ƏӘlilləәrin hüquqlarının təәmin edilməәsi vəә sosial müdafiəәsi sahəәsindəә dövləәt siyasəәtinin qiyməәtləәndirilməәsi vəә təәkmilləәşdirilməәsinəә dair

təәklifləәr

Təәdqiqat “Vəәtəәndaş Cəәmiyyəәti – Media – Dövləәt vəә Özəәl sektorun ƏӘməәkdaşlığı iləә Azəәrbaycanda

Həәrəәkəәt İmkanları Məәhdud İnsanların Hüquqlarının Müdafiəәsi vəә Yaşam Şəәrtləәrinin

Yaxşılaşdırılması” layihəәsi çəәrçivəәsindəә hazırlanmışdır.

Müəәllif: ƏӘhməәd ƏӘlili, Nurlan Bağırov

Layihəә Avropa İttifaqı təәrəәfindəәn dəәstəәkləәnir. Təәdqiqatın məәzmununa görəә CESD məәsuliyyəәt

daşıyır vəә heç bir halda Avropa Birliyinin mövqeyi hesab oluna bilməәz.

Bakı İyul 2016

GİRİŞ

İnsan hüquq vəә əәsas azadlıqlarının qorunmasına məәqsəәdiləә proqramların hazırlanması vəә icra olunmasında bir nömrəәli sifarişçi vəә təәminatçı hökuməәt orqanlarının rolu əәvəәzedilməәzdir. Demokratik idarəәetməә vəә inkişafın meyarına çevrilmiş bu məәqam alternativsizdir.

Bununla yanaşı, dövləәt orqanları cəәmiyyəәtin bütün üzvləәrinəә xas olan ləәyaqəәt vəә dəәyəәrləәrin, onların bəәrabəәr vəә ayrılmaz hüquqlarının, azadlıqlarının qorunmasında xüsusi missiya daşıyıcısıdırlar.

Bu zaman həәm cəәmiyyəәt, həәm dəә dövləәt orqanları istisnasız olaraq insanların hüquqlarının vəә azadlıqlarının ümumiliyini, ayrılmazlığını, qarşılıqlı asılılığını vəә əәlaqəәsini, heç bir ayrıseçkiliyəә yol verilməәdəәn təәmin edilməәsinin zəәruriliyini dəәrk edirləәr.

Bütün bunları nəәzəәrəә alaraq, əәlilləәrin hüquqlarının təәmin edilməәsindəә, onların sosial müdafiəәsinin təәmin olunması sahəәsindəә dövləәt siyasəәtinin təәkmilləәşdirilməәsinəә ehtiyac var. Bu zaman əәlilləәrin hüquqlarının təәmin olunmasındakı humanitar məәsəәləәləәrləә yanaşı, bunun iqtisadi dividenti dəә nəәzəәrəә alınmalıdır.

“İş qabiliyyəәtini itirmiş” əәlilləәr vəә fiziki qüsurlu insanların hüquqlarının təәmin edilməәsi, onlara qarşı bəәrabəәrhüquqluluq prinsipininin əәməәl olunmasına ciddi nəәzarəәt etməәkləә onların işəә qəәbulu prosedurlarını asanlaşdırmaqla bir çox əәlilin sosial müdafiəәsi iləә bağlı problemləәri aradan qaldırmaq mümkündür.

Fiziki məәhdudiyyəәtli vəә əәliliyi olan insanların hüquqları Azəәrbaycan Respublikasının konistitutsiyasında, BMT Baş Məәclisi təәrəәfindəәn qəәbul edilmiş “ƏӘliləәrin hüquqları haqqında” Konvensiyada, Azəәrbaycan Respublikasının “ƏӘliliyin vəә uşaqların sağlamlıq imkanlarının məәhdudluğunun qarşısının alınması, əәliləәrin sağlamlıq imkanları məәhdud uşaqların reabilitasiyası vəә sosial müdafiəәsi haqqında” Qanunda vəә digəәr beynəәlxalq vəә yerli qanunvericilik aktlarında təәsbit olunmuş formada qorunmalıdırlar.

Vaxtaşırı olaraq, bu istiqaməәtdəә qanunvericilik bazasının təәkmilləәşdirilməәsi üzrəә işləәr daim aparılçalı vəә əәlilləәrin hüquqlarının təәmin edilməәsi sahəәsindəә dövləәt orqanlarının effektivliyi artırılmalıdır, iş mexanizmləәri təәkmilləәşdirilməәlidir.

Bu təәdqiqat işinin məәqsəәdi dəә əәlilləәrin hüquqlarının təәmin edilməәsi vəә sosial müdafiəәsi sahəәsindəә dövləәt agentlikləәrinin gördükləәri işləәrin vəә qanunvericilik bazasının obyektiv qiyməәtləәndirilməәsi vəә bu istiqaməәtdəә tövsiyyəәləәr paketinin işləәnib hazırlanmasıdır.

Bu təәdqiqat ilkin olaraq Azəәrbaycanda əәlilləәrinin hüquqlarının təәmin edilməәsi vəә sosial müdafiəәsi sahəәsindəә mövcud olan hüquqi-qanunvericilik bazasını qiyməәtləәndirəәcəәk, təәdqiqatın növbəәti məәrhəәləәləәrindəә istifadəә olunacaq ümumiləәşdirməәləәr aparılacaqdır. Növbəәti paraqraflarda isəә Azəәrbaycanda bu sahəәdəә mövcud durum müzakirəә ediləәcəәk, əәsas məәqamlar müəәyyəәnləәşdiriləәcəәkdir. Bundan sonra isəә mövcud qanunvericilik bazasını nəәzəәrəә alaraq, onların təәkmilləәşdirilməәsi istiqaməәtindəә təәklifləәr toplusu təәqdim olunacaqdır.

