกษณะของทมาได 3 ประเภท ดงน 1) ผทเกดจากคนทตายไปแลว สามารถปรากฏใหคนเหน ทาใหตกใจกลวจนเจบไขไดปวย ประกอบดวย ผหลอก ผอา ผตายโหง ผเปรต ผโรค (ผหา) ผกมาร ผกระสอ ผนมบ ผกระหาง (กระหง) เจาผ ผไสย (คณไสย) 2) ผซงมไดเกดจากคนตาย แตเกดโดยอานาจของหมอผ และสงสถตในโลกนดวย ไดแก ผเรอน พระภมเจาท ผโขมด ผพงใต เทวดาจต งเขยวหางไหม (งผ) ผโปงคาง ผกองกอย ผจะกละ ผปา ผปอบ ผนางตาน ผนางไม 3) ผทไมไดสงสถตอยในโลก แตมโลกของตวเองอยตางหาก คนไทยนบถอและเกรงกลวมาก มพธบชาอยเสมอเพอความอยรอดปลอดภย และเปนสรมงคล ไดแก ทาวเวสสวณ พระยามจจราช นายอรยบาลหรอยมบาล พระกาฬ อภศกด โสมอนทร (2537 : 151-165) กลาววา เรองผและวญญาณมอทธพลตอโลกทศนและวถชวตของชาวอสาน การประกอบพธตาง ๆ จะมเรองผเขาไปเกยวของเสมอ ผในทศนะของชาวอสานมทงผใหคณและผใหโทษ เชน ผดา หรอผบรรพบรษ ผเรอน ผตาแฮก ผปตา ผปอบ ผเผด (เปรต) ผพราย ผกองกอย ผแมหมาย ผภเขา ผหนอง ผบง ผกด เปนตน บทบาทของลทธความเชอผ ศรรกษ จรณยานนท (2542 : 63) ทาการวจยเกยวกบความเชอเรองผปตาของชาวบานหนองตน ตาบลเขวา อาเภอเมอง จงหวดมหาสารคาม พบวาผปตามบทบาทตอวถชวตชาวบานอยางมาก โดยไดแยกบทบาททเกดขนจากความเชอในเรองผปตาออกเปน 4 ประเภท คอ บทบาททมตอครอบครวและชมชน บทบาททางศาสนา บทบาททมตอโครงสรางทางเศรษฐกจ และบทบาททมตอโครงสรางทางระบบนเวศ โดยบทบาททง 4 ประการน แสดงออกผานคตความเชอและจาทเปนสอกลางการตดตอระหวางผกบชาวบาน จารวรรณ ธรรมวตร (2540 : 13) กลาวถงมลเหตแหงการนบถอพญาแถน และการจดบงไฟของชาวอสานวา ตามความเชอของชาวอสานนนถอวาพระยาแถนเปนเทพยดาทควบคมใหฝนตกตองตามฤดกาล หากทาบญเซนสรวงบชาใหพระยาแถนพอใจ ทานกจะอนเคราะหใหการทานาในปนนไดผลบรบรณ ดงนนกอนจะลงมอทานาในเดอนหกชาวอสานจงจดงานบญบงไฟเพอบชาพระยาแถนกอนทกป

30

จารวรรณ ธรรมวตร (2538 ก : 28) ยงกลาวอกวา ชาวอสานมคตถอผบรรพบรษสบตอกนมานาน โดยเชอวาบรรพบรษทลวงลบไปแลวมชาตภพใหมเปนผปตาคอยดแลสมาชกในหมบาน ชาวบานจงสรางศาลปตาขนทชายปาใกลบานกาหนดใหเปนบรเวณศกดสทธ ชาวบานจะไมเขาไปตดหรอทาลายไมบรเวณน ตลอดจนไมยงนก ลาสตวในดอนปตา หากใครละเมดขอหามหรอกระทาการลบหลสถานทอนศกดสทธจะมอนเปนไป ฉตรทพย นาถสภา (2540 ก : 19-21) ชาวบานหมบานเดยวกนถอผบรรพบรษรวมกนเปนผของหมบานอยางแทจรง เกดจากภายในหมบานเองกดกนสงแปลกปลอมภายนอก ผกคอสงทชาวบานสรางขนโดยใหความสาคญรกษาระบบครอบครวเครอญาตและชมชนหมบาน มารโกะ กาโตะ (2538 : 230) ทาการศกษาเรอง การรกษาพยาบาลแบบพนบาน : กรณศกษาหมอลาผฟาบานหนองใหญ อาเภอแวงนอย จงหวดขอนแกน วเคราะหถงบทบาทของของหมอลาผฟาทมตอชาวบานวา มบทบาททสงคมคาดหวง ไดแก การรกษาพยาบาลผปวยใหหาย กบการรกษาจารตประเพณและศลธรรมทด ซงหมอลาผฟาตองรกษาศลหาอยางเครงครด ตองไมปฏเสธการรกษาผปวย และไมเกบคารกษาพยาบาลเกนคาคาย ตลอดจนมบทบาทการแกปญหาของชาวบาน โดยการเปนทปรกษาปญหาของครอบครว สเทพ สนทรเภสช (2525 : 116-133) เขยนเรองความเชอในเรองผปตาของหมบานภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ไดอธบายความเชอเกยวกบผปตาของชาวอสานวา เปนวญญาณบรรพบรษประจาหมบาน และไมอาจทราบวาเปนบรรพบรษสายใดหรอสกลใด แตชาวบานเชอวาเปนวญญาณบรรพบรษของชาวบานทกคน ซงจะทาหนาทปกปองคมครองใหอยเยนเปนสข ไมมความเดอดรอนจากอนตรายใด ๆ รวมทงสตวตาง ๆ ทเลยงไวในหมบานกจะไดรบการคมครองเชนเดยวกน นอกจากนปตายงมอานาจบนดาลใหสงตาง ๆ เปนไปตามความปรารถนาของผทไปขอใหผปตาชวย รปแบบพธกรรมและสญลกษณของความเชอผ รปแบบทางพธกรรมของความเชอผมลกษณะเนนหนกในดานความเชอ และการเคารพกราบไหวในสงมอานาจเหนอธรรมชาต โดยมผกลาวถงพธกรรมของความเชอผไวดงน เพญศร ดก และคณะ (2530 : 381-383) กลาวถงความเชอผปตาวา ความเชอผปตาเปนบอเกดของการเขาทรงเจา เขาทรงผ เพอใหมนษยตดตอกบวญญาณได การเซนสงเวยเปนสวนหนงทมนษยอทศของมคา อาหาร ตอวญญาณทมอานาจเหนอธรรมชาต เพอใหไดรบผลประโยชน หรอเพอการตอบแทนทตนไดรบการชวยเหลอ ฉตรทพย นาถสภา (2540 ก : 51) กลาววา พธเรยกขวญเปนพธโบราณของชนเผาไท ปรากฏในคนไทยทกกลม ความสาคญของพธนคอการทสมาชกแหงชมชนรวมกนใหกาลงใจแกกนและกน เปนพธทชมชนรวมใหพลงแกสมาชกทางจตใจ ใหมพลงใจสความยากลาบากทงหลาย เพอสอสารวาคณไมไดตอสคนเดยว ทกคนรวมชวยเหลอและเอาใจชวยคณเตมทดวย

31

เฉลยว ดอนกวนเจา (2543 : 79) ทาการศกษาความเชอผของชาวไทญอ จงหวดนครพนม พบวา ชาวไทญอมความเชอเกยวกบสงเหนอธรรมชาตและใหความสาคญเกยวกบพธกรรมเลยงผอยมาก เพราะผเปนผใหทงคณและโทษได เชน เมอเจบไข หรอมภยพบตตาง ๆ เกดขน ชาวไทญอจะไปเชญพอครหรอแมครมาทาพธเหยา เพอหาสาเหตและทาการรกษา บญยงค เกศเทศ (2546 : 14) กลาววา ปกตแลวทกชมชนในภาคอสานทมศาลปตา จะตองทาพธกรรมเลยงผปตาปละ 1 ครงเปนอยางนอย เพอการตอบแทนคณผบรรพชน ทโอบเออเกอกลลกหลานในชมชนใหกนดอยด โดยมเฒาจาเปนผดาเนนพธกรรม กลาวไดวาผปตา เฒาจา และชมชน เปนองคประกอบประสานรวมกนของสงคม ในอนทจะผลกดนใหชมชนเกดแรงศรทธา ความเชอ ความสามคค ทสบทอดเจตนารมณของบรรพชนในการอนรกษทรพยากรดงปตา ซงเปนสาธารณะสมบตของชมชน นอกจากนพธกรรมเกยวกบการเลยงผปตา นบเปนเงอนไขทแสดงใหเหนถงปจจยดานวฒนธรรมการกนอย ความอดมสมบรณดานเกษตรกรรม และความหวงในอนาคต เพอเตรยมรบสถานการณอนอาจเกดขนโดยไมประมาท จารวรรณ ธรรมวตร (2540 : 21) กลาววา การเลยงปตาเปนการทาบญอทศสวนกศลสงไปใหบรรพบรษทลวงลบไปแลว เมอปตามชวตอยไดสรางคณงามความดไวกบลกหลานและสงคมมากมาย เพอแสดงความกตญญกตเวทจงมการเลยงปตาสบตอมาเปนประเพณ ดอนปตานนเปนบรเวณปาสงวนทชาวบานใหความเคารพเกรงกลวมาก ใครจะไปตดโคนทาลายตนไม ยงสตวในเขตดอนปตาไมได ทานจะโกรธและบนดาลใหมอนเปนไป เชน เจบปวย หรอประกอบการงานไรผล ดงนนการทชาวบานเคารพปตาจงเปนการอนรกษปา และอนรกษสตวในเขตดอนปตาไดเปนอยางด ธรวฒน แกวแดง (2545 : 141-163) ทาการศกษาการชวงชงการใหความหมายพธกรรมและความเชอปเยอยาเยอ เมองหลวงพระบาง ส.ป.ป.ลาว ผลการศกษาพบวา พธกรรมและความเชอปเยอ ยาเยอ เปนความเชอทเกยวกบผบรรพบรษ ผอารกษในทองถน การใหความหมายในพธกรรม ความเชอ มทงการกดกน ความขดแยง ตลอดจนการนากลบมาใชใหมจนกลายเปนสญลกษณทเปนผลมาจากการผสมกลมกลนทสงผลตอระบบสงคมทมความเชอทตางกน พ.ต.ท.ศกดา เชอประทม (2538 : 1) ตงขอสงเกตวา เมอชาวอสานตงชมชนขนมา ณ บรเวณใดกตาม ยอมจะสรางเรอน โรงหอ (ตบ) เปนทพานกอาศยของผกลมทใหคณ โดยเฉพาะผปตา ในบรเวณใกลเคยงเพอเปนทพงพงสาหรบบชา เซนสรวง เปนทยดเหนยวจตใจ จรส พยคฆราชศกด (2534 : 144) กลาววา การสรางอนสาวรยหนตงกเปนสญลกษณทางความเชออยางหนงทปองกนมใหวญญาณหนไป อนสาวรยหนใหญมลกษณะตาง ๆ กน บางครงมการสลกลวดลาย การสรางอนสาวรยเพอปองกนความตาย หรอเปนทสงสถตของวญญาณผตาย สวนมากพบในเอเชยอาคเนย หมเกาะแปซฟก และยโรปตะวนออก ความเชอแบบหนตงทพบในเอเชยตะวนออกเฉยงใตมรปแบบตาง ๆ กน เชน โตะหน โลงมขา หลมศพกอดวยแทงหน แผนหน รปจาลกหนแบบนนตา เปนตน

32

สรปไดวา การเกดขนของลทธความเชอผนนเปนเพราะความรสกหวาดกลวตออานาจเหนอธรรมชาต มนษยจงตองหาทพงเพอความมนคงของชวตดวยวธกลบเขาไปสวามภกดตอสงทพวกเขารสกหวาดกลวนน ดวยหวงวาเมอพวกเขาทาการออนนอมบชาแลว อานาจเหลานนจะเหนใจไมทาราย และอานวยใหไดซงผลประโยชนบางอยางทรองขอ การทคนในสงคมหนง นบถอผหรอวญญาณเหนอธรรมชาตนน หาใชความเชองมงายไรสาระแตประการเดยว แตภายในความเชอในสงทไมสามารถอธบายหรอพสจนไดเหลานน ผยงมบทบาทควบคกบการสรางวฒนธรรมชมชนตลอดมา สามารถแบงบทบาทไดเปน 2 ประเภทใหญ ดงน หนง บาทบทในการสรางบรรทดฐานควบคมสงคม ซงหมายถงบทบาทในเชงโครงสรางหนาททาใหสงคมดารงกฎระเบยบทสงคมวางไวไดโดยไมมผใดลวงละเมด และสอง บทบาทในการสรางความมนคงดานจตใจ หมายถง ความเชอสามารถเปนทพงทางใจของประชาชนไดในยามทรสกหวาดกลว หรอรสกไมมนคงในชวต 2.3.2 ความเชอและหลกการของศาสนาพราหมณ ลทธความเชอของศาสนาพราหมณเปนรปแบบความเชอหนงทมอทธพล และยงคงอยในวถชวตของผคนภาคอสาน จดเปนความเชอแบบเทวนยม คอเชอถอในเทพเจา และสงศกดสทธอนเกดจากฤทธของเทพเจา หลกความเชอของศาสนาพราหมณมผกลาวไวเปนจานวนมาก พอจะยกมากลาวในทนไดดงน พระมหาพมล พรมเมอง (2550 : 5) อธบายวาความเชอทางพราหมณ คอ เชอในเรองพธกรรมอทธปาฏหารย การออนวอนบวงสรวงในเทพเจาผมฤทธเดชสามารถบนดาลใหแกผทไปออนวอน บชา บวงสรวงใหสาเรจตามความมงมาดปรารถนา เมอจะทาอะไรจงไดประกอบพธกรรม บชาดวยวตถสงของ เครองเซน ตามความเชอของตนเอง ฟน ดอกบว (2549 : 38) สรปสาระในหลกความเชอและจดหมายสงสดของศาสนาพราหมณเอาไววา ศาสนาพราหมณเชอวาพระพรหมเปนเทพเจาสงสด ทรงเปนผสรางโลกและสรรพสง ตลอดทงกาหนดโชคชะตาของคนและสตว เพราะฉะนนวถชวตคนจงเปนไปตามพรหมลขต แตคนกอาจเปลยนวถชวตไดหากทาใหพระพรหมเหนใจและโปรดปราน ดวยวธการบวงสรวงออนวอนและกระทาดตอพระองค ผทพระองคทรงโปรดหากตายไปกจะไดไปสสคตภม และหากโปรดทสดกจะไดไปอยกบพระองคชวนรนดร ทรงธรรม ปานสกล (2548 : 2) กลาววา ศาสนาพราหมณนนเปนศาสนาทเคารพบชาเทพเจาหลายองค โดยมเทพเจาทสาคญทสด 3 องค คอ พระศวะหรอพระอศวร พระวษณหรอพระนารายณ และพระพรหม ตอมาเกดเปนนกายสาคญในศาสนาพราหมณ 2 นกาย คอ ไศวนกาย และไวษณพนกาย โดยไศวนกายนนเปนการนบถอพระศวะหรอพระอศวรวาเปนเทพเจาสงสด สวนไวษณพนกายนนเปนการนบถอพระวษณหรอพระนารายณวาเปนเทพเจาสงสด

33

สชพ ปญญานภาพ (2541 : 242-243) กลาววา ศาสนาฮนด คอศาสนาของชาวฮนด ศาสนานอาจเรยกวา “สนาตนธรรม” แปลวา ธรรมหรอศาสนาอนเปนของเกานรนดร เพราะเขาถอวามหลกธรรมอนเปนนรนดร ศาสนาฮนดนนไมมระบบใดระบบหนงแนนอนตายตว ประกอบดวยคมภรและทศนะมากมาย ลทธพธมมากจนไมสามารถกาหนดเปนแบบฉบบได เพราะแตละทองถนกมลทธพธและเทพเจาทเคารพนบถอของตนเอง ความเชอของแตละฝายอาจแตกตางอยางตรงกนขาม แตทกฝายตางอางไดวาเปนศาสนาฮนดดวยกน กลาวอปมาเหมอนพลเมองของประเทศขนาดใหญทใชภาษาหลายภาษา มขนบธรรมเนยมความเชอตาง ๆ กนไปในแตละถน แตเมอรวมกนแลวกเรยกวาชนชาตของประเทศนน และไดกลาววา ศาสนาฮนด ไดพฒนามาจากศาสนาพราหมณ โดยการเพมเตมอะไรใหม ๆ ลงไป ปรชา นนสข (2527 : 61) ไดกลาวถงลกษณะความเชอของศาสนาพราหมณสรปไดดงน 1) ความเชอเกยวกบเทพเจา มทมาจากเทพนยายในคมภรของศาสนา และเปนพนฐานสาคญของลทธบชายญในระยะตอมา เทพสาคญ คอ เทพประจาทศทงแปด ซงมมาตงแตยคพระเวท 2) ความเชอเกยวกบเทพเจาสงสด เกดขนเมอศาสนาพราหมณไดววฒนาการเปนศาสนาฮนดอยางเตมทในพทธศตวรรษท 6 ไดแกพระพรหม พระวษณ และพระศวะ 3) ความเชอเกยวกบอาตมน (Soul) เปนพลงอยางหนง ไมใชวตถ ดารงอยไดโดยอสระ อาศยอยกบรางกายหรอวตถ (สงขาร) กได แตเมอสงขารสลายไปอาตมนยงคงอยตอไป 4) ความเชอเกยวกบเรองกรรม เปนกฎของจกรวาลและกฎศลธรรมของสงคม กรรมเปนตวกาหนดชวตทงในปจจบนชาตและในชาตหนา สงผลตอการเกดใหมของระบบวรรณะ 5) ความเชอเกยวกบไสยศาสตร เปนศาสตรทเกยวกบเวทมนตคาถา ประกอบดวยเรองเวทมนตคาถา ยนต และโชคลาง แตเดมการรายเวทยเปนการสวดออนวอน ตอมาคอย ๆ กลายเปนพธกรรมทมความศกดสทธในตวเอง ไมขนกบอานาจเทพเจา เพราะสามารถบงคบเทพเจาใหปฏบตสงตาง ๆ ได เทพเปนเพยงสอในการประกอบพธใหสมฤทธผลเทานน บางทานเหนวาลกษณะนเองเปนสาระทแทจรงของศาสนาพราหมณ 6) ความเชอเกยวกบสงสงสด เชอวาทกสงทกอยางเกดจากพรหม เกดขนตงแตยคพระเวท และถงจดสดยอดในยคอปนษท สรปความไดวา ศาสนาพราหมณเปนศาสนาทเกาแกทสดศาสนาหนงของโลก ซงยงคงมศาสนกชนนบถออยเปนจานวนมากในปจจบน ศาสนาพราหมณมงเนนคาสงสอนทมพระเจาเปนศนยกลาง พระเจาเปนผใหกาเนดและควบคมความเปนไปของทกอยางบนโลก ดงนนจงมการบชาบวงสรวง และออนวอนขอในสงทตองการตอพระเจา เพอใหพระเจาพอใจและประทานพรตามทปรารถนา เมอไดสงทตองการแลวจงตอบแทนพระเจาดวยเครองสงเวยทพระเจาชอบ

34

ความเปนมาของความเชอพราหมณ กาเนดของศาสนาพราหมณตามทมการกลาวไวในคมภรนนเปนไปอยางพสดาร คอเปนศาสนาทไมไดรบมาจากศาสดาทเปนมนษยทวไป แตเปนโองการทสงมาจากพระเจา โดยผานพราหมณผรบโองการนนมาเผยแผอกทอดหนง ประวตและพฒนาการของศาสนาพราหมณนนมมายาวนาน ซงมผกลาวถงความเปนมาของศาสนาพราหมณไวดงน บญเยน วอทอง (2550 : 21-23) กลาวถงการศกษาเรองศาสนาในชมพทวป หรอประเทศอนเดยและประเทศในแถบเอเชยกลาง วาอาจแบงไดเปน 3 ระยะ คอ ระยะแรก ชวงเวลาระหวาง 4,000 ป ลงมาถง 1,500 ป กอนพระเยซประสต เรยกอยางงาย ๆ วากอนครสตศกราช ระยะนชาวพนเมองดงเดมของชมพทวปเปนผสรางอารยธรรมลมนาสนธ กอนทชนชาตอารยนจะอพยพเขามาตงถนฐานในชมพทวป ระยะทสอง ชวงเวลา 1,500 ป ลงมาถง 600 ป กอนครสตศกราช เปนระยะทชนชาตอารยนลงมาตงถนฐานเปนปกแผนในชมพทวป และเรมกอตงอารยธรรมสมยพระเวท (Vedas) หรอไตรเพท ระยะทสาม ชวงเวลา 600 ป กอนครสตศกราชจนถงปจจบน เปนชวงเวลาทมการปฏรปคมภรพระเวทเกา โดยการแตงคมภรอปนษท เวทานตะ และอรรถกถาตาง ๆ รวมทงกาเนดสานกปรชญารนใหม 6 สานก ยงผลใหเกดศาสนาพราหมณใหม หรอเรยกวาฮนด ซงแยกออกเปนนกายตาง ๆ ทงฝายอสตกะ ทยดถอตามแนวทางพระเวทเปนหลก และฝายอนาสตกะ คอสานกทไมยอมรบนบถอแนวทางพระเวทแตปฏบตตามแนวทางของศล สมาธ ปญญา เพอการบรรลสจธรรมสงสด เชน สานกพทธศาสนา ของพระโคตมพระพทธเจา และสานกของศาสดามหาวระตรถงกร หรอสานกเชน รวมถงอนาสตกะฝายซายจดอกพวกหนง คอ สานกจารวาก หรอโลกายต ทยอมรบเฉพาะเหตการณทางวตถ และปฏเสธความเชอเรองจตวญญาณโดยสนเชง สชพ ปญญานภาพ (2541 : 242-250) กลาววาชาวฮนดถอวาศาสนาพราหมณมมากอนประวตศาสตร และเปนศาสนาทเกาแกทสดในโลก โดยสชพไดแบงศาสนาพราหมณ-ฮนด ออกเปน 3 ยค คอ ยคพระเวท ยคมหากาพย และยคสตรและปราชญ คมภรพระเวทเดมม 3 คอ ฤคเวท วาดวยบทสวดสรรเสรญพระเจา ยชรเวท วาดวยพธบชายญ และสามเวท วาดวยบทสวดสาหรบใชทวไปในกลมประชาชน ตอมาเพมอก 1 เปน 4 คอ อถรรพเวท วาดวยคาถาอาคมเพอใชในความมงหมายตาง ๆ เชน รกษาโรค เอาชนะผอน เปนตน Dass (1984 : 64) กลาววา ในยคพระเวท พระสรยะดารงอยในฐานะเทพสาคญสงสดรวมกบพระวรณ พระอนทร และพระยม โดยถอเปนเทพผกอเกดความสวางไสวแกสวรรค บรรยากาศ และพนพภพ ครนตอมาพระวรณและพระยมถกลดบทบาทความสาคญลง และเสอมจากความนยมไปในทสด โดยเกดเทพเจาองคใหมขนมาแทนท คอ พระอคน สวนพระอนทรและพระสรยะยงคงไดรบการยกยองบชาอย และทวบทบาทมากยงขน ปรากฏเปนการนบถอเทพทงสามองครวมกนเปนเทพสงสด เรยกวา ตรมรตแหงยคพระเวท

35

สนน ปรางคทอง (2534 : 23) กลาวถงเมองศรเทพ วาเปนเมองโบราณราวพทธศตวรรษท 15 ซงพระเจาสรยวรมนท 1 (เขมร) แพรอทธพลครอบครองดนแดนในลมแมนาเจาพระยาและแมนาปาสก รวมทงดนแดนลมแมนามลชทางภาคตะวนออกเฉยงเหนอ จงยงทาใหมโบราณศลปวตถและโบราณสถานเนองในศาสนาพราหมณเหลอคางอยเปนมรดกทางวฒนธรรม หมอมเจาสภทรดศ ดศกล (2522 : 24-25) กลาวถงศลาจารกภาษาสนสกฤตของอาณาจกรจมปา กลาววา พราหมณโกณฑนยะไดรบหอกมาจากพราหมณอศวตถามน บตรแหงพราหมณโทรณะ ไดพงหอกนนเพอไปสรางราชธานใหม ตอมาจงสมรสกบธดาพญานาคชอโสมา และไดสบเชอวงศตอมา เรองราวเกยวกบปฐมวงศของอาณาจกรฟนนนตองเกดขนในราวพทธศตวรรษท 6-7 เปนอยางชาทสด แสดงวาเมองอทองเคยเปนเมองขนของราชวงศกษตรยโกณฑนยะ ซงเปนพราหมณมาจากอนเดยเขามาปกครองเปนกษตรยฟนนองคแรก พระมหาพมล พรมเมอง (2550 : 98) กลาววา ศาสนาพราหมณ เคยมอทธพลอยแถบอสานเปนเวลานาน ทงนกเพราะสมยกอนขอมเรองอานาจในดนแดนแหงน กษตรยขอมบางองคกเลอมใสพราหมณ บางองคกเลอมใสพทธศาสนา จงไดจดการสรางปราสาทตาง ๆ ทงไว ซงบงบอกถงลกษณะการนบถอไดอยางชดเจน เชน ปราสาทหนพมาย สรางในศาสนาพทธ สวนปราสาทหนพนมรง สรางในศาสนาพราหมณ สนน ปรางคทอง (2534 : 1) กลาวถงพธกรรมของพราหมณทคนไทยยงนยมอยถงปจจบน เชน พธตงศาลพระภม อญเชญเทพเจามาคมครองใหอยเยนเปนสข รวมไปถงพธยกเสาเอกเสาโทเมอสรางบานอยอาศยหลงใหม คนไทยนยมปฏบตเหมอนกบพระราชพธวางศลาฤกษอาคารทวไป ซงความสาคญไมใชอยทคานยม แตอยทอทธพลของศาสนาพราหมณ ททาใหคนในชาตเกดศรทธา และทาใหเกดการยอมรบนบถอและเจรญรอยตามมาจนถงทกวนน พราหมณ-ฮนด ความแตกตางระหวางคาวาพราหมณกบฮนดมผอธบายไวตาง ๆ กนดงน บญเยน วอทอง (2550 : 69) ใหทศนะวา ในสมยตนพทธกาล หรอประมาณ 600 ปกอนครสตศกราช ศาสนาพราหมณเกาไดรบการโตแยงอยางหนกทงจากภายนอกและภายในศาสนาพราหมณเอง ภายนอกไดแกการเกดขนของฝาย อนาสตกะ คอสานกพทธ สานกเชน และสานกวตถนยมซายสดคอจารวาก หรอโลกายต สานกทง 3 ปฏเสธคมภรพระเวทโดยสนเชง สวนภายในศาสนาพราหมณเอง คนในวรรณะพราหมณมอานาจมากขนจงคดแกไขดดแปลงคมภรพระเวทเกา โดยแตงคมภรอปนษทและอรรถกถาตาง ๆ ขนเพอสรางเทพเจาชดใหมของตน เทพชดใหมทสรางขนมามเทพสาคญสงสด 3 องค คอ พระพรหม พระศวะ และพระนารายณ ทงนมการนาเทพทง 3 รวมกนเขาเปนเทพสงสดหนงเดยวในทายทสด เรยกวา ตรมรตเทพ

36

จรส พยคฆราชศกด (2534 : 81-82) กลาววา เมอสนสดยคอปนษทและเขาสยคใหมทเรยกวา ยคระบบทงหก (ษททรรศนะ) เมอประมาณ พ.ศ. 700 ในยคนนกปราชญทางภารตวทยาบางทานเรยกวา ยคฮนด เพราะเปนชวงทศาสนาพราหมณไดววฒนาการมาเปนศาสนาฮนด ในยคนไดเกดเทพเจาผยงใหญเพมขนมานอกเหนอจากพระพรหม อก 2 องค คอ พระศวะ และพระวษณ ซงคาวาฮนดนเปนคาภาษาเปอรเซย เพยนมาจากคาวาสนธ ซงเปนคาทชาวเปอรเซยใชเรยกชาวอนเดยทอาศยอยบรเวณลมแมนาสนธ สรปความวา ศาสนาฮนด (พราหมณใหม) ไดเรมตนขนเมอมเทพผยงใหญเพมขนมาอก 2 องค รวมเปนเทพสงสด 3 องค โดยในระยะแรกชาวอนเดยนบถอเทพเจาทง 3 องค ในฐานะเทาเทยมกน เรยกรวมกนวา ตรมรต ตอมาหนาทของเทพทง 3 องค มความแตกตางกนไป คอ พระพรหมเปนผสราง พระวษณเปนผพทกษคมครอง และพระศวะเปนผทาลาย ความเชอพราหมณในประเทศไทยและภาคอสาน ในประเทศไทยความเชอทางลทธศาสนาพราหมณถอวามอทธพลตงแตแรกเรมเขามา ยงพบเหนรปแบบการประพฤตปฏบตไดในพธกรรมจานวนมากในปจจบน ทงนเปนความเชอพราหมณทผานการเปลยนแปลงใหเหมาะสมกบคตนยมสวนทองถน กลายเปนสวนหนงของศาสนาชาวบานทมลกษณะเฉพาะ โดยมผกลาวถงความเชอพราหมณไวหลายดานดงน พระครปรยตสารการ (ปรยตสารการ, พระคร. 2551 : 69-70) กลาววา พราหมณอพยพมาจากอนเดยมาอยในประเทศเขมร มพราหมณคนหนงชอโกณฑญญะ ไดเจาหญงเขมรเปนภรรยา ตอมาพราหมณมอานาจในราชอาณาจกรขอมและขยายอานาจครอบคลมแผนดนไทยทกวนน ศาสนาพราหมณจงขยายตามไปดวยไทยจงไดรบอทธพลของศาสนาพราหมณโดยทางน ฟน ดอกบว (2549 : 45) กลาววา ศาสนาพราหมณ-ฮนด เกดในประเทศอนเดยและกเจรญอยในประเทศอนเดย ปจจบนมชาวอนเดยนบถอศาสนานประมาณ 500 ลานคน หรอรอยละ 70 ประชากรอนเดย ถงแมจะเจรญอยในประเทศอนเดยแตอทธพลของศาสนาพราหมณโดยเฉพาะในรปแบบศลปกรรม วรรณคด และการปกครอง ไดแพรเขาไปในประเทศตาง ๆ โดยเฉพาะในแถบเอเชยอาคเนย ในเอกสารชดการสอนวชาความเชอและศาสนาในสงคมไทยมหาวทยาลยสโขทย ธรรมาธราช (มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช. 2538 : 519-520) กลาวไววา ศาสนาพราหมณเมอเรมเขามาสประเทศไทยและพระมหากษตรยไทยทรงนามาประกอบขนเปนพธหลวงสบตอมา ไดแก 1) พระราชพธพชมงคลจรดพระนงคลแรกนาหลวง เดมทเดยวเปนพธฝายพราหมณลวน จนสมยรชกาลท 4 จงโปรดเกลาใหมพธสงฆเพมขน 2) พระราชพธตรยมปวาย และตรปวาย เปนพธเกยวเนองกบพธแรกนาขวญ เพราะเปนพธขอพรจากเทพเจาอานวยใหพชพรรณอดมสมบรณระหวางการเพาะปลก และพธขอบคณพระเจาหลงการเกบเกยวแลว

37

3) พระราชพธบรมราชาภเษก เปนพระราชพธสถาปนาพระมหากษตรยขนปกครองแผนดน เพราะฝายพราหมณถอวากษตรยเปนสมมตเทพ 4) พระราชพธถอนาพพฒสตยา เปนพธสาบานตนของผรบใชแผนดนวาจะซอสตย จงรกภกดตอบานเมอง 5) พธเบดเตลดตาง ๆ ททาภายในเทวสถาน คอ พธเนาวราตรเพอบชาพระแมอมาหรอทรคาเทว พธฉลองวนอวตารของพระราม พธสงกรานต พธวนวสาขบชา พธบชาพญานาคและบชาพระศรหนมาน และพธฉลองวนอวตารของพระกฤษณะ สชพ ปญญานภาพ (2541 : 319) แสดงทศนะวา ศาสนาฮนดเขามาสประเทศไทยตงแตสมยสโขทย ดงปรากฏในคมภรวรรณคดเรองนางนพมาศ แตจนบดนกไมสามารถทาใหคนไทยรบนบถออยางสมบรณได มแตจะเสอมลงไปหรอกลายเปนเรองไสยศาสตร จรส พยคฆราชศกด (2534 : 54) ตงขอสนนษฐานวา ศาสนาพราหมณเขาสอสานโดยอาศยหรอผสมผสานมากบอารยธรรมทวารวดและอารยธรรมขอมโบราณ หรอผสมมากบการแพรกระจายของพระพทธศาสนา เขาไปในประเทศกมพชา แลวกระจายเขามาทางอาณาจกรศรเทพ ผานเมองเสมา จงหวดนครราชสมา โดยศาสนาพราหมณซงผสมผสานกนกบพระพทธศาสนาเขาสกมพชาตงแตพทธศตวรรษท 3 (พ.ศ. 234) สนน ปรางคทอง ทาการศกษาอทธพลของศาสนาพราหมณบนเกาะเมองอยธยา ระหวาง พ.ศ. 1893-2310 (2534 : 17-18) พบวา ในชวงกอนประวตศาสตรไมมขอมลการจดบนทกหลกฐานการเขามาของวฒนธรรมอนเดยในภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต อาศยขอมลทางโบราณคดเปนตวชทาง เชน ปรากฏบนแผนโลกในภายหลงวามทางทะเลจากอนเดยตดตอถงฟนนของเขมรได ศาสนาพราหมณเขาสอนเดยโดยมภารกจ เชน การแลกเปลยนสงของในชวตประจาวน นนคอการคาขายทางนา ในชวงแรกในราวพทธศตวรรษท 6-7 เปนการเรมตน จนกระทงพบรปเคารพในศาสนาฮนด เทวสถาน และศลปวตถทางศาสนาพราหมณ จรสสา คชาชวะ (2527 : 1) กลาววาในระยะแรกศาสนาพราหมณมอทธพลอยมากในดนแดนแถบเอเชยตะวนออกเฉยงใต เนองจากเขากนไดดกบแนวความคดพนฐานของชาวพนเมองทสวนใหญนบถอธรรมชาตและผสางเทวดา โดยทางภาคกลางของประเทศนนสวนใหญไดรบอทธพลศาสนาพราหมณโดยผานเขามาทางเขมร เขมรนนไดรบอทธพลอนเดยตงแตราวพทธศตวรรษท 6 หรอ 7 (อาณาจกรฟนน) อทธพลของศาสนาพราหมณจากเขมรไดครอบคลมทงบรเวณภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ภาคตะวนออก และภาคกลางของประเทศไทย ตงแตราวพทธศตวรรษท 7-8 แตยงคงนบถอแตเพยงชนชนสง และเปนศาสนาของทางราชการ สวนประชาชนคงจะนบถอพทธศาสนา

38

วรลกษณ ผองสขสวสด (2549 : 1, 95) พบวาหลกฐานทางศลปกรรมในศาสนาพราหมณปรากฏทงในประตมากรรมรปเคารพ สญลกษณทางศาสนาในลทธไศวนกายและไวษณพนกาย อนไดแก รปเคารพของเทพสงสด ประตมากรรมเลาเรองราวทเกยวของ รวมทงรปเคารพเทพชนรององคอน ๆ เชน พระคเณศ พระสรยะ ทงนจากหลกฐานทพบภายหลงชวงพทธศตวรรษท 16 เปนตนมา แสดงใหเหนวาการนบถอพระสรยะในดนแดนไทยมความเดนชดในฐานะเทพพระเคราะห และคงเปนบทบาทสาคญทยงคงสบเนองอยดงปรากฏในศลปกรรมและความเชอชวงหลงพทธศตวรรษท 19 เปนตนมา ศรพร สวรรณศร (2536 : 33) อธบายทมาของคาวาสตร ในพธกรรมตาง ๆ ของภาคอสานวา สตร เปนคาเกาแกของคนอสานทนยมเรยกการสวดวา "สตร" เชน สวดมนต คนอสานเรยก สตรมนต พธสวดเหมอนกบการสวดมนต ดงนนการสวดขวญ คนอสานจงเรยก สตรขวญ ซงเปนพธกรรมดงเดมของศาสนาพราหมณ สรปความไดวา ลทธทางความเชอพราหมณไดดาเนนเขาสเขตประเทศไทยและภาคอสานตงแตสมยฟนน ในศตวรรษท 6-7 ผานดนแดนทอยตดชายทะเล คอภาคใตของไทย และอาณาจกรขอม ซงเคยมอานาจทางการปกครองเหนอภมภาคนทงหมด ถงแมศาสนาพราหมณจะหมดความนยมไปแลวจากประเทศไทย แตรปแบบทางความเชอบางอยางยงปรากฏอย รปแบบพธกรรมและสญลกษณของความเชอพราหมณ รปแบบพธกรรมทางความเชอพราหมณมผกลาวไวหลายลกษณะ ดงน บญม แทนแกว (2548 : 30-33) อธบายวา ในพทธศกราชประมาณ 60 ปเศษ อนเปนสมยฮนด มขนบธรรมเนยมประเพณทงของสวนรวมและแบบเฉพาะขน เพอใหผนบถอศาสนาพราหมณปฏบตในสวนของตนอยางเครงครด โดยกาหนดไว 4 หมวด คอ 1) กฎสาหรบวรรณะ ไดแก การแตงงานตองแตงภายในวรรณะเดยวกน หามแตงขามวรรณะ การกนอาหารผอยในวรรณะหนงจะปรงอาหารใหอกวรรณะหนงกนไมได การทามาหากนตองจากดอยในขอบเขตอาชพของวรรณะตนเอง ทอยอาศยชาวอนเดยตองอยในประเทศอนเดยเทานนไมนยมใหไปอยตางประเทศ 2) พธประจาบาน ชาวฮนดทกคนจะตองทาพธสงสการ 12 ประการ โดยพราหมณนกบวชเปนผทาพธให ผไดนามวาทวชาต (เกดครงทสอง) คอ พราหมณ กษตรย และแพศย ตองทาพธเหลานในชวงตาง ๆ ของชวต ไดแก พธตงครรภ พธเมอเขาใจวาทารกเปนชาย พธแยกผมผหญงเมอมครรภได 4, 6 หรอ 8 เดอน พธคลอดลก พธตงชอเดก พธนาเดกไปรบแสงอาทตยครงแรกเมออายได 4 เดอน พธปอนขาวเดกครงแรกในเดอนท 5 หรอ 6 พธโกนผมไวจกเมออาย 3 ป พธตดผมจกสาหรบพราหมณตดเมอ 16 ป กษตรยเมออาย 22 ป แพศยเมออาย 24 ป พธเรมการศกษาเลาเรยนเปนทวชาต พธกลบบานเมอสาเรจการศกษา และพธแตงงาน

39

3) พธศราทธ คอพธสงเวยบรรพบรษฝายบดาทลวงลบไปแลวดวยขาวบณฑ กอนการเผาศพ 1 วน และตลอดเวลาทไวทกข จดประสงคเพอใหผตายไดรบเครองสงเวย ซงเปนหนาทของลกชาย ผหญงจะกระทาไมได นอกจากนยงมพธศราทธเกยวกบการมงคล เชน การขอบตร พธเพอความสนกสนาน พธเลยงอาหารพราหมณ พธชาระบาปมลทนของตนเอง เปนตน 4) พธบชาเทวดา ลกษณะของพธการแตกตางกนไปตามวรรณะ สาหรบวรรณะสงกาหนดไวดงน (1) สวดมนตภาวนา สนานกาย ชาระฟน และสงเวยเทวดาทกวน (2) พธสมโภช ถอศล และวนศกดสทธ แตกตางกนไปตามนกายทนบถอและทองถนทปฏบต (3) นมสการสถานทศกดสทธ กระทาตามสถานทศกดสทธและเทวาลย จรส พยคฆราชศกด (2534 : 78-85) กลาวถงพธกรรมของศาสนาพราหมณฮนดเอาไววา ศาสนาฮนดเปนศาสนาทมพธกรรมเปนสวนประกอบทสาคญอยางหนงของศาสนา พธกรรมทใชในโอกาสตาง ๆ และในพธตาง ๆ มเปนจานวนมาก แบงออกเปน 2 ชนด คอ พธกรรมทมบญญตไวในคมภรพระเวท สวนใหญประกอบขนเมอบชาเซนสงเวยเทพเจา และพธกรรมแหงอาคมะ เปนประมวลการประกอบพธกรรมบชาเทวรป เปนพธทปฏบตประจาวนของชาวฮนด โดยมเทวรปตามเทวาลยตาง ๆ หรอทอยตามบานเปนสอกลางตดตอกบเทพเจา พธกรรมทสาคญอกอยางหนงของศาสนาพราหมณ-ฮนด เปนพธกรรมทมลกษณะทางสงคมและศาสนารวมกน ตองมการประกอบพธตามโอกาสและขนตอนตาง ๆ ของชวต จนเปนระเบยบพธทละเวนไมได พธกรรมนเรยกวา สงสการ ซงมพธสาคญอย 7 อยาง ดงน 1) ชาตกรรม เปนพธเนองดวยการเกด ทาทนททเดกคลอดออกมา 2) นามกรณะ เปนพธตงชอ ทาเมอเดกเกดครบ 10 วน หรอ 12 วน 3) อนนปราศนะ เปนพธเสนอเครองสงเวยแกเทพตาง ๆ ทาเมอวนใหอาหารประเภทแคนแขง เชน ปอนขาว ใหทารกเปนครงแรก 4) อปนยนะ เรยกอกอยางหนงวาพธสวมสายยชโญปวต เปนพธสงสการทสาคญมาก เพราะถอเปนการเกดครงท 2 ของเดก โดยทาในวนเขารบการศกษาวนแรกของเดก 5) สมาวรรตนะ คอพธสาเรจการศกษา 6) ววาหะ ไดแก พธววาหมงคล 7) เปรตกรรม หรอ อนตเยษฏ ไดแก พธศพ สนน ปรางคทอง (2534 : 133) กลาววา พธกรรมตาง ๆ ของศาสนาพราหมณมากมาย มมาตงแตสโขทย พธกรรมของศาสนาพราหมณแบงออกเปน 2 อยาง คอ พระราชพธและพธทเปนกจของคนไทยตงแตพระมหากษตรยถงคนสามญ อกอยางเปนพธของพราหมณโดยเฉพาะ พธกรรมของพราหมณทคนไทยยงนยมทาอยถงปจจบน เชน พธตงศาลพระภม อญเชญเทพเจามาคมครองใหอยเยนเปนสข รวมไปถงพธยกเสาเอกเสาโทเมอสรางบานอยอาศยหลงใหม คนไทยนยมปฏบตเหมอนกบพระราชพธวางศลาฤกษอาคารทวไป

40

วรลกษณ ผองสขสวสด (2549 : 1) กลาววา หลกฐานทางศลปกรรมในศาสนาพราหมณปรากฏทงในประตมากรรมรปเคารพ สญลกษณทางศาสนาในลทธไศวนกายและไวษณพนกาย ไดแก รปเคารพของเทพสงสด ประตมากรรมเลาเรองราวทเกยวของ รวมทงรปเคารพเทพชนรององคอน ๆ เชน พระคเณศ พระสรยะ บญม แทนแกว (2548 : 25-26) กลาวถงระบบวรรณะในประเทศอนเดยวา วรรณะ (Varna) อาจหมายถงส หรอผวพรรณ หรอหนาทของกลมชนนน ๆ โดยทปรากฏในคมภรพระเวทม 4 วรรณะ คอ พราหมณ เกดจากปากของเทพเจา กษตรย เกดจากแขนของเทพเจา แพศย เกดจากขาหรอตะโพกของเทพเจา ศทร เกดจากเทาของเทพเจา ในวรรณะทง 4 พราหมณ กษตรย แพศย เปนวรรณะทมผวขาว วรรณะเหลานเปนสงตดตวมาแตกาเนดจะเปลยนแปลงไมได สนน ปรางคทอง (2534 : 23) กลาววา ประมาณพทธศตวรรษท 15 พระเจา สรยวรมนท 1 (เขมร) แพรอทธพลครอบครองดนแดนในลมแมนาเจาพระยาและแมนาปาสก รวมทงดนแดนลมแมนามลนาชทางภาคตะวนออกเฉยงเหนอ จงยงทาใหมโบราณศลปวตถและโบราณสถานเนองในศาสนาพราหมณเหลอคางอยเปนมรดกทางวฒนธรรม เมองศรเทพสมยโบราณกนบถอศาสนาพราหมณดงทปรากฏเปนอนสรณสถาน สรปไดวาความเชอในแบบพราหมณ มกาเนดมาจากประเทศอนเดย หรอชมพทวป แลวแพรเขาสประเทศไทยทางอาณาจกรเขมรโบราณในยคทอาณาจกรขอมรงเรองและปกครองดนแดนแถบนเกอบทงหมด และสามารถมอทธพลอยในภมภาคนดวยแรงสนบสนนจากกษตรย ซงอาศยแนวความคดเกยวกบสมมตเทพเพอเปนฐานอานาจในการปกครอง ความเชอพราหมณเปนความเชอเกยวกบเทพเจาและอานาจของเทพเจา เนนพธกรรม การบวงสรวงบชา และความศกดสทธเปนสาคญ โดยมงหวงผลประโยชนคอความสขในโลกนมากกวาโลกหนา พธกรรมของพราหมณทยงนยมทาอยในปจจบน เชน พธยกเสาเอกเสาโท พธตงศาลพระภม พธวางศลาฤกษ เปนตน 2.3.3 ความเชอและหลกการของพทธศาสนา พระพทธศาสนาเปน 1 ใน 3 ศาสนาสากลของโลก คอมผนบถอในหลายประเทศ ไมจาเพาะประเทศทเกด จดเปนศาสนาประเภทอเทวนยม คอ ไมเชอและไมสอนเรองพระเจาสรางโลก ไมมเทวดาเปนศนยกลาง แตสอนเนนหนกในเรองศลธรรมและปญญาชนสง สอนใหใชปญญาพจารณาเหตผล ไมถอบคคลเปนใหญ ไมถอโลกเปนใหญ แตถอธรรมเปนใหญ พระพทธศาสนาไมไดปฏเสธความเชอเรองเทวดา แตชใหเหนวาเทวดาโดยบรสทธนนคอมนษยนเองทอาจเปนเทวดาไดโดยการตงอยในคณธรรมชนสง และถาเปนเทวดาโดยบรสทธแลวกสงกวาเทวดาทกประเภท สวนเทวดาบนสวรรคแมจะมการกลาวถงแตไมไดยกยองวาเปนเลศ ถอเปนเพยงสงมชวตประเภทหนงซงอาจพฒนาฐานะของตนสงขนไปได แตกอาจตกตาลงไดเชนกน อดมคตในทางพทธศาสนาจงไมใชสงสดเพยงแคเทวดา แตหมายถงการทากเลสใหสญสนไป ซงถอวาสงสงบรสทธยงกวาภพภมใด ๆ (สชพ ปญญานภาพ. 2541 : 180-181)

41

พระครปรยตสารการ (2551 : 51) อธบายวา หลกธรรมทางพระพทธศาสนาซงถอวาเปนหวใจพระพทธศาสนา (พทธโอวาทสาม) ประกอบดวย 1) การไมทาความชวทงปวง (สพพปาปสส อกรณ) มงหวงใหคนละความชว คอการเวน การงด และการไมประพฤตปฏบต เพอใหไดพบกบหนทางไปสชวตทด เชน การปฏบตตามศลหา ซงนบเปนพนฐานหรอขอปฏบตของพทธศาสนกชนทด 2) การบาเพญความดใหเพยบพรอม (กสลสสปสมปทา) การทาความดตองประกอบดวยการกระทาในเชงบวก มใชเพยงแตการถอศลกนเจ หรอการงดเวนจากความชวเทานน 3) การทาจตของตนใหผองใส (สจตต ปรโยทปน) โดยการชาระกาย วาจา และใจ ใหปราศจากกเลสเครองเศราหมองทงหลาย ปเตอร เดลลา สนตนา (2549 : 48-49) กลาววา การไดประสบกบสงทสดโตงของความหรหราฟมเฟอยในวงและความขาดแคลนอยางยงยวดเมอออกบวช ทาใหพระพทธองคมองเหนความไรประโยชนของความสดโตง คอการปลอยตวปลอยใจใหเพลดเพลนยนดในผสสะกามคณ และการทรมานตนใหลาบาก ทรงคนพบทางสายกลาง คอ หนทางหลกเลยงความสดโตงทงสอง เปรยบไดกบพณสามสาย ทสายหนงหยอนเกนไปยอมไมทาใหเกดเสยงไพเราะ สายทตงเกนไปกขาด สวนสายทพอดไมตงไมหยอนมเสยงทไพเราะทสด ประเวศ วะส (ศนยมานษยวทยาสรนธร. 2542 : 27) กลาววา ศาสนาพทธเปนศาสนาทเนนเรองการพฒนาคนไปจนถงจดสงสด การพฒนาขนตนคอ มความเอออาทรตอกน สรางระบบทอยรวมกนดวยสนตสข อยาเบยดเยยนกน และถดไปกพฒนาจตใจใหสงขนเรอย ๆ สชพ ปญญานภาพ (2541 : 182-190) จาแนกหลกธรรมทางพทธศาสนาออกเปน 9 ประการสาคญ ดงน 1) หลกทวไป ม 3 ประการ คอ ใหละเวนความชวทงปวง ใหทาความด และชาระจตใจใหสะอาด 2) หลกการศกษา ม 3 ประการ คอ ศลสกขา การศกษาเรองศล คอประพฤตกายวาจาใหเรยบรอย จตตสกขา การศกษาเรองจต คอการฝกสมาธใหจตสงบ และปญญาสกขา การศกษาดานปญญา คอการอบรมใหเกดปญญาสามารถรแจง จนสามารถปลอยวางได 3) หลกสงคหวตถ หรอสงคมสงเคราะห ม 4 ประการ ไดแก ทาน คอการให ปยวาจา คอการเจรจาดวยถอยคาทออนหวาน อตถจรยา คอการบาเพญประโยชน และสมานตตตา คอการวางตนใหเหมาะสม 4) หลกเรองทศหก ไดแก การปฏบตชอบตอบคคล 6 ประเภท คอ พอแม ครอาจารย มตร สามหรอภรรยา สมณะชพราหมณ และลกจาง 5) หลกของผมใจสง หรอพรหมวหารธรรม เปนหลกธรรมของผใหญ ไดแก เมตตา กรณา มทตา อเบกขา

42

6) หลกจรยศาสตร ม 3 ขน คอ ขนมลฐาน หมายถงศลหา ขนกลาง หมายถงกศลกรรมบถสบ และขนสง หมายถงอรยมรรค คอขอปฏบตอนเปนทางสายกลาง ม 8 ขอ คอ ความเหนชอบ ความดารชอบ การเจรจาชอบ การกระทาชอบ การเลยงชพชอบ ความเพยรชอบ การตงสตชอบ การตงใจมนชอบ 7) หลกกรรมและหลกการพงตวเอง หมายถงทวาทาดไดด ทาชวไดชว ผลกรรมทงหลายขนอยกบการกระทาของตนเอง จงใหพงตนเองไมสนบสนนใหออนวอนจากพระเจา 8) หลกเอาชนะทกข หรอดบทกข เรยกวา อรยสจส หมายถงความจรงอนประเสรฐ 4 ประการ ทจะทาใหเอาชนะความทกขได คอ ทกข สมทย นโรธ มรรค 9) หลกอดมคตสงสด ไดแก นพพาน หมายถง การเขาสสภาวะแหงการสนกเลส เรยกวา พระอรหนต และหยดการเวยนวายตายเกดในวฏสงสารถอเปนความสขขนสงสด จรส พยคฆราชศกด (2534 : 95-96) กลาวถงลกษณะสาคญของคาสอนในพทธศาสนาวา สามารถกาหนดหลกใหญได 3 ประการ คอ 1) พระพทธศาสนาเปนทนยม คอ สอนวาทกอยางเปนทกข และจดมงหมายสงสดคอการออกจากทกข 2) พระพทธศาสนาเปนปฏฐานนยม คอ เปนลกษณะการปฏเสธคาสอนเดมของคมภรพระเวทโดยสนเชง โดยใหความสาคญกบโลกของความเปนจรงมากกวา 3) พระพทธศาสนาเปนปฏบตนยม โดยพระพทธองคไดแสดงไวในคาสอนวาปรชญาไมสามารถทาใหใครพนทกขได ความสงบเทานนทจะทาใหเกดสภาวะเชนนน ในขณะทพระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต) (2544 : 25-30) มความเหนแยงวาบางทคนภายนอก หรอคนภายในพระพทธศาสนาเองมองวาพระพทธศาสนาสอนแตเรองทกข บางทเรยกวา ทกขนยม (Pessimism) เปนการมองในแงรายจากความเขาใจผด เพราะแทจรงแลวพระพทธศาสนาสอนใหรทนทกข และใหอยอยางเปนสข หลกการทถอเปนหวใจของพทธศาสนา โดยแกนแททเปนความจรงของธรรมชาตลวน ๆ ทพระพทธเจาตรสร คอ อทปปจจยตาปฏจจสมปบาท และนพพาน ซงถาสอนแบบนนจะยากมาก พระพทธองคจงทรงนาเสนอในรปของหลกอรยสจส หมายความวา อรยสจ เปนหลกเชอมระหวางความจรงของธรรมชาตกบการปฏบตของมนษยนนเอง ความเปนมาของพทธศาสนา การตรสรของพระสมมาสมพทธเจาถอวาเปนจดเรมตน การตรสรของพระองคคอการคนพบสจธรรมความจรงซงเปนสงทมอยแลวเปนธรรมดาประจาโลก ความจรงทมตามธรรมดาทพระพทธเจาทรงคนพบ ทางดานวตถ คอธาตส ดน นา ไฟ ลม สวนความจรงทางดานจตใจ คอขนธหา รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ ทรงดาเนนงานสงสอนพทธธรรมทไดตรสรนแกชาวโลกเปนเวลา 45 ป เรมดวยการชกชวนชนชนสงใหออกบวชศกษาหลกธรรมไดเปนจานวนมาก จากนนจงประกาศหลกธรรมใหเขาถงทกวรรณะ (สชาต หงษา. 2550 : 3-4) พทธศาสนาเจรญและแพรไปสภมภาคตาง ๆ จนนบเปนศาสนาสากลทมผนบถอทวโลกอกศาสนาหนง โดยพฒนาการของพทธศาสนานนมนกวชาการดานศาสนาหลายทานไดอธบายไวดงน

