ULUSLARARASI .. .. .

TURK DUNYASI INANÇ . . .

MERKEZLERI KONGRESI . .

BILDIRILERI

23-27 EYLÜL 2002

MERSİN

ANKARA - 2004

IDRİSTİYANLIK MERKEZLERİ OLARAK

ANADOLU KENTLERİ

Yrd. Doç. Dr. Burcu CEYLAN

Anadolu'nun en erken Hıristiyanlaşmış bölgeler arasında olması, coğra­fi konum~ı kadar sahip olduğu kent kültürü ile de ilişkilidir. Kudüs ile Roma arasında bulunan kara ve deniz yolu üzerinde olması nedeniyle, havariler

Pavlos, Lukas ve Iohannes Anadolu kentlerini ziyaret etmişlerdir. Anado­lu'da çok sayıda kent bulunması ve Hıristiyanlığın erken dönemde kentlerde örgütlenmesi, bölgenin Hıristiyanlaşmasını çabuklaştırmıştır. ı

Bu nedenlerle önemli sayıda Anadolu kenti Hıristiyanlık tarihi için önem taşımaktadır. Bu kentleri üç grupta toplayabiliriz: ttk grubu lncil'de adı geçen kentler oluşnırur: Paulus'un yolculukları sırasında uğradığı Antiochia, Sele­ttcia Priea, Tarsus, Antioch Psidia, İconium, Lystra, Derbe, Attalia, Perge, Myra, Patara, Cnidus, Milenıs, Trogill~um, Adramytium, Assos, Alexandria

Troas, mektuplarda halkına seslendiği Colossae, Hierapolis, ve Johannes İn­cil'inde bahsedilen Asia.eyaletinin yedi kilisesini içeren Smyrna, Pergamum, Thyatira, Sardis, Philadephia, Laodicea, Efes kentleri. İkinci grup kentler H. Tecla'nın hayatını geçirdiği Seleucia İsauria/Silifke gibi azizierin ya da mar­lirlerin hayatlan ile bağlantılı olan kentlerdir. Üçüncü grup ise Hıristiyanlığın kabulunden sonra azizierin ya da kilise babalarının yaşaması nedeniyle Hıris­tiyan dünyası için önem kazanan Aziz Basil ve Aziz Gregory'nin kenti Ca­

esarea Mazaca, ya da Nyssa gibi kentlerdir. Anadolu kentlerinin bazıları bir­den fazla grup içinde sayılabilir. Bunlara Meryem, Johannes ve Yedi Uyur­lar'a ev sahipliği yapan Efes, Aziz Polykapus'un memleketi Smyrna ve Aziz

Philippas'un mezannın bulunduğu Hierapolis kentleri örnek olarak verilebi­lir. Bunların yaru sıra ilk konsilin toplandığı İznik/Nicaea ve doğu kilisesinin merkezi olan İstanbul/Constantinopolis kentleri de Anadolu'da bulunan Hı­ristiyanlık merkezleri arasmda sayılabilir.

ı Mitchell ı993 :57,63

319

Bu kentler, büyük coğunluğunun tarihi M.Ö. 10 yüzyıla kadar takip edi­lebilen Antik dönem Anadolu kentleri arasındadır. Özellikle M.Ö. 4. yüzyıl--. dan sonra Helen kültürü Anadolu kentlerin biçimlenişinde etkili olmaya baş-lar. Hristiyanlığın yayılmaya başladığı ı. yüzyıla gelindiğinde Anadolu Ro­ma İmparatorluğu'nun bir parçası olmasına rağmen kentler Helen yapılarını

sürdi.irmeye devam etmektedirler. Kabaca M.Ö. 6-M.S. 4 yüzyıllarla sınırla­yabileceğimiz Antik dönem içinde Anadolu kentleri Yunanca konuşulan, çok tannlı din ve rnitoloji kökenli kıırumlarca düzenlenmiş bir kent hayatı sürdüren ve halkı kendilerini Helen olarak tarumlayan yerleşimlerdir. Kentli olma bilinci, bir kent yurttaşı olmanın gururu bu kent hayatının devamlılığı­nı sağlamanın yanısıra, Roma İmparatorluğu'nun da desteği ile, Anadolu

kentlerine bugün bile hala gözleyebildiğimiz görkemli yapıyı sağlamıştır.

