200 99ke - irc · introductie, praktijk, tenslotte hoofdstuk 6 _ _ ... kennismanagement is...

200 99KE

Kennis van wateroverbrugt wereldwijd

Prof. dr. S.K.Th. BoersmaDrs. 6. Blaauw

Faculteit Bedrijfskunde Rijksuniversiteit Groningen

LIBRARY IRCPO Box 93190, 2509 AD THE HAGUE

Deloitte 8 Touche, 1999 Tei.: -31 70 30 689 80Fax. +31 70 35 899 04

BARCODE: / 5"

L 0 :

Colofon

Omslagontwerp & Vormgeving: Jacco van der ZwanBeeldredactie en traffic: Kiki PostOpmaak: Computekst grafische tekstverwerking, GroningenLithografie: Peach belichtingsstudio bv, GroningenDruk: Dijkhuizen Van Zanten bv, Groningen

i Deloitte & Touche, St. Leerstoel Kennismanagement

Inhoudsopgave

VoorwoordMr. G.J.R. Wolters, Plv. Directeur-Generaal Milieubeheer,Ministerie van VROM

Hoofdstuk 1

Inleiding

Hoofdstuk 2

DrinkwaterWinning, Zuivering, Distributie

75

Hoofdstuk 3

KennismanagementTwee historische lijnen, Wat is kennismanagement, Drie activiteiten vankennismanagement, Verschillende benaderingen vankennismanagement

KennistransferHet kennistransferproces vanuit de kennisvraag, Kennistransfermethoden, Communicatie, Leren, Culturele aspecten, Tenslotte

Hoofdstuk 4De Nederlandse drinkwatersectorKennisontwikkeling in de drinkwatersector, Kennisuitwisseling in dedrinkwatersector, Tenslotte

Hoofdstuk 5Kennistransfer in de praktijkIntroductie, Praktijk, Tenslotte

Hoofdstuk 6 _____ ______Af sluitende beschouwingen met enkele conclusiesInspelen op de vraag, Inzicht in kennisvraag is versplinterd aanwezig,Trends in de vraag, Tenslotte

23

39

49

57

65Literatuur en bijlage

Kennis van water overbrugt wereldwijd

Voorwoord

Aan het einde van het tweede millennium moeten we helaas constateren dat het in onzewereld honderden miljoenen mensen aan toegang tot veilig drinkwater en adequatesanitatievoorzieningen ontbreekt, en dat in zeer vele gebieden in de wereld de water-voorziening verre van duurzaam is geregeld.

Op initiatief van het Ministerie van VROM werd in maart 1994 in het kader van deCommisie voor Duurzame Ontwikkeling van de VN de Ministeriele Drinkwaterconferentiein Noordwijk gehouden. Daar werd onderstreept dat verbetering van de drinkwater-voorziening een cruciale factor vormt voor de verbetering van de volksgezondheid, hetstimuleren van duurzame ontwikkeling (ecologisch, economisch en sociaal) en de bescher-ming van watervoorraden in ontwikkelingslanden. Het bewust omgaan met de drink-watervoorziening leidt ook tot meer begrip en aandacht voor milieuproblemen in hetaigemeen.

Een verbetering van de mondiale watersituatie vraagt onder meer om grotere bewust-wording in het aigemeen en om een versterkte betrokkenheid van de watersector van demeer ontwikkelde landen. Het VWN-initiatief 'Water Overbrugt Wereldwijd' draagt hier-toe zeer bij. In dit verband vermeldenswaard is ook het Tweede Wereld Water Forum en deMinisteriele Conferentie die door de World Water Council en de Nederlandse regering inmaart 2000 in Den Haag worden georganiseerd.

Het verkrijgen van inzicht en kennis in de Nederlandse expertise betreffende drinkwater-voorziening en sanitatie en het bezien of deze geschikt zijn om over te dragen naarontwikkelingslanden, en zo ja op welke wijze, zijn belangrijke voorwaarden voor eensterkere betrokkenheid van de watersector. Het onderzoek dat hiernaar is verricht door defaculteit Bedrijfskunde van de Rijksuniversiteit Groningen en waarvan de resultaten zijnneergelegd in onderhavige publicatie vormt hiervoor een belangrijke bijdrage.

Mr. G.J.R. WoltersPlv. Directeur-generaal Milieubeheer,Ministerie van VROM


Inleiding

De aanleiding tot het schrijven van dit boek is het 100-jarig bestaan vande Vereniging voor Waterleidingbelangen (VWN) in Nederland. Middelshet thema 'Water overbrugt wereldwijd' wil de VWN gedurende hetjubileumjaar 1999 aandacht vragen voor de problematiek van de drink-watervoorziening in ontwikkelingslanden. In het kader van dit themazal de VWN enkele waterprojecten in ontwikkelingslanden ondersteu-nen.Het is een goed gebruik dat aan jarigen cadeaus worden aangeboden,en zeker aan een honderdjarige. Het eeuwfeest van de VWN was voorDeloitte & Touche reden aan de faculteit Bedrijfskunde van deRijksuniversiteit Groningen opdracht te geven tot het uitvoeren van eenonderzoeksproject. Dit project heeft als doel te beschrijven welke ken-nis/expertise op het gebied van drinkwater in Nederland aanwezig is,welke kennisbehoeften in ontwikkelingslanden bestaan, voor zover diein Nederland bekend zijn, alsmede de mogelijkheden van kennistransf-er. In dit boek dat wij de titel 'Kennis van water overbrugt wereldwijd'hebben gegeven, vindt u de resultaten van dit onderzoek.Om inzicht te krijgen in de mogelijkheden voor kennistransfer is eersteen inventariserend onderzoek gehouden. Dit had als doel eenoverzicht te verkrijgen van de in Nederland aanwezige expertise overwinning, zuivering en distribute van drinkwater en tevens in de erva-ringen en werkwijze om waterprojecten in ontwikkelingslanden uittevoeren. Voor dit overzicht is gebruik gemaakt van interviews (ziebijlage 1) en literatuur.

In het tweede deel van het onderzoek zijn een analyse en synthesegemaakt van de verzamelde informatie om te kunnen komen totbeschrijvingen van de Nederlandse drinkwatersector en van bestaandekennistransacties met ontwikkelingslanden. Daarbij is gekeken naaronder anderen de karakteristieken van de kennis, de complexiteit, deafhankelijkheid van technologie en de mogelijkheden voor kennisover-dracht. Het boek wordt afgesloten met enkele beschouwingen en con-clusies.In het boek worden ook twee korte hoofdstukken gewijd aan de onder-werpen drinkwater en kennismanagement. Hoewel er veel geschrevenis over drinkwater leek het ons toch goed hierover in hoofdstuk 1 enigeinformatie te verschaffen. Kennismanagement is een vrij nieuw vakge-bied dat weliswaar nog in ontwikkeling is, maar waarover al veelgeschreven is. We hebben gepoogd in kort bestek onze visie op kennis-management in hoofdstuk 2 weer te geven.


Inleiding

Met het oog op de leesbaarheid hebben we literatuurverwijzingen in detekst achterwege gelaten. Achterin vindt u een uitgebreide lijst van boe-ken, artikelen en andere publicaties.

Wij hebben dit onderzoek met veel enthousiasme en zorg uitgevoerd.Alle geinterviewden bedanken we hierbij voor hun medewerking.Eveneens bedanken we onze student-assistenten Swaan Zonneveld enlemme Haan.

Tenslotte feliciteren wij de VWN met dit eeuwfeest en hopen dat zegebruik kunnen maken van de door ons aangeleverd informatie.

Groningen, juni 1999

Prof.dr. Jacques BoersmaDrs Gerben Blaauw

-Kennis van water overbrugt wereldwijd

1 Drinkwater

Fontein, Radesingel

Groningen (Gemeente

Archief Groningen).

De mens heeft een innige, maar ambivalente relatie met water. Water isvriend en vijand. In dit boekje staat kennis over water als noodzakelijkvoedingsmiddel centraal. Een mens kan enkele weken zonder etenoverleven, maar een paar dagen zonder water zijn funest. Volwassenmensen bestaan voor 65% uit water. Water vervult onder meer de func-ties oplos- en transportmiddel, chemisch agens en temperatuurregula-tor. Doordat het lichaam op verschillende manieren water verliest, moetde voorraad voortdurend worden aangevuld. Een levensvoorwaarde isderhalve dat de vochthuishouding in evenwicht blijft. Schoon drinkwa-ter is daarvoor een eis.

Nu beschikken we op deze aarde over veel water. Tabel 1 geeft een ver-deling over verschillende bronnen van de totale waterhoeveelheid in dewereld. De oppervlakte van onze aardbol bestaat voor ruim 70% uitwater. Hiervan bevindt zich ruim 97% in oceanen en dit is zout water.Van de 2 a 3% zoet water op aarde zit het grootste gedeelte in de ijs-kappen. Deze ijsmassa is niet voor consumptie geschikt, hoogstens inbeperkte mate voor lokale bevolkingen. In afnemende mate zit zoetwater in de bodem, in oppervlaktewater en in de lucht. Van het grond-water is ongeveer de helft bruikbaar voor drinkwater. De andere helftzit te diep om het te kunnen exploiteren. Wat ons als Nederlanders met


Drinkwater

Tabel 7

Verdeling van water

overbronnen1

Water source

Oceans

Icecaps, glaciers

Ground water

Fresh-water lakes

Inland seas

Soil moisture

Atmosphere

Rivers

Total water volume

!«itfiTO-,W,1,Wm1,WW'.'.wm1,'-ll«l

Water volumein cubic miles

317,000,000

7,000,000

2,000,000

30,000

25.000

16,000

3,100

300

326,000,000

Percent of totalwater

97.24%

:;ix*%; •

0.61%

0.009%

0.008%

0.005%

0.001% ;

'0.0*0*%

100% ;

enkele grote rivieren in eigen land ongetwijfeld opvalt, is het wel zeerkleine percentage rivierwater. Totaal is van al het water slechts 0,3%bruikbaar voor drinkwater.

Dit percentage is erg klein, maar gelukkig is het in principe tochvoldoende ondanks de toenemende vraag door de groeiende wereldbe-volking en het toenemend gebruik in de ontwikkelde landen voorandere doeleinden dan drinken.

In verband met het kennisvraagstuk is het productieproces van drink-water van belang. Dit proces kan in drie hoofdfasen worden verdeeld:winning, zuivering en distributie (zie figuur 1).

Figuur 1

Schema productie-

proces drinkwater

(bron: Bedrijfstak-

onderzoek Water-

leidingbedrijven,

KIWA, 1997).

grondstof

bron

grondwater

1 lie Geological Survey, 1984

-Kennis van wafer overbrugt wereldwijd

Installatie voor

membraanfiltratie

(VN-Watermaatschap-

pij Drenthe).

WinningVoor de winning van grondwater wordt veelal gebruik gemaakt vanbronnen. Wateronttrekking aan bronnen heeft evenwel een verlagingvan de grondwaterspiegel tot gevolg hetgeen op de lange termijnnadelige effecten kan hebben voor bijvoorbeeld de landbouw. Vandaardat in Nederland de winning uit oppervlaktewater toeneemt en naarverwachting in de toekomst nog verder zal groeien. In andere landen,zoals Zwitserland, wordt water uit natuurlijke of kunstmatige merenbenut. Dit water moet soms over grote afstanden worden getranspor-teerd. Voorbeelden zijn water uit het Meer van Konstanz voor Stuttgarten van de Edertalsperre in de Harz voor Bremen2.

ZuiveringIn de meeste gevallen moet gewonnen water eerst gezuiverd wordenvoordat het veilig kan worden gedronken. In een dunbevolkt gebiedwaar geen of nauwelijks sprake is van vervuiling kan vaak zonder over-matige risico's water 'uit de natuur' gedronken worden. Water heefteen zekere mate van 'zelfreinigend vermogen' waardoor kleine vervui-lingen door micro-organismen worden weggewerkt. Helaas bestaatdeze ideale situatie niet overal en zeker niet in dichtbevolkte gebieden.Zuivering is daar een 'must". Toen er in de vorige eeuw een begin werdgemaakt met het zuiveren van water voor consumptie, was de eerstedoelstelling heel Nederland te voorzien van schoon drinkwater. Het zui-veringssysteem was simpel, maar effectief. Het water werd door eenzand- of grindfilter geleid waarbij de verontreiniging in het filter bleef

2 We geven deze voorbeelden ook om aan te geven dat in verschillende landen verschillende kennis aanwezig is. Vanuit eenoogpunt van kennistransfer is dit onderscheid natuurlijk essentieel.


Drinkwater

hangen. Door steeds verdergaande verontreiniging werden er echtersteeds hogere eisen gesteld aan de zuivering. Met vooral chemischemiddelen werd aanvankelijk aan die eisen voldaan, De laatste jaren is ereen verschuiving merkbaar naar het gebruik van biologische en fysischemiddelen. Hierdoor is de kwaliteit van het drinkwater in Nederland vrij-wel optimaal. Desondanks wordt bij voortduring nieuw onderzoekgedaan naar de gebruiksmogelijkheden van oppervlaktewater en vangrondwater als bronnen voor de drinkwatervoorziening. Zo kent deBedrijfstak Waterleidingbedrijven sinds 1948 een gezamenlijkonderzoeksprogramma. Dit programma heeft als doel de waterleiding-bedrijven te ondersteunen bij hun taken. Het programma in 1997-1998kende onder anderen de aandachtsvelden 'kwaliteit oppervlaktewater'en 'kwaliteit grondwater'. Het accent in het eerst genoemde aandachts-veld ligt op de gebruiksmogelijkheden van oppervlaktewater voor dedrinkwatervoorziening. In het aandachtsveld 'kwaliteit grondwater' ligthet accent op de bescherming van de grondwaterwinning tegen onge-wenste invloeden en op de mogelijkheden om de kwaliteit van hetgrondwater te handhaven. Er bestaat in het eerdergenoemde program-ma ook een aandachtsveld 'kennisuitwisseling' waarin aandacht wordtbesteed aan het bijhouden van relevante ontwikkelingen, onderzoeks-resultaten van universiteiten en het communiceren daarover met debedrijfstak.

DistributieDrinkwater kan op verschillende manieren gedistribueerd worden. Wiekent de verhalen niet dat mens en dier elkaar bij waterbronnenontmoeten? Behalve om water te halen, komen bij bronnen ook socialecontacten tot stand. Nog steeds is voor veilig drinkwater een afgedekteput met een windas, een touw en een emmer de goedkoopsteoplossing. Als het water van grote diepte moet komen, is bovendieneen pomp nodig.Een geheel ander voorbeeld van waterdistributie zijn de aquaducten(waterleidingen) die vanaf 312 v.C zijn gebouwd in het Romeinse rijk.De oudste twee liepen zelfs ondergronds. Sommige van deze bouwwer-ken zijn nog intact, in Zuid Frankrijk en Spanje bijvoorbeeld.De stad Rome werd van water voorzien door 11 aquaducten.In Nederland kennen we anno 1999 een uitgebreid net van leidingenmet pompstations die zorgen voor het vervoer naar de distributiegebie-den. Om de verbruiksschommelingen op te vangen worden reservoirsgebruikt. Pompstations zorgen voor het transport naar de afnemers.Een waterleidingnet met huisaansluitingen is evenwel duur en daardoorin ontwikkelingslanden meestal niet haalbaar.

Uit dit korte overzicht kan worden afgeleid dat er bij het productiepro-ces van drinkwater heel wat komt te kijken. Hiermee bedoelen we datvoor de drie productiefasen winning, zuivering en distributie veel ken-

- Kennis van water overbrugt wereldwijd

Drinkwater

nis benodigd is (kennisvraag), maar ook beschikbaar is (kennisaanbod).Met het slaan van een bron kunnen mensen soms snel wordengeholpen. Maar op lange termijn ben je er in de meeste gevallen niet.Voor elke situatie geldt dat een op die situatie afgestemd integraalwaterbeleid en waterplan wenselijk is. Naasttechnische en economischefactoren spelen hierbij ook nog zaken als sanitatie, management en cul-turele factoren een rol. Hierop komen we verderop in dit boek nogterug. Maar eerst geven we een korte inleiding overkennismanagement.