43

ฟน ดอกบว (2549 : 137) กลาววา พระพทธศาสนาในครงพทธกาลเจรญ รงเรองมาก จานวนพทธศาสนกชนเพมขนอยางรวดเรว พระพทธเจาแสดงธรรมแตละครงจะมผฟงธรรมบรรลมรรคผลมากมาย แตเมอพระพทธองคเสดจปรนพพาน ฐานะของพระพทธศาสนากเรมไมแนนอน เจรญบางเสอมบาง อนเนองมาจากเหตผลทงภายในและภายนอก เหตภายในคอพทธบรษทแตกสามคคกน สวนเหตภายนอกคอถกผมอานาจในศาสนาอนเบยดเบยนทงโดยตรง คอใชกาลงทหารเขาทาลาย และโดยออมคอการกลนศาสนาในรปแบบตาง ๆ ทรงธรรม ปานสกล (2548 : 3) กลาววา ศาสนาพทธนนเปนศาสนาทมองคพระสมมาสมพทธเจาเปนศาสดา ภายหลงทพระองคตรสรแลวทรงพบวา การเกด ความแก ความตายนนเปนทกข ดงนนเพอทจะดบทกขและใหถงซงความหลดพน จงเนนใหทาแตความด ละเวนจากสงชวรายทงปวง และฝกฝนจตใจใหหลดพนจากกเลส พทธศาสนาแบงออกอยางกวาง ๆ เปน 2 นกาย คอ หนยานหรอเถรวาท และมหายาน หนยานนนใหความสาคญกบพระพทธเจาเปนทสด โดยสวนใหญใชภาษาบาลเปนภาษาในการเขยนคมภร สวนมหายานนนนอกจากจะมพระพทธเจาแลวยงมพระโพธสตวอกเปนจานวนมาก โดยพระโพธสตวนเปนผทบรรลธรรมแลวแตยงไมยอมเขาสนพพาน เพราะตองการจะโปรดเหลาสรรพสตวใหพนทกขขามวฏสงสารใหไดทงหมดเสยกอน สวนของคมภรกจะเขยนเปนภาษาสนสกฤต สาหรบนกายมหายานนนกยงมการแบงเปนนกายยอย ๆ ไปอกหลายนกาย เชน นกายศนยวาท นกายวชญานวาท นกายพทธตนตระ เปนตน สรวฒน คาวนสา (2541 : 1-5) กลาวถงพฒนาการของพระพทธศาสนาตงแตสมยพทธกาลเปนตนมา โดยแบงลาดบววฒนาการในสมยพทธกาลออกเปน 3 ระยะ ดงน 1) ระยะแรก เรมจากไดตรสรแลว พระพทธเจาทรงสงสอนดวยพระองคเอง เมอมผเลอมใสปรารถนาจะบวช พระองคจะประทานการบวชใหเอง เรยกวา เอหภกขอปสมปทา และเมอมสาวกทเปนภกษผมความสามารถแลวกจะสงออกไปประกาศศาสนาชวยเหลอพระองค 2) ระยะทสอง หลงจากสงสาวกไปชวยประกาศศาสนาแลวมผเลอมใสศรทธาขอบวชมากขน จงอนญาตใหพระสาวกผใหญทาหนาทแทนพระองคในการบวชกลบตรได เมอพระเถระเหลานนเปนพระอปชฌายแลวกใหดแลสทธวหารกหรอลกศษยของตนนนดวย เปนการมอบภาระบางสวนใหสาวกรบผดชอบแทนพระองคได 3) ระยะทสาม ตอนปลายสมยพทธกาล พระพทธเจาทรงเหนวามพระสงฆสาวกมากแลว จงมอบหมายใหสาวกดแลกนเอง ใหยกเลกการบวชดวยวธใหไตรสรณคมนดวยอาจารย เปลยนเปนใหบวชดวยวธญตตจตตถกรรม คอใหบวชดวยสงฆ มอปชฌายรปหนงเปนผบวชให ทรงวางภาระมอบใหสงฆทาหนาทปกครองดแลกนเองแทนพระองคไดโดยสมบรณ โดยมพระธรรมวนยทไดบญญตไวแลวเปนหลกปฏบต

44

หนงสอพระพทธศาสนาแหงกรงรตนโกสนทร 200 ป (กรมศลปากร. 2526 : 24-25) กลาวไววา พระพทธเจาทรงประกาศศาสนาอยเปนเวลา 45 ป ในแควนตาง ๆ ในอนเดย ตงแตพระชนมาย 35 พรรษา จนเสดจเขาสปรนพพานเมอ 80 พรรษา ทรงสถาปนาศาสนาพทธในแควนตาง ๆ รวม 16 แควน ความเชอทางพทธศาสนาในประเทศไทยและภาคอสาน ความเชอเกยวกบพทธศาสนาดาเนนเขาสประเทศไทยในสมยใด และบรเวณใดเปนจดแรก ขอนยงเปนทถกเถยงกนอย ทงนมผตงขอสงเกตและสมมตฐานไวตาง ๆ กนดงน ปฐมพงษ โพธประสทธนนท (2550 : 113-137) กลาววา เมอพจารณาการเขามาของพระพทธศาสนาในแถบเอเชยตะวนออกเฉยงใต จะมปญหาใหญใหพจารณาขอหนงกคอดนแดนทเรยกวาสวรรณภม เพราะเชอกนวาพระพทธศาสนาเถรวาทมาถงเอเชยตะวนออกเฉยงใตในดนแดน "สวรรณภม" ซงยงสรปไมไดวาเปนประเทศใดในเอเชยตะวนออกเฉยงใต ทรงธรรม ปานสกล (2548 : 169) กลาวถงจดหมายเหตจนสมยราชวงศฉ และสมยราชวงศเหลยง ทมอายอยในราวตนและกลางพทธศตวรรษท 11 กลาวถงเครองราชบรรณการจากกษตรยฟนนสงไปถวายแดพระจกรพรรดจน ในบรรดาของถวายนนมเจดยททาจากงาชาง และพระพทธรปทสลกจากหนปะการงรวมอยดวย แสดงวามการนบถอพทธศาสนาในอาณาจกรเขมรโบราณในเวลานนแลว วนชย ปกษเลศ (2546 : 10-20) กลาววา เมอครงพระเจาอโศกมหาราช ไดสงพระโสณเถระและพระอตตรเถระเปนหวหนาสมณฑตเมอประมาณ พ.ศ. 234 ไดเผยแพรหลกธรรมคาสงสอนของศาสนาพทธทมการปฏบตจรงและไดผลจรงตอประชาชนนาไปใชในวถชวตประจาวน กอใหเกดการตงมนเจรญรงเรองและแพรขยายขนไปยงตอนกลางบรเวณแถบลมแมนาเจาพระยา เดวด แชนดเลอร (2546 : 102) กลาววา เมองพระนครเคยนบถอพทธศาสนาแบบมหายานมากอน และแผอทธพลมาถงเวยงจนทน แตภายหลงการสวรรคตของพระเจาชยวรมนท 7 เมองพระนครไดหนกลบไปนบถอศาสนาพราหมณ และเกดการเปลยนแปลงการนบถอศาสนาอกครงเมอพทธศาสนาแบบลงกาเรมเขาสเอเชยอาคเนย เมอ จ ตา กวน เขาสเมองพระนคร เมอ พ.ศ. 1839-1840 กบนทกวาเมองพระนครมพทธศาสนาแบบหนยานแลว สเนด โพทสาน และหนไช พมมะจน (2543 : 122-123) กลาววา กอนสมยพระเจาฟางมพทธศาสนาแบบลงกาวงศไดเขาสเมองเวยงจน-เวยงคา และตอนใตของลานชางแลว คอ สานกของพระปาสมนเถระ แตพทธศาสนาดงกลาวไมเพยงพอทจะนามาเผยแผทหลวงพระบาง จงตองรบพทธศาสนาจากเมองพระนครพรอมทงพระไตรปฎกและพระบาง

45

สลา วระวงส (2535 : 36-37) กลาววา พทธศาสนาเขาสลานชางครงแรกเมอสมยเจาฟางม (พ.ศ. 1896-1936) โดยนางแกวเกงยา พระอครมเหสของเจาฟางม เกดความสลดใจเมอเหนชาวเมองยงนบถอผฟาผแถน กระทาพลกรรมอย จงเปนเหตใหเจาฟางมรบพระพทธศาสนาจากเมองพระนครเขาสลานชาง ซงเปนพทธศาสนานกายหนยานแบบลงกาวงศ สรปไดวา พทธศาสนา แพรกระจายเขาสประเทศไทยดวยการเผยแผของพระภกษในพระพทธศาสนา ซงเปนระยะเวลาใกลเคยงกบการเขามาของศาสนาพราหมณ แตศาสนาพราหมณไดรบการสนบสนนและเจรญรงเรองอยในราชสานกเปนหลก สวนพทธศาสนาไดรบการเชอถออยในกลมประชาชน ทงนเมอกษตรยพระองคใดมความเลอมใสศาสนาใดศาสนานนกจะเจรญ โดยทงสองศาสนาไดการยอมรบนบถอมาตลอด ควบคกบการนบถอผตามความเชอเดมของทองถน รปแบบพธกรรมและสญลกษณของพทธศาสนา จรส พยคฆราชศกด (2534 : 107) กลาววา พธกรรมในพทธศาสนาม 2 อยาง คอพธกรรมในพทธบญญต และพธกรรมทพฒนาขนในทองถน พธกรรมในพทธบญญต เปนพธกรรมทพระพทธเจาบญญตไวเพอความเปนระเบยบในการบรหารคณะสงฆ เพอใหการปฏบตในกจกรรมตาง ๆ เปนแนวเดยวกน เชน พธบรรพชาอปสมบท พธกรานกฐน พธสวดปาฏโมกข พธระงบอธกรณ เปนตน สวนพธกรรมทพฒนาขนในทองถน เปนพธกรรมทชาวพทธในประเทศหรอในทองถนตาง ๆ กาหนดขนภายหลง และไดปฏบตสบตอกนมาจนเปนประเพณ เชน พธทาบญขนบานใหม พธทอดผาปา พธทาศพ พธตกบาตรเทโว พธทอดกฐน เปนตน สชพ ปญญานภาพ (2541 : 191-194) แบงสญลกษณทางพระพทธศาสนาออกเปน 2 ประเภทใหญ ๆ คอ สญลกษณโดยตรงและสญลกษณโดยออม สญลกษณโดยตรง ไดแกพระพทธรปทสรางขนเปนทระลกแทนองคพระพทธเจา สญลกษณโดยออม ไดแก รอยพระพทธบาท รปธรรมจกร ตนโพธ ธงฉพพณณรงส ซงเปนสญลกษณแทนองคพระพทธเจาเชนกน L.A.Thomas and F.W.Thomas (1972 : 11) กลาวถง อลเฟรด ฟเช (Alfred Foucher) นกปราชญทางพทธศาสนาวา เปนผอธบายถงความรทวไปเกยวกบพระพมพวาถกสรางขนเพอเปนทระลกในการเดนทางมาแสวงบญยงสงเวชนยสถาน 4 ตาบล คอ สถานทประสต ตรสร แสดงปฐมเทศนา และสถานทปรนพพาน โดยพมพประทบบนดนเหนยวซงเปนของหาไดงาย สรปความวา พทธศาสนาเกดขนครงแรกและแพรหลายบรเวณชมพทวป หรอประเทศอนเดยในปจจบนมากอน แลวคอยแพรขยายออกสดนแดนภายนอกภายหลงทพระพทธเจาปรนพพานแลว โดยมผเผยแผทสาคญคอพระภกษในพทธศาสนานนเอง พทธศาสนาเขาสประเทศไทยในยคสวรรณภม สมยพระเจาอโศกมหาราช และตงมนอยในเอเชยอาคเนยนบจากนนเปนตนมา รปแบบความเชอของพทธศาสนา จะมความเปนเหตเปนผล เนนการปฏบตจรงดวยตนเองไมใหรองขอจากเทพเจาหรอบคคลอน สอนใหเชอกรรมและการเกดใหมโดยชวาเปนผลของการกระทาของแตละบคคล และจดมงหมายสงสดคอการเขาสนพพาน พนไปจากอานาจกรรม ไมกลบมาเกดอก

46

2.4 ภมปญญาดานการผสมผสานความเชอของชาวอสาน ภมปญญา (Indigenous Knowledge) เปนรากเหงาของความรอนเปนบอเกดแหงวฒนธรรมของมนษยชาต ภมปญญากอใหเกดการประดษฐคดคน ปรบปรง พฒนาวทยาการใหม ๆ แทนทของเกาไมขาดสาย มการเรยนรและสบทอดจากคนรนหนงสอกรนหนงเปนมรดกวฒนธรรมททรงคณคา มใชเพยงสตปญญาของบคคลใดบคคลหนง แตหมายถงองคความรทเปนสมบตเฉพาะของเผาพนธ อจฉร จนทมล และบญช ศรเวยงยา (2549 : 39-43) ใหความหมายของ “ภมปญญา” ตรงกบภาษาองกฤษวา “Wisdom” ซงมความหมายวา ความร ความสามารถ ความเชอ ความสามารถทางพฤตกรรม และความสามารถในการแกไขปญหาของมนษย และภมปญญาทองถน หมายถง องคความร ความคด ความเชอ และการกระทาของบคคลในทองถนทนามาใชเปนแนวทางแกปญหา หรอเปนแนวทางในการดาเนนชวต โดยมการสบสานและถายทอดตอ ๆ กนมา ประเวศ วะส (เอกวทย ณ ถลาง. 2544 : คานยม) กลาวถงความรเชงภมปญญาไวในบทนยมหนงสอชดภมปญญาของเอกวทย ณ ถลาง วา ความรของมนษยไมไดมแตทเกดขนจากการทดลองในหองทดลองทางวทยาศาสตรเทานน ความรอกกระแสหนงซงเกดขนมากอน คอความรทเกดจากการทดลองปฏบตจรงในหองทดลองทางสงคม คอความรกระแสวฒนธรรม หรอความรดงเดม (Traditional Knowledge) ความรเหลานถกคนพบ ลองใช ดดแปลง ถายทอดกนมาดวยเวลานานเปนพนเปนหมนปจงมคายงนก ถอเปนมรดกทางปญญาของมนษย (Human Heritage) เสร พงศพศ (2544 : 31-34) กลาวถงความหมายและลกษณะของภมปญญาวา ภมปญญา (Wisdom) หรอภมปญญาชาวบาน (Popular Wisdom) หรอภมปญญาทองถน (Local Wisdom) หมายถง พนเพรากฐานของความรชาวบาน หรอความรของชาวบานทเรยนรและมประสบการณสบตอกนมาทงทางตรงและทางออม กลาวคอ การเรยนรและมประสบการณทเกดขนดวยตนเอง กบการเรยนรและมประสบการณทไดรบจากผใหญหรอจากการสบทอดตอ ๆ กนมา จนกลายเปนการยอมรบกนทวไปในชมชนหรอทองถน หรออาจกลาวอกนยหนงวา ภมปญญาชาวบาน หรอภมปญญาทองถน หมายถง ทกสงทกอยางทชาวบานคดไดเอง ทาไดเอง ผานการเรยนรและมประสบการณสบตอกนมาทงทางตรงและทางออม เปนลกษณะของสตปญญาและองคความรทงหมดทครอบคลมดานกวาง ดานลก โดยอาศยศกยภาพทมอยไปใชในการแกปญหาหรอใชเปนองคประกอบเพอประโยชนในการดาเนนชวตไดภายในทองถนของตนเอง เอกวทย ณ ถลาง (2540 : 65-66) อธบายความหมายของภมปญญาวา หมายถง ความร ความสามารถ ความคด ความเชอ ความจดเจน ทกลมชนไดจากประสบการณทสงสมไวในการปรบตวและดารงชพในระบบนเวศ หรอสภาพแวดลอมทางธรรมชาต และสงแวดลอมทางสงคม วฒนธรรมทไดมการพฒนาสบสานกนมา

47

จารวรรณ ธรรมวตร (2538 ข : 1) ใหความหมายของภมปญญาวา หมายถง แบบแผนการดาเนนชวตทมคณคา แสดงถงความเฉลยวฉลาดของบคคลและสงคม ซงไดสงสมและปฏบตสบตอกนมา สวนภมปญญาพนบาน หมายเอาทรพยากรความร ทรพยากรบคคล ทมอยในทองถนแตละแหงซงอาจเปนเอกลกษณเฉพาะตน หรอเปนลกษณะสากลทหลาย ๆ ถนมความคลายคลงกน ภมปญญาเกดจากการทชาวบานแสวงหาความรเพอเอาชนะอปสรรคทางธรรมชาต ทางสงคม ทจาเปนในการดารงชวต ภมปญญาพนบานจงเปนสงทเกยวของกบการผลตและวถชวตชาวบาน สาร สาระทศนานนท (2537 : 23) กลาวถงภมปญญาชาวบานวา หมายถง ความรความสามารถของประชาชนทวไปทอยตามตาบล หมบานตาง ๆ ทเกยวกบศลปวฒนธรรม สวนมากมกเปนคนเฒาคนแกทสบทอดมรดกมาจากบรรพบรษหลายชวอายคน ชาวบานทมความรความสามารถนมกอยทวไปแทบทกตาบล หมบาน วฒนธรรมชาวบานอสานจะมประเพณตาง ๆ ทงสบสองเดอน เรยกวา ฮตสบสอง องกล สมคะเนย (2535 : 56) กลาววา ภมปญญาชาวบาน หมายถง มวลความรและมวลประสบการณของชาวบานทใชในการดาเนนชวตใหเปนสข โดยไดรบการถายทอดสงสมกนมาเปนระยะเวลายาวนาน ผานกระบวนการพฒนาใหสอดคลองกบกาลสมย มลกษณะเชอมโยงกนไปหมดในทกสาขาวชา ไมแยกเปนวชา ๆ แบบทเราเรยน ประเวศ วะส (2534 : 80) อธบายวา ภมปญญาทองถนหมายถง ความร ความคด ความเชอ ความสมพนธททองถนไดสะสม ถายทอด ปรบปรง สบตอกนมาปรากฏเปนความสามารถ วธการ เครองมอ สามารถใชควบคมสงคม แกไขปญหา หรออานวยความสะดวกแกบคคลและทองถนโดยตลอดมา จาแนกไดสองลกษณะ คอ ดานนามธรรม ไดแกความคด ความเชอ และคณคาปจเจกชน ตอมาปรากฏในรปของศาสนา พธกรรม นทาน เพลง สภาษต การสงสอน เปนตน และดานวตถ ไดแก อปกรณ เครองมอ สงปลกสราง อาชพตาง ๆ เปนตน โดยภมปญญาทองถนมลกษณะสาคญบางประการ คอ 1) ความจาเพาะกบทองถนนน ๆ 2) มความเชอมโยงหรอบรณาการกนสง 3) มความเคารพผอาวโส คอเคารพในประสบการณของผผานชวตมากอน โดยไดจาแนกลกษณะของภมปญญาไทยออกเปนขอ ๆ ดงน 1) เปนเรองของการใชความร ทกษะ ความเชอ และพฤตกรรม 2) แสดงถงความสมพนธระหวางคนกบคน คนกบธรรมชาตแวดลอม และคนกบสงเหนอธรรมชาต 3) เปนองครวมหรอกจกรรมทกอยางในวถชวต 4) เปนเรองของการแกปญหา การจดการ การปรบตว การเรยนร 5) เปนแกนหลก หรอกระบวนทศนในการมองชวตเปนพนความรเรองตาง ๆ 6) มลกษณะเฉพาะหรอมเอกลกษณในตวเอง 7) มการเปลยนแปลง เพอการปรบสมดลในการพฒนาสงคม

48

ธวช ปณโณทก (2531 : 40) ใหความหมายของภมปญญาวา หมายถง ประสบการณในการประกอบอาชพ ในการศกษาเลาเรยน การทชาวบานรจกวธทานา การไถนา การเอาควายมาใช การรจกใชควายนวดขาว รจกสานกระบง ตะกรา เอาไมไผมาทาเครองใชไมสอยในชวตประจาวน เอาดนขกระทามาตมใหเปนเกลอสนเธาว เรยกวาภมปญญาทงสน อจฉร จนทมล และบญช ศรเวยงยา (2549 : 46) กลาวถงภมปญญาของชาวอสานวา ชาวอสานมทศนะในการใชชวตวาอยเปนหมดกวาอยโดดเดยว เพราะขดจากดทางกายภาพและภมปญญา การชวยกนคดชวยกนทา การพงตนเอง และการพงพากนนาจะเปนทางออกทดทสด จงรวมกนกาหนดกฎเกณฑการควบคมสงคมทงทางตรงและทางออม กฎเกณฑการควบคมสงคมตาง ๆ เหลานนเกดจากภมปญญาของบรรพชน ความรบางสวนอาจไมเหมาะสมกบสภาพสงคมจงมการเปลยนแปลง แตกระบวนการทางสงคมหลายสวนสามารถนามาใชไดในสภาพสงคมปจจบน เอกวทย ณ ถลาง (2544 : 21-22) กลาวถงภมปญญาทองถนอสานเอาไววา เปนผลของพฒนาการการปรบตว ปรบวถชวตของคนไท-ลาว และกลมชาตพนธอน ๆ ทอยรวมกนในธรรมชาตแวดลอมรายรอบอาณาบรเวณทราบสงกวางใหญของอษาคเนย อนมแมนาโขงและสาขา คอ ช มล และสายนาซอยยอยอกหลายสายหลอเลยงตอนในของทราบสง อนง เนองจากวฒนธรรมอสานกบวฒนธรรมลาวทางฝงตะวนออกแมนาโขงนนมความสมพนธเชงชาตพนธใกลชดกนมาก ในสาระสาคญของมตประวตศาสตร วถชวต และภมปญญาอสาน โดยเฉพาะบรเวณแองสกลนครและอสานตอนบนนน มรากฐานรวมกนมากบอาณาจกรลานชางเชนเดยวกบลานนา ในขณะทอสานใตกไดรบอทธพลจากอารยธรรมขอม สวนแองโคราชไดรบอทธพลอารยธรรมกรงศรอยธยาและกรงรตนโกสนทรตลอดมา โดยนยนสงคม วฒนธรรม และภมปญญาอสาน จงมความหลากหลายตามเหตปจจยทางภมประเทศและเงอนไขประวตศาสตรดงกลาว จารวรรณ ธรรมวตร (2538 ข : 2) กลาววา ภมปญญาชาวบานอสานมรากเหงาหลากหลายผสมผสานอยางกลมกลนระหวางศาสนาชาวบาน สภาพภมศาสตร สภาพแวดลอม และกระบวนการทางสงคม และไดแบงภมปญญาอสานออกเปนภมปญญาดานการผลต ภมปญญาดานประเพณ ภมปญญาดานภาษา ภมปญญาดานหตถกรรม ภมปญญาดานสถาปตยกรรม ภมปญญาดานดนตรและการแสดงพนเมอง ภมปญญาเรองการรกษาโรคแผนพนบาน ภมปญญาดานการจดการทรพยากรธรรมชาต และภมปญญาของพระวดปา พระครปรยตสารการ (2551 : 80) กลาววา ความเชอทผสมผสานอยดวยกนทงพทธ พราหมณ และผ ดมความกลมกลนในชวตของชาวบาน ไมมความขดแยง เปนการสงเสรมซงกนและกน มการจดความสาคญและหนาทของคนในการปฏบต มหมอขวญทาพธทางพราหมณ มหมอธรรม หมอสอง หมอลาผฟา ทาพธทางผ มพระสงฆทาพธกรรมทางพทธศานา แสดงใหเหนการผสมผสานระหวางความเชอทงสาม

49

พระมหาพมล พรมเมอง (2550 : 111) กลาวถงภมปญญาในการใชความเชอพธกรรมพราหมณในการอนรกษสภาพพนทและพธกรรมนน นบวาเปนความฉลาดของบรรพชนทเลอกใชวธนและสามารถรกษาสภาพพนทและพธกรรมมาจนถงปจจบนน และลกหลานสามารถปฏบตตามแบบอยางบรรพชนอยางถกวธไดทงขวญและกาลงใจในการประกอบสมมาชพตอไป สรวรรณ วงษทต (2548 : 66-69) กลาวถงความเชอของคนอสานวา มอย 2 ลกษณะ คอ ความเชอดงเดม เปนความเชอเกยวกบเรองของวญญาณ ผ เชน เชอเรองผบานผเรอน ผปยา ถาเปนวญญาณหรอผชนสงจะเปนประเภทเทวดา และความเชอตามแนวพทธศาสนา ซงปรากฏอยในลกษณะหลกปฏบตในฮตสบสอง เนองมาจากชาวอสานยงมนคงตอความเชอเรองวญญาณ จงนาความเชอดงเดมผสมผสานกบความเชอตามแนวพทธ วนชย ปกษเลศ (2546 : 33) กลาวถงลกษณะพเศษททาใหประเทศทมการนบถอพทธศาสนา มการผสมผสานดานความเชอทางศาสนาและลทธแบบอนปะปนอยดวยเสมอวา ศาสนาพทธมทงจดออนและจดแขงอยในทเดยวกน คอ การประสานประโยชนและเขากบความเชอในกระแสวฒนธรรมของลทธอนไดด การนบถอศาสนาพทธไมมการบงคบใหเชอ ไมมกฎขอหามในการนบถอสงอน มไดยดตดอยกบพระเจาองคใดองคหนง จงเปนศาสนาทใหเสรภาพในการนบถอ เอกวทย ณ ถลาง (2544 : 51-66) ศกษาภมปญญาอสานทปรากฏในวรรณกรรมประเภทหนงสอกอม พบวา มขอความบนทกความเชอในศาสนาพทธ เชน เชอกรรมและผลของกรรม การเวยนวายตายเกดตามผลของกรรม การสรางกศลตามหลกบญกรยาวตถ การอปสมบท ความเชอรองลงมาคอเชอในศาสนาพราหมณ เชน บนทกประกอบพธกรรมเพอใหพนจากเคราะห เกดสรมงคล บางครงทาใหเกดความขลง มการกาหนดพธกรรมเกยวกบคาถาอาคม บทสวดพธกรรม และฤกษยาม นอกจากนกเปนความเชอดงเดมเกยวกบผสางเทวดา โดยเชอวาสามารถบนดาลใหเกดคณและโทษได จงการมการชมนมเทวดา รวมทงพธปลอบและขบไลผ สจตต วงษเทศ (2543 : 38) กลาวถงพฒนาการดานความเชอของชาวอสานตงแตยคเรมแรกเปนตนมาวา ยคแรกเรมในอสานยงไมมศาสนา เพราะยงไมมการตดตอกบอนเดยและจน แตมนษยยคนนยอมมความเชออยกอนแลว คอ ความเชออานาจเหนอธรรมชาต ระบบความเชอยคเรมแรกของกลมชนบรเวณแมนาโขง คอลทธบชานาค หรอบชางซงเปนสญลกษณของนา เมอรบศาสนาพทธและพราหมณจากอนเดยแลว ลทธบชานาคถกผนวกเขาไปเปนสวนหนงของศาสนาทเขามาใหม ดงจะเหนบรรดานาคกลายเปนผพทกษพระพทธศาสนาและพทธศาสนกชน สภณ สมจตศรปญญา (2536 : 42-48) กลาววา ฮตสบสองเปนประเพณทกาหนดโดยพระภกษในศาสนาพทธ เพอวางไวเปนหลกสาหรบหมคณะนาไปปฏบตใหเกดความสข ความเจรญรงเรองแกบานเมอง สาหรบฮตสบสองเนนแนวทางการปฏบตจากการผสมผสานระหวางความเชอผสางเทวดา และศาสนาพทธเปนสาคญ

50

Kirsch (1967 : 24) มองวาความเชอทางศาสนาทพบเปนระบบทสอดประสานเกอกลกน (Syncretism) โดยมการผสมผสานใน 3 ระบบความเชอ คอ พทธ พราหมณ และผ โดย Kirsch อธบายความแตกตางระหวางพทธศาสนา คตพราหมณ และการนบถอผ วาคตทางพทธอยในสงคมไทยทงหมด ในขณะทการนบถอผจากดอยในวงแคบเฉพาะชนบท และมความแตกตางกนไปตามพนททมการนบถอ ในเรองของการยอมรบบทบาทของผประกอบพธกรรม พทธและพราหมณมกเปนทยอมรบในวงกวาง และผทาพธมกเปนเพศชาย ในขณะทการนบถอผผประกอบพธเปนทยอมรบเฉพาะในทองถน และมกเปนผหญง แตคตพทธแตกตางจากพราหมณและผ ในประเดนของการตงเปาหมายของพธกรรม ในคตพทธเนนทางธรรมและโลกหนา ขณะทพราหมณและผเนนประโยชนปจจบนและโลกนเปนหลก Gordon (1964 : 62) กลาววา โรเบรต อ ปารค (Robert E.Park) และ เออรเนส เบอรเกสส (Ernest W.Burgess) ไดรวมกนเสนอคาจากดความของการผสมกลมกลน (Assimilation) เอาไววา การผสมกลมกลนทางวฒนธรรม คอกระบวนการสอดแทรกระหวางกน (interpenetration) และการเชอมตวเขาหากน (Fusion) ซงทาใหบคคลและกลมชนไดมการแสวงหาความทรงจา (Memories) ความเราใจ (Sentiments) และทศนคตของบคคลและกลมชนอน ดวยการมสวนรวมในประสบการณ และประวตศาสตรอนเดยวกนไดนาบคคลและกลมชนเหลานนไปสวฒนธรรมพนฐานของชวตรวมกน จากทกลาวมาพอสรปไดวา ภมปญญา (Wisdom) หมายถง ความร สตปญญา ทบรรพชนไดสงสมผานประสบการณของการลองผดลองถก การแกไขปรบปรง และการพฒนามาอยางตอเนองยาวนาน จนกลายเปนมรดกททรงคณคา และเปนทรพยากรทเหมาะสมกบวถชวตในชวงเวลานนมากทสด จนกวาจะมวฒนธรรมหรอวทยาการแบบใหมผานเขามา และเกดกระบวนการปรบกระบวนทศนทางภมปญญาใหทนสมยทสดอกครงหนง โดยภมปญญาของคนอสานนนเกดขนจากสภาพการดาเนนชวตในทามกลางธรรมชาตทบบคน จงเกดเปนภมปญญาดานการหาอยหากนในทก ๆ สาขาอาชพ นอกจากนนความเชอกมสวนสาคญในการเสรมสรางภมปญญาใหแกบรรพบรษอสาน โดยเปนภมปญญาในการผสมผสานความเชอเพอดารงวฒนธรรมทางความเชอทงแบบเกาทเคยประพฤตปฏบตมายาวนานและแบบใหมทเหนวาดมเหตผลเขาดวยกนไดอยางกลมกลนและเกอกลกน 2.5 ศาสนาชาวบานอสาน ศาสนาชาวบานเปนภมปญญาดานการผสมผสานความเชอรปแบบหนง ซงมลกษณะ เฉพาะแตกตางกนไปในแตละทองถน ขนอยกบวาทองถนนน จะยอมรบนบถอเอาความเชอชนดใดเขามาใชในชวตประจาวนบาง เชนศาสนาชาวบานของเผาอนเดยแดงกเปนอกแบบหนง ของเผามายากเปนอกแบบหนง และศาสนาชาวบานอสานกเปนอกรปแบบหนง ทงนมผกลาวถงศาสนาชาวบานไวหลากหลาย เพอใหเกดความเขาใจทชดเจนขนขอยกตวอยางดงน

51

ปฐมพงษ โพธประสทธนนท (2550 : 113-137) กลาววา โดยปกตเมอกลาวถงพระพทธศาสนา นกวชาการจะแบงออกเปน 2 ประเภทกวาง ๆ ดงน 1) คาสอนของพระพทธเจาดงเดม ซงอาจเรยกวา พระพทธศาสนาดงเดม (Original Buddhism) หรอคาสอนของพระพทธเจากอนหนาจะมการรวบรวมเปนคมภรหลงสงคายนา (Precanonical Buddhism) คาสอนดงเดมนมใหเหนอยในพระพทธศาสนาทกนกาย เปนคาสอนวาดวยธรรมชาตทว ๆ ไป เชน อรยสจส มรรคมองคแปด ขนธหา เปนตน 2) พระพทธศาสนาทไปเจรญตามทองทตาง ๆ มการผสมผสานกบวฒนธรรมทองถน ประเภทนจะมรปลกษณะของพระพทธศาสนาทแตกตางกนออกไป เรยกวา Traditional Buddhism (พทธศาสนาแบบประเพณทองถน) ซงตอมาเกดมรปแบบของพระพทธศาสนาทานองนหลากหลาย เชน Thai Buddhism, Sinhalese Buddhism, Cambodian Buddhism เปนตน อมรา พงศาพชญ (2541 : 34-35) กลาววา รปแบบความเชอในศาสนาพทธนนมอย 2 แบบ คอ ศาสนาตามหลกพระคมภรตามคาสงสอนพระศาสดา (Doctrinal religion) และศาสนาพทธแบบชาวบาน (Popular religion) คอแบบผสมผสานกบความเชออยางอนจนชาวบานแยกกนไมไดวาสวนไหนมาจากศาสนาคมภรแท ๆ กสมา ชยวนตย (2531 : 23) อธบายวา ศาสนาชาวบานในยคตนของมนษยนนจะอยในศาสนาบชาธรรมชาต จนเมอมนษยมความเขาใจธรรมชาตมากขนจงเรมบชาสตว เมอความคดพฒนาขนจงเอาสตวทเคยบชามาผสมกบมนษย จนเมอสงคมพฒนาขนอกจงคดวาเทพเจาควรมรางกายอยางตนไมมสตวผสม เมอมนษยมประสบการณทางศาสนามายาวนานกเรมสรางอารยธรรมของตนเองขน มการคนหาสจจะความจรงจนเกดลทธความเชอขนใหมจานวนมาก ในทสดกเหลอเพยงเทพเจาองคเดยวในศาสนาทนบถอเทพเจา เชน ศาสนาครสต ศาสนาอสลาม ตลอดจนศาสนาทไมมเทพเจาเขามาเกยวของ แตประกอบดวยหลกแหงเหตและผล เชน ศาสนาพทธ Tambiah (1970 : 335) แสดงความเหนเกยวกบการแยกแยะระบบความเชอทพบในทองถนวา อาจสามารถแยกแยะโครงสรางหนาทของความเชอและศาสนาทพบไดวาประกอบดวยระบบความเชอใดบาง แตเขาเหนวาจะมประโยชนกวาถาจะมองความเชอและศาสนาระบบตาง ๆ นนวามการผสมผสานกนเปนระบบศาสนาเดยว ทมความกลมกลนอยในวถชวตของชาวบาน สรปความวา ศาสนาชาวบานมลกษณะเปนศาสนาทชาวบานเชอถอปฏบตเปนขนบธรรมเนยม เปนการปฏบตอยางงาย ๆ สอดคลองกบวถชวตประจาวน ซงอาจไมใชศาสนาทตรงตามหลกคาสอนของศาสดาอยางแทจรง แตยงคงรปแบบทเหมาะสมกบทองถนเอาไวบาง นอกจากนนยงมการผสมผสานกบความเชอทมอยเดมทมอยแลวเขาไปดวย ในภาคอสานมความเชอทผสมกนอยสามความเชอหลก คอ ความเชอผ ความเชอพราหมณ และความเชอในพทธศาสนา

52

ความหมายของศาสนาชาวบาน การจะทาความเขาใจเกยวศาสนาในรปแบบใดรปแบบหนงไดนน เราจาเปนจะตองเรยนรความหมาย หลกการ และแนวทางปฏบตของศาสนานน ๆ ใหเขาใจกอน ทงนศาสนาชาวบาน เกดขนจากการผสมผสานความเชอทางลทธศาสนาหลายแบบเขาดวยกน จงมไดอาจระบเจาะจงลงไปไดวามรปแบบทแนนอนตายตวอยางไร เพราะแตละทองถนยอมมรายละเอยดแตกตางกนออกไป จะเหนไดจากความหมายทมผกลาวไวแตกตางกนไปดงน อจฉร จนทมล และบญช ศรเวยงยา (2549 : 45-56) กลาววา ศาสนาชาวบานเปนการผสมผสานของคตนยมทองถนจากพทธศาสนาระดบทชาวบานปฏบตในชวตประจาวน กบศาสนาพราหมณ และความเชอถอผ คตความเชอเหลานเปนพนฐานสาคญในการผลต การกระทาของบคคลและสงคม ศาสนาชาวบานจงเปนอาวธตอสผองภยโดยอาศยศรทธาในศาสนาเชอมโยงเปนเอกภาพกบความศรทธาในตนเอง ศรทธาในชวต และศรทธาตอคตความเชออนหลากหลาย จารวรรณ ธรรมวตร (2538 : 2) กลาววา ศาสนาชาวบาน เปนการผสมผสานของคตนยมทองถน คอพทธศาสนาระดบทชาวบานปฏบตในชวตประจาวน กบศาสนาพราหมณ และความเชอผตาง ๆ คตความเชอเหลานเปนพนฐานสาคญในการประกอบอาชพ การกระทาของบคคลและสงคม คลคลายความขดแยงระหวางคนกบธรรมชาต คนกบคน และคนกบกฎเกณฑทางสงคม กสมา ชยวนตย (2531 : 16) นยามความหมายของศาสนาชาวบานวา หมายถง คตความเชอทชาวบานยดถอ อนมทงความเชอดงเดมในเรองผสางเทวดา ไสยศาสตร ศาสนาพราหมณ และพทธศาสนาระดบทชาวบานปฏบตในชวตประจาวน จากความหมายดงกลาวขางตนสรปไดวา ศาสนาชาวบาน หมายถง รปแบบความเชอทชาวบานนยมยดถอปฏบตในชวตประจาวน ซงประกอบไปดวยความเชอหลกอย 3 ประการ คอ ลทธความเชอผสางเทวดา หรอการเชอถอบชาธรรมชาตตามคตดงเดมของทองถน ลทธความเชอพราหมณ และศาสนาพทธในระดบทชาวบานรบร คอขนโลกยะ ไมใชระดบโลกตระตามจดมงหมายทแทจรงในเชงปรชญาของศาสนา ศาสนาชาวบานไทย ศาสนาชาวบานในบรบทประเทศไทยนน มลกษณะเฉพาะทเกดขนภายใตอทธพลของสงแวดลอมและนสยใจคอของคนไทย ซงในประวตศาสตรชาตอนยาวนานไดผานการเรยนร แลกเปลยน รบเอา และดดแปลงผสมผสานกบวฒนธรรมทมาจากภายนอกตลอดเวลา จงทาใหศาสนาชาวบานไทยประกอบขนดวยความเชอหลากหลายรปแบบ ดงมผกลาวไวดงน สเชาว พลอยชม (2551 : 42) เสนอวาความเชอของชนชาตไทยทมาคกบความเรองผสางเทวดาคอไสยศาสตร ไดแกความเชอในสงทอยเหนอธรรมชาต หรอในสงทไมสามารถทราบไดดวยเหตผลตามหลกวทยาศาสตร แบงออกเปน 2 ลกษณะ คอ การกระทาในทางทชว เรยกวาไสยดา (Black Magic) สวนการกระทาในทางทด เรยกวา ไสยขาว (White Magic)

53

ปฐม หงษสวรรณ (2547 : 56) กลาวถงความเชอของกลมชาตพนธไทวา กอนทจะรบเอาศาสนาพทธเขามานน ความเชอเดมของคนไทแทจรงเปนการผสมผสานระหวางความเชอเรองผและสงศกดสทธทมอทธพลกบวถชวต ไมวาจะเปนผฟา ผแถน ผปา ผเมอง หรอผบรรพบรษ ซงนบเปนเรองราวทปรากฏในการรบรของคนชนชาตพนธไทอยางแพรหลาย แสดงออกมาทงทเปนการบอกเลาตอ ๆ กนมา หรอการจดบนทกเปนลายลกษณอกษร รวมไปถงขนบธรรมเนยม ประเพณ พธกรรม ทสะทอนใหเหนถงความเชอในเรองราวเหลานอยางชดเจน สลกษณ ศวลกษณ (ศนยมานษยวทยาสรนธร. 2544 : 44, 58, 67) กลาววพากษลกษณะของพทธไทยวา คนไทยในปจจบนนบถอพทธศาสนาปะปนกบไสยศาสตร เปนไสยศาสตรมากกวา 95 เปอรเซนต พทธทแทจรงไมคอยม ศาสนาพทธไมใชศาสนาแหงความเชอ เปนศาสนาทเรยกรองใหมาปฏบต แตศาสนาพทธเมองไทยนนเตมไปดวยความเชอ บญธรรม ทองเรอง (2536 : 28) กลาววา ความเชอของชนชาตไทยแตดงเดมกเหมอนกบชนชาตอนในสมยโบราณ คอ เชอในสงทมองไมเหนตวตน โดยเขาใจวามฤทธอานาจอยเหนอคน อาจดลบนดาลใหดหรอใหรายแกคนได ความเชอเชนน คอ ความเชอในสงเหนอธรรมชาต (Supernatural) ทมอาจพสจนไดดวยวธการวทยาศาสตร แตความเชอเชนนมอทธพลเหนอความคดและการกระทาของคนไมวาจะเปนยคสมยใด ความเชอในสงเหนอธรรมชาตบางชนดอาจจดอยในรปของศาสนาดงเดม (Primitive Religion) กอนจะพฒนามาเปนศาสนาใหญ ๆ ในปจจบน แตความเชอบางอยางกไมเกยวของกบศาสนาแตอยางใด อมรา พงศาพชญ (2533 : 44-45) กลาววา ประชาชนเอเชยอาคเนยสวนใหญยอมรบปรชญาพทธศาสนา โดยนามาผนวกเขากบความเชอทางไสยศาสตรทมอยเดม ระบบศาสนาในประเทศตาง ๆ ในเอเชยอาคเนยมลกษณะรวมกนคอ ความเชอของศาสนาพราหมณ คอการเวยนวายตายเกดและกฎแหงกรรม ความเชอทางพทธศาสนา ซงมความเชอในหลกธรรม และความเชอในทางไสยศาสตร ซงเกยวกบอทธพลของผมอานาจเหนอธรรมชาต สรปความไดวา ศาสนาชาวบานไทย เปนรปแบบความเชอทมการผสมผสานระหวางวฒนธรรมความเชอแบบดงเดมคอการนบถอธรรมชาตและสงศกดสทธเหนอธรรมชาต กบความเชอทเขามาใหม ซงสวนใหญเปนวฒนธรรมทางความเชอทแพรมาจากอนเดย นนคอความเชอของศาสนาพราหมณ-ฮนด และพทธศาสนา ซงมหลกคาสอนทมงเนนในสภาวะของจตใจ ทาใหสามารถผสมผสานเขาดวยกนไดเปนอยางดกบความเชอทมการยดถอมาแตเดม ศาสนาชาวบานในภาคอสาน ศาสนาชาวบานในภาคอสานโดยภาพรวมไมไดแตกตางจากรปแบบความเชอของภมภาคอน ๆ มากนก คอไดรบอทธพลจากลทธความเชอผ ศาสนาพรามหณ และพทธศาสนา แตทงนรายละเอยดประเพณพธกรรมบางอยางกมความแตกตางออกไป ดงทมผกลาวไวดงน

54

เกวลน ภมภาค (2543 : 144) ศกษาความเชอทางศาสนาและลทธทปรากฏในวรรณกรรมคาสอนของชาวอสาน พบวาชาวอสานมความเชอถอศรทธาในศาสนาพทธคอนขางมาก ถงแมจะมความเขาใจในหลกคาสอนไมลกซง แตกมความฝกใฝในเรองการทาความดละเวนความชวและทาจตใจใหสงบ ขณะเดยวกนชาวอสานกมความเชอถอในเทพเจาของศาสนาพราหมณ-ฮนด เชน พระอนทร พระพรหม และพระยม วาสามารถบนดาลใหมความสขและประสบความสาเรจได สวนความเชอผสางเทวดานนชาวอสานตางกมความเชอถอในเรองนอยมาก ฉตรทพย นาถสภา และพรพไล เลศวชา (2541 : 66-70) กลาวถงลกษณะความเชอทางศาสนาทปรากฏในประเพณของชาวอสานวา บางหมบานกอนจดบงไฟชาวบานจะนาบงไฟแหรอบวด ใหเจาอาวาสสวดกอน เปนการนาเอาพทธศาสนามาสมพนธกบการนบถอผ ประเพณบญ 12 เดอน ซงสวนใหญเปนประเพณศาสนาพทธกมการปฏบตทมาจากความเชอผผสม งานบญทมความเชอผผสมอยชดเจนทสด คอบญสขวญขาวในเดอนย บญบงไฟในเดอนหก และบญซาฮะในเดอนเจด บญแจกขาวระหวางเดอนสาม ถงเดอนหา ชาวบานจะทาบญใหแกญาตทลวงลบไปแลว โดยการนมนตพระมาเทศน พรอมทงตงสารบไวแลวจดธปเทยนเชญใหผมากน บญธรรม ทองเรอง (2536 : 340) ทาการศกษาวรรณกรรมสขวญอสาน พบวา ในดานศาสนา ชาวอสานมแบบแผนในการดาเนนชวตสวนใหญสบเนองมาจากการนบถอศาสนา โดยเคารพศรทธาในองคพระพทธเจาและพระสงฆสาวกของพระพทธเจา ยดมนปฏบตตามคาสงสอนของพระพทธเจา มความศรทธาแรงกลาในการทจะเปนผสบศาสนา และพยายามปฏบตตนเปนพทธมามกะทด แตขณะเดยวกนการปฏบตพธกรรมในชวตประจาวนมาจากคตพราหมณ กสมา ชยวนตย (2531 : 24) กลาววา ศาสนาทชาวบานในภาคอสานนยมยดถอปฏบต เปนศาสนาในลกษณะศาสนาแบบชาวบาน คอประกอบดวยความเชอดงเดมในเรองผสางเทวดา ความเชอในอานาจเหนอธรรมชาตทางไสยศาสตร ลทธพราหมณ และพระพทธศาสนาในระดบโลกยะ ซงเปนระดบทชวยในการจดระเบยบสงคม ธวช ปณโณทก (2525 : 175) กลาววา แมวาพทธศาสนาทไดรบอทธพลจากการสงคายนาจากลานนาจะแผเขาสภาคอสาน ซงเปนพทธศาสนาทมหลกฐานสามารถตรวจสอบความถกผดของการปฏบตได แตกลมชนในอสานกสามารถปรบปรงหลกธรรมใหเขากบสภาพความเปนอยของตน มการผสมผสานระหวางความเชอเรองภตผปศาจและปรชญาทางพระพทธศาสนาอยางกลมกลน จากทกลาวมาจะพบวา ศาสนาชาวบานในภาคอสานแมจะใชศาสนาพทธเปนหลกในการดาเนน แตเปนศาสนาพทธในระดบปถชนปฏบต คอ เนนทเรองการทาบญใหทานเทานน สวนความเชออนทแฝงมาดวยสวนใหญเปนความเชอดงเดมเรองผและบรรพบรษ ดงจะเหนไดจากจดประสงคของการทาบญใหทาน และรปแบบพธทแทรกเขามาปะปนอยในพธกรรมทางศาสนา นอกจากนยงมความเชอพราหมณผสมอยในสวนของพธกรรม ซงสรางขนเพอตองการความขลง ความศกดสทธดวย

55

2.6 ฮตสบสอง ฮตสบสอง เปนประเพณทสาคญและเปนอตลกษณเฉพาะทางวฒธรรมของชาวอสาน โดยเฉพาะในกลมชาตพนธไท-ลาว ซงถอเปนกลมชาตพนธทใหญและมอทธพลตอกลมอน ๆ มากทสดในภมภาค ชาวไท-ลาวทกระจายตวอยทกจงหวดในภาคอสาน มการยดถอระบบฮต คอง เปนแบบแผนในการดาเนนชวตมาตงแตบรรพชนมาจนถงปจจบน ทงนการแสดงออกทางดานประเพณพธกรรมใด ๆ ยอมบงบอกถงรปแบบความเชอของในทองถนนน ดงจะไดกลาวถงตอไป ประเพณพธกรรม ประเพณและพธกรรม คอเครองบงชถงรปแบบทางความเชอ เพราะเมอบคคลมความเชออยางไร ยอมแสดงลกษณะทางความเชอของตนใหปรากฏผานการกระทา ซงอาจกลาวไดวาประเพณพธกรรมคอลกษณะทางรปธรรมของความเชอซงเปนนามธรรม ดงทมผกลาวไวดงน ธงชย เมองจนทร (2549 : 37) กลาวถงประเพณวา ประเพณเปนแบบแผนของกจกรรมทางสงคมทมนษยทาขน เกดจากความเชอทางพทธศาสนา มทงจารตประเพณ ขนบประเพณ ธรรมเนยมประเพณ และประเพณทองถน ประเพณทาใหเกดความสมพนธทางสงคม การอยรวมกน ความสามคค ตลอดจนความปลอดภยของชวต ประเพณยงสอนใหคนรจกคารวะ เคารพระบบอาวโส โดยแสดงออกในรปของการประกอบพธกรรม

บวกนก วชรปรดา (2544 : 108) กลาววา เมอมความเชอ ประเพณและพธกรรมจงเปนสงทตามมา เพราะความเชอเปนสงทเปนนามธรรม สวนประเพณและพธกรรมนนเปนรปธรรมทกระทาขนมาเพอรองรบความเชอนน ถาวร โกอดมวทย (2529 : 6-9) กลาววา พธกรรมเปนสวนหนงของวฒนธรรม มนษยกาหนดพธกรรมขนเพอสนองตอบทางดานอารมณ จตใจ และความเชอถอเคารพบชา การแสดงออกโดยใชสญลกษณในการสอความหมายตามความเชอนน บางครงไมอาจแสดงเหตผลตามหลกเกณฑของความจรงได พธกรรมเปนสงทมนษยสรางขน มสวนตาง ๆ ทมนษยปรงแตงและประกอบกนขนเปนองคประกอบทางวฒนธรรม ตกทอดเปนมรดกแลวหลายชวอายคน กงแกว อตถากร และธนรชฎ ศรสวสด (2528 : 662-663) ใหความหมายของ ประเพณ วาหมายถง ความประพฤตสบตอกนมาเปนทยอมรบของสงคมสวนรวม ซงเรยกวาเอกนยม หรอพหนยม เชน การเกด การแตงงาน การตาย การบวช การรนเรง การแตงกาย เปนตน ทมาของประเพณตาง ๆ ของไทยมดงน 1) ประเพณเกดจากความเชอ 2) ประเพณเกดจากความศรทธาในศาสนา 3) ประเพณเกดจากการเลยนแบบบรรพบรษ 4) ประเพณเกดจากจตใจอนสงสด 5) ประเพณเกดจากความนยมของสงคม

56

Clifford Geertz (1979 : 78-79) กลาววา พธกรรมนอกจากจะตอบสนองตอความตองการของสมาชกทงทางดานจตใจและดานสงคมแลว พธกรรมยงเปนกระบวนการทางสญลกษณทสะทอนใหเหนถงการบอกความจรงเกยวกบโลก การใหความหมายและเปนเครองชนาชวตของคน สญลกษณในพธกรรมหมายรวมถงวตถ การกระทา เหตการณ ความสมพนธ หรอสงอน ๆ หรออกนยหนง คอ พธกรรมเปนการตความโลกผานประสบการณ หรอโลกทศนทคนในสงคมมอย โดยปรากฏการณและความเปนจรงในโลกกไดสงผลตอการแสดงออกในพธกรรมดวย ถาวร ดาเนตร (2545 : 122) กลาววา พธกรรมเปนวฒนธรรมทคนในสงคมไดสรางขน เพอเปนหลกประกนความมนคงทางจตใจ มความหวงและเชอวาพธกรรมตองนาไปสผลทคาดหวง ทาใหเกดความเปนสวสดมงคล อยเยนเปนสข พธกรรมจะมความสมพนธกบความเชอ เพราะพธกรรมตองมาจากพนฐานของความเชอ ไมวาจะเปนความเชอดานใด ความเชอนนชมชนทองถนเปนผกาหนดขนจนเปนประเพณดงเดมสบตอกนมา มแบบแผนการกระทาเปนเอกลกษณเฉพาะถน จนเปนทยอมรบของสงคมทวไป โดยไดแบงพธกรรมออกเปน 2 ประเภทใหญ ๆ คอ พธกรรมสวนบคคล และพธกรรมของชมชน ธดา โมสกรตน และจานงค ทองประเสรฐ (2543 : 38-39) กลาววาแตเดมนนพธกรรมทาเฉพาะตวบคคลและภายในกลมเลก ๆ ตอมาไดจดระเบยบแลวกลายมาเปนเรองของสวนรวม คนในสงคมไดประพฤตและถอปฏบตตามความคดความเชอของตนและสงคม ทาใหเกดเปนแบบแผนในการดาเนนชวตอยางเดยวกน พธกรรมจงเปนประเพณสวนรวม ประเพณของสงคมไดผนวกเอาพธกรรมเขามารวมไวเปนแบบแผนการประพฤตปฏบตของหมคณะ ซงแตกตางกนออกไปในทองถนแตละถน ประเพณอาจประกอบดวยประเพณยอย ๆ หลายประเพณ ปราน วงษเทศ (2543 : 225-324) กลาววา การประกอบพธกรรมไมวาจะเปนพธราษฎรหรอพธหลวง ตางมความสมพนธกบความเชอทางศาสนา พธกรรมตาง ๆ ทเกดขนทงทเกยวกบการดารงชวตประจาวน วถชวตชมชน สงคม หรอประเทศ ตองผกพนกบความเชอ สพตรา สภาพ (2536 : 248) กลาวลกษณะของประเพณเอาไววา เปนแบบแผนของความเชอ ความคด การกระทา คานยม ทศนคต ศลธรรม จารตระเบยบ แบบแผน และวธการกระทาสงตาง ๆ ตลอดจนการประกอบพธกรรมในโอกาสตาง ๆ ทกระทากนมาตงแตอดต ลกษณะทสาคญของประเพณ คอ เปนสงทปฏบตและมการเชอถอกนมานานจนกลายเปนแบบอยางความคด หรอการกระทาทไดสบตอกนมาและยงมอทธพลอยในปจจบน