Geniş coğrafyası içinde Roma İmparatorluğu mimarisirlin en göze çar­

pan özelliği ortak bir kent mimarisi yaratmasıdır. İmparatorluğun her bölge­sinde "kent" (polis-urbis) olarak kabul edilen yerleşmeler, fonım-agora ola­

rak adlandırılan kent meydanları, bunları çevreleyen ticari ve yönetim yapı­

ları, hamam-gymnasiumlar, tapınak ve kutsal alanlar, tiyatro ve stadiumlara sahiptiı:. Daha önemlisi, bu anıtsal yapılar kentsel ritüellerin ve günlük kent

hayatının akışına bağlı olarak biçimlenrrıiş dolaşım ağları ve kentsel akslar ile

birbirine yalnız fiziksel değil görsel ve mimari olarak da bağlanrruşlardır. Or­tak bir mimari dil ve ortak malzemenin kullanılması ile kent bir yapılar gu­rubu olarak değil bir bütün olarak algılanmakta ve bu düzenin korunması kent halkının bilinci ve yerel yöneticilerin desteği ile sağlanmaktadır. Kent­liler yalnız tarihleri ve ünlü yurttaşları ile değil kentlerinin görkemi ile de gu­rur duymaktadırlar.

Hıristiyanlığın kabul edildiği 4.yüzyıl başında Anadolu kentleri impara­torluğun son 50 yıldır içinde bulunduğu zor koşullara rağmen hem fiziki gö­rünüşünü hem de kent kurumlannı konımaktadırlar. Ancak bu dönemden

sonra kentlerin durumu değişmeye başlar. 4-7 yüzyıllar arasını kapsayan bir süreç içinde kent kurumlarının yavaş yavaş önemini yitirip yok olduğu, bu kurumların ve antik dönem kent anlayışııiın ürünü olan fiziksel yapının de­ğiştiği gözlenir. 2

2 Bu dönem içinde kentlerin geçirdigi süreç bazı araştırınacılar tarafından gerileme olarak tanımlanmışsa da deği~im sözcüğü dunımu tanımlamak için daha uygun görülmektedir. Konu üzerindeki tartışımılur için bkz Khazdan 1982. Ostrogorsky 1959 Fo.çs 1977