MÖVCUD HÜQUQİ BAZA

Azəәrbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 38-ci maddəәsindəә əәlilliyəә vəә əәməәk qabiliyyəәtinin itirilməәsinəә görəә sosial təәminat hüququ müəәyyəәn edilib. ƏӘlilləәrin hüquqlarının müdafiəәsi sahəәsindəә ilk qanunverici akt isəә 25.08.1992-ci ildəә eks-prezident ƏӘ. ƏӘliyevin 284 saylı fəәrmanı təәsdiqləәnmiş,“ƏӘlilliyin qarşısının alınması, əәlilləәrin reabilitasiyası vəә sosial müdafiəәsi haqqında Qanun”dur. Bu qanun qəәbul edildiyi dövrəә görəә geniş əәhatəәllilyi iləә təәqdirlayiqdir vəә əәlilləәrin hüquqları vəә sosial müdafiəәsi üzrəә konkret təәləәbləәri özündəә əәks etdirir. 1997-ci ildəә isəә, Azəәrbaycan Respublikası Nazirləәr Kabinetinin 29 avqust tarixli, 99 saylı Qəәrarı iləә, “ƏӘlilliyin meyarlarının müəәyyəәn olunması haqqında ƏӘsasnaməә”dəә təәsdiq edilib.

ƏӘllilikləә bağlı məәsəәləәrəә dair digəәr qanunvericilik aktlarında da müəәyyəәn bəәndləәr nəәzəәrdəә tutulub. “ƏӘhalinin Sağlamlığı Haqqında” 26.06.1997-ciil tarixli Qanun, “Sağlamlıq imkanları məәhdud olan şəәxsləәrin təәhsili (xüsusi təәhsil) haqqında” 05.06.2011-ci il tarixli Qanun, “ƏӘməәk Pensiyaları Haqqında” 07.02.2006-cı il tarixi Qanun, AR. ƏӘməәk Məәcəәlləәsi vəә digəәr qanunlarda əәlilləәr üçün bir sıra güzəәştləәr vəә geniş əәhatəәli sosial təәminatlar nəәzəәrdəә tutulub.

1993-cü ildəәn 2016-cı iləәdəәk bir sıra yeni qanunlar təәsdiq edilib, Azəәrbaycan Respublikası Nazirləәr Kabinetinin birbaşa səәrəәncamları iləә bu sahəәdəә çoxşaxəәli dəәyişiklikləәr edilib, yeni əәsasnaməәləәr vəә qaydalar müəәyyəәn olunub. 05.01.2011-ci il tarixli Qəәrarla Tibbi-Sosial Ekspertiza Komissiyaları yenidəәn təәşkil ediləәrəәk, 22 Zona TSEK ləәğv edilməәkləә, onların bazasında 39 TSEK yaradılıb, 15 TSEK səәdri işdəәn azad olunub vəә əәlilləәrəә keyfiyyəәtli vəә şəәffaf xidməәt göstəәrilməәsi üçün müəәyyəәn islahatlar aparılıb. 30.12.2015-ci il tarixli 413 saylı Qəәrarla “ƏӘlilliyin vəә sağlamlıq imkanlarının məәhdudluğunun müəәyyəәn olunması meyarlarına dair yeni ƏӘsasnaməә” təәsdiq edilib.

Bunlardan əәlavəә Azəәrbacan dövləәti təәrəәfdaş çıxdığı bir sıra beynəәlxalq sazişləәrin təәləәbləәrinəә uyğun olaraq əәlilliklləә bağlı yeni öhdəәlikləәr qəәbul edib. Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəәyannaməәsi (10.12.1948), Uşaq Hüquqları Bəәyannaməәsi (20.11.1959) vəә BMT-nin qəәbul etdiyi “ƏӘlil İnsanların Hüquqlarının Qorunması üzrəә Beynəәlxalq Konvensiya”ya (13.12.2006) qoşulmaqla bağlı 02.10.2008-ci il tarixli 687-IIIQ saylı Qanunun qəәbul edilməәsi iləә mövcud qanunlarda bəәzi dəәyişiklikləәr vəә ratifikasiyalar aparılıb. Qeyri-hökuməәt təәşkilatları vəә digəәr vəәtəәndaş cəәmiyyəәti institutları iləә birgəә araşdırmalar aparılıb vəә xeyli sayda layihəәləәr həәyata keçirilib, Hökuməәtəә konkret təәdbirləәrin görülməәsini təәləәb edəәn təәklifləәr paketləәri təәqdim edilib. Azəәrbaycanda fəәaliyyəәt göstəәrəәn bir sıra ictimai təәşkilatlar (İqtisadi vəә Sosial İnkişaf Məәrkəәzi, “Beynəәlmiləәlçi ƏӘlil Döyüşçüləәr” Fondu, “ƏӘlil Təәşkilatları” İttifaqı, “Gözdəәn ƏӘliləәr” Cəәmiyyəәti, “Çernobıl ƏӘlilləәri” İttifaqı, Diabet Liqası, Hemofilialı Xəәstəәləәrin Respublika Assossiyasiyası, “Qarabaq ƏӘlilləәri vəә Veteranları” Cəәmiyyəәti, ƏӘlilləәr Cəәmiyyəәti, “Şəәffaflıq Azəәrbaycan” Korrupsiyaya qarşı Mübarizəә İctimai Birliyi, “Karlar Cəәmiyyyəәti” İctimai Birliyi, “Bakı Müharibəә ƏӘlil vəә Veteranları” İctimai Birliyi, “Qarabağın ƏӘlil Uşaqlarına Yardım Fondu” İB, Müstəәqil Həәyat, İnkişaf vəә Dəәstəәk Məәrkəәzi, “ƏӘlil Qadınlar” Cəәmiyəәti, “ƏӘlilləәrin Beynəәlxalq ƏӘməәkdaşlığı Uğrunda” Cəәmiyyəәti vəә s.) bu prosesləәrdəә yaxından iştirak edib vəә müəәyyəәn işləәr görülüb. 2013-cü ildəә ƏӘməәk vəә ƏӘhalinin Sosial Müdafiəәsi nazirliyi təәrəәfindəәn “ƏӘliləәrin Sosial Hüquqlarının Müdafisəәinəә dair Milli Fəәaliyyəәt Planı (2014-2018-ci illəәr)” hazırlanıb vəә təәsdiq olunub.