จารวรรณ ธรรมวตร (2530 : 190-192) กลาวถงพธกรรมวาตองมความสมพนธกบความเชอ เพราะพธกรรมตองมความเชอเปนพนฐานของการกระทา ไมวาจะเปนความเชอตอสงใด พธกรรมในสงคมไทยมอย 2 ประเภท คอ พธกรรมสวนรวม มแบบแผนการกระทาคลายคลงกนทวประเทศ และพธกรรมเฉพาะถน มแบบแผนการกระทาเปนลกษณะเฉพาะถนใดถนหนง แตองคประกอบของพธกรรมจะเหมอนกนคอมความเชอเปนรากฐานการกระทา

57

นพนธ สขสวสด (2529 : 1-2) ใหเหตผลการทประเพณพธกรรมในภมภาคตาง ๆ มความเหมอนกนหรอแตกตางกน มาจากสงแวดลอมทางภมศาสตร สงแวดลอมทางวฒนธรรม และสงแวดลอมทางสงคม ดงนนประเพณสวนรวมของชาตสวนใหญจงมลกษณะเหมอนกนทกทองถน แตจะแตกตางกนบางในรายละเอยดของประเพณ ประเพณสวนรวมนไดแก ประเพณการบวช ประเพณแตงงาน ประเพณการเกด และยงไดกลาวถงปจจยททาใหประเพณของแตละทองถนมความแตกตางกน วาเกดจากปจจย 3 ประการ คอ 1) สงแวดลอมทางภมศาสตร ไดแก ภมประเทศ ดนฟาอากาศ และทรพยากรธรรมชาต สงเหลานในแตละทองถนจะแตกตางกนออกไป 2) สงแวดลอมทางวฒนธรรม วฒนธรรมเปนสงทเกดจากวถชวตของคนในสงคม ดงนนคนในสงคมคดอยางไร รสกอยางไร เชออยางไร กจะแสดงออกมาใหปรากฏในรปของภาษา ประเพณ กจการงาน การละเลน ตลอดจนสงอน ซงคนในสงคมสรางขนและถายทอดไว 3) สงแวดลอมทางสงคม เนองจากสงคมประกอบไปดวยคนตงแต 2 คนขนไป อาศยอยในเขตแหงใดแหงหนงเปนประจา เปนเวลานานพอสมควร มการผสมกลมกลนกนทางวฒนธรรม และขณะเดยวกนกมการกาหนดขอบเขตและบรรทดฐานทางสงคมทแตกตางกน ยอมทาใหประเพณแตกตางกนไปดวย เบญจรชต เมองไทย (2543 : 182) กลาววา แมพธกรรมจะเปนกลไกสาคญในการสรางความเปนปกแผนและสานกความเปนอนหนงอนเดยวกนของชมชน ในระยะทสงคมยงไมใหญโตและซบซอน แตเมอสงคมขยายใหญขน มการพฒนาและความเปลยนแปลงในทก ๆ ดาน นบตงแตการเปลยนแปลงทางกายภาพ ความเตบโตของจานวนประชากร การพฒนาความร การศกษา และเทคโนโลย ไดสงผลตอการเปลยนแปลงอานาจในพธกรรม กงแกว อตถากร (2534 : 1-27) กลาวถง พธกรรม วาคอวธการชนดหนงทนาไปสเปาหมายทตองการ เราจาเปนตองมการกระทา และในแตละการกระทาตองมวธการประกอบพธกรรมมจดประสงคเพอใหผประกอบพธกรรมมความสบายใจและมกาลงใจ องคประกอบของพธกรรม คอ ภาวะเหนอธรรมชาต หรอภาวะเหนอปกตวสย พธกรรมเปนสญลกษณทคนในสงคมเปนผสมมตขนใหเปนสอและวธการทจะนามาซงความสาเรจในสงทตงความหวงไว ในการจดทา พธกรรมตาง ๆ จะตองมอปกรณ ตลอดจนกรยาทาทาง ถอยคา และการใชสญลกษณ สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดารงราชานภาพ (2549 : 9) ทรงจดประเภทประเพณไทยออกเปน 3 ชนด คอ ประเพณสวนตวบคคล ประเพณสวนชมชน และประเพณสวนรฐบาล ทเรยกวาประเพณเพราะคนทงหลายทาตาม ๆ กนมา คนแตกอนเคยทามาอยางไร คนตอมากทาอยางนน สาหรบประเพณสวนบคคลนน แบงยอยไดอก 5 ประการ คอ ประเพณเนองในการศกษาอยางหนง ประเพณเนองในอาชพอยางหนง ประเพณเนองในการมรณะอยางหนง ประเพณเนองในการแตงงานอยางหนง และประเพณเนองในการเกดอกอยางหนง

58

ศรศกร วลลโภดม (2543 : 14) อธบายวา ประเพณทมมาในสงคมไทยแตโบราณเกยวเนองดวยระบบความเชอหลายอยาง ทงอานาจเหนอธรรมชาต เชอในพระพทธศาสนา ศาสนาพราหมณ ประเพณไดแยกเปน 3 ประเภทใหญ ๆ คอ 1) จารตประเพณ (Moral Custom) ไดแก ประเพณทสงคมถอวาถาใครในสงคมฝาฝน หรองดเวนไมทาตาม กเปนความผดและชว จารตประเพณเปนขอบงคบทางจรรยา หรอศลธรรมของสงคม 2) ขนบประเพณ (Institutional Custom) ไดแก ประเพณทสงคมไดตงหรอวางไวเปนระเบยบแบบแผนขนไวโดยตรงหรอทางออม โดยตรงวางเปนระเบยบไวชดเจน สวนทางออมไมไดเขยนไวชดเจนเปนแตเพยงไดรบการสบทอดกนมาเปนเวลายาวนาน เชน วธรดนาดาหวแบบชาวเหนอ

3) ธรรมเนยมประเพณ (Conventional Custom) ไดแก ประเพณทไดรบการประพฤตปฏบตสบตอกนมาหลายชวอายคน ไมคอยจะมโทษเมอใครไมปฏบตตาม เปนประเพณทองถนของแตละทองถนนน ประเพณในระบบความเชอ ไดแก พธกรรมทางศาสนาและไสยศาสตรมอทธพลตอความมนคงทางจตใจและความเปนปกแผนของสงคม ประภาศร สหอาไพ (2534 : 212) กลาววา ประเพณ คอระเบยบแบบแผนทกาหนดพฤตกรรมในสถานการณตาง ๆ ทสงคมยดถอปฏบตตอกนมา ถาใครฝาฝนมกจะถกตาหนจากสงคม หรอถงกบเลกคบหาสมาคมดวย ลกษณะประเพณในสงคมระดบชาตมทงผสมกลมกลนเปนอยางเดยวกน และมทผดแผกกนไปบางตามความนยมเฉพาะในแตละทองถน แตยอมมจดประสงคและวธการปฏบตเปนอนหนงอนเดยวกน โดยสามารถจาแนกประเภทของประเพณตามลกษณะของการดาเนนชวตของคนในสงคมนนเปน 3 ประเภทใหญ ๆ คอ 1) ประเพณเกยวกบชวต เชน ประเพณการเกด การแตงงาน การบวช การทาศพ ศาสนพธ เปนตน 2) ประเพณและราชพธในเทศกาลตาง ๆ เชน ประเพณสงกรานต ประเพณจรดพระนงคลแรกนาขวญ ประเพณลอยกระทง เปนตน 3) ประเพณเนองในวนสาคญทางพระพทธศาสนา เชน ประเพณวนเขาพรรษา วนออกพรรษา ประเพณเทศนมหาชาต ประเพณวนวสาขบชา เปนตน วจตรา ขอนยาง (2532 : 41-42) กลาวถงประโยชนของประเพณไวดงน 1) แสดงความกตเวทตาตอผมพระคณทงยงมชวตอยและทลวงลบไปแลว 2) เกดความสงบใจ มสงยดเหนยวจตใจเกดความเชอมนในการทาความด 3) เปนจดรวมของความสามคค เพราะเกดจากความรวมมอกนของคนในสงคม ทาใหผปฏบตมจตใจเอออาร มเมตตากรณา

59

4) ควบคมความประพฤตของคนในสงคม ใหเปนผมความประพฤตตามทานองคลองธรรม เปรยบเสมอนเครองยอกฎเกณฑของสงคม ทาใหสงคมมความสงบสข 5) เปนเอกลกษณของสงคม เพราะแตละชมชนมการสงสมมาเปนเวลานาน นธ เอยวศรวงศ (2538 : 98-101) กลาววา พธกรรม คอมาตรการทจะใหความหมายใหมแกสงตาง ๆ ความหมายนนตองมความสาคญจนกระทงเปนผลใหผคนทเกยวของเปลยนหรอปรบความสมพนธทมกบผทถกทาพธกรรมเสยใหม เชน พธกรรมแตงงานคอการใหความหมายใหมแกสถานภาพชาย-หญงทเปนบาวสาว พธไหวผขนนากเชนกน ผขนนาในพธกรรมเปนความความหมายใหมททา ใหเกดพลงในกลมอนรกษของชาวบาน นอกจากนพธกรรมของชาวบานเหลาน ยงเปนพธกรรมทชาวบานเปนใหญ เพราะเขาคอผรและผควบคมพธกรรมดวยตนเอง กลาวอกนยหนงคอชาวบานมอานาจทจะกาหนดความหมายใหมทเกดขนจากพธกรรมไดดวยตวเอง สรปความไดวา ประเพณและพธกรรมเปนเครองมออยางหนงทมนษยสรางขน เพอแสดงออกตอความเชอของตน มการวางรปแบบวธการในการปฏบตทชดเจน วตถประสงคของการประกอบพธคอเพอสอสารถงการแสดงความเคารพศรทธา หรอออนวอนขอในสงทตนปรารถนาตอความเชอทตนยดถอ ซงเมอกระทาแลวยอมทาใหเกดความสข ความสบายใจ และเกดกาลงใจในการประกอบอาชพ หรอการดาเนนชวตดานตาง ๆ ประเพณทองถนอสาน ชาวอสานมการปฏบตประเพณพธกรรมตาง ๆ ตามความเชอของตนหลายประการ ทงทเปนประเพณพธกรรมสวนบคคล ประเพณพธกรรมของสวนรวม ประเพณพธกรรมทเกยวเนองกบขนตอนของชวต ประเพณเกยวกบภาระทางศาสนา ประเพณเกยวกบการทามาหากน และประเพณพเศษทจดขนในโอกาสเฉพาะเทานน ทงนมผกลาวถงลกษณะประเพณทองถนอสานไวดงน สมชาต มณโชต, เกรยงไกร ผาสตะ และพเนตร ดาวเรอง (2548 : 26) กลาววา ขนบธรรมเนยมประเพณของอสานแตกตางจากภาคกลางตรงทขนบธรรมเนยมประเพณของภาคกลางไดรบอทธพลจากศาสนาฮนดและคมภรพระมนธรรมศาสตร สวนขนบธรรมเนยมประเพณอสานไดรบอทธพลจากลานชาง ซงไดรบอทธพลจากวฒนธรรมจน คอการเคารพบรรพบรษ สาล รกสทธ (ม.ป.ป. : 7) กลาวถงลกษณะบญและประเพณทชาวอสานทาอยสวนใหญวา ความจรงแลวเปนพธกรรมทคลคลายมาจากลทธพราหมณและการนบถอผมากกวา มไมกพธกรรมทเปนของพทธจรง ๆ พทธศาสนาทแทจรงนนไมมพธกรรมมากมาย เนนเรองศล สมาธ ปญญา สวนประเพณทเหนสวนใหญเปนพธทางพราหมณ แตมบางอยางทพระสงฆเขาไปเกยวของ มณ พนทว (ม.ป.ป. : 63) กลาววา งานบญประเพณของชาวอสานมทงประเพณในชวตประจาวน และประเพณตามฮตสบสอง ประเพณในชวตประจาวนประกอบดวยประเพณแตงงาน ประเพณบวช ประเพณการเลยงผปตา และประเพณการตาย สวนประเพณในฮตสบสองนนเปนประเพณประจาสบสองเดอนของชาวอสาน

60

จารวรรณ ธรรมวตร (2538 ข : 19) อธบายวา เพอใหการอยรวมกนในสงคมเกดประโยชนสขถวนหนา หมบานอสานจงกาหนดแมบททางพฤตกรรมไวใหเปนแนวเดยวกน เรยกวา ฮต-คอง หรอจารตประเพณ ซงเปรยบเสมอนกฎหมายสงสดหรอรฐธรรมนญ ผไมปฏบตตามยอมถกลงโทษทงทางรางกาย จตใจ อารมณ และสงคม เมอเยาวชนเตบโตถงวยอนควรพอแมจะสอนฮต-คองใหจากประสบการณชวต การปลกฝงคตนตองใชเวลาสงสมจากวยเดกจนถงวยครองเรอน สรศกด ศร (2532 : 57) กลาววา อาชพการทานาของชาวอสาน เปนระบบผลตทตองพงพาธรรมชาต ชาวนาไมอาจควบคมใหสภาพธรรมชาตสมดลได จงมพธกรรมเกยวกบการผลตมากมาย เชน การทาบญบงไฟ การแหนางแมว การเตาเซยงของ พธกรรมเหลานนไดสะทอนใหเหนถงคตความเชอในเรองของผและอานาจเหนอธรรมชาต สงคม ภมพนธ (2535 : 24) กลาวถงพธกรรมตาง ๆ ทชาวอสานกระทากนไววา ชาวอสานมการประกอบพธกรรมทแตกตางกนออกไปตามทองถน ชาวอสานจะประกอบพธกรรม ตามทสงคมยดถอ การประกอบพธกรรมถอวาเปนโชคลางแหงความด ซงเปนผลมาจากความเชอวา ทาแลวจะนามาซงความสข ความเจรญแหงชวต ทรพยสน และสงคม ดงนนพธกรรมบางอยางจงเกดขนเพราะวตถประสงคทจะใหสงคมมอาหารกนอดมสมบรณ และบางอยางอาจมจดมงหมายใหคนในสงคมอยรวมกนอยางสนต และมความมนคงในชวต

สวทย ธรศาศวต (2533 : 71-75) ทาการวจยศกยภาพของชมชนอสาน โดยศกษากรณบานฝาง จงหวดขอนแกน โดยในสวนของความเชอพธกรรมทเกยวกบการผลต พบวา พธกรรมมผลตอการดารงชวตของชาวบานเปนอยางมาก ในอดตพธกรรมเกา ๆ ททาจะเปนสงททาใหชาวบานมทพงทางจตใจ ชาวบานบางคนกบอกวาเมอเกดฝนแลงกจะทาตามความเชอ คอแหนางแมว นางดง บญบงไฟ เปนตน ฝนกจะตกตองตามฤดกาล สรปความวา ประเพณทองถนของชาวอสานไดรบอทธพลโดยตรงจากวฒนธรรมลานชาง ซงมความเกยวพนกนทางสายเลอดและเขตแดนทางการเมองมาตงแตอดต โดยคลคลายมาจากลทธความเชอทางพราหมณและผอยางเขมขนมากกวาพทธศาสนา ประเพณสวนใหญเกยวพนกบชวงวยของชวตและวถการทามาหากน อนเปนผลมาจากระบบการผลตภาคเกษตรทตองอาศยการพงพาธรรมชาต ชาวอสานเรยกขนบธรรมเนยมประเพณนวา ฮต-คอง ถอเปนเสมอนธรรมนญชวตใหทกคนรวมกนปฏบตตามเพอความสงบสนตและความอดมสมบรณของชมชน

61

ประเพณฮตสบสอง ชาวอสานมการนบถอประเพณในระบบฮต-คองอยางเครงครดมาแตโบราณ ระบบ ฮตสบสอง-คองสบส เปนการผสมผสานวถการดาเนนชวตเขากบความเชอทางศาสนาอยางกลมกลน กอใหเกดลกษณะเฉพาะทางวฒนธรรมประเพณ ทสามารถนาไปใชไดในระบบตาง ๆ คลายกบเปนกฎหมาย หรอธรรมเนยมปฏบตทางสงคม ทซอนอยภายในประเพณอกชนหนง ดงท จารวรรณ ธรรมวตร (2540 : 5) นกวชาการดานคตชนอสานไดกลาวไววา ขนบธรรมเนยมประเพณของชาวอสาน เปนปจจยสาคญทชวยรกษาสภาพสงคมและสถานภาพของสงคมใหคงอย และเปนเครองเสรมสรางความรสกเปนอนหนงอนเดยวกนในหมชาวอสานเมอมโอกาสประกอบกจตามประเพณในแตละเดอนรวมกน ประเพณนนเรยกวา “ฮตสบสอง” หรอจารตประเพณ 12 ประการ ความหมายของ ฮตสบสอง มผใหความหมายของคาวาฮตสบสองไวมากมาย สวนใหญสอดคลองไปในทศทางเดยวกน ผวจยจงขอยกมานาเสนอเพยงบางสวนเพอความเขาใจในฮตสบสองไดดยงขนดงน พระครปรยตสารการ (2551 : 41) กลาววา ฮตสบสองเปนประเพณ 12 เดอน ของชาวอสาน ทปฏบตสบตอกนมาแตโบราณ และยดถอปฏบตมาอยางสมาเสมอ เนนแนวทางปฏบตจากการผสมผสานระหวางความเชอผสางเทวดาและศาสนาพทธเปนสาคญ สมชาต มณโชต, เกรยงไกร ผาสตะ และพเนตร ดาวเรอง (2548 : 26) อธบายวา ฮตสบสอง คอ จารตประเพณประจาสบสองเดอน ทสมาชกในสงคมไดมโอกาสรวมชมนมกนทาบญในทก ๆ เดอนของรอบป "ฮต" มาจากคาวา "จารต" ถอเปนจรรยาของสงคม ถาฝาฝนมความผด เรยกวา ผดฮต สรวฒน คาวนสา (2521 : 21) กลาวถงความหมายของฮตสบสองเอาไววา “ฮต” เปนคายอของ “จารต” เพราะอสานใช “ฮ” แทน “ร” ฮตสบสองกคอ จารตทปฏบตกนในแตละเดอน ตรงกบทางภาคกลางวาประเพณ 12 เดอนนนเอง ในสมยโบราณถอเอาเดอนอายเปนการเรมตนปใหม (เดอนเจยงกเรยก) แลววนไปจนถงเดอน 12 เปนเดอนสดทาย ในแตละเดอนมประเพณประจาเดอน ประเพณเหลานนสวนใหญเปนเรองพทธศาสนา แตถาเปนเรองอนกพยายามดงเขาพทธ เพอใหไดโอกาสทาบญดวย เอกวทย ณ ถลาง (2544 : 65-66) กลาววา ฮตสบสองคองสบสเปนเคาโครงความคด ความเชอ และเปนพลงในการหลอหลอมและผกพนใหคนอสานมความสานกแนนแฟนอยกบสงคมเครอญาตผจาเรญรอยวถชาวนาทถกฤดกาลของธรรมชาตในรอบปเปนตวกาหนดพธกรรม อกทงฤดแหงการผลต การบรโภค กไดรบการจดวางใหประสานสอดคลองกบวนสาคญของพทธศาสนา และวนสาคญของโคตรวงศอยางแนบเนยนแยกจากกนไมได ความผสมกลมกลนทางโครงสราง สาระ และรปแบบทกาหนดไวอยางสอดคลองกบการหมนเวยนของธรรมชาต

62

ปรชา พณทอง (2542 : 3572-3584) กลาววา ฮตสบสองเปนประเพณทประชาชนชาวอสานไดปฏบตสบกนมาในโอกาสตาง ๆ ทงสบสองเดอนในแตละป เปนประเพณทสงเสรมใหคนในชมชนไดออกมารวมกจกรรม พบปะสงสรรคกนเพอความสนกสนาน และเพอความสมานสามคคมความรกใครกนของคนในทองถน ซงเปนการสบทอดสงทดงามถงปจจบน จารวรรณ ธรรมวตร (2540 : 5) กลาววา ประเพณหลายอยางของชาวอสานคลายคลงกบสงคมอน ทงนเพราะตางมพทธศาสนาเปนหลกปฏบตรวมกน แตมประเพณอสานอกสวนหนงเกดจากความเชอและสภาพจตใจความรสกนกคดของชาวอสานโดยเฉพาะ มผลใหประเพณทเกดในสวนนเปนเอกลกษณของภาคอสานทแตกตางจากภาคอน สรปความวา ฮตสบสอง หมายถง จารตประเพณทชาวอสานจดกระทาขนเปนประจาหมนเวยนไปในแตละเดอนของรอบป มความสอดคลองสมพนธกบวถการดาเนนชวตและสภาพแวดลอมของแตละฤดกาล ซงตรงกบคาศพทในภาษากลางวา ประเพณสบสองเดอน แตทงน ฮตสบสองของภาคอสานมลกษณะเฉพาะ มความแตกตางในรายละเอยดจากประเพณของภาคกลาง มเพยงประเพณบางอยางเทานนทคลายคลงกน ความสาคญของฮตสบสอง ดงทกลาวมาแลววา ฮตสบสอง มใชเปนเพยงประเพณทจดขนเพอกจกรรมดานนนทนาการ หรอเปนพธกรรมรองรบความเชอทางศาสนาเพยงอยางเดยว แตเนอแทของระบบฮต-คองในภาคอสาน ยงทาหนาทเสมอนกฎหมายทคอยบงคบควบคมใหสมาชกในสงคมปฏบตตาม หากผใดหรอชมชนใดไมปฏบตยอมถกมองวากาลงมพฤตกรรมไปในทางทผดบาป ยอมไดรบคาตาหนตเตยนหรอการลงโทษทางสงคม ดงคากลาวทมมาตงแตโบราณวา “ผดฮต ผดคอง” ทงนมผกลาวถงบทบาทและความสาคญของฮตสบสองไวหลายดาน ดงจะกลาวถงตอไปน ในหนงสอ มรดกไทอสาน ฉบบสมบรณ (สเทพสารคณ (สนนท เพชรเลอน), พระคร และคณะ. 2544 : 99) กลาววา ฮต คอง คะลา เปนเสมอนกฎระเบยบขอบงคบในสงคม คนอสานจงเหมอนมธรรมนญทใชเปนหลกปกครองบานเมองของอาณาจกรลานชางในสมยโบราณเรอยมาตราบเทาทกวนน และมการปรบเปลยนบางสวนเพอใหเหมาะสมกบยคสมย จารวรรณ ธรรมวตร (2538 ก : 12-13) วเคราะหความสาคญของประเพณอสานเอาไววา สาระสาคญของประเพณกจ สวนหนงกระทาเพอใหบรรลผลทางการเกษตร คอ ใหปลกขาวไดผลด ใหฝนตกตามฤดกาล เชน บญคณลาน บญบงไฟ ประเพณอกสวนหนงมจดมงหมายเพอสงเสรมบารงศาสนา บางกจสรางโอกาสใหพระและฆราวาสไดรวมกนศกษาพระธรรมคาสอน เชน บญเขาพรรษา บญเขากรรม บางกจสรางโอกาสใหฆราวาสไดทาบญใหทาน เชน บญกฐน บญมหาชาต ประเพณอกสวนหนงมจดมงหมายเพอเชดชความดงามของบรรพบรษผลวงลบ หรอเชอมสมพนธระหวางกลมเครอญาตและเพอนบาน ไดแก บญสงกรานต บญเขาสาก

63

ฮตสบสองของภาคอสาน ฮตสบสอง เปนประเพณทชาวอสานนยมยดถอปฏบตสบทอดกนมาตงแตครงบรรพบรษ และยงคงปฏบตมาจนถงปจจบน ถอเปนกจกรรมทจดหมนเวยนไปตามสภาพวถชวตและฤดกาล ปราชญอสานไดเรยบเรยงประเพณฮตสบสองไวมดงน (สาล รกสทธ. 2549 : 112) เดอนอายหรอเดอนเจยง ทาบญเขากรรม เปนเดอนทพระสงฆเขาปรวาสกรรม สารภาพความผดพลาดของตนตอหนาคณะสงฆ เปนโอกาสทประชาชนจะทาบญ เดอนย ทาบญคณลาน เพอเปนมงคลแกขาวเปลอก เดอนสาม ทาบญขาวจ ขาวเหนยวปนนนชโลมดวยนาออยผสมไข ขางในใสนาออยไวกอนนาไปองไฟ รวมกนทากอนนาไปถวายพระพรอมดวยอาหารคาวหวาน เดอนส ทาบญพระเวสหรอบญมหาชาต ถอวาบญนสาคญ ชาวบานจะพยายามทาใหถกขนตอนทกอยาง เปนการฟงเทศนวาดวยเนอหาเรองพระจรยาวตรของพระพทธเจา เดอนหา ทาบญสรงนาหรอตรษสงกรานต จะมการสรงนาพระ และผใหญทนบถอ มการทาบญกอพระเจดยทราย สาดนาเลนกน และถอวาเปนวนปใหมดวย เดอนหก ทาบญบงไฟ จะมการเเขงขนกนจดบงไฟเพอขอฝนจากแถน มการแหบงไฟเพอความสวยงามและสนกสนาน ลอเลยนสงคม รวมทงพดจาลามกและทาเครองเลนเปนสญลกษณทางเพศมาแหแหนโดยไมถอวาเปนของหยาบคาย เดอนเจด ทาบญชาระหรอบญบชาบรรพบรษ เปนการทาบญเพอระลกถงผมพระคณดวยการนมนตพระมาสวดมนตในพธเซนสรวงหลกเมอง หลกบาน ผปตา ผเมอง ผตาแฮก เดอนแปด ทาบญเขาพรรษา ชาวบานจะรวมกนหลอเทยนประจาพรรษา จนเปนทรจกกนด นนคอบญประเพณแหเทยนพรรษาของชาวอบลราชธาน เดอนเกา ทาบญขาวประดบดน เปนการนาหออาหารคาวหวาน หมากพล บหร ไปวางไวตามพนดน เพออทศแกญาตทเสยชวตไปแลว และถวายภตตาหารแกพระเณร เดอนสบ ทาบญขาวสาก (สลากภต) หรอเรยกวา บญเดอนสบ ผถวายภตตาหารจะเขยนชอลงในบาตร พระสงฆจบสลากไดชอของผใดคนนนเปนผถวายภตตาหารและเครองไทยทาน เพออทศบญใหกบผตาย เดอนสบเอด ทาบญออกพรรษา หรอเรยกอกอยางวาทาบญจดประทบ เปนทมาของประเพณไหลเรอไฟ เดอนสบสอง ทาบญกฐน คาวา “กฐน” เปนคาภาษาบาล หมายถงไมสะดง คอไมททาเปนกรอบสาหรบขงผาเวลาจะเยบผา เพอดงขงผาใหตงจะไดเยบงาย บญกฐนจงเปนการทาบญทตองนาผาไปถวายพระเปนสาคญ จดเปนวนยกรรมอยางหนงซงสงฆตองทาในจวรกาล มกาหนดระหวางวนแรม 1 คา เดอน 11 จนถงวนเพญเดอน 12 เรยกวาบญเดอนสบสอง

64

ฮตสบสองของภาคอสานตามสานวนของสรวฒน คาวนสา (2521 : 77-83) มดงน เดอนอาย เปนระยะอากาศหนาวชาวบานจะจดสถานทแลวนมนตพระสงฆเขากรรม การเขากรรมของพระนนคอการเขาอยประพฤตวตรโดยเครงครดชวระยะหนง ในปาหรอปาชา การอยกรรมเรยกตามบาลวา “ปรวาส” เพอชาระจตใจทมวหมองปลดเปลองอาบตสงฆาทเสส ซงเปนอาบตหนกเปนอนดบ 2 รองจากปาราชก ฝายชาวบานกไดทาบญในโอกาสนนดวย เดอนย ทาบญคณลาน คอเกบเกยวแลว ขนขาวขนสลาน นวดขาวแลวทาขาวเปลอกใหเปนกองสงเหมอนจอมปลวก เรยกวา “กมเขา” เหมอนกอเจดยทรายนนเอง แลวทาพธบวงสรวงเจาแมโพสพ นมนตพระมาสวดมนตทาบญลาน บางคนกเทศนเรองนางโพสพฉลอง บางคนกมพธสขวญขาวกอนจงจะขนขาวขนสยงฉาง เสรจแลวกทาพธเลยงเจาทหรอ “ตาแฮก” และเกบฟนไวเพอหงตมอาหารตอไป เดอนสาม ทาบญขาวจ วนเพญเดอนสามเปนวนมาฆบชา รงขนวนแรม 1 คา กถวายขาวจ เรยกวา วนทาบญเนองในวนมาฆบชานนเอง ขาวจคอเอาขาวเหนยวปนเปนกอนเอาไมเสยบยางไฟเหมอนไกยาง เมอขาวสกเกรยมแลวกเอาไขซงตไวแลวทา แลวยางซาอกกลายเปนไขเคลอบขาวเหนยว เสรจแลวถอดไมออกแลวเอานาออยหรอนาตาลทเปนกอนยดใสแทน กลายเปนขาวเหนยวยดไส แลวถวายพระเณรฉนตอนเชา สวนมากชาวบานจะรบทาแตเชามด พอสวางกลงศาลาการเปรยญ (ชาวบานเรยกหอแจก) นมนตพระเณรสวดแลวฉน เปนทงงานบญและงานรนเรงประจาแตละหมบาน เพราะไดทาขาวจไปถวายพระ หลงจากพระฉนแลวกเลยงกนเองสนกสนาน เดอนสามนชาวนาสวนใหญถอกนตงแตโบราณมาวาเปนเดอนสขวญขาว คอมการถวายขาวเปลอกพระ และนยมทาบญบาน สวดมนตเสรจพธสงฆแลวกสขวญขาวตามธรรมเนยมพราหมณ บางบานกทาเลกนอยพอเปนพธ คอเอาขาวไปถวายสงฆแลวทาพธตมปากเลาเลกนอยเปนการบชาคณของขาวในเลาหรอยง เดอนส ทาบญมหาชาต ทกวดพอถงเดอนส กจะมการเทศนมหาชาต ชาวอสานนยมเรยกวา “บญผเวส” (พระเวสสนดร) หรอเขยนตามสาเนยงการออกเสยงวา “บญผะเหวด” แตการกาหนดเวลากไมถอเดดขาด อาจจะเปนปลายเดอนสาม หรอตนเดอนหากได การเทศนมหาชาตของอสานผดจากภาคกลางหลายอยาง เชน การนมนตเขาจะนมนตพระวดตาง ๆ 10-20 วดมาเทศน โดยแบงคมภรออกไดถง 30-40 กณฑ เทศนตงแตเชามดและใหจบในวนเดยว พระในวดถามมากกจะเทศนรปละกณฑสองกณฑ ถาพระนอยอาจจะเทศนถง 5 กณฑ การแบงซอยใหเทศนหลาย กณฑกเพอใหครบกบจานวนหลงคาบาน ถาหมบานนม 80 หลงคาเรอน กอาจจะแบงเปน 80 กณฑ โดยรวมเอาเทศนคาถาพน มาลยหมน มาลยแสน ฉลองมหาชาตดวยเพอใหครบจานวนโยมผเปนเจาของกณฑ แตบางบานอาจจะขอรวมกบบานอนเปนกณฑเดยวกนกได และเวลาพระเทศนกจะมกณฑหลอนมาถวายพเศษอกดวย คอหมบานใกลเคยงจะรวบรวมกณฑหลอนคลายผาปาสมยน แหเปนขบวนกนมา มปมกลองกบรรเลงกนมา ใครจะราจะฟอนกเชญ แหรอบศาลาการเปรยญสามรอบ

65

แลวกนาไปถวายพระรปทกาลงเทศนอยขณะนนเลย เรยกวา “กณฑหลอน” เพราะมาไมบอกมาโดนใครกถวายรปนนไปเลย เรองกณฑหลอนนบเปนประเพณผกไมตรระหวางหมบานไดดยง เพราะเรามเทศนเขากเอากณฑหลอนมารวม เขามเรากเอาไปรวมเปนการสนองมตรจตมตรใจซงกนและกน ไดทงบญไดทงมตรภาพ ไดทงความสนกเฮฮา ราเซง แมแตในหมบานนนเองกมกลมหนมสาว กลมบานเหนอ กลมคนแก กลมขเหลา หรอกลมอะไรกไดรวมกนทากณฑหลอนขน แหออกไปวดเปนการสนกสนาน ใครใครทาทา มเงนทองขาวของจะบรจาคไดตลอดวน จงเหนบญมหาชาตของอสาน เปนงานทยงใหญประจาป และถอกนวาตองทาทกปดวย อนงกอนวนงาน 5-6 วน หนมสาวจะไปวดเพอนาดอกไมประดบตกแตงศาลาบรเวณวด เปนโอกาสทหนมสาวจะไดพดคยกน เดอนหา ทาบญตรษสงกรานต ประเพณนทาเหมอน ๆ กบภาคกลาง จะตางกนกในเรองการละเลนหรอการรดนา สาดนา สกาอาจจะสาดพระสาดเณรไดไมถอ พระบางรปกลวนาถงกบวงหนกม บางแหงหญงสาวตกนาขนไปสาดพระเณรบนกฏ แตการเลนสาดนานไมสาดเฉพาะวนตรษเทานน ระยะใกล ๆ กลางเดอนหาสาดไดทกวน บางปเลยไปถงปลายเดอนถาอากาศยงรอนมากอย นอกจากนยงมประเพณสรงนาพระพทธและพระสงฆดวย คอระยะกลางเดอนหาอากาศรอนหญงสาวจะตกนาไปวดสรงพระคอใหพระอาบ และสรงพระพทธรปดวย เมอประมาณ 30 ปทผานมาน ทกวดจะมหอสรงอย คอถงเทศกาลนกอญเชญพระพทธรปไปตงในหอ ใหชาวบานมาสรงนาพระ อากาศรอน ๆ เดก ๆ ชอบเขาไปเบยดกนใตหอสรงรออาบนาทใชสรงพระเสรจแลวไหลลงมา เชอวาขลงด ลางโรคภยได เดอนหก ทาบญวสาขบชา และบญบงไฟ นอกจากนกมพธรดนาพระสงฆยกฐานะเปน “ยาซา” “ยาคร” “สาเรจ” และบวชลกหลาน เดอนเจด ทาบญตดปตดเดอน เรยกวา “บญเบกบาน” ทาพธเลยงมเหศกดหลกเมอง เลยงผบาน ซงเรยกวาปตา หรอตาป ซงเปนผประจาหมบาน และเรยกผประจาไรนาวา “ผตาแฮก” คอกอนจะลงทานากเซนสรวงบชาเจาทผนากอนเปนการแสดงความนบถอรบญคณ เดอนแปด ทาบญเขาพรรษา เหมอนกบภาคกลาง แตมความนยมพเศษคอชกชวนชาวบานใหนาขผงมารวมกนหลอเทยนเชนเดยวกบธรรมเนยมหลวง มการถวายเทยนพรรษา เดอนเกา ทาบญขาวประดบดน กาหนดเอาวนแรม 14 คา เดอน 9 ประชาชนหาอาหาร หมากพล บหร หอดวยใบตองไปวางตามยอดหญาบาง แขวนตามกงไมบาง และใสไวตามศาลเจาเทวาลยบาง วตถประสงคเพออทศใหแกญาตทลวงลบไปแลว ตอมานยมทาบญตกบาตรและกรวดนาอทศกสลตามแบบพทธ แตมผใหญบางทานวาบญขาวประดบดนนเปนพธระลกถงคณของแผนดนมนษยไดอาศยแผนดนอยและทากน พอถงเดอนเกาขาวปลาพชผลกาลงเจรญ ชาวบานจงทาพธขอบคณแผนดน

66

เดอนสบ ทาบญเขาสาก (สลากภต) ทาในวนเพญเดอนสบ เปนการทาบญใหเปรตโดยแท ระยะหางจากบญประดบดน 15 วน บางทานวาเปนการสงเปรต คอเชญมารบทานวนสนเดอนเกา และเลยงสงในกลางเดอนสบ บางทองถนเวลาทาบญมการจดชอของตนใสไวทของถวายและเขยนสลากใสลงในภาชนะบาตรดวย เมอพระเณรรปไดรบสลากนนกเรยกพานยกเจาของไปถวาย เดอนสบเอด ทาบญออกพรรษา เมอพระสงฆจาพรรษาครบ 3 เดอนแลว ทาพธปวารณา ตามวดตาง ๆ จดประทปโคมไฟสวางไสว ใชนามนมะพราวบาง นามนละหงบาง นามนหมบาง ใสกระปองหรอกะลามะพราวจดตงหรอแขวนตามตนไมตลอดคน บางคนกตดกระดาษทารปสตว หรอบานเลก ๆ จดไฟไวขางใน เปนการประกวดฝมอในเชงศลปะไปในตวอยางสนกสนาน รงเชามการทาบญตกบาตรเทโว บางวดมการกวนขาวทพย และบางวดมการแขงเรอดวย เดอนสบสอง ทาบญกฐน เรมจากวนแรม 1 คา เดอน 11 ถงกลางเดอน 12) มการจดพลตะไลประทด สวนวดใดอยรมแมนากมการแขงเรอ เรยกวา “ซวงเฮอ” เพอบชาอสพญานาค 15 ตะกล ราลกถงพญาฟางมทนาพระไตรปฎกขนมาจากเมองอนทปตถ (เขมร) มาประดษฐานในลานชาง บางแหงมการทาบญทอด “ผาสารทเผง” (ปราสาทผง) หลงจากทอดกฐนแลว และบางหมบานทาบญถวายดอกฝายเพอทาผาหมถวายพระ ในจานวนประเพณ 12 เดอนของชาวอสานน นกปราชญชาวอสานไดจาแนกประเภทไวตามจดมงหมาย หรอความเชอหลกในการกระทา ได 4 ประเภท (สเทพสารคณ (สนนท เพชรเลอน), พระคร และคณะ. 2544 : 286-187) ดงน 1) ประเพณทเกยวกบพระพทธศาสนา มทงหมด 6 เดอน คอ เดอนเจยง เดอนสาม เดอนส เดอนแปด เดอนสบเอด และเดอนสบสอง 2) ประเพณทเกยวกบการทามาหากน เพอความอดมสมบรณของผลผลตในไรนา ตลอดจนความบรบรณของฝน มทงหมด 3 เดอน คอ เดอนย เดอนหก และเดอนสบ ซงเปนความเชอตามแบบธรรมชาตนยม (Animism) หรอความเชอเกยวกบผนนเอง 3) ประเพณเกยวกบขวญและกาลงใจในการดารงชวตของคนในสงคมหรอในหมบานใหอยเปนสข มทงหมด 2 เดอน คอ เดอนหา และเดอนเจด ซงจะมลกษณะของความเชอถอผผสมกบพธกรรมแบบพราหมณอยในประเพณเดยวกน 4) ประเพณเกยวกบความกตญญและระลกถงบรรพบรษ ม 2 เดอน คอ เดอนเกา และเดอนสบ ซงจะผสมความมงหมายเพอความอดมสมบรณและแสดงความกตญญดวย

67

3. กฎหมายและนโยบายทเกยวของกบความมนคงทางสงคมวฒนธรรม กฎหมายสาคญทถอเปนประธานแหงกฎหมายทงปวง เปนกฎหมายทเปนตวกาหนดทศทางของกฎหมายอน ๆ ทบงคบใชในราชอาณาจกรไทย คอ กฎหมายรฐธรรมนญ ซงเปนกฎหมายสงสดไมมกฎหมายอนใดสามารถขดแยงได สาหรบรฐธรรมนญทใชอยในปจจบน คอ รฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย พ.ศ. 2550 สวนนโยบายของประเทศทสาคญทสด และถอเปนแมบทของการบรหารงานพฒนาทงปวง คอ แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ซงปจจบนประเทศไทยกาลงอยในชวงของแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ฉบบท 10 ซงจะใชเปนแนวทางการบรหารและพฒนาประเทศ ในชวง พ.ศ. 2550-2554 มบทบญญตทสาคญเกยวของกบการดาเนนงานดานสงคมวฒนธรรมดงตอไปน 3.1 รฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย พ.ศ. 2550 รฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย พ.ศ. 2550 มขอบญญตทเกยวของกบงานดานวฒนธรรมทองถนในมาตราตาง ๆ ดงน (ราชกจจานเบกษา. 2550) มาตรา 4 ศกดศรความเปนมนษย สทธ เสรภาพ และความเสมอภาคของบคคลยอมไดรบความคมครอง (แหลงเดม. : 3) มาตรา 9 พระมหากษตรยทรงเปนพทธมามกะ และทรงเปนอครศาสนปถมภก (แหลงเดม : 3) มาตรา 26 การใชอานาจโดยองคกรของรฐทกองคกร ตองคานงถงศกดศรความเปนมนษย สทธและเสรภาพ ตามบทบญญตแหงรฐธรรมนญน (แหลงเดม : 7) มาตรา 27 สทธและเสรภาพทรฐธรรมนญนรบรองไวโดยชดแจง โดยปรยายหรอโดยคาวนจฉยของศาลรฐธรรมนญ ยอมไดรบความคมครองและผกพนรฐสภา คณะรฐมนตร ศาล รวมทงองคกรตามรฐธรรมนญ และหนวยงานของรฐโดยตรงในการตรากฎหมาย การใชบงคบกฎหมาย และการตความกฎหมายทงปวง (แหลงเดม : 7) มาตรา 28 บคคลยอมอางศกดศรความเปนมนษยหรอใชสทธและเสรภาพของตนไดเทาทไมละเมดสทธและเสรภาพของบคคลอน ไมเปนปฏปกษตอรฐธรรมนญ หรอไมขดตอศลธรรมอนดของประชาชน (4) บคคลยอมมสทธไดรบการสงเสรม สนบสนน และชวยเหลอจากรฐ ในการใชสทธตามความในหมวดน (แหลงเดม : 7) มาตรา 29 การจากดสทธและเสรภาพของบคคลทรฐธรรมนญรบรองไว จะกระทามได เวนแตโดยอาศยอานาจตามบทบญญตแหงกฎหมาย เฉพาะเพอการทรฐธรรมนญนกาหนดไวและเทาทจาเปน และจะกระทบกระเทอนสาระสาคญแหงสทธและเสรภาพนนมได (แหลงเดม : 8)

68

มาตรา 30 บคคลยอมเสมอกนในกฎหมายและไดรบความคมครองตามกฎหมายเทาเทยมกน (2) ชายและหญงมสทธเทาเทยมกน (3) การเลอกปฏบตโดยไมเปนธรรมตอบคคลเพราะเหตแหงความแตกตางในเรองถนกาเนด เชอชาต ภาษา เพศ อาย ความพการ สภาพทางกายหรอสขภาพ สถานะของบคคล ฐานะทางเศรษฐกจหรอสงคม ความเชอทางศาสนา การศกษาอบรม หรอความคดเหนทางการเมองอนไมขดตอบทบญญตแหงรฐธรรมนญ จะกระทามได (แหลงเดม : 8) มาตรา 37 บคคลยอมมเสรภาพบรบรณในการถอศาสนา นกายของศาสนา หรอลทธนยมในทางศาสนา และยอมมเสรภาพในการปฏบตตามศาสนธรรม ศาสนบญญต หรอปฏบตพธกรรมตามความเชอถอของตน เมอไมเปนปฏปกษตอหนาทของพลเมองและไมเปนการขดตอความสงบเรยบรอยหรอศลธรรมอนดของประชาชน (2) ในการใชเสรภาพตามวรรคหนง บคคลยอมไดรบความคมครองมใหรฐกระทาการใด ๆ อนเปนการรอนสทธหรอเสยประโยชนอนควรมควรได เพราะเหตทถอศาสนา นกายของศาสนา ลทธนยมในทางศาสนา หรอปฏบตตามศาสนธรรม ศาสนบญญต หรอปฏบตพธกรรมตามความเชอถอ แตกตางจากบคคลอน (แหลงเดม : 10) มาตรา 47 คลนความถทใชในการสงวทยกระจายเสยง วทยโทรทศน และโทรคมนาคม เปนทรพยากรสอสารของชาตเพอประโยชนสาธารณะ ใหมองคกรของรฐทเปนอสระองคกรหนงทาหนาทจดสรรคลนความถตามวรรคหนง และกากบการประกอบกจการวทยกระจายเสยง วทยโทรทศน และกจการโทรคมนาคม ทงน ตามทกฎหมายบญญต การดาเนนการตามวรรคสองตองคานงถงประโยชนสงสดของประชาชนในระดบชาตและระดบทองถน ทงในดานการศกษา วฒนธรรม ความมนคงของรฐ ประโยชนสาธารณะอน และการแขงขนโดยเสรอยางเปนธรรม รวมทงตองจดใหภาคประชาชนมสวนรวมในการดาเนนการสอมวลชนสาธารณะ การกากบการประกอบกจการตามวรรคสองตองมมาตรการเพอปองกนมใหมการควบรวมการครองสทธขามสอ หรอการครอบงา ระหวางสอมวลชนดวยกนเองหรอโดยบคคลอนใด ซงจะมผลเปนการขดขวางเสรภาพในการรบรขอมลขาวสารหรอปดกนการไดรบขอมลขาวสารทหลากหลายของประชาชน (แหลงเดม : 14) มาตรา 49 (3) การจดการศกษาอบรมขององคกรวชาชพหรอเอกชน การศกษาทางเลอกของประชาชน การเรยนรดวยตนเอง และการเรยนรตลอดชวต ยอมไดรบความคมครองและสงเสรมทเหมาะสมจากรฐ (แหลงเดม : 15)

69

มาตรา 50 บคคลยอมมเสรภาพในทางวชาการ การศกษาอบรม การเรยนการสอน การวจย และการเผยแพรงานวจยตามหลกวชาการ ยอมไดรบความคมครอง ทงน เทาทไมขดตอหนาทของพลเมองหรอศลธรรมอนดของประชาชน (แหลงเดม : 15) มาตรา 57 บคคลยอมมสทธไดรบขอมล คาชแจง และเหตผลจากหนวยราชการ หนวยงานของรฐ รฐวสาหกจ หรอราชการสวนทองถน กอนการอนญาตหรอการดาเนนโครงการหรอกจกรรมใดทอาจมผลกระทบตอคณภาพสงแวดลอม สขภาพอนามย คณภาพชวต หรอสวนไดเสยสาคญอนใดทเกยวกบตนหรอชมชนทองถน และมสทธแสดงความคดเหนของตนตอหนวยงานท เกยวของเพอนาไปประกอบการพจารณาในเรองดงกลาว การวางแผนพฒนาสงคม เศรษฐกจ การเมอง และวฒนธรรม การเวนคนอสงหารมทรพย การวางผงเมอง การกาหนดเขตการใชประโยชนในทดน และการออกกฎทอาจมผลกระทบตอสวนไดเสยสาคญของประชาชน ใหรฐจดใหมกระบวนการรบฟงความคดเหนของประชาชนอยางทวถงกอนดาเนนการ (แหลงเดม : 16) มาตรา 66 บคคลซงรวมกนเปนชมชน ชมชนทองถน หรอชมชนทองถนดงเดม ยอมมสทธอนรกษหรอฟนฟจารตประเพณ ภมปญญาทองถน ศลปวฒนธรรมอนดของทองถนและของชาต และมสวนรวมในการจดการ การบารงรกษา และการใชประโยชนจากทรพยากรธรรมชาต สงแวดลอม รวมทงความหลากหลายทางชวภาพอยางสมดลและยงยน (แหลงเดม : 18-19) มาตรา 73 บคคลมหนาทรบราชการทหาร ชวยเหลอในการปองกนและบรรเทาภยพบตสาธารณะ เสยภาษอากร ชวยเหลอราชการ รบการศกษาอบรม พทกษ ปกปอง และสบสานศลปวฒนธรรมของชาตและภมปญญาทองถน และอนรกษทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม ทงนตามทกฎหมายบญญต (แหลงเดม : 20) มาตรา 79 รฐตองใหความอปถมภและคมครองพระพทธศาสนาซงเปนศาสนาทประชาชนชาวไทยสวนใหญนบถอมาชานานและศาสนาอน ทงตองสงเสรมความเขาใจอนดและความสมานฉนทระหวางศาสนกชนของทกศาสนา รวมทงสนบสนนการนาหลกธรรมของศาสนามาใชเพอเสรมสรางคณธรรมและพฒนาคณภาพชวต (แหลงเดม : 23) มาตรา 80 รฐตองดาเนนการตามแนวนโยบายดานสงคม การสาธารณสข การศกษา และวฒนธรรม ดงตอไปน (6) สงเสรมและสนบสนนความรรกสามคคและการเรยนร ปลกจตสานก และเผยแพรศลปวฒนธรรม ขนบธรรมเนยมประเพณของชาต ตลอดจนคานยมอนดงามและภมปญญาทองถน (แหลงเดม : 23-24)

70

มาตรา 84 รฐตองดาเนนการตามแนวนโยบายดานเศรษฐกจ ดงตอไปน (6) ดาเนนการใหมการกระจายรายไดอยางเปนธรรม คมครอง สงเสรมและขยายโอกาสในการประกอบอาชพของประชาชนเพอการพฒนาเศรษฐกจ รวมทงสงเสรมและสนบสนนการพฒนาภมปญญาทองถนและภมปญญาไทย เพอใชในการผลตสนคา บรการ และการประกอบอาชพ (แหลงเดม : 25-26) มาตรา 86 รฐตองดาเนนการตามแนวนโยบายดานวทยาศาสตร ทรพยสนทางปญญา และพลงงาน ดงตอไปน (2) สงเสรมการประดษฐหรอการคนคดเพอใหเกดความรใหม รกษาและพฒนาภมปญญาทองถนและภมปญญาไทย รวมทงใหความคมครองทรพยสนทางปญญา (: 27-28) มาตรา 87 รฐตองดาเนนการตามแนวนโยบายดานการมสวนรวมของประชาชน ดงตอไปน (1) สงเสรมใหประชาชนมสวนรวมในการกาหนดนโยบายและวางแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมทงในระดบชาตและระดบทองถน (4) สงเสรมใหประชาชนมความเขมแขงในทางการเมอง และจดใหมกฎหมายจดตงกองทนพฒนาการเมองภาคพลเมองเพอชวยเหลอการดาเนนกจกรรมสาธารณะของชมชน รวมทงสนบสนนการดาเนนการของกลมประชาชนทรวมตวกนในลกษณะเครอขายทกรปแบบใหสามารถแสดงความคดเหนและเสนอความตองการของชมชนในพนท (แหลงเดม : 28) มาตรา 283 องคกรปกครองสวนทองถนยอมมอานาจหนาทโดยทวไปในการดแลและจดทาบรการสาธารณะเพอประโยชนของประชาชนในทองถน และยอมมความเปนอสระในการกาหนดนโยบาย การบรหาร การจดบรการสาธารณะ การบรหารงานบคคล การเงนและการคลง และมอานาจหนาทของตนเองโดยเฉพาะ โดยตองคานงถงความสอดคลองกบการพฒนาของจงหวดและประเทศเปนสวนรวมดวย องคกรปกครองสวนทองถนยอมไดรบการสงเสรมและสนบสนนใหมความเขมแขงในการบรหารงานไดโดยอสระและตอบสนองตอความตองการของประชาชนในทองถนไดอยางมประสทธภาพ สามารถพฒนาระบบการคลงทองถนใหจดบรการสาธารณะไดโดยครบถวนตามอานาจหนาท จดตงหรอรวมกนจดตงองคการเพอการจดทาบรการสาธารณะตามอานาจหนาท เพอใหเกดความคมคาเปนประโยชน และใหบรการประชาชนอยางทวถง (แหลงเดม : 113) มาตรา 289 องคกรปกครองสวนทองถนยอมมอานาจหนาทบารงรกษาศลปะ จารต ประเพณ ภมปญญาทองถน และวฒนธรรมอนดของทองถน องคกรปกครองสวนทองถนยอมมสทธทจะจดการศกษาอบรม และการฝกอาชพตามความเหมาะสมและความตองการภายในทองถนนน และเขาไปมสวนรวมในการจดการศกษาอบรมของรฐ โดยคานงถงความสอดคลองกบมาตรฐานและระบบการศกษาของชาต