320

Kuşkusuz bu değişimin arkasında dönemin ekonomik ve sosyal koşulla­

rının etkisi vardır. 3. yüzyılın ikinci yarısından başlayarak imparatorluk eko­

nomisinin gerilemesi, merkezi desteğe sık sık ihtiyaç duyan kent bütçelerini

de olumsuz etkilemiştir. Bu süreç l<enti gerek ekonomik gerekse yönetsel ola­

rak destekleyen yerel aristokrasinin,, önce kentten sonra yönetimden uzaklaş­

ması ile daha da hızlanmıştır. Roma barışının bozulması ile kentlerin yeni

surlara ihtiyaç duyrnası, zaten azalmış olan kent bütçesinin önemli miktan­

nın bu tür askeri kalemiere aktanlmasım gerektirmiştir. Bu nedenlerle antik

kentlerde amtsal dokunun korunması güçleşrniştir.3

Öte yandan, Antik kentte değişimierin yaşandığı dönemin Hıristiyanlı­

ğın resmi din olması ve yayılması ile eş zamanlı olması, kent dokusunun de­

ğişmesinde yenidinin etkisini gündeme getirmektedir. Daha en başından çok

tanrılı dinin karşısında olan Hristiyanlığın, tarih boyunca pagan dinin .ritüel­

lerine göre ve antik kültür tarafından biçimiemiş kent yaşamını ve onun ku­

rumlarını yadsıması kaçınılmazdır. Erken dönemde yayılmak ve kurumlaş­

mak için kentlere ihtiyacı olan kilise zaman içinde güçlendikçe kendi kültü­

rüne uygun bir fiziki çevre yaratmaya başlamıştır. Kentlerin Hıristiyanlaş­

ması olarak tanımlayabileceğimiz bu süreç sonunda kentin kültürüyle birlik­

le fiziki yapısının da değiştiği ve eski dokusunun yok olduğu görülmektedir.4

Hıristiyanlığın kentlerde güç kazanması ile görülen en belirgin fiziki de­

ğişiklik antik dönernin dini yapılan olan .tapınaklann yerini kiliselerio alma­

sıdır. Yeni bir yapı tipi olarak kent dokusuna katılan kiliseler ve bunların kent

dokusuna etkileri çeşididir. Erken dönem kilise tipi olan bazilikalar 4-6. yüz­

yıll~ arasında çok sayıda yapılrnış1ardır. Bazilikalar, kentle iletişimde olan

dışa dönük antik dönem yapılanndan farklı olarak içe dönük yapılardır. Ba­

zilikaları.n kent ve sokak dokusuyla bağlantısı gene içe dönük mekanlar olan

atriumlar ile . sağlanır. Oysa antik dönernin dini yapıları olan tapınakların al­

gılanması oldukça farklıdır. Sıradan insanların girmesi yasak olan tapınaklar,

3 Bu çalışınanın amacı kentlerin Geç Antik dönem süresince geçirdikleri degişimde dini fak­

törlerin etkisini belirlemek olduğu için diger etmeniere özet olarak değinil miştir. Konu üze­

rinde daha geniş bilgi için bkz .Jones 1971 , Liebeschuetz 2001 . 4 Yukarda listesini verdiğimiz Anadolu kentlerinde pek azında bu değişimi gözleınleyebile­

ceğimiz yeterlilikte arkeolajik kazı yapılmıştır. Bu nedenle örnekleme için bu kentlerin ya­nı sıra kapsamlı araştırılmış diğer Anadolu kentlerin de yararlanılmıştır.

321

açık havada gerçekleştirilen dini törenler için bir sahne oluşturur. Bu neden­

le cephesi ve görünümü daha-da...önemlidir. Öte yandan içinin zengin süsle­

mesine karşın bazilikalar, dışta kıyasla oldukça sade bir görünüm sunarlar.

Bu özellikleri ile antik kent dokusu içinde oldukça aykın ögeler olarak orta­

ya çıkrruş olmalıdular.

Tapınaklann kapatılmasına ilişkin M.S. 346 tarihli kanundan sonra ge­

nel inanışın tersine çok tannlı dinin yapılarına karşı yaygın bir yıkım hareke­

ti söz konusu değildir.5 Aksine bu yapıların korunması için 4. ve 5. yüzyıla

tarihleneo kanunlar bulunmaktadır.6 Terkedilmiş tapmakların büyük çoğun­

luğu bakımsızlık sonucu yıkılrruş, kutsal alanlar metruk yerlere dönüşmüştür.

Oysa antik kentlerin çoğunluğunda siluetin en baskın ögesi tapınaklardu.

Kentlerin büyük çoğunluğunda tapınaklar merkezde yer alırken bazı örnek­

lerde kent planı tapınağın konumuna ve algılanmasına göre biçimlenmiştir.'

Genel inanışın aksine tapınak yapılannın kiliselere dönüştürülmesi yay­

gın bir uygulama olmamasına karşın, bu dönüşümlerin yaşandığı Anadolu

kentlerde kentsel dokunun etkilendiği anlaşılmaktadır.8 İstisnalar hariç Yu­

nan tapınaklan doğuya bakarken bazilikalana girişi batıdadu. Tapınakların

kentler için önemi, kent içindeki dolaşım ağının tapınaklara ulaşım gözönü­

ne alınarak düzenlenmesini getirmiştir. Tapınaklar kiliseye dönüştüriili.lrken

giTişin batıya alınması, dolayısıyla bu yapılara ulaşım yönünün değişmesi

bunlara bağlanan sokak dokusunun da değişmesine neden olmuştur.