20.05.1997-ci il tarixdəә “Həәrbi qulluqçuların dövləәt icbari şəәxsi sığortası haqqında” Qanun qəәbul onunub, 2006-cı ildəә isəә, şəәhid ailəәləәrinəә vəә əәlilləәrəә ödəәniləәcəәk sığorta məәbləәği dəәyişdirilib (artırılıb). Qanunda boşluqların vəә uyğusuzluqların olması səәbəәbləәrindəәn sağlamlığı məәhdud vəәtəәndaşlarımız, xüsusi iləә dəә, 2006-cı iləәdəәk əәlillik statusu alanların, o cümləәdəәn, əәlil uşaqların sosial hüquqlarının ödəәnilməәsindəә ciddi problemləәr qalmaqdadır.

Qanunların səәməәrəәli icrasına nail omaq istiqaməәtindəә dövləәtin islahat təәdbirləәri daha da nəәticəәli etməәk üçün hesab edirik ki, hüquqi bazanın davamlı qaydada təәkmilləәşdirilməәsi vəә əәlilləәrin vəәziyyəәtinin yaxşılaşdırılmasına real təәminat yaradan qanunların vəә işləәk mexanizmləәrin formalaşdırılmasına kəәskin ehtiyac vardır.

Son zamanlar əәlilliyin müəәyyəәn edilməәsi vəә rəәsmiləәşdirilməәsi prosesləәrinin ASAN xidməәtin elektron sisteminəә keçirilməәsi kimi mütəәrəәqqi adımlar atılmaqdadır vəә bu təәdbirləәr korrupsiya vəә rüşvəәtxorluq kimi neqativ halların qarşısının alınmasına yönəәlib. Beləә ki, bu ilin əәvvəәlindəә, TSEK-ləәrdəә əәlillikləә bağlı müraciəәtləәrin vəә əәlillik statusu barəәdəә arayışların ASAN xidməәtin elektron sistemi vasitəәsiləә verilməәsi barəәdəә qəәrar qəәbul olunaraq, qanunların icrasının şəәffaflaşdırılması istiqaməәtindəә yeni addımlar atılıb vəә cəәmiyyəәt təәrəәfindəәn müsbəәt qarşılanır.

Lakin, nəәzəәrəә almaq vacibdir ki, əәsas problemləәr: əәliləәrin sosial müdafiəәsinin əәhəәmiyyəәtli dəәrəәcəәdəә yaxşılaşdırılması üçün təәləәb olunan resursların əәldəә olunması vəә eyni zamanda, əәlilliyi yaradan amilləәrin aradan qaldırılması istiqaməәtindəә görülməәli işləәrdir. Bu sahəәyəә dair hüquqi baza, xüsusiləә dəә qeyd olunan iki istiqaməәt üzrəә, daha da təәkmilləәşdirilməәlidir.

Azəәrbaycan Respublikasında əәlillik məәsəәləәləәrinəә dair mövcud qanunvericilik bazası əәsasəәn aşağıdakı səәnəәdləәrdəә öz əәksini tapır:

• Azəәrbaycan RespublikasınınKonstitusiyası, 12 noyabr, 1995, http://www.azerbaijan.az/portal/General/Constitution/constitution_01_a.html

• "ƏӘlilliyin qarşısının alınması, əәlilləәrin reabilitasiyası vəә sosial müdafiəәsi haqqında" vəә "Veteranlar haqqında" Azəәrbaycan Respublikasının qanunlarına dəәyişiklikləәr vəә əәlavəәləәr edilməәsi barəәdəә Azəәrbaycan Respublikasinin Qanunu, Bakı şəәhəәri, 25 avqust 1992-ci il, № 284, https://sosialish.wordpress.com/2011/03/28/%C9%99lilliyin-qarsisinin-alinmasi-%C9%99lill%C9%99rin-reabilitasiyasi-v%C9%99-sosial-mudafi%C9%99si-haqqinda-az%C9%99rbaycan-respublikasinin-qanunu/

• "ƏӘlilliyin vəә sağlamlıq imkanlarının məәhdudluğunun müəәyyəәn olunması meyarlarına dair ƏӘsasnaməә", Azəәrbaycan Respublikasinin Nazirləәr Kabinetinin Qəәrarı № 413, Bakı şəәhəәri, 30 dekabr 2015-ci il, http://www.cabmin.gov.az/?/az/pressreliz/view/1802/

• ƏӘməәk pensiyaları haqqında Azəәrbaycan Respublikasının Qanunu, № 54-IIIQ, Bakı şəәhəәri, 7 fevral 2006-cı il http://ses.gov.az/upload-files/news/old/file/emek_pensiyalari_qanun.doc

• Uşaq hüquqları haqqında Azəәrbaycan Respublikasının Qanunu, Bakı şəәhəәri, 19 may 1998-ci il, № 499-IQ http://www.migration.gov.az/images/pdf/b0f981770beec0db231b06f409df3e65.pdf

• ƏӘhalinin sağlamlığının qorunması haqqında Azəәrbaycan Respublikasinin qanunu, Bakı şəәhəәri, 26 iyun 1997-ci il, № 360-IQ, http://sehiyye.gov.az/ehalinin_saqlamliqi_qorunmasi_haqqinda_qanun.html

• Tibbi sığorta haqqında Azəәrbaycan Respublikasinin Qanunu, Bakı şəәhəәri, 28 oktyabr 1999-cu il, № 725-IQ http://www.maliyye.gov.az/sites/default/files/store/7/3.2.1.5_tibbi_sigorta.pdf

• Psixiatriya yardımı haqqında Azəәrbaycan Respublikasının Qanunu, Bakı şəәhəәri, 12 iyun 2001-ci il, № 142-IIQ http://www.genprosecutor.gov.az/files/uploader/Psixiatriya_yardimi_haqqinda.doc