71

การจดการศกษาอบรมภายในทองถนตามวรรคสอง องคกรปกครองสวนทองถนตองคานงถงการบารงรกษาศลปะ จารตประเพณ ภมปญญาทองถน และวฒนธรรมอนดของทองถนดวย (แหลงเดม : 116) 3.2 แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตฉบบท 10 (พ.ศ. 2550-2554) แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตฉบบท 10 กลาวถงการเปลยนแปลงของบรบทการพฒนา สถานะ และทศทางการปรบตวของประเทศ ในหวขอท 2.1 ขอยอยท 2 กลาวไววา การเปลยนแปลงทางเทคโนโลยอยางกาวกระโดด ความกาวหนาอยางรวดเรวของเทคโนโลยสารสนเทศ เทคโนโลยชวภาพ เทคโนโลยวสด และนาโนเทคโนโลย สรางความเปลยนแปลงทงดานเศรษฐกจและสงคมทงในดานโอกาสและภยคกคาม จงจาเปนตองเตรยมพรอมใหทนตอการเปลยนแปลงของเทคโนโลยดงกลาวในอนาคต โดยจะตองมการบรหารจดการองคความรอยางเปนระบบ ทงการพฒนาหรอสรางองคความร รวมถงการประยกตใชเทคโนโลยทเหมาะสมมาผสมผสานรวมกบจดแขงในสงคมไทย อาท สรางความเชอมโยงเทคโนโลยกบวฒนธรรมและภมปญญาทองถน (สานกงานคณะกรรมการพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต. 2549 : บ-ป) ในแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตฉบบท 10 ยงไดชมลปญหาของสงคมไทยเอาไววา คนไทยกาลงประสบปญหาวกฤตคานยมทเปนผลกระทบจากการเลอนไหลทางวฒนธรรมตางชาตเขาสประเทศทงทางสอสารมวลชนและเทคโนโลยสารสนเทศ โดยขาดการคดกรองและเลอกรบวฒนธรรมทดงาม ทาใหคณธรรมและจรยธรรมของคนไทยลดลง โดยเฉพาะเดกและเยาวชน เนองจากวถชวตทเปลยนไป ทาใหสถาบนครอบครว สถาบนการศกษา และสถาบนศาสนามบทบาทในการอบรมเลยงด ใหความร ปลกฝงศลธรรมใหมคณภาพและจรยธรรมลดนอยลง นาไปสคานยมและพฤตกรรมทเนนวตถนยมและบรโภคนยมเพมมากขน (แหลงเดม. : ฝ) ในดานวฒนธรรม คานยมทดงามและภมปญญาทองถนยงถกละเลยและมการถายทอดสคนรนใหมนอย ทงระบบคณคาของสงคมไทยในเรองจตสาธารณะ ความเอออาทร และการชวยเหลอซงกนและกนเรมเสอมถอย อยางไรกตามสงคมไทยยงมผนาการพฒนาโดยเฉพาะผนาชมชนและปราชญกระจายอยทกพนทประมาณ 1.7 ลานคน และมบทบาทสาคญเปนแกนหลกในการขบเคลอนการพฒนาชมชน ทาใหมชมชนตนแบบทมความเขมแขงสามารถเปนแบบอยางเพอเรยนรและประยกตใชอยทวทกภมภาค (แหลงเดม : พ) สาหรบวสยทศนและพนธกจในแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตฉบบท 10 สรปสาระสาคญไดวา มงพฒนาสสงคมอยเยนเปนสขรวมกน (Green and Happiness Society) คนไทยมคณธรรมนาความรอบร รเทาทนโลก ครอบครวอบอน ชมชนเขมแขง สงคมสนตสข เศรษฐกจมคณภาพ เสถยรภาพ และเปนธรรม สงแวดลอมมคณภาพและทรพยากรธรรมชาตยงยน อยภายใตระบบบรหารจดการประเทศทมธรรมาภบาล

72

เพอใหการพฒนาประเทศในระยะแผนพฒนาฯ ฉบบท 10 มงส “สงคมอยเยนเปนสขรวมกน” ภายใตแนวปฏบตของ “ปรชญาของเศรษฐกจพอเพยง” เหนควรกาหนดพนธกจของการพฒนาประเทศ ดงน (1) พฒนาคนใหมคณภาพ คณธรรม นาความรอบรอยางเทาทน มสขภาวะทด อยในครอบครวทอบอน ชมชนทเขมแขง พงตนเองได มความมนคงในการดารงชวตอยางมศกดศรภายใตดลยภาพของความหลากหลายทางวฒนธรรม ทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม (2) เสรมสรางเศรษฐกจใหมคณภาพ เสถยรภาพ และเปนธรรม มงปรบโครงสรางเศรษฐกจของประเทศใหสามารถแขงขนได มภมคมกนความเสยงจากความผนผวนของสภาพแวดลอมในยคโลกาภวตน บนพนฐานการบรหารเศรษฐกจสวนรวมอยางมประสทธภาพ มระดบการออมทพอเพยง มการปรบโครงสรางการผลตและบรการบนฐานความรและนวตกรรม ใชจดแขงของความหลากหลายทางชวภาพและเอกลกษณความเปนไทย ควบคกบการเชอมโยงกบตางประเทศ และการพฒนาปจจยสนบสนนดานโครงสรางพนฐาน (3) ดารงความหลากหลายทางชวภาพ และสรางความมนคงของฐานทรพยากรธรรมชาตและคณภาพสงแวดลอม สรางความสมดลระหวางการอนรกษและการใชประโยชนอยางยงยน เปนธรรม และมการสรางสรรคคณคา สนบสนนใหชมชนมองคความรและสรางภมคมกนเพอคมครองฐานทรพยากร คมครองสทธและสงเสรมบทบาทของชมชนในการบรหารจดการทรพยากร ปรบแบบแผนการผลตและการบรโภคทเปนมตรกบสงแวดลอม (4) พฒนาระบบบรหารจดการประเทศใหเกดธรรมาภบาลภายใตระบอบประชาธปไตย อนมพระมหากษตรยทรงเปนประมข มงสรางกลไกและกฎระเบยบทเออตอการกระจายผลประโยชนจากการพฒนาสทกภาค ควบคกบการเสรมสรางความโปรงใส สจรต ยตธรรม รบผดชอบตอสาธารณะ มการกระจายอานาจและกระบวนการททกภาคสวนมสวนรวมในการตดสนใจ

สความเปนธรรมทางเศรษฐกจ สงคม และการใชทรพยากร (แหลงเดม : ร-ล) สวนเปาหมายในแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตฉบบท 10 กาหนดไวดงน (1) เปาหมายการพฒนาคณภาพคน ใหคนไทยทกคนไดรบการพฒนาทงทางรางกาย จตใจ ความร ความสามารถ ทกษะการประกอบอาชพ และมความมนคงในการดารงชวต ครอบคลมทกกลมเปาหมาย เพอเสรมสรางศกยภาพใหกบตนเองทจะนาไปสความเขมแขงของครอบครว ชมชน และสงคมไทย เพมจานวนปการศกษาเฉลยของคนไทยเปน 10 ป พฒนากาลงแรงงานระดบกลางทมคณภาพเพมเปนรอยละ 60 ของกาลงแรงงานทงหมด และเพมสดสวนบคลากรดานการวจยและพฒนาเปน 10 คนตอประชากร 10,000 คน พรอมทงลดปญหาอาชญากรรมลงรอยละ 10 และกาหนดใหอายคาดหมายเฉลยของคนไทยสงขนเปน 80 ป ควบคกบลดอตราเพมของการเจบปวยดวยโรคทปองกนไดใน 5 อนดบแรก คอ หวใจ ความดนโลหตสง เบาหวาน หลอดเลอดสมอง และมะเรง นาไปสการเพมผลตภาพแรงงาน และลดรายจายดานสขภาพของบคคลลงในระยะยาว

73

ในสวนของยทธศาสตรการพฒนาประเทศแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตฉบบท 10 กาหนดไววา ภายใตบรบทการเปลยนแปลงในกระแสโลกาภวฒนทปรบเปลยนเรวและสลบซบซอนมากยงขน จาเปนตองกาหนดยทธศาสตรการพฒนาประเทศทเหมาะสม โดยเสรมสรางความแขงแกรงของโครงสรางของระบบตาง ๆ ภายในประเทศใหมศกยภาพ แขงขนไดในกระแสโลกาภวฒน และสรางฐานความรใหเปนภมคมกนตอการเปลยนแปลงตาง ๆ ไดอยางรเทาทน ควบคไปกบการกระจายการพฒนาทเปนธรรม และเสรมสรางความเทาเทยมกนของกลมคนในสงคม และความเขมแขงของชมชนทองถน พรอมทงฟนฟและอนรกษทรพยากรธรรมชาตและคณภาพสงแวดลอมใหคงความสมบรณเปนรากฐานการพฒนาทมนคง และเปนฐานการดารงวถชวตของชมชนและสงคมไทย ตลอดจนการเสรมสรางธรรมาภบาลในการบรหารจดการประเทศทกระดบ อนจะนาไปสการพฒนาประเทศทมนคงและยงยน สามารถดารงอยในประชาคมโลกไดอยางมเกยรตภมและมศกดศร โดยมยทธศาสตรการพฒนาทสาคญในระยะแผนพฒนาฯ ฉบบท 10 ดงน (5.1) ยทธศาสตรการพฒนาคณภาพคนและสงคมไทยสสงคมแหงภมปญญาและการเรยนร ใหความสาคญกบ (1) การพฒนาคนใหมคณธรรมนาความร เกดภมคมกน โดยพฒนาจตใจควบคกบการพฒนาการเรยนรของคนทกกลมทกวยตลอดชวต เรมตงแตวยเดกใหมความรพนฐานเขมแขง มทกษะชวต พฒนาสมรรถนะ ทกษะของกาลงแรงงานใหสอดคลองกบความตองการ พรอมกาวสโลกของการทางานและการแขงขนอยางมคณภาพ สรางและพฒนากาลงคนทเปนเลศโดยเฉพาะในการสรางสรรคนวตกรรมและองค (2) การเสรมสรางสขภาวะคนไทยใหมสขภาพแขงแรงทงกายและใจ และอยในสภาพแวดลอมทนาอย เนนการพฒนาระบบสขภาพอยางครบวงจร (3) การเสรมสรางคนไทยใหอยรวมกนในสงคมไดอยางสนตสข มงเสรมสรางความสมพนธทดของคนในสงคมบนฐานของความมเหตมผล ดารงชวตอยางมนคงทงในระดบครอบครวและชมชน พฒนาระบบการคมครองทางเศรษฐกจและสงคมทหลากหลายและครอบคลมทวถง สรางโอกาสในการเขาถงแหลงทน สงเสรมการดารงชวตทมความปลอดภย นาอย บนพนฐานของความยตธรรมในสงคม เสรมสรางกระบวนการยตธรรมแบบบรณาการและการบงคบใชกฎหมายอยางจรงจงควบคกบการเสรมสรางจตสานกดานสทธและหนาทของพลเมอง และความตระหนกถงคณคาและเคารพศกดศรความเปนมนษยเพอลดความขดแยง (5.2) ยทธศาสตรการสรางความเขมแขงของชมชนและสงคมใหเปนรากฐานทมนคงของประเทศ ใหความสาคญกบ

74

(1) การบรหารจดการกระบวนการชมชนเขมแขง ดวยการสงเสรมการรวมตว รวมคด รวมทาในรปแบบทหลากหลาย และจดกจกรรมอยางตอเนองตามความพรอมของชมชน มกระบวนการจดการองคความร และระบบการเรยนรของชมชนอยางเปนขนตอน มเครอขายการเรยนรทงภายในและภายนอกชมชน มกระบวนการเสรมสรางศกยภาพชมชนและองคกรปกครองสวนทองถนใหสามารถพฒนาตอยอดใหเกดประโยชนแกชมชนในการนาไปสการพงตนเอง รวมทงการสรางภมคมกนใหชมชนพรอมเผชญการเปลยนแปลง (2) การสรางความมนคงของเศรษฐกจชมชน ดวยการบรณาการกระบวนการผลตบนฐานศกยภาพ และความเขมแขงของชมชนอยางสมดล เนนการผลตเพอการบรโภคอยางพอเพยงภายในชมชน สนบสนนใหชมชนมการรวมกลมในรปสหกรณ กลมอาชพ สนบสนนการนาภมปญญาและวฒนธรรมทองถนมาใชในการสรางสรรคคณคาของสนคาและบรการ และสรางความรวมมอกบภาคเอกชนในการลงทนสรางอาชพและรายไดทมการจดสรรประโยชนอยางเปนธรรมแกชมชน สงเสรมการรวมลงทนระหวางเครอขายองคกรชมชนกบองคกรปกครองสวนทองถน รวมทงสรางระบบบมเพาะวสาหกจชมชนควบคกบการพฒนาความรดานการจดการ การตลาด และทกษะในการประกอบอาชพ (3) การเสรมสรางศกยภาพของชมชนในการอยรวมกบทรพยากรธรรมชาต และสงแวดลอมอยางสนตและเกอกล ดวยการสงเสรมสทธชมชนและกระบวนการมสวนรวมของชมชนในการสงวนอนรกษ ฟนฟ พฒนา ใชประโยชน และเพมประสทธภาพการบรหารจดการ รวมทงการสรางกลไกในการปกปองคมครองทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมในทองถน (5.3) ยทธศาสตรการปรบโครงสรางเศรษฐกจใหสมดลและยงยน ใหความสาคญ (1) การปรบโครงสรางการผลตเพอเพมผลตภาพและคณคาของสนคาและบรการบนฐานความรและความเปนไทย โดยปรบโครงสรางภาคเกษตร ภาคอตสาหกรรม และภาคบรการทใชกระบวนการพฒนาคลสเตอรและหวงโซอปทาน รวมทงเครอขายชมชนบนรากฐานของความรสมยใหม ภมปญญาทองถนและวฒนธรรมไทย และความหลากหลายทางชวภาพ (5.4) ยทธศาสตรการพฒนาบนฐานความหลากหลายทางชวภาพและการสรางความมนคงของฐานทรพยากรและสงแวดลอม ใหความสาคญกบ (1) การรกษาฐานทรพยากรและความสมดลของระบบนเวศ เพอรกษาสมดลระหวางการอนรกษและการใชประโยชน โดยพฒนาระบบฐานขอมลและสรางองคความร สงเสรมสทธชมชนและการมสวนรวมในการจดการทรพยากร ตลอดจนพฒนาระบบการจดการรวมเพออนรกษและฟนฟทรพยากรธรรมชาต (2) การสรางสภาพแวดลอมทดเพอยกระดบคณภาพชวตและการพฒนาทยงยน โดยการปรบแบบแผนการผลตและพฤตกรรมการบรโภคไปสการผลตและการบรโภคทยงยน เพอลดผลกระทบตอฐานทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม

75

(3) การพฒนาคณคาความหลากหลายทางชวภาพและภมปญญาทองถน โดยใชปรชญาของเศรษฐกจพอเพยงเปนแนวทางสาคญ เรมจากการจดการองคความรและสรางภมคมกน การคมครองทรพยากรความหลากหลายทางชวภาพจากการคกคามภายนอก โดยเฉพาะจากพนธกรณระหวางประเทศ สรางระบบการคมครองสทธชมชน และการแบงปนผลประโยชนทเปนธรรม สงเสรมการใชความหลากหลายทางชวภาพในการสรางความมนคงของภาคเศรษฐกจทองถนและชมชน รวมทงพฒนาขดความสามารถและสรางนวตกรรมจากทรพยากรชวภาพทเปนเอกลกษณของประเทศ 3.2 แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตฉบบท 11 (พ.ศ. 2555-2559) แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตฉบบท 11 ในหวขอท 5 กลาวถงประเดนการพฒนาทสาคญในระยะของแผนวา 5.1 การพฒนาคนเพอเสรมสรางทนทางปญญาอยางยงยน มงพฒนาคนไทยใหม ศกยภาพในการคดวเคราะห สงเคราะห มความคดสรางสรรค ใฝเรยนร มคณธรรมจรยธรรม คานยมทดงาม รจกสทธหนาทของตนเองและผอน ควบคกบการเสรมสรางและพฒนาโครงสรางพนฐานทางปญญาและแหลงเรยนรในระดบชมชน (สานกงานคณะกรรมการพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต. 2554 : 40) 5.3 การเสรมสรางความเขมแขงของชมชน และสงเสรมบทบาทภาคประชาสงคม และธรกจเอกชนใหเปนพลงรวมในการพฒนาสงคมไทย มงยกระดบศกยภาพและขดความสามารถ ของชมชนในการพฒนาคณภาพชวตคนในชมชน และการจดการความร ควบคไปกบการสงเสรมบทบาทภาคเอกชนในการดาเนนธรกจทใหผลประโยชนตอบแทนคนสสงคมและเปนมตรกบสงแวดลอม รวมทงกระตนชมชนและภาคประชาสงคมรวมตรวจสอบการดาเนนงานของภาครฐ และสงเสรมใหชมชนสามารถเชอมโยงทศทางการพฒนากบบรบทการเปลยนแปลงในอนภมภาค อาเซยน และโลก

(แหลงเดม : 41) ในหวขอเกยวกบพนธกจ ขอ 2.2.2 ระบวา พฒนาคณภาพคนไทยใหมคณธรรม เรยนรตลอดชวต มทกษะและการดารงชวตอยางเหมาะสมในแตละชวงวย สถาบนทางสงคมและชมชนทองถนมความเขมแขง สามารถปรบตวรเทาทนกบการเปลยนแปลง (แหลงเดม : 47) ในหวขอท 5 แนวทางการพฒนา ขอ 5.3.1 ระบไววา เพมศกยภาพและขดความสามารถของชมชนในการจดการปญหาของชมชนดวยตนเอง เนนการกระจายอานาจใหชมชนทองถน การมสวนรวมในการบรหารงานกบทองถน การพฒนาศกยภาพของชมชนทองถนใหเขมแขงโดยบทบาทของสถาบนการศกษาในพนทและการสนบสนนสทธชมชน พรอมทงใหมการเชอมโยงแผนแมบทชมชนกบแผนระดบตาง ๆ ในพนทและระดบชาต รวมทงใหชมชนทองถนสามารถเชอมโยงทศทางการพฒนาใหสอดคลองกบบรบทการเปลยนแปลงในโลก อาเซยน และอนภมภาค สรางความใกลชดทางสงคม

วฒนธรรมและปฏสมพนธกบประเทศในอนภมภาค (แหลงเดม : 63)

76

4. บรบทพนท พนทในการวจยภาคสนาม (Field Research) เรอง ศาสนาชาวบาน : ภมปญญาดานการผสมผสานความเชอในฮตสบสองตอการสรางความมนคงทางสงคมวฒนธรรมจงหวดมหาสารคาม ซงผวจยใชวธสมแบบเจาะจง เพอใหไดพนทตามเงอนไขทตงไว คอ เปนหมบานทตงขนมาแลวเปนเวลานานไมนอยกวา 150 ป เพอสามารถศกษากระบวนการสงผานและสบทอดภมปญญาได มการปฏบตประเพณพธกรรมในฮตสบสองมาอยางตอเนอง ประชาชนในพนทยงคงวถแบบชนบทปราศจากอทธพลของสงคมเมอง ชยภมในการตงหมบานอยรมฝงแมนาช ซงประกอบดวยชมชน 3 แหง จาก 3 อาเภอ คออาเภอเมองมหาสารคาม อาเภอกนทรวชย และอาเภอโกสมพสย จงหวดมหาสารคาม 4.1 จงหวดมหาสารคาม มหาสารคาม เปนจงหวดทตงอยกงกลางของภาคอสาน ถอเปนจงหวดขนาดเลก มทรพยากรธรรมชาตไมมากนก แตมความโดดเดนในฐานะเปนเมองศนยกลางทางการศกษาของภมภาค นกศกษาจานวนมากทเดนทางมาจากทกภมภาคของประเทศนเอง ทาใหมหาสารคามเปนจงหวดทเตมไปดวยชวตชวาและมการเจรญเตบโตทางเศรษฐกจอยางรวดเรว แตในอกแงมมหนงในอดตมหาสารคามเคยเปนทตงของเมองสาคญยคกอนประวตศาสตร และเคยหวเมองสาคญแหงหนงของภมภาคมาตงแตสมยตนรตนโกสนทร มผคนอาศยอยอยางมนคงเปนหลกฐานมานานกวา 200 ป ทาใหวฒนธรรมประเพณพนถน โดยเฉพาะฮตสบสองซงเปนอตลกษณของกลมชาตพนธไท-ลาว ไดรบการสบทอดมาอยางตอเนอง ทงนในปจจบนแรงปะทะระหวางวฒนธรรมดงเดมทเปนแบบอนรกษ กบวฒนธรรมสมยใหมทเขามาพรอมกบเทคโนโลยซงมความแตกตางกนอยางสนเชง กาลงกอใหเกดการเสยสมดลทางวฒนธรรมขน และอาจกลายเปนปญหาสงคมวฒนธรรมไดในอนาคตหากไมไดรบการปกปองหรอการจดทางวฒนธรรมทถกตอง เพอใหเหนสภาพโดยทวไปของพนทผวจยขอนาเสนอขอมลพนฐานตาง ๆ ของจงหวดมหาสารคามดงตอไปน ประวตความเปนมาของจงหวดมหาสารคาม จากหลกฐานทางโบราณคดพบวา เมอประมาณ 4,000 ปลวงมาแลว มชมชนตงถนฐานอยในภาคตะวนออกเฉยงเหนอของไทย จดเปนชมชนกอนประวตศาสตร ชมชนทเกดขนในระยะตอมาเปนผลสบเนองมาจากการขยายตวของชมชนเดม มลกษณะการตงชมชนทสลบซบซอนขน เชน เกดชมชนทมนาลอมรอบ บางแหงมการทาเกลอ การถลงโลหะ การทาเครองปนดนเผา ชมชนดงกลาวเหลานเกดขนในสมยกอนประวตศาสตร ตอเนองถงสมยประวตศาสตรยคแรก สมยทวาราวด นบตงแตพทธศตวรรษท 12 เปนตนมา ชมชนโบราณในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ไดรบวฒนธรรมทางพทธศาสนา และศาสนาฮนดเขามา พบรองรอยชมชนขนาดใหญมคนาคนดนลอมรอบ และพบโบราณสถานในพทธศาสนา เชน เสมาหน โบสถ วหาร และสถปเจดยหลายแหง เมองโบราณสาคญในเขตจงหวดมหาสารคาม คอเมองนครจมปาศร อยในพนทอาเภอนาดน เปนชมชนเมองขนาดใหญสมยทวาราวด มคนาลอมรอบ และมผคนอาศยสบตอกนมาจนถง

77

สมยลพบร ทนพบศลาจารกขอม มพระนามกษตรยพระบาทกบแตงอญศรชยวรมนเทวะ ซงอาจหมายถงพระเจาชยวรมนท 5 หรอท 6 นอกจากนยงพบศาสนสถานขอมสมยลพบรอยสองแหง คอ กนอย และกสนตรตน ภายในนครจมปาศรมลกษณะเปนเนนทเคยเปนทอยอาศย และทฝงศพของคนสมยกอนประวตศาสตร เพราะพบภาชนะดนเผาแบบทงกลารองไห ซงมอายในสมยกอนทวาราวด หางจากตวเมองนครจมปาศรไปทางทศตะวนตกเฉยงใตประมาณ 4 กโลเมตร ไดพบสถปบรรจพระบรมธาต และพระพมพสมยทวาราวดจานวนมาก สมยลพบร การแพรเขามาของวฒนธรรมขอมยงลมนามล นาช สวนใหญเขามาทางชองเขาในเทอกเขาพนมดงรก ตงแตพทธศตวรรษท 16 หรอสมยพระเจาสรยวรมนท 1 เปนตนมา ปรากฏมโบราณสถานทเปนศาสนสถานททาดวยศลาแลงเปนระยะ ๆ ตงแตบรเวณลมนามล ผานไปทางจงหวดชยภม ขอนแกน มหาสารคาม รอยเอด อดรธาน แลวแยกสายหนงไปทางหนองหาน สวางแดนดน และสกลนคร สวนอกสายหนงออกจากอดรธานไปจงหวดหนองคาย และเวยงจนทน การพบศลาจารกทบรเวณศาลานางขาวในเขตนครจมปาศร อาเภอนาดน แสดงใหเหนถงอทธพลของขอมในระหวางพทธศตวรรษท 16-17 ซากปราสาทขอมทพบบรเวณกนอย และเทวรปพระศวะ ตลอดจนโบราณวตถในศาสนาฮนดอกหลายชนแสดงใหเหนวาศาสนาฮนดไดแพรเขามาสบรเวณน ใกลกบกนอยมปราสาทศลาแลงอกแหงหนง คอกสนตรตน มลกษณะเชนเดยวกบปราสาทหนในภาคอสาน สอดคลองกบจารกปราสาทพระขรรค และปราสาทตาพรหม ทระบวาพระเจาชยวรมนท 7 ใหสรางอโรคยาศาลขนตามเมองตาง ๆ ทอยในแวนแควนของพระองค เมอสนสมยพระเจาชยวรมนท 7 อานาจของขอมกเสอมลง จนถงปลายพทธศตวรรษท 19 พระเจาฟางม แหงอาณาจกรลานชางศรสตตนาคนหต ไดราชสมบตในเมองเชยงดงเชยงทอง และเปลยนชอเปนเมองหลวงพระบาง แลวขยายอานาจลงมาทางเมองเวยงจนทน ไผหนาม และเมองอน ๆ ในลมนาโขง และไดผนวกดนแดนฝงขวาแมนาโขงเขามาเปนสวนหนงของอาณาจกรลานชางของพระองค ชมชนบานทง (จงหวดรอยเอดในปจจบน) นบเปนชมชนวฒนธรรมลานชางกลมแรกทอพยพเขามาตงถนฐานในบรเวณตอนกลางของทราบสงโคราช ตงแตป พ.ศ.2256 และไดแยกออกไปตงบานเมองตาง ๆ ในบรเวณลมนาชอกหลายเมอง รวมทงเมองมหาสารคามดวย ตามประวตเมองมหาสารคามมวา ทาวมหาชย (กวด) พาผคนอพยพออกจากเมองรอยเอดมาทางทศตะวนตกประมาณ 1,000 เสน จงหยดยงตงถนฐานอยบรเวณทดอน แลวจดพธฝงเสาหลกเมองทบรเวณนน ภายหลงไดสรางวด ชอวดดอนเมอง แตชาวบานเรยกวา วดขาวฮาว เมออยมาไดประมาณ 6 เดอน เหนวาขาดแคลนแหลงนาจงยายมาอยทกดยางใหญกบหนองทม ซงเปนชมชนทมผอาศยอยบางแลวคอบานจาน ซงหางออกไปไมมาก มหนองหวชางและถดจากหนองกระทมออกไปเลกนอยกมหวยคะคาง จงนบวาชยภมทมแหลงนาอดมสมบรณ สวนทาวบวทองไดพาผคนจานวนหนงไปตงถนฐานอยบรเวณบานลาดรมฝงลานาช

78

เมองมหาสารคาม ไดรบการโปรดเกลาใหตงขนอยางเปนหลกฐานจากฝายราชสานกสยามครงแรกเมอปฉล สปศก จลศกราช 1227 ตรงกบ พ.ศ.2408 ในสมยรชกาลท 4 โดยพระยาขตยวงศา (สาร) เจาเมองรอยเอด มใบบอกกราบทลไปยงกรงเทพฯ ขอตงบานลาดกดยางใหญ (นางไย) เปนเมองมหาสารคาม ใหทาวมหาไชย (กวด) บตรของอปฮาดสงห เมองรอยเอด เปนพระเจรญราชเดชวรเชษฐขตยพงศ เจาเมองมหาสารคามคนแรก ใหทาวบวทอง บตรอปฮาดภ เปนอครฮาด ใหทาวไชยวงศา (ฮง) บตรพระขตยวงศพสทธบด (สลง) เปนอครวงศ ใหทาวเถอน บตรพระขตยวงศา (จน) หลานพระขตยวงศา (สทน) เปนอครบตร ขนกบเมองรอยเอด เมองรอยเอดไดแบงเลกให 4,000 คน รวมทงสามะโนครว 9,000 คน ตงททาการเมองตรงหนองกระทม ดานเหนอวดโพธศร (วดมหาชย) ปจจบน (เตม วพาคยพจนกจ. 2542 : 180) เมองมหาสารคาม เมอแรกตงขนอยในความปกครองดแลของพระขตยวงศา (จน) เจาเมองรอยเอด ในพธถอนาพระพพฒนสตยาเจาเมองจะตองพากรมการเมองชนผใหญทเรยกวา อาญา 4 ผชวยอาญา 4 และกรมการเมองไปรวมพธทเมองรอยเอด รวมกบพระขตยวงศาปละ 2 ครง คอ ในวนตรษ (เดอน 5) และวนสารท (เดอน 10) ทงนเพราะถอวาเมองมหาสารคามเพงตงใหมยงไมคนเคยกบธรรมเนยมปฏบต จนถงป พ.ศ.2412 เมองมหาสารคามจงแยกตวออกจากเมองรอยเอดขนกบกรงเทพฯ โดยตรง จากเอกสารทกลาวถงเมองมหาสารคาม คอสารเจาพระยาจกร ฯ ถงพระขตยวงศา เรองขนานนามบานลาดกดยางใหญเปนเมองมหาสารคาม จ.ศ. 1227 ตรงกบ พ.ศ.2408 แตในสารดงกลาวเขยนวา มหาสารคาม มหาษารคาม มหาษาลคาม ซงกคอมหาสารคามในปจจบนนนเอง โครงสรางการปกครองของเมองมหาสารคาม กเหมอนกบหวเมองตาง ๆ ในหวเมองลาวฝายตะวนออกทงหลาย ซงไดดดแปลงรปแบบการปกครองของอาณาจกรลานชางมาใชใหเหมาะสมกบสภาพบานเมอง ในชวงแรกพระขตยวงศา (จน) มใบบอกไปยงกรงเทพฯ เสนอใหทาวมหาชย (กวด) เปนเจาเมอง ทาวบวทองเปนอปฮาด ทาวไชยวงษา (ฮง) เปนราชวงษ และไดรบโปรดเกลาใหทาวมหาชย (กวด) เปนพระเจรญราชเดช เจาเมองมหาสารคาม ตงใหทาวบวทอง เปนอรรคฮาด ทาวไชยวงษา (ฮง) เปนอรรควงษ และตอมาไดตงทาวเถอนเปนวรบตร ตาแหนงอาญา 4 หรออญญา 4 เพราะม 4 ตาแหนง ในเมองใหญจะเรยงตามลาดบจากสงไปตา ดงน เจาเมอง อปฮาด ราชวงษ และราชบตร สวนเจาเมองเลก หรอเมองตงใหม เชน เมองมหาสารคามในชวงป พ.ศ.2408-2412 จะเรยกวา เจาเมอง อรรคฮาด หรออครฮาด อรรควงษ หรออครวงษ และวรบตร สวนตาแหนงรองลงมาเรยกวาผชวยอาญา 4 คอบรรดาลกหลานของอาญา 4 ทมความสามารถ และพรอมทจะเลอนขนไปเปนอาญา 4 ได ในเมองมหาสารคามมตาแหนง เชน ทาวมหาพรหม ทาวพระละคร ทาวโพธสาร ทาวสรโย ทาวสรยวงษ ทาวสพรม ทาวสวรรณสาร และทาวศรวรราช เปนตน

79

ตาแหนงกรมการเมองทเรยกวา “เพย” ซงสนนษฐานวามาจากคาวา “พญา” ซงเปนคาทชาวบานยกยองผทเปนกรมการเมอง กรมการเมองมหาสารคามเทาทมหลกฐานปรากฏอยมดงน กรมการเมองฝายขวา คอ เมองแสน เมองขวา เมองฮาม เชยงสา กรมการเมองฝายกลาง คอ เมองกลาง เมองแพน เมองนน ซานน ซาเนต ศรสนน กรมการเมองฝายซาย คอ เมองจน เมองซาย เมองรอง เมองคก เชยงใต กรมการเมองฝายทหาร คอ สโพ คามน เวยงแก กรมการเมองฝายพราหมณ คอ มหามนต ซามาต พวกในกองรกษาองค คอ มหาเสนา พวกตารวจหนาซาย-ขวา คอ แกวอาษา พวกตารวจหลงซาย-ขวา คอ ซาภกด พวกกองกลาง หมวดหลวง คอ ไชยวงษ ศรวงษ พวกรกษาคลง จาหนายของ คอ ศรหาคลง ในสารตราตงเมองทกเมอง ทางราชสานกกรงเทพฯ จะตองระบไวเปนหลกเกณฑเดยวกนทงหมด เพยงแตมรายละเอยดปลกยอยแตกตางกนออกไปบาง สาหรบเมองมหาสารคามไดรบการกาหนดหนาทเจาเมองไวดงน 1) ใหพระเจรญราชเดช เจาเมองมหาสารคาม อยในบงคบบญชาพระขตยวงษา อปฮาช ราชวงษ ราชบตร เมองรอยเอด ใหอรรคฮาช อรรควงษ วรบตร และบรรดาทาวเพย ในเมองมหาสารคาม อยใตบงคบบญชาเจาเมองในสงทชอบดวยราชการ 2) ใหเจาเมอง อรรคฮาช อรรควงษ วรบตร ปรกษาหารอหาทางทานบารงทาวเพย ไพรพลเมอง ใหไดทาไรนาใหบานเมองอดมสมบรณ ตลอดจนหาวธการทจะไดผคนมาอยในเมองมหาสารคามเพมขน 3) ชาระคดความของราษฎรโดยยตธรรม ถาเปนคดใหญใหสงไปยงเมองรอยเอด ตามอยางธรรมเนยมเมองเลกขนกบเมองใหญ อยาใหคดความคางชาจนราษฎรเดอดรอน 4) ใหกาชบกาชาหามทาวเพยราษฎรอยาใหคบหาพากนกนฝน สบฝน ขายฝน ซอฝน จะอนญาตใหเฉพาะในหมคนจน และเจาภาษฝนเทานน 5) ใหกาชบกาชาดแลตกเตอนไมใหราษฎรประพฤตตวเปนโจรผราย ลกทรพยสงของ กดขขมเหงราษฎร 6) กระทาพธถอนาพระพพฒนสตยา กระทาสตยานสจตอราชสานกกรงเทพฯ ปละ 2 ครง ในวนตรษและวนสารท ในระยะแรกใหไปกระทาพธรวมกบเมองรอยเอด

80

7) รวมกบเมองใกลเคยงปกปนเขตแดนเมองใหเหนชอบทกฝาย จะไดไมเปนททะเลาะววาทกนในภายหนา แลวใชไมแกนปกไวเปนเขตแดน 8) ใหมนาใจเลอมใสในพระพทธศาสนา สรางวดวาอาราม และทานบารง พระภกษ สามเณร ใหพระพทธศาสนาเจรญรงเรองถาวรสบไป 9) สงสวยผลเรวโดยแบงชายฉกรรจของเมองมหาสารคามเปน 3 สวน 2 สวนนนใหเรยกเกบสวยแลวสงลงไปกรงเทพฯ อกสวนหนงเกบไวใชราชการในเมองมหาสารคาม ซงเมองมหาสารคามจะตองเรยกเกบเงนจากชายฉกรรจคนละ 2 บาท หรอเปนผลเรวคนละ 6 กโลกรมตอป ทงยงจะตองทาบญชชายฉกรรจแจงลงไปยงราชสานกกรงเทพฯ ใหชดแจง เมองมหาสารคามชวงป พ.ศ.2408-2432 เจาเมองมหาสารคาม คอพระเจรญราชเดช (กวด) มความขดแยงกบพระขตยวงษา (สาร) เจาเมองรอยเอด มเรองราวกลาวโทษฟองรองกนอยเสมอ ในทสดทางกรงเทพฯ จงใหเมองมหาสารคามแยกออกจากการเปนเมองขนของเมองรอยเอดใหขนกบกรงเทพฯ โดยตรง เมอป พ.ศ.2412 เมองมหาสารคามตองสงสวยเปนเอกเทศเปนเงนสงสวยปละ 35 ชง ตอมาเมอมผคนอพยพมาอยมากขนกสงสวยมากขนตามสดสวนจานวนคน ในป พ.ศ.2415 มตราสารจากกรงเทพฯ มายงหวเมองลาวฝายตะวนออกทงหลายใหยกเลกธรรมเนยมตงขาหลวงกองสกมาสกเลกตามหวเมอง แตใหทาบญชสามะโนครวแจงจานวนชายฉกรรจลงไปกรงเทพฯ พรอมกนนนยงอนญาตใหเลอกหรอสามารถยายสงกดไดตามใจสมคร สงผลใหการตดตามเกบสวยจากเลกเขยส หรอชายฉกรรจทไปทามาหากนอยตางเมอง สามารถโอนมาสงกดเมองทตนอาศยอยนนไดงายขนเปนการลดปญหาลง ใน พ.ศ.2418 พวกฮอไดยกกาลงเขาตเมองเวยงจนทนและหนองคาย ทางกรงเทพฯ สงกองทพไปปราบปรามโดยใหเกณฑหวเมองตาง ๆ เขากองทพไปรวมรบ เมองมหาสารคามกถกเกณฑไปรวมรบดวย หลงเสรจสงครามปราบฮอไดความดความชอบ ในชวงป พ.ศ.2425-2428 เมองมหาสารคามมประชากรเพมมากขน มเลกหรอชายฉกรรจถง 3,600 คน สงสวยใหกรงเทพฯ สองสวนคอ 2,400 คน คนละ 2 บาท เปนเงน 4,800 บาท หรอ 60 ชง การตงเมองวาปปทม และเมองโกสมพสย ตงแตป พ.ศ.2422 เปนตนมา ไดมการตงเมองขนหลายแหง เจาเมองมหาสารคามไดมใบบอกขอตงบานนาเลาเปนเมอง โดยแยกประชาชน 999 คน ไดรบโปรดเกลาฯ ใหยกบานนาเลาเปนเมองวาปปทม ใหสงสวยผลเรวปละ 25 หาบ หรอเปนเงนปละ 6 ชง 5 ตาลง (500 บาท) ตอมาไดเกดความขดแยงในกลมผปกครองเมองมหาสารคามกบเมองวาปปทม ทางกรงเทพฯ ตองสงเจาพระยาภธราภยมาสอบสวนและไกลเกลย

81

ชวงปฏรปการปกครอง เดมเมองมหาสารคามจดอยในหวเมองลาวฝายตะวนออก ซงไดแกบรเวณทราบสงโคราชทงหมด ตอมาเมอป พ.ศ.2433 หวเมองลาวฝายตะวนออกไดถกแบงออกเปน 4 สวนคอ หวเมองลาวฝายเหนอ มศนยกลางอยทเมองพวน หวเมองลาวฝายตะวนออกเฉยงเหนอ มศนยกลางอยทเมองอบลราชธาน หวเมองลาวฝายตะวนออก มศนยกลางอยทเมองจาปาศกด และหวเมองลาวฝายกลาง มศนยกลางอยทเมองนครราชสมา เมองมหาสารคามถกจดใหอยในกลมหวเมองลาวฝายตะวนออกเฉยงเหนอ ซงตอมาเปลยนเปนหวเมองลาวกลาง มณฑลลาวกลาง มณฑลตะวนออกเฉยงเหนอ มณฑลอสาน แลวแยกออกเปนมณฑลรอยเอดตามลาดบ ตอมาเมอมฐานะเปนจงหวด บรรดาเมองทขนอยกบเมองมหาสารคามเดมกเปลยนเปนอาเภอ และเลกระบบการสบสายโลหตทางการปกครอง เจาเมองคนสดทาย คอ พระเจรญราชเดช (อน) เปลยนตาแหนงเจาเมองมาเปนผวาราชการจงหวด การกอความไมสงบ ในชวงป พ.ศ.2443-2445 ไดเกดมกระแสความเชอแพรไปทวมณฑลอดร มณฑลอสาน และมณฑลนครราชสมา วาจะเกดอาเพศตาง ๆ เชน หากใครเอาหนแฮ (หนกรวด) จากวดบานหนองเลามาบชา เมอถงวนอาทตย เดอน 4 ขน 15 คา ปฉล จ.ศ.1263 (23 มนาคม 2444) ซงจะเกดลมพายพดจด ทองฟาจะมดมด 7 วน 7 คน กอนหนทนามาบชาจะกลายเปนทองคา หากใครเลยงมอน (ตวไหม) หม และควายต (ควายเขาทย) จะเกดโทษภย และอน ๆ อกหลายประการ ในชวงนไดเกดมผตงตวเปนผวเศษ สามารถรกษาโรคภยไขเจบไดดวย เวทมนตรเปนจานวนมาก ทเมองมหาสารคามมทาวบญรอดเปนหวหนา ตงตวเปนทาวโพธสตว และผวเศษอน ๆ หลอกลวงชาวบานใหนบถอ ทางการไดจบกมไดเมอป พ.ศ.2445 นอกจากนยงมกบฏหมอลานอย กบฏเกอกขาว และกบฏสอนธรรมวเศษ แตถกทางการจบกมลงโทษทกราย (ออนไลน <www1.mod.go.th/heritage/nation/oldcity/sarakham3.htm.> 20 กรกฎาคม 2552) สภาพทวไปของจงหวดมหาสารคาม สมชาต มณโชต เกรยงไกร ผาสตะ และพเนตร ดาวเรอง (2548 : 61-62) อธบายวา จงหวดมหาสารคามตงอยในตาแหนงกงกลางของภาคอสาน จดวาเปนจงหวดทมขนาดเลก คอมเนอท 5,291.68 ตารางกโลเมตร หรอรอยละ 3.13 ของพนทประเทศไทยทงหมด อยหางจากกรงเทพฯ ประมาณ 470 กโลเมตร ตงอยในเขตลมนาชตอนกลาง พนทโดยทวไปเปนทราบ ไมมภเขา สภาพดนใกลแมนาชสภาพดนเปนดนตะกอนนาพดพามาทบถม (Alluvial Soil) สวนพนทหางออกไปจากแมนาชจะเปนดนทเกดจากตะกอนนาจด สภาพของพนทสวนใหญเปนทราบสงสลบปาโปรงหรอปาโคก พนทปามมากบรเวณอาเภอพยคฆภมพสย อาเภอเชยงยน สวนแหลงนาสาคญทสดของจงหวด คอ แมนาช จากจงหวดขอนแกน เขาสเขตจงหวดมหาสารคามทอาเภอโกสมพสย อาเภอกนทรวชย และอาเภอเมอง กอนจะไหลเขาสจงหวดรอยเอดตอไป และยงมลาหวยตาง ๆ ทสาคญ อาท หวยคะคาง หวยสายคอ หวยสายบาตร หวยเสยว ลาเตา ลาพลบพลา หวยฉนวน หวยหวา เปนตน

82

เนองจากสภาพดนเปนดนปนทรายหรอดนทรายรวน จงทาใหเกดปญหาขาดแคลนนาเปนประจาในหนาแลง และเนองจากขอจากดของพนท ทรพยากรมปรมาณนอย เปนเมองผานทางระหวางเมองใหญคอรอยเอดและขอนแกน ประชาชาสวนใหญประกอบอาชพเกษตรกรรมสวนทไดผลผลตดทสดคอทราบลมแมนาชบรเวณอาเภอโกสมพสย อาเภอกนทรวชย และอาเภอเมอง จงหวดมหาสารคาม ตงอยกงกลางของภาคอสาน ตวเมองตงอยบนเนนสงของลกคลน ทภาษาถนเรยกวา “มอ” พนทโดยทวไปเปนทราบลกคลน ไมมภเขา เปนทงนาสลบกบปาโปรง มแหลงนาสาคญ คอ ลานาช ไหลผานพนทอาเภอโกสมพสย อาเภอกนทรวชย และอาเภอเมอง ลานาพองไหลผานพนทตอนเหนอของจงหวด และเปนแนวแบงเขตจงหวดมหาสารคามกบจงหวดขอนแกน นอกจากนนยงมลานาขนาดเลก ไดแก หวยคะคางในพนทอาเภอเมอง หวยสายบาตรในพนทอาเภอเชยงยน หวยเสยวในพนทอาเภอบรบอ และอาเภอวาปปทม ลาเตา ลาพลบพลา หวยฉนวน หวยหวา อยในเขตอาเภอพยคฆภมพสย กดนางใย กดผกช กดแดง อยในเขตอาเภอเมอง บงบอน บงกย อยในพนทอาเภอโกสมพสย หนองแวง หนองทม หนองอเกง อยในพนทอาเภอวาปปทม พนทของจงหวดมหาสารคาม เปนสวนหนงของแองกระทะ ทเรยกวาแองโคราช หนพนฐานเปนหนทราย ดนสวนมากเปนดนตะกอนทนาพดมาทบถมกนเปนเวลาชานาน เรยกวาดนตะกอนเกา ดนชนดนมความอดมสมบรณนอย เรยกวาดนทาม หรอดนตดเกบ สวนดนตะกอนใหมมอยตามลานาช และลาหวยตาง ๆ ซงมเปนสวนนอยเพยงประมาณ รอยละ 8 เทานน และเนองจากหนพนฐานเปนหนเกลอ บรเวณรอบ ๆ เมองจงเตมไปดวยแหลงเกลอสนเธาว บางแหงเกลอจะปรากฏอยบนผวดนเปนสาเกลอสขาว ภาษาถนเรยกวา “เอยด” หรอ “ขทา” ปาไมในเขตจงหวดมหาสารคามมนอยมาก คอ เหลอพนทปาอยประมาณ 8,300 ไร เปนปาเขตรอนเรยกวาปาโคก บรเวณใกลลานาชมไมประเภทพรนาจด มปานอยทสดของภาคอสาน การเมองการปกครอง ปจจบนจงหวดมหาสารคามแบงการปกครองออกเปน 13 อาเภอ ประกอบดวย อาเภอเมอง อาเภอชนชม อาเภอเชยงยน อาเภอกนทรวชย อาเภอโกสมพสย อาเภอกดรง อาเภอบรบอ อาเภอแกดา อาเภอนาเชอก อาเภอวาปปทม อาเภอนาดน อาเภอยางสส-ราช และอาเภอพยคฆภมพสย ดงแผนทตอไปน

83

ภาพประกอบ 2 แผนทแสดงเขตการปกครองจงหวดมหาสารคาม (ออนไลน <http://arcm.rmu.ac.th/newlocaldb/images/culturemap3.jpg> :

24 กมภาพนธ 2552)

84

4.2 อาเภอเมองมหาสารคาม อาเภอเมองมหาสารคาม ตงขนเมอป พ.ศ. 2443 เมอแรกถกตงขนพรอมกน 2 อาเภอ คออาเภอทตงอยทางทศตะวนออก เรยกวา อาเภออทยสารคาม อาเภอทตงทางตะวนตกเรยกอาเภอประจมสารคาม ตอมาเมอป พ.ศ. 2454 อาเภอประจมสารคามไดยายไปตงทขางหนอง บรบอ และกลายเปนอาเภอบรบอในปจจบน อาเภออทยสารคามไดขยายเขตการปกครองรวมเอาทองทอาเภอประจมสารคามเดมเขาไวทงหมด เรยกชอใหมวาอาเภอเมองมหาสารคาม ในป พ.ศ. 2460 ไดเปลยนชอเปนอาเภอตลาด ครนเมอป พ.ศ. 2486 รฐบาลมนโยบายใหเรยกชออาเภอทเปนทตงศาลากลางจงหวดใหมคาวาเมองอยดวย อาเภอตลาดจงถกเปลยนชอกลบมาเปนอาเภอเมองมหาสารคามจนถงปจจบน (ปรชา จนทราช. 2542 : 39-40) อาเภออทยสารคาม มนายอาเภอคนแรกคอ ซานนท บดด ภายหลงไดเลอนเปนหลวงสารคามกจนคมภบาล และตอมาเลอนเปนหลวงอภสทธสารคาม สวนตวเมองซกตะวนตกไปจนถงเขตอาเภอโกสมพสยทเรยกวา “อาเภอประจมสารคาม” มนายอาเภอคนแรกคอหลวงสารคามนคม (โรม เปาวสาร) ภายหลงเลอนเปนหลวงสารประสทธเขตร พ.ศ. 2453 ในสมยของพระเจรญราชเดช (อน ภวภตานนท) ไดยายอาเภอประจมสารคามไปตงทหนองบอ บานซาแฮด และเรยกชอใหมวา “อาเภอทาขอนยาง” และตอมาเปลยนชอเปน “อาเภอบรบอ” มาจนถงปจจบน สวนอาเภออทยสารคามไดขยายการปกครองโดยรวมเอาอาเภอประจมสารคามเดม และตงชอเปน “อาเภอเมองมหาสารคาม” ตอมา พ.ศ. 2460 ไดเปลยนชอเปน “อาเภอตลาด” จนถงป พ.ศ. 2486 จงเปลยนกลบมาเปน “อาเภอเมองมหาสารคาม” อกครงจนถงปจจบน (สมชาต มณโชต, เกรยงไกร ผาสตะ และพเนตร ดาวเรอง. 2548 : 63-64) ปจจบนอาเภอเมองมหาสารคามถอเปนอาเภอทสาคญเปนอนดบ 1 ในบรรดา 13 อาเภอของจงหวดมหาสารคาม เพราะเปนศนยกลางของการบรหารงานของสวนราชการระดบจงหวด เปนศนยกลางการคมนาคมมถนนสายสาคญตดผาน เชน ถนนแจงสนททตดจากจงหวดขอนแกนถงอบลราชธาน ถนนสายมหาสารคามถงกาฬสนธ มหาสารคามถงขอนแกน เปนตน นอกจากนอาเภอเมองมหาสารคามยงมสถานศกษาตงอยเปนจานวนมาก เปนแหลงเลาเรยนของนกศกษาทเดนทางมาจากทวประเทศ เปนทราบลมแมนาชไหลผาน และเปนศนยกลางความเจรญของจงหวด ดงจะแสดงในแผนทตอไปน

85

ภาพประกอบท 3 แผนทอาเภอเมองมหาสารคาม (ออนไลน <wikimedia.org/ wikipedia/commons/d/d1/Amphoe_4407.png>

27 กรกฎาคม 2552)

86

4.3 อาเภอกนทรวชย อาเภอกนทรวชย ตงอยหางจากตวจงหวดมหาสารคามไปทางดานทศเหนอตามถนน ถนานนท (สายมหาสารคาม-กาฬสนธ) ระยะทางประมาณ 16 กโลเมตร พนทอาเภอกนทรวชยมขนาด 372.2 ตารางกโลเมตร มอาณาเขตตดตอกบพนทตาง ๆ ดงน ทศเหนอ ตดตอกบอาเภอยางตลาด จงหวดกาฬสนธ ทศตะวนออก ตดตอกบอาเภอยางตลาดและอาเภอฆองชย จงหวดกาฬสนธ ทศใต ตดตอกบอาเภอเมองมหาสารคาม ทศตะวนตก ตดตอกบอาเภอโกสมพสยและอาเภอเชยงยน จงหวดมหาสารคาม

ภาพประกอบท 4 ภาพถายดาวเทยมแสดงพนทอาเภอกนทรวชย (ภาพจาก Google earth บนทกโดยวชรวร วงศกณหา วนท 20 กรกฎาคม 2552)

การปกครอง อาเภอกนทรวชย แบงการปกครองออกเปน 10 ตาบล 183 หมบาน ประกอบไปดวยตาบลตาง ๆ คอ โคกพระ คนธาราษฎร มะคา ทาขอนยาง นาสนวล ขามเรยง เขวาใหญ ศรสข กดไสจอ และขามเฒาพฒนา โดยประกอบไปดวยองคการบรหารทองถนในรปแบบเทศบาล 3 แหง คอ เทศบาลตาบลโคกพระ เทศบาลตาบลทาขอนยาง และเทศบาลตาบลขามเรยง และองคการบรการสวนตาบลอก 8 แหง มประชากรทงสน 78,875 คน ความหนาแนนของประชากร 212 คนตอตารางกโลเมตร (ออนไลน http://th.wikipedia.org/wiki/ : 27 กรกฎาคม 2552)

อ.กนทรวชย หนองอเฒา

ศรสข

คนธาราษฎรนาสนวล

ขามเรยงเขวาใหญ ทาขอนยาง

ขามเฒาพฒนากดไสจอ

มะคา

87

ภมประเทศ อาเภอกนทรวชย ตงอยในพนทลมแมนาช ซงมลกษณะทางกายภาพของดนสวนใหญประกอบดวยดน Low Humie Gley และดน Grey Podzolic หรอดน Red Brown Earth ซงเปนดนทเกดจากการตกตะกอนของแมนาทพามาทบถมในบรเวณทราบขนบนได บางแหงพบศลาแลงอยางนม (Soft Laterite) และกรวดผสมอยดวย คณภาพดนระบายนาเลวจงใชปลกขาวไดด ซงปรากฏในสภาพพนทลม ๆ ดอน ๆ โดยชวงทฝนตกดนจะถกชะลางมากจนหนาดนมสขาวหรอสเทาเมอแหง มกพบมากทางฝงตะวนออกและตะวนตกเฉยงใตของอาเภอ สภาพโดยทวไปสวนใหญเปนทราบ และปรากฏเปนทราบสลบลกคลนบางแถบตอนเหนอและตะวนออกของอาเภอ(สมชาต มณโชต, เกรยงไกร ผาสตะ และพเนตร ดาวเรอง. 2548 : 76-81) พนทโดยทวไปเปนทราบตอนกลางและดานตะวนออก มบรเวณทเปนทราบสลบลกฟกเลกนอยทางตอนเหนอของอาเภอ มแหลงนาธรรมชาตทสาคญ ไดแก ลานาช ไหลผานตาบล เขวาใหญ ตาบลขามเรยง ตาบลทาขอนยาง และตาบลมะคา นอกจากนยงมบงและหนองนาตามธรรมชาตอกหลายแหงกระจายอยตามชมชนตาง ๆ เชน หนองเบน บานมะคา หนองเดน บานนาเทยง กดเดอยไก บานเปลอยนา เปนตน (อาพร กดแถลง. 2547 : 28-29) ภมอากาศ อาเภอกนทรวชย ไดรบอทธพลจากลมมรสมตะวนออกเฉยงเหนอ และลมมรสมตะวนตกเฉยงใต แบงสภาพอากาศออกเปน 3 ฤด เชนเดยวกบพนทโดยทวไปของภาคอสาน คอ ฤดฝน ตงแตเดอนพฤษภาคมถงกนยายนของทกป ฤดหนาว เรมเดอนตลาคมถงกมภาพนธ และฤดรอน เรมจากเดอนมนาคมถงพฤษภาคมของทกป ประวตความเปนมา ปรากฏชออาเภอกนทรวชยครงแรกในพงศาวดารอสาน 4 ภาค ของหมอมอมรวงษวจตร (ม.ร.ว.ปฐม คเนจร) เรยบเรยงไวเมอครงดารงตาแหนงปลดมณฑลอสาน ความวา เมอจลศกราช 1236 (พ.ศ. 2417) พระยาไชยสนทร เจาเมองกาฬสนธ ไดมใบบอกไปยงกรงเทพฯ ขอใหทาวคามล คนเมองมหาสารคาม หลานพระขตยวงศา (สลง) และเปนนองเขยของพระเจรญราชเดช (ฮง) เจาเมองมหาสารคามคนท 2 พรอมกบเพยและครอบครวราษฎรจานวน 2,700 คน ไดอพยพนาคนมาตงเมองกนทรวไชย บนพนทเมองกนทราราง โดยตงใหทาวคามล เปนพระปทมวเศษ รบตาแหนงเจาเมอง และตงเพยเวยงแก เปนอปฮาด เพยเมองทอ เปนราชวงศ เพยไชยสรยา เปนราชบตร และเพยนามวเศษ เปนหลวงจานงภกด ขนกบเมองกาฬสนธ แตเนองจากมไดลงมาเฝาทกรงเทพฯ จงไมไดรบตราราชสหแตงตง หากแตเพยงรบตาแหนงตามใบบอกของพระยาไชยสนทรในตอนแรกเทานน ตอมาป พ.ศ. 2425 พระปทมวเศษ (คามล) กบเพยเมองทอราชวงษ ซงไดลงไปกรงเทพฯ เพอชาระคดความเนองจากมคดกบเพยเมองกลางของเมองมหาสารคาม ไดถงแกกรรมลง แตเนองจากเมองกนทรวชยมแตอปฮาดและราชบตร ทงสองเหนวาตนเองอายมากแลว จงพรอมดวยกรมการบานเมองขอทาวทองคาจากเมองรอยเอด หลานพระขตยะวงศา (จนทร) มารบตาแหนงเจาเมองแทน และขอใหหลวงศรสงครามเปนราชวงศ ทาวสทะมาเปนหลวงจานงภกดผชวย