Kennis van water overbrugt wereldwijd — — ( 13 )

2 Kennismanagement

t Hoendiep te

Groningen, door H.P.

Oosterhuis 1813

(Gemeente Archief

Groningen).

In onze maatschappij wordt aan kennis als productiefactor een steedsgrotere waarde toegekend. "Kennis" zo sprak een voormalig ministervan economische zaken "is in deze tijd veel meer waard dangebouwen." De productiefactoren (fysieke) arbeid en grond verliezennun betekenis ten gunste van kennis en kapitaal. De ontwikkeling datkennis met name in de Westerse landen steeds belangrijker wordt, isoverigens al lange tijd gaande. Er zijns ons inziens twee lijnen: eenvanuit de mens en een vanuit de informatietechnologie.

Twee historische lijnen

Voor de 18e eeuw ontvingen uitvinders meestal geen erkenning.veranderingen werden niet wenselijk geacht. Pas in de periode die wijaanduiden als industriele revolutie werden uitvinders geeerd enberoemd. Zij worden soms zelfs als heldhaftig en grandioos aangeduid.Tijdens de tweede industriele revolutie, die plaats had rond deovergang van de 19e naar de 20e eeuw, ontstond een nauwe relatietussen wetenschap en techniek. Kennis werd toegepast op de inrichtingvan arbeidsprocessen. Wetenschappelijke kennis en technische ervaringwerden in toenemende mate geintegreerd. Dit proces vanverwetenschappelijking had gevolgen voor arbeid en de arbeidsverhou-dingen. Dit uitte zich in het zo ver mogelijk opsplitsen van taken en netzoveel mogelijk standaardiseren en routinematig maken van het werk.Gevolg hiervan was ten eerste een stijging van de arbeidsproductiviteit.


Kennizmanagement

Ten tweede betekende het dat op het taagste niveau minder kennis enkunde nodig was voor de uitvoering van het werk. Dit bood de moge-lijkheid voor aanvankelijk mechanisering en later automatisering. Degrotere nadruk op kennis komt ook tot uitdrukking in de invoering vande leerplicht waardoor de omstandigheden voor arbeiders langzamer-hand verbeterden en werkzaamheden op een hoger kennisniveau vooreen bredere laag van de beroepsbevolking mogelijk werd. In de 50-eren 60-er jaren wordt het belang van zelfontplooiing van mensen in nunwerkomgeving benadrukt. In de 70-er jaren stellen de aanhangers vanhet instituonalisme dat mensen gezien moeten worden als verantwoor-delijke personen die ook medezeggenschap in organisaties moeten heb-ben. Deze verantwoordelijkheid komt tot uitdrukking in het socialebeleid (opkomst van het personeelsmanagement), waarvanmedezeggenschap een belangrijk deel vormt maar ook zaken als selec-tiemethodes, loopbaanplanning en scholing. Kennis wordt in dezeoptiek steeds belangrijker. Personeelsmanagement maakt in de jaren'80 plaats voor "human resource management' (HRM) met onder ande-ren als uitgangspunt dat (de kennis van) mensen als 'strategic resource'bijdragen aan het bewerkstelligen van een concurrentievoordeel. Ergaan stemmen op mensen niet als een kostenpost maar als een activumte beschouwen en als zodanig op de balans op te nemen. Redenerendvanuit deze eerste historische lijn is de opkomst van kennismanagementverklaarbaar.

Er is echter nog een andere lijn, namelijk die van het toenemendgebruik van computers in de 2e helft van de 20e eeuw. Aanvankelijkworden computers met name gebruikt in de administratie en voor hetoplossen van complexe rekenkundige vraagstukken. Computers wordenin de 60-er jaren met name toegepast voor het oplossen van zogenaam-de goed gestructureerde problemen. De verwerking van vaak grotehoeveelheden gegevens staat centraal. In de jaren '70 wordenbeslissingsondersteunende informatiesystemen geintroduceerd.Computers worden bijvoorbeeld gebruikt voor simulatievraagstukken.De wer-kelijkheid wordt met modellen nagebootst en er wordentoekomstvoorspellingen gedaan. Een bekend voorbeeld is het rapportvan de Club van Rome. In dit rapport worden onder aanname van eenaantal veronderstellingen diverse lange termijn wereldmodellen gepre-senteerd, Zonder computers zou het doorrekenen van deze modellenvrijwel onmogelijk zijn geweest. Sindsdien zijn voor vele andere toepas-singen beslissingsondersteunende systemen gebouwd. Deze systemenverschaffen ons informatie en leveren daardoor een bijdrage aan onzekennis over heden en toekomst. In de 80-er jaren worden systemengebouwd die als expertsystemen worden aangeduid. Discussies over hetonderwerp kunstmatige intelligence ('artificial intelligence') ontbran-den. Een expertsysteem beschikt over expliciete kennis op een bepaaldgebied (bijvoorbeeld het zuiveren van water) en daarnaast over een

16 ) • - — - • Kennis van water overbrugt wereldwljd

Kennismanagement

mechanisme om op basis van een aantal redeneerstappen tot een oplos-sing/voorstel te komen. Expertsystemen, door ons liever aangeduid alskennissystemen hebben ongetwijfeld een aantal voordelen ten opzichtevan andere kennisdragers:

- brede beschikbaarheid van expertisemet name in organisaties waar bepaalde spetialistische kennisslechts bij een beperkt aantal personen aanwezig is, kunnen kennis-systemen worden gebruikt om tot verbreding van de kennis teleiden;

- kwaliteitsverbetering van de dienstverleningdoor de beschikbaarheid van kennissystemen kunnen derdenprofiteren van de kennis van experts. Zij kunnen worden opgeleidaan de hand van deze systemen en ze in het werk als 'stand by'gebruiken. Door het opzetten van een adequate beheersorganisatieis het onderhoud van kennis eenvoudiger dan in het geval vanschriftelijke vastlegging en overdracht;

- consistentie van expertiseveel regelgevingen in profit- (bijvoorbeeld kredietverlening enverzekeringen) en non-profit organisaties (bijvoorbeeld socialewetgeving en (internationale) rechtshulpverlening) zijn multi-inter-pretabel. De klant is hierdoor afhankelijk van persoonlijke inter-pretaties hetgeen leidt tot onzekerheid en wat erger is tot mogelijkerechtsongelijkheid. Door het gebruik van kennissystemen wordt dekans op tegenspraak kleiner;

- behoud van cruciate kennisdoor cruciale kennis in kennissystemen te beschrijven zijn organisa-ties minder afhankelijk van bepaalde personen;

- overdraagbaarheid van kennis (kennistransfer)door gebruik van kennissystemen kan kennis gemakkelijker wordenovergedragen. Dit voordeel is interessant voor grote, geografischgespreide ondernemingen, maar ook voor het overbruggen van ken-niskloof tussen rijke en arme kennislanden.

In deze ontwikkeling van gegevens naar informatie en vervolgens naarkennis is het niet verwonderlijk dat gegevensmanagement, informatie-management en kennismanagement elkaar opvolgen. Alle driemanagementgebieden zijn overigens nog steeds in ontwikkeling. Ookvanuit deze tweede historische lijn is de opkomst vankennismanagement verklaarbaar en is tevens iets te zeggen over detaken van kennismanagement.

Wat is kennismanagement?Er bestaan nogal wat omschrijvingen van kennismanagement. In dezeomschrijvingen staan taken als beleid, planning en beheer van kennis


Kennismanagement

centraal. Dit zijn dan de klassieke managementtaken die ook voorandere managementgebieden als financier! en personeel relevant zijn.Zonder afbreuk te willen doen aan deze definities zijn zij volgens ons teabstract. Het vakgebied moet concreter worden gemaakt. In de eersteplaats moet dan iets worden gezegd over het begrip kennis. Bijgaandtreft u in een kader een korte beschouwing over kennis. Verder kunnenwe vanuit een oogpunt van management naar de kennisdragers kijken.In de door ons geschetste historische ontwikkelingen staan twee kennis-dragers centraal: de mens en de computer. Voor kennis kunnen we,zoals we gezien hebben bij beiden terecht. We spreken daarom ook welvan menselijke kennis en geautomatiseerde kennis. Menselijke kennis'pusht' overigens geautomatiseerde kennis. Menselijke kennis heeftdaarom het primaat. Verder onderscheiden we nog gedocumenteerdeen gemechaniseerde kennis.

Menselijke kennis is logischerwijs de kennis waarover werknemersbeschikken. Het gaat om kennis die mensen zich door opvoeding, oplei-ding, ervaringen en waarnemingen eigen hebben gemaakt. Menselijkekennis die voor organisaties van belang is, is kennis van de primaire pro-cessen, strategische kennis, marktkennis, technologische kennis en orga-nisatie (management-)kennis. Gedocumenteerde kennis is kennis die isopgeslagen in archieven, documenten, boekhoudingen, tekeningen,enz. Onder gemechaniseerde kennis wordt de kennis verstaan die isvastgelegd in machines die menselijke of dierlijke arbeid vervangen. Inonze tijd betreft gemechaniseerde kennis veelal 'embedded software'die bijvoorbeeld in wasmachines en benzinepompen zijn vastgelegd.Geautomatiseerde kennis, tenslotte, is kennis die is opgeslagen in com-puters. Hierboven hebben we kennissystemen geintroduceerd. We kun-nen deze kennisvormen als volgt in beeld brengen:

Figuur 2

Samenhang tussen vier

kennisvormen

(bron: Kennismanage-

ment een creatieve

onderneming, 1995).

gemechaniseerdekennis

gedocumenteerdekennis

geautomatiseerdekennis


Kennismanagement

Kennismanagement wordt door ons ook wel omschreven als:cfe gecoordineerde besturing van de vier kennisvormen inorganisaties met menselijke kennis als centrale kennis.

Juist in die coordinate (of nog een stap verder: integratie) moet dewezenlijke bijdrage van kennismanagement worden gezocht.Kennismanagement heeft dus ook als doel coordinatie van anderemanagementgebieden zoals personeels-, informatie-, productie- endocumentmanagement.

Naast beheer van de afzonderlijke kennisvormen is de afstemming tus-sen de kennisvormen van belang. Mensen moeten bijvoorbeeld wel instaat zijn, dat wil zeggen over de benodigde kennis van informatie- encommunicatietechnologie beschikken, om de geautomatiseerde kenniste kunnen gebruiken.

Indeling van kennis naar soortenIn hoofdstuk \ over drinkwater hebben we enige feitenkennis over drinkwatergegeven. Bij feitenkennis gaat het om 'weten wat'. Het gaat hierbij om uitge-schreven of geexpliciteerde kennis met een grote mate van objectiviteit,lemand met veel feitenkennis kan bij spelletjes als 'twee voor twaalf of 'perseconde vyijzef geldprijzen verdienen. Naast feitenkennis worden wel proce-durele kennis ('weten hoe') en metakennis ('weten waarom') onderscheiden.Procedurele kennis is gebaseerd op afspraken (zo zijn we het hier gewend)en/of op vaardigheden. Vaardigheden worden evenals feiten aan mensengeleerd op school. Zij ontwikkelen deze meestal verder in een beroep. Veelvan deze kennis wordt wel aangeduid als 'tacit' of stilzwijgend. Sommigemensen doen in hun werk bepaalde handelingen zonderte weten 'waarom'.Toch ontstaan er vaak mooie producten. Dervk maar aan een diamantslijper ofeen ontyverper van stoffen. Beide werken volgens een bepaald stramien, maarhet stramien kan vaak alleen in grote brokken uitgelegd worden. De detailsblijven eehter 'tacit'.

Metakennis wordt ook wel aangeduid afs achtergrondkennis. Oeze kennisheeft met name betrekking op het verklaren van redeneerprocessen. Waaromis de werkwijze van de ene diamantslijper beter dan de werkwijze van deander? Het antwoord op deze vraag is van groot belang voor organisaties inverband met de vaststelling van de beste expert. Als we redeneerprocessenkunnen analyseren en verklaren dan kunnen we kennis toevoegen aan reedsbestaande kennis. Het gaat om 'kennis over kennis' of metakennis.Organisaties kunnen op grond van deze metakennis een (concurrentie)voor-deel behalen. Misschien kan deze wel worden geexpliciteerd en vastgelegd,zodat deze yoorheen stilzwijgende kennis behouden kan blijven voor de orga-nisatie ett eventueel kan worden verkocht.

Kennis van water overbrugt wereldwijd . • ^ ^ . ^ 19

Kennism&n$gemen t

Drie activiteiten van kennismanagementKennismanagement houdt zich bezig met het inventariseren van de ineen organisatie aanwezige kennis en het beheer van die kennis ('asset-management'). Wanneer niet bekend is welke kennis er aanwezig is ineen organisatie kan daar immers niet optimaal gebruik van wordengemaakt.Daarnaast houdt kennismanagement zich bezig met het toegankelijkmaken van kennis ('accessmanagement1). Ook hierbij geldt dat er pasoptimaal van de beschikbare kennis gebruik kan worden gemaakt wan-neer men weet waar de kennis is en of deze kennis toegankelijk is.Onder deze managementactiviteit valt ook een essentieel onderwerpals kennis delen. Andere aanduidingen zijn kennisdiffusie, kennisover-dracht of kennistransfer. Hierop wordt in hoofdstuk 3 nader ingegaan.Overigens zijn deze verschillende termen verwarrend, want 'tacit' ken-nis kan worden overgedragen.

Tabel 2

Onderzoek onder 410

managers.De beste plek voor een goed idee

Onderweg 17.1%

Kantoor 14.9%

W^^^

Als informatie en/of gedocumenteerde kennis wordt overgedragen leertde ontvanger alleen als dit een aanvulling betekent op bestaande kennis,als hij bovendien de informatie begrijpt en kan combineren met bestaan-de kennis. Voor kennisoverdracht kan bijvoorbeeld gebruik wordengemaakt van de 'meester-gezel'-relatie. De gezel leert door de meesterwaar te nemen, hem vragen te stellen, te communiceren en hem na tedoen. Deze aanpak wordt ook wel leren door socialiseren genoemd.Wanneer blijkt dat de aanwezige kennis niet voldoende is, kan beslotenworden nieuwe kennis te ontwikkelen of kennis aan te trekken ('accru-ement management1). Dit kan gebeuren door onder andere het aanne-men van nieuw personeel, trainen van de werknemers, het beterverspreiden van de kennis door de organisatie en kenniscreatie. Dit laat-ste onderwerp is een van de boeiendste onderwerpen van

.20 !• - Kennis van water overbrugt wer&ldwijd

Kennismanagement

kennismanagement. Door kenniscreatie kunnen organisaties zich name-lijk van elkaar in strategisch opzicht onderscheiden.

Verschillende benaderingen van kennismanagementUit onderzoek over kennismanagement blijkt dat kennismanagementbenaderd kan worden vanuit verschillende invalshoeken (zie kader).

Benaderinginnovatiebenadering

kwaliteitszorgbenadering

strategische benadering

netwerkbenadering

kennistechnologie

human resource management

(HRM)lerende organisatie

ICT-benadering

Invalshoeknadruk Itgt op R&D en marketing, ken-niswerving voor nieuwe producten endienstendoelstelling kwalrteitsverbetering doorgebruik te maken van kwaliteitszorgsys-temen

beheren en uitbouwen van de corecompetence, nadruk op de cruciate ken-nis, concurrentievoordelenkennisdeling door intensivering vansamenwerkingsverbanden en altiantiesnadruk op het onderbrengen van gex-pliciteerde kennis in kennissystemennadruk op zelfsturende teams,samenwerking, motivatie en(natuurlijk) leiderschap stimuleren vanmensen in organisaties om te teren, zichaan te passen en te veranderennadruk op bijdrage van informatie- encommunicatietechnologie aan coordina-tie, communicatie en delen van kennis

In deze studie naar de Nederlandse expertise op het gebied van drink-water worden drie benaderingen gebruikt om de kennis te onderzoe-ken. Als eerste is gebruik gemaakt van de netwerkbenadering. Hierbijgaat het om het uitwisselen van kennis tussen organisaties. Organisatieskiezen hier bijvoorbeeld voor als samenwerking voor alle partijen in hetnetwerk voordeel oplevert. De tweede benadering die van belang isvoor deze studie is de strategische benadering. Dit wil zeggen dat geke-ken wordt naar de cruciale kennis die noodzakelijk is voor de kernactivi-teiten van een organisatie. Ook wordt aandacht besteed aan wat ergedaan kan worden met de kennis. Een voorbeeld hiervan is na te gaanhoe in Nederland het water gezuiverd wordt en wat er met deze kennisgedaan kan worden. Er wordt dan dus niet gekeken hoe dit zuiverings-systeem tot in detail werkt. De laatste benadering die in deze studie

s van water overbrugt wereldwijd

Kennismanagement

van belang is, is die van de lerende organisatie en in het bijzonder vanlerende mensen. Hierbij ligt de nadruk op het opdoen en overdragenvan informatie. Mensen uit ontwikkelingslanden kunnen bijvoorbeeldvan Nederlandse deskundigen leren hoe zij een waterleidingssysteemop moeten zetten of hoe een bepaalde zuiveringstechniek werkt.In het volgende hoofdstuk wordt nader ingegaan op het onderwerpkennistransfer en meer in het bijzonder op communicatie en leren.