Bu gelişime en belirgin örnek Aphrodisias'da kent merkezinde bulunan

Afrodit Tapınağı'nın Aziz Mikael'e adanmış bir kiliseye dönüştürülmesinin

kent üzerindeki etkisinde görülebilir. Tapınağa ana ulaşurıı sağlayan ve kut-

5 Saradi-Mendelovici 1990.48 .. Anadolu'da tapınakların yıkımına ilişkin tek veri Caese­ria'dan (Kayseri) gelmektedir. lmparator Iulianos kentteki üç tapınağın yıkılmasına neden olan Caeseria halkını, kenti kasaba statüsüne indirerek cezalandırmıştır. Mitchell 1993:95.

6 Codex Theodosianus 16.10.3. ve 16.10.18.' 7 Antioch Psidia, Myra, Hierapolis, Laodicae, ve Efes kentlerinde tapınaklar kent merkezin­

de yer alırken, Assos ve Bergama'da kente hakim tepelere yerleştirilmiş olan tapınaklan n

kent siliietine önemli erkisi vardır. Öte yandan Klaros. Olba Diocaesurea gibi varlığını kiHt merkezi olmalarına ve tapınaklara borçlu olan Anadolu kentleri de bulunmaktadır. Efes kenti de Artemis Tapınağı ile bu sınıflamaya girebilir.

8 Anadolu 'da kiliseye dönüştürüten tapınak yapılarının bir listesi için bkz Ceylan ıoiıo

322

sal alanın doğusunda bulunan kuzey-güney yönündeki cadde, bütün temenos

kiliseye dönüştürüldüğünde önemini yitirmiş, yerini bauda kilise atriumunun

önünden geçe~ek ageraya ulaşan bir sokak almıştır. Kentin ana arterlerinden

biri olan caddenin bir arka sokağa dönüşmesi bu cadde ile bağlanUh diğer ya­

pılan da etkilemiştir. Örneğin cadd_,eden ageraya geçişi sağlayan anıtsal kapı

kapatılarak bir nypheuma dönüştÜrülmüştür.9

Hıristiyanlığın resmi din olmasından sonraki ilk dönemde kilise, zaten

yoğun bir şekilde yapılaşmış olan kent merkezlerinde yer bulamamış, ilk ki­

liseler ke~t dışında, özellikle aziz ya da din büyüklerinin gömülü olduğu me­

zarlık yakınlannda yapılmışur. Zaman içinde bu kiliselerio kentte yeni çe­

kim alanlan oluşturduğu, bunlann etrafında yeni mahalleler oluştuğu, antik

kent merkezinin ise eski önemini kaybettiği göri.ilmektedir. 10

Bu gelişimin bir nedeni de kent merkezinde bulunan tapınakların yanı sı­

ra diğer anıtsal yapıların önemli bölümünün de aynı dönem içinde kullanım­

dan çıkmasıdır. 7. yüzyıla gelindiğinde Anadolu kentlerinde bulunan tiyatro,

stadyum, hamam-gymnasium, gibi anıtsal yapıların hemen hepsi terkedilmiş­

tir. Antik dönem anıtsal yapılannın mimari repertuardan çıkmasının bir nede­

ni ekonomik değişimlerdir. Kent bütçelerinin gittikçe azalması bu yapıların

kullanım ve onarımı için gereken mali gücü yok etmiştir. ll

Öte yandan, çoğunlukla pagan dine dayalı gelenekiere sahip olan anıtsal

yapılar, Hıristiyan dininin getirdiği hayat tarzı içinde geçerliliklerini yitirmiş­

lerdir. Kilise antik dönemin kamu yapılarına pagan kültürün ürünleri olmala­

n nedeniyle karşıdır. Antik Yunan kültürünün bir ögesi olan aklın ve vücu­

dun eğitimi ve vücuda iyi bakılması konusundaki felsefe Hıristiyanlığın ya­

yılması ile birlikte zayıflamış, bu eğitimin verildiği gymnasiurnlar zaman

9 Erim 1986,123. Benzer değişimler tapınak-kilise dönüşümleri yaşayan diğer kentlerde de gözlenebilir. Örneğin Olba (Wanagat 2002) ve Aezanoi (Har! 2001,311) kentlerinde tapı­nağın kiliseye dönüştürülmesinden sonra temenos giıi§lerinin değiştiği, bunun da sokak do­kusu ve bağlı yapılan değiştirdiği gözlenmektedir.