88

ภายหลงในป พ.ศ. 2433 มการแบงหวเมองลาวออกเปน 4 กอง กรมการเมองกาฬสนธไดมใบบอกขอตงทาวทองคาเปนพระปทมวเศษ ผวาราชการเมอง และใหราชวงศ (หลวงศรสงคราม) เปนอปฮาด ใหทาวแฮดเปนราชวงศแทน ใหทาวสทะเปนราชบตร โดยทาวทองคาเปนผถอใบบอกไปยงกรงเทพฯ เพอขอพระกรณาโปรดเกลาฯ แตงตงใหตามประสงค ประสทธ แกวสงห (2546 : 35-36) นกประวตศาสตรทองถน มหาวทยาลยมหาสารคาม อธบายวา ในป พ.ศ. 2444 เมองกนทรวชยถกยบลงเปนอาเภอ และในป พ.ศ. 2453 จงไดโอนอาเภอกนทรวชย จากการขนกบเมองกาฬสนธไปขนกบเมองรอยเอด และในป พ.ศ. 2456 จงไดโอนยายมาขนกบเมองมหาสารคาม มหลวงชาญรฐกจ เปนนายอาเภอคนท 6 ในป พ.ศ. 2458 ไดยายทวาการอาเภอจากทตงเดมฝงบานคนธาร มาสรางใหมทางฝงบานโคกพระฝงหนองบวทางทศเหนอ ในป พ.ศ. 2460 ไดเปลยนชออาเภอเปน “อาเภอโคกพระ” ทงนโดยอาศยมงคลนามตามตานานพระพทธรปประจาเมอง เพอใหสอดคลองกบนโยบายการตงชอบานนามเมองทตององอาศยตานาน หรอจดเดนของทองถนนน ๆ เปนสาคญ จนถงป พ.ศ. 2482 สมยจอมพล ป. พบลสงคราม จงไดเปลยนกลบมาใชชออาเภอกนทรวชย ตามนโยบายตงชอสถานทราชการใหมความไพเราะงดงามจนถงปจจบน ตานานเมองคนธาราช ตานานเมองกนทรวชย มตานานทเลาสบตอกนมาเกยวกบประวตความเปนมาของเมองกนทรวชย ซงความเกยวพนกบทมาของชอ และสถานทสาคญตาง ๆ ในอาเภอกนทรวชยในปจจบน มความเปนมานาสนใจทไมอาจละเลยในการกลาวถงได ดงน (นวล หนปทยา. สมภาษณ : 2553) ในอดตนานมาแลวมเมองแหงหนงชอคนธาธราช หรอคนธาราช มเจาเมองปกครองสบตอกนมาหลายชวคน กระทงมาถงสมยของทาวลนจง มภรยาชอ นางบวคา มบตรคนหนงนามวา ทาวลนทอง ทาวลนทองคนนมนสยใจคอดราย จงมชอเรยกอกอยางวา ทาวสงโต จากลกษณะนสยดงกลาวทาใหทาวลนจงไมตองการใหลกชายไดปกครองบานเมองตอไป และความประสงคดงกลาวกทราบไปถงทาวลนทอง ทาวลนทองโกรธแคนบดายงนกและพยายามบงคบใหบดายกบานเมองใหตนครอบครองใหได แตเมอบดายงยนกรานปฏเสธ ทาวลนทองจงนาบดาไปขงไว ไมใหขาวใหนาและหามบคคลใด ๆ เขาเยยมยกเวนมารดาเพอจะบบบงคบใหบดายอมยกเมองใหตามความประสงค ฝายนางบวคามจตใจสงสารสามเวลาเขาไปเยยมจงนาสไบชบขาวบดผสมนาแลวใหสามไดดดกนอาหารจากผาสไบนนพอประทงชวตไปได ตอมาทาวลนทองทราบแผนการจงสงหามมารดาเขาไปเยยม จนบดาตองอดอาหารถงแกความตาย ขณะใกลจะหมดลมหายใจทาวลนจงไดตงจตอธษฐานวา หากผใดไดเปนเจาผปกครองตอไปจากตนขออยาใหมความสขความเจรญ จงประสบแตความวบตตาง ๆ หลงจากทาวลนจงเสยชวตแลว นางบวคาไดดาวาและสาปแชงทาวลนทองอยางรนแรง ทาวลนทองบนดาลโทสะจงฆามารดาตายไปอกคน แลวไดขนนงเมองสบตอจากบดาสมใจ หลงจากนนบานเมองทเคยสงบสขกเรมระสาระสาย ความเดอดรอนปรากฏโดยทวไป ทาวลนทองเองกไมมความสบายใจ

89

รอนรนกระสบกระสาย จงใหโหรมาทานายทายทก โหรทานายวาเนองจากบาปกรรมททาวลนทองทาไวกบบดามารดาผมพระคณนนรนแรงมากไมอาจแกไขใด ๆ ได หากจะพอแกไขใหเบาบางลงไดบางกมเพยงการสรางพระพทธรปเพออทศแดคณบดามารดา ดวยเหตนนทาวลนทองจงมคาสงใหดาเนนการสรางพระพทธรปขน 2 องค เพอแกบาปกรรมททากบบดามารดา ซงชาวบานเชอวาองคทสรางอทศใหมารดาคอ พระพทธมงเมอง ทวดสวรรณาวาส ในปจจบน ซงเปนวดทตงอยในเขตกาแพงเมอง ครนเมอสรางพระทงสององคเสรจแลวทาวลนทองไดลมปวยลง ขณะนนมโหรจากเมองพมายเดนทางผานมาและไดอาสาทานายชะตาชวตใหทาวลนทอง โหรทานายวาทาวลนทองจะถงแกกรรมภายใน 7 วนน ซงคาทานายดงกลาวไดสรางความโกรธเคองใหทาวลนทองอยางมาก ถงกบสงใหประหารชวตโหรผนนเสย หากแตกรมการเมองไดรองขอชวตไว ขณะนนเองโหรไดทานายตอไปอกวา แตถาหากสรางพระพทธไสยยาสนทองคาขนมาอกองคความทกขรอนนนจะเบาบางลงบาง ไดยนดงนนทาวลนทองจงสงใหจดสรางพระดงกลาวขนแลวใหสรางอโบสถครอบไว แตขณะดาเนนการกอสรางอยนนทาวลนทองกไดถงแกกรรมไปกอน โดยกอนทจะสนใจไดกลาวอธษฐานไววา ขออยาใหผใดคนพบพระพทธรปทองคาทสรางขน หรอหากมผใดพบเขาขอใหมอนเปนไปเกดความพนาศฉบหายแกคนนน ปรากฏวาจนถงปจจบนยงไมมผใดไดพบพระพทธรปทองคาองคดงกลาว ปรากฏแตเรองเลาลอสบตอกนมา โดยเชอวาถาผใดเขาไปในปาและพบพระนอนทองคาจะมอนเปนไปทนทตามคาสาปแชงไวของทาวลนทองนน ซงเลากนวาเคยปรากฏมเหตการณเชนนนมาหลายรายแลว ปจจบนปาดงกลาวยงเหลอพนทอยประมาณ 200 ไร ตอมามพระสงฆจากอาเภอกนทรวชยโดยการนาของพระครประจกษธรรมวชย อดตเจาคณะอาเภอกนทรวชย พระครปญญาวฒชย อดตเจาอาวาสวดพทธมงคล พระครวชยกตตคณ อดตเจาอาวาสวดสวรรณมงคล ไดตงสานกวปสสนากรรมฐานขนในป พ.ศ. 2524 โดยใหชอวาวดพทธไสยยาสน (วดดอนพระนอน) ในสวนของหลกฐานทางโบราณคดนน เมอประมาณ พ.ศ. 2514 นายทองสา วรบตร ชาวบานบานโนนเมอง ตาบลคนธาราษฎร ไดขดหลมใตตนคอใหญบรเวณบานของนายใส นางเทยม พนจนทพ โดยขดลงลกประมาณ 40-50 เซนตเมตร และไดพบกบพระดนเผาเกาแกเปนจานวนมาก ม 3 ขนาด ทงเลก กลาง ใหญ ซงเมอขดครงแรกไมมใครกลาเอาออกไปจงถมไวบรเวณทขดพบเหมอนเดม ภายหลงบตรเขยของนายใสไดไปขดอกครงและนาไปใหผสนใจเชาซอ เรองดงกลาวไดบอกตอกนไปจากนนจงมชาวบานพากนเดนทางมาขดพระเปนจานวนมาก และมผหนงขดบรเวณเนนดนซงเปนเขตสวนของนายพธ นางสวน อรรคเศรษฐง เยองไปทางตะวนตกของหลมทขดครงแรก และไดพบกบพระพมพดนเผาจานวนมากยงกวาครงแรก และผทขดไดกนาออกไปใหผสนใจเชาบชาเกอบทงหมด

90

ในป พ.ศ. 2518 ไดมการขดพบพระดนเผาอกครงบรเวณดานทศตะวนออกของบานโนนเมอง ซงบรเวณทดนของนายทอง นางเอยม รงส ไดพบพระพมพดนเผา 2 ลกษณะ คอ ขนาดกลางและขนาดใหญ เปนพระปางขดสมาธเพชร ประทบนงบนดอกบว ลกษณะแบบมหายาน ซงภายหลงทางศนยวจยศลปะและวฒนธรรมอสาน มหาวทยาลยมหาสารคาม ไดเลอกพระพมพดงกลาวไปเปนแบบในการสรางพระประธาน “พระพทธกนทรวชยอภสมยธรรมนายก” ประดษฐานไวทโบสถอสานรวมสมยหนาสถาบนศลปะและวฒนธรรมอสาน โดยไดขยายแบบใหมขนาดใหญขนหลอองคพระดวยโลหะสารด หนาตกกวาง 35 นว สง 82 นว เรมดาเนนการกอสรางในวนท 8 พฤศจกายน พ.ศ. 2523 และในวนท 20 เมษายน พ.ศ. 2424 พระบาทสมเดจพระเจาอยหวฯ พรอมดวยพระเจาลกยาเธอจฬาภรณวลยลกษณฯ ไดเสดจพระราชดาเนนมาประกอบพธเททองหลอ ณ มหาวทยาลยมหาสารคาม และวนท 17 พฤศจกายน พ.ศ. 2524 สมเดจพระเทพรตนราชสดา ฯ เสดจมาเปนองคประธานในพธพทธาภเษก โดยมสมเดจพระญาณสงวรสมเดจพระสงฆราชฯ เปนประธานฝายสงฆในการทาพธพรอมดวยพระเกจอาจารย 16 จงหวดทวภาคอสานในขณะนน นอกจากนยงมหลกฐานทบงชถงความเปนพนทซงไดรบอทธพลของวฒนธรรมทวารวด เชน ใบเสมาหน ซงจากการสารวจของอาจารยศรศกร วลลโภดม พบอย 2 กลม คอ ทดอนหรอเนนพระนอน และบรเวณวดพทธมงคล 4.4 อาเภอโกสมพสย อาเภอโกสมพสยแตเดมเปนพนทปาดงอดมสมบรณไปดวยสตวปานานาชนด มชอวา “ดงวงทา” อยหางจากตวเมองมหาสารคามไปทางทศตะวนตกเฉยงเหนอประมาณ 28 กโลเมตร ในประวตการตงเมองมเรองเลาวา มพรานสองคนชอพรานบวกบพรานหมาไดพากนมาลาเนอทดงวงทา ในวนแรกทมาลาเนอนนปรากฏวาไมมสตวปามาใหเหนแมแตตวเดยว พอตกกกลางคนขณะนอนหลบพรานคนหนงฝนไปวามผเฒาถอกระบองแกวมาขสาทบดวยอาการโกรธเคองมากทพรานมาลาเนอโดยมไดบอกกลาว พรานผนนตกใจตนและรวาทแหงนนมเจาทแรง พรานทงสองจงปลกหอขนแลวบนบานศาลกลาวขอเนอ วนตอมาปรากฏวามสตววงพลกพลานเปนจานวนมากพรานจงไดเนอตามความตองการ เมอเซนสรวงเสรจแลวจงรวาหอทปลกขนนนปลกขวางตะวน ซงอาจเปนเพราะหลงทศทาง ผคนตอมาจงเรยกปาแหงนวา “ดงวงทาหอขวาง” ตอมามผคนอพยพมาจากเมองสวรรณภมหลายครอบครว มาตงบานเรอนเปนชมชนขนทดงวงทาน และอกสวนหนงเมอประมาณ พ.ศ. 2414-2425 อปฮาดเมองมหาสารคามไดพาพรรคพวกจานวน 16 ครอบครว ทงหมด 62 คนทงชายหญง อพยพจากเมองมหาสารคามและเมองรอยเอดมาตงบานเรอนทดงวนทาเพมอก จงตงเปนหมบานเรยกชอวาบานวงทาหอขวาง ขาวคราวความอดมสมบรณของบานวงทาหอขวางทาใหมผคนจากถนอนอพยพมาเพมเตมอกเรอย ๆ จนกลายเปนชมชนใหญในทสด ตอมานยมเรยกชอบานสนวาบานหอขวาง และตอมาเรยกเพยนเปนบานหวขวาง และเมอบานเมองเตบโตขนจงไดรบการตงเปนเมอง ไดรบพระราชชอเมองวาโกสมพสย มาจนกระทงปจจบน (ไพรวลย ชมพพาน. 2540 : 33-45)

91

การเมองการปกครอง เมอป 2425 พระเจรญราชเดช (ฮง) เจาเมองมหาสารคามคนท 2 ไดมใบบอกไปยงกรงเทพฯ ขอยกบานนาเลา ขนเปนเมองวาปปทม พรอมกนนไดขอยกบานวงทาหอขวางขนเปนเมองดวยอกแหงหนง ใหทาวสรโย (เสอ) บตรของทาวโพธสาร เปนเจาเมอง ใหทาวเซยง นองของพระเจรญราชเดชเปนอครฮาด ขอทาวราชามาตยเวยงแกเปนอครวงศ พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท 5 ทรงโปรดเกลาฯ พระราชทานตามนน และใหขนานนามบานวงทาหอขวางทยกขนเปนเมองใหมวา “เมองโกสมพสย” แปลวา เมองทเปนดนแดนแหงดอกมะคาปา และใหทาวสรโย (เสอ) เปนพระสนทรพพธ รบตาแหนงเจาเมองคนแรก จนกระทงถงป พ.ศ. 2443 กรมหลวงสรรพสทธประสงคไดเสดจมาตรวจราชการเมองมหาสารคาม จงมพระบญชาใหยบเมองโกสมพสย ลงเปนอาเภอโกสมพสย ตามพระราชบญญตลกษณะการปกครองทองทพทธศกราช 2444 และโปรดเกลาใหพระสนทรพพธ (เสอ) เปนนายอาเภอโกสมพสยคนแรก ปจจบน โกสมพสยแบงการปกครองออกเปน 17 ตาบล 233 หมบาน มประชากรทงหมด 119,117 คน เปนชาย 59,164 คน หญง 60,013 คน (ออนไลน http:// www.amphoe.com/ menu.php?mid=1&am=455&pv=41 ; 10 กนยายน 2552) โดยมเขตการปกครองตดตอกบอาเภออน ๆ ดงน ทศเหนอ ตดตอกบเขตอาเภอเชยงยน จงหวดมหาสารคาม ทศใต ตดตอกบเขตอาเภอบรบอ อาเภอกดรง จงหวดมหาสารคาม ทศตะวนออก ตดตอกบเขตอาเภอเมองมหาสารคาม และอาเภอกนทรวชย ทศตะวนตก ตดตอกบอาเภอเมอง อาเภอบานไผ และอาเภอบานแฮด จงหวดขอนแกน (ออนไลน http://th.wikipedia.org/wiki/อาเภอโกสมพสย ; 10 กนยายน 2552) สภาพภมศาสตร โกสมพสยมลกษณะภมประเทศทวไปเปนทราบสงลม ๆ ดอน ๆ ไมมภเขา มสภาพเปนทงนาสลบปาโปรง ชนดของปาเปนแบบเขตรอนทเรยกวา “ปาโคก” มไมพลวง เหยง ตมกา กะบก เตงรง บรเวณใกลแมนาชมไมประเภทพรนาจด เชน สะแก ทองกวาว อนทนล กระโดน แคปา ขอย ตะโก เปนตน พนทดานทศเหนอคอนขางอดมสมบรณ เพราะมแหลงนาธรรมชาต คอ แมนาชไหลผาน รมฝงแมนาชดานทศเหนออยในเขตชลประทานหนองหวาย สามารถทานาไดตลอดทงป สวนฝงแมนาชดานทศใตไมคอยมความสมบรณนกเพราะพนทเปนทดอน ดนสวนใหญเปนดนทรายและบางสวนเปนดนเกลอ มกประสบปญหาความแหงแลงเนองจากขาดแหลงนา สภาพอากาศ เนองจากอาเภอโกสมพสยตงอยตอนกลางของภาคอสาน จงมสภาพอากาศเชนเดยวกบสวนอน ๆ สวนใหญของภมภาค โดยแบงสภาพอากาศได 3 ฤดกาล คอ ฤดฝน เรมประมาณเดอนมถนายนถงกนยายน ฤดหนาวจากเดอนตลาคมถงกมภาพนธ ฤดรอนตงแตเดอนมนาคมถงพฤษภาคม ทงนฤดกาลในแตละปไมคอยแนนอน บางปฤดหนาวจะอยในชวงเดอนธนวาคมถงมกราคม บางปฤดรอนยาวนานจนพชผลการเกษตรเสยหาย บางปฝนตกหนกมากจนทาใหเกดนาทวมพชผลเสยหายและประชาชนไดรบความเดอดรอน

92

ทรพยากร อาเภอโกสมพสย มแหลงนาตามธรรมชาตขนาดใหญและมความสาคญหลายแหง ดงน แมนาช ชาวบานทวไปเรยกนาช มจดกาเนดจากเทอกเขาเพชรบรณในเขตจงหวดชยภม ไหลผานจงหวดขอนแกน และเขาสจงหวดมหาสารคามทางทศตะวนตกเฉยงเหนอทอาเภอโกสมพสยนเอง ไหลผานอาเภอโกสมพสย ผานตาบลหนองบว ตาบลยางทาแจง ตาบลหวขวาง ตาบลแกงแก แลวเขาสเขตอาเภอเมองมหาสารคาม กอนจะไหลเขาจงหวดรอยเอดตอไป ลานาชถอเปนแมนาสายหลกของอาเภอโกสมพสย ซงเคยใหทงคณและโทษแกชาวโกสมพสย คอเปนทงแหลงอาหาร แหลงนาอปโภคบรโภค แตบางครงกทาใหเกดอทกภยสรางความเสยหายแกทรพยสนและพนททางการเกษตรและการประมงเปนจานวนมาก บงกย อยในเขตตาบลหวขวาง ตดกบทางหลวงแผนดนหมายเลข 208 สายมหาสารคาม-ขอนแกน หางจากตวอาเภอโกสมพสยประมาณ 1 กโลเมตร เปนแหลงนาขนาดใหญเนอทกวาพนไร เปนแหลงอาหาร แหลงนาหลอเลยงการเกษตร และแหลงทองเทยวทสาคญอกแหงหนง เดมบงกยถกปลอยใหตนเขนและรกเรอไปดวยวชพช แตปจจบนไดรบการพฒนาใหมสภาพดมความสวยงามและสามารถกกเกบนาไวใชอยางเหลอเฟอตลอดป

ภาพประกอบท 5 ภาพถายดาวเทยมแสดงทตงอาเภอโกสมพสย ภาพจาก Google earth บนทกโดยวชรวร วงศกณหา วนท 20 กรกฎาคม 2552

เขอน

ยางทาแจง

หนองซอน

หนองบอน

ยางนอย

แหใต

หวขว

อ.โกสมพสย

93

5. แนวคดและทฤษฎทเกยวของ ในการศกษาเรองศาสนาชาวบาน : ภมปญญาดานการผสมผสานความเชอในฮตสบสองตอการสรางความมนคงทางสงคมวฒนธรรมจงหวดมหาสารคาม ผวจยไดใชแนวคดและทฤษฎประกอบการวเคราะหทงหมด 1 แนวคด และ 5 ทฤษฎ เพอใหสามารถครอบคลมเนอหาและอธบายปรากฏการณทเกดขนในพนทวจยไดอยางรอบดาน ดงตอไปน 5.1 แนวคดเกยวกบการดาเนนงานดานวฒนธรรมเพอสรางความมนคง ผวจยใชแนวคดเกยวกบการดาเนนงานดานวฒนธรรมเพอสรางความมนคงทางสงคมวฒนธรรม ของยทธภณฑ เตชะแกว เปนหลกสาคญเพอวเคราะหแนวทางในการดาเนนงานดานประเพณพธกรรมเพอสรางความมนคงทางสงคมวฒนธรรมทองถน ดงรายละเอยดตอไปน 5.1.1 สงคม มนษยเปนสตวสงคม ตองมการตดตอสมพนธกบบคคลอนตลอดเวลานบแตเกดจนตาย ไมมมนษยคนใดสามารถปฏเสธสถานภาพหรอบทบาทหนาทในสงคมได สงคมจงเปนเสมอนสงทผกรอยปจเจกบคคลเขาเปนกลมเดยวกน ใหมปฏสมพนธหรอกจกรรมรวมกน มการแบงหนาทตามความถนด เพออานวยประโยชนในสงทเปนความตองการในชวต วถการดาเนนชวตของบคคลจะเปนเชนไรจงตองขนอยกบสภาพแวดลอมทางสงคมโดยไมอาจหลกเลยงได ดงนนสงคมจงมบทบาทความสาคญตอชวตมนษยดงรายละเอยดทจะกลาวถงตอไป ความหมายของสงคม สงคม ในทนยอมหมายถงสงคมของมนษย ซงเกยวพนผกรอยกนเขาเพอดาเนนกจกรรมตาง ๆ ในชวตประจาวน ความหมายของสงคมมผกลาวไวแตกตางกนไปดงน พระครปรยตสารการ (2551 : 91) ใหความหมายของสงคมไววา สงคมหมายถง การอยรวมกนเปนกลมมนษย ภายในอาณาบรเวณทแนนอน ในระยะเวลายาวนานพอสมควรจนเกดระเบยบแบบแผนของความสมพนธระหวางกนขน มความผกพนพงพาอาศยกนและมวถชวตรวมกน ณรงค เสงประชา (2541 : 26) กลาววา สงคมคอกลมคน (Group of Person) และหมายรวมถงกลมคนขนาดใหญทสด (Largest Group) เทาททกคนยงสงกดอยในกลม ซงความหมายทเขาใจกนโดยทวไป หมายถง สงคมขนาดใหญทผคนมาอยรวมกน มการกระทาตอกนภายใตกฎเกณฑเดยวกน เพอจดมงหมายรวมกน เชน สงคมไทย สงคมพมา เปนตน พทยา สายห (2526 : 10) กลาววา เรองของสงคม คอเรองทเกยวกบคนทอยรวมกนในอาณาบรเวณเดยวกน เปนหมคณะเดยวกน ทาใหเกดความเกยวของสมพนธยดเยอได และเกดความรสกผกพนทจะธารงรกษาความเปนกลมกอนอนเดยวกนไว ซงเมอสงคมเจรญเตบโตขนความสมพนธยอมจะมากขนและทวความซบซอน ความสมพนธนทาใหเกดสถาบนทางสงคม

94

Zanden (1990 : 51) ใหความหมายของสงคมวา สงคมคอกลมคนทอาศยอยในบรเวณเดยวกนและรวมใชวฒนธรรมเดยวกน อาจมขนาดเลกจานวนไมถงรอยคน ไปจนถงสงคมขนาดใหญมประชากรนบรอยลานคน ซงตางกเปนเจาของและปฏบตตนภายใตระบบคานยม บรรทดฐาน และภาษาเดยวกน Green (1972 : 62) ใหความหมายของสงคมไววา กลมคนทประกอบดวยทกเพศทกวยอาศยอยในบรเวณและชวงเวลาทถาวร คนกลมนไดมการตดตอสมพนธกนตามระเบยบแบบแผน ของสถาบนทสรางขน เพอตอบสนองความตองการและผลประโยชนตาง ๆ ในการดารงชวตรวมกน จากทกลาวมาสรปไดวา สงคม หมายถง กลมคนทอาศยอยรวมกน มการปฏสมพนธกนในรปแบบใดรปแบบหนง เปนการยดโยงผคนในสงคมนนใหรวมกลมเขาดวยกน เพอทจะสรางสรรคระเบยบกฎเกณฑและการงานดานสงคมรวมกน ทาใหเกดเปนวฒนธรรมหรอบรรทดฐานของสงคม อนจะชวยใหสงคมนน ๆ ดาเนนไปไดอยางมระเบยบแบบแผนตามทวางไว ลกษณะและโครงสรางของสงคม ในแตละสงคมยอมมลกษณะแตกตางกนออกไปตามอทธพลของสภาพแวดลอมและวฒนธรรมพนฐานของสงคมนน ๆ และในแตละสงคมจะมระบบยอยตาง ๆ ประกอบกนเขาเปนโครงสรางทางสงคมเพออาศยเกอกลกน ทงนมผกลาวถงลกษณะและโครงสรางของสงคมไวดงน จานงค อดวฒนสทธ และคณะ (2549 : 30) กลาวถงลกษณะของสงคมวา สงคมเปนระบบสงคมทสามารถเลยงตวเองได (Self-Subsistent) ดารงอยไดยนนานกวาชวอายของบคคล และมการสรางสมาชกใหมโดยการสบพนธ และการอบรมเลยงดจากผทอยกอน ถงแมวาสงคมจะมลกษณะพเศษนอกเหนอจากระบบสงคมประเภทอน แตลกษณะพนฐานเหมอนกนทกระบบสงคม คอ มการจดระเบยบความสมพนธ โดยเฉพาะการมบรรทดฐาน (Norm) และสถานภาพ (Status) ซงเปนองคประกอบสาคญทสดของระบบความสมพนธทางสงคมของมนษย สนธยา พลศร (2545 : 65-70) กลาวถงลกษณะของสงคมวามลกษณะหลายประการดงน 1.) มลกษณะทางประชากรวรรณนา (Demography) เชน อตราการเกด อตราการตาย การยายเขาและยายออกจากชมชน 2.) ตงอยในเขตทางภมศาสตรทมอาณาเขตแนนอน 3.) มกลมคนหลายกลมทาหนาทของตนในการใหบรการตาง ๆ เพอสนองความตองการพนฐานของกลม 4.) ประกอบดวยคนหลายกลมซงมความคลายคลงกนทางวฒนธรรม 5.) เปนสงคมหนวยใหญ มการรวมมอกนระหวางกลมทงหลายทประกอบกนเขาเปนสงคม 6.) มลกษณะบางอยางของสงคมนนโดยเฉพาะ และ7.) มการสบทอด คอ มสมาชกรนใหมทดแทนสมาชกรนกอนอยเสมอ

95

Parsons (1951 : 19) มองวาสงคมและกลมยอยในสงคมมลกษณะรวมกน คอเปนระบบของความสมพนธของคนจานวนหนงตงแตสองคนขนไป ซงเรยกวา ระบบสงคม (Social System) ระบบสงคมหนง ๆ อาจประกอบดวยคนเพยงไมกคน เชน กลมของเพอน กลมครอบครว ไปจนถงระบบสงคมใหญคอสงคมประเภททเรยกวา สงคม (Society) Radcliffe-Brown (ดารง ฐานด. 2544 : 258 ; อางองมาจาก Radcliffe-Brown. 1955) อธบายวา โครงสรางทางสงคมคอสายใยแหงความสมพนธของคนในสงคม และสมพนธกบสงแวดลอม โครงสรางทางสงคมมาจากการกระทาระหวางกนทางสงคม จากบรรทดฐานและกฎเกณฑตาง ๆ ของพฤตกรรม ซงแยกออกเปนหมวดหมตามกจกรรมทเกยวของกน เชน กจกรรมหมวดเศรษฐกจ การเมอง ครอบครว ศาสนา และนนทนาการ ความสมพนธในกลมกจกรรมแตละประเภทนเรยกไดวาเปนสถาบนทางสงคม ซงสถาบนเหลานจะมความเกยวของกน อนหมายถงการประกอบกนขนเปนโครงสรางทางสงคม Radcliffe-Brown (1971 : 177) ยงนาเสนออกวา ในการศกษาศาสนา จาเปนตองตรวจสอบจากกจกรรมตาง ๆ ทางศาสนา ประเพณ และพธกรรม ทงของสวนรวมและของปจเจกบคคล โดยไดเสนอแนวคดเกยวกบหนาททางสงคมของพธกรรมการบชาบรรพบรษวา เปนการแสดงออกรวมกน และสรางความเหนยวแนนผกพนบนความเปนอนหนงอนเดยวกนของสงคม (Social Solidarity) ซงเปนการรกษาโครงสรางทางสงคมใหคงอยตอไป พระครปรยตสารการ (2551 : 96) ใหความหมายของสถาบนสงคมไววา หมายถงรปแบบพฤตกรรมของสมาชกในสงคม เพอสนองความตองการรวมกนในดานตาง ๆ และเพอการดารงอยของสงคมสวนรวม แบบแผนพฤตกรรมตาง ๆ เปนไปตามบรรทดฐานทางสงคมทมความชดเจนแนนอนและเปนไปตามวฒนธรรมของสงคม สถาบนทางสงคมมลกษณะเปนนามธรรมไมใชตวบคคลหรอกลมบคคล ไมใชวตถสงของทจบตองได แตเปนแบบแผนพฤตกรรม ซงกาหนดขนเพอเปนแบบแผนในการปฏบตรวมกนของสมาชกทกคน โดยเกดจากการเชอมโยงบรรทดฐานตาง ๆ ทางสงคม ซงไดแก วถชาวบาน จารต และกฎหมาย เพอสนองความตองการดานตาง ๆ ของสมาชก และเพอการคงอยของสงคมนน ๆ สญญา สญญาววฒน (2544 : 149-181) อธบายถงองคประกอบของหนวยทางสงคมวาม 4 ประการ คอ 1) ตาแหนงทางสงคม (Social Position) เชน พอ แม ลก ปยา ตายายหลาน เปนตน 2) หนาท (Function) เชน ครอบครวมหนาทเพมสมาชก เลยงดสมาชก อบรมสงสอนใหสมาชกในครอบครวเรยนรแบบแผนการใชชวตทางสงคม 3) แบบแผนพฤตกรรม (Pattern of Behavior) ประกอบดวยความเชอ ความร คานยม อดมการณ และบรรทดฐานทางสงคม 4) องควตถ (Material Component) ตวอยางของหนวยครอบครวตอองควตถ คอ บาน เครองมอเครองใชในบาน เปนตน

96

สนท สมครการ (2540 : 29-31) กลาวถงโครงสรางทางสงคมวา หมายถง สมพนธภาพของกจกรรมตาง ๆ ทปรากฏอยในสมคมทกสงคม อนไดแก กจกรรมทางดานครอบครว ญาตพนอง ดานการศกษา ดานสขภาพอนามย ดานเศรษฐกจ การเมองการปกครอง ความเชอ ศาสนา และอน ๆ ตามความถนดเฉพาะของแตละสวน และจะตองประสานสมพนธกบการทางานของระบบยอยอน ๆ ทมอยภายในระบบใหญ คอสงคมสวนรวมดวย มฉะนนสงคมอาจเกดความยงยาก โดยระบบยอย (Subsystems) ทสาคญในทกสงคมมนษย แบงออกไดดงน 1) ระบบยอยททาหนาทเกยวกบกจกรรมทางดานครอบครว และญาตพนอง 2) ระบบยอยททาหนาทเกยวกบกจกรรมทางดานการใหการศกษาอบรม 3) ระบบยอยททาหนาทเกยวกบกจกรรมทางดานสขภาพ 4) ระบบยอยททาหนาทเกยวกบกจกรรมทางดานเศรษฐกจ 5) ระบบยอยททาหนาทเกยวกบกจกรรมทางดานการเมอง และการปกครอง 6) ระบบยอยททาหนาทเกยวกบกจกรรมทางดานความเชอและศาสนา

ภาพประกอบ 2 แผนผงองคประกอบของระบบโครงสรางทางสงคมของสนท สมครการ

ระบบความเชอ

ระบบการเมอง

ระบบเศรษฐกจ

ระบบสขภาพ

ระบบการศกษา

ระบบครอบครว

97

ประเภทของสงคม นกวชาการไดแบงประเภทของสงคมออกเปนหลายรปแบบ เชน จาแนกสงคมตามลกษณะการครอบครองปจจยการผลต คอสงคมคอมมวนสตบพกาล สงคมระบบทาส สงคมศกดนา สงคมทนนยม สงคมแบบสงคมนยม และสงคมคอมมวนสตสมยใหม หรอจาแนกประเภทตามพฒนาการทางเศรษฐกจ คอสงคมดอยพฒนา สงคมกาลงพฒนา และสงคมทพฒนาแลว (จานงค อดวฒนสทธ และคณะ. 2549 : 30) ทงนจะขอนาเสนอประเภทสงคมทแบงตามวธทางสงคมวทยา จานงค อดวฒนสทธ และคณะ (2549 : 30-32) อธบายการแบงประเภทของสงคมตามวธการทางสงคมวทยาวา โดยสวนมากนยมจาแนกสงคมตามลกษณะของความสมพนธระหวางสมาชกและนสยใจคอของคนในสงคม คอแยกเปนสงคมประเพณกบสงคมสมยใหม หรอสงคมชนบท (Gemeinschaft) กบสงคมชาวเมอง (Gesellschaft) หรอเกณฑการจดประเภทสงคมอกประเภทหนงทเปนทนยม คอ แบงตามลกษณะการทามาหากน เรยงลาดบพฒนาการ ดงน 1) สงคมลาสตวและเกบอาหาร (Hunting and Gathering Society) ไดแก สงคมทสมาชกมวธการดารงชพอยางงาย ๆ ทสด คอการลาสตวและหาเกบพชผกผลไมทอยตามธรรมชาต อยกนเปนกลมเลก ๆ ใชเครองมอหากนอยางงาย ๆ เชน มด หอก ธน เปนตน 2) สงคมเลยงสตว (Herding Society) เปนสงคมของคนทมชวตอยกบฝงสตวเลยง เปนพวกเรรอน มความชานาญในการรบพงเพราะตองปองกนฝงสตว มการสะสมทรพยสมบตบางเทาทสามารถขนยายไปกบฝงสตวได 3) สงคมทาไร (Horticultural Society) หรอเรยกวาสงคมกสกรรมพชสวน เปนสงคมททามาหากนโดยการเพาะปลกแบบดงเดม ใชเพยงเครองมองาย ๆ เชน จอบ เสยม 4) สงคมกสกรรม (Agrarian Society) การคดไถขนชวยใหการเพาะปลกมประสทธภาพ ผลผลตสวนเกนมมาก มการครอบครองทดนทกอใหเกดสถาบนการเมองทซบซอนขน เจาของทดนกลายเปนชนชนปกครอง เมองทเปนศนยกลางไดเกดขนในสงคมประเภทน 5) สงคมอตสาหกรรม (Industrial Society) ลกษณะสาคญคอการใชเครองมอการผลตทขบเคลอนดวยเครองยนตแทนคนและสตว การผลตกระทาในหนวยผลตขนาดใหญ หรอในโรงงาน มการแบงงานเฉพาะดาน กอใหเกดเมองทเปนศนยกลางธรกจอตสาหกรรมขน บทบาทของกระบวนการขดเกลาสงคม บทบาทหลกของสงคมคอการขดเกลาทางสงคม (Socialization) เพอใหสมาชกของสงคมเรยนรทจะอยรวมกนภายใตระเบยบขอบงคบเดยวกน อนจะนามาซงความสงบเรยบรอยในสงคม จานงค อดวฒนสทธ (2549 : 43-44) ไดกลาวถงลกษณะและความสาคญของกระบวนการขดเกลาทางสงคมวา เปนกระบวนการทางสงคมกบจตวทยา ซงมผลทาใหบคคลมบคลกภาพตามแนวทางทสงคมตองการ สามารถอยรวมกนกบคนอนได นอกจากนยงทาใหมนษยเปลยนแปลงสภาพตามธรรมชาตเปนมนษยผมวฒนธรรม ซงทาใหมนษยแตกตางจากสตวโลกชนดอน

98

โดยจานงค ไดกลาวถงจดประสงคของการขดเกลาทางสงคมไว ดงน 1) ชวยบมเพาะความเปนระเบยบวนยขนพนฐาน เชน รจกใชหองนา หองสวม จนถงรจกใชวธทางวทยาศาสตรทสลบซบซอนมากขน 2) ชวยสรางแรงบนดาลใจและความมวนยขนในตวบคคล เชน การยดมนในคาสงสอนทางศาสนา จนบางคนมแรงบนดาลใจใหปฏบตในระดบทเขมงวดยงขนไปอก 3) การขดเกลาทางสงคมชวยสอนใหบคคลรจกบทบาททางสงคม รวมทงทศนคตตาง ๆ ซงชวยสนบสนนบทบาทเหลานน 4) การขดเกลาทางสงคมทาใหบคคลมความชานาญและทกษะดานตาง ๆ ชวยใหบคคลไดเตรยมตวพรอมทจะเขารวมกจกรรมทางสงคม เชน ทกษะการเขยนจดหมาย การใชโทรศพท การเกยวของกบเพอนบาน เปนตน สรปไดวา สงคม คอการรวมกลมกนเขาของมนษย เพออาศยเกอกลกนในกจกรรมตาง ๆ ทจาเปนตอการดารงชวต สมาชกทกคนคอกาลงขบเคลอนของสงคม ดงนนสงคมจะดาเนนไปอยางมนคงมเสถยรภาพหรอไมยอมขนอยกบคณภาพของสมาชก และบคคลจะมชวตอยางเรยบรอยดงามเพยงใดยอมขนอยกบบรรทดฐานของสงคมเปนตวกาหนดดวยเชนเดยวกน 5.1.2 วฒนธรรม วฒนธรรม คอผลตผลทางสงคม เมอมนษยรวมกลมกนทากจกรรมทางสงคม ยอมทาใหเกดการสรางสรรควฒนธรรมขน เพอสนองตอบความตองการทางดานสงคม มนษยจะดาเนนกจกรรมทกอยางอยภายใตกรอบวฒนธรรม ทงทเปนวฒนธรรมทตนเองสรางขน และวฒนธรรมทเปนของสงคม เรยกไดวาวฒนธรรมมความสาคญตอชวตมนษยทก ๆ ดานตงแตเกดจนตาย ดงทจานงค อดวฒนสทธ และคณะ (2549 : 15) ไดกลาววา วฒนธรรมเปนองคประกอบพนฐานอนเปนแกนสาคญอนหนงของมนษย ทงนเพราะวฒนธรรมเปนแบบแผนในการดาเนนชวตของคนในสงคม วฒนธรรมเปนตวกาหนดพฤตกรรมของมนษยในแตละสงคม ทงนมผใหความหมายของคาวา วฒนธรรม ไวแตกตางกนไปดงน ความหมายของวฒนธรรม คาวา วฒนธรรม เปนคาสมาสระหวางภาษาบาลกบภาษาสนสกฤต คาวา วฒนะ มาจากคาบาลวา วทฒน แปลวา เจรญงอกงาม สวนคาวา ธรรม มาจากภาษาสนสกฤตวา ธรรม หมายถง คณความด ดงนนคาวา “วฒนธรรม” แปลตามรากศพทหมายถง ลกษณะทแสดงถงความงอกงามความเปนระเบยบเรยบรอย และมศลธรรมอนดงามของประชาชน (สานกงานคณะกรรมการวฒนธรรมแหงชาต. 2531 ก : 6) ตรงภาษาองกฤษวา Culture เดมพระเจาวรงคเธอกรมหมนนราธปพงศประพนธ ทรงบญญตวา “พฤตธรรม” ทรงประสงคใหเปนรปศพทสนสกฤตทงหมด ตอมาทรงเปลยนเปนวฒนธรรม ซงใชกนในปจจบน (พระยาอนมานราชธน. 2515 : 22)

99

สมชาย ลาดวน (2552 : 7-26) อธบายความหมายของวฒนธรรมวา มสองนย คอความหมายตามแบบสากลและความหมายในแบบของไทย วฒนธรรมตามความหมายของสากล ไดแก ผลตผลใด ๆ ทเกดจากการกระทาของมนษย แลวไดรบการยอมรบจากสงคมนามายดถอปฏบตตาม มลกษณะเปนกลาง ๆ จะเปนไปในทางดกไดชวกได สวนความหมายตามแบบไทย หมายถง ผลตผลของสงคมมนษยทจดอยในระดบดงามและถกตอง คอนอกจากจะเปนทยอมรบของสงคมแลวยงจะตองประกอบดวยศลธรรม คณธรรม และจรยธรรมดวย ถาเปนวฒนธรรมทางศลปะ เรยกวา “ศลปวฒนธรรม” ถาเปนวฒนธรรมทางสงคมเรยกวา “สงคมวฒนธรรม” สเชาว พลอยชม (2551 : 39) รองศาสตราจารยทางดานศาสนาและปรชญามหาวทยาลยเกษตรศาสตร กลาววา วฒนธรรม มความหมาย 2 ลกษณะ ลกษณะหนงหมายถงสงทเปนเหตใหเกดความเจรญงอกงาม อกลกษณะหนงหมายถงสภาพหรอความเจรญงอกงามอนเปนผลจากการสรางสรรคของคน ซงสวนมากบทนยามของวฒนธรรมจะเนนความหมายในลกษณะทสอง อมรา พงศาพชญ (2543 : 1) กลาวถงวฒนธรรมวา คอสงทมนษยสรางขน กาหนดขน มใชสงทมนษยทาตามสญชาตญาณ อาจเปนการประดษฐวตถสงของขนใช หรออาจเปนการกาหนดพฤตกรรม หรอความคด ตลอดจนวธการหรอระบบการทางาน ฉะนนวฒนธรรมกคอระบบในสงคมของมนษยทมนษยสรางขน มใชระบบทเกดขนโดยธรรมชาตตามสญชาตญาณ พระเทพเวท (ป.อ. ปยตโต) (2536 : 1) ไดอธบายความหมายของวฒนธรรมวา วฒนธรรมเปนผลรวมแหงการสงสมสงสรางสรรคและภมธรรมภมปญญาทถายทอดสบตอกนมาของสงคม วฒนธรรมรวมไปถงวถชวตความเปนอยทงหมดของสงคม ตงแตภายในจตใจ คานยม คณคาทางใจ คณธรรม ลกษณะนสย แนวความคด สตปญญา ทาท วธปฏบตของมนษยตอรางกายและจตใจ ลกษณะความสมพนธระหวางมนษย ตลอดจนความรความเขาใจการมอง และการปฏบตของมนษยตอสงแวดลอม เปนการสงสมประสบการณความรความสามารถ คณธรรม ภมปญญาทงหมดทชวยใหมนษยในสงคมนน ๆ อยรอดและเจรญสบตอมาได Linton (1973 : 254) นกมานษวทยาชาวอเมรกน ไดใหความหมายของวฒนธรรมไววา วฒนธรรมเปนผลงานของความร ทศนคต แบบแผนพฤตกรรม หรอลกษณะทสมาชกใชรวมกน และถายทอดไปยงสมาชกรนตอมาในสงคมใดสงคมหนง จากความหมายทกลาวมานพอสรปไดวา วฒนธรรม หมายถง ผลตผลจากการสรางสรรคของสงคมหนง ซงเปนผลมาจากการทาหนาทของหนวยตาง ๆ ทางสงคม เพอรองรบสงทสงคมนน ๆ ตองการ อาจมความหมายกลาง ๆ เกยวกบสงทมนษยสรางขน หรออาจหมายถงสงทเจรญและดงาม วฒนธรรมทเปนผลผลตจากกจกรรมทางสงคมอาจอยในรปวตถสงของ หรออาจเปนนามธรรมทมบทบาทและความสาคญตอสงคม เชน จารตประเพณ ความร ภมปญญา เปนตน

100

ลกษณะและโครงสรางวฒนธรรม มนกวชาการหลายทานไดกลาวถงลกษณะและโครงสรางทางวฒนธรรมเอาไว เพอใหเหนภาพวฒนธรรมทชดเจนขน ขอนาเสนอลกษณะวฒนธรรมทมผอธบายไวดงน พระมหาพมล พรมเมอง (2550 : 36) จาแนกลกษณะของวฒนธรรมไวดงน 1) วฒนธรรมเปนสงทจะตองเรยนร เพราะวฒนธรรมไมไดเกดขนเองตามธรรมชาต หรอเปนสงทเกดขนโดยสญชาตญาณ แตวฒนธรรมเปนผลรวมทางดานความคดของมนษยในสงคม ซงคนในแตละสงคมจะตองเรยนรเพอกระทาใหถกตองตามสงคมทตนอาศยอย 2) วฒนธรรมเปนมรดกทางสงคม ถายทอดจากบคคลรนกอน มการสงสมถายทอดตอเนองไปเปนกระแสวฒนธรรม และมการเปลยนแปลงไปตามยคสมย 3) วฒนธรรมอาจสลายตวหรอตายไปไดเมอคนในสงคมไมยอมรบ หรอไมมการถายทอดตอไป อยางไรกตามลกษณะทางวฒนธรรมทสาคญนนจะตองม “ความจรงและความดงามเปนแกน” จงจะสามารถทาใหวฒนธรรมนนดารงอย และเปนประโยชนอยางแทจรง ประเวศ วส กลาวถงวฒนธรรมไวในคานยมของหนงสอชดภมปญญาชาวบานของ เอกวทย ณ ถลาง (เอกวทย ณ ถลาง. 2544 : คานยม) วาวฒนธรรมเปนภมปญญาทสงสมมาจากการปฏบตจรงและถายทอดกนมาเปนเวลาชานาน เปนความรอกกระแสหนงซงเกดขนมากอน คอความรทเกดจากการทดลองปฏบตจรงในหองทดลองทางสงคม คอความรกระแสวฒนธรรม หรอความรดงเดม (Traditional Knowledge) ความรเหลานถกคนพบ ลองใช ดดแปลง ถายทอดกนมาดวยเวลานานเปนพนเปนหมนปจงมคายงนก บญยงศ เกศเทศ (2542 : 62-66) กลาวถงวฒนธรรมวา มการเปลยนแปลงอยตลอดเวลา ปจจยพนฐานซงเปนกระบวนการททาใหวฒนธรรมเปลยนแปลงม 4 ประการ คอ 1) การคนพบสงทมอยแลวแตซอนเรนอยไมมใครทราบมากอน 2) การประดษฐสรางสงใหมทเคยมมากอนหรอคดหาวธใหมมาใชในสงคม 3) ววฒนาการการปรบปรงพฒนาใหดยงขน 4) การแพรกระจายใหกวางขาวงออกไปมการหยบยมไปใชกนได นยพรรณ วรรณศร ผลวฒนะ (2540 : 39-45) กลาวถงลกษณะพนฐานของวฒนธรรมไววา วฒนธรรมเปนผลผลตของระบบคดของมนษย วฒนธรรมสามารถเปลยนแปลงไดไมคงท วฒนธรรมเปนสงทบคคลไดมาดวยการเรยนรโดยใชภาษาเปนเครองมอ วฒนธรรมเปนสมบตสวนรวม มระบบครรลอง จารต เปนแนวทางในการดาเนนชวตรวมกน สพตรา สภาพ (2536 : 99) ไดกลาวไววา วฒนธรรมเปนสงทสรางขนมา โดยมนษย มนษยเปนสตวประเภทเดยวทมวฒนธรรม คอมวธการเรยนรรบชวงสบตอกนมาได และสรางสรรคเพมเตม การทมนษยสามารถสรางวฒนธรรมไดด กเพราะมนษยมลกษณะทางกายภาพและจตใจเปนพเศษเหนอสตวทงปวง

101

ปราน วงษเทศ (2538 : 14) กลาวถงการเปลยนแปลงสงคมและวฒนธรรมวา ยงสงคมเปลยนไปสความทนสมยมากขนเพยงไร มนษยจะแบงเหลาของตนเองเพมตามจานวนของหนวยทางสงคม นอกจากนสงคมสมยใหมความสมพนธทางสงคมของคนจะยงเพมความเฉพาะเจาะจงมากขน ตางจากสงคมดงเดมความสมพนธของคนจะกระจายมากกวา ยศ สนตสมบต (2537 : 11-13) ไดสรปลกษณะพนฐานทสาคญของวฒนธรรมไว 6 ประการ คอ 1) วฒนธรรมเปนความคดรวม (Shared Ideas) และคานยมทางสงคมซงเปนตวกาหนดมาตรฐานของพฤตกรรม 2) วฒนธรรมเปนสงทมนษยเรยนร (Culture is Learned) จากการเกดและการเตบโตในสงคมแหงหนง 3) วฒนธรรมพนฐานมาจากการใชสญลกษณ (Symbol) 4) วฒนธรรมเปนองครวมของความรและปญญา ซงมหนาทตอบสนองความตองการของมนษย 5) วฒนธรรม คอ กระบวนการทมนษยกาหนดนยามความหมายใหกบชวต และสงตาง ๆ ทอยรอบตว 6) วฒนธรรมเปนสงไมหยดนง มการเปลยนแปลงปรบตวตลอดเวลา งามพศ สตยสงวน (2551 : 2-3) กลาววา วฒนธรรมเปนหนทาง หรอวธการ ตาง ๆ ทมนษยในสงคมสรางขนมาเพอแกปญหาพนฐานในการมชวตรอด โดยทวไปมนษยจะสรางวฒนธรรมและสงผานไปใหลกหลาน แตในเวลาเดยวกนวฒนธรรมกหลอหลอมตวมนษยดวยเชนกน ดงนนมนษยในทกชมชนทกสงคมจะมพฤตกรรมทางสงคม มความคดและความรสกในโลกของวฒนธรรมเทานน โดยงามพศไดเสนอองคประกอบของระบบวฒนธรรมในลกษณะองครวม (Holistic) ทมลกษณะเปนสากล ซงนกมานษยวทยาจาเปนจะตองนาไปใชเกบรวบรวมขอมลในสนามวจย ซงเปนรากฐานสาคญของการทาความเขาใจพฤตกรรมของผคน วาประกอบไปดวย ระบบครอบครวและเครอญาต ระบบเศรษฐกจ ระบบการเมองการปกครอง การขดเกลาทางสงคมและการศกษา ศาสนาและความเชอ การแพทยและสาธารณสข การสอสาร ศลปะ และนนทนาการ เพอใหงายตอการเขาใจผวจยขอนาเสนอแผนผงมโนทศนเกยวกบโครงสรางทางวฒนธรรมทดดแปลงมาจากแผนผงทงามพศ สตยสงวน ไดเสนอไวในหนงสอการวจยเชงคณภาพทางมานษยวทยา (งามพศ สตยสงวน. 2551 : 4-5) ดงน

102

ภาพประกอบ 3 แผนผงระบบโครงสรางทางวฒนธรรมของงามพศ สตยสงวน จากลกษณะทกลาวมาอาจสรปไดวา วฒนธรรมประกอบดวยลกษณะตาง ๆ ดงน

วฒนธรรมเปนสงทจะตองเรยนร เพราะวฒนธรรมไมไดเกดขนเองตามธรรมชาต หรอเปนสงทเกดขนโดยสญชาตญาณ แตวฒนธรรมเปนผลรวมทางดานความคดของมนษยในแตละสงคม ซงคนในแตละสงคมจะตองเรยนรเพอกระทาใหถกตองตามสงคมทตนอาศยอย วฒนธรรมเปนมรดกทางสงคม เปนสมบตของสวนรวมและถายทอดจากบคคลรนกอน ซงเปนผรกษาวฒนธรรมเอาไวสคนรนตอไป มการสงสมถายทอดตอเนองไปเปนกระแสวฒนธรรม เปนสงทเปลยนแปลงไปตามยคสมย การเปลยนแปลงบางอยางอาจใชเวลานานกวาจะปรากฏใหเหนได แตบางอยางอาจไปอยางรวดเรวทาใหมองเหนความเปลยนแปลงไดชดเจน วฒนธรรมอาจสลายตวหรอตายไปได เมอคนในสงคมไมมการยอมรบ หรอไมมการถายทอดตอ อยางไรกตามลกษณะทางวฒนธรรมทสาคญจะตองม “ความด ความงาม และความจรงเปนแกน” จงจะสามารถทาใหวฒนธรรมนนดารงอย และเปนประโยชนอยางแทจรงกบคนในสงคม