• ƏӘlilliyin vəә uşaqların sağlamlıq imkanları məәhdudluğunun qarşısının alınması, əәlilləәrin vəә sağlamlıq imkanları məәhdud uşaqların reabilitasiyası vəә sosial müdafiəәsi haqqında AR Qanunu, Bakı şəәhəәri, 25 avqust 1992-ci il, № 284 , http://ses.gov.az/upload-files/news/old/file/eliller_qanunu.doc

• ƏӘlilliyi olan şəәxsləәrin hüquqlarının müdafiəәsinəә dair Milli Fəәaliyyəәt Proqramı (2014-2018-ci illəәr) http://www.mlspp.gov.az/az/pages/280

• İnsan hüquq vəә azadlıqlarının müdafiəәsi sahəәsindəә Milli Fəәaliyyəәt Proqramı, 28 dekabr 2006-cı il, http://www.ombudsman.gov.az/upload/file/mfp yeni maqala-son.doc

• Həәrbi qulluqçuların dövləәt icbari şəәxsi sığortası haqqında Azəәrbaycan Respublđkasinin Qanunu, Bakı şəәhəәri, 20 may 1997-ci il, № 296-IQ http://www.maliyye.gov.az/sites/default/files/store/7/3.2.1.7_herbi_qulluqchular.pdf

• "ƏӘlilləәrin hüquqları haqqında" Konvensiyanın Fakültativ Protokoluna qoşulmaq barəәsindəә Azəәrbaycan Respublikasinin Qanunu, Bakı şəәhəәri, 2 oktyabr 2008-ci il, No. 686-IIIQ http://www.justice.gov.az/view_hr.php?id=19

• ƏӘlilləәrin hüquqları haqqında Konvensiyanın Fakültativ Protokoluna qoşulmaq barəәsindəә AR-nın qanunu, 02abr 2008-ci il, № 687 - III Q, http://anacan.az/index.php?newsid=242

• Şəәhəәrsalmanın əәsasları haqqında Azəәrbaycan Respublikasının Qanunu № 684, Bakı şəәhəәri, 11 iyun 1999-cu il, http://www.fhn.gov.az/?aze/orgAndRD/182

• Azəәrbaycan Respublikasının Cinayəәt-Prosessual Məәcəәlləәsi, 14 iyul 2000-ci il tarixli, № 907-IQ http://www.legalforum.az/?cat=legislation&id=81

• Azəәrbaycan Respublikasinin Ailəә Məәcəәlləәsi, 28 dekabr 1999-cu il tarixli, № 781-IQ http://www.e-qanun.az/code/10

• Sağlamlıq imkanları məәhdud şəәxsləәrin təәhsili (xüsusi təәhsil) haqqında Azəәrbaycan Respublikasinin Qanunu, Bakı şəәhəәri, 5 iyun 2001-ci il, № 136-IIQ, http://www.e-qanun.az/framework/4353

• Təәk Ahil Vəәtəәndaşlara vəә ƏӘlilləәrəә Evləәrindəә Sosial Məәişəәt Xidməәtinin Göstəәrilməәsinəә Dair Təәlimat, 25 aprel 1997-ci il, № 45, http://www.e-qanun.az/framework/1034

• Sosial müavinəәtləәr haqqında AR Qanunu, Bakı şəәhəәri, 7 fevral 2006-cı il, № 55-IIIQ, http://www.e-qanun.az/framework/11508

• Azəәrbaycanda əәlil uşaqların təәhsili iləә bağlı Dövləәt Proqramı, Bakı şəәhəәri, 28 fevral 2012-ci il, http://az.trend.az/azerbaijan/society/1997772.html, http://www.unicef.org/azerbaijan/Final_Edu_CWD_Report_AZE.pdf

• Azəәrbaycan Respublikasında dövləәt uşaq müəәssisəәləәrindəәn uşaqların ailəәləәrəә verilməәsi (De-institusionalizasiya) vəә alternativ qayğı Dövləәt Proqramı (2006-2015-ci illəәr), http://edu.gov.az/az/page/83/1377

• Sosial müdafiəәyəә xüsusi ehtiyacı olan vəә işəә düzəәlməәkdəә çəәtinlik çəәkəәn vəәtəәndaşlar üçün kvota təәtbiq edilməәsi Qaydası, Bakı şəәhəәri, 22 noyabr 2005-ci il, № 213, http://www.e-qanun.az/alpidata/framework/data/11/f_11456.htm

• Məәşğulluq haqqında Azəәrbaycan Respublikasinin Qanunu, Bakı şəәhəәri, 2 iyul 2001-ci il, № 170-IIQ, http://ses.gov.az/upload-files/news/old/file/meshqulluq qanunu.doc

• “Tibbi-sosial ekspert komissiyaları haqqında” ƏӘsasnaməә, Bakı şəәhəәri, 19 avqust 1997-ci il, № 93, http://www.udpo.az/read.php?lang=1&content=982

• Yaşayış minimumu haqqında Azəәrbaycan Respublikasının Qanunu, Bakı şəәhəәri, 5 oktyabr 2004-cü il, № 768-IIQ, http://www.maliyye.gov.az/sites/default/files/Ya_ay__ minimumu haqq_nda AR Qanununu.doc

• Azəәrbaycan Respublikasının Məәşğulluq Strategiyasının həәyata keçirilməәsi üzrəә 2011-2015-ci illəәr üçün Dövləәt Proqramı, 2011-ci il 15 noyabr tarixli AR Prezidentinin Səәrəәncamı, http://www.president.az/articles/3565

• AR-nın ƏӘməәk Məәcəәlləәsi, 1 fevral 1999-cu il, № 618-IQ, http://www.genprosecutor.gov.az/files/uploader/AR-in_emek_mecellesi.doc