1 O Deichmann 1954,1230

ll 4 ve 5. yüzyıllarda anıtsal yapıların korunması için kaynak sa!lamak üzere kanunlar çıkar­tılmışsa da (Codex Theodosianus 15.1.32.) bunların etkili olamadığı görülmektedir. 5. yüz­yıldan sonra anıtsal yapılann inşa~ının sona erdigi, 7. yüzyıldan sonra onanmlarının da ya­pılamadığı görülmektedir. Manga 1980:77

323

içinde kapanmıştır. ı2 Hamarnıann ve içindeki aktivitelerin kilise tarafından

uygunsuz görüldüğü ve dini çevrelerin karnuya açık harnarnlara gidilmemesi

konusunda telkinde bulunduklan bilinmektedir. ı3 Dini çevrelerin stadyum

ve özellikle Dionysos külli.iyle bağlantısından dolayı tiyatrolarada karşı ol­duğu açıktır. ı4 Hıristiyanlığın kent içinde güçlenmesi halkın pagan kültür

ürünleri olan kamu yapılanndan uzaklaşmasında etken olmuştur.

Kullanımdan çıkmış, hatta yıkılmış yapıların bulunduğu kent alanlannın

kötü görüntüsü bu bölgelerin hayaletli olduğuna ilişkin yaygın batıl inançla

birleşince kentin antik dön.em yapısını ve görkemli siluetini veren ön.emli bir bölümü terkedilmiş tir. ı 5 6-7. yüzyıllarda yenilenen kent surlan çoğu kentte

antik merkezi dışarda bırakırken kiliseleri kent sınırlan içinde tutmaya özen gösterir. ı 6

Anadolu kentlerinin Hıristiyanlaşması yalnızca tapınakların ve pagan

kökenli anıtlann yerini kilise ve ona bağlı yapılann aldığı bir süreç değildir.

Hıristiyanlık antik kültürün yerine yeni bir -dünya görüşü getirerek de kenti

değiştirmiş tir.

ı2 Yegül' 1992:318.

13 Man go 198 J :338. Johannes Chrysostomos hamamlann yaygın kullanımına karşıdır. Yegül

1992:314 Çoğu Antik dönem kurumu gibi hamamlar da günah ve şeytanla bağdaştınlmı~­

tır. 5. yüzyıl_a tarihleneo bir hagiografıde H. Johannes'in Efes'te hamam yapılanndan birine

yerleşmiş olan kötü ruhla mücadelesi konu edilir. Yegül 1992:317.

14 Chrysostoıno.s hipodroınu 'satanadrome' olarak adlandırmaktadır. Khazdan 1982:66. Nite­

kim, Trullamım Konsili olarak da bilinen YI. konsil de (680-681 ). tiyatrolarda gerçekle~en

aktivitelerin çoğunluğu yasaklanınıştır. Bu konsilin 24 numaralı kararı din adamlannın hi­

podrom yarışiarına ve teatral gÖsterilere katı lmasını: 51. madde mi m, pandoınim ve vahşi hayvan gösterilerini; 62. madde ise kadınların toplum önünde dans etmesi, erkeklerin ka­dın, kadınların erkek kılığına girmesi, kemik, satirik ve trajik maskelerin kullanılması gibi

tiyatro oyunlarına ait uygulamalann yanısıra, tiyatro ile ilgili I Mart Bayramı , Dionysos'un

adının kullanılınası gipi pagan gelenekleri de yasaklamaktadır. Manga, bu konsilde yasak­

lanan pek çok uygulamanın zaten ortadım , kalkmış olduğunu . ileri sürer.Mango

1981 :344,348

15 Saradi-Mendelovici 1990

I6 Efe~ kentinde ~uriar antik kentin iki ana caddesini, agora ve üç hamaın-gymnasium yapısı ­nı kentin dışında bırakırken kentteki en önemli kilise olan Meryem Kilisesi surların içinde

kalmıştır. · senzer şekilde l:Iierap,olis'de ana cadden in önemli bir bölümü ve agora surlar dı­

şındadır.