นนทนาการ

ศลปะ

การสอสาร

การแพทย สาธารณสข

ศาสนา ความเชอ

การศกษา

การเมอง การปกครอง

เศรษฐกจ

ครอบครว

วฒนธรรม

103

ประเภทของวฒนธรรม ประเภทของวฒนธรรมสามารถจาแนกไดหลายวธการทงทเปนแบบสากลนยม และเปนการจาแนกตามลกษณะเฉพาะเพอใหงายตอการทาความเขาใจตามวตถประสงคของการนาไปใช ทงนไดมผจาแนกประเภทของวฒนธรรมไวตาง ๆ กน อาท สมชาย ลาดวน (2552 : 20) แบงวฒนธรรมออกเปน 4 ประเภท เรยกวา “จตสดมภแหงวฒนธรรม” โดยอธบายวา จตสดมภแหงวฒนธรรม ไดแก วตถธรรม สงคมธรรม จตใจธรรม และปญญาธรรม เมอยบรวมลงเปนทววฒนธรรมหรอวฒนธรรม 2 ระบบ ในสวนวฒนธรรมทเปนรปธรรม ไดแก วตถธรรม และสงคมธรรม สวนทเปนนามธรรม คอ จตใจธรรม และปญญาธรรม สเชาว พลอยชม (2551 : 41) แยกประเภทวฒนธรรมออกเปน 2 และ 4 ประเภทตามลาดบ แบบสองประเภท แบงเปนวฒนธรรมทางวตถและวฒนธรรมทางจตใจ สวนแบบสประเภทแบงเปน คตธรรม วฒนธรรมเกยวกบหลกการดาเนนชวต เนตธรรม วฒนธรรมทางกฎหมาย วตถธรรม วฒนธรรมทางวตถ และสหธรรม วฒนธรรมทางสงคม วรรณา นาวกมล (2551 : 173-175) กลาววา วฒนธรรมพนบานซงหมายถงวถชวตของประชาชนในทองถนใดทองถนหนง อาจปรากฏในรปวตถ เครองใชไมสอย จดเปนวฒนธรรมทางวตถ (Material Culture) หรออาจปรากฏในรปสญลกษณ เปนขนบธรรมเนยมนยม หรอวธการประพฤตปฏบตทตกทอดกนมา ทหลอหลอมใหคนในทองถนอยรวมกนอยางสงบสข จดเปนวฒนธรรมทไมใชวตถ แตเปนวฒนธรรมทางจตใจ (Non-Material Culture) ยศ สนตสมบต (2537 : 11-13) กลาวถงลกษณะพนฐานสาคญของสงทเรยกวาวฒนธรรมเอาไวในหนงสอมนษยกบวฒนธรรม โดยจดวฒนธรรมออกเปน 3 ประเภท คอ 1) วฒนธรรมรองทางเชอชาต (Ethnic Subculture) เปนวฒนธรรมทบงบอกถงทมาของชนชาตตาง ๆ ทมบคคลหลายเชอชาตอยปะปนกนจงมการสมพนธกนภายในกลมตนและเชอชาตอน ทาใหไดรบอทธพลซงกนและกน 2) วฒนธรรมรองทางทองถน หรอตามภาค (Regional Subculture) ในแตละภาคของสงคมหนง ๆ จะมรองรอยของประวตความเปนมาและการเรมตงถนฐาน ซงเปนผลมาจากวฒนธรรมทแตกตางกนของผทมาตงรกรากอย ณ ทเดยวกน 3) วฒนธรรมรองทางอาชพ (Occupational Subculture) อาชพแตละอาชพมกจะมแบบการดารงชวตตางกน อาชพกอใหเกดประเภทของเพอนฝงทเราจะคบ กาหนดชนของสงคม และเปนแบบอยางของการดารงชวต

104

สาโรช บวศร (2531 : 56) แบงประเภทของวฒนธรรมตามแบบสากล ดงน 1) ศลปกรรม ไดแก ภาษาและวรรณคด การละคร นาฏศลป วจตรศลป การดนตร สถาปตยกรรม ประตมากรรม ศลปกรรมทเกดใหมดานวทย โทรทศน และภาพยนตร 2) มนษยศาสตร ไดแก ศาสนา จรยธรรม ปรชญา ธรรมเนยม ประเพณ มานษยวทยา อดมการณ ทศนคตของคนในชาต กฎเกณฑ ระเบยบวนย เปนตน 3) การชางฝมอ ไดแก การทอ การแกะสลก การเยบปกถกรอย การทาเครองเงนเครองทอง การทาเครองปนดนเผา การจกสาน ชางเหลก ชางไม เปนตน 4) การกฬาและการนนทนาการ ไดแก การกฬาพนเมอง การละเลนตาง ๆ การตอยมวย การฟนดาบ กระบกระบอง เปนตน 5) คหกรรม ไดแก อาหารการกน เสอผา การแตงกาย การตกแตงบานเรอน การเลยงดอบรมลก มารยาทการตอนรบ การอยกนเปนครอบครว เปนตน สรปไดวา วฒนธรรม จาแนกออกไดหลายแบบหลายประเภทแตกตางไปตามความเหนและทศนะของผจาแนก ถาแบงตามลกษณะทางกายภาพสามารถแบงได 2 ประเภทใหญ ๆ คอ วฒนธรรมทางวตถ หรอวฒนธรรมทจบตองได และวฒนธรรมทางจตใจ หรอสงทจบตองไมได แตมความจาเปนและมอทธพลตอชวตของคนเรา เชน ความเชอ ภาษา ศาสนา คณธรรม เปนตน หรอถาแบงเปน 4 ประเภทประกอบดวย วฒนธรรมทางคตดาเนนชวต วฒนธรรมทางดานระเบยบและกฎหมาย วฒนธรรมทางวตถ และวฒนธรรมทางสงคม อยางไรกตามผวจยเหนวามวฒนธรรมบางประเภททอาจทาใหเกดปญหาในการจดกลมวฒนธรรม เชน งานศลปะบางอยาง ซงศลปนถอวาเปนผลงานทออกมาจากความคดสรางสรรค หรอนามธรรม แตสอออกมาในรปของผลงานทจบตองได ซงอาจแยกไมไดวาเปนวฒนธรรมทางวตถหรอจตใจ ทงนเราอาจแบงประเภทของวฒนธรรมอกแบบหนง คอแบงออกเปน 2 ประเภท คอ วฒนธรรมทางดานสงคม หรอสงคมวฒนธรรม เปนวฒนธรรมทมหนาทควบคมหรอยดโยงสงคมไวดวยกนทาใหสงคมสามารถดารงอยได ทงทเปนรปธรรมและนามธรรม ประเภททสอง คอ วฒนธรรมทางดานศลปะ หรอศลปวฒนธรรม เปนวฒนธรรมในระดบสงขนจากสงคมวฒนธรรม เกดขนภายหลงมวฒนธรรมทางสงคมทมนคงแลว จงมความตองการทมากกวาความอยรอด เปนวฒนธรรมเพอความดงาม ความบนเทง และสนทรยะทางอารมณ เชน ภาษาในระดบวรรณคด ประเพณบางอยาง งานศลปะ งานฝมอ เปนตน บทบาทและความสาคญของวฒนธรรม ดงทกลาวมาแลววา วฒนธรรมมความเกยวของกบชวตของคนเราตงแตเกดจนตาย มนษยทกคนตองอยภายใตอทธพลของวฒนธรรม ในขณะเดยวกนมนษยกเปนผกาหนดและสรางสรรควฒนธรรมขนมาดวย ทงนมผกลาวถงบทบาทของวฒนธรรมไวดงน

105

ฉตรทพย นาถสภา (2540 ก : 49) กลาววา วฒนธรรมชาวบานเปนพลงผลกดนการพฒนาชมชนทสาคญทสด เพราะเปนสงทประชาชนสรางขนเอง การวเคราะหประวตศาสตรชมชนจะชวยใหสามารถคนหาไดวาการปฏบตและพธกรรมมทมาอยางไร ทาใหชาวบานตนรบรเอกลกษณและคณคาของตวเอง คนพบจตสานกอสระของชมชน เหนคณคาของการรวมตวเปนชมชน และซาบซงในประวตศาสตรการตอสรวมกนตลอดมา เมอเหนภยคกคามจากวฒนธรรมภายนอกจะทาใหเกดอดมการณทางการตอสทมพลง สานกงานคณะกรรมการวฒนธรรมแหงชาต (2531 : 17-18) ไดกาหนดกรอบความหมายของวฒนธรรมไวดงน 1) วฒนธรรมเปนวถการดาเนนชวตของสงคม เปนแบบแผนการประพฤตปฏบต การแสดงความรสกนกคดทสมาชกในสงคมสามารถเขาใจ และซาบซงรวมกน 2) วฒนธรรมเกดจากการประพฤตรวมกน เปนแนวเดยวกนอยางตอเนองของสมาชกในสงคม มการสบทอดกนมาจากอดต หรออาจประดษฐคดคนสรางสรรคขนมาใหม หรออาจรบสงทเผยแพรมาจากสงคมอน 3) วฒนธรรมยอมเปลยนแปลงไปตามเวลาและเงอนไข เมอมการประดษฐคดคนสงใหม ๆ มาตอบสนองความตองการของสงคมไดดกวา 4) วฒนธรรมอาจจาแนกไดหลายประเภท ทงนขนอยกบกรอบความคดหรอวตถประสงคของผจาแนกหมวดหมของวฒนธรรม เพอความสะดวกในการสอสารประสานงาน 5) วฒนธรรมของแตละบคคลในสงคมยอมมเนอหา รปแบบ บทบาท และหนาทแตกตางกนไป 6) วฒนธรรมเปนทงพนฐานและเครองมอสาหรบเสรมสรางความสามคคความกลมเกลยวและความเปนปกแผนในหมประชาชน พรอมเผชญชวตรวมกนบนพนดนเดยว 7) วฒนธรรมเปนกรอบและเปนแนวทางในการดาเนนชวตทเหมาะสมกบสภาพแวดลอม จงอาจจะชวยปองกนแกไขปญหา ตอบสนองความตองการของสมาชกสงคมได 8) วฒนธรรมเปนเอกลกษณประจาชาต หรอหมคณะ ซงมสวนทาใหคนในชาตเปนพวกเดยวกน ทาใหเกดเปนความรก ความสามคค สงผลตอการธารงความมนคงของชาต จากทกลาวมาทงหมดพอสรปไดวา วฒนธรรมมความสาคญอยางยงตอชวตมนษย วฒนธรรมเปนทงแกนกลางของระบบตาง ๆ ทางสงคม และเปนทงพนฐานการประพฤตปฏบตของผคนในสงคมนน ๆ วฒนธรรมจงมบทบาทในการยดโยงความสมพนธของคนในสงคมใหผนกเขาดวยกน เพอสรางความกลมเกลยวเปนอนหนงอนเดยวกน และสรางสรรคระเบยบกฎเกณฑทคนในสงคมตองการ เพอสนองตอบความตองการพนฐานดานตาง ๆ ของมวลหมสมาชก ลกษณะเฉพาะของกลมวฒนธรรมหนงยอมทาใหเกดมโนสานกในความเปนพวกพอง ความรกสามคค และความรวมมอรวมใจกน เพอขบเคลอนสงคมวฒนธรรมทมรวมกนใหมความมนคงยงยนตอไป

106

5.1.3 แนวคดการดาเนนงานดานวฒนธรรมเพอสรางความมนคง ภายใตบรบทแหงความเปลยนแปลงในยคสมยทเทคโนโลยมความเจรญ การสอสาร และการคมนาคม สามารถสงผานถงกนไดอยางสะดวกรวดเรวในปจจบน สงคมวฒนธรรมใด ทสามารถรกษาอตลกษณทแสดงถงความเปนตวตนของกลมชนเอาไวได ยอมแสดงถงความเขมแขงและความมนคงทางดานสงคมวฒนธรรมของภายในกลมชนนนเอง การสามารถรกษาสภาพสงคมใหมความมนคง และรกษาวฒนธรรมอนดงามใหคงอย ทงนไดมผเสนอแนวคดเกยวกบการดาเนนงานทางดานสงคมวฒนธรรมเพอกอใหเกดความมนคงไวดงน ไพบลย วฒนศรธรรม (2550 : 25) ไดกลาวถงความมนคงของมนษย วามอย 5 ประการ คอ ความมนคงทางสขภาพ ความมนคงทางเศรษฐกจ ความมนคงทางสงคม ความมนคงทางการเมองการปกครอง และความมนคงทางทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม ประจวบ ไชยสาสน (2541 : 143) กลาวถงแนวคดเรองความมนคงไววา ความมนคงมความหมายครอบคลมหลายมตและประเดนในดานตาง ๆ ซงนยมเรยกวา Comprehensive Security ไวดงน 1) ความมนคงทางทหาร หมายถง ความพรอมทางทหารเพอปองกนการรกราน 2) ความมนคงทางดานการเมอง หมายถง การมระบบการเมองทมนคง มการเปลยนแปลงทางการเมองอยางเปนระเบยบเรยบรอย 3) ความมนคงทางเศรษฐกจ หมายถง การเจรญเตบโตทางเศรษฐกจสง มอตราการสงออกสง ประชาชนมรายไดตอหวสง 4) ความมนคงทางสงคม หมายถง คณภาพชวตทดของประชาชน โดยไดรบการศกษาอยางทวถง มระบบสาธารณสขทด ปลอดโรคภยไขเจบ และมความอยดกนด เปนตน เบญจรชต เมองไทย (2543 : 181) กลาวถงการเปลยนแปลงทเกดจากปจจยตาง ๆ ทงภายในและภายนอกชมชนในฐานะสวนหนงของสงคมใหญ วาเปนสาเหตใหหมบานและชมชนทองถนตาง ๆ มการเปลยนแปลงอยตลอดเวลา ทสาคญคอเมอมการพฒนาประเทศไปสความทนสมย การววฒนไปสความเปนเมองทมคานยม โลกทศน และแบบแผนความสมพนธตาง ๆ เปลยนแปลงไปอยางรวดเรว จนกระทงชมชนไมสามารถตงรบ หรอพฒนาความรของตนใหเทาทนสงตาง ๆ จากภายนอก จงกอใหเกดภาวะของความขดแยง สบสน และกลายเปนปญหาสงคมทปรากฏอยในปจจบน บญยงศ เกศเทศ (2542 : 44) ไดกลาวถงวฒนธรรมวา มการเปลยนแปลงอยตลอดเวลา ปจจยพนฐานซงเปนกระบวนการททาใหวฒนธรรมเปลยนแปลง ม 4 ประการ คอ 1) การคนพบสงทมอยแลวแตซอนเรนอยไมมใครทราบมากอน 2) การประดษฐสรางสงใหมทเคยมมากอน หรอคดหาวธใหมมาใชในสงคม

107

3) ววฒนาการการปรบปรงพฒนาใหดยงขน 4) การแพรกระจายใหกวางขาวงออกไปมการหยบยมไปใชกนได ไพฑรย มกศล (2541 : 23) มองวา การเปลยนแปลงและการปรบตวในปจจบนและอนาคตจะเปนไปอยางรวดเรว เพราะปจจยทางการคมนาคม การรบขาวสารจากทางราชการ (ผานสอตาง ๆ) ตลอดจนการพฒนาของทางราชการ เปนเครองกระตนและผลกดนใหเกดการเปลยนแปลงทางสงคมวฒนธรรมของชาวบาน นยพรรณ ผลวฒนะ วรรณศร (2540 : 280) กลาวถงความอยรอดของวฒนธรรมไววา รปแบบทางวฒนธรรมเปนองคประกอบในการดารงชวตของกลมชน เปนตวบงชวากลมยงคงอยหรอไม รปแบบทางวฒนธรรมนนจะมการพฒนาไปในทางใดกได และการพฒนานนจะเกดทโครงสรางสาคญ ๆ เชน การเรยนร พฤตกรรม อปนสย และอน ๆ ซงเปนองคประกอบของรปแบบพฤตกรรมของมนษย ความอยรอดของวฒนธรรมจงขนอยกบองคประกอบเหลานทงสน สมบต พลายนอย (2537 : 19) กลาววา การเปลยนแปลงทางวฒนธรรมเปนการเปลยนแปลงในระเบยบประเพณ ธรรมเนยม วถปฏบตตาง ๆ ของคนในสงคม วฒนธรรมอาจจะเปลยนแปลงไปเพราะสาเหตสาคญ 2 ประการ คอ 1) การประดษฐคดคน (Invention) ซงรวมทงการสรางวทยาการใหม และการสรางธรรมเนยมประเพณหรอระบบความเชอใหม ๆ 2) วฒนธรรมอาจเปลยนแปลงไดดวยการขอยมหรอลอกเลยนแบบกน (Cultural Borrowing) บญยงค เกศเทศ (2551 : 109-110) กลาวถงความรเทาไมถงการณในการอนรกษและสงเสรมวา ระบอบระเบยบประเพณวฒนธรรมไทยนนไดรบมรดกมาจากบรรพบรษ ซงสงสมมาตลอดระยะเวลาอนยาวนานและตอเนอง ตงแตชนชนพนถนชนบทมาสสงคมเมอง เปนมรดกทางวฒนธรรมททรงคณคายง แตบางสงขาดผสบทอดเจตนารมณนบวนจะสญหายไป นอกจากนยงขาดการเอาใจใสหรอเหลยวแลจากผมอานาจ และทสาคญยงขาดผรทรคณคาความหมายหรอความสาคญของมรดกทางวฒนธรรมเหลาน สวนใหญขาดความสานกและความรบผดชอบ จงมกจะทาลายโดยตงใจบาง เพอประโยชนตนเองบาง และการแตงเตมเสรมสรางโดยความรเทาไมถงการณ ฉตรทพย นาถสภา และพรพไล เลศวชา (2541 : 259-261) เสนอวาการดารงอยของวฒนธรรมชมชน หมายความวาอดมการณของชาวไทยแตละภาคแตละทองถนมความแตกตางกนอยบาง เนองจากสภาพแวดลอมทางภมศาสตรและประสบการณทางประวตศาสตรของแตละทองถนยงมความเปนอสระและเปนตวของตวเอง ชมชนยงยดมนในอดมการณ ความเปนอสระ และปรารถนาจะจดการชวตของตวดวยตวเองใหมากทสด ทผานมาวฒนธรรมชมชนชวยใหชมชนดารงอย ทาใหชมชนคดพงตวเอง เมอจตวญญาณยงอยกยงรวมความเปนชมชนอยได หากวฒนธรรมชมชนมความเขมแขง ชมชนกมโอกาสมากขนทจะรบวฒนธรรมตะวนตกอยางเลอกสรร เลอกเอาแตสงทด โดยเฉพาะความรวทยาศาสตรและเทคโนโลย และความคดเรองเสรภาพ ซงมหลกการดงน

108

1) การรบวฒนธรรมตะวนตกเปนเรองความกาวหนาทางวตถ วทยาศาสตร และเทคโนโลย 2) ทางจตใจ ความรสก และศลธรรม เราตองเสาะหาและประมวลขนจากชมชนทองถนของเราเอง 3) คนหาจากชมชนไทนอกประเทศไทย ซงยงคงรกษาลกษณะวฒนธรรมไทไวไดมาก ทงในเอกสาร พธกรรม และชวตประจาวน ประเวศ วะส (2536 : 33) กลาววา ภมปญญาพนบานหรอภมปญญาทองถนคอวฒนธรรมพนฐานของเรา การพฒนาควรจะตงอยบนพนฐานทมนคงของเราเอง และหาสงอนมาตกแตงประดบประดาตามทเหมาะสม หาใชการพฒนาทขาดลอยจากฐานเดมของตนเอง ซงจะทาใหโยกคลอนไดงาย รฐบาลและสาธารณะควรทาความเขาใจความสาคญของภมปญญาทองถน และสงเสรมสนบสนนใหนาภมปญญาทองถนเขาสระบบการศกษาของชาต เพอความสมบรณของการศกษา อนจกเปนการฟนฟบรณะพลงของชาต เพอความสมานฉนทของคนในชาต พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต) (2537 : 28, 2-3) กลาววา ถาชนชาตใดมปญญา มความรเขาใจเกยวกบรากฐานทมาในประวตศาสตรแหงวฒนธรรมของตน ชาตนนกมทางทจะทาใหวฒนธรรมของตนเจรญงอกงามได การศกษามความสาคญตอวฒนธรรมเพราะเปนเครองมอททาใหวฒนธรรมสบตอไปได และดารงตอไปในลกษณะดงามถกตอง โดยเฉพาะการศกษาพทธศาสนา ซงเปนเรองของธรรม อนไดแก ความจรง ความด และความงาม ซงเปนแกนสารของวฒนธรรม รชนกร เศรษรฐ (2532 : 197) อธบายถงปจจยในการสบสานวฒนธรรมของสงคมวา การแตกกระจายของวฒนธรรม เมอสมาชกสวนใหญของสงคมมไดใชวฒนธรรมเดยวรวมกน จงไมกอใหเกดความผกพนวาเปนพวกเดยวกน แตกลบเกดความแตกตางทางวฒนธรรม ขาดการผสมผสานกนระหวางวฒนธรรม ซงสงผลไปถงการผสานของกลมคนในสงคม สงคมจงควรกาหนดนโยบายการใชวฒนธรรมรวมกนของประชาชนในชาต ใหทกคนเขาใจอดมการณ บทบาท และหนาทรวมกน วาตนเองมสวนในการใชวฒนธรรมอยางไรบาง ปญญา รงเรอง (2531 : 77-87) กลาวถงเปาหมายการสงเสรมและเผยแพรวฒนธรรมไทยพนบานวา เปาหมายในการเผยแพรควรเปนไปได 2 ประการ คอ เพอใหรจกรก เขาใจ และเพอใหสามารถปรบใชวฒนธรรมพนบานกบสงคมและเทคโนโลยสมยใหม Keyes (ไพฑรย มกศล. 2531 : 20 ; อางองมาจาก Keyes. 1981) เสนอวา เอกลกษณของชนแตละกลมจะแสดงออกทางวฒนธรรม ซงสามารถศกษาไดจากนยายปรมปรา (Myth) ความเชอทางศาสนา (Religions Belief) พธกรรม (Ritual) ประวตศาสตรพนบาน (Folk History) รวมทงนทานพนบานและศลปะ ทชนกลมนนแสดงออกหรอประดษฐขน

109

ฉตรทพย นาถสภา (2540 ก : 52-53) เสนอใหเกดขบวนการฟนฟ สงเสรม และพฒนา ทาใหชาวบานมจตสานก เขาใจความหมายและความสาคญของวฒนธรรมพนเมอง จะตองนาเอาสวนทด สวนทกาวหนาของวฒนธรรมตะวนตกเขามาประสานกบวฒนธรรมไทย โดยคงไวซงคณลกษณะสาคญ 3 ประการ คอ 1) มความรสกและอารมณทเปยมดวยนาใจ 2) เคารพความเปนปจเจกบคคล การรเรม เสรภาพ และศกดศรของสมาชก และ 3) เรยนรวทยาการและเทคโนโลยสมยใหม ฉตรทพย นาถสภา ยงเสนออกวา (2540 ข : 169-216) วฒนธรรมชมชนของชาวบานไทยยงมความเขมแขง คอ ความมนาใจ ความรกกนฉนพนอง แบงปนชวยเหลอพงพาอาศย ไมเอาเปรยบขมเหง ความสมถะเรยบงาย การไมใชกาลง การพงตนเอง ความซอสตยไมคดโกง โดยฉตรทพย นาเสนอแนวคดเกยวกบวฒนธรรมชมชนในหนงสอรวมบทความชดความคด วฒนธรรมกบการเปลยนแปลง โดยนาเสนอหนาทของชนชนกลางตองานดานวฒนธรรม 3 ประการ คอ 1) นาวฒนธรรม ความร และระบบคดของชาวบานออกมาเผยแพรในหมชนชนกลางในสงคมใหมากขน 2) นาเอาทรพยากรในสงคมเมองไปใหชนบทมากขน 3) คดคานการบบบงคบของรฐทกระทาตอหมบาน ยทธภณฑ เตชะแกว (2540 : 18-22) ไดเสนอแนวคดเกยวกบการดาเนนงานดานวฒนธรรมทองถนเอาไววา วฒนธรรมพนบานเปนกระบวนการทมไดมงดานใดดานหนงโดยเฉพาะ มไดหวงเพยงเพอเกบรกษาไวเพออวดชาวโลก มไดดาเนนไปเพอความเปนเลศทางวชาการ หรอความรเพอความรเพยงอยางเดยว แตเปนกระบวนการเพมคณคาใหกบวฒนธรรมพนบาน ใหมชวตและมพลง โดยใหวฒนธรรมพนบานทดาเนนการนนอยในบรบทของสงคมและชมชน ทงของอดตและปจจบน หมายถงใหสมพนธกบชวตในดานตาง ๆ ตามทเปนจรง โดยยทธภณฑไดเสนอแนวทางการดาเนนงานดานวฒนธรรมไว 4 แนวทาง คอ 1) การอนรกษ โดยการสงเสรมสนบสนนอยางถกวธ ใหชาวบานมสวนรวม โดยเขาใหทศนะวาภมปญญาชาวบาน ปราชญชาวบาน และวถแบบพนบาน คอสงแรกทควรอนรกษ 2) การฟนฟ โดยเฉพาะวฒนธรรมทางสงคม เชน การลงแขก การผกเสยวของอสาน การเลนดนตรบางชนด โดยทาใหสงทสญหายไปแลว หรอทกาลงซบเซากลบฟนคนมาใหม 3) การประยกต เปนการผสมผสานของเกากบของใหมทไมทาลายคณคาเดม 4) การสรางใหม เปนการประยกตทใชของเกานอยกวาของใหม เปนการสรางพลวตทางวฒนธรรมพนบาน โดยเสนอวาการสรางใหมทสาคญประการหนง คอการรบรองสถานภาพนตบคคลทางกฎหมายขององคกรชาวบาน ใหเขาเปนเจาของการพฒนา นนหมายถงการเปนเจาของวฒนธรรม หรอชวตของพวกเขาเอง

110

ผวจยมความเหนวาการทจะสรางสงคมวฒนธรรมใหเขมแขงนนไมจาเปนทผวจยจะเขาไปปรบปรงเปลยนแปลงสงใด ๆ ทชาวบานเปนอย เพราะไมวาขนบธรรมเนยม ประเพณ และวถชวต ของชาวชมชนขณะนนจะเปนเชนไร ยอมเปนผลตผลทางวฒนธรรมทพวกเขาไดรบการถายทอดมาจากบรรพบรษ ผานการสงสม เรยนร ลองผดลองถกมาแลวนบครงไมถวน จนพบรปแบบทเหมาะสมกบลกษณะนสยใจคอและสภาพแวดลอมของชมชนมากทสด หนาทของบคคลภายนอกจงเพยงเขาไปเฝาระวงไมใหสงคมวฒนธรรมนนเสยความสมดลจากผลกระทบจากปจจยภายนอก ดวยวธการสรางความรความเขาใจเกยวกบรากฐานวฒนธรรม และปลกจตสานกแหงการตระหนกร การหวงแหนรกษาใหเกดขนในชมชน ซงความเขมแขงและการพฒนาจะไปสแนวทางใด ประชาชนในทองถนจะเปนผรบร เลอกสรรภมปญญา และลงมอปฏบตดวยประสบการณและจตสานกของเขาเอง ความมนคงทางสงคมวฒนธรรมจากภมปญญาดานการผสมผสานความเชอ ภมปญญาดานความเชอ เปนองคความรฝายสรางสรรคทผานการสงสม เรยนร ลองผดลองถก ปรบปรง และถายทอดกนมาหลายชวอายคน จนตกผลกเปนภมรสาธารณะททรงคณคา ภมปญญาของชาวอสานมบทบาทสาคญยงตอการดารงสงคม ดวยการผกเกลยวสมพนธระหวางระบบตาง ๆ ในสงคมใหยดโยงประสานประโยชนกน โดยมความเชอทมการผสมผสานระหวางผ พราหมณ พทธ เปนเครองมอสาคญในการควบคม และมสวนอยางสาคญในการรกษาวฒนธรรมเกา และสรางสรรควฒนธรรมใหมใหเกดมขนในสงคมทกยคสมย ทงนไดมผใหแนวคดเกยวกบการสรางความมนคงจากภมปญญาดานการผสมผสานความเชอไวดงตอไปน Roy (2000 : 406-429) แสดงทศนะวา ความเชอไมไดมหนาทเพยงกอใหเกดความกลมกลนเปนอนหนงอนเดยวกนในสงคมเทานน แตยงสะทอนใหเหนการเปลยนแปลงทางเศรษฐกจ สงคม และวฒนธรรมในทองถนนไดเปนอยางด เพราะความเชอมสถานะเปนสงทตอตาน หรอสรางดลยภาพใหเกดขนในสงคมทองถน โดยเฉพาะเมอเกดการเปลยนแปลงดานเศรษฐกจ สงคม และวฒนธรรม จะสงผลทาใหระบบความเชอนตองปรบเปลยนใหเขากบคณคาชดใหม ซงบางครงอาจนาไปสความขดแยงหรอแตกแยก จนทายทสดนาไปสการปรบตวและเปลยนแปลงทางความเชออยางมอาจหลกเลยงได Klausner (1974 : 86-90) กลาววา พทธศาสนาเขามาในสงคมไทยกอนสมยสโขทยแลว ประวตศาสตรพดถงความเชอ พธกรรม และการปฏบตศาสนาทผสมผสานระหวางพทธศาสนา ความเชอแบบพราหมณ และความเชอเรองผ ซงจะสงเกตจากความเชอและพธกรรมตาง ๆ เชน พธขอฝน พธรกษาความเจบปวย พธแตงงาน พธสาหรบผตาย ทยงมอยมาก โดยเฉพาะในชนบท โดยมวดเปนศนยกลางของกจกรรม มพระสงฆเปนผนาหรอผประสานงาน Gordon (1964 : 71) กลาวถงกระบวนการของการผสมผสานทางดานวฒนธรรม (Assimilation Variables) วามอย 7 ขนตอน เรมจาก

111

1) การเปลยนแปลงแบบแผนวฒนธรรมไปสวฒนธรรมของทองถน เปนขนตอนการเปลยนแปลงดานการดารงชวต 2) การไดรบการยอมรบใหเขาเปนสมาชกกลมหรอสถาบนในทองถน เปนขนตอนการเปลยนแปลงโครงสราง (Structural Assimilation) 3) การแตงงานระหวางกลมอยางแพรหลาย เปนการเปลยนแปลงดานการสมรส (Marital Assimilation) 4) การรสกเปนอนหนงอนเดยวกน ในขนตอนการผสมกลมกลนทางดานเอกลกษณ (Identification Assimilation) 5) การไมรงเกยจเดยดฉน เปนขนตอนการผสมกลมกลนทางดานทศนคต (Attitude Receptional Assimilation) 6) การไมเลอกปฏบต เปนขนตอนในการผสมกลมกลนดานการยอมรบพฤตกรรม (Behavior Receptional Assimilation) 7) การไมมความขดแยงเกยวกบคานยมและอานาจ เปนขนตอนของความกลมกลนทางดานสญชาต (Civic Assimilation) พระครปรยตสารการ (2551 : 123) กลาวถงการผสมผสานทางวฒนธรรม วาม 2 กลม กลมทหนง เชอวาความกลมกลนทางดานวฒนธรรม (Assimilation) ในภาวะสดทายจะมลกษณะทประชาชนมสภาพชวตความเปนอยทางวฒนธรรมรวมกน กลาวคอ ไมมความแตกตางระหวางคนสวนนอยกบคนสวนใหญหลงเหลออยเลย แนวความคดนเรยกวา ทฤษฎเอกวฒนธรรม (Melting Pot Theory) หรอทฤษฎวฒนธรรมรวมศนย สวนอกกลมหนงไมเชอวาในทายทสดการผสมผสานจะนาไปสสภาวะการสลายตวของวฒนธรรมกลมตาง ๆ จนหมดสน แตเชอวาจะยงมการผสมผสานวฒนธรรมระหวางกลม และวฒนธรรมกลมยอยจะยงคงมอยตอไป เรยกวากลมความคดนวา ทฤษฎพหวฒนธรรม (Cultural Pluralism Theory) หรอทฤษฎวฒนธรรมหลายกระแส จานงค อดวฒนสทธ (2540 : 25) กลาวถงการผสมผสานทางวฒนธรรม (Acculturation) วา เปนภาวการณหนงของวฒนธรรม ทเกดจากวฒนธรรมตางสงคมมากระทบกน โดยการทบคคลจากวฒนธรรมทแตกตางกนมาตดตอกน และมผลใหเกดการเปลยนแปลงวฒนธรรมตาง ๆ ในระบบวฒนธรรมดงเดมของกลมหนงหรอทงสองกลม นนคอบคคลหรอกลมคนยอมรบวฒนธรรมอน ซงมใชวฒนธรรมดงเดมของตนซงเปนกระบวนการสองทาง ( Two-Way Process) คอเมอกลมหนงถายทอดใหอกกลมหนง ในขณะเดยวกนกอาจจะรบวฒนธรรมของกลมทตนถายทอดมาดวยกได การผสมผสานทางวฒนธรรมจะเกดขนในสภาวะแหงความสอดคลอง (Strain to Consistency) ซงเปนจดทเกดความพอดหรอสมดลกน การเปลยนแปลงทางวฒนธรรมจะเปนไปอยางชาหรอเรวเพยงใดนน ขนอยกบการผสมผสานวฒนธรรมนนวาจะมมากนอยและมความรนแรงเพยงใด การผสมผสานทางวฒนธรรมจะเกดขนไดงายเมอวฒนธรรมทงสองมความคลายกน รวมทงขนอยกบ

112

ทศนคตของคนในสงคมนนดวยวายดมนในวฒนธรรมเดมมากนอยเพยงใด หากฝงแนนขนบธรรมเนยมและความเชอเดมอยมาก โอกาสรบวฒนธรรมใหมยอมเปนไปไดนอย ในทางกลบกนหากมความรสกหรอทศนคตทดตอวฒนธรรมใหมจะทาใหมความพรอมทจะรบวฒนธรรมใหมไดงายขน ฉตรทพย นาถสภา (2540 ข : 169-216) นาเสนอแนวความคดเกยวกบวฒนธรรมชมชนของ นพจน เทยนวหาร วาแกนกลางของวฒนธรรมชมชน คอการใหความสาคญแกความเปนคน และแกความผสมกลมกลนกนในชมชน การทชมชนหรอหมบานอยมาไดเปนเวลาชานาน เพราะวามความผสมกลมกลนกนในชมชน การพฒนาชมชนจงตองเรมจากฐานวฒนธรรมชมชน ซงเปนปราการทแขงแกรงทสดของชาวบาน ถามวฒนธรรมชมชนทเขมแขง การรวมกลมของชาวบานเพอทากจกรรมจะสาเรจไดไมยาก วฒนธรรมชมชนจะยงคงอยถามการผลตซา (Reproduction) ทางวฒนธรรม ซงแมจะมปจจยใหมเขามาแตสงเดมกยงคงอย วฒนธรรมชมชนถอเปนพลงผลกดนการพฒนาทสาคญทสด เพราะเปนสงทประชาชนสรางขนมาเอง เพราะฉะนนนกพฒนาตองเขาใจและปฏบตใหสอดคลองกบชาวบาน ตองศกษาประวตศาสตรและวถชวตของชาวบานในแตละชมชนทแตกตางกน ทาใหชาวบานมความเขาใจแจมชดในวฒนธรรมของเขา การวเคราะหประวตศาสตรชมชนจะชวยใหสามารถรอฟนคนหาไดวาการปฏบตและพธกรรมมทมาอยางไร ทาใหชาวบานตนและรบรเอกลกษณและคณคาของตวเอง คนพบจตสานกอสระของชมชน เหนคณคาของการรวมตวเปนชมชน และซาบซงในประวตการตอสรวมกนตลอดมา มณ พะยอมยงค (2530 : 2) กลาววา วฒนธรรมของชาวอสานทกวนนประกอบไปดวยวฒนธรรม 3 ประเภท คอ วฒนธรรมดงเดมของชาวอสาน วฒนธรรมอนผสมผสานกบวฒนธรรมลาว และวฒนธรรมทไดรบผลจากการกระจายวฒนธรรมเมองจากกรงเทพฯ เขาไป ทาใหคนอสานตกอยในภาวะทกาลงไมรวาจะตดสนใจเอาอยางใด ถงอยางไรกตามสงทสาคญคอคนอสานโดยทวไปยงมความเชอในเรองผอย แมวาความเจรญกาวหนาทางวทยาศาสตรจะเขาไปถงมากแลว การทมความเชอเรองผกไมใชเรองลาหลง แตเปนความเชออกประการหนงทจะทาใหสงคมอยรอดได สรปไดวา ความมนคงทางสงคมวฒนธรรมคอการมคณภาพชวตทดของประชาชนในดานตาง ๆ ซงชวดไดจากสถานะของระบบโครงสรางตาง ๆ ทางสงคม คอ ระบบครอบครวและเครอญาต ระบบการศกษา ระบบสขภาพและสาธารณสข ระบบเศรษฐกจ ระบบการเมองการปกครอง และระบบความเชอและศาสนา รวมไปถงโครงสรางทางวฒนธรรมทเพมเตมเขามา คอ ระบบการสอสาร ระบบศลปะ และระบบนนทนาการ วายงคงทาหนาทของตนไดอยางมประสทธภาพในสงคม โดยมวธดาเนนงานเพอสรางความมนคงสรปแบบ คอ การอนรกษ การฟนฟ การประยกต และการสรางใหม บนพนฐานทดงามของวฒนธรรมเดม

113

ทงนการทสงคมวฒนธรรมจะเกดการเปลยนแปลงอยางไรนน ในทศนะของนกวชาการมองวา อาจมการเปลยนแปลงไปในทางทดขน เปลยนแปลงแลวยงคงอยในระดบเดม หรอเปลยนแปลงไปแลวเลวลงกวาเดมไดทงสน ดงนนจงอาจเปนการสมเสยงอยางยงตอการทสงคมหนง ๆ จะถกบคคลหรอนกวชาการจากภายนอกชกจงหรอนาพาใหเกดการเปลยนแปลงอยางฉบพลน เพราะนกวชาการหรอนกพฒนา หรอแมแตรฐบาลซงมบทบาทโดยตรงตองานดานการพฒนาชวตโดยรวมของคนในชาตเอง ยอมเปนเพยงบคคลภายนอกทไมอาจเขาถงสภาพชวตจตใจทแทจรงของทองถนได ดงนนการทจะสงเสรมใหสงคมวฒนธรรมทองถนใด ๆ เกดความมนคง และสามารถดาเนนไปอยางยงยนไดนน จาเปนอยางยงทจะตองอาศยการมสวนรวมของบคคลในทองถนเองเปนผขบเคลอนไป บนพนฐานของความรและความเขาใจในวฒนธรรมของตน 5.2 ทฤษฎทเกยวของ ผวจยใชทฤษฎโครงสรางหนาท ทฤษฎประวตศาสตรเฉพาะ ทฤษฎนเวศวทยาวฒนธรรม ทฤษฎปฏสมพนธสญลกษณนยม และใชทฤษฎการแพรกระจายทางวฒนธรรม เปนทฤษฎในการศกษาและวเคราะห เรอง ศาสนาชาวบาน : ภมปญญาดานการผสมผสานความเชอในฮตสบสองตอการสรางความมนคงทางสงคมวฒนธรรมจงหวดมหาสารคาม โดยทฤษฎโครงสรางหนาทจะชวยในการวเคราะหลกษณะทางสงคม และชวดความมนคงทางดานตาง ๆ อยางเปนระบบ และใชหลกการศกษาแบบองครวมของทฤษฎประวตศาสตรเฉพาะ ในการวเคราะหถงทมาและสภาพทเปนอยของรปแบบความเชอศาสนาชาวบานในพนทวจย สวนทฤษฎนเวศวทยาวฒนธรรมจะชวยใหผวจยสามารถทาความเขาใจสภาพความเปนไปทางสงคมวฒนธรรมในบรบทของพนทททาการศกษา วามความเกยวพนหรอไดรบอทธพลจากสงแวดลอมอยางไร ทฤษฎปฏสมพนธสญลกษณนยม จะชวยใหผวจยสามารถทาความเขาใจปฏสมพนธระหวางชมชนและความเชอวามนยเปนอยางไร ตลอดจนสามารถตความสญลกษณทางความเชอผานการแสดงออกในประเพณพธกรรมไดชดเจนมากยงขน และใชทฤษฎการแพรกระจายทางวฒนธรรม ในการทาความเขาใจถงทมาของความเชอในรปแบบตาง ๆ ทมการผสมผสานอยในศาสนาชาวบาน วามปจจยทเอออานวยอยางไร ดงรายละเอยดของทฤษฎทจะกลาวถงตอไป 5.2.1 ทฤษฎโครงสรางหนาท (Structural Functional Theory) ในขณะทแนวทฤษฎววฒนาการวฒนธรรมไดถกพฒนาขนพรอม ๆ กนทงในประเทศองกฤษและสหรฐอเมรกา แนวทฤษฎโครงสรางหนาท ไดเรมกอตวขนในประเทศองกฤษดวยเชนกน ภายใตการจดประกายความคดของนกมานษยวทยา 2 คน คอ เอ.อาร. แรดคลฟฟ-บราวน (A.R. Radcliffe-Brown) และบรอนสลอว มาลโนวสก (Bronislaw Malinowski) ตอมา ลกศษยของทงสองคนไดพฒนาแนวทฤษฎโครงสรางหนาทอกเปนจานวนมาก จนกลายเปนแนวทฤษฎทมอทธพลตอการวจยทางวฒนธรรมในสายงานมานษยวทยาเปนเวลานานหลายสบป

114

ในปจจบนแมวาแนวทฤษฎนจะสญเสยความสาคญของการเปนแนวทางวจย แตยงเปนพนฐานสาคญของแนวทฤษฎตาง ๆ ในการศกษาปรากฏการณสงคมวฒนธรรมในทางมานษยวทยา Harris (1997 : 515) ไดตงขอสงเกตวา รากฐานของแนวทฤษฎโครงสรางหนาท มาจากแนวคดของ เอมล เดอรไคม (Emile Durkheim) เรอง “ความสมานฉนททางสงคม” (Social Solidarity) เพราะฐานคตสาคญของแนวทฤษฎโครงสรางหนาทกคอ ระบบสงคมสามารถดารงอยไดในชวกาลเวลาหนง กดวยความสมพนธทกลมเกลยวเหนยวแนนของสมาชก นบวาไมแตกตางจากความคดของ Durkheim เพยงแตวาใชมโนทศนทตางกน คอ ไมไดใชคาวา สมานฉนท (Solidarity) แตใชคาวาเอกภาพ (Unity) แทน ซงตว Radcliffe เองกยอมรบอยางเปดเผย Fortes (1953 : 71-90) นกมานษยวทยาชาวองกฤษ ไดนาแนวทฤษฎของ Radcliffe-Brown ไปประยกตใชในการศกษากลมสบสายตระกลเชงเดยว (Unilineal Descent Group) ในงานเขยนเชอ The Structure of Unilineal Descent Groups โดยเขาตความวา เปนการศกษาความสมพนธระหวางระบบเครอญาตกบระบบอน ๆ ในสงคม เชน ระบบการเมองและการปกครอง เขาใหความสนใจในการอธบายปรากฏการณกลมสบสายตระกลเชงเดยว ทปรากฏในสงคมตาง ๆ โดยเนนปรากฏการณทเกดขนในแอฟรกา Fortes ชใหเหนวาลกษณะสาคญของระบบการสบตระกลเชงเดยวในแอฟรกา มลกษณะทเปนแบบกลมกอน (Corporate) อยางชดเจน ความเปนสมาชกกลมมลกษณะแนนอนตายตว เชน เมอเปนสมาชกตระกลขางพอแลวกไมมวนเปนสมาชกตระกลขางแม และแตละตระกลจะมสญลกษณรวม เพอใหรวาแตกตางจากกลมอน และกลมตระกลนจะมลกษณะทคลายกบนตบคคล คอเปนหนงเดยว ซงดาเนนการตามกฎเกณฑของสงคม จากสายตาคนภายนอกสมาชกตระกลจะมความสมพนธทเหนยวแนนเปนกลมกอน มองคกรดแลสทธและหนาทของสมาชก สมาชกกลมบางคนตายไปกจะมคนใหมเขามาทาหนาททดแทน Fortes ใหความเหนวา สงคมทประกอบดวยกลมตระกลทมความเปนกลมชดเจน ยอมเสยงตอการแขงขนระหวางกลม ซงจะทาใหสงคมแตกแยก นกคดคนสาคญทจดวาเปนผจดประกายแนวทฤษฎโครงสรางหนาทอกคนหนง คอ Bronislaw Malinowski ผลงานดานชาตพนธวรรณาของ Malinowski ปรากฏในป ค.ศ. 1922 ซงเปนปเดยวกบทมการตพมพผลงาน Radcliffe-Brown แตผลงานทแสดงถงแนวคดของเขาไดอยางชดเจนปรากฏในผลงานหลงจากนน เชน The Group and the Individual in Functional Analyses (Malinowski. 1939) และ A Scientific Theory of Culture (Malinowski. 1944) โดยรวมแลว ความแตกตางอยางสาคญของทงสองคน คอ การใชมโนทศนในการศกษา ซง Radcliffe-Brown มองวาวฒนธรรม (Culture) มประโยชนนอยในการกาหนดกรอบในการศกษา ทาใหเขาเลอกทจะศกษาโครงสรางสงคม (Social Structure) ในการศกษาสงคมตาง ๆ แต Malinowski ยงใชมโน-ทศนดานวฒนธรรม และสถาบน (Institution) เปนกรอบการศกษา

115

จากการประมวลแนวทฤษฎของ Malinowski โดย Fred Voget (Voget. 1975 : 514-528) สรปไดวา Malinowski ไดจาแนกวฒนธรรมออกเปนสถาบนยอย ๆ ซงสถาบนวฒนธรรมมหนาทสนองความตองการทางชวภาพ จตภาพ และสงคม ทแตกตางกนออกไป ความตองการพนฐานหรอความจาเปนพนฐานของมนษยดงกลาว มอย 7 ประการ คอ อาหาร การสบพนธ ความสะดวกความสบายทางรางกาย ความปลอดภย การพกผอน การเคลอนไหว และการเจรญเตบโต โดยทกระบวนการตอบสนองสามารถทจะเปนกระบวนปฏสมพนธตอเนองเปนระดบขนไป แยกประเภทความจาเปนไดเปน 3 ประเภท คอ ความจาเปนพนฐานทางชวภาพ (Basic needs) ความจาเปนทเกดขนจากการตอบสนองโดยตรง (Instrumental needs) และความจาเปนในเชงสญลกษณ (Symbolic needs) เมอพจารณาในภาพรวมแลวจะเหนไดวา ในการศกษาวเคราะหวฒนธรรมตามแนวทฤษฎของ Malinowski นนจะพจารณาสถาบนหลกทางวฒนธรรม คอ สถาบนเศรษฐกจ สถาบนควบคมทางสงคม สถาบนการศกษา และสถาบนทางการเมอง เพออธบายวาสถาบนทางวฒนธรรมเหลานนมลกษณะอยางไร และไดทาหนาทสนองตอบตอความตองการทางชวภาพของปจเจกบคคลอยางไรบาง และมความแตกตางระหวางวฒนธรรมหนง ๆ อยางไร ปรตตา ฉ. กออนนตกล (2531) ไดตงขอสงเกตจากการพจารณาสาระสาคญของแนวคดในงานวจยชนสาคญของ Malinowski คอ Argonauts of the Western Pacific (Orig. 1922) วาไมสามารถจาแนกแจกแจงใหเหนตามแนวคดไดอยางชดเจน ซงผวจยเหนดวยกบขอสงเกตดงกลาว เพราะโดยปกตนกมานษยวทยามกจะพฒนาแนวทฤษฎหลงจากเสรจสนการเขยนรายงานวจยแลว ทาใหรายงานการวจยอาจจะไมสะทอนแนวทฤษฎไดอยางสมบรณ อยางไรกตามในงาน Argonauts of the Western Pacific กไดแสดงการวเคราะหวงรอบประเพณ “Kula Ring” เชงหนาทนยม โดยทแสดงใหเหนวาประเพณการแลกเปลยนสรอยคอเปลอกหอยสแดงกบกาไลเปลอกหอยสขาวของชาวเกาะทรอเบรยนด (Trobriand) มหนาททงในทางเศรษฐกจ คอแลกเปลยนสนคา และขณะเดยวกนกสบสานความสมพนธระหวาง “คห” ทอยตางเกาะกน ทาใหสงคมของชาวเกาะทรอเบรยนด ทอยกระจดกระจายกนหลายเกาะมความสมพนธและพงพาอาศยกน ในแงนแนวทางวเคราะหไมไดแตกตางจากแนวทางของ Radcliffe-Brown มากนก และไมเหนการวเคราะหความสมพนธทชดเจนระหวางปจเจกบคคลกบวฒนธรรมในงานวจยทางชาตพนธวรรณา อยางไรกตามนบไดวาทง Radcliffe-Brown และ Malinowski ไดจดประกายแนวทางการศกษาสงคมวฒนธรรม ดวยแนวทฤษฎโครงสรางหนาท ซงมอทธพลตอแนวทางการศกษาสงคมวฒนธรรมในสาขามานษยวทยาเปนเวลาชานาน แนวทฤษฎดงกลาวยงเปนรากฐานของการศกษาในมานษยวทยา โดยเฉพาะอยางยงไดวางรากฐานการเกบขอมลภาคสนาม ซงเนนการศกษาสงคมกอนอตสาหกรรมทเปนชมชนขนาดเลกดวยการเขาไปอยรวมในชมชนระยะเวลานาน เกบขอมลดวยการสงเกตและการสมภาษณอยางเปนระบบ เรยกวา การสงเกตการณแบบมสวนรวม (Participant

116

observation) โดยใชหลกการแสวงหาความรตามแบบวทยาศาสตรทเนนการศกษาอยางเปนระบบ ซงเจาของทฤษฎทงสองเชอวาจะทาใหไดขอเทจจรงทางสงคม (Social facts) ใกลเคยงความเปนจรงมากกวาวธการทางววฒนาการ โดยสรปแลวทฤษฎโครงสรางหนาท สนใจความตองการของปจเจกบคคล (ผกระทา) และโครงสรางขนาดใหญ เชน สถาบน สงคม คานยมทางวฒนธรรมทเกดขนมาเพอตอบสนองความตองการเหลาน รวมทงเนนความสมพนธทางสงคม โดยเฉพาะกลไกขจดความขดแยงในความสมพนธดงกลาว การทกลไกตาง ๆ ทางสงคมสามารถทาหนาทของตนไดอยางสมบรณและสอดคลองสมพนธกบระบบยอยอน ๆ ยอมแสดงถงสภาวะของความมนคงของสงคม ซงผวจยสามารถนาไปใชในการวเคราะหโครงสรางทางสงคมวฒนธรรมอยางรอบดาน 5.2.2 ทฤษฎประวตศาสตรเฉพาะ (Historical Particularism) ในชวงเวลาเดยวกบท Radcliffe-Brown และ Malinowski จดประกายแนวทางการศกษาสงคมวฒนธรรมดวยแนวทฤษฎโครงสรางหนาทในประเทศองกฤษ ในสหรฐอเมรกา ฟรานซ โบแอส (Franz Boas) ไดใหกาเนดแนววเคราะหทเรยกวา วธการทางประวตศาสตร (The Historical Method) ซงตอมาถกเรยกโดยนกมานษยวทยาคนอน ๆ วา แนวประวตศาสตรเฉพาะ (Historical Particularism) ทเขายกขนมาเปนทางเลอกแทนวธการเปรยบเทยบ (The Comparative Method) ของแนวทฤษฎววฒนาการวฒนธรรม ซงเขาวพากษวจารณวาเปนการสรางทฤษฎจากขอมลทไมถกตอง อยางไรกตามในระยะแรก ๆ Boas ยงใหความสนใจในการสรางทฤษฎเกยวกบพฒนาการของวฒนธรรม ทาใหเขามประเดนความสนใจทคลายกบนกคดในแนวทฤษฎววฒนาการ ซงแตกตางจากแนวทางของ Radcliffe-Brown และ Malinowski ทเนนการวเคราะหการดารงอยของสถาบนวฒนธรรม แตฐานะคตของ Boas เกยวกบพฤตกรรมมนษยแตกตางไปจากของ Tylor นกคดตามแนวทฤษฎววฒนาการ ซงมแนวโนมจะมองวามนษยตดสนใจบนพนฐานของหลกเหตผลฉะนนสถาบนวฒนธรรมมนษยจะมลกษณะทเปนเหตเปนผล (Rational) และเมอใดทขาดความเปนเหตเปนผลกจะถกแทนดวยสถาบนวฒนธรรมทมความเปนเหตเปนผลมากกวา ในขณะท Boas มองวา พฤตกรรมมนษยและสถาบนวฒนธรรมมรากฐานมาจากดานอารมณมากกวาความเปนเหตผล นอกจากน เปาหมายของการศกษากมความแตกตางกน เพราะ Tylor รวมทงนกววฒนาการอน ๆ เนนการศกษาพฒนาการวฒนธรรม (Culture) ของมนษยชาตในลกษณะองครวม (Holistic) ซงผานพฒนาการขนมาอยางเปนขนตอน ตงแตยคไรอารยธรรมจนมาถงยคมอารยธรรม มเทคโนโลย และยคเทคโนโลยชนสงมาตามลาดบ แต Boas สนใจวฒนธรรมในทองถน (Local Cultures) ในฐานะเปนวฒนธรรมทมลกษณะกาเนดและพฒนาการในรปแบบเฉพาะของแตละทองถน ซงเขาคดวาตองมความเขาใจ และมหลกฐานเกยวกบพฒนาการของวฒนธรรมสวนทองถนตาง ๆ อยางชดเจนกอน จงจะสรางทฤษฎพฒนาการทางวฒนธรรมของมนษยชาตได