• “Azəәrbaycan Respublikasını erməәni təәcavüzündəәn müdafiəә edəәrkəәn əәlil olmuş şəәxsləәrin sosial müdafiəәsinin yaxşılaşdırılması haqqında” Azəәrbaycan Respublikası Prezidentinin Fəәrmanına əәlavəәləәr barəәsindəә AR Prezidentinin Fəәrmanı, Bakı şəәhəәri, 8 yanvar 1995-ci il, № 256, http://www.e-qanun.az/framework/9137

AZƏӘRBAYCANDA MÖVCUD HÜQUQİ DURUM

Hazırda dünyada 1 milyard 180 milyon nəәfəәr əәlil var. Azəәrbaycanda əәlilləәrin sayı 569 min 149 nəәfəәrdiri ki, bu da ümumi əәhalinin 6%-ni təәşkil edir. Dünya əәhalisinəә nisbəәtdəә (16%) müqayisəә edildikdəә, bu, 2.5 dəәfəә aşağı göstəәricidir. Azəәrbaycanda həәr 1000 nəәfəәr 34 əәlillik təәqaüdü alan düşür. Bununla beləә, əәlilliyəә səәbəәb olan əәsas amilləәrdəәn biri -1988-ci ildəәn başlayaraq müharibəә şəәraitindəә yaşadığımızdır. ƏӘlilləәrin 65%-i əәməәk pensiyaçısı, 23%-i isəә, sosial müavinəәt alanlardır. 2015-ci il in rəәsmi statistik göstəәciləәrinəә əәsasəәn, bütün əәlilləәrin cəәmi 5%-i işləәyəәnləәrdir.

Ümumilikdəә, Azəәrbaycanda, hazırda 65 min 482 nəәfəәr əәlil uşaq var ki, bu - ümumi əәlilləәrin 12%-ni, 18 yaşadəәk əәhalinin ümumi sayının isəә 2.4%-ni təәşkil edir. 2013-cü ilin statistik məәlumatına görəә əәlil uşaqların sayı 57 min olub. Onlardan 1105-i xüsusi təәhsil müəәssisəәləәrindəә, 2664-ü xüsusi internat məәktəәbləәrindəә (onlardan isəә 1353 nəәfəәri məәktəәbdəә gecəәləәyir) vəә 7750 nəәfəәri evdəә təәhsiləә cəәlb olunub. Lakin, bu sahəәdəә kadr hazırlığı çox zəәifdir, ixtisaslı pedaqolar vəә psixoloqlar çatışmır. “Azəәrbaycan Repsublikasında xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların təәhsilinin təәşkili iləә əәlaqəәdar İnkişaf Proqramı (2005-2009-cu illəәr)” çəәrçivəәsindəә Təәhsil Nazirliyi iləә UNESCO təәrəәfindəәn Azəәrbaycanda birgəә inklusiv təәhsil layihəәləәri həәyata keçirilməәyəә başlanılıb. Lakin bu layihəә həәləә cəәmi 268 uşağı əәhatəә edir ki, bu çox aşağı göstəәricidir.

Hazırda ölkəәdəә 14 ƏӘlilləәrin Bəәrpa Məәrkəәzi vəә 7 İnternat Məәktəәbi fəәaliyyəәt göstəәrir. Ramanada yerləәşəәn 200 nəәfəәrlik Gəәnc ƏӘlilləәrin ƏӘməәk vəә İstirahəәt evindəә 123 nəәfəәr yaşayır. Bakı şəәhəәrindəә gözdəәn əәlil uşaqlar üçün 38 saylı Müsiqi Məәktəәbi 1980-ci ildəәn fəәaliyyəәt göstəәrir. Burada 200-əә yaxın gözdəәn əәlil şagird təәhsil alır. Ümumilikdəә, gözdəәn əәlil üşaqlar üçün inernat məәktəәbləәrindəә 281 nəәfəәr şagird təәhsil alır. Eşitməә qüsuru olan uşaqlar üçün fəәaliyyəәt göstəәrəәn, respublika üzrəә mövcud olan, cəәmi 3 internat məәktəәbindəә isəә, ümumilikdəә 847 nəәfəәr təәhsil alır. Körpəәləәr evləәrinəә gəәlincəә,yalnız psixonevroloji xəәstəәliyi olan uşaqlar üçün nəәzəәrdəә tutulmuş 1 körpəәləәr evi fəәaliyyəәt göstəәrir.Bu göstəәriciləәr, əәlil üşaqların ümumi sayı iləә müqayisəәdəә olduqca aşağıdır.

Daimi müalicəәyəә ehtiyacı olan əәlilləәrin dəәrman vəә digəәr tibbi vasitəәləәrləә təәmin olunması vəәziyyəәti qəәnaəәtbəәxş deyil. Səәhiyyəә Nazirliyinin 15.01.2008-ci il tarixli, 3 saylı əәmrinəә əәsasəәn əәlilləәrəә pulsuz verilməәsi nəәzəәrdəә tutulan dəәrmanların siyahısı stasionar müalicəә alanlar üçün cəәmi 115 adda, ambulator müalicəәdəә isəә cəәmi 141 adda müəәyyəәn olunub. Tibbi müayinəә zamanı isəә bu dəәrman siyahılarının sayının daha artıq olması meydana çıxır ki, əәlilləәrin bunları əәldəә etməәk üçün maddi məәnbəәləәri dəәqiqləәşdirilməәyib. Bundan başqa, siyahı üzrəә dəәrmanların da tam pulsuz əәldəә olunmasında çəәtinlikləәr vəә suni maneəәləәr vardır. Bundan başqa dövləәt hesabına xaricəә müalicəәyəә göndəәriləәn əәlilləәrin sayı əәvvəәlki illəәrəә nisbəәtəәn azalaraq, 2010-cu ildəә cəәmi 80 nəәfəәrtəәşkil edib. Bundan sonra bu xidməәt məәhdudlaşdırılıb.