324

Antik dönemde kentlerdeki pek çok aktivitenin yanısıra yapı aktivitesi

de kentin varlıklı aristokrasisinin ekonomik desteği ile sürdürülmekteydi.

Kentlerin gör~el yapısındaki değişimin bir nedeni de 4. yüzyıldan başlayarak

bu desteğin yokolmasına ~ağlanır. tJıristiyan geleneğine göre kiliseye yapı­

lan yardımın inancın bir göstergesi olması ve kentteki hayır işlerinin kilise ... kurumları yoluyla yürütülmeye başlanması bu sınıfın anıtların yapımı ya da

festivalierin düzenlenrnes,i için sağladığı fın_ansı kiliseye yönlendirmesine ne­

den olmuştur.l7

4. yüzyıldan başlayarak, terkedilen, yeni inşaatlara malzeme sağlamak

için yıkılan_ yapıların yanısıra hala ayakta kalan binalann da antik kent este­

tiğine aykın kullanımlarına ilişkin veriler bulunması, halkın kente gösterdiği

özenin azalmaya başladığı göstermektedir.l8 Kentli olmak yerine daha bü­

yük bir topluluğun parçası olmak fikri 3. yüzyılın ikinci yarısında Roma İm­

paratorluğu'nun vatandaşlığının kabul edilmesi ile kendini göstermiştir. ı 9

Artık daha da güçlü bir grubun, Hıristiyanlığın sunduğu makrokosmosun bir

parçası olmaya geçen halk. için kentin ye kentin görünümünün eski önemi

kalmamış tır. 20

Antik kentte güıılük yaşarnın sıradan akışının yanısıra festivaller, geçit

töreııleıi gibi çoğu pagan kökeııli aktivitenin de açık alanlarda yer alması bü­

tün kenti, sokakları, meydaııları ve buıılan tanımlayan anıtsal yapılarıyla bir

tiyatro sahnesine dönüştürmekte ve bir tiyatro sahnesinin gerektirdiği esteti­

ğe sahip olmaya zo11.1ıılu kılmaktaydı. Hıristiyanlığın yayılması ile antik ken­

te bu görünüşü veren çoğu aktiviteden vazgeçildiği, hayatın açık alanlardan

17 Speiser 2001 ,6.

l8 Bu uygulamaya en güzel örnekler Efes, Hierapolis, Sardis hatta Istanbul gibi çoğu kentte

sütunltı caddelerde sütunlann ara~ı örülerek oluşturulan yeni mekanlardır.Crawford

1990:108-115.

l9 Brown 1971,60-65

20 Antik dönem boyunca ait olduklan şehir ile övünen kentliler artık kendilerini Romaioi ,

"Romalı" olarak adlandırmaktadır. Hanfmann 1975:56. 7. yüzyıldan sonra Romalı olmak da önemini kaybetm iş Hıristiyan olmak yeterli olmuştur. Mango 1980:31.

325

kapalı rnekanlara kaydığı görülmektedir. Dış mekan kullanımının azaldığı içe

dönük bir kentte, kent estetiğinin korunması da gerekli değildir.21

Hıristiyan dünya görüşünün vakar, ciddiyet, alçakgönüllülük gibi erdem­

leri savunması, açık mekanlarda toplulukla ktıtlanan eğlenceleri hoş karşıla­

mamasının bir başka nedenidir.22 Dış görünüşün değil iç güzelliğin önerni­

nin vurgulanması ve gösterişten uzak durulması gibi doktrinler Hıristiyan­

laşmakta olan kente de yansınuş, görkem ve gösteriş üzerine kurulu antik

kentin anıtsal yapılan, sütunlu cadde ve meydarılan yerlerini sade cepheli

bazilikalara ve özensiz dıŞ rnekanlara bıraknuştır.