117

Boas เสนอวา วธการทางประวตศาสตรจะเนนการศกษาวเคราะหประเพณตาง ๆ อยางละเอยดถถวน ในฐานะทเปนสวนหนงของวฒนธรรม และพจารณาการกระจายตวของประเพณตาง ๆ ในวฒนธรรมใกลเคยง ซงจะชวยใหนกมานษยวทยาสามารถมองเหนเงอนไขสภาพแวดลอมทมอทธพลตอวฒนธรรม และมองเหนภาพวฒนธรรมในอดต ภายใตบรบทของสงแวดลอมทแตกตางกน โดยการตงสมมตฐานบนพนฐานวา วฒนธรรมหนง ๆ คอผลรวมทเกดจากกระบวนการทางจตวทยาของมนษยทมปฏกรยากบสภาพแวดลอม และการตดตอทางวฒนธรรมในประวตศาสตร ดวยวธการนนกมานษยวทยาจะสามารถอธบายความแตกตางทางวฒนธรรมในทองถนตาง ๆ ได โดยเขาไดเนนวาสงสาคญทสดคอ นกมานษยวทยาจะตองเกบขอมลดวยตวเอง (Boas. 1940 : 57-102) อยางไรกตามทสดแลว Boas กยอมรบวาไมสามารถสรางทฤษฎการเปลยนแปลงทางวฒนธรรมทเปนสากลได ดวยเหตผลวาในแตละวฒนธรรมกมลกษณะเฉพาะและเสนทางววฒนาการของตนเอง กระนนกตามเขาไดวางหลกเกณฑพนฐานเกยวกบการศกษาวฒนธรรมไวอยางเปนมาตรฐาน ดวยการพยายามทาความเขาใจมมมองของผคนในวฒนธรรม และการมองวฒนธรรมในเชงสมพทธวาในแตละวฒนธรรมยอมมนย ซงตองทาความเขาใจผานมมมองของคนใน และในบรบททางวฒนธรรม นกวจยไมควรใชมาตรฐานวฒนธรรมของตนตดสนวฒนธรรมของคนกลมอน ซงไดกลายเปนหลกการสาคญในการศกษาวจยทางมานษยวทยาในเวลาตอมา ในประเทศไทยเอง มผทาการศกษา และกลาวถงทฤษฎประวตศาสตรเฉพาะของ Boas ไวหลายคน โดยจะขอยกตวอยางประกอบเพอความเขาใจในหลกการของแนวทฤษฎสายน ในบรบทพนทประเทศไทยไดดยงขน นยพรรณ วรรณศร ผลวฒนะ (2540 : 89-90) กลาววา การศกษาวฒนธรรมหรอพฤตกรรมของมนษยหลกเลยงไมพนการสบสวนยอนหลงไปถงอดตในทกสมยทมนษยไดผานขนตอนมา และไดทงผลของการกระทาของตนไวมากมาย การศกษาถงอดตสามารถนามาอธบายพฤตกรรมของมนษยในปจจบนไดเปนอยางด การศกษาทางประวตศาสตรไมไดเปนวธการศกษาวฒนธรรมในแงอดตเทานน แตเปนการนาเอาหลาย ๆ วธมารวมกน คอ 1) ศกษาความเปนมาในอดตของวฒนธรรมในสวนตาง ๆ ซงเปนการศกษาถงพฒนาการของวฒนธรรม 2) สงเกตการณ (Observation) เปนการศกษาวฒนธรรมในสภาพปจจบนดวยการเขาไปสงเกตการณดวยตวผศกษาเอง และจะตองทาการบนทกควบคกนไปดวย 3) ศกษาวตถและเหตการณในแงของเวลาและสถานท เชน หาวาวฒนธรรมนน ๆ เกดขนทไหน เมอใด ซงจะชวยในการปะตดปะตอเรองราวของพฤตกรรมและความเปนมาของวฒนธรรมนน ๆ ไดถกตอง 4) การขดคน (Archaeological Method) เปนการคนหาหลกฐานวฒนธรรมในอดตอนยาวนาน ซงสามารถนาหลกฐานทเปนรปธรรมมาชวยในการตความวฒนธรรมปจจบนได

118

5) การศกษาแบบวเคราะหโครงสรางรวม (Holistic Approach) คอการนาโครงสรางทกสวนของวฒนธรรมมาวเคราะหรวมกน เพอใหเขาใจวฒนธรรมในฐานะทเปนองครวมอยางรอบดาน สรปความวา ทฤษฎนมงสบสวนหาขอเทจจรงในดานประวตความเปนมาของวฒนธรรมประเพณอยางรอบดาน ดวยวธการทางดานมานษยวทยาทเนนการเกบขอมลภาคสนามแบบองครวม ซงจะทาใหสามารถเกบขอมลไดหลากหลาย เพอใหเหนภาพของสงคมวฒนธรรมตลอดสาย จากอดตผานการเปลยนแปลงบรบทของเวลา สภาพแวดลอม และการกระจายตวของวฒนธรรมในเฉพาะพนท ทาใหสามารถทาความเขาใจลกษณะเฉพาะของสงคมนนไดชดเจนขน 5.2.3 ทฤษฎนเวศวทยาวฒนธรรม (Cultural Ecology Theory) นเวศวทยาวฒนธรรม เปนศพททกาเนดขนเมอไมนานมาน จากการผสมระหวางคาวา นเวศวทยา (Ecology) กบคาวา วฒนธรรม (Culture) โดยนกมานษยวทยาไดนาเอาแนวความคดทางนเวศวทยา ซงเปนสาขาวชาทางวทยาศาสตรทแพรหลายในศตวรรษท 20 เนนการศกษาถงความสมพนธระหวางพชและสตวในระบบนเวศทางธรรมชาต มาใชอธบายพฤตกรรมของมนษยในการศกษาทางมานษยวทยา และเรยกวาศาสตรสาขานวา “นเวศวทยาวฒนธรรม” นเวศวทยาวฒนธรรม (Cultural Ecology) ใหความสนใจศกษาการเปลยนทางสงคมวฒนธรรมของมนษย วาเปนผลจากอทธพลของสงแวดลอม สภาพแวดลอมทแตกตางกนจะเปนตวกาหนดความแตกตางทางวฒนธรรมของสงคมหนง ๆ สงทสาคญทสดในแนวคดนคอ แกนวฒนธรรม (Cultural Core) ซงหมายถง กลมของลกษณะหรอแบบแผนวฒนธรรมทมความสมพนธใกลชดมากทสดกบกจกรรมเพอการดารงชพและการจดการทางเศรษฐกจ ทงนจะมงสนใจการนาวฒนธรรมทางวตถ (ระบบเทคนควทยาทใชหรอเครองมอเทคโนโลย) มาใชแตกตางกนอยางไร และกอใหเกดการจดการทางดานสงคมทแตกตางกนอยางไรในสภาวะแวดลอมทแตกตางกน เพราะสภาวะแวดลอมแตละแหงอาจเปนตวชวยหรอขอจากดการใชเทคนควทยาเหลานกได นกมานษยวทยากลมนทสาคญไดแก จเลยน เอช สจวต (Julian H. Steward) แดร ฟอรด (Daryl Forde) คลฟฟอรด กทซ (Clifford Geetz) และมารวน แฮรรส (Marvin Harris) Julian Steward (1955 : 135) นกมานษยวทยาชาวอเมรกน ไดอธบายแนวความคดแบบนเวศวทยาวฒนธรรมวา เปนการศกษากระบวนการปรบตวของสงคมภายใตอทธพลของสงแวดลอม โดยเนนการศกษาววฒนาการหรอการเปลยนแปลงอนเกดจากการปรบตว (Adaptation) ของสงคมในลกษณะเปนพลวตหรอเปลยนแปลงอยตลอดเวลา การเปลยนแปลงเปนผลมาจากการปรบตวใหเขากบสภาพแวดลอม ธรรมชาตเปนเงอนไขหลกกาหนดกระบวนการเปลยนแปลงและปรบตวของสงคมวฒนธรรม นเวศวทยาวฒนธรรม (Culture Ecology) จงแตกตางไปจากนเวศวทยาสงคม (Social Ecology) เพราะนเวศวทยาวฒนธรรม มงแสวงหากฎเกณฑเพออธบายทมาของลกษณะและแบบแผนวฒนธรรมบางประการทมอยในแตละสภาวะแวดลอม

119

Steward ไดประมวลความคดเชงทฤษฎของเขาทเรยกวา “ววฒนาการหลายสาย” (Multilinear Evolutionism) ไวในหนงสอชอ Theory of Culture Change โดยอธบายความสมาเสมอของปรากฏการณทางวฒนธรรมทงในแงรปลกษณ (Form) หนาท (Function) และกระบวนการ (Process) ทเกดขนในสงคมตาง ๆ ซงอยในเขตวฒนธรรม (Culture Area) ทแตกตางกน Steward ถอวามโนทศนววฒนาการไมใชลาดบขนตอนของการเปลยนแปลง แตเปนวธการทจะคนหาคาตอบเกยวกบกฎเกณฑการเปลยนแปลงทางวฒนธรรม ซงชวยคนหาคาอธบายลกษณะทคลายคลงกน หรอความสมาเสมอในการเปลยนแปลงของวฒนธรรมตาง ๆ โดยมกลวธสาคญ คอ นเวศวทยาวฒนธรรม (Culture Ecology) ในการแสวงหาคาตอบ ซงเปนแนวทางหรอมมมองทตองพจารณาปฏสมพนธระหวางมนษย วฒนธรรม และสภาพแวดลอม เพราะวามนษยจาเปนตองมการปรบตว (Adaptation) กบสภาพแวดลอมตาง ๆ ซงนนทาใหวฒนธรรมในทองถนตาง ๆ มรปแบบวฒนธรรม (Culture Type) เหมอนหรอแตกตางกนออกไป ตามความคดของเขา เกณฑทจะนามาใชจดประเภทรปแบบวฒนธรรม คอลกษณะสาคญของวฒนธรรมทเรยกวา แกนวฒนธรรม (Culture Core) ซงแกนวฒนธรรมนไมจาเปนตองใหครอบคลมทกลกษณะของวฒนธรรม แตจะครอบคลมลกษณะใดหรอมตใดบางนน ขนอยกบกรอบการวเคราะห หากกรอบการวเคราะหเปนวฒนธรรมเชงนเวศ (Ecological Culture) แกนวฒนธรรมกจะครอบคลมองคประกอบ หรอมตทมปฏสมพนธกบการปรบตวของมนษยใหเขากบสภาพแวดลอม เชน เทคโนโลยในการผลต และการจดระเบยบสงคม เปนตน โดยสรปสาระสาคญของแนวทฤษฎววฒนาการหลายสายของ Steward ไดวาเปนการพจารณาศกษาการเปลยนแปลงรปแบบวฒนธรรมในทองถนตาง ๆ โดยมกลวธวเคราะหทสาคญ ซงใหความสาคญกบการปรบตวของรปแบบวฒนธรรมกบสภาพแวดลอม โดยนยของกฎเกณฑนคอ เมอสภาพแวดลอมเปลยนแปลง โดยเฉพาะการเปลยนแปลงของทรพยากรสาคญ จะมผลกระทบถงการจดระเบยบสงคม อทธพลของสภาพแวดลอมทมตอรปแบบวฒนธรรมเขมขนไมเทากน คอจะมอทธพลมากในสงคมทมระดบเทคโนโลยตา และจะมอทธพลนอยกวาในสงคมทมเทคโนโลยสง อยางไรกตาม นกมานษยวทยาไมไดสนใจแนวทฤษฎววฒนาการหลายสาย ท Steward บญญตขนเทาใดนก แตกลบใหความสนใจกบกลวธทางนเวศวทยาวฒนธรรมทเขานามาใชมากกวา และกลายมาเปนแนวทฤษฎนเวศวทยาวฒนธรรม (Culture Ecology) ซงตอมาไดพฒนาเปนสาขาหนงของมานษยวทยา หรอทรจกในชอ “มานษยวทยานเวศ” (Ecological Anthropology) และมการเตบโตตอมากอเกดเปนแนวคดทฤษฎใหม ๆ จานวนมาก เชน แนววเคราะหนเวศวทยาเชงระบบ แนววเคราะหนเวศวทยาชาตพนธ แนววเคราะหกลวธการปรบตว และนเวศวทยาการเมอง เปนตน

120

ในขณะท Harris ไดศกษาการทาสงครามของกลมชนยคบรรพกาล (Primitive Warfare) โดยเขาอธบายวา สงครามเปนกลไกอนหนงในการปรบจานวนประชากรใหเหลอพอทจะสามารถอาศยอยในระบบนเวศหนง ๆ ไดอยางเหมาะสม สวน Greet ศกษาพฒนาการทางประวตศาสตรของแบบแผนการเกษตรในอนโดนเซย โดยไดเขยนหนงสอชอ Agricultural Involution (Greet. 1997) ชใหเหนถงอทธพลของระบบนเวศทมตอโครงสรางสงคม หวใจทสาคญของแนวคดน คอ การรวมเอาระบบสงคม วฒนธรรม และสภาวะทางชววทยา เขาดวยกน ในการศกษาการพฒนาของสงคมทฤษฎนเวศวทยาวฒนธรรมเนนวา ความเชอและการปฏบตตาง ๆ ตามระบบวฒนธรรมทดเหมอนไรสาระ ไมมเหตผล แตอาจมผลในดานการใชทรพยากรอยางมเหตมผลกได โดยคานงถงระดบของเทคโนโลยทใชเฉพาะสถานทดวย เชน การกนเนอววเปนของตองหามของชาวฮนด ทงทความอดอยากยากจนมไปทวอนเดยนน Harris อธบายสงเหลานวา การหามกนเนอววมความหมายวา ววมไวใชลากคนไถ หากไมมววกจะไมอาจทาการเกษตรได ดงนนขอหามทางศาสนาจงเปนการเพมความสามารถของสงคมเกษตรกรรมไดในระยะยาว ทงนในสวนของประเทศไทย มนกวชาการสายนเวศวทยาวฒนธรรมอยจานวนมาก ทงนจะขอยกตวอยางขอเขยนทมผกลาวถงนเวศวทยาวฒนธรรมในประเทศพอสงเขปดงน ชนญ วงษวภาค (2532 : 10) สรปความหมายของนเวศวทยาวฒนธรรม วา นเวศวทยา เนนการศกษาความสมพนธระหวางสงมชวต กบสภาพแวดลอม สวนมานษยวทยาวฒนธรรมจะมงเนนความสาคญทตวมนษย โดยพยายามคนควาเขาใจพฤตกรรมทงหลายของมนษยในความเกยวของกบสภาพแวดลอม คอพฤตกรรมทางวฒนธรรมและปรากฏการณสภาพแวดลอม มนษยอยรอดในสภาพแวดลอมตาง ๆ ไดเพราะอาศยวฒนธรรมเปนเสมอนอปกรณในการปรบตว โดยอาศยสอกลางตาง ๆ คอ เทคโนโลย ภาษา รปแบบการจดระเบยบกลม และอดมการณ ยศ สนตสมบต (2540 : 17) กลาววา วฒนธรรมมลกษณะพนฐานทสาคญ 6 ประการ คอ ประการแรก วฒนธรรมเปนระบบความคดและคานยมทสมาชกมรวมกน ประการทสอง วฒนธรรมเปนสงทมนษยเรยนร ประการทสาม วฒนธรรมมพนฐานมาจากการใชสญลกษณ ประการทส วฒนธรรมเปนองครวมของความรและภมปญญา ประการทหา วฒนธรรมคอกระบวนการในการกาหนดนยามความหมายของชวตและสงทอยรวมตวมนษย และประการทหก วฒนธรรมเปนสงทไมหยดนง แตเปลยนแปลงปรบตวอยตลอดเวลา มนส สวรรณ (2532 : 9) กลาวถงนเวศวทยากบการพฒนาเศรษฐกจไววา แนวความคดเชงนเวศวทยาโดยพนฐานทวไปสามารถนาไปประยกตใชไดในทกสถานการณ โดยไดตงสมมตฐานวาการพฒนาเศรษฐกจนาจะมขนกอนมความเจรญกาวหนาทางวทยาการและเทคโนโลย มนษยสมยกอนมความสมพนธกบสงแวดลอมในลกษณะของการปรบเปลยน (Modification) ดวยวธการงาย ๆ จากพฤตกรรมทถกควบคมโดยธรรมชาต ไดพฒนามาเปนการปรบตวใหเขากบธรรมชาต เมอวทยาการและเทคโนโลยเจรญกาวหนาไปพรอมกบจานวนของประชากรทเพมขน

121

สมชาย นลอาธ (2541 : 7-8) นกสงคมวทยาประจามหาวทยาลยมหาสารคาม นาเสนอแนวคดนเวศวฒนธรรมวา การดารงชวตของมนษยจะขนอยกบการหาอยหากน และการทามาหากนกบธรรมชาตเชนเดยวกบสตวอน ๆ แตการดารงชวตของมนษยทตางจากสตวอนกคอ การปรบตวทางชววทยาเพอความอยรอดของชวตนน มนษยมความสามารถควบคมและเปลยนแปลงธรรมชาตแวดลอมได ซงเรยกกนวา วฒนธรรม งามพศ สตยสงวน (2551 : 37) กลาวถงทฤษฎนเวศวทยาวฒนธรรมวา ชวยใหเราเขาใจถงความสมพนธระหวางประชากรมนษย สงแวดลอมทางสงคมและทางกายภาพของชมชนหรอสงคมนน ๆ ไดอยางแทจรง จงนบไดวาเปนทฤษฎทโดดเดนในสาขามานษยวทยาสมยใหม โดยสรป ทฤษฎนเวศวทยาวฒนธรรม จะชวยใหเขาใจถงความสมพนธระหวางประชากร (มนษย) สงแวดลอม และลกษณะทางกายภาพในสงคม ทเปนตวกาหนดรปแบบทางวฒนธรรม ทาใหสามารถอธบายปรากฏการณของวฒนธรรมหนง ๆ วาเปนผลจากอทธพลของสภาพแวดลอมเชนใด และสะทอนลกษณะของสภาพแวดลอมในสภาวะใดสภาวะหนงวาเกดจากการกระทาของมนษยอยางไร และวธการสบหาแกนวฒนธรรมของชมชนจะทาใหผวจยสามารถอธบายลกษณะการผสมผสานความเชอตาง ๆ ในศาสนาชาวบานไดชดเจนยงขน 5.2.4 ทฤษฎปฏสมพนธสญลกษณนยม ทฤษฎนเนนทตวผกระทา (Actor) การตความหมายของความจรงทางสงคม ซงเกยวกบสงภายใน (Inner) หรอลกษณะทางพฤตกรรม (The aspect of human behavior) การกระทาระหวางบคคลในสงคมทเนองมาจากสญลกษณโดยเฉพาะภาษา ถอเปนเครองสาคญในการตดตอสอสารททาใหมนษยเกดความผกพน และมความสมพนธจนสรางเปนระเบยนกฎเกณฑตาง ๆ ในสงคมขน ทาใหสงคมมการจดระเบยบ โดยทฤษฎนพฒนามาจากผลงานของนกสงคมวทยาชาวอเมรกน 3 คน คอ จอหน ดวอ (John Dewey) วลเลยม ไอ โทมส (William I. Thomas) และจอรจ เฮอรเบรต มด (George Herbert Mead) ในบรรดานกทฤษฎปฏสมพนธเชงสญลกษณ Mead ไดรบการยอมรบมากทสด เขาเชอวาความคด ประสบการณ และพฤตกรรม มสวนสาคญตอสงคม โดยมนษยสรางความสมพนธผานระบบสญลกษณ (Symbols) ซงสญลกษณทสาคญและเหนไดเดนชดทสด คอ ภาษา ทงนในทศนะของ Mead สญลกษณไมไดหมายถงวตถหรอเหตการณเทานน แตยงอาจหมายถง ผลจากการกระทาของวตถและเหตการณนนดวย สญลกษณจงหมายถงวธการทมนษยปฏสมพนธกบธรรมชาตและสงคมอยางมความหมาย ถาไมสามารถตความสญลกษณรวมนนได กจะไมสามารถสอสารกนได ดงนนสญลกษณรวม (Common Symbols) จงเปนวธการเดยวทมนษยจะปฏสมพนธกนได

122

Mead สรปวา การพฒนาความสานกในตวตน (Consciousness of Self ) เปนสงสาคญของความเปนมนษย ซงเปนพนฐานของความคด การกระทา และการสรางสงคม ถาปราศจากความคดเรองตวตน (Self) มนษยจะไมสามารถตอบสนองและปฏสมพนธกบผอนได เมอมนษยสามารถรวาผอนคดอยางไรกบตน มนษยกสามารถอยในสงคมไดอยางด และสงนกสรางความรวมมอทางสงคม (Cooperative Action) ไดดดวยเชนกน Geertz เปนนกมานษยวทยาผไดชอวาทาหนาทสงผานแนวคดทฤษฎของสานกทนสมยนยม (Modernism) ใหสอดรบกบทฤษฎหลงทนสมยนยม (Post Modernism) โดยเขาไดใหความสนใจกบการวเคราะหและตความหมายของวฒนธรรมในฐานะทเปนกลไกควบคมพฤตกรรมของมนษย ซงเขาเชอวากลไกดงกลาวนทางานอยในระดบวธคดและการใหเหตผลของคน วฒนธรรมทาหนาทคลายกบโปรแกรมควบคมการทางานในเครองคอมพวเตอร หรอสตรอาหารสาหรบคนปรงอาหาร วฒนธรรมทางานในฐานะทเปนตวแบบของความคดทฝงลกอยในหวงคดและจตสานกของตนอยางอตโนมต เพราะวฒนธรรมมาจากประสบการณการเรยนรและการปลกฝงมาเปนเวลานาน การทนกวจยจะเขาถงความหมายของวฒนธรรมใด ๆ จาเปนตองเขาถงทศนคตของคนทเปนเจาของวฒนธรรม โดยผานวธการตความหมายทอาศยการศกษาภาคสนามอยางละเอยดเขมขน รวมทงจะตองเขาถงความคดเหน จนตนาการ อารมณความรสก สนทรยภาพ และโลกทศนของคนในกลม โดยเขามองวาการศกษาวฒนธรรมไมตองการการเปรยบเทยบ วฒนธรรมสามารถเขาใจไดดวยการเขาถงความเปนตวตนของวฒนธรรม เขาถงอารมณ ความรสก และตรรกวธคดของคนในวฒนธรรมนน ๆ (ปรยตสารการ, พระคร. 2551 : 125-126) Ortner (1984 : 356) อธบายวา การศกษาสญลกษณในมานษยวทยา (Symbolic Anthropology) เปนแขนงยอยทมาเรยกกนในภายหลงผบกเบกทสาคญ เชน คลฟฟอรด เกยรทซ (Clifford Geertz) และวกเตอร เทอรเนอร (Victor Turner) ซงมแนวทางทแตกตางกน แตมจดเนนใกลเคยงกนในแงทพยายามเขาใจระบบสญลกษณ เพอนาไปสการเขาใจความหมายและความคดของคนในวฒนธรรมหนง ๆ เพอใหเขาใจแนววเคราะหเชงสญลกษณไดชดเจนขน ขอยกตวอยางแนววเคราะหทเรยกวา “การวเคราะหเชงวฒนธรรม” (Cultural Analyses) ของ David Schneider (1968) ซงศกษาระบบเครอญาตอเมรกน ทนบวาเปนการศกษากลมชนทแตกตางไปจากการศกษาของนกมานษยวทยาทว ๆ ไป ในหนงสอ “American Kinshi : A Cultural Account” Schneider ระบวาจะพรรณนาใหเหนระบบสญลกษณ และความหมายของเครอญาตอเมรกน โดยจะแสดงใหเหนถงการนยามความหมายเครอญาตอเมรกน กฎเกณฑทไดกาหนดไว ลกษณะทแตละหนวยสมพนธและไมสมพนธซงกนและกน รวมถงรปลกษณเชงสญลกษณ (Symbolic Forms) ดวย ซงเขาไดนยามความหมายของสญลกษณ (Symbolic) วา คอสงหนงสงใดทมความหมายแทนสงอน โดยทไมจาเปนตองมความเกยวของระหวางความหมายนนกบคณลกษณะของสงทมาทาหนาทสญลกษณ

123

ลกษณะสาคญของความเปนมนษยกคอ ความสามารถของมนษยในการสรางหลกเหตผล ซงทาใหเกดกฎเกณฑหรอกฎหมายขนมา หรอเรยกวา วฒนธรรม ในความหมายของมานษยวทยา ดงนนการแตงงาน (Marriage) คอการมเพศสมพนธรวมกน ทาใหเกดคทจะใหกาเนดบตร และอยรวมกนเปนครอบครวเหมอนสตวบางประเภท เชน หมาปา แตครอบครวของคนอเมรกนมไดมความหมายเพยงแคนน เพราะมนษยมหลกเหตผลซงแตกตางจากสตว และดวยหลกเหตผลดงกลาวททาหนาทเปนกฎเกณฑควบคมลกษณะความสมพนธทางเพศและอน ๆ ในครอบครว ความคดเรองเครอญาตกทานองเดยวกน แมจะมนยโดยธรรมชาต และโดยกฎเกณฑ แตทายสดเครอญาตกผนวกคณลกษณะทง 2 เขามารวมกนทาใหเปนบคคลทมคณคาในระบบเครอญาต สรปความไดวาทฤษฎปฏสมพนธสญลกษณนยม มงวเคราะหรปแบบสญลกษณทมนษยประดษฐขนใชในสงคม โดยแนวคดของทฤษฎนมองระบบความคดเปนตวบงการพฤตกรรมของคน กรยาอาการทกอยางทคนแสดงออกมาเหนภายนอก คอสญลกษณทสอออกมาจากภายในคน การตความ และการเขาใจสญลกษณตาง ๆ เหลานเองทาใหมนษยสามารถมปฏสมพนธทางสงคมรวมกนได ยงมนษยสามารถสอสารและเขาใจสญลกษณมากเทาใด มนษยกจะสามารถดาเนนกจกรรมทางสงคมรวมกนไดอยางมประสทธภาพมากขนเทานน ในกระบวนการวจยทางวฒนธรรมประเพณ สามารถนาแนวทฤษฎมาใชวเคราะหรปแบบพธกรรมและสญลกษณอนในความเชอและศาสนาไดอยางเขาใจมากยงขน 5.2.5 ทฤษฎการแพรกระจายทางวฒนธรรม (Cultural Diffusion Theory) ทฤษฎนมงศกษาการแพรกระจายของวฒนธรรมจากแหลงหนงไปสอกแหลงหนง โดยวธการศกษาจะกลาวถงสาเหตของการแพรกระจาย ปจจยทสนบสนนการแพรกระจาย และผลของการแพรกระจายทางวฒนธรรม ภายใตหลกการพนฐานทวา วฒนธรรมคอความคด และพฤตกรรมทเปนผลของความคดยอมแพรไปตามการเคลอนยายของผคน โดยปจจยทเปนสาเหตของการแพรกระจายของวฒนธรรมมดงตอไปน (นยพรรณ วรรณศร ผลวฒนะ. 2540 : 93-94) 1) ลกษณะทางภมศาสตร ตองไมเปนอปสรรคในการตดตอกนของผคน 2) ปจจยทางเศรษฐกจ บคคลยอมมการตดตอสมพนธกบสงคมอน ๆ ดวยเหตผลทางเศรษฐกจ มการเคลอนยายผคนไปสดนแดนทมสภาพดกวา หรออาศยปจจยทางเศรษฐกจผคนจงจะไปสถนอนได 3) ปจจยทางสงคม เชน การแตงงาน สงคราม ภยธรรมชาต ความขดแยง ความอดอยาก เหลานยอมสงผลใหเกดการอพยพเคลอนยายผคนไปสถนอน และนาวฒนธรรมของตนเองตดตวไปดวย 4) การคมนาคมขนสง ถาการคมนาคมเปนไปโดยสะดวก ยอมเปนปจจยเอออานวยใหเกดการเดนทางของผคนงายขน ทาใหเกดการแพรกระจายทางวฒนธรรมมากขน

124

อยางไรกตามทฤษฎการแพรกระจายไมไดถอวามบคคลใดคดขนมาโดยตรง เพราะขณะทเกดทฤษฎนขนในชวงศตวรรษท 19 นน เกดขนจากหลายกลมความคดในหลายประเทศในเวลาใกลเคยงกน โดยหลก ๆ สามารถจดไดเปน 3 กลมความคด คอ กลมนดคดจากประเทศองกฤษ ไดแก อเลยต สมท (G.Elliot Smith) วลเลยม เจ เปอร (William J.Perry) และ ดบเบลย เอช อาร รเวอร (W.HR.Rivers) กลมนกคดจากเยอรมน ไดแก วลเฮม ชมดท (Wilhelm Schmidt) และฟรตช แกรบ (Fritz Graeb) และนกคดอเมรกา ไดแก คลารก วสสเลอร (Clack Wissler) และอลเฟรด โกรเบอร (Alfrade Kroeber) ซงมรายละเอยดแตกตางกนไปดงน สานกองกฤษ Elliot Smith, William J. Perry และ Rivers มความเหนวาอยปต ถอเปนจดกาเนดอารยธรรมชนสงสด ททาใหเกดการแพรกระจายไปยงชนชาตตาง ๆ ในโลก ดวยการตดตอคาขายกนทาใหความร ศลปะวทยาการตาง ๆ แพรกระจายไปยงภมภาคตาง ๆ ทวโลก (ยศ สนตสมบต. 2540 : 25) สานกเยอรมน โดย Fritz Graeb และ Wilhelm Schmidt ชาวเยอรมน และออสเตรเลย มความเหนวาจดศนยกลางของวฒนธรรมมไดมเพยงจดเดยวแตมหลายจด แตละจดแพรกระจายวฒนธรรมของตนเองไปรอบ ๆ เปนวงกลม เรยกวา วงรอบวฒนธรรม (Culture Circle หรอ Kulturekeis) ทงสองกลมมองวาวฒนธรรมสวนใหญเกดจากการหยบยม สวนสานกอเมรกน โดย Clack Wissler และ Alfrade Kroeber มองวาวฒนธรรมจะแพรกระจายจากศนยกลาง หรอจดกาเนดไปยงเขตภมศาสตรเดยวกน และยคสมยทใกลเคยงกนเทาทเกดการยอมรบในสงคมนน การแพรกระจายทางวฒนธรรมสามารถไปไดทกท เพอสนองตอบความจาเปนพนฐานของคน การแพรกระจายทางวฒนธรรมไปไดทกททไมมอปสรรคทางภมศาสตร และในทมนษยสามารถเดนทางไปถง โดยทคนสามารถสรางวฒนธรรมไดทกทไมจาเปนตองกระจายในรปแบบวงกลม (นยพรรณ วรรณศร. 2540 : 99-101) Everett M. Rogers เขยนหนงสอ Diffusion of Innovations (สมศกด ศรสนตสข. 2544 : 28 ; อางองมาจาก Rogers. 1976) ไดนาเสนอวา การเปลยนแปลงสงคมสวนใหญเกดจากการแพรกระจายทางวฒนธรรมจากภายนอกเขามามากกวาเกดจากการประดษฐคดคนภายในสงคม และนวตกรรม (Innovation) ทถายทอดกนนนอาจเปนความคด (Idea) ซงรบมาในรปสญลกษณ (Symbolic Adoption) ถายทอดไดยาก หรออาจเปนวตถ (Object) ทรบมาในรปการกระทา (Action Adoption) จะเหนไดงายกวา นวตกรรมทจะยอมรบกนไดงายตองมลกษณะสาคญ 5 ประการ คอ หนง มประโยชนมากกวาของเดม (Relative Advantage) สอง สอดคลองกบวฒนธรรมของสงคมทรบ (Compatibility) สาม ไมซบซอนมาก (Less Complexity) ส สามารถแบงรบมาปฏบตเปนบางสวนได (Divisibility) และหา สามารถเขาใจไดงาย (Visibility)

125

H.G. Barnett (นยพรรณ วรรณศร. 2540 : 69 ; อางองมาจาก Barnett. 2001) นกมานษยวทยาชาวอเมรกน ผซงสนใจศกษาในประเดนทเกยวกบนวตกรรม (Innovation) ทถอวาเปนตวแทนจากวฒนธรรมหนง และมการถายทอดไปยงวฒนธรรมอน ในงานเขยนของเขาชอ Innovation : The Basis of Cultural Change (1953) ไดกลาววา นวตกรรม คอความคด หรอพฤตกรรม หรอสงใด ๆ กตามทเปนของใหม เพราะมนแตกตางทางดานคณภาพไปจากรปแบบทมอย โดย Barnett เชอวาวฒนธรรมจะเปลยนไปโดยอาศยนวตกรรมเปนปจจยผลกดน ขณะเดยวกนวฒนธรรมบางวฒนธรรมกอาจเปนตวถวงหรอไมสนบสนนใหเกดนวตกรรมกได ฉะนนเขาจงเสนอวาจาเปนตองมวธการสงเสรมใหเกดนวตกรรมขนในสงคมหรอวฒนธรรม สมศกด ศรสนตสข (2544 : 55) ไดกลาวถงทฤษฎการแพรกระจายทางวฒนธรรมวาเปนปจจยทผลกดนใหวถชวตของมนษยเปลยนแปลงไปจากเดม การทมนษยมการใชชวต มความเปนอยรวมกนเปนครอบครว และเปนสงคม มการตดตอสอสาร แลกเปลยนซอขาย ทาใหเกดการซมซบรบเอาวฒนธรรมทตนไปสมผส และกอเกดการแพรกระจาย แลวถายทอดจากสงคมหนงไปยงอกสงคมหนง อมรา พงศาพชญ (2537 : 73-74) กลาววา การยมวฒนธรรมและการรบวฒนธรรมจากสงคมขางเคยงเปนผลจากการทวฒนธรรมแพรกระจายออกไป วฒนธรรมในสงคม ก เรมขยายอทธพลไปยงสงคม ข และ ค ตามลาดบ ในระยะแรกสมาชกของสงคม ข และสงคม ค จะรบวฒนธรรมสงคม ก โดยการหยบยม แตเมอระยะเวลาผานไปนาน ๆ เขาอาจรบเอาเปนของตวเองโดยถาวร หมายความวาไดเกดการกระจายทางวฒนธรรมจากจดเรมตนในสงคมหนง ไปยงสงคมอน ๆ การกระจายทางวฒนธรรมนอาจเกดขนไดจากหลาย ๆ จด ทเหนไดชดกคอวฒนธรรมของชาวยโรป ซงระยะแรกจะมวฒนธรรมแองโกล วฒนธรรมเยอรมน วฒนธรรมฝรงเศส เมอเกดการแพรกระจายวฒนธรรมเหลานออกไป วฒนธรรมของประเทศกลมนคลายคลงกน เรยกวา วฒนธรรมตะวนตก สรปไดวา การแพรกระจายทางวฒนธรรมเกดขนไดจากปจจยตาง ๆ เปนตวกระตนและเปนแรงผลกดนททาใหเกดการอพยพยายถนทอยของมนษย นาความเชอทางวฒนธรรมตดตวไปเผยแพรในชมชนทองถนนน ๆ หรอการแลกเปลยนคาขายทาใหวฒนธรรมเกดการหลงไหลและผสมผสานเชอมโยงเขาดวยกน จนเปนวฒนธรรมทยอมรบทางสงคม เปนการแพรกระจายของวฒนธรรมจากทหนงไปสอกแหลงในลกษณะวฒนธรรมทเจรญหรอมพลงมากกวาแพรไปสวฒนธรรมทดอยกวาหรอออนแอกวา ทงนการทสงคมใดจะสามารถรบเอาวฒนธรรมอนไดมากนอยหรอรวดเรวเพยงใดนน ขนอยกบบรบทความเขมแขงภายในของวฒนธรรมนนเอง ทฤษฎการแพรกระจายทางวฒนธรรม จะชวยใหผวจยอธบายปจจยและรปแบบของการสงผานวฒนธรรมทางความเชอจากแหลงหนงไปสอกแหลงหนงได

126

6. งานวจยทเกยวของ การศกษาเรองศาสนาชาวบาน : ภมปญญาดานการผสมผสานความเชอในฮตสบสองตอความมนคงทางสงคมวฒนธรรมจงหวดมหาสารคาม ผวจยไดศกษาขอมลจากงานวจยทเกยวของทงในประเทศและตางประเทศ เพอประกอบเปนองคความรในการเกบขอมลภาคสนาม และใชในการวเคราะหอภปรายผลขอมลการวจย เพอทาใหเกดองคความรใหมในมตทแตกตาง หรอสอดคลองกนกบงานวจยทมผศกษาไวกอนแลวตอไป 6.1 งานวจยในประเทศ ธนพร แตงขาว (2548 : 204-205) ไดทาการศกษาความเชอของชาวลานนาทปรากฏในจารก ผลการวจยพบวา ชาวลานนามความผกพนกบพทธศาสนาเปนอยางมาก มความศรทธาและความเชอตอพระพทธศาสนา สงผลใหเกดการทาบญทากศล ซงการทาบญนเปนผลมาจากความเชอในกฎแหงกรรม นพพาน อายของพระพทธศาสนา 5,000 ป พทธศาสนายคพระศรอารยเมตไตรย พระธาต เทวดาพทธ และการอทศสวนบญสวนกศลทงใหแกคนทเสยชวตไปแลวและคนทยงมชวตอย นอกจากนยงมความเชอในสงเหนอธรรมชาตตาง ๆ ตลอดจนความเชอเรองโหราศาสตร ซงผวจยสามารถนามาวเคราะหเปรยบเทยบกบศาสนาชาวบานในภาคอสานได เยาวภา ดาเนตร (2536 : 208-215) ศกษาวถชวตของชาวอสานจากกลอนลาทางยาว พบวา ในดานวถชวตเกยวกบศาสนาและความเชอ กลาวถงความสาคญของศาสนา พทธประวต พระสงฆ พทธศาสนกชน และเรองกรรม รวมทงความเชอเกยวกบผ ความเชอดานไสยศาสตร ความเชอดานโหราศาสตร ความเชอเกยวกบการใหพร และความเชอเกยวกบปรากฏการณทางธรรมชาต สวนวถชวตดานขนบธรรมเนยมประเพณ มการกลาวถงประเพณในฮตสบสอง ประเพณเกยวกบชวต และประเพณเกยวกบการเกษตร ซงสามารถนามาเปรยบเทยบกบความเชออน ๆ ได สรศกด ศร (2532 : 156-163) ศกษาวฒนธรรมการทานาของชาวอสาน พบวา คตความเชอและพธกรรมเกยวของกบการทานา ชาวบานสวนหนงยงเชอเรองผ กอนจะลงมอทานาจะมพธกรรมเพอออนวอนและขอความคมครองจากผ ชาวบานอกสวนหนงเปนพวกทเรยนทางธรรมไมเชอเรองผ ถงเวลาทานาจงลงมอทาไดทนทไมประกอบพธกรรม พธกรรมทเกยวกบการเพมผลผลตทชาวบานเลกทาแลว ม 2 พธ คอ บญคณลาน และบญกมขาวใหญ จากการเปลยนแปลงเทคโนโลยในการทานา ชาวนาจะนาขาวตมปากเลาไปถวายวดแทนการทาบญกมขาวใหญเปนประจาทกป สเมธ คงสวสด (2531 : 215) ไดศกษาความเชอของชาวบานพลวง อาเภอปราสาท จงหวดสรนทร พบวาชาวบานพลวงนบถอศาสนาพทธ มความเชอเรองโชคลาง ฤกษ เครองรางของขลง และเชอวาความฝนมสวนทานายเหตการณได เชอวาในปรากฏการณธรรมชาตทเกดขนมผลตอมนษย สตว พช เชอเกยวกบขอหามเพอใหมสขภาพด เรองภตผปศาจ เรองลกษณะบคคลทไมด เรองหมอผ เรองเวทยมนตคาถายากลางบาน และมการนบถอผปยาตายาย ซงสามารถนามาวเคราะหเปรยบเทยบกบความเชอของชาวมหาสารคามได

127

รชนกร เศรษรฐ (2536 : 58-59) กลาวถงสถาบนศาสนา วามบทบาทสาคญททาใหสงคมอยรอดได บทบาทหลกม 4 ประการ คอ หนง เปนหลกเกณฑของศลธรรมและเปนทมาของวฒนธรรมและมรดกของชาต สอง เปนสอหรอกลไกในการควบคมสงคม สาม เปนสอกลางสรางความสามคคในสงคม และส เปนทรวมแหงความรและบคคลทมคณคา เปนสถานทรวบรวมและอนรกษศลปวฒนธรรม ซงสามารถนามาวเคราะหบทบาทความเชอของจงหวดมหาสารคามได อษฏ ปกกนตธร (2550 : 173-174) ทาการศกษาวถชวต ความเชอ ในงานสถาปตยกรรมพนถนของชาวบรในพนทจงหวดหนองคาย มกดาหาร และอบลราชธาน พบวาความเชอของชาวบรทมอยนาไปสการเกดภมปญญาสรางสรรคได เกยวกบทรพยากรธรรมชาตและสภาพแวดลอมเปนเรองทเหนไดเดนชด การมอยของผปตากบการรกษาพนทปาทเหลออยนอย แมวาอทธพลของความเชออน ๆ อยาง ศาสนาพทธ หรอความเชอแบบชาวอสานจะเขามามอทธพลตอความเชอของชาวบรกตาม แตเปนการรบเอาความเชออน ๆ เขามาปรบใชใหผสมผสานและกลมกลนมากกวาทจะเปนการปรบเปลยนตวเองไปโดยสนเชง ซงสามารถนามาใชวเคราะหเกยวกบภมปญญาดานการผสมผสานความเชอของจงหวดมหาสารคามได อรณรตน จนทะลอ (2549 : 108) ศกษาการสบทอดความเชอเรองผปตาของเยาวชน ชาตพนธโส บานกอก ตาบลผาเสวย อาเภอสมเดจ จงหวดกาฬสนธ ในดานจารตประเพณพบวา ชาวบานปฏบตตามจารตประเพณของชาวอสานทง 12 เดอน และใหความสาคญประเพณทเกยวกบบรรพบรษ ไดแก บญขาวสาก บญกฐน เปนตน สวนความเชอและพธกรรมชาวโสบานกอกมพธกรรมเกยวกบความเชออย 3 อยาง คอ พธกรรมเกยวกบผปตา พธกรรมความเชอเกยวกบผฟาผแถน และพธกรรมไหวผบรรพบรษของสะใภหลงเขามาอยในบานฝายชาย ซงสามารถนามาใชวเคราะหเกยวกบความเชอในฮตสบสองของจงหวดมหาสารคามได วรวฒน วรายน (2548 : 120-122) ทาการศกษาความมตวตนของผในวฒนธรรมลาวครง บานโคก จงหวดสพรรณบร พบวา วฒนธรรมความเชอเกยวกบผในบานโคกมความเชอหลกทเปนศนยกลางของทกความเชอ จะมทงหลกปฏบตและขอหามกระทา ซงมผลตอชวตประจาวนของชาวบาน แสดงออกทางกายภาพไมวาจะเปนพนทสวนตว หรอพนทสาธารณะ นอกจากนผลการวจยยงพบวาแนวโนมในยคตอไปการยอมรบศรทธาแบบเดยวกบชาวลาวครงผสงวยมความเปนไปไดนอยลง เมอถงจดหนงความเชอยอมเสอมสญไปได ซงผวจยสามารถนามาใชวเคราะหเปรยบเทยบความเชอผของจงหวดมหาสารคามได ถาวร ดาเนตร (2545 : 129) ทาการศกษาคตความเชอในประเพณพธกรรมเกยวกบเจาจอมปากชองอาเภอภเวยง จงหวดขอนแกน พบวา ชาวบานยดถอความเชอเรองผวญญาณของผททาความดไวกอนเสยชวต วายงคอยชวยเหลอผทไดรบความทกขเมอมการบอกกลาวหรอบนบาน ทาใหเกดเปนประเพณพธกรรมทองถนตดตอกนมาจนถงปจจบน โดยชาวบานเชอวาเจาจอมปากชองภเวยงเปนผชนสง เปนเทพเจารกษาปา เปนผบานผเมองทมอานาจสงไมควรลบหล

128

เกวลน ภมภาค (2543 : 84) ศกษาความเชอทางศาสนาและลทธในวรรณกรรมคาสอนของชาวอสาน โดยกลาวถงผดาวา คอตวแทนของบรรพบรษทลวงลบไปแลว เปนผทชาวอสานใหความเชอถอและยดมนเปนทพงทางใจ สามารถคมครองปองกนอนตรายตาง ๆ ได สวนผเรอน คอผบรรพบรษเฉพาะครอบครว เปนผพอแมทเสยชวตแลวแตวญญาณยงวนเวยนอยดแลลกหลาน ซงผวจยสามารถนามาใชวเคราะหเปรยบเทยบความเชอผของจงหวดมหาสารคามได เฉลยว ดอนกวนเจา (2543 : 77-79) ศกษาการปรบเปลยนพธกรรมเลยงผของชาวไทญอ จงหวดนครพนม พบวา ชาวไทญอมพธกรรมเลยงผสบตอกนมาตงแตโบราณ เพอแสดงถงความกตญญตอผทใหคมครองดานความเจบปวยและภยพบต นอกจากนยงทาใหเกดกาลงใจในการทาการเกษตร ความอดมสมบรณ การปรบเปลยนพธกรรมเลยงผ พบวามการปรบเปลยนดานองคประกอบเพอเกดความสะดวกในการจดหา สวนในดานขนตอนพธกรรมไมพบการปรบเปลยน ถงแมมการปรบเปลยนอปกรณบางอยางกไมทาใหคตความเชอเปลยนแปลงไป ซงผวจยสามารถนาผลการวจยนมาใชวเคราะหเปรยบเทยบประเพณพธกรรมทเกดจากความเชอผของจงหวดมหาสารคาม วามบทบาทตอชมชนอยางไร และมลกษณะการเปลยนแปลงไปอยางใรในสงคมปจจบน เบญจรชต เมองไทย (2543 : 135) ศกษาพธทรงเจาทบานหนองขาว พบวา ความเชอเกยวกบการทรงเจาเกยวของกบการนบถอผบรรพบรษของแตละกลมเชอสายทมาแตงงานสมพนธกน พธทรงเจาเปนพธกรรมทมการผสมผสานกนของความเชอเกยวกบผบรรพบรษ อานาจเหนอธรรมชาต และชวตหลงความตาย พฒนาการทางประวตศาสตร การเปนสงคมหลากหลาย อทธพลของพทธศาสนา อานาจรฐ และการเขามาของคนจน ทาใหระบบความเชอดงกลาวเปลยนแปลงไป ซงผวจยสามารถนามาใชวเคราะหเปรยบเทยบความเชอผของจงหวดมหาสารคามได ศรรกษ จรณยานนท (2542 : 78-82) ศกษาความเชอเรองผปตาของชาวบานหนองตน อาเภอเมอง จงหวดมหาสารคาม พบวา ความเชอเกยวกบผปตามบทบาทตอวถชวตชาวบาน ดงน บทบาทตอครอบครวและชมชน ผปตาเปนสถาบนทางความเชอของครอบครวและชมชน บทบาทตอชมชน เปนบทบาทตอโครงสรางทางศาสนา บทบาทตอโครงสรางเศรษฐกจ เมอชาวบานตองการประสบความสาเรจในการประกอบอาชพมกจะบนบานผปตาใหกจการเจรญกาวหนา บทบาทตอระบบนเวศ ผปตาเปนเสมอนองคกรหรอมาตรการในการดแลรกษาโครงสรางระบบนเวศของชมชนใหคงอย ซงผวจยสามารถนามาใชวเคราะหบทบาทของความเชอผจงหวดมหาสารคามได ฉตรทพย นาถสภา และพรพไล เลศวชา (2541 : 63) ทาการศกษาวฒนธรรมหมบานไทย ไดตงขอสงเกตเกยวกบความแตกตางของความเชอผของภาคเหนอกบอสานวา ในภาคอสานความเชอผเขมขนทสด อกประการหนงอสานแทบไมมผวรบรษ ภาคอสานมผระดบหมบานเทานน ไมมผของลมนาหรอเขตนครรฐ นอกจากผเจานายของอาณาจกรลานชางนครเวยงจนทน ความหมายกคออสานประกอบไปดวยชมชนเพยงระดบหมบานไมมอาณาจกรเชนภาคเหนอ ซงผวจยสามารถนาผลการวจยนมาวเคราะหเปรยบเทยบความเชอผของจงหวดมหาสารคามได

129

สมมาตร ผลเกด (2541 : 80-81) ทาการศกษาวฒนธรรมสวย พบวา พธกรรมความเชอของชาวสวยมลกษณะผสมผสานระหวางศาสนาพทธกบการนบถอผ ภายในชมชนจะมทงวด และศาลผบรรพบรษ โดยไดจาแนกผทพบออกเปน 3 ประเภท คอ หนงผบรรพบรษ ไดแก ผเชอ สองผเจาท ไดแก ผปตา ภมบาน และผนา สามผชนตา เชน ผตายโหง ผโคก ผดง ผปา เปนตน ซงผวจยสามารถนาผลการวจยนมาใชวเคราะหเปรยบเทยบความเชอผ และลกษณะการผสมผสานความเชออน ๆ ของจงหวดมหาสารคามได สรศกด ศร (2532 : 58) ทาการศกษาวฒนธรรมการทานาของชาวอสาน บานดอนด อาเภอนาดน จงหวดมหาสารคาม โดยกลาวถงผทเกยวของกบการทานาของชาวบานดอนด วาในหมบานมผอย 2 ประเภท คอ ผตาแฮก เปนผทมบทบาทตอความเจรญงอกงามของขาว มอานาจในการทจะดลบนดาลใหขาวกลาในนาอดมสมบรณ และอกประเภทหนงคอผบรรพบรษ ทาหนาทดแลทกขสขและคมครองบานเรอนใหแกลกหลาน ชวยดลบนดาลใหฝนตกตองตามฤดกาล ปกปองดแลตนขาวใหเจรญงอกงาม ซงผวจยสามารถนามาอธบายบทบาทความเชอผของจงหวดมหาสารคามได อมาวส เถยรถาวร (2532 : 271-277) ทาการศกษาบทบาทและความสาคญของผในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ กรณเจาพอศรนครเตา อาเภอพยคฆภมพสย จงหวดมหาสารคาม พบวา ความเชอเรองผเปนความเชอทชาวบานยดถอกนมาแตดงเดม และมบทบาทสาคญตอชมชนและวถชวตของผคนอยางมาก แบงบทบาทเปน 2 ระดบ คอ บทบาทในระดบปจเจกบคคล คอเปนทพงทางใจในสถานการณวกฤตหรอในกรณตาง ๆ และบทบาทในระดบชมชน คอการรบรองสถานภาพใหมของบคคล รบรองความศกดสทธของพธกรรม สนบสนนวงจรการเกษตร สนบสนนการพฒนาชมชน การควบคมสงคม และสรางความเปนอนหนงอนเดยวกนในหมผคน ซงผวจยสามารถนาผลการวจยมาใชวเคราะหบทบาทของความเชอผในจงหวดมหาสารคามได สมทธ สระอบล (2531 : 165-166) ทาการศกษาวฒนธรรมไทยยอในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ บานโพนสม อาเภอยางตลาด จงหวดกาฬสนธ พบวาชาวไทยยอมความเชอวาในทกสงทกอยางยอมมขวญประจา ถาขวญอยกบตวโรคภยไขเจบจะไมม เวลาเจบปวยเปนเวลานานมกมองวาขวญไมอยกบเนอกบตว แมแตสตวทใชแรงงานและผลผลตกถอวามขวญ จงมพธเรยกขวญ โดยทาตามประเพณและเพอความเปนสรมงคล แมจะนบถอศาสนาพทธ แตความเชอในสงเหนอธรรมชาตเกยวกบผยงคงแนนอยในจตใจทกครวเรอน ซงผวจยสามารถนามาใชวเคราะหเปรยบเทยบความเชอแบบดงเดมของจงหวดมหาสารคามได เนอออน ขรวทองเขยว (2550 : 110-113) ทาการศกษารปแบบและความเชอของงานศลปกรรมทเกยวเนองกบพระศร-ลกษมในประเทศไทยกอนพทธศตวรรษท 19 พบวา รปแบบ ความหมาย และหนาทการใชงานเปนศลปกรรมมทมาจากประเทศอนเดย โดยยงคงความหมายหลก คอ โชคลาภและความอดมสมบรณ ในขณะเดยวกนกพบวามการประยกตใชรปแบบของชางทองถนขนเองดวย ซงผวจยสามารถนามาวเคราะหเปรยบเทยบความเชอพราหมณของจงหวดมหาสารคามได