Azəәrbaycan Respublikası Nazirləәr Kabinetinin 22.11.2005-ci il tarixli 213 saylı Qəәrarı iləә“Sosial müdafiəәyəә xüsusi ehtiyacı olan vəә işəә düzəәlməәkdəә çəәtinlik çəәkəәn vəәtəәndaşlar üçün kvota təәtbiq edilməәsi Qaydası” müəәyyəәn edilib. Bu səәnəәdəә əәsasəәn: işçiləәrinin sayı 25-dəәn 50-dəәk olan müəәssiləәrdəә əәn azı 1 əәlil işləә təәmin edilməәli, 50-100 işçisi olan müəәssisəәləәrdəә işçiləәrin orta illik sayının 2%-i vəә 100-dəәn çox işçisi olan müəәssisəәləәrdəә 2.5%-i qəәdəәr əәlil işçi çalışmalıdır. Bu sahəә üzrəә qanunun səәməәrəәli şəәkildəә icra olunmasına dövləәt nəәzarəәti vəә müdaxiləәsi artırılması məәqsəәdəәuyğundur.

2006-cı ildəәn etibarəәn I qrup müharibəә əәlilinəә 8800 manat, II qrupa – 6600 manat, III qrupa - 4400 manat sığorta pulu təәyin olunub. 2006-cı iləәdəәk müharibəә şəәraitindəә əәlillikləә nəәticəәləәnmiş halarla bağlı sığorta pulları isəә, həәləә dəә, tam alına bilmir. Bununla bağlı 500-dəәn möhkəәməә qəәrarı

verilsəә dəә icra edilmir. 2006-cı ildəәn əәvvəәlki dövrdəә əәlil olanların sığorta pulları müvafiq qaydada indeksləәşdirilməәyib.

Azəәrbaycanda əәlil müavinəәtləәri əәlilləәrin müasir dövrdəәki minumum yaşayış təәləәbləәrindəәn 4-5 dəәfəә azdır. 29.08.2013-cü il tarixli Fəәrmana əәsasəәn Çernobl əәlilləәrinəә vəә müharibəәdəә əәlillik qazanan I qrup əәlilləәrəә 67 manat, II qrup əәlilləәrəә 50 manat, III qrup əәlilləәrəә isəә 43 manat sosial müavinəәt verilir. Yalnız I qrup, müavinəәt alan əәlilləәrəә 60 manat prezident təәqaüdü verilir. “20 Yanvar” faciəәsi zamanı əәlil olmuş şəәxsləәrəә: I qrup- 83 manat, II qrup-66 manat, III qrup-60 manat ödəәnilir. Reallıqda yaşayış minimumu sağlam əәhali üçün 200 manatdan çox olduğu halda 125 manat, minimum istehlak səәbəәti isəә 167 manat hesablandığına görəә, müvafiq olaraq, əәlilləәrin hazırki müavinəәtləәri onların dəәrman vəә müalicəә, əәrzaq təәləәbatını ödəәməәyəә imkanları tamamiləә yerinəә yetirməәyəә imkan vermir.

2010-cu ilin məәlumatına görəә pentensiar müəәssisəәləәrdəә 301 əәlil məәhkum saxlanılır. Onlardan I vəә II qrup əәlilləәrəә ayda cəәmi 15 manatlıq əәlavəә əәrzaq əәldəә etməәyəә icazəә verilir. ƏӘlilləәrin mövcud sağlamlıq imkanlarını nəәzəәrəә alaraq, bu məәbləәğin yetəәrincəә olmaması barəәsindəә qəәti fikir irəәli sürəә biləәrik.

ƏӘlilləәrin sosial müdafiəәsi iləә bağlı təәdbirləәrəә dövləәt büdcəәsindəәn, ümümilikdəә, 2010-cu ildəә 82 milyon 49 min manat xəәrcləәnmişdir. Dövləәt proqramları iləә bağlı ictimai təәşkilatların vəә əәhalinin kifayəәt qəәdəәr məәlumatlandırılmaması səәbəәbindəәn ayrılan vəәsaitləәrin vəәtəәndaş cəәmiyyəәti strukturlarının yaxından iştirakı iləә bölüşdürülməәsi vəә xəәrcləәnməәsi məәhdudlaşdırılıb ki, bu da korrupsiyaya şəәrait yaradan amilləәrdəәn olub. Jurnalist araşdırmalarına görəә, böyük məәbləәğdəә vəәsaitləәr təәyinatı üzrəә xəәrcləәnməәdiyini iddia edir

Dövləәt təәrəәfindəәn əәlilləәrin hüquqlarının qorunması vəә sosial təәminatının yaxşılaşdırılması istiqaməәtindəә təәləәb olunan işləәrin görülməәsinəә real imkanlar vəә maliyyəә vəәsaiti olmasına baxmayaraq, yalnız kiçik miqyaslı işləәr görülüb, yəәni, bu işləәrin həәcmi vəә əәhatəә dairəәsi əәlilləәrin real ehtiyaclarının qarşılığında daha da artırılmalıdır. İndiyəәdəәk cəәmi 5000 nəәfəәr əәliləә məәnzil, cəәmi 7500 nəәfəәrəә əәlil arabası, cəәmi 3250 nəәfəәrəә minik avtomobili verilib. Beləә ki, əәlilləәrəә 4 ildəәn bir əәlil arabaları paylanılır. Lakin reallıqda, Çin istehsalı olan vəә cəәmi bir neçəә aydan sonra sıradan çıxan arabalar əәlil vəәtəәndaşlarımızın növbəәti 3-4 il əәrzindəә fəәrdi insanlarına məәrhəәməәtinəә möhtac qalmalarına gəәtirib çıxarır, dövləәt qayğısından məәhrum edilməәləәri iləә nəәticəәləәnir vəә hüquqları pozulur.