Oude Watertoren te \

Rotterdam

(G.B. Vinke).

22 ! -Kennis van water overbrugt wereldwijd

3 Kennistransfer

In dit hoofdstuk wordt uiteengezet hoe het proces vankennisoverdracht theoretisch in zijn werk gaat. Vervolgens wordt naderingegaan op instrumenten die hiervoor kunnen worden ingezet. Dithoofdstuk presenteert een model, de hoofdgedachten en hun onderlin-ge verbanden.Kennistransfer wordt in onze optiek benaderd vanuit de vraag naarkennis. Deze optiek sluit aan bij het klantgericht denken en het denkenvanuit de vraag zoals dat tegenwoordig centraal staat in de meestemanagement-benaderingen. Als mensen of organisaties behoefte heb-ben aan nieuwe kennis, en dus vraag naar kennis hebben, is er sprakevan een kenniskloof.

Wkhelroedeloper

(Foto Archief Vewin).


Kennistransfer

leder mens komt regelmatig in een situatie waar een kenniskloofbestaat tussen wat een situatie vereist en wat de betrokkene weet.Dankzij deze kenniskloof zal men constant zoeken naar nieuwe kennisom de kloof te overbruggen. Het geheugen wordt steeds weerbijgewerkt als gevolg van leren en dit schept de mogelijkheid om ade-quaat op de situatie in te spelen.Als men de kennis verwerft door experimenteren en creativiteit wordter gesproken van kenniscreatie. Indien de kennis verworven wordt doorzich bestaande kennis eigen te maken, kan er gesproken worden vankennistransfer. Door kennistransfer kan de vraag en aanbod van kennisbij elkaar worden gebracht.

Kennistransfer kan zich over kortere of langere termijn voltrekken. Dithangt af van hoeveel kennis die men zelf al heeft, de hoeveelheid ken-nis men wil verwerven en de complexiteit van de verlangde kennis.Kennistransfer die zich over langere termijn uitstrekt is gebaat bij inten-sieve communicatie en leerprocessen tussen ontvanger en aanbieder.Door gebruik te maken van deze interactie kan de beoogdeverandering of oplossing van een probleem dichter bij de door deontvanger vereiste situatie liggen. De kennis wordt dan op maat aange-leverd. Het vermogen van de ontvanger om het kennistransferproces tebemvloeden, bepaalt hoe succesvol dit proces verloopt en hoe de uitein-delijke oplossingen eruit zien. Dus wat van groot belang is, is de bege-leiding van het kennistransferproces. Het vervullen van de behoefte vande ontvanger staat dan ook in dit kennistransferproces centraal.

Het Kennistransferproces vanuit de kennisvraagKennistransfer kan dus beschouwd worden als het bij elkaar brengen enverfijnd afstemmen van vraag en aanbod. De vraag naar kennis bestaatbij ontvangers die de kennis nog niet hebben en ook niet in de gelegen-heid zijn deze zelf te ontwikkelen. Zij zullen proberen de kennis te ver-werven bij mensen en bij organisaties die deze kennis wel hebben.Daarbij moeten de vragers dus gericht op zoek om de kennis te ver-krijgen. Met het oog op de toekomst kan het soms beter zijn voor deontvanger om zich de kennis daadwerkelijk eigen te maken. In anderegevallen, bijvoorbeeld als het gaat om een incidentele behoefte, kan devrager de kennis ook inhuren. In dit laatste geval treedt er geenoverdracht van kennis op. Idealiter verloopt het proces vanuit hetperspectief van de ontvanger van kennis als volgt:

1. Kennisbehoefte bepalen;2. Zoekproces naar beschikbare kennis;3. Keuzeproces;4. Kennistransfer;5. Toepassen van de kennis.

• 24 Kennis van water overbrugt wereldwijd

Kennistrsnsfer

Figuur 3

Het kennistransfer-

praces. vrager aanbieder

1. kennisbehoefte -bepalen

2. zoekproces naarbeschikbare kennis

t 3. keuzeproces

5. toepassen ^ 4. kennis transfer-van de kennis i •

ontvanger

Het moet echter benadrukt worden dat de fasen die hier gepresenteerdwordt, niet totaal scherp omlijnde categorieen zijn. Onderstaande fasenoverlappen elkaar en vinden in het dagelijks leven vaak ook gelijktijdigof door elkaar heen plaats.

1 Kennisbehoefte bepalenAls een betrokkene met een nieuwe situatie of een probleem wordtgeconfronteerd, wordt een specifieke kennisbehoefte opgewekt. Indienmen beseft dat de nieuwe mogelijkheid of het probleem belangrijk is,wordt een zoektocht opgestart. De kennis waarnaar gezocht wordt,zou niet kunnen worden verkregen als er op een verkeerde manier naargevraagd wordt. Bijvoorbeeld de probleemformulering in een ontwik-kelingsland dat de pompcapaciteit te klein is, zal leiden tot vergrotenvan deze capaciteit. Het kan natuurlijk heel goed zijn dat deze capaci-teit wel voldoende is maar de infrastructuur zo slecht is dat er 50% lek-verlies optreedt van het drinkwater. Als er op deze manier naargekeken wordt, is de oplossingsrichting het verkleinen van lekverlies,De gevonden oplossing hangt dus al in grote mate af van hoe de situ-atie in de allereerste fase wordt gedefinieerd. Organisaties of personenworden zich in deze fase bewust van een probleem of nieuwe mogelijk-heid en daarmee van hun kennisbehoefte. Deze kennisbehoefte kanbestaan uit: een gebrek aan kennis over de kennis van anderen; overhoe men zich behoort te gedragen in een nieuwe situatie; over hoe eentaak uitgevoerd moet worden. Kennisbehoefte is kennis over gebrekaan kennis. Personen kunnen een kennisbehoefte krijgen over iets alsze weten dat het hen ontbreekt aan kennis over iets. De volgendevraag is dan: "Waar kan de kennisbehoefte worden ingevuld?"


Kennistransfer

Water halen bij de

pomp, 1750-1800

(Stichting Atlas van

Stolk, Rotterdam).

2 Zoekproces naar beschikbare kennisDe kennisbehoefte leidttot een zoekproces naar beschikbare kennis. Dekennis zal bijvoorbeeld aanwezig kunnen zijn bij anderen in de directeomgeving; in naslagwerken of andere documentatie; op het internet;bij onderzoeksinstellingen; bij opleidingsinstituten; bij mensen of orga-nisaties die de kennis al in praktijk toepassen.Kennis over de kennis van anderen is van groot belang en is een nood-zakelijke voorwaarde voor het krijgen van hulp om taken op te lossen.Deze kennis helpt de persoon of organisatie met een kennisbehoefteom de juiste persoon of organisatie vinden of andere kennisbronnen teraadplegen. Bijna elke veelomvattende situatie is afhankelijk van eenzoekproces naar beschikbare kennis. Dit is vooral het geval in situatieswaar meerdere mensen samenwerken. Omdat er dan sprake is van taak-verdeling en niet een persoon in z'n eentje in staat is om alle aspectenvan de gezamenlijke activiteit taak op te lossen, is het van groot belangkennis over de kennis van anderen te hebben, Vaak is het niet eenvou-dig om Kennis over de kennis van anderen te verkrijgen. Het zoekprocesnaar beschikbare kennis is, zoals beschreven in het vorige hoofdstuk,een onderdeel van het accessmanagement binnen kennismanagement.

3 KeuzeprocesDe rol van de kennisaanbieder bestaat er in deze fase vooral uit ominformatie te verspreiden over de aangeboden kennis. Deze informatieverspreiding geschiedt bijvoorbeeld door: voorlichting; publicaties;demonstraties; lezingen; symposia; ervaringen uitwisselen met collegae.


Kennistransfer

Het duidelijk aangeven welke kermis op welke plaats verkregen kanworden is daarbij van groot belang. De vrager naar kennis bepaaltdoorgaans zelf, onafhankelijk, de concrete behoefte. Op basis van devoorlichting door de aanbieder en na de orientatie op de mogelijkhe-den door de vrager, kiest de vrager ervoor om de kennis te verwervenbij een aanbieder.

4 KennistransferDe daadwerkelijke transfer van kennis wordt bereikt op het momentdat de kennis door de ontvanger wordt verkregen. Bij de overdrachtvan kennis spelen de volgende aspecten een rol:de hoeveelheid kennis; de complexiteit van deze kennis; benodigdevoorkennis; de tijd benodigd om deze kennis te verkrijgen; de afhanke-lijkheid van technologie en andere bronnen om deze kennis te kunnentoepassen. Natuurlijk is het leervermogen van de ontvanger ook vanbelang. Dit is bijvoorbeeld de snelheid waarmee geleerd kan worden enz'n vermogen de kennis op te nemen.

De inhoud van de kennis

De inhoud van de kennis die wordt overgedragen kan worden ingedeeld intwee categorieen; Kennis over het uitvoeren van een taak, de taakgerelateer-de kennis, en kennis omtrervt gedrag en houding die benodigd zijn om detaak uit te kunnen voeren.

7 taakgerelateerde kennis Taakgerelateerde kennis zou over een technischprobleem kunnen gaan, maar kan ook van een strategisch karakter zijn.Het is de inhoudelijke kennis die nodig is om een bepaalde taak uit te voe-ren. Voor de het herstellen van een waterleidinginstallatie, is het deinhoudelijke technische kennis om de reparatie kwatitatief, effectief enefficient te kunnen uitvoeren. Het is eigenlijk het 'omgekeerde' van ken-nisbehoefte, omdat dit het antwoord is op de vragen die ontstaanwanneer kennisbehoefte aanwezig is.

2 gedragen cultuurgerelateerde kennis Met gedrag en cultuur gerelateer-de kennis wordt kennis bedoeld die als randvoorwaarde noodzakelijk isvoor het effectief uitvoeren van een taak. Het kan dan gaan om procesbe-waking, gedragsregels om sociaal te f unctioneren en kennis die nodig isom op langere termijn het uitvoeren van de taak vol te houden. Deze ken-nis omvat meer het managementaspect van de taak dan de inhoudelijkeuitvoering.

5 Toepassen van kennisHet toepassen van kennis is de laatste stap in de kennistransfer. Het suc-cesvol en duurzaam toepassen van de nieuwe kennis, is het bewijs dat

Kennis van water overbrugt wereldwijd ; 27 )

Kennistransfer

de kennis goed is overgedragen. Om tot het toepassen van kennis tekomen zijn alle fasen stappen doorlopen die hiervoor zijn beschreven.Kennistransfer is slechts deels geslaagd als de eerste stappen met goedgevolg worden doorlopen. Van succesvolle overdracht is sprake als dekennis in de situatie van de ontvanger bruikbaar kan worden toegepast.Als kennis wordt ontvangen, dan is de technische communicatiegeslaagd. Als de ontvanger in staat is om de inhoud te begrijpen, is deinhoudelijke communicatie geslaagd. Als de ontvanger ook nog zijngedrag verandert en de nieuwe kennis effectief en duurzaam kantoepassen is de kennistransfer compleet.Er zijn een aantal externe factoren waarmee rekening gehouden dientte worden bij de kennistransfer. De kennis kan weliswaar aan de ont-vanger goed zijn overgedragen, beperkende factoren in zijn omgevingkunnen alsnog de toepassing ervan, buiten zijn toedoen, verhinderen.Zo brengen tijdsbeperking, gebrek aan geld en middelen en het gecon-fronteerd worden met macht van derden bijvoorbeeld met zich mee datde kennistransfer minder optimaal kan verlopen. Belangrijke contextge-bonden variabelen zijn: stabiliteit van de omgeving (politiek,economisch); beschikbare middelen(geld, technische voorzieningen);stand van de techniek in de omgeving; de fysieke omgeving waarin dekennis wordt toegepast.

Deze schets van het kennistransferproces is een ideaalmodel en nietaltijd direct toepasbaar. In bepaalde gevallen is het noodzakelijk eenkennisbehoefte te creeren. Dit kan bijvoorbeeld gebeuren door hetgeven van voorlichting.

Kennistransfer methodenKennistransfer is meer dan alleen leren en communicatie. Het is eengeintegreerde benadering waarbij ook afstemming gezocht wordt tus-sen de vraag naar en het aanbod van kennis. Bij Kennistransfer wordencommunicatie, leren en vraag en aanbod geintegreerd. Het communica-tiemodel beschrijft het communiceren van informatie en kennis.Inzichten over leren geven aan hoe nieuwe kennis wordt verworven.Vanuit transactie optiek worden vraag en aanbod op elkaar afgestemd.Het communicatie model geeft een goede houvast als het gaat om inci-dentele kennisoverdracht. Het communicatiemodel geeft ook inzicht inde wijze waarop een kennisaanbieder de aanwezigheid van zijn kenniskan promoten en hoe de vrager de gezochte kennis kan vinden.Langlopende kennisoverdracht omvat vele communicatiecycli en leidttot een gestructureerd leerproces.

CommunicatieOverdracht van kennis vereist onder meer dat de communicatie vangoede kwaliteit is. Het is van belang dat de communicatie in de behoef-te van de ontvanger voorziet.

••' 28 ' ™ — ~ Kennis van water overbrugt wereldwijd

Kennistransfer

De term communicatie is afgeleid van het Latijnse communicatio, datwil zeggen: meedelen. Communis betekent ook gemeenschap, eenonderlinge sociale samenhang. Communicatie wordt hier in brederebetekenis gebruikt, in de zin van het uitwisselen van kennis, ervaringenen het onderhouden van contact met anderen. Communicatie gaat omiets aan anderen kenbaar maken, om het overdragen en uitwisselen vankennis, ervaringen, gevoelens, wensen enz. Het gaat overboodschappen die mensen elkaar bewust of onbewust verstrekken. Erkunnen daarbij een zender, een boodschap en een ontvanger wordenonderscheiden. De zender wil zijn boodschap overbrengen aan de ont-vanger en hij gebruikt daarbij een medium. In een persoonlijkeontmoeting is het medium dan de lucht, die het geluid van de stemdraagt. Als de zender en ontvanger niet tegelijk op dezelfde plek zijn,kan er gebruik gemaakt worden van telecommunicatie. Als er gebruikwordt gemaakt van documentatie, geluidsdragers en video om deboodschap over te brengen, kan de ontvanger pas later de boodschapontvangen. De communicatie is dan eenrichtingsverkeer door verschil intijd tussen het zenden van de boodschap en het ontvangen ervan. Deontvanger kan niet (meteen) reageren. Het nadeel van eenrichtingscommunicatie is dan ook het ontbreken van deze feedback. Het ontbre-ken van feedback heeft tot gevolg dat leereffecten bij de zender moei-lijk te realiseren zijn.

Figuur 4

Einrkhtings-

communicatie.

zender - • bericht medium - • ontvanger

Om dit toch enigszins te ondervangen wordt bijvoorbeeld in deNederlandse omroepsector het registreren van kijken luistercijfers alsfeedbackmechanisme gebruikt. Op internet wordt om deze reden hetaantal bezoekers van een webpagina geregistreerd. Deze methodenzorgen voor enige feedback, maar de daadwerkelijke beleving van decommunicatie zelf wordt hierbij niet gemeten. Leereffecten als gevolgvan feedback zijn van belang voor de kwaliteit van de communicatie inde toekomst.Communicatie kan dus eenrichtingsverkeer zijn of tweerichtingsverkeer.Als communicatie eenrichtingsverkeer is, is er sprake van voorlichting ofmeedelen. In deze betekenis gaat het dus alleen over de 'zender' en de'boodschap'. In de voorlichtingskunde wordt gewezen op de soms ver-borgen bedoeling van boodschappen. Indien deze oprecht (waarachtig)


Kennistransfer

zijn bedoeld als voorlichting, heeft de zender het belang van de ontvan-ger op het oog. Eenrichtingscommunicatie kan ook bedoeld zijn om deander doelbewust te beinvloeden, dan heeft de zender zijneigenbelang voor ogen. Dit kan bijvoorbeeld door reclame ofpropaganda.

Figuur 5

Tweerichtings-

communicatie.i

zender berkht

db

medium [—• ontvangerl |

i c k \

\

Als de communicatie tweerichtingsverkeer is, is er sprake van interactie.Bij interactie gaan meerdere boodschappen heen en weer. Dan moet deoorspronkelijke zender optreden als ontvanger en is de oorspronkelijkeontvanger tevens zender. Deze meerzijdige communicatie biedt demensen de mogelijkheid hun kennis, betrekkingen en gedrag voortdu-rend op elkaar af te stemmen.

Deze interactie tussen mensen is van groot belang voor het resultaatvan kennisoverdracht. Op dit punt spelen culturele aspecten ook zekereen rol. Daarbij speelt bijvoorbeeld het verschil tussen discussie en dia-loog. In sommige landen is een discussie een belangrijke manier omkennis uit te wisselen. Bij de discussie gaat het er om stelling te nemenof keuzes te maken. In andere landen wordt meer de voorkeur gegevenaan de dialoog. Hierbij gaat het erom gedachten te verkennen ofinzichten te verdiepen. Zowel bij een dialoog als bij een discussie komende deelnemers in contact met de achterliggende uitgangspunten en deeigen vooronderstellingen. In landen waar de dialoogvorm een belang-rijke rol speelt, wordt het aangaan van een discussie soms alsbeledigend of schokkend ervaren.

De boodschapEssentieel bij communicatie is dat de zendende en de ontyangende partijelkaar begrijpen, de boodschap moet duidetijk zijn. Aan een boodschap kun-nen vier belangrijke aspecten onderschetden worderv: het inhoudelijke, hetexpressieve, het relationele en het appellerende aspect. Bij kennistransferstaat het inhoudelijke aspect voorop. De overige drie aspecten zijn dan vanbelang om ervoor te zorgen dat de kennis ook edit hij de ontvanger aankomtzoals bedoeld. Door hiermee rekening te houden kan de 'zender' zorgen datzijn boodschap zo goed mogelijk bij de 'ontvanger' overkomt en kan de ont-vanger die kennis verkrijgen die hij verwachtte. Het is essentieel om zicht tehebben op het kennisniveau van de beoogde ontvangers.

-Kennis van water overbrugt wereldwljd

Ksnnistransfer

CommunicatievormenEr zijn diverse communicatievormen, er kan onderscheid wordengemaakt tussen mondelinge, schriftelijke (al dan niet elektronische) ofbeeldende communicatie (bv. lichaamstaal, video of televisie).De belangrijkste mondelinge communicatievormen zijn formele eninformele bijeenkomsten, interviews, presentaties en conversaties mid-dels gebruik van de telefoon. Symposia en workshops zijn ook vormenvan mondelinge communicatie of combinaties van zowel mondelingeals schriftelijke vormen. Dit laatste geldt tevens voor evenementen alscongressen waarop lezingen, presentaties en demonstrates wordenaangeboden. Schriftelijke communicatie bevat onder andere brieven,memo's, agenda's en rapporten. Ook het verzenden of beschikbaar stel-len van berichten in electronische vorm (CD-ROM, diskettes, Internet,E-mail) valt hieronder.

Drinkwatertest door

journalisten bij

pompstation Leiduin


K&nnis van water overbrugt wereldwijd

Kennistransfer

Beeldende communicatie omvat video, multimedia, maar ook lichaams-taal. Elektronische vormen van communicatie blijken een aantalkenmerken van de traditionele eenrichtings- als tweerichtingscommuni-catie te combineren. Bij tweerichtingscommunicatie kan de zender vaneen bericht direct controleren of zijn bedoeling juist is overgekomen enkan de ontvanger meteen reageren. Eenrichtingscommunicatie-vormenbieden de mogelijkheid voor indirecte feedback (evaluatieformulieren,antwoordkaarten) en elektronische vormen (E-mail) maken een snellereactie en zelfs interactie mogelijk.De keuze om gebruik te maken van eenrichtings- of tweerichtingscom-municatie en welke media daarbij te verkiezen, wordt in het algemeenbepaald door:1. de aard van het bericht, waarbij onder meer omvang, complexiteit,

doelgroep en het beoogde resultaat een rol spelen;2. de mogelijkheden van het te gebruiken medium, waarbij de belang-

rijkste aspecten de inspanningen die verricht moeten worden en demogelijkheden voor feedback zijn;

3. aan de communicatie verbonden kosten,Om een afgewogen keuze te maken moeten voor zowel de zender alsde ontvanger het doel van de communicatie duidelijk zijn.

Samengevat zijn de volgende aspecten van communicatie van belang:- formuleren communicatie-doelen en randvoorwaarden;- eenrichtings- of tweerichtingscommunicatie;- feedback;- segmenteren en diversificeren doelgroep;- formuleren van de boodschap;- aard van het bericht;- mogelijkheden van het medium;- aan communicatie verbonden kosten;- inzicht in diverse aspecten binnen de situatie van ontvangers is

noodzakelijk;- de achtergrond, perceptie-verschillen bij de ontvanger;- culturele aspecten van zowel zender als ontvanger;- het kennisniveau van de ontvanger;

LerenEen belangrijk onderdeel van kennistransfer is het leren. Leren wordtgedaan door de ontvanger van de kennis en begeleid of aangestuurddoor de aanbieder van de kennis. Het onderscheid tussen bewust lerenen onbewust leren wordt in de praktijk vaak vereenzelvigd met respec-tievelijk leren door opleiding en leren door ervaring.De meest elementaire vorm van leren is onbewust leren. Het individuleert gaandeweg door imitatie van anderen, of door gewoon bezig tezijn en ervaring op te doen. Kennis die onbewust wordt opgedaan kan

32 \ - ~ —— - Kennis van water overbrugt wereldwijd

Kennistransfer

vaak moeilijk onder woorden worden gebracht. Aan de aangeleerdeactiviteiten is tijdens het leerproces veelal geen woord te pas gekomenen kan daardoor ook moeilijk weer expliciet gemaakt worden. ledermens maakt z\ch onbewust van Jongs af aan een grote hoeveelheidkennis eigen.Bewust leren houdt in dat iemand voor zichzelf bewust op een rijtjekrijgt om welke feitenkennis het gaat, welke regels daarbij komenkijken, hoe men deze interpreteert en welke veranderingen daarbijnodig zijn. Bij bewust leren wordt een situatie gecreeerd waarbij hetleren zelf de centrale activiteit is. Door bewust hiermee om te gaanworden de diverse opties zichtbaar. De situatie wordt transparant enbiedt daarom mogelijkheden om te leren.

Het onbewust en bewust leren kan worden gemtegreerd in een leer-cyclus. Leren is volgens Kolb een cyclisch proces van doen, denken,bezinnen en beslissen. Kennistransfer bestaat dan uit het ondersteunenvan interventies in dit proces:- ondersteuning bij het doen: trainen;- ondersteuning bij het denken: opleiden;- ondersteuning bij het bezinnen: vormen;- ondersteuning bij het beslissen: adviseren.

Figuur 6

De leercydus van Kolb

(bron: Experiential

Learning, 1990).

trainen vormen

concreet idoen

reflectief

Hoe langdurig, ingrijpend, intensief het leerproces is hangt af van desoort kennis en de complexiteit. Als er feitenkennis of procedurele ken-nis wordt overgedragen, is de kennisverwerving een kwestie van aanle-ren van nieuwe feiten en regels binnen het bestaande referentiekader.Als het referentiekader zelf ter discussie wordt gesteld is de kennisover-dracht langduriger en intensiever. Het gaat dan om meta-kennis diewordt overgedragen. Deze kennisverwerving kan zelfs leiden tot

Kennis van water overbfugt wereldwijd

KQnnistransfer

reflectie over de eigen uitgangspunten en culturele identiteit. Argyrisen Sch6n spreken in dit verband over 'single-loop learning ' als feiten-kennis en procedurele kennis wordt aangeleerd en over double-loop'learning als er meta-kennis wordt verworven.

Figuur 7

Single loop en double

loop Ieren (bron:

Agyris & Schdn. 1991).individuelenormen enwaarden

single loop

gedrag - • resultaten

double loop

Collectief IerenCollectief Ieren is meer dan de optelsom van de nieuwe individuele ver-worven kennis. De groep moet ook een nieuw evenwicht vinden in hetafstemmen van de nieuw verworven kennis onderling. De groep alsgeheel ondergaat dan ook een leerproces. Wat voor individuen geldt(procedurele kennis), geldt op een hoger niveau van ook voor eengroep, een collectief. Als een hele groep nieuwe kennis verwerftspreekt men van collectief Ieren. Collectief Ieren is over het algemeenlangduriger en ingrijpender dan individueel Ieren.

Culturele aspectenCulturele aspecten zoals normen, waarden en attitudes geven richtingaan de manier waarop men zichzelf ziet en zich gedraagt. Ook in hetkennistransfer worden keuzes bepaald door culturele normen, waardenen attitudes. Kennisbehoefte kan de speurtocht naar kennisteweegbrengen, op voorwaarde dat de waargenomen belang van hetprobleem sterk genoeg is. Het belang hangt dan weer af van decultuurgebonden prioriteiten. De manier waarop de verworven kennisgeinterpreteerd wordt is vervolgens ook afhankelijk van de cultureleachtergrond van de ontvanger. Het spreekt voor zich dat culturele ken-merken, die basis vormen voor de manier waarop de wereld wordt erva-ren, van groot belang zijn bij overdragen van kennis. Als de aange-boden kennis inhoudelijk in strijd is met de normen en waarden van decultuur zal het moeilijk zijn om deze kennis overte dragen. Er zijn dan


Kennistransfer

twee mogelijkheden, of de kennis wordt aangepast aan de cultuur, ofmen probeert de culturele opvattingen te bediscussieren om de kennisalsnog over te dragen. Dit laatste alternatief zal lange tijd in beslagnemen en zal gepaard dienen te gaan met ethische afwegingen over dewenselijkheid hiervan.

Figuur 8

Model van Hofstede

(bron: Cultures

Consequences, 1984).specifiek voor / \ overerfd enindividuen /persoonlijkheid\ aangeleerd

universeel

specifiek voorgroepen aangeleerd

biologisch

Cultuurverschillen

In het onderaoek naar cultuur en cultuurverschillen tussen verschillende Ian-den is vooral het werk van de Nederlandse onderzoeker Geert Hofstede toon-aangevend geweest. In zijn werk geeft Hofstede een beschrijving over dekarakteristieken van cultuur en euftuurverschillen. Hofstede definieert cultuurals 'collective programming of the mind which distinguishes the members ofone human group from another'.

De volgende vier aspecten worden als kenmerkend gezien voor een cultuur::J\ Cultuurisemgedeeldsysteem van normen, waarden en betekenisgeving

Cultuur is ean zeer belangrijke factor die ten grondslag ligt aan hetgedrag van mensen en vaak bepalend voor hoe de wereld door hen wordtwaargenomen. Het is daarmee de basis voor het beeld dat mensen hebbenvan zichzelf en hoe ze hun leven inrichten. De mensen die bij een groephoren delen normen en waarden waardoor ze op dezelfde manier tegende wereld om hun heen aankijken. De cultuur verschaft hierdoor tevenseen gezamenlijke band.

2 Cultuur is relatief

Cultuur is relatief, dat wil zeggen dat er geen absolute norm is waarmeeeen cultuur vergeleken kan worden. Culturen verschillen onderling, maarer is geen enkele cultuur beter dan een andere.


Kennistrsnsfer

3 Cultuur is aangeleerdDe cultuur wordt door mensen overgenomen van hun omgeving, cultuurheeft niets te maken met genetische aanleg.

4 Cultuur is gerelateerd aan groepenCultuur is een collectief f enomeen dat gedeelde normen en waarden ineen bepaalde groep omvat.

Karakteristieken van culturenUit de onderzoeken van Hofstede is een aantal karakteristieken naar vorengekomen waarin culturen van elkaar kunnen verschillen.

MachtafstandMachtsafstand is de mate waarin hierarchische verhoudingen een belangrijkerol spelen in de sociale omgang en in de manier waarop zaken georganiseerdworden.

Risico mijden

In sommige culturen wordt er naar gestreefd om zoveel mogelijk risico's tevermijden. Andere culturen gaan losser om met onzekere situaties.

Individualisme/collectivismeIndividualisme is de mate waarin een individu keuzes maakt die erop gerichtzijn om het belartg van zichzelf te dienen. Als het belang van de groep vooropstaat spreekt men van collectivisme.

Feminiteit/masculiniteitBij feminiteit ligt de nadruk op interpersoonlijke en sociale doelstellingenzoals verzorging, vriendelijke sfeer en samenwerken. Masculiniteit is de matewaarin de aandacht gericht is op aan werk gerelateerde doelen zoalsinkomen, vooruitgang en assertiviteit.Een laatste karakteristiek dat van belang is bij het beschrijven van een cultuuris de omgang met tijd. Sommige culturen kijken lang vooruit, andere beschou-

wen de zaken meer van dag tot dag.

Culturele waarden zijn erg moeilijk te veranderen, omdat ze door mensen alsvanzelfsprekend worden ervaren. Mensen worden zich vaak pas bewust dat zebepaalde culturele waarden hebben, als deze ter discussie worden gesteld. Alsbepaalde culturele waarden verandering of vernieuwing in de weg staan, ishet vervolgens nog de vraag in hoeverre het ethisch verantwoord is deze tewillen veranderen. Cultuurveranderingen treden meestal zeer langzaam op enzijn moeilijk te sturen.


Kennistransfer

TenslotteKennistransfer is een proces dat vanuit de vraag naar kennis benaderdmoet worden. Als er een behoefte aan kennis ontstaat, treedt er eenproces in werking om de kennis te verwerven. Het communicatieprocesen het leerproces zijn belangrijke onderdelen die bij het overdragenvan kennis van belang zijn. Bij het overdragen van kennis naar het bui-tenland spelen culturele aspecten een belangrijke rol. De transfer vankennis is succesvol als alle stappen in het transferproces doorlopenworden en als er een afgewogen keuze gemaakt wordt uit communi-catie- en leermethoden, waarbij rekening gehouden moet worden metculturele aspecten.

Kennis van water overbrugt weretdwijd

4 De Nederlandse drinkwatersector

De Nederlandse drinkwatersector is in staat om een hoogwaardigekwaliteit drinkwater aan te bieden. Achter de drinkwater kwaliteit dieuit de kraan stroomt, gaan een groot aantal kennisintensieve processenschuil. De kennis die hiervoor nodig is, bevindt zich voor een groot deelbij de waterleidingbedrijven zelf. Daarnaast zijn er tal van andere orga-nisaties die hoogwaardige kennis hebben op het gebied van drinkwater.Het zijn met name universiteiten, onderzoeksinstituten en ingenieurs-bureaus, die vaak in samenwerking met de waterleidingbedrijvenresearch en development (R&D) uitvoeren. Door de nieuwe kennis ende daaruit voortvloeiende hoogwaardige technlogieen die deze organi-saties in samenwerking met de waterleidingbedrijven ontwikkelen kande Nederlandse expertise op het gebied van drinkwater tot de meestontwikkkelde in de wereld gerekend worden.Behalve de organisaties die deze kennis zelf toepassen (waterleiding-bedrijven) of die deze ontwikkelen (onderzoeksorganisaties/ingenieurs-bureaus) is er ook een aantal organisaties die onderwijs verzorgen,voorlichting en informatie verstrekken of een netwerk-koepelfunctieverzorgen. Deze organisaties hebben vaak zelf niet alle inhoudelijkekennis in huis, maar huren deze in, of verzamelen de actuele informatiebij de specialisten. De koepelorganisaties hebben een duidelijkenetwerkfunctie binnen de sector en verzorgen de belangenbehartigingvan de bedrijfstak naar buiten toe.

Er bevindt zich in Nederland dus een schat aan kennis op het gebiedvan ontwerpen, bouwen en exploiteren van drinkwaterinstallaties.De Nederlandse drinkwatersector heeft het buitenland dus duidelijkwat te bieden in de vorm van kennis en technologie.In de volgende tabel wordt een overzicht gegeven van de kennis-functies die de organisaties in de drinkwatersector hebben.

Kennisontwikkeling Betrokken organisaties1

Beleidsontwikkeling RIVM

R&D KIWA, TNO, Ingenieursbureaus

Wetenschappelijk onderzoek LU-Wageningen, TU-Delft

'Voor betekenis afkortingen: zie bijlage

Kennis van water overbntgt wereldwijd

De Nederlandse drinkwatersector

Kennisuitwisseling Betrokken organisaties

Documerrtatie (internationaal) IRC

Journalistieke informatie /

onderzoekspresentatie Tijdschrift H20

Netwerk NWP, VEWIN, VWN

Cursussen (kortlopend) IRC, Stichting Wateropleidingen

Onderwijs MBO/HBO Stichting Wateropfeidingen

Onderwijs WO LU-Wageningen, TU-Delft

Onderwijs (internationaal) WO/

postacademisch IHE, TU-Delft

stimulering kennisuitwisseling NWP, VEWIN, VWN

Voorlichting Tijdschrift H2O, IRC, VWN, VEWIN

Kennistoepassing Betrokken organisaties

Beleidsuitvoering/evaluatie Ministerie VROM

Consultancy Aquanet, IRC, TNO, Ingenieursbureaus

Kwaliteitsborging KIWA

Project begeleiding Aquanet, TNO, Ingenieursbureaus

Toepassen kennis / proef installaties Waterteidmgbedrijven

In dit hoofdstuk zal een korte beschrijving gegeven worden van de ken-nisontwikkeling en zullen de organisaties die zich bezighouden metkennisuitwisseling verder behandeld worden. De organisaties die zichenkel bezig houden met het toepassen van kennis vallen in dit bestekbuiten het onderwerp van kennistransfer.

Kennisontwikkeling in de drinkwatersectorEen aantal van de door ons onderzochte organisaties houdt zich voor-namelijk bezig met het ontwikkelen van nieuwe drinkwater-gerelateer-de kennis. De ontwikkeling van nieuwe kennis in de drinkwatersectorgebeurt op verschillende niveaus bij de door ons onderzochte organi-saties. Deze ontwikkeling valt uiteen in een drieledig proces:1. fundamenteel wetenschappelijk onderzoek2. toegepast wetenschappelijk onderzoek3. oplossingsgericht praktijkonderzoek.

De eerste laag bestaat uit het f undamentele onderzoek in dewetenschap. Er wordt kennis ontwikkeld over nieuwe methoden vanwinning, zuivering en distributie van drinkwater met als doel de verbe-tering van kwaliteit, effectiviteit en efficiency op dit gebied.In de wetenschap wordt een probleemstelling of een hypothese gefor-muleerd. Vervolgens wordt het onderzoek verricht en als resultante is ereen antwoord op de probleemstelling of wordt de hypothese bevestigd



Drinkwatermonsters in

het laboratorium

(VN-Watermaatschap-

pij Drenthe).

of verworpen. Hier wordt kennis gegenereerd. Het doel is hier niet omeen oplossing te genereren voor een concrete praktische oplossingmaar om meer kennis te genereren en inzichten te bieden die met hetprobleemveld samenhangen. Het kan echter wel zo zijn dat signalen uitde praktijk aanleiding vormen voor het aangaan van een dergelijkonderzoek. Dergelijk onderzoek op het gebied van drinkwater wordtverricht aan de Universiteit Twente, de LandbouwuniversiteitWageningen en de Technische Universiteit in Delft. De laatste twee zijnin dit onderzoek betrokken geweest bij de interviews.

In de tweede fase wordt er research verricht met deze verkregen ken-nis. Deze werkzaamheden zijn toegepast wetenschappelijk. Er is geenbehoefte hypothesen te verwerpen of te bevestigen, er moeten metbehulp van kennis 'drempels' genomen worden. Voorbeelden van der-gelijk onderzoek bij de KIWA zijn:- ontwikkeling van een concept voor biologisch stabiel water;- vermijden van vorming van biofauna in membraanfilters (de fabrica-

ge van het membraan onderzoekt bijvoorbeeld een ingenieurs-bureau).

De verkregen kennis wordt door de KIWA niet gepatenteerd: zij iseigendom van de sector. De 'vermarkting' van die kennis is niet de'core business' van de KIWA. Deze fase gaat vooraf aan het ontwerp ende realisatie van een op de praktijk toegesneden oplossingen.In de derde fase gaan ingenieursbureaus ontwerpen met behulp van deaangereikte middelen uit de toegepaste wetenschap. Deze activiteit isop realisatie gericht Vaak wordt in deze fase aan het ontwikkelde con-cept een naam gegeven en wordt dit rechtelijk beschermd.



Kennisuitwisseling in de drinkwatersectorIn het onderzoeksrapport "Bedrijfstakonderzoek Waterleidingbedrijven1997-1998" wordt expliciet aandacht geschonken aan dit thema. In ditrapport worden verschillende activiteiten beschreven die erop gerichtzij de kennisuitwisseling te bevorderen. Er is gerichte aandacht voor, datopgedane inzichten en ervaringen regelmatig beschikbaar wordengesteld aan collega's van andere drinkwaterorganisaties. Verschillendeorganisaties hebben als expliciet doel om dit te bevorderen. Dit gebeurtop verschillende manieren.

Tijdschrift H2OIn het maandelijks verschijnende tijdschrift H2O worden actueel onder-zoek en journalistieke verslaggeving gepubliceerd. Het blad heeft driefuncties. De eerste is het verschaffen van wetenschappelijke informatie.Afgerond onderzoek van universiteiten kan in het tijdschrift op eenvoor het publiek toegankelijke manier gepubliceerd worden.De tweede functie is het aanbieden van de journalistieke informatieover ontwikkelingen in de sector en activiteiten van de organisatiesdaarin. Er wordt nieuws vermeld over fusies en politiek nieuwsaangaande drinkwater. Zo wordt er aandacht besteed aan de discussieover de BTW-tarifering van drinkwater. Ontwikkelingen en gebeurtenis-sen worden zo ter discussie gesteld. Het gaat dan over meningsvormingbetreffende actuele zaken. De derde functie is technische berichtgeving,als platform. Mensen uit de bedrijfstakken presenteren waar ze meebezig zijn. Veel artikelen worden door mensen uit de sector spontaanaangeboden. Het tijdschrift H2O toetst de aangeboden artikelen oprelevantie en accuratesse. Het blad heeft wat dat laatste aangaat defunctie van het signaleren van 'best practice' principes.

VWN (Vereniging voor Waterleidingbelangen in Nederland)De VWN probeert actief bij te dragen aan het uitwisselen van kennisdoor organiseren van symposia, lezingen en het organiseren van excur-sies. Er wordt tevens actief gewerkt aan het onderhouden van contac-ten met verwante organisaties en instellingen in binnen- en buitenland.De VWN heeft in haar doelstelling geformuleerd 'een centrum tevormen voor alles wat op waterleidingen in Nederland betrekking heeften elk der leden gelegenheid te willen geven zijn kennis en ervaringenaan die van anderen te toetsen.' De VWN is een ledenvereniging, metindividuele leden die op een of andere manier betrokken zijn bij hetdrinkwater. De VWN was de eerste landelijke organisatie op dit gebied.De VWN probeert een faciliterende rol te spelen bij de kennisoverdrachttussen de leden onderling en een gezamelijke presentatie naar buitentoe, getuige de Manifestatie VWN 100 jaar.

• 4 2 ; Kennis vsn water ove'bwgt wereldwijd

De Nederlandse drinkwatersectar

VEWIN (Vereniging van Exploitanten van Waterleidingbedrijven inNederland)De VEWIN is in 1952 opgericht. De leden zijn de drinkwaterbedrijven.De VEWIN behartigt de belangen van de drinkwaterbedrijven naar bui-ten toe. Zij houdt zich dus niet bezig met de ontwikkeling van kennisvan winning zuivering en distributie. De organisatie richt zich meer ophet beleid rondom drinkwater vanuit de overheid. Als de overheidbeleid formuleert met betrekking tot de drinkwatersector bewaakt deVEWIN de consequenties hiervan voor belangen van haar leden. Het sig-naleren van ontwikkelingen in binnen- en buitenland die van belangzijn worden wel nauwlettend in de gaten gehouden. Er kan alert gere-ageerd worden op bijvoorbeeld kamervragen, nieuwe ontwikkelingenen verslagen van vergaderingen van Kabinet en Volksvertegenwoordi-

Beluchtinginstallatie in

potnpstation,

Scheveningen


NWP (Netherlands Water Partnership)Deze onlangs opgerichte overkoepelende organisatie heeft als eerstetaak er voor te zorgen dat de verschillende partijen elkaar leren kennenen zodoende kunnen samenwerken. Het NWP heeft hierin een coor-dinerende taak. Ten tweede functioneert het als aanspreekpunt voorvragen vanuit het buitenland. Op dit moment is het voor buitenlandsebedrijven of organisaties, door de grote hoeveelheid verschillende orga-nisaties in de sector, vaak niet duidelijk waar ze met hun vragen terechtkunnen. Het NWP kan buitenlandse geVnteresseerden vervolgens door-sturen naar een van zijn leden. Het NWP wil verder zorgen voor uitwis-seling van informatie tussen de leden ten aanzien van projecten in het

Kennis van water overbrugt wereldwijd ; A3


buitenland, bijvoorbeeld uitwisselingen van ervaringen die zijnopgedaan in reeds uitgevoerde projecten. Tenslotte kan het NWPinitiatieven van verschillende leden bundelen en coordineert het deNederlandse inbreng op het Wereld Water Forum in het jaar 2000.

De VWN, VEWIN en NWP zijn er op gericht om netwerken, samenwer-kingsverbanden en initiatieven op het gebied van kennisuitwisseling tefaciliteren. Regelmatig vinden er congressen plaats en er is een grootaanbod aan cursussen voor medewerkers van drinkwaterbedrijven.Op deze manier worden de opgedane ervaringen breder toepasbaar.

IRC (International Water and Sanitation Centre)Het IRC is van oorsprong een documentatiecentrum dat documentatieop het gebied van drinkwatervoorziening voor een internationaalpubliek verzorgt. Tegenwoordig wordt deze taak breder opgevat enverschaft het IRC verschillende informatieproducten. De producten dievoortkomen uit onderzoek en actuele ontwikkelingen op het gebiedvan drinkwater worden door het IRC gedocumenteerd. Mensen kunnenten eerste met vragen terecht bij het IRC. Ten tweede heeft het IRC opzijn website een overzicht van organisaties die werkzaam zijn in dewatersector. Daarnaast geeft het IRC publicaties, een nieuwsbrief eneen source bulletin uit.

Naast informatieproducten verzorgt het IRC ook kennisproducten.Er worden trainingen en briefing programma's georganiseerd.De trainingen hebben een duur van een tot drie weken. Briefingprogramma's varieren van een dag tot 1 a 2 weken. Deelnemers aan debriefing programma's krijgen de mogelijkheid zich te verdiepen in eenspecifiek thema door middel van zelfstudie en een aantal gesprekkenmet medewerkers van het IRC en met mensen van buiten.Andere producten van het IRC zijn het faciliteren van onderzoek en hetopzetten van zuid-zuid collaborate. Als laatste IRC-product kunnen deadvies- en evaluatiediensten genoemd worden. Deze zijn vooral gerichtop activiteiten die vernieuwend zijn.

IHE (International Intitute for Infrastructural, Hydraulic andEnvironmental Engineering)Het IHE richt zich op het geven van cursussen aan buitenlanders diereeds een universitaire opleiding voltooid hebben. Vaak zijn ditalgemeen opgeleide ingenieurs die in eigen land al een baan hebben.Om zich te specialiseren op het gebied van water hebben ze een post-doctorale opleiding nodig. Deze cursussen duren over het algemeeneen tot anderhalf jaar.Naast deze langdurige cursussen verzorgt het IHE ook korte cursussen,die worden opgesteld in samenwerking met Aquanet. Deze cursussenzijn gericht op het middle en senior management. Ook worden er

44 • — • — Kennis van water overbrugt wereldwljd


Zuiveringsinstallatie,

pompstation Assen

(Watermaatschappij

Drenthe).

cursussen gegeven waarbij kennis kan worden gemaakt met verschillen-de organisatievormen van waterbeheer. Afhankelijk van de situatie innet land waar de cursisten vandaan komen, wordt er gekeken hoe inNederland, Frankrijk en/of Engeland de weten regelgeving en netbeheer geregeld is. Een laatste soort opleiding die net IHE verzorgt, zijnde groepsopleidingen. Deze worden gegeven aan het personeel vaneen organisatie in een ontwikkelingsland om hen te leren hoe zebijvoorbeeld het beleid van de organisatie kunnen veranderen. Eenvoorbeeld hiervan is een groepscursus in opdracht van de Indonesischeoverheid. Gedurende vijf jaar kwamen jaarlijks 15 stafleden naar Neder-land om bij het IHE te leren het stedelijk waterbeheer te verbeteren.Tenslotte is het IHE betrokken bij ontwikkelingsprojecten waar het alsconsultant optreedt. De taak van het IHE bij zulke projecten is bijvoor-beeld het formuleren van projecten, het schrijven van handleidingen ofde monitoring van projecten van anderen.

Stichting WateropleidingenDe kernactiviteit van de Stichting Wateropleidingen is het ontwikkelen,genereren en verzorgen van onderwijs. Er worden op drie gebiedenopleidingen gegeven: drinkwater, afvalwater/riolering en nieuw isindustriewater. Deze cursussen zijn op MBO en HBO niveau en technisch


De Nederlandse drinkwatersoctor

van aard. De doelgroep van de opleidingen is de (technische)medewer-kers bij drinkwaterbedrijven. De inhoud van de cursussen bestaat vooraluit handelingsvaardigheden, en minder uit managementzaken.De functie van de Wateropleidingen is vooral bijscholing, omdat er inde reguliere opleidingen te weinig 'water' zit. De docenten zijn werk-zaam in het werkveld. Momenteel worden er pilot-projecten opgezetop het gebied van multi-media onderwijs. De opleidingen die overdrinkwater waterkwaliteit gaan zijn nog niet samengevoegd metwaterkwantiteitsopleidingen; daarvoor is het vakgebied 'water' nog tesectoraal.

AquanetDe kernactiviteit van Aquanet is het naar het buitenland aanbieden,bundelen, overbrengen en toepassen van kennis die in de Nederlandsedrinkwatersector aanwezig is.Dit is niet alleen kennis op het operationele en onderzoeksvlak vandrinkwater maar ook op managementgebied. De meeste projectengaan vooral over exploitatie en bedrijfsvoering.Aquanet heeft drie functies:1. internationale consultancy;2. het ondersteunen van Nederlandse waterbedrijven voor het afslui-

ten van contracten met private partijen in het buitenland;3. het aanbieden van cursussen in Nederland in financieel en technisch

management.Sinds begin jaren '90 worden er projecten 'op de markt' gebracht,waarop ingeschreven kan worden. Deze projecten worden gefinancierddoor bi- en multilaterale instellingen zoals de Wereldbank, de Oost-Europabank en het ministerie van Buitenlandse. De 'geldschieter'bepaalt de criteria waaraan een project moet voldoen.Als een project op de markt komt en Aquanet geinteresseerd is, danwordt erop ingeschreven. De projecten behelzen vaak ook een stuk'hardware'. In dat geval wordt er samengewerkt met bijvoorbeeld eeningenieursbureau of een waterleidingbedrijf.Als een project gecombineerd is met beleids- of managementaspectenbijvoorbeeld privatisering of financieel management, wordt er samen-gewerkt met een adviesbureau.De gebieden waar Aquanet momenteel actief is, zijn ontwikkelings-landen en Centraal en Oost Europa. In Midden en Oost Europa geeftAquanet vooral organisatieadvies (PR, financieel en management).De situatie hier is in verandering, omdat er onlangs een nieuwebestuurslaag is geintroduceerd: de gemeente. In Afrika werkt Aquanetaan projecten die privatisering van de drinkwatervoorziening betreffen.Aquanet heeft over het algemeen grotere projecten in urbanegebieden.De waterschappen, waterleidingbedrijven en KIWA hebben coordina-

i 46 ) — - • • • • * • . Kennis van water overbrugt wereldwijd


toren van Aquanet onder de werknemers. Als zich een project aandientwordt er door deze coordinatoren een expert gezocht en ingehuurd.

TenslotteIn de Nederlandse drinkwater sector houden zich een groot aantalorganisaties bezig met het aanbieden van kennis. Sommige daarvan zijnmet name gericht op de bedrijfstak in Nederland zelf, andere hebbeneen internationale doelgroep. Het overzicht van het aanbod inNederland geeft aan wat er allemaal in huis is. Dit is natuurlijk nog nietvoldoende om tot kennisoverdracht te komen. Daarvoor is het nood-zakelijk om in te spelen op de vraag naar kennis. In het volgendehoofdstuk wordt ingegaan op deze gedachte en worden een aantalpraktijkvoorbeelden gegeven.


5 Kennistransfer in de praktijk

IntroductieDrinkwater kan gerekend worden tot de eerste levensbehoefte van demens. Het overdragen van kennis over het beschikbaar stellen vandrinkwater is dus van levensbelang. Met name in ontwikkelingslandenwaar de drinkwaterkwaliteit slecht is of de beschikbaarheid van drink-water gering, kan het beschikbaar stellen van Nederlandse drinkwater-expertise op termijn de bevolking enorm helpen. In gebieden die al watverder ontwikkeld zijn, kunnen de Nederlandse inzichten een duidelijkeverbetering bieden in bedrijfsvoering of bij het gebruik van nieuwetechnologieen voor kennisoverdracht. Er zijn dus eigenlijk twee soortenmotieven voor kennisoverdracht:

1. humanitaire overwegingen;2. economische overwegingen.Bij het aanbieden van de Nederlandse expertise is deze tweedeling vanbelang. Indien er wordt gehandeld vanuit humanitaire overwegingen,kan men dan van een organisatie verwachten dat ze zich inzetten vooreen drinkwaterproject, zonder dat ze daar een financiele vergoedingvoor ontvangen? In veel gevallen kan er variatie toegepast worden inde winstmarge. Een aantal van de door ons onderzochte organisatiesgaan zelfs uit van het kostprijs principe. Indien de kosten van een pro-ject gedekt kunnen worden, zijn Nederlandse waterleidingbedrijvenvaak bereid om hun expertise ter beschikking te stellen. Zo kan er eenevenwicht gevonden worden tussen winstmaximalisatie en altruismedoor het gebruiken van bijzondere tarieven.

De nadruk op kennisoverdracht sluit aan bij de visie van het Ministerievan Buitenlandse Zaken. In de laatste jaren is het beleid van ditMinisterie minder gericht op implementatieprojecten en meer opcapaciteitsversterking en kennisoverdracht. Dit is gebaseerd op de visiedat capaciteitsversterking en kennisoverdracht de mensen zelf in staatmoeten stellen om oplossingen te vinden. Dit is op lange termijn gunsti-ger. De Wereld Bank richt zich dan op het financieren van infrastructuurin de vorm van het verstrekken van leningen. Daarbij worden wel enke-le eisen gesteld, waarvan de belangrijkste is dat het drinkwaterprojectzelf weer geld oplevert, zodat het zichzelf kan bedruipen en de leningkan worden terugbetaald. Dit betekent dat alleen die projecten wordengefinancierd die tot doel hebben drinkwater aan te bieden in ruil voorbetaling. Dit laatste betekent wel dat voor de tarifering intelligentebeslissingen genomen dienen te worden, zodat ook de allerarmstentoegang blijven houden tot schoon drinkwater. De praktijk leert dat ervele mogelijkheden zijn voor kennistranfer naar ontwikkelingslanden.

Kennis van water overbrugt wereldwijcl — •— 49

Kennistransfer in de praktijk

Conference

Technieken van drink-

waterdistributie,

Noordwijkerhout.

(Foto Archief VEWIN).

Praktijk

Gedurende ons onderzoek zijn we de volgende vormen van kennis-transfer tegen gekomen:

1. het beschikbaar stellen van informatie / vragen beantwoorden;2. opleiden van mensen in Nederland;3. het opleiden van mensen in ontwikkelingslanden;4. twinningprojecten / samenwerkingsprojecten;5. het ter plekke realiseren van oplossingen;6. exposure visits;7. lokaal trainen en voorlichten van mensen;8. het begeleiden van projecten.

1 Het beschikbaar stellen van informatie I vragen beantwoordenEr wordt door het IRC door middel van het uitbrengen van een nieuws-brief informatie beschikbaar gesteld. Een van de moderne maniereninformatie beschikbaar te stellen, is via het internet. De beschikbareinformatie is waar dan ook ter wereld meteen te raadplegen. Door deinteractieve componenten zoals E-mail of discussiegroepen te gebruikenkan men van elkaar leren. Het IRC stelt informatie beschikbaar via hetinternet. De website wordt regelmatig geraadpleegd vanuit alle delenvan de wereld. De hoeveelheid Internet aansluitingen in ontwikkelings-landen is natuurlijk niet omvangrijk. Voor de allerarmste landen is ditmedium te duur en ontbreekt de infrastructuur. Daarnaast vereist ditweer extra kennistransfer, namelijk om de computer te leren bedienen.

2 Opleiden van mensen in NederlandTen eerste kunnen ingenieurs uit ontwikkelingslanden in Nederland een

50 '. - Kennis van water overbrugt wereldwijd


opleiding volgen zodat zij zich kunnen specialiseren in waterbouwkun-de of bijvoorbeeld zuivering, distributie en beheer van drinkwater.Nadat zij deze opleiding hebben genoten, keren zij terug naar nun landwaar zij de opgedane kennis in de praktijk kunnen toepassen. Naastdeze post-doctorale opleidingen, bestaan er in Nederland ook verschil-lende mogelijkheden om door middel van korte cursussen kennis op tedoen.

3 Het opleiden van mensen in ontwikkelingslandenIn plaats van mensen uit ontwikkelingslanden naar Nederland te halenom een opleiding te volgen, is het natuurlijk ook mogelijk kennisinstitu-ten te helpen opzetten in de ontwikkelingslanden zelf. Door middelvan samenwerking met universiteiten, opleidingsinstituten van de over-heid en grote waterleidingbedrijven in ontwikkelingslanden, assisteerthet IHE bij de oprichting van instituten. Dit gebeurt bijvoorbeeld bijuniversiteiten, bij opleidingsinstituten van de overheid of bij grotewaterleidingbedrijven. Het opzetten van zulke instituten is een langdu-rig proces en kan wel een jaar of tien in beslag kan nemen.

4 Twinningprojecten I Samenwerking$projectenEr zijn diverse twinningprojecten tussen waterleidingbedrijven enIndonesische partners. Af en toe komt er een aantal deelnemers naarNederland om stage te lopen of inzichten uit te wisselen, zij gaan danweer terug en proberen ter plaatse de inzichten in praktijk te brengen.Andersom gaan er medewerkers vanuit Nederland langs om mee tedenken over de lokale problematiek. Sommige relaties gaan verder, danworden er ook projecten opgezet om operationele zaken te verbeteren.

Overzicht

Twinningprojecten

(bron: VEWIN 1999).

Nederland

Amsterdam (GWA)

Friesland (WLF)

Gelderland (WG)

Zeeland (DELTAN)

Noord Holland (PWN)

Noord West Brabant(WNWB)

Zuid Holland Oost (WZHO)

Groningen (WAPROG)

Drenthe (WMD)

Rijn Kennemerland(WRK)

Noord Holland (PWN)

Indonesia

PAM Jaya

PDAM Kodya PALEMBANG

PDAM Kodya BANDUNG

PDAM Kodya MEDAN

PDAM KABUP BANDUNG

PDAM Kodya BALIKPAPAN

PDAM Kodya SUKABUMI

PDAM Kodya CIREBON

PDAM Kodya AMBON

PDAM Kodya TANGERANG

PDAM Kodya BOGOR

Periode

1972-heden

1986-1993

1986-heden

1987-1997

1987-1997

1987-1997

1990-1996

1991-heden

1991-heden

1994-heden

1990-heden

srinis van water overbfugt WQf

Kefinistransfer in de praktijk

De TU-Delft is bezig met een aantal toegepaste projecten inMozambique, Nicaragua en Kenia. Dat zijn twinningprojecten met uni-versiteiten daar ter plaatse.Hieronder volgt een overzicht van de VEWIN van twinningprojecten tus-sen Nederlandse waterleidingbedrijven en Indonesia uit de laatstejaren.

Een samenwerkingsproject: WMD en Ambon

Het waterleidingbedrijf in Drenthe (WMD) heeft gekozen voor een bij2onderemanier van kennistransfer. Het waterleidingbedrijf is mede-eigenaar gewor-den van het drinkwaterbedrijf in Ambon, Indonesie. Het volgt daarmee hetvoorbeeld dat door enkele Franse bedrijven is gegevert. Het waterleidingbe-drijf in Ambon zelf heeft moeizame ontwikkelingen doorgemaakt. De WMDheeft in samenwerking met dit drinkwaterbedrijf het initiatief genomen omextra activiteiten te ontwikkelen: door water te gaan bottelen kan er extrainkomen verkregen worden voor het drinkwaterbedrijf in Ambon. Deopbrengst van het flessenwater kan worden gebruikt voor de opbouw van hetdrinkwaterbedrijf. Als het goed gaat, is de bottelarij op termijn overbodtg,namelijk als de waterletding weer goed werkt. Deze vorm van samenwerkingmet het Indonesische bedrijf is gestart vanaf 1 januari 1999 en in het najaarvan 1999 wordt de bottelarij gebouwd. Er worden allereerst een pompstationen een zuiveringsstation gemaakt. De doelstelling van het bedrijf is om stapvoor stap het hele eiland Ambon te gaan bedienen. Nu heeft 10% van demensen in Ambon water, dat wil de WMD in 10-15 jaar naar 90 tot 95%brengen. De WMD heeft een eerste investering gedaan van anderhalf miljoengulden. Er wordt nog een stukje risicodragend kapitaal in rekening-courant-verhouding gebracht, maar vervolgens moet er vreemd vermogen van demarkt aangetrokken worden. In totaal moet er zo'n 50 miljoen dollar geVnves-teerd worden. Daarvoor is wel eerst een kern van een goed draaiend bedrijfnodig, anders investeert men niet.

5 Wet ter plekke realiseren van oplossingenKennisoverdracht kan ook door middel van het opzetten van ontwikke-lingsprojecten, Dit kan varieren van het leren aan de bewoners van eendorpje waarom ze beter water uit de put dan uit de rivier kunnen drin-ken tot het helpen bij het opzetten van een waterbeheersysteem. Hetinitiatief voor ontwikkelingsprojecten komt veelal van NonGouvernementele Organisaties (NGO's) in ontwikkelingslanden die con-tacten onderhouden met Nederlandse organisaties. Tijdens hetinterview bij Simavi kwam naar voren dat het ook voorkomt dat viamond op mond 'reclame' aanvragen bij Simavi binnenkomen.Bijvoorbeeld doordat een arts tijdens een bezoek aan een ander zieken-huis ziet dat het ziekenhuis een pomp van Simavi heeft en bedenkt dat

, 52 ) — • — —Kennis van water overbrugt wereldwijd


dit voor zijn eigen ziekenhuis ook wel erg nuttig zou kunnen zijn.Soms nemen Nederlandse organisaties het initiatief tot het opstartenvan een bepaald project. Het Ministerie van Buitenlandse Zaken isonlangs een meer vraaggerkhte weg ingeslagen. Ontwikkelingslandenzouden zodoende in toenemende mate zelf kunnen gaan bepalenwaaraan zij het geld dat zij hebben gekregen van de Nederlandse over-heid willen uitgeven.

6 Exposure visitsMedewerkers van buitenlandse bedrijven komen een of twee weken inNederland de 'watersector' bekijken. Zo zien die mensen hoe het ookkan. De Exposure Visit heeft twee onderdelen:1. Performance Audits, laten zien hoe het kan;2. Performance Improvement Plans, een plan om de eigen bedrijfsvoe-

ring te verbeteren.De buitenlandse delegatie kan cursussen volgen op financieel en tech-nisch gebied.Kortlopende trainingen kunnen ook worden gegeven aan mensen uitontwikkelingslanden die op operationeel terrein bezig gaan.

Een van de projecten van VWN 100 jaar is het restaureren van putten die in dejaren '70 zijn geslagen met behulp van ontwikkelingsprojecten in het gebiedvan de Masai' in Kenya. Dit project wordt begeleid door de WMD. Aangeziener in het verleden geen systeem was opgezet om de putten te onderhoudenen niemand dit uit eigen beweging deed raakten 350 van de 500 putten inverval. In het huidige project ligt de focus een groot deel op het overdragenvan kennis omtrent het onderhoud van de putten en het organiseren van eensysteem dat dit financieel mogetijk rnaakt. Dit betekent wel dat de mensen diegebruik maken van het water uit de put een kleine vergoeding hiervoor moe-ten betalen. De vraag naar deze kennis bij de bevolking was duidelijk aanwe-zig, maar er was tot nu toe nog geen vorm gevonden waarin hetgeorganiseerd kon worden. Door de vergoedingen kan nu een onderhouds-team de putten onderhouden.

Het waterleidingbedrijf in Drenthe verzorgde de training van mensen in hetonderhouden van de putten. Deze training werd in Nederland gegeven.

7 Lokaal trainen en voorlichten van mensenDe Nederlandse ontwikkelingsorganisatie Simavi leidt mensen ter plaat-se op. Simavi zet het basisgezondheidszorgprogramma's op waarbij trai-ningen worden gegeven aan de bevolking. Hierbij gaat het dus niet omtechnische opleidingen op hoog niveau maar om trainingen aan degewone mensen, de gebruikers van de drinkwatervoorzieningen.Trainingen of voorlichting van Sirnavi worden altijd gegeven in relatie

Kennis van water overbrugt wereldwijd — — [ S3 :

Kennistrsnsfer in de praktijk

met een project. Gedacht kan worden aan training op het gebied vanhet onderhoud van waterpompen of op het gebied van administratie.Ook wordt voorlichting gegeven over het belang en gebruik van wateren de rol die hygiene hierbij speelt.

Voorbeeldproject Simavi: ZimbabweIn het zuiden van Zimbabwe is een voormalige missiepost "De Morgenster"gevestigd. Oaar ligt een waterleidingnet dat in de vorige eeuw is aangefegd.Op het terrain van "De Morgenster" bevinden ztch drie schoien en eenziekenhuis. Erwonen hier 7000 mensen. Het beschikt dus over zeer belangrij-ke voorzientngen voor het gebied er omheen. Het ziekenhuis heeft bijvoor-beeld een verzorgingsgebied van 350.000 mensen. Het hele terrein van "DeMorgenster" is afhankelijk van e6n pomp die vaak uttvalt en een zeer lagecapaciteit heeft. Ook kan men water haten uit een stuwmeertje. Dit ligt echtervier maanden per jaar droog. Dit alles heeft natuurlijk gevolgen voor het zie-kenhuis en voor de bewoners. Het project van Simavi is erop gericht hetbestaande systeem te verbeteren. ten eerste is ervoor gezorgd dat er nu tweepompen zijn met een bogere capaciteit en dat het stuwmeer een grotereopslagcapaciteit heeft. Verder is in een nabij gelegen riyier een nieuw stuw-meer aangelegd. Tenslotte is een mini-waterleidingbedrijfje opgezet, watervoor moet zorgen dat mensen gaan betaten voor het water dat ze gebrui-ken. Op deze manier kan het waterleidingbedrijfje betaatd worden, er kaneen administrattef systeem opgezet worden en er ka« gezorgd worden vooronderhoud van de pompen en de stuwmeren. Tenslotte wordt versptllingtegengegaan doordat mensen voof het water moetert betaten.

8 Het begeleiden van projectenConsultants van adviesbureaus begeleiden projecten in ontwikkelings-landen. Ze passen daarbij nun eigen kennis toe of dragen de kennisover aan lokale mensen .

TNO-Project in JemenTNO, de Nederlandse Qrganisatie voor Toegepast Natuwwetenschappelijkonderzoek, rkht zich in ontwikkefingstanden op reeds bestaande instituten

die op heteelfde gebied werkzaam zijn als TNO zelf. Het hetpt deze instituten

zich te versterken en verder te orrtwtkkelen door middel van het geven vancursussen aan de medewerkers van deze instituten. Dit wordt wel altijdgekoppeld aan een bepaald praktisch project, bijvoorbeeld het verbeteren vande drinkwatervoorziening in een hepaalds stad.Toen TNO in 1980 begon met het treffen van voorbereidingen voor het opzet-ten van een drinkwaterproject in Jemen, was het overheidsbestel nog in

opbouw na het recente einde van de burgeroorlog in dat larid.

-Kennis van water overbrugt wervldwijd


Twee belangrijke kenmerken van Jemen zijn het grote inwoneraantal en degeringe watervoorraad.

TNO riehtte zich op het verzamelon van de beschikbare kennis op het gebiedvan water. Daarna moest deze informatie verankerd worden in de plaatselijkeorganisatie waarmee het samenwerkte. In het instituut waarmee TNO samen-werkte bestond reeds een hydrologische dienst rnaar er was weinig ervaringaanwezig. Het doel was deze dienst beter te ontwikkelen en wet in een prak-tische setting. Om dit te bereiken zette TNO een hydrologisch programme op.De eerste fase van dit programma bestond uit het verzamelen van informatie.Dit werd gestuurd door TNO maar uitgevoerd door de Jemenieten zelf.Dit had een tweeledig resultaat. Ten eerste beschikte men nu over voldoendekennis en ten tweede is deze kennis nu voorhanden bij de Jemenieten. Tijdensde tweede fase werd onderzocht of en waar er water beschikbaar was.Verschillende gebieden werden hiertoe onderzocht.

Na deze twee fasen kregen de Jemenieten eerst een kleine cursus, waarin hetgeschoold werden in meer adrtergrondkennis. Bij het opleiden van deJemenieten bleek dat veel zaken gesimplificeerd moesten worden aangezienhet opleidingsniveau taag was. Na deze twee fasen in de kennisoverdrachtwerd een aantal tnensen urtgekozen om een opleiding te volgen in hetbuiteniand.

Dit project duurde vijftien jaar. Inmiddels is de Jemenitische organisatie gefu-seerd en bestaat er in Jemen een National Waterresource Authority geteiddoor een minister. Het feit dat Jemen beschikt over zo'n kleine watervoorraadmaakt het van groot belang dat er een nationaal waterbeleid ontwikkeldwordt. TNO helpt Jemen hierbij. Belangrijk hierbij is tevens hetbewustwordingsproces van de bevolking zodat deze zo niet onnodig waterverspilt.

9 Kennistransfer via internetIn wat meer ontwikkelde stedelijke gebieden in ontwikkelingslandenwordt gebruik gemaakt van het internet. De doelgroep voor afstands-onderwijs is dan ook daar te vinden. Het IRC maakt van deze technolo-gie al gebruik om informatie beschikbaar te stellen, maar ook om eenhelpdesk functie te vervullen voor mensen die vragen hebben.Internet kan echter ook gebruikt worden om onderwijsprogramma'saan te bieden. Als de mogelijkheid er is, is een face-to-face communica-tie vaak zinvoller, maar situaties waar afstanden een knelpunt zijn heefthet medium internet voordelen. Een ander voordeel van het internet is,dat discussies intensiever zijn, want er is minder sprake van sociale rem-mingen. Het is de kunst de voordelen uit te buiten zonder de nadelenop de koop toe te nemen, zodat men tot een soort mengvorm komt.

Kennis van water overbrugt wereldwijd • • - 55 ;

Kennktransfer in de praktijk

Casus The Network University (Universiteit van Amsterdam)

The Network University (TNU) is een project voor iange afstandsonderwijs datgeheel via internet plaatsvindt. Het is ontstaan bij de studie politicologie vande Universiteit van Amsterdam (UvA). Het doel van de TNU is het aanbiedenvan afstandsonderwijs op academisch niveau aan doelgroepen die tot nu toeniet door de universiteit bereikt worden. Het internet is het medium van destudie. Het is de bedoeling dat er niet afleen kennis naar de afnemers getrans-porteerd wordt. maar dat er een proces van 'collaborative learning' op gangkomt. In samenwerking met het NWP heeft TNU het inittatief ondernomen omte onderzoeken of de Nederlandse drinkwaterexpertise via een kennisbankbeschikbaar kan worden gesteld. Op deze wijze wordt afstandonderwijs directgekoppeld aan een netwerk van instituten in Nederland. Een bijkomend voor-deel is dat de mensen die het onderwijsprogramma gevolgd hebben ook weerdeel utt gaan maken van een kennisnetwerk voor de verdere uitwisseling vankennis. Het IHE bijvoorbeeld heeft deze ervaring al. De voormaltge cursistenweten de weg naar Delft te vinden en vormen zo een netwerk. Dit levert weernieuwe cursisten op en biedt ook mogelijkheden voor projecten die ter plekkemet Nederlandse expertise begeleid kan worden. De doelgroep is tweeledig:ten eerste 'graduate' studenten (4e jaars doctoraal) en ten tweede degenendie bij beleidsprocessen rond marktwerking betrokken zijn. Om dit te realise-ren is veel specialistische kennis nodig. De faculteit van sociale wetenschappenvan de UvA heeft niet de inhoudelijke expertise in huis en wil daarom samen-werken met verschillende organisaties uit het werkveld. Met bijvoorbeeld deVEW1N, de waterleidingbedrijven, de International Water and SanitationCenter (IRC) en de TU-Delft Op deze wijze kan bundeling tot stand gebrachtworden, zodat de ervaringen toegankelijk gemaakt kunnen worden. Het gaatdan om twee aspecten van kennistransfer:

1. het vergaren van kennis;2. inspelen op de concrete vraag vanuit het buitenland.

TenslotteIn de drinkwater sector zijn er verschillende internationale contacten.Veel organisaties in de drinkwatersector hebben een lange ervaring inhet overdragen van kennis naar ontwikkelingslanden. Er is echter geenoverzicht te vinden van alle projecten die op dit gebied worden uitge-voerd. De deelnemers aan dit soort projecten bleken tijdens deinterviews niet over veel informatie te beschikken omtrent andere orga-nisaties die vergelijkbare projecten uitvoeren. In het volgendehoofdstuk wordt hier verder op ingegaan.


6 Afsluitende beschouwingen met enkeleconclusies

Bij de overdracht van kennis is het natuurlijk belangrijk dat het aanbodvan kennis aansluit op de vraag naar kennis. Bij het totstandkomen vande vraag naar bepaalde kennis spelen niet alleen behoeften van debevblking aan drinkwatervoorzieningen een rol. De vraag naar kennishangt tevens af van organisatorische factoren. De organisatorischeimplicaties zijn verschillend als men bijvoorbeeld een eenvoudig drink-water systeem wil, waarbij een aantal tappunten aangelegd worden ofals men een hoogontwikkeld leidingsysteem wil opzetten.Wij waren niet in de gelegenheid gesprekken te voeren met dedaadwerkelijke vraagkant, de gebruikers van de kennis in de ontwikke-lingslanden. Vandaar dat wij Nederlandse organisaties, die betrokkenzijn bij ontwikkelingsprojecten of kennistransfer naar ontwikkelingslan-den, hebben gevraagd naar hun mening over de vraag die er bestaat inontwikkelingslanden naar Nederlandse drinkwater-expertise. Het bleekgedurende de interviews dat inzicht in de vraag naar kennisversnipperd en ongestructureerd aanwezig is. Het is niet eenvoudig omeen compleet overzicht te geven. Op dit gebied is duidelijk meer onder-zoek nodig.

Instructies aan Masai

te Assen,

(VN-Watermaat-

schappij Drenthe)

Kennis van water ov$rbrugt wereldwijd

Ahluitende beschouwingen met enkefe condusies

Inspelen op de vraagOm in te kunnen spelen op de vraag uit ontwikkelingslanden is hetnoodzakelijk om aanspreekpunten te hebben waar de vrager terechtkan. In de Nederlandse drinkwatersector zijn er een aantal organisatieswaar de vrager naar kennis terecht kan. Deze organisaties functionerenals aanspreekpunt en zij kunnen vragers verder doorverwijzen. Somszijn dit organisaties die zelf de kennis al in huis hebben. Het initiatiefkomt bij de vraag naar kennis van mensen of organisaties in de ontwik-kelingslanden zelf. Het buitenland kan met vragen over de beschikbaar-heid van kennis in Nederland terecht bij het NWP, het NetherlandsWater Partnership. Deze onlangs opgerichte overkoepelende organisa-tie zal buitenlanders wegwijs kunnen maken in de grote hoeveelheidNederlandse organisaties die zich bezighouden met drinkwater en ken-nis willen overdragen. Het gaat hier dus niet om specifieke vragen overbijvoorbeeld waterzuivering, maar om de vraag waar is welke expertisete vinden? In termen van kennistransfer gaat het om het begeleidenvan het zoekproces naar kennis. Er zijn een tweetal organisaties die devraag naar kennis systematisch registreren om er trends of patronen inte ontdekken. Het International Water en Sanitation Centre (IRC)bijvoorbeeld beschikt wel over veel specifieke, inhoudelijke kennis enkrijgt dan ook veel vragen daarover binnen. Vanuit het aanbod van arti-kelen en de soort vragen die mensen stellen maakt het IRC op dat eenbepaald onderwerp speelt. Het IRC kan in haar rol alsinformatieverschaffer aan het soort vragen dat gesteld wordt, opmer-ken wat de vraag uit ontwikkelingslanden op dit moment is. Het IHE(het International Intitute for Infrastructural, Hydraulic andEnvironmental Engineering) verzorgt in Nederland opleidingen vooringenieurs en wetenschappers uit (met name) ontwikkelingslanden.Ook deze organisatie houdt de vraag naar kennis uit die landen nauw-lettend in de gaten. De kennis die de cursisten opdoen in Nederlandmoet voor hen toepasbaar zijn in hun landen van herkomst. Tevens is ersprake van concurrentie van opleidingen in andere landen. Australiebiedt bijvoorbeeld vergelijkbare cursussen aan. Dit zorgt ervoor dat decursussen goed afgestemd dienen te worden op de vraag uit ontwikke-lingslanden. Daarnaast komt het zeer vaak voor dat de wateren sanita-tie-organisaties in ontwikkelingslanden de Nederlandse opleiding voorhun werknemers niet zelf kunnen bekostigen. Zij doen daarvoor eenberoep op donoren als de Wereld Bank en de Europese Unie. Dezedonoren zullen eerst overtuigd moeten worden van de toepasbaarheidin ontwikkelingslanden van de in Nederland opgedane kennis, voordatzij de opleidingen zullen vergoeden. Er zijn zodoende verschillenderedenen de opleidingen van het IHE niet zomaar een aanbod kunnengeven van bepaalde kennis, maar tevens rekening dienen te houdenmet de vraagkant naar kennis.Een andere organisatie die de vraag naar kennis nauwlettend in de

: 58 : — — Kennis van water overbrugt wereldwijd

Afsluitende beschouwlngen met enkele condusies

gaten houdt is Aquanet. Deze organisatie verzorgt consultancy dienstenen schrijft daarvoor in op projecten die worden aanbesteed. Om te kun-nen voldoen aan de vereisten van deze projecten moet Aquanet goedkunnen inspelen op de vereisten van net project. Wanneer ervervolgens een project opgesteld wordt, is het van belang om de vraag-kant te betrekken bij het project zodat het niet een 'supply-driven' pro-ject is. Ook de door ons geinterviewde ontwikkelingsorganisaties, Noviben Simavi zijn het erover eens dat een project meer succes heeftwanneer de vraagkant, de bevolking, bij het project betrokken wordt.Een voorbeeld waarbij dit niet goed werkte is het volgende. Doordatverondersteld werd dat de rurale bevolking, in tegenstelling tot destadsbevolking, homogeen was, werd er een soortdrinkwaterwatervoorziening aangelegd. Later bleek echter dat er ookonder de rurale bevolking verschillen bestaan. Het ene huishoudenheeft bijvoorbeeld wat meer geld en kan wel een aansluiting aan huisbetalen, terwijl anderen zich dit niet kunnen veroorloven. Het gevolghiervan was, dat de uniforme oplossing maar voor een deel aan devraag voldeed. Wanneer de bevolking betrokken zou zijn geweest bijhet besluitvormingsproces rondom de keuze voor dedrinkwatervoorziening, zou het aanbod beter hebben aangesloten opde vraag.

Het is van belang dat de gebruikers van het watersysteem zich erverantwoordelijk voor voelen. Wanneer mensen ergens zelfverantwoordelijk voor zijn, zullen zij er zorgvuldiger mee omspringen.Daarbij komt dat de projecten op een gegeven moment afgerond wor-den. De bevolking moet dan in staat zijn zelf het systeem te onderhou-den. Ook vanwege deze reden is betrokkenheid en inspelen op devraag van de bevolking van belang.

Inzicht in kennisvraag is versplinterd aanwezigBij de overige geinterviewden was er weinig overzicht aanwezig overde vraag naar kennis. Er is wel veel projectervaring in ontwikkelingslan-den aanwezig, waarbij ingespeeld is op een incidentele vraag. Over hetgeheel genomen bestaat er weinig inzicht in de daadwerkelijke vraag.Een belangrijke karakteristiek dat vanuit interviews en observaties naarvoren kwam, is dat de kennis over ontwikkelingsprojecten versplinterdaanwezig is. Er is geen makkelijk overzicht te verkrijgen wie er inNederland op het gebied van drinkwater en ontwikkelingsprojectenallemaal actief is. Op dit terrein vindt er weinig kennisuitwisselingplaats. Dit betekent ook dat de bepaling van de vraag naar kennis nietmakkelijk kan worden bepaald. Het enige kennisuitwisselings-netwerkdat op dit terrein actief is, is dat van de drinkwaterbedrijven die twin-ningprojecten zijn aangegaan. Zij komen eenmaal per jaar bijeen. Deinzichten over dit soort projecten verschillen ook nog wel eens.Deelnemers aan ontwikkelingsprojecten verkrijgen hun informatie en


Afsluitende beschouwingen met enkete conc/us/es

kennis op verschillende manieren en zelfs dezelfde informatie wordtonder deelnemers verschillend ge'interpreteerd. Dit fenomeen schijnt deverschillen tussen 'gebruikte theorieen' onder zowel personen, organi-saties en projecten, te veroorzaken. Een typisch voorbeeld was informa-tie over het succes of het mislukken van een projecten. Wat de een aan-haalde als een misser werd door een ander aangeduid als goed project.Er zijn ook verschillen in inzicht over of de inhoudelijke taakkennis ofde meer sociaal georienteerde gedrags- en cultuurgebonden kennisvoorop moet staan. Dit leidt tot verschillende conclusies onder de deel-nemers. Een aantal ge'interviewden ging er vanuit dat het aanbiedenvan inhoudelijke kennis voldoende was. Dit is vooral het geval bij deel-nemers met een technische achtergrond. Ervaringen op het gebied vanontwikkelingsprojecten leren evenwel datenkel hettechnisch scholenvan mensen niet tot de gewenste resultaten leidt. Er zullen ook anderefactoren, zoals organisatorische en gedrags- en cultuurgerelateerdekennis, in overweging genomen dienen te worden.Aan de andere kant waren er geinterviewden die de gedrags- encultuurgerelateerde kennis voorop stelden. Indien de mensen vangedrag zouden veranderen zou dit voldoende zijn. Hoe de inhoudelijkekennis dan verworven dient te worden werd in het midden gelaten. Zois bij het strikt hanteren van de Novib-methode geen kennisoverdrachtuit Nederland mogelijk omdat de plaatselijke NGO's1, die de projectenorganisaties coordineren, geacht worden autonoom te opereren enlokaal de oplossingen te genereren.

Het spreekt voor zich dat beide benaderingen een blinde vlek vertonen.In onze optiek van kennistransfer dienen beide aspecten geTntegreerdte worden meegenomen in de kennisoverdracht.

Trends in de vraagUit de interviews kwamen twee trends betreffende de vraag naar vorendie wij aanduiden als:commercialisering / privatisering en gezonde bedrijfvoering. De vraagnaar deze kennis lijkt tevens een belangrijk thema in veelontwikkelingsprojecten.

1 Commercialisering I privatiseringOp dit moment is er bijvoorbeeld wereldwijd behoefte aan meer inzichtin de mogelijkheden van commercialisering van water en waterleiding-systemen. Er wordt veel gesproken over privatisering in ontwikkelings-landen . Voor projecten gefinancierd door de Wereldbank is privatise-ring vaak een voorwaarde. Om dit te bewerkstelligen stelt deze bankeen aantal voorwaarden bij het verstrekken van leningen. Een daarvanis de voorwaarde dat het drinkwater- en sanitatiebeleid

1 Non Governmental Organizations

: 60 — — Kennis van water overbrugt wereldwijd

Afsluitende beschouwingen met enkele condusies

gedecentraliseerd wordt. Dit beleid is in veel landen tot nu toe centraalvanuit de overheid geregeld geweest. Bij de conventie van Rio isbepaald dat dit gedecentraliseerd zou moeten worden aangezien drink-wateren sanitatieproblemen vaak lokaal van aard zijn. Ook is in hetverleden vaak gebleken dat krediet, verstrekt door de Wereld Bank,voornamelijk gebruikt werd voor vernieuwing en niet voor onderhoud.Volgens sommige geinterviewden is het niet strikt noodzakelijk omwaterleidingbedrijven te privatiseren, decentralisatie is al voldoende.De Wereld Bank stelt privatisering echter toch als voorwaarde omdathet dan zeker weet dat decentralisatie zal plaatsvinden.Ontwikkelingslanden nemen bij decentralisatie vaak het Franse systeemals voorbeeld. Bij dit systeem blijft de overheid in bezit van de inf rast-ructuur, maar de verantwoordelijkheid over het beheer en hetonderhoud gaat door middel van leasecontracten naar prive-onderne-mingen. Bij dit systeem is het echter wel belangrijk dat er goede afspra-ken met betrekking tot tarieven gemaakt worden, zodat ook armemensen toegang kunnen krijgen tot water. Nederlandse organisaties alsAquanet treden in ontwikkelingslanden bijvoorbeeld op als onpartijdi-ge tussenpersoon bij het opstellen van de leasecontracten.Privatisering van waterleidingbedrijven kan ook tot gevolg hebben datde efficientie vergroot wordt. Waterleidingbedrijven in ontwikkelings-landen zijn niet altijd even efficient. Ook bestaat er vaak weerstandtegen veranderingen, waardoor de medewerkers van deze organisatiesniet ge'mteresseerd zijn in het verbeteren van de efficientie. Als drink-water gratis verstrekt wordt bestaat er geen relatie tussen de dienst diede drinkwatervoorziening levert en het geld dat wordt ontvangen, aan-gezien ze door de overheid in stand worden gehouden. Wanneer orga-nisaties zelf verantwoordelijk worden, is dit een stimulans om beterediensten te leveren. Dit kan worden gerealiseerd als er moet wordenbetaald voor het drinkwater. Wanneer mensen moeten betalen voorwater, zullen zij zuiniger omspringen met dit schaarse goed. Daarnaastzal er met dit geld meer aandacht besteed kunnen worden aan hetonderhoud van de installaties.

2 Gezonde bedrijfsvoeringWaterleidingbedrijven in ontwikkelingslanden hebben behoefte aanwesterse principes van gezonde bedrijfsvoering. Het gaat dan om:1. kennis van het maken van begrotingen, van plannen en van het

maken van investeringen;2. een deugdelijke tariefstelling;3. uitbereiding van de infrastructuur.Het kernprobleem is vaak dat de overheid te dicht bij de bedrijfsvoeringstaat. Het tarief wordt dan bijvoorbeeld politiek bepaald. De technischecapaciteit in die landen is zelden onvoldoende: een waterleidingbedrijfheeft over het algemeen te weinig armslag om een redelijk tarief te

Kennii van water overbrugt wereldwijd

Afsluitende beschouwingen met enkele condusies

De Waterdruppels

Kralingen, Rotterdam

(ArchiefC.B. Vinke).

vragen en wanbetalers af te sluiten. De behoefte aan managementkennis was een van de thema's die bij de interviews steeds opnieuwnaar voren is gekomen. Dit blijkt tevens uit de vele aanvragen die hetIHE krijgt voor managementtrainingen op het gebied van drinkwater ensanitatie. Het gaat dan om de behoefte in ontwikkelingslanden om dedrinkwatervoorziening te organiseren, onderhouden en duurzaam instand te houden. Uit voorbeelden van verschillende organisaties komtkeer op keer naar voren dat het onderhouden van de installaties, zowelin rurale als urbane gebieden een grote zorg is. Het gaat dan met nameom het organiserend vermogen, kennis op het gebied van managementvoor de waterleidingbedrijven in ontwikkelingslanden. Het belang vankennis van management concepten en het vermogen deze in praktijk tebrengen is met name in Oost Europa evident. Een gebrek aan inhoude-lijke technische kennis is daar niet, de reden dat alles niet naar behorenfunctioneert, is te vinden in de verouderde management-methoden.Organisaties zijn bureaucratisch en hierarchisch georganiseerd en demedewerkers zijn hierdoor weinig initiatiefrijk.

In de ontwikkelingslanden, met name in de rurale gebieden, is het vanbelang dat behalve een drinkwatervoorziening ook een structuurtotstand komt waarbinnen het geld wordt beheerd en het onderhoud


Afsluitende beschouwingen met en/fce/e canctustes

wordt aangestuurd. In beide gevallen gaat het om organisatorisch ver-mogen en een voorwaarde hierbij is dat er inkomsten zijn. Zonderinkomsten kan een goede organisatie die het drinkwater beheert nietin stand gehouden worden.

TenslotteHet is opvallend dat deze trends in de vraag naar kennis niet gericht isop de inhoudelijke technische expertise. Het gaat voornamelijk om ken-nis zaken goed te organiseren.Bij de overdracht van kennis vanuit Nederland zal goed in de gatengehouden moeten worden waar de kern van de problematiek ligt.Het inspelen op de vraag zal wellicht ook inhouden dat bedrijven uitde drinkwatersector gaan samenwerken met organisaties die kennishebben die binnen de sector schaars is. De drinkwatersector zelf is nietgespecialiseerd in privatiseringsvraagstukken of management aspecten.De sector is van oudsher het domein van mensen met een technischeachtergrond. Tevens is de sector niet echt naar buiten gericht. Doorsamenwerking met partijen die expertise hebben op het gebied vanprivatisering of managementvraagstukken kan er beter wordeningespeeld op de vraag uit ontwikkelingslanden.Zie in dit verband ook hoofdstuk 2, waarin de kennisgebieden wordenaangegeven die voor het functioneren van organisaties van belangwordt geacht.

Kennis van wafer overbrugt wereldwijd • • • • - ; 63 ^

Literatuur

Ankersmit, Willem, Drinkwatervoorziening en sanitatie inontwikkelingslanden, uitgave Directie Voorlichting Buitenlandse Zaken,Den Haag, 1997.

Appleton, Brian, Water: a priority for life, a quarter of a century ofcaring for water supply and sanitation, uitgave IRC, Den Haag, 1994.

Aquanet, International Services For Water Utility Management and

Operations, Nieuwegein (1999).

Basalla, George, Ceschiedenis van de technologie, Het Spectrum, 1993.

Blaauw, G. en S.K.Th. Boersma, The control of crucial knowledge. In:Proceedings IRMA International Conference, Hershey, 1999.

Boersma, S.K.Th., Kennismanagernent: een creatieve onderneming, redeuitgesproken bij de aanvaarding van het ambt van bijzonderhoogleraar Kennismanagernent aan de Rijksuniversiteit Groningen,1995.

Boersma, S.K.Th. en R.A. Stegwee, Exploring the issues in knowledge

management. In: Proceedings IRMA International conference

publication 1997.

Bruijn, F. de e.a, "Privatization of Ambon water supply in Indonesia". In:Land & Water International, nummer 93 (1999), pag. 20 Vm 23.

Caenegem van, R.C., e.a. (hoofdred.), Winkler Prins Encydopedie in 25

delen, Amsterdam, 8e druk, 1983.

DHV Groep, Jaarverslag 1997, Amersfoort.

Diphoorn, Bert (ed.). Water for the future, integrated water resourcesmanagement, uitgave NEDA, Netherlands Development Assistence,ministerie Buitenlandse Zaken, Den Haag, 1998.

Gast, M.K.H. en G.C. Rundberg, Vruchtbare samenwerkingAlexandrie/Amsterdam. in: H2O, nr. 9, 1998.


Uteratuur

Hofstede, G. Cultures Consequences, Beverly Hills, Calif.: Sage, 1980.

IHE, Facts & Figures 1998, Delft, 1999.

IHE, IHE profile, Delft.

IHE, IHE training course on commercial and financial management ofwater utilities, may 17 -June 11, Delft, 1999.

IRC, IRC in 1997: the challenge to do things differently, Delft.

Jacobs, D. Het kennisoffensief. Slim concurreren in de kenniseconomie.Samson Bedrijfslnformatie, Alphen aan den Rijn/Diegem, 1996.

Kiwa, Report Nineteen ninety-seven, Rijswijk.

Kiwa, Bedrijfstakonderzoek Waterleidingbedrijven 1997- 1998, Rijswijk.

Kolb, David A. Experiential learning : experience as the source oflearning and development, 1984, Prentice-Hall, Englewood Cliffs, N.J.

Kooi, D. van der, De microbiologische kwaliteit van het drinkwater inNederland: goed, beter of best?. In: H2O nr. 8 (1996), pag. 219 Vm 226.

LWWL, LWWL 8, today, Speciale editie: The Network University (1999),Amsterdam.

Ministerie van Buitenlandse Zaken, Drinkwater & Sanitatie en ontwikke-lingssamnewerking, Den Haag, 1998.

Nonaka, I. en H. Takeuchi, The knowledge-creating company, New York,1995.

Novib Jaarverslag 1997, uitgave Novib, Den Haag, 1998.

Simavi Jaarverslag 1997, uitgave Simavi, Haarlem.

Simavi Waterfonds, uitgave Simavi, Haarlem.

Stichting Water voor de Masai, Masai Nieuws, nummer 1 (1999),Zuidlaren/Anloo.

Stichting Wateropleidingen, Brochure voor het cursusjaar 1998/1999,Utrecht.

Kenna van water overbrugt wereldwljd

Literatuur

UNDP-World Bank water and sanitation program, 95-96 report, uitgaveUNDP-World Bank, Washington, 1997

Visscher, Jan Teun (ed.), Technology transfer in the water supply andsanitation sector: a learning experience from Colombia, uitgave IRC,Den Haag 1997.

Waterleidingmaatschappij Drenthe, Jaarverslag 1997, Assen.

Zwaan, A.H. van der en S.K.Th. Boersma, "Kennismanagement". In:Bedrijfskunde, jrg. 65, 1993/4.

Kennis van water orerbrugt wereldwijd . — — - . . • 67

Bijlage

Bezochte organisatiesAquanet BVDHV Water BVH2O Tijdschrift voor watervoorziening en waterbeheerInternationaal Instituut voor Infrastructuur, Waterbouwkunde enMilieubeheer (IHE)International Water and Sanitation Centre (IRC)Kiwa NVLandbouwuniversiteit WageningenMinisterie van Buitenlandse ZakenMinisterie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en MilieuNetherlands Water Partnership (NWP)NovibSimaviStichting WateropleidingenTechnische Universiteit DelftTNO Nederlandse Organisatie voor Toegepast NatuurwetenschappelijkOnderzoekUniversiteit van AmsterdamVereniging van Exploitanten van Waterleidingbedrijven in Nederland(VEWIN)Vereniging voor Waterleidingbelangen in Nederland (VWN)NV Waterleidingmaatschappij Drenthe

Gei'nterviewde personenIr. W. Ankersmit, themadeskundige drinkwater en sanitatie, ministerievan Buitenlandse ZakenIr. G.W. Ardon, hoofd afdeling drinkwater, industriele emissies, afvalwa-terketen van het ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordeningen MilieuIr. M.W. Blokland, hoofd afdeling sanitary and environmental enginee-ringProf. ir. J.C. van Dijk, directeur sector drinkwater DHV Water BV enhoogleraar drinkwatervoorziening Technische Universiteit DelftIr. M.W.M. van Eekeren, Marktontwikkelingen Kiwa NV onderzoek enadviesIr. J.A.M. van der Gun, water resources specialist TNOIr. K.J. Hoogsteen, directeur NV Waterleidingmaatschappij DrentheDrs. B.J. Hoogwout, secretaris-penningmeester VWN


Bijlage

Ir. A.G.N. Jansen, directeur AquanetProf. dr. G.A. Junne, hoogleraar internationale betrekkingenUniversiteit van AmsterdamProf. dr. ir, D. van der Kooij, adviseur microbioiogie Kiwa NV onderzoeken advies en hoogleraar milieubiologie, drinkwater,Landbouwuniversiteit WageningenA.P. Koornneef, hoofd fondswerving en public relations SimaviMevr. ir. A.M.A.T. Maenhout, directeur Stichting WateropleidingenDrs. J.J. van der Sommen, managing director NWPG.B. Vinke, hoofd afdeling Voorlichting VEWIN, hoofdredacteur H2OIr. J.T. Visscher, directeur IRC

, JO - . . -Kennis van wafer overbrugt wereldwijd

VB Deloitte & Touche is een divisie van Deloitte & Touche,

i #«n organhatie die mw;fr#ns 5.000 medewerkers en Jncti*

:I^^M^riediS(^!n^ybeêkikt^^hîi^t6vmt'<i^

:|s gespecialiseerde adviseurs op terreinen als subsidie- •\$m

'^::!verstrekking, corporate finance, automatiming, refctsMH|^'^|

: \ &i juridiKhe t/ienstverienmg. tnttmationail maakt Detoim }

Oe Facutteit Bedriffskunde GrQningmwerkidaqetijks

Door middel van toegepastonderzoek. contractonderzoek M§31

•m onderzoek is toegepait en mvkl-disciplinair. CM | | | | |

itteriitverletiing ophw geâdîmitmkt&riiief^^l^

verscbillende vorrnen asnnemen. Sfodenten en medevwfltetj'

'Van rfe faculteit werken - in opieiding en praktijk - aan: i ' /

^ ^ ^ ^,s^ ;^ ̂

> ^ ^ ' ' 0 e i t t « ' ' 4 M ^

Beidenzljnitrb&nden ssn sis FaculttitBedrijf^

de Rijksuniversiteit Groningen. : : /

200 99ke - irc · introductie, praktijk, tenslotte hoofdstuk 6 _____ _____ ... kennismanagement is...

Documents

200 99ke - irc · introductie, praktijk, tenslotte hoofdstuk 6 _ _ ... kennismanagement is...