130

วรลกษณ ผองสขสวสด (2549 : 86) ทาการศกษาเรองสรยเทพในงานศลปกรรมทพบในประเทศไทย ชวงกอนพทธศตวรรษท 19 โดยกลาววา ชาวฮนดนบถอและยกยองดาวเคราะหในระบบสรยจกรวาล โดยเฉพาะอยางยงดาวประจาวนทงเจด หรอเทพนพเคราะห (Navagraha) เมอควบรวมพระราหและพระเกตเขาดวย ภายใตความเชอทวาเทพเหลานมอานาจเกยวของกบโชคชะตา สามารถลขตชวตความเปนไปของมนษย รวมถงประทานความสขสวสด ความเจรญในโภคทรพย และความบรบรณในพชพรรณธญญาหาร ซงผวจยสามารถนาผลการวจยนมาใชวเคราะหความเชอพราหมณของจงหวดมหาสารคามได สวง บญเจม (2536 : 110) กลาวถงพธกรรมสะเดาะเคราะหของชาวอสานวา คอสงทยดเหนยวจตใจโดยการเชอถอตามประเพณ เคราะหมความสมพนธกบดวงดาว เชน ดวงจนทร ดาวพฤหส ดาวศกร เปนเคราะหด ถาเสวยอายเราเรากจะพบกบสงด ๆ สวนดาวองคาร ดาวเสาร ดวงอาทตย เปนดาวราย ถาเสวยอายเราเรากจะพบในสงทไมด จงมการกระทาพธกรรมสะเดาะเคราะห ซงผวจยสามารถนามาใชวเคราะหเปรยบเทยบความเชอพราหมณของจงหวดมหาสารคามได สนน ปรางคทอง (2534 : 132-134) ศกษาอทธพลของศาสนาพราหมณบนเกาะเมองอยธยา ระหวาง พ.ศ. 1893-2310 พบวา ซากเทวสถานเนองในศาสนาฮนด (พราหมณ) คนพบในตวเมองอยธยาจานวนมาก สวนรปปนทางศาสนาฮนดกพบมากเชนเดยวกน เชน ครฑ สงห นาค อนเปนสญลกษณของความเปนสรมงคล ลวนปรากฏในตวเมองอยธยาทงสน หลกฐานทสาคญมากทสดอกชนดหนง คอ รปปนพระอศวรสารด (บรอนซ) ในพพธภณฑแหงชาตจนทรเกษม ซงเชอวารปปนนไดใชในพระราชพธตรยมปวายในสมยอยธยามากอนแลว ซงผวจยสามารถนามาใชวเคราะหถงความเปนมาของความเชอพราหมณในจงหวดมหาสารคามได จรสสา คชาชวะ (2527 : 161-170) ศกษาคตความเชอและรปแบบของพระพฆเนศวรทพบในประเทศไทย พบวา มรองรอยหลกฐานทางโบราณคดเกยวกบพระพฆเนศวรเปนจานวนมาก ตงแตกอนไทยมาจนถงปจจบน คตความเชอนรบมาจากอนเดยตงแตพทธศตวรรษท 12 ในชวงแรกพบหลกฐานทางโบราณคดทางภาคใตของไทยเปนสวนมาก ซงนบวาเปนดนแดนทมรองรอยศาสนาพราหมณทเกาแกทสดในประเทศ ในชวงตอมา มการรบอทธพลอนเขามาผสมผสาน ทสาคญคอวฒนธรรมเขมร ซงปรากฏหลกฐานมากทางภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ภาคตะวนออก และภาคกลางบางสวน สวนภาคเหนอเปนดนแดนทไดรบอทธพลทางศาสนาพราหมณนอยทสด ซงผวจยสามารถนามาใชวเคราะหประวตความเปนมาของความเชอพราหมณในจงหวดมหาสารคามได

131

ทรงธรรม ปานสกล (2548 : 169-171) วจยรองรอยพระพทธศาสนาในอาณาจกรเขมรโบราณกอนพทธศตวรรษท 17 พบวาหลกฐานจากเอกสารจนและศลาจารกในอาณาจกรเขมรโบราณในสมยกอนพระนครแสดงใหเหนวานาจะมการนบถอพทธศาสนาทงแบบหนยานและมหายาน โดยพทธศาสนาแบบมหายานนน จากหลกฐานนาจะเปนมหายานนกายโยคาจาระ เพราะพบวามการกลาวถงคาวา “วาสนา” ซงเปนคาทนยมใชกนมากในพทธศาสนามหายานนกายโยคาจาระ ตอมาในสมยพระนครกอนพทธศตวรรษท 17 พทธศาสนามหายานนกายโยคาจาระยงเปนทเคารพนบถออย โดยคนพบรองรอยหลกฐานจากจารกแปรรปในรชกาลของพระเจาราเชนทรวรมน นอกจากนหลกฐานทางจารกในสมยพระนครกอนพทธศตวรรษท 17 ยงแสดงใหเหนถงการเคารพนบถอของพทธศาสนาแบบหนยานนกายสถวรวาทดวย ชวงคาบเกยวกอนเขาสพทธศตวรรษท 17 สนนษฐานวาเรมมการเปลยนแปลงจากนกายโยคาจาระ เปนพทธศาสนานกายตนตระ-วชรยาน ซงผวจยสามารถนามาใชวเคราะหถงทมาของรปแบบความเชอตาง ๆ ในจงหวดมหาสารคามได วนชย ปกษเลศ (2546 : 130-133) ศกษาการปรบตวของสถาบนสงฆไทย พ.ศ.2464-2544 ผลการศกษาสรปไดวา สถาบนสงฆไทยมความจาเปนในการปรบตวใหมความสมพนธและสอดคลองกบสภาพสงคมทเปนอยในแตละชวงเวลา เชน ชวงทการปกครองระบอบประชาธปไตยเขามาสประเทศไทย สถาบนสงฆกตองการปรบการปกครองของตนเองใหสอดคลองกบบานเมอง อนนาไปสการออกพระราชบญญตการปกครองคณะสงฆ พ.ศ. 2484 หรอในชวงทปญหาทางเศรษฐกจมความสาคญในชวตประจาวนมากกวาเรองอน ๆ สถาบนสงฆกตองปรบตวเองใหพรอมทจะเผชญกบระบบเศรษฐกจแบบทนนยม โดยการใชวธการดาเนนธรกจแบบเอกชนในการหารายไดสาหรบเปนคาใชจายตาง ๆ ภายในวด เพอการดารงอยและคงไวซงความสาคญตลอดไป ซงผวจยสามารถนาผลการวจยมาใชวเคราะหเปรยบเทยบความเชอพทธของจงหวดมหาสารคามได วรยา อทธเสน (2546 : 90-93) ศกษาคตความเชอของชมชนโบราณสมยทวารวดในลมนาชตอนกลางจากพระพมพดนเผา พบวา พระพมพดนเผาทพบในชมชนโบราณสมยทวารวดในลมนาชตอนกลาง ไดรบรปแบบมาจากศลปะทวารวดในภาคกลางของประเทศไทย และผสมผสานรปแบบแบบเขมรและแบบทองถนจนเกดเปนเอกลกษณเฉพาะของทองถนเอง คตในการสรางพระพมพเหลานเปนคตจากพทธศาสนาทงนกายเถรวาทและนกายมหายาน แตมความนยมในการนบถอแบบเถรวาทเปนหลก พระพมพเหลานมอายอยในชวงประมาณพทธศตวรรษท 14-16 สวนจดประสงคของการทาพระพมพเพอการทาบญและอทศสวนกศล บญหนา จมานง (2545 : 83-84) ทาการศกษาพฤตกรรมการทาบญของชาวพทธในเขตอาเภอเมอง จงหวดขอนแกน พบวา ชาวพทธสวนมากมพฤตกรรมการทาบญระดบปานกลาง สวนมากเปนการใหทาน รองลงมาคอการรกษาศล และฝกภาวนาอยในระดบนอย ปจจยทมอทธพลตอพฤตกรรมการทาบญของชาวพทธ ไดแก คานยมเชงศลธรรม อาย สถานภาพทางสงคม คานยมเชงบรโภค ทศนะตอบทบาทพระสงฆ และแหลงขดเกลาทางสงคม

132

นรศชย ชยมาลา (2544 : 78-79) ศกษาบทบาทในการพฒนาสงคมของวดในจงหวดขอนแกน พบวาบทบาทในการพฒนาสงคมของวดอยในระดบปานกลาง โดยมบทบาทในดานการพฒนาจตใจและการสงเสรมวฒนธรรมมากทสด รองลงมาไดแกการเปนศนยกลางชมชน การสงคมสงเคราะห และการศกษา ปจจยทมผลตอบทบาทในการพฒนาสงคมของวด ไดแกระยะเวลาทกอตง การวางแผน ระเบยบมหาเถรสมาคม การสนบสนนจากชมชน และความรวมมอกบชมชน ซงผวจยสามารถนาผลการวจยมาใชวเคราะหบทบาทความเชอพทธของจงหวดมหาสารคามได สมควร นามศรฐาน (2535 : 108-110) ศกษาบทบาทของวดตอชมชนในชนบท จงหวดขอนแกน พบวา บทบาทของวดตอชมชนในชนบทภาพรวมอยในระดบปานกลาง วดสวนใหญมบทบาทดานศาสนาและพธกรรม รองลงมาไดแกการพฒนาและประชาคม และบรการชมชน ปจจยทมผลตอบทบาทของวด ไดแก ภาวะผนา การสนบสนนและความสมพนธกบชมชน ซงผวจยสามารถนาผลการวจยมาใชวเคราะหบทบาทของความเชอพทธในจงหวดมหาสารคามได ชยมงคล จนดาสมทร (2532 : 52-61) ทาการศกษารปแบบทางสถาปตยกรรมของพระธาตพนมและพระธาตอน ๆ ในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ โดยกลาวถงประวตการกอสรางและปฏสงขรณพระธาตพนมวา พระธาตพนมเปนปชนยสถานทสาคญของชาวภาคตะวนออกเฉยงเหนอ รวมทงบรเวณใกลเคยงมาตงแตครงโบราณ โดยมเชอวาพระมหากสปะเถระเปนผนาพระอรงคธาตของพระพทธเจามาประดษฐานมาไว พระธาตพนมทมความสมพนธโดยตรงกบสมยลานชาง ในประวตศาสตรไดกลาวถงกษตรยลานชางวา ไดมาบรณปฏสงขรณองคพระธาตพนมเมอราว พ.ศ. 2072-2103 รวมถงการบรณะซอมสรางองคพระธาตในครงหลงสด เมอ พ.ศ. 2483 กอนทพระธาตพนม จะลมเมอ 11 สงหาคม พ.ศ. 2518 แตนกโบราณคดเชอวาพระธาตพนมมอายราวพทธศตวรรษท 12-14 ซงผวจยสามารถนาใชอธบายความเปนมาของความเชอพทธของจงหวดมหาสารคามได ธงชย เมองจนทร (2549 : 187-188) ทาการศกษาคตธรรมไทยกยจากประเพณการไหวพระธาตเมองจนทร พบวา การประกอบพธกรรมสะทอนถงการผสมผสานระหวางความเชอดงเดม การถอผ พราหมณ และพทธศาสนา ประเพณการไหวพระธาตทาใหผคนมจตสานกและมความผกพนในทองถน มสมพนธภาพทดระหวางผคน องคกร และหนวยงานราชการ ทาใหผคนในชมชนไดแสดงถงความรกความสามคค การเสยสละ นบเปนภมปญญาทองถนทใชประเพณเปนกระบวนการขดเกลาจตใจของผคนใหมวนย มสานกในการสบทอดประเพณพธกรรม ซงผวจยสามารถนาผลการวจยมาใชวเคราะหบทบาทของศาสนาชาวบานในจงหวดมหาสารคามได

133

อรณรตน จนทะลอ (2549 : 107-108) ศกษาการสบทอดความเชอเรองผปตาของเยาวชนชาตพนธโส บานกอก อาเภอสมเดจ จงหวดกาฬสนธ พบวาบทบาทของผตอเยาวชนมดงน โครงสรางทางสงคม ยดเอาความเชอผปตาเปนแบบแผนในการดาเนนชวต ผปตาจะบนดาลโทษผคนในชมชนททาผดจารตของหมบาน คอยปกปองคมครองและชวยเหลอผคนในชมชน ชาวบานใชความเชอนเองในการควบคมและขดเกลาพฤตกรรมของเยาวชน ในดานการสบทอดความเชอพบวา เยาวชนทกคนไดรบการกลอมเกลาแนวปฏบตเกยวกบผปตาจากสถาบนครอบครว โรงเรยน เพอน และวด ซงผวจยสามารถนามาวเคราะหภมปญญาการผสมผสานความเชอของจงหวดมหาสารคามได ยทธภณฑ เตชะแกว (2540 : 319-325) ทาการศกษาพธกรรมและระบบความเชอการลาผฟาในภาคอสาน ผลการวจยพบวา ความเชอเรอผเปนการควบคมพฤตกรรมของสงคม สงผลตอการจดองคกรพนฐานทางสงคม และการควบคมทางดานจตวญญาณ เพอใหสามารถจดระเบยบแบบแผนทางสงคมใหเปนไปตามกฎเกณฑและบรรทดฐานทางสงคม ซงผวจยสามารถนาผลการวจยมาใชวเคราะหบทบาทของความเชอในของจงหวดมหาสารคามได มารโกะ กาโตะ (2538 : 226-230) ศกษาการรกษาพยาบาลแบบพนบาน กรณหมอลาผฟาบานหนองใหญ อาเภอแวงนอย จงหวดขอนแกน จากการศกษาพบวา หมอลาผฟาทาหนาทรกษาพยาบาลและมระบบของตวเอง โดยจะลาเชญผฟาซงเปนผทมอานาจมารกษา พธกรรมจดขนทบานคนปวย เมอหายปวยแลวผปวยตองเขาสการเปนลกศษยของผฟา หมอลาผฟารกษาพยาบาลไดดวยความเชอและพธกรรมซงเกดจากวฒนธรรมทองถน ขณะเดยวกนกยอมรบความรการแพทยแผนปจจบน มการบรณาการความเชอทางศาสนาและความรทางวทยาศาสตร ซงผวจยสามารถนาผลการวจยนมาวเคราะหบทบาทของความเชอผในจงหวดมหาสารคามได กฤตยา แสวงเจรญ (2537 : 1-6) ทาการศกษามตทางจตวญญาณกบการดแลสขภาพ โดยศกษากรณหมอลาผฟาและหมอพระ พบวา ผลกระทบตอมตทางจตวญญาณของผปวยไดรบอทธพลจากบดามารดา ญาตพนอง สงคม ประเพณรอบขาง ตลอดจนภาวะเศรษฐกจในการเขารบการรกษา สวนการรกษาเปนการปฏสมพนธระหวางผรกษาโดยอาศยความสามารถและบารม อนกอใหเกดความเลอมใสศรทธาในตวผปวย ซงผวจยสามารถนาผลการวจยมาใชวเคราะหบทบาทของความเชอพทธและผในจงหวดมหาสารคามได ธงชย เมองจนทร (2549 : 184-186) ทาการศกษาคตธรรมไทยกยจากประเพณไหวพระธาตเมองจนทร จงหวดสรนทร กลาววาคตธรรมไทยกยจากประเพณไหวพระธาต วามการประกอบประเพณ 3 ประเภท คอ ประเพณพธกรรมประจาป ประเพณพธกรรมของชมชน และประเพณพธกรรมสวนบคคล คตธรรมจากองคประกอบของพธกรรมไดสะทอนถงความกตญญกตเวทตอคณงามความดของบรรพบรษ การเคารพพระพทธศาสนา บดามารดา ผอาวโส และอานาจเหนอธรรมชาต เปนกาลงใจเพอการดาเนนชวตและความหวงในการประกอบอาชพ ซงผวจยสามารถนาผลการวจยมาใชวเคราะหบทบาทของประเพณทางความเชอในจงหวดมหาสารคามได

134

อมร พณพมาย (2545 : 85) ศกษาจนตนาการจากความเชอศรทธาพธกรรมตาง ๆ ของไทย พบวา ความรความเขาในการดารงชวตของคนไทยผกพนกบความเชอและความศรทธา สงเกตไดจากการประกอบพธกรรมตาง ๆ ทมมากมายในชวตประจาวน ทงการเชอถอบาป บญ การเชอถอโชคลางสงศกดสทธตาง ๆ สงเหลานคอความเชอทปรากฏอยควบคไปกบการดารงชวตของคนไทยในสงคมเมองหรอชนบทตงแตอดตจนถงปจจบน ซงผวจยสามารถนาผลการวจยมาใชอธบายประเพณฮตสบสองของจงหวดมหาสารคามได สมมาตร ผลเกด (2541 : 55-90) ทาการศกษากลมชาตพนธสวย พบวา ประเพณเกยวกบชวตเปนพธกรรมเกยวกบวถของบคคลหรอสงคมทยดถอกนมานาน และยงเปนประเพณทมอทธพลตอสงคม ไดแก ประเพณเกยวกบการเกด ประเพณงานบวช และประเพณงานศพ ซงผวจยสามารถนาผลการวจยมาใชวเคราะหเปรยบเทยบประเพณพธกรรมของจงหวดมหาสารคามได ธวช รตนมนตร (2546 : 82-83) กลาวถงงานสงกรานตวา สงกรานตมประโยชน คอ หนง ประโยชนตอครอบครว ทาใหสมาชกของครอบครวไดมโอกาสมาอยรวมกนเพอแสดงความกตญญกตเวท สอง คณคาตอชมชน ทาใหเกดความสมคสมานสามคคในชมชน สาม คณคาตอสงคม ทาใหมความเอออาทรตอสงแวดลอมดวยการชวยกนทาความสะอาดบานเรอน วดวาอาราม ทสาธารณะตาง ๆ และส คณคาตอศาสนา เปนการชวยกนทานบารงพระศาสนา ซงผวจยสามารถนามาใชอธบายเกยวกบฮตสบสองของจงหวดมหาสารคามได วภาษณ เทศนธรรม (2541 : 84-85) ศกษารปแบบการจดงานประเพณบญบงไฟ อาเภอเมอง จงหวดยโสธร พบวามลเหตเนองมาจากภาวะดนฟาอากาศไมแนนอน ความแหงแลงทาใหมผลตออาชพเกษตรกรรม บงไฟสรางขนเพอเปนสอในการขอฝนจากพญาแถน รปแบบประเพณบญบงไฟในอดตจดกนเปนคม มพระและผนาครอบครวเปนผดาเนนการ ใชวสดทมในทองถน ชาวคมรวมกนทาพธการทางศาสนา คอ เลยงพระ บวชนาค และสรงนาพระ ปจจบนความเชอเรองพญาแถนลดนอยลง รปแบบการจดเปลยนแปลงไปเปนกจกรรมของจงหวด เทศบาล และผบรหารเปนผดาเนนการ ชาวบานเปนผรวม แนวโนมในอนาคต พบวาคตความเชอเดมจะลดนอยลง ซงผวจยสามารถนามาใชอธบายเกยวกบฮตสบสองของจงหวดมหาสารคามได สมพร พมรตน (2540 : 260-273) ศกษาประเพณบญเขาปรวาสกรรมอาเภอเมอง จงหวดรอยเอด ผลการศกษาพบวา ประเพณการเขาปรวาสกรรม คอการจดพธกรรมอยางหนงทางพทธศาสนา เพอฝกปฏบตตามระเบยบวนยสงฆอยางเครงครด โดยหวงผลการกระทาเพอชดเชยความผดพลาดทางวนยทอาจเกดขนโดยมไดตงใจ พธกรรมของพระสงฆดาเนนการในเขตขนฑสมา มทงหมด 3 ขนตอน คอ ขนขออนญาต ขนปฏบต และขนขอการยอมรบ มกาหนดเวลาไมตากวา 10 วน ซงแสดงใหเหนวาความเชอมความสมพนธกบวถชวต ในการเปดโอกาสใหประชาชนไดรวมบาเพญกศล โดยการใหทาน การอปถมภพระสงฆทเขารวมพธกรรม ซงผวจยสามารถนามาใชอธบายลกษณะประเพณในฮตสบสองของจงหวดมหาสารคามได

135

พ.ต.ท.ศกดา เชอประทม (2536 : 81) ทาการศกษาความสมพนธระหวางชมชนกบปาดอนปตา ในเขตอาเภอนาเชอก จงหวดมหาสารคาม พบวา ในปาดอนปตาจะมศาลปตา พธกรรมทเกยวของกบปตานนเปนหนาทของขะจา เนองจากเปนผตดตอสอสารระหวางผปตากบชาวบาน หรอเปนสอกลางในการทาพธกรรมประจาปในเดอนสาม และเดอนหก ซงผวจยสามารถนามาใชอธบายเกยวกบรปแบบพธกรรมในประเพณฮตสบสองของจงหวดมหาสารคามได รตนา สงหพร (2537 : 98) ทาการศกษาประเพณทาบญแจกขาวของชาวบานบอใหญ ตาบลบอใหญ อาเภอบรบอ จงหวดมหาสารคาม พบวาชาวบานมความเชอวาการทาบญแจกขาวเปนการทาบญสรางกศลใหแกผตาย โดยหวงวาผลบญทตนทานนสามารถชวยใหผทตายไปมความเปนอยสขสบาย ไปเกดในภพใหมชาตใหมทดไมลาบาก นอกจากนนตวผทาบญเองกไดรบบญกศลนนดวย บญธรรม ทองเรอง (2536 : 340-341) ทาการศกษาวถชวตของชาวอสานจากวรรณกรรมสขวญ ผลการศกษาสรปไดวา วถชวตชาวอสานทปรากฏในวรรณกรรมสขวญมดงน 1) ศาสนา ชาวอสานมแบบแผนในการดาเนนชวตสวนใหญสบเนองมาจากการนบถอศาสนา เคารพศรทธาในพระพทธศาสนา ขณะเดยวกนกปฏบตพธกรรมจากคตพราหมณ 2) ความเชอ สงคมอสานมความเชอจากการนบถอศาสนาเปนสวนใหญ ไดแก เรองบญกรรม นรกสวรรค ภพ การเวยนวายตายเกด และพระศรอารยเมตไตรยในศาสนาพทธ นอกจากนยงพบวามความเชอเรองขวญ ฤกษยาม เทพเจา ผ การปลกเรอน การเกด บพเพสนนวาส และเรองเวทมนตคาถาอาคม 3) คานยม ชาวอสานมความจงรกภกดตอพระมหากษตรย ยกยองเจานายและผมบรรดาศกด จรยธรรมทมาจากทานองครองธรรมเรยกวา "คองสบส" 4) การศกษา ฝายชายเรยนรดานทางธรรม ฝายหญงเรยนเรองการบานการเรอน 5) การประกอบอาชพ อาชพหลกคอทานา 6) ประเพณ ชาวอสานมประเพณทปฏบตสบตอกนมา 2 ประเภท คอ ประเพณเกยวกบชวต และประเพณเกยวกบสถาบนของสงคม พระมหาบญช ภศร (2550 : 146-147) ทาการศกษาโลกทศนแบบพทธของชาวอสานในวรรณกรรมเรอง สงฮอมธาต พบวา ทศนะแบบพทธของชาวอสานในวรรณกรรมนมลกษณะ 3 ประการ คอ 1) เพมเตมแนวคดทองถนในหลกพทธศาสนา 2) ปรบหลกพทธศาสนาใหเหมาะสมกบสงคม 3) เพมเตมแนวปฏบตแบบทองถนในประเพณปฏบตเกยวกบพทธศาสนา ซงผวจยสามารถนามาใชอธบายรปแบบทางความเชอในศาสนาชาวบานจงหวดมหาสารคามได

136

วราวรรณ สมพงษเจรญ (2550 : 131-133) ทาการศกษาคตความเชอของคนไทยสมยสโขทย พ.ศ.1726 - พ.ศ.2006 พบวาชนเผาไทอพยพมาสลมแมนาปง วง ยม นาน ในชวงตนครสตศตวรรษท 13 มระบบความเชอเรองพลงเหนอธรรมชาตซงสงสถต ณ ภเขา แมนา ทองฟา แผนดน ปาเขา และความเชอเรองผบรรพบรษ จารกแสดงใหเหนความเชอดงเดมดารงอย แมวาคนในสงคมสโขทยนบถอศาสนาพทธ การผสมผสานความเชอในราชอาณาจกรสโขทยเปนไปอยางราบรน ไมขดแยงกบมาตรฐานจรยธรรมและจารตประเพณ ความสาเรจของการผสมผสานคตความเชอสมยสโขทยแสดงออกมาในรปของศลปกรรม ขอความในจารก และกศโลบายการปกครอง ซงผวจยสามารถนามาใชวเคราะหศาสนาชาวบานของจงหวดมหาสารคามได บศรา สวางศร (2549 : 72) ทาการวจยเกยวกบ พทธพาณชย กรณพระเครอง พบวา แนวคดความเชอเรองพระเครองเกดจากความศรทธาในพระพทธรป อนเปนตวแทนพระพทธเจา เชอมโยงกบความเชอทางไสยศาสตรจากอาถรรพเวทในศาสนาพราหมณ ซงสามารถตอบสนองความรสกขาดความเชอมน หรอไมมนคงทางความรสกของมนษย ซงผวจยสามารถนามาใชอธบายเกยวกบรปแบบทางความเชอของศาสนาชาวบานจงหวดมหาสารคามได พระมหาโยธน ปดชาส (2547 : 230) ศกษาเปรยบเทยบวรรณกรรมภาคเหนอและภาคอสานเรองนางแตงออน พบวา คณคาเชงสงคมของวรรณกรรมเรองนางแตงออน ไดสะทอนใหเหนวถชวต คานยม ความเชอตามหลกธรรมทางพระพทธศาสนา ความเชอเรองสงทอยเหนอธรรมชาต หรอคตความเชอทตนนบถออย โดยวรรณกรรมเรองนแตงขนตามแนววถสงคมในอดต ซงผวจยสามารถนามาใชวเคราะหอทธพลของสภาพแวดลอมทมผลตอความเชอจงหวดมหาสารคามได บวกนก วชรปรดา (2544 : 148-150) ทาการศกษาการผสมผสานทางวฒนธรรม โดยใชกรณศกษาบานทามะไฟหวาน อาเภอแกงครอง จงหวดชยภม พบวา ทกกลมวฒนธรรมมความเชอหลกคอพทธศาสนาเหมอนกน แตสาหรบความเชอรอง ซงเปนความเชอเกยวกบศาสนาพราหมณและไสยศาสตรนน มเฉพาะในกลมวฒนธรรมไทยและกลมวฒนธรรมลาว สวนประเพณและพธกรรม กลมวฒนธรรมไทยและกลมวฒนธรรมลาวมความคลายคลงกน จะแตกตางกนบางทขนตอนของการจดทาพธกรรม และชอทเรยกแตกตางกนในแตละพนถน ซงผวจยสามารถนามาใชวเคราะหภมปญญาการผสมผสานความเชอของจงหวดมหาสารคามได บวกนก วชรปรดา (แหลงเดม : 101) ยงพบวาในการรกษาโรคแบบทองถนนยมใชพธกรรมทางไสยศาสตรและพธพราหมณเขามารกษา ไมวาจะเปนการสะเดาะเคราะห ทาบงสกล การเสรมดวง การใชมนตคาถา นอกจากนนอาจมการใชวาน การใชตะกรด การใชผายนต แตการรกษาจะใหไดผลสมบรณชาวบานจะใชสมนไพรควบคกบการใชไสยศาสตร ซงผวจยสามารถนามาใชอธบายปรากฏการณทางความเชอในปจจบนของจงหวดมหาสารคามได

137

เกวลน ภมภาค (2543 : 144-145) ศกษาความเชอทางศาสนาและลทธทปรากฏในวรรณกรรมคาสอนของชาวอสาน จากการศกษาพบวา ชาวอสานมความเชอถอและศรทธาในศาสนาพทธคอนขางมาก ถงแมจะมความเขาใจในหลกคาสอนไมลกซงนก แตกมความฝกใฝในเรองการทาความดละเวนความชวและทาจตใจใหสงบ ขณะเดยวกนชาวอสานกมความเชอถอในเทพเจาของศาสนาพราหมณ-ฮนด สวนความเชอเรองผสางเทวดา ชาวอสานมความเชอถอในเรองนมาก วรยทธ ไชยเพชร (2542 : 82-85) ทาการศกษาประเพณพธกรรมเกยวกบเจาแมสองนางพนอง จงหวดมกดาหาร พบวาคตความเชอในดานการประกอบพธกรรมทงหมด เปนคตความเชอเกยวกบเรองผมากทสด ผสมกลมกลนกบความเชอทางศาสนาพทธ และศาสนาพราหมณ โดยเชอวาเจาแมสองนางพนองเปนผทมอานาจสงสดในจงหวดมกดาหาร เปนเจาผผปกครอง คมครองบานเมอง และมฐานะเทยบเทากบเทพชนสง ซงผวจยสามารถนามาใชอธบายเกยวกบการผสมผสานความเชอของจงหวดมหาสารคามได สภตา ไชยสวาสด (2542 : 157-160) ศกษาการผสมกลมกลนทางวฒนธรรมของชาว ผไทกบชาวไทยลาว บานคากง ตาบลเหลาใหญ อาเภอกฉนารายณ จงหวดกาฬสนธ พบวาในดานการรกษาโรคทงสองกลม (ผไท-ไทยลาว) รกษาโรคทสถานอนามย และโรงพยาบาล แตยงมความเชอเกยวกบสมนไพร และเชอวาผเปนผทาใหเจบปวย จงตองรกษากบหมอเหยา ดานศาสนา พบวาเดมชาวบานนบถอผ ตอมาเมอรบวฒนธรรมจากชาวไทยลาวจงนบถอศาสนาพทธ มการปฏบตตามประเพณ พธกรรมประจาชวต เชน การเกด การบวช การแตงงาน และการตาย ซงผวจยสามารถนามาใชวเคราะหความเปนมาของการผสมผสานความเชอจงหวดมหาสารคามได สพจน ทองเนอขาว (2541 : 85-87) ศกษาความเชอเกยวกบพระธาตขามแกน อาเภอนาพอง จงหวดขอนแกน สรปผลการวจยไดดงน ประเพณพธกรรมทเกยวของกบพระธาตขามแกนม 3 แบบ คอ ประเพณพธกรรมประจาป พธกรรมสวนบคคล และพธกรรมสวนรวม ประเพณพธกรรมประจาป ไดแก ประเพณนมสการพระธาตขามแกน ประเพณบญเดอนสาม (บญขาวจ) ประเพณบญพระเหวด ประเพณบญสงกรานต ประเพณบญวสาขบชา ประเพณบญบงไฟ ประเพณบญเขาพรรษา ประเพณบญออกพรรษา พธกรรมสวนบคคล ไดแก พธการบาหรอบนบาน พธกรรมปงหรอแกบน พธกรรมขอขมาและบอกกลาว พธกรรมสวนรวม ไดแก ประเพณทอดผาปา และประเพณทอดกฐน ประเพณพธกรรมดงกลาวเปนความเชอเกยวกบพระพทธศาสนาระดบพนฐานซงมลทธพราหมณปะปน และความเชอพนฐานของชาวอสานเรองฮตสบสอง ศรพร สวรรณศร (2536 : 154-159) ทาการศกษาประเพณการสขวญของชาวอาเภอเมองรอยเอด จงหวดรอยเอด พบวาประเพณการสขวญของชาวอาเภอเมองรอยเอดกระทาสบตอกนมาตงแตบรรพบรษ เนองจากมความเชอวาขวญเปนสงทไมมตวตน แตทกชวตและทกสงทกอยางตางมขวญอยประจา ถาขวญออกจากรางสงรายตาง ๆ จะเกดขน หรออาจเสยชวตได จงมพธการสขวญ พธการสขวญม 2 แบบ คอ แบบพทธ และแบบพราหมณ

138

จรรยา คงเจรญ (2532 : 253) ทาการศกษาเรองปฐมสมโพธฉบบทองถนอสาน พบคานยมของชาวอสานสมยโบราณหลายดาน รวมทงวฒนธรรม ประเพณ ความเชอถอ กฎแหงกรรม ผสางเทวดา การเวยนวายตายเกด ความไมเทยงแท การปกครองโดยใชฮตคองและทศพธราชธรรม นอกจากนยงสอดแทรกวถการดาเนนชวตของชาวอสาน วาบคคลควรประพฤตปฏบตตามฮตคองทมมาแตโบราณไมวาจะเปนชนชนไหนกตาม แมแตภกษสงฆกตองมฮตคองเชนกน ซงผวจยสามารถนามาใชอธบายเกยวกบฮตสบสองของจงหวดมหาสารคามได สมทธ สระอบล (2531 : 115) ศกษาวฒนธรรมไทยยอในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ พบวาการสะเดาะเคราะหกระทาไดทงเมอเจบปวยและไมไดเจบปวย โดยเชอวาเปนการสงเคราะหใหออกไปจากตวจะไดปราศจากโรคภย พระสงฆในพระพทธศาสนานบวามสวนสาคญในพธกรรมน การประกอบกจกรรมตาง ๆ ชาวบานตองทาพธกรรมเกยวกบการหาฤกษ บนบาน และพธสงฆ ซงผวจยสามารถนามาใชอธบายเกยวกบรปแบบของศาสนาชาวบานจงหวดมหาสารคามได ปรชา นนสข (2527 : 141-152) ศกษารองรอยชมชนโบราณของพราหมณในนครศรธรรมราช พบวาปรากฏรองรอยชดแจงมาตงแตราวพทธศตวรรษท 10 โดยมหลกฐานทงประตมากรรมและศลาจารกเปนเครองสนบสนน ครนในราวพทธศตวรรษท 11-14 ศาสนาพราหมณทงไศวนกายและไวษณพนกายไดเจรญสงสดในนครศรธรรมราช โดยมหลกฐานทงประตมากรรมโบราณสถานและศลาจารกเปนเครองยนยน มขอสงเกตวาในชวงนศาสนาพราหมณทงสองนกายและพทธศาสนาไดกลมกลนผสมผสานกนเปนอยางดดวย ไกรษร ดขะมาตย (2549 : 267) ทาการศกษาเชงวเคราะหวรรณกรรมอสานจากเรอง ลาพทธเสน พบวา วรรณกรรมสะทอนใหเหนถงวถชวต สภาพความเปนอยของสงคมอสานในขณะนน ตลอดจนถงวฒนธรรมประเพณอนดงาม ซงเปนมรดกสบทอดกนมาเปนเวลาชานาน นอกจากนนยงแสดงใหเหนถงคานยม ความเชอของคนอสาน ซงผสมผสานเขากบหลกคาสอนในทางพระพทธศาสนา เชน ความเชอเรองอทธปาฏหารย ความเชอเรองกฎแหงกรรม ความเชอเรองไสยศาสตรเวทมนต ความเชอเรองภตผวญญาณและสงศกดสทธ โดยมหลกธรรมของพระพทธศาสนาเปนหลกในการดาเนนชวต และเปนทพงทางดานจตใจ ซงผวจยสามารถนามาใชอธบายเกยวกบภมปญญาดานการผสมผสานความเชอของจงหวดมหาสารคามได นตนนท พนทว (2544 : 143-145) ทาการศกษาพธกรรมทองถนในฐานะทนวฒนธรรมเพอการพฒนาชมชน กรณพธบายศรสขวญอสาน ผลการวจยพบวา การบายศรสขวญของอสานใหคณคาทางพธกรรมเปนสญลกษณสอความหมายแหงความดงามทเกดตอบคคล ตอชมชน ทสะทอนวฒนธรรมทางภาษา รกษาแบบแผนทางสงคม การชวยขดเกลาสงคม สรางความมนาหนงใจเดยวกน การเชองโยงภมหลงทางสงคมและวฒนธรรมชมชน กอใหเกดความภมใจและมเกยรต พธกรรมบายศรสขวญเปนทนทางวฒนธรรมทชวยสรางสมพนธภาพทดและสอดคลองระหวางคนกบสงนอกเหนอธรรมชาต คนกบสงแวดลอม และคนกบคน

139

เพชราภรณ โสลาภา (2537 : 167) ศกษาคตความเชอในพธกรรมแซนโดนตา ของชาวบานกระหาด อาเภอจอมพระ จงหวดสรนทร ผลการวจยสรปความวา พธกรรมแซนโดนตา เปนความเชอเรองผบรรพบรษทมอทธพลตอวถชวตของชาวไทย-เขมรมาก โดยเฉพาะการสงเสรมความเปนปกแผนของสงคม และยงใชคตความเชอเปนเครองมอในการขดเกลาทางสงคมแกสมาชกในชมชน ใหยดมนในสงทดงาม มความกตญญรคณ เออเฟอเผอแผ เคารพเชอฟงผใหญ และสรางความสมพนธอนแนนแฟนระหวางญาตพนอง ซงผวจยสามารถนามาใชอธบายบทบาทของภมปญญาดานการผสมผสานความเชอทมตอความมนคงทางสงคมวฒนธรรมได 6.2 งานวจยตางประเทศ Guelden (2005 : 370-395) ศกษาเรองการเขาทรงผบรรพบรษผานการแสดงราโนรา ในภาคใตของประเทศไทย จงหวดปตตาน สงขลา และพทลง ระหวางป ค.ศ. 2000-2003 โดยใชกรอบแนวคดดานชาตพนธ อตลกษณ ศาสนา และเพศ ผลวจยพบวาการทรงเจาเปนความเชอแบบใหม เกดขนตงแตทศวรรษท 1970 ในเขตเมองของไทย การเขาทรงยคเรมแรกเกดขนเพอแกปญหาเศรษฐกจ สงคม และศาสนา ตอมามการผนวกเขากบศลปะการราโนรา ซงเปนการแสดงฟอนราในทองถนภาคใต ซงเกยวของกบความเชอในการนบถอผบรรพบรษ พธกรรมนจะกระทาเปนประจาทกป ผทประกอบพธคอครผเปนหวหนาคณะ เชยวชาญในการา และมคณธรรม ทาหนาทเปนรางทรงประกอบพธกรรมเชอเชญผ เมอเชญผเขามาสงราง รางทรงจะครองฐานะเปนบรรพบรษของสายตระกลชวคราว เรยกวา ครหมอ พธกรรมหลงจากนนจะเปนการสนทนาระหวางลกหลานกบผบรรพบรษผานรางทรง มพธรดนาขอขมาโทษทลกหลานอาจไดลบหลหรอทาผดตอวงศตระกล ซงพบวามอทธพลจากพทธศาสนาแบบชาวบาน คอมทงความเชอทผสมผสานกนระหวางความเชอในศาสนาพทธ การนบถอผ พราหมณ อสลาม ลทธเตา ซงผวจยสามารถนาผลการวจยนมาใชวเคราะหเปรยบเทยบกบภมปญญาดานการผสมผสานความเชอของจงหวดมหาสารคามได Ashley (2004 : 109) ไดทาการศกษาเกยวกบการขจดปดเปาสงไมดดวยความเชอทางพทธศาสนาของชาวปะหลอง โดยเนนพธกรรมในประเพณสงกรานตของชาวปะหลอง ซงเปนชนกลมนอยทพดภาษาตระกลมอญ-เขมร แตกตางไปจากชนกลมนอยอน ๆ ในภาคเหนอของไทย ผลการวจยครงนพบวา พทธศาสนาเถรวาท (Theravada) มการประกอบกจกรรมทางความเชอโดยนกบวชเปนผประกอบพธกรรม ซงนกวชาการจานวนมากอาจมองไมเหนความสาคญวาเปนประเพณพธกรรมซงมอทธพลตอการปฏบตในชวตของผคน ในชวงสงกรานตจะมพธกรรมจดขนเปนพเศษ เพอขบไลสงทไมดทงหลายออกไป และนาความโชคดมาสหมบาน รวมถงเปนหลกประกนความอดมสมบรณของหมบานในปทกาลงมาถง มการนาพธกรรมทางศาสนามาใชใหเกดประโยชนในการดาเนนชวต ทาใหเกดความรสกรวมกนของอตลกษณทางชาตพนธของคนในหมบาน ซงผวจยสามารถนามาใชวเคราะหบทบาทของศาสนาชาวบาน ภมปญญาดานการผสมผสานความเชอของจงหวดมหาสารคามได

140

Borchert (2004 : 187) ทาการศกษาเกยวกบสถาบนของชมชน พทธศาสนาชาวบาน ประเพณพธกรรมในภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต ผลการวจยพบวาพทธศาสนาแบบชาวบานมการศกษาในหมนกวชาการอยสองกลม คอ กลมนกมานษยวทยา และนกประวตศาสตร นกมานษยวทยาไดเรมตนศกษาทชมชน โดยใหความคดวาระบบความเชอในพทธศาสนารวมทงประเพณและพธกรรมเปนสวนหนงของวฒนธรรม ขณะทนกประวตศาสตรทางศาสนาจะเรมตนศกษาดวยการแสดงความเขาใจในขนบธรรมเนยมทางพทธศาสนาตอการเขามามอทธพลในทองถน โดยศกษาตามเงอนไขของเวลาและสถานท ในการศกษาสถาบนทางสงคม พทธศาสนาแบบชาวบานในเอเชยตะวนออกเฉยงใต นกประวตศาสตรจะศกษาโดยเกบรวบรวมขอมลทางประวตศาสตรของศาสนาและมคาถามเกยวกบสถาบนในชมชน โดยสะทอนจากประวตศาสตรความเปนมาของศาสนา อยางไรกตามศาสนาพทธไดเขามาเผยแผ มอทธพล มการเปลยนแปลง และการคงอยอยางไรในชมชนกเปนอกความพยายามหนงในการคนหา โดยเฉพาะความเขาใจในแกนแทของพทธศาสนาของปจเจกบคคล ซงผวจยสามารถนาผลการวจยนมาใชวเคราะหบทบาทของศาสนาชาวบาน และรปแบบของภมปญญาดานการผสมผสานความเชอจงหวดมหาสารคามได Morris (2000 : 91-140) ศกษาบทบาทของความเชอผในประเพณทองถน อธบายวา ความเชอตอสงเหนอธรรมชาต (Supernatural) และความเชอเรองผ (Animism) มบทบาทสาคญตอวถชวตของคนในทองถน เหนไดจากการประกอบพธกรรมทเกยวของกบความเชอมากมาย เพอสรางสมพนธภาพอนดระหวางอานาจทงหลายทเหนอกวามนษย เพราะพวกเขาเชอวาอานาจเหลานมพลงในการกาหนดสภาวการณทางธรรมชาตและวถการดารงชวตของมนษย ซงผวจยสามารถนามาใชอธบายปรากฏการณทางความเชอผของจงหวดมหาสารคามได Tannenbaum (เพญนภา อนทรตระกล. 2535 : 85 ; อางองมาจาก Tannenbaum. 1996) ไดทาการวจยเกยวกบผบรรพบรษ เพศ และการเกยวดองเปนญาตทางสายโลหตของสมาชกชมชนในภาคเหนอของประเทศไทย โดยใชวธขวตรงขามอธบายถงธรรมชาตและวฒนธรรม (Nature and Culture) ความสมพนธระหวางศาสนาพทธและการนบถอผ พบวาผบรรพบรษในภาคเหนอเกยวของกบเรองเพศและโครงสรางทางสงคม ความเกยวดองเปนญาตทางสายโลหตของสมาชกชมชน คอสงคมเครอญาตเปนสงคมกอกาเนดขนมาจากฐานความสมพนธครอบครว การสบเชอสายสกลทางผหญง ผหญงเปนผผลตแรงงานซาโดยการมลก เมอแตงงานกนฝายชายตองมานบถอผบรรพบรษของฝายหญง แสดงใหเหนรองรอยโครงสรางของระบบเครอญาตทเหนยวแนน ซงผวจยสามารถนามาใชวเคราะหบทบาทของศาสนาชาวบาน ภมปญญาดานการผสมผสานความเชอของจงหวดมหาสารคามได

141

Keyes (1995 : 798) ไดทาการศกษาเรองราวเกยวกบวฒนธรรมและการผสมกลมกลนทางวฒนธรรมในเอเชยอาคเนย โดยไดอางถงความคดของ Quaritch Wales เรองความเชอดงเดม วามอย 2 ระดบ คอ การบชาดน กบความเชอเกยวกบฟาหรอเทพบนฟา โดยเนนเรองของพฒนาการของกลมคนจากกลมทาการเกษตรกลายเปนกลมเรรอน ทเขามาพรอมกบเทคโนโลยการผลตสารด โดยการใหเหตผลวาในยคปฏวตสงคมไปสสงคมเกษตรกรรมในสมยหนใหมและการตงหนหรอหนตง (Megalith) เปนการนบถอดน สวนการเขามาของคนกลมใหมทเปนกลมเรรอน (Normad) มกจะนบถอฟาและเทพเจาแบบชนเรรอนทวไป พธกรรมขอฝนและพธกรรมการฝงศพเปนตวสะทอนความเชอและพธกรรมของผคนในเขตนกอนการรบเอาความเชอทางศาสนาจากภายนอก ซงผวจยสามารถนามาใชวเคราะหความเปนมา และอธบายรปแบบทางความเชอของศาสนาชาวบาน ภมปญญาดานการผสมผสานความเชอของจงหวดมหาสารคามได Tan (ศรพร สวรรณศร. 2536 : 76 ; อางองมาจาก Tan. 1995) ไดทาการศกษาเรองศาสนาชาวบาน และเศรษฐกจของหมบานชาวสบสองปนนา ในประเทศจน พบวาพทธศาสนาแบบเถรวาทไมไดแพรหลายเฉพาะในเอเชยตะวนออกเฉยงใตเทานน ในเมองยนานมกลมทนบถอพทธศาสนาแบบชาวบานทใหญทสดในจน ไดแก ชาวไทลอสบสองปนนา ในประเทศจนพทธศาสนาไดถกขดขวางและละเลยมาตงแตเปลยนแปลงการปกครองป ค.ศ.1950 การปฏรปการเมองและการเปลยนแปลงทางเศรษฐกจมผลใหสงคมชาวพทธในสบสองปนนาออนแอลง อยางไรกตามหลกสาคญในพทธศาสนา เชน ความเชอเรองการเวยนวายตายเกด นพพาน นรก สวรรค ยงคงอย การทาบญของชาวไทลอสบสองปนนาเนนความสขในชาตนมากกวาชาตหนา ความสมพนธระหวางพทธศาสนากบชาวบานยงคงมใหเหนในชวตประจาวน แตการพฒนาและการลงทนทางเศรษฐกจจากสวนกลางทาใหความเชอหรอคาสอนทางศาสนาคอย ๆ เสอมคลายลง ซงผวจยสามารถนาผลการวจยนมาใชวเคราะหเปรยบเทยบสภาพปจบนและความเปลยนแปลงไปของศาสนาชาวบาน และประเพณทางความเชอในจงหวดมหาสารคามได Hayashi (1991 : 11-12) ทาการศกษาการนบถอผของกลมชาตพนธไทย-ลาวในภาคตะวนออกเฉยงเหนอของไทย พบวามผอยหลากหลายระดบ การประกอบพธกรรมเกยวกบผไมเหมอนกน สาหรบผทเกยวของกบวถชวตของชาวไทย-ลาวม 5 ประเภท คอ ผบาน หรอผปตา ทาหนาทคอยใหความคมครองรกษา ผตาแฮก เปนผทประจาไรนามความสาคญตอการเกษตร ผเชอ เปนผประจาตระกล มหนาทดแลและตกเตอนลกหลานมากกวาคมครอง ผแถน เปนผระดบเจานายอยบนฟา ทาหนาทสรางสรรพสง ผมเหศกด เปนผเมอง อยในระดบชนปกครอง ซงผวจยสามารถนามาใชวเคราะหเปรยบเทยบความเชอผของจงหวดมหาสารคามได

142

Parson (1976 : 56) อธบายความสมพนธระหวางศาสนากบชวตทางเศรษฐกจและสงคมในวฒนธรรมสมยใหม วาไดรบการศกษาอยางจรงจงเปนครงแรกจาก Max Weber (ค.ศ. 1864 - 1920) นกสงคมวทยาชาวเยอรมนผมชอเสยง ในหนงสอ จรยธรรมของโปรเตสแตนตกบจตใจแบบทนนยม (The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism) Weber ไดศกษาถงเงอนไขทางจตวทยาททาใหเกดระบบทนนยมขนในตะวนตก Weber ไดวเคราะหความเชอมโยงระหวางคาสอนของลทธคาลวน (Calvinism) อนเปนลทธหนงในนกายโปรเตสแตนต กบทาทใหมตอการแสวงหาความมงคงในองกฤษและยโรปยคหลงการปฏรป (Post-Reformation) กลาวคอ คา สอนเกยวกบ “ผซงพระเจาเลอกสรรแลว” (The elect) จะมสญญาณบอกโดยการเปนผประสบความสาเรจจากการงานทด ทาใหผทนบถอลทธคาลวนใชความพยายามอยางยงยวดในการอดออม เพอการลงทนและความสาเรจทางธรกจ เพอพสจนวาตนเองกเปนคนทพระเจาเลอกแลวเชนกน กอใหเกดการสะสมทนและระบบทนนยมขนในเวลาตอมา นบเปนทาทใหมของศาสนาทยอมรบการแสวงหาความมงคง บางครงถงกบสนบสนนวาเปนสงทถกตองตามหลกการของศาสนา ซงผวจยสามารถนามาใชอธบายพฒนาการความเปลยนแปลงทางความเชอของจงหวดมหาสารคามได Tambiah (1970 : 157) ทาการศกษาชมชนในภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย โดยมงศกษาระบบความเชอทงมวลของชาวไทอสาน และวเคราะหปรากฏการณจากรายละเอยดของพธกรรม พบวาพธกรรมทจดขนตามความเชอนนมอย 4 รปแบบ คอ พธกรรมทางพระพทธศาสนา พธกรรมทางศาสนาพราหมณ พธกรรมผดหรอผทปกครองชมชน และพธกรรมเกยวกบผราย รปแบบของพธกรรมตามความเชอทงส มความสอดคลองกนทางโครงสรางของความคด ซงเปนตวกาหนดประเพณชวต ความเปนอย ตลอดจนความสาคญทางสงคม ซงผวจยสามารถนาผลการวจยนมาใชวเคราะหลกษณะและบทบาทของศาสนาชาวบาน ภมปญญาดานการผสมผสานความเชอของจงหวดมหาสารคามได Kirch (1967 : 87) เครชเขามาเกบขอมลทบานหนองสง จงหวดนครพนม (ปจจบนคอมกดาหาร) ในระหวางป พ.ศ. 2508-2510 ในวทยานพนธปรญญาเอก เรอง Phu Thai Religion Syncretism : A case study of Thai religion and Society โดยใชวธทางมานษยวทยาวฒนธรรม (Cultural Anthropology) ผลการวจยสรปไดวา ชาวผไทเปนกลมชาตพนธทขยนขนแขง อดออม เปนนกเศรษฐกจมากกวาชาวอสานกลมอน ดานความเชอและการปฏบตทางศาสนา จะมพธกรรมเปนสอ โดยใชสญลกษณเปนตวกาหนดพฤตกรรมชมชน สวนศาสนาของชาวอสานเปนพทธศาสนาแบบชาวบาน (Popular Religion) ทผสมผสานระหวางลทธผสางเทวดา (Animism) ศาสนาพราหมณ และศาสนาพทธ ซงผวจยสามารถนามาใชอธบายลกษณะศาสนาชาวบาน ภมปญญาดานการผสมผสานความเชอของจงหวดมหาสารคามได

143

Keyes (1966 : 798) ไดเขามาเกบขอมลทบานหนองตน อาเภอเมอง จงหวดมหาสารคาม ระหวางป พ.ศ. 2505-2507 เพอทาวทยานพนธระดบปรญญาเอก เรอง Peasant and Nation : A Thai-Lao village in a Thai State ผลการวจยสรปวา หมบานไทย-ลาวในภาคอสานมเอกลกษณเปนของตนเอง คอเปนชมชนทมลกษณะเปนทองถนนยมมแบบแผนประเพณทแตกตางจากภาคกลาง เชน ประเพณฮตสบสอง คองสบส มปญหาทางเศรษฐกจ ปญหาดานประชากร และอยใตการกาหนดโครงการพฒนาจากรฐบาลเชนเดยวกบชมชนในภมภาคเอเชยทงหลาย และความสมพนธระหวางชมชนกบรฐบาลเปนไปในลกษณะเดยวกน ซงผวจยสามารถนามาใชวเคราะหเปรยบเทยบกบสภาพปจจบนและปญหาทเกดขนกบประเพณพธกรรมทางความเชอ และการผสมผสานความเชอของจงหวดมหาสารคามได Derkheim (1965 : 47) ไดเขยนหนงสอเกยวกบปจจยทางศาสนาทมผลตอวถชวต โดยอธบายวา ศาสนาเปนระบบรวมของความเชอและการปฏบตตาง ๆ ทเกยวของกบสงศกดสทธ มขอกาหนดและขอหามวางไวอยางชดเจน เพอรวมคนทปฏบตเขามาเปนกลมดยวกน มผลทาใหเกดความเปนอนหนงอนเดยวกนขนในสงคมนน ซงผวจยสามารถนามาใชอธบายบทบาทของศาสนาชาวบาน ภมปญญาดานการผสมผสานความเชอจงหวดมหาสารคามได Klausner (1964 : 133-140) ทาการศกษาเกยวกบศาสนาชาวบานในภาคอสานของไทย โดยชใหเหนความสมพนธระหวางความเชอทางพระพทธศาสนา ศาสนาพราหมณ และไสยศาสตร วาสงทปรากฏชดเจนทสดคอความแตกตางระหวางพทธศาสนาในคมภร และพทธศาสนาในระดบทชาวบานเขาใจและปฏบตในชวตประจาวน พทธศาสนาแบบชาวบาน (Popular Buddhism) คอสงทสะทอนใหเหนสภาพของการผสมผสานทางความเชอระหวางผ พราหมณ พทธมากทสด ซงผวจยสามารถนาผลการวจยนมาใชวเคราะหเปรยบเทยบศาสนาชาวบาน ของจงหวดมหาสารคามได Hank (1962 : 165) ไดทาการศกษาพธกรรมและความศรทธาในสงคมไทย โดยเขาวเคราะหโลกทศนของคนไทยวา มพนฐานมาจากคานยมทางพทธศาสนา ซงมองวาเปนโลกทศนทมรากฐานเกยวกบโลกและจกรวาล การทใครจะอยในระดบใดของจกรวาลขนอยกบผลบญหรอบาปซงกระทาไวในชาตกอนซง ผวจยสามารถนามาใชอธบายถงลกษณะ และทมาของรปแบบทางความเชอของจงหวดมหาสารคามได จากเอกสารงานวจยทกลาวมาขางตนพอสรปไดวา งานวจยสวนใหญเปนการศกษาเรองเฉพาะกรณ หรอแยกศกษาความเชอและประเพณเพยงบางสวนหรอบางแงมมเทานน เชน ศกษาเฉพาะเรองพทธศาสนา เฉพาะความเชอพราหมณ เฉพาะความเชอผ หรอศกษาประเพณพธกรรมเพยงบางอยางเทานน การศกษายงขาดภาพองครวมของความเชอทงหมด แมจะมการอางถงศาสนาชาวบานหรอการผสมผสานทางความเชออยบาง กเปนเพยงการกลาวถงอยางกวาง ๆ ยงไมมการจาแนกออกมาใหเหนเดนชดในรายละเอยด ซงผวจยเหนวามความจาเปนตองทาการศกษาในสวนทขาดหายไปน เพอใหไดองคความรใหมในลกษณะองครวมเพอนาไปใชไดจรงตอไป