Azəәrbaycan Respublikasının əәlilləәrin hüquqlarının müdafiəәsi vəә sosial təәminatının yüksəәldilməәsi üzrəә Beynəәlxalq Konvensiyaya qoşulması prosesinin davamı olaraq, bir sıra səәməәrəәli layihəәləәr, ekspert qiyməәtləәndirməәləәri vəә proqramlar hazırlanıb. Lakin onların icrasının səәməәrəәlilinəә nail olunmasında dövləәtin rolu azdır. Hesab edirik ki, əәlilləәr üçün müəәyəәn ediləәn təәklifləәrəә vəә proqramlara dövləәt dəәstəәyi gücləәndirilməәlidir.

4. Təәklifləәr Toplusu:

MÖVCUD PROBLEMLƏӘR: TƏӘKLİF EDİLƏӘN TƏӘDBİRLƏӘR HÜQUQİ BAZA ÜZRƏӘ: ƏӘsas meyar: Cəәmiyyəәtin inkişafı üçün

mükəәmməәl qanunvericilik əәsasları formalaşdırılmalıdır

Erkəәn yaşlarda əәlilliyin düzgün müəәyyəәn olunmasında dövləәtin rolu, əәlillik statusu almayan, lakin sağlamlığı məәhdud olan uşaqların nəәzarəәtəә götürülməәsinəә dövləәt müdaxiləәsi, vaxtında aparılması təәləәb olunan, qabaqlayıcı təәdbirləәrin miqyası vəә səәməәrəәsi aşağıdır. Bu əәlilləәrin sayının artmasına səәbəәb olan amilləәrdəәndir.

Uşaqlarda erkəәn yaşlarda əәlilliyin müəәyyəәn olunmasına vəә nəәzarəәtəә götürlməәsinəә dair qanunda müvafiq bəәndləәr təәkmilləәşdirilsin

Azəәrbaycan cəәmiyəәtindəә inklusiv təәhsil üzrəә xarici təәcrübəәnin təәtbiqinəә böyük ehtiyac var. Hazırda cəәmi 268 uşaq bu sisteməә cəәlb olunub.

İnklusiv təәhsil üzrəә hüquqi baza yaradılsın vəә mövcud Dövləәt Proqramının təәtbiqi genişləәndirilsin

Yalnız xüsusi siyahı iləә müəәyyəәn olunan dövləәt müəәssisəәləәri qarşısında, işçiləәrinin sayı 25 vəә daha çox olan müəәssisəәləәrəә əәlilləәri işləә təәmin emtəәkləә bağlı təәləәb nəәzəәrdəә tutulub. İri vəә gəәlirli özəәl müəәssisəәləәrin daha üstün imkanları olmasına baxmayaraq bu sahəәdəә qanunda müvafiq təәləәb nəәzəәrdəә tutulmayıb.

“Sosial müdafiəәyəә xüsusi ehtiyacı olan vəә işəә düzəәlməәkdəә çəәtinlik çəәkəәn vəәtəәndaşlar üçün kvota təәtbiq edilməәsi Qaydası” 50 nəәfəәrdəәn çox işçisi olan özəәl müəәssisəәləәrəә dəә şamil edilsin

İş qabiliyyəәti olmamasını vəә ya məәhdud olmasını əәsas gəәtirəәrəәk, əәlil insanların yaşayış minimumundan aşağı səәviyyəәdəә pensiya vəә müavinəәtləәrləә təәmin edilməәsi - başqalarının himayəәsindəәn məәhrum olan əәlilləәr insanlaın yarı-ac yaşaması deməәkdir vəә bu ciddi sosial əәdaləәtsizlikdir. Nəәzəәrəә alınmalıdır ki, Azəәrbaycanda 569 min 149 nəәfəәr əәlilldir vəә onlardan 12 min nəәfəәrəәdəәk vəәtəәndaşımız öz sağlamlıqlarını əәrazi bötövlüyümüz uğrunda döyüşləәrdəә itiribləәr.

ƏӘlilləәrin pensiya vəә müavinəәtləәri yaşayış minumumu səәviyyəәsinəә uyğun indeksləәşdirilsin

Real imkanları olan, böyük müəәssisəәləәr qanunla təәləәb olunan “işçiləәrin həәyat vəә bəәdbəәxt hadisəәləәrdəәn sığortası” təәləәbləәrinəә əәməәl etməәkdəәn yayınırlar.

İşçiləәrinin sayı 100 nəәfəәrdəәn çox olan müəәssisəәləәrdəә əәlilləәrin həәyat vəә bəәdbəәxt hadisəәləәrdəәn sığortasının təәmin edilməәməәsinəә görəә xüsusi cəәriməәləәr müəәyyəәn edilsin vəә təәtbiq olunsun.

ƏӘlil insanlarımız öz hüquqlarının təәmin edilməәsi üçün hökuməәt orqanlarının qəәbul otaqlarında vəә məәhkəәməәləәrdəә ciddi problemləәr yaşayırlar. Cəәmiyyəәtdəә əәlil hüquqlarının pozulmasına görəә cinayəәt məәsuliyyəәtinin dəәrk olunması vəә ictimai məәsuliyyəәt olduqca aşağı səәviyyəәdəәdir. ƏӘlil insanlara cəәmiyyəәtin bəәrabəәr hüquqlu üzvü kimi etik rəәftar vəә hörməәt göstəәrilməәsi məәdəәniyyəәti (xüsusiləә dəә dövləәt orqanlarında) çox aşağıdır.

ƏӘlilləәrin hüquqlarının pozulmasına görəә cinayəәt məәsuliyyəәti gücləәndirilsin

Dövləәt-tibb müəәssisəәləәrindəә xidməәt keyfiyəәtinin həәddindəәn artıq aşağı olması vəә pulsuz tibbi ximməәtdəәn yararlanmağın reallıqda mümkün olmaması səәbəәbindəәn əәlilləәr dəә pulsuz ximəәt ala bilmirləәr. Özəәl müəәssisləәrdəә keyfiyəәtli xidməәt göstəәrilməәsi imkanlarının olmasınına baxmayaraq, əәlilləәrin bu imkandan yararlanmağının təәmin olunması üçün hüquqi əәsas yoxdur.

Özəәl tibb müəәssisəәləәrindəә əәlilləәrin pulsuz müayinəәsi vəә müalicəәsi təәmin edilsin. Bu istiqaməәtdəә xəәrcləәrin müəәyyəәn hissəәsinin dövləәt təәrəәfindəәn kompensasiya edilməәsinəә dair qaydalar hazırlansın vəә təәsdiq edilsin.

Müəәssisəәləәrəә əәlilləәrin məәşğulluğunun təәmin edilməәsi vəә əәlillləәrəә yardım üzrəә nəәzəәrdəә tutulmuş güzəәştləәr iş adamları təәrəәfindəәn sui-istifadəә ediləәrəәk, korrupsiyaya yol açır vəә reallıqda əәlilləәrin işləә təәmin olunmasına yox, büdcəәyəә daxil olacaq vəәsaitləәrin məәnimsəәnilməәsinəә

Müəәssisəәləәrəә əәlilləәrin işəә götürülməәsinəә vəә əәlilləәrəә yardım edilməәsinəә görəә vergi güzəәştləәri ləәğv edilsin. ƏӘvəәzindəә, əәlilləәrin məәşğulluğunun təәmin edilməәsinəә dair məәcburi Kvotaların icrası təәmin edilsin.

şəәrait yaradır. ƏӘlilləәrin ehtiyacı olan dəәrman preparatlarının çeşid genişliyini nəәzəәrəә aldıqda, yalnız əәlilləәr üçün nəәzəәrdəә tutulmuş məәnbəәləәrdəәn dəәrmanların pulsuz alınması imkanlarının məәhdudluğu, eləәcəә dəә, saxtakarlıq halların baş verməәsi həәqiqi əәlilləәrin dəәrman vəә digəәr tibbi preparatlarla təәminatına köməәk etmir.

Qanunda əәlilləәrin bütün aptekləәrdəәn pulsuz dəәrman alma imkanlarını təәmin edəәn təәləәbləәr vəә mexanizmləәr müəәyyəәn edilsin.

ƏӘlilləәrin sosial müdafiəәsinin gücləәndirilməәsi üçün təәləәb olunan böyük məәbləәğdəә vəәsailəәrin dövləәt büdcəәsindəәn maliyyəәləәşdirilməәsi imkanlarının məәhdudluğu vəә neftin qiyməәtinin düşəәməәsi iləә bağlı milli gəәlirləәrin azalması şəәraitindəә təәklif ediləәn təәbdirləәrin həәyata keçirlməәsi çəәtinləәşir vəә qanunların icra olunmamasına dözümlülüyü vəә etinasızlığı artırır.

ƏӘlilləәrin sosial müdafiəәsi üzrəә xəәrcləәrin maliyəәləәşdirlməәsinəә yardım etməәyi nəәzəәrdəә tutan Maliyyəә Amnistiyası haqqında Qanun qəәbul edilsin. Bu Qanuna əәsasəәn əәliləәrin sosial müadfiəәsinəә könüllü edilmiş yardımın 10 misli məәqləәğindəә olmaqla, 2016-cı iləәdəәk, qeyri-qanuni yolla əәldəә edilmiş vəәsaitləәrəә maliyəә amnistiyası təәtbiq edilsin.

2006-cı ildəә qanunda dəәyişiklik edilməәsi iləә bağlı əәlilləәr üçün nəәzəәrdəә tutulan sığorta məәbləәğinin artırılması nəәticəәsindəә əәvvəәlki illəәrdəә əәlil olmuş şəәxsləәrin hüquqları ciddi şəәkildəә pozulub vəә sosial əәdaləәtsizliyəә səәbəәb olub.

Müharibəә əәlilləәrinəә 2006-cı iləәdəәk verilmiş sığorta məәbləәği iləә hazırki məәbləәğ arasındakı fəәrq indeksləәşdirməә yolu iləә müəәyyəәn edilsin vəә kompensasiya şəәklindəә ödəәnilsin

Sosial müavinəәt almayan I qrup əәlilləәrinin fiziki vəәziyyəәtinin ağır olduğunu, eləәcəә dəә sosial müavinəәt alan II qrup əәlilləәrin həәm fiziki, həәm dəә maddi durumunun zəәif olmasını nəәzəәrəә aldıqda, onların Prezident təәqaüdündəәn məәhrum edilməәsi sosial əәdaləәtsizlikdir.

Prezident təәqaüdü sosial müavinəәt almayan I qrup vəә sosial müavinəәt alan II qrup əәlilləәrəә dəә şamil edilsin

İşləәyəәn əәliləәrin əәməәk haqlarının aşağı olduğunu nəәzəәrəә aldıqda, işləәməәdikləәri təәqdirəәd alacaqları işsiszlik müavinəәti arasında fəәrqin az olmasına görəә əәlilləәrin məәşğulluğa maraqları azalır, müavinəәtləә kifayəәtləәnməә meyli artır vəә məәhdud əәməәk qabiliyyəәtli əәlilləәr passiv kütləәyəә çevrilir.

ƏӘlilləәr işəә düzəәldikdəә işsizliyəә görəә onlara veriləәn müavinəәt saxlanılsın (verilməәsi davam etdirilsin)

ƏӘhalinin böyük əәksəәriyyəәtinin öz hüquqlarından məәlumatlı olmamaları, savadsızlıq vəә maarifləәndirməә işləәrinin zəәifliyi səәbəәbləәrindəәn bir çox əәlil insanlar qanunla müəәyyəәn edilmiş müddəәtləәrdəә öz hüquqlarının təәmin edilməәsinəә dair müvafiq müraciəәtləәri etməәdikləәrindəәn bir çox imtiyazlardan vəә təәminatlardan məәhrum olublar ki, buna görəә vəәtəәndaşlarla yanaşı, dövləәt dəә məәsuliyyəәt daşımalıdır.

Hüquq vəә imtiyazlarından məәlumatsız olaraq, vaxtında