Hıristiyanlığın resmi din olması ile, Antik dünya düzeninin, doğası ol­

dukça farklı olan Hıristiyan gelenekleri ve kurumlan ile yer değiştirmesi

süreci başlamış; bu süreç kentlerin fiziki yapısına da yansıyarak, önemli

değişimlere yol açnuştır. Yaklaşık iki yüzyıllık bu süreç Hıristiyan dininin

kendi kültürüne uygun yeni bir fiziki çevre yaratması ile sonuçlanmıştır. Geç

Antik dönemin değişen çalkantılı dünyası içine kilisenin kalıcı ve güvenilir

bir kurum olarak öne çıkması, yerel din adamlannın kentlerin yalnız sosyal

açıdan değil ekonomik ve yönetsel olarak da en güçlü karakterleri haline gel­

meleri de kentlerin geçirdiği değişime ivme katnuştır.23

21 Kazhdan ibadetin çogunlukla açık havada yapıiJıgı pagan dinden, inananı kilisenin içinde kendi mikrokosmosuna alan Hıristiyan dinine geçişin etkilerinin şehir estetigine de yan­

sıdıgı görüşündedir. Kazhdan 1982:432. Hatta kilise kente özgü işlevleri de içinde bann­

dınnaktadır. Sütunlu bölünmeleri ile bazilikalar, resmi geçitierin yapıldıgı caddelerin iş­

levini yüklenmişlerdir (Kazhdan 1982:454). Ayrıca bkz. Mathews 1971: 178 22 Kazhdan 19~2 ,65-69 23 Kilise ve piskoposlann kent için önemleri için bkz. Liebeshuetz 2001,137

326

KAYNAKÇA

BROWN. P.,The World of Late Antiquity, London, 1971

CEYLAN. B. Balı Anadolu Bölgesinde Antik Dönem Yapılanndan Dönüştürülmüş Bazilika Planlı Kiliseler. yayınlanmamış doktora tezi. Hacettepe Üniver­sitesi, Ankara, 2000

DEICHMANN, F.W. "Christianisierung ll (der Monumente)." Reallexicon für Antike und Christentum, Band II, 1954

ERIM, K.T.Aphrodisias, City of Venus and Aphrodite, London, 1986.

FOSS, C .. "Archeology and the Twenty Cilies of Byzantine Asia." An1eıican Journal of Archeology 81, 1977

HANFMANN, G.M.A., From Croesus to Contantine;Tbe Cities of Westem Asia Minor and Tbeir Artsin Greek and Roman Times, Ann Arbor,l975

HARL, K.W., "From Pagan to Christian in Cities of Roman Anatolia During the Fourth and Fiftli Cennıries", Urban Centers and Rural Contexts in La te Antiquity, Michigan, 2001

JONES, A.H.M.,The Greek City from Alexander to Justinian,Oxford, 1971

KAZHDAN,A ve G. CONSTABLE, People and Power in Byzantium, Washindon D.C. 1982

LIEBESCHUETZ, J.H.W.G. Decline and Fall of the Roman City, Oxford,2001

MANGO, C.,Byzantiuİn, The Empire of New Rome,New York, 1980

MANGO, C., "Daily Life in Byzantium." Jahrbuch Österreichischen Byzantinischen Gesellsschaft,311ı: ı 98 ı

MATHEWS, T.F., The Early Churches of Constantinople, Architecture and Linırgy, Pennsylvania,

MITCHELL, S, Anatolia, Land, Men and Gods in Asia Minor ll, The Rise of the Church, Oxford;l993

OSTROGORSKY, G, "Byzantine Cities in the Early Middle Ages", Dumbarton Oaks Papers 13, 1959

SARADI-'MENDELOVICI, H.,"Christian Attitudes Toward Pagan Monuments in Late Antiquity." Dumbarton Oaks Papers 44, 1990

SPEISER, J.M., Urban and Religious Spacesin Late Antiquity and Early Byzantium, Suffolk, 2001

YEGÜL, F. Baths And Bathing in Classical Antiquity Cambridge Massachusettes, 1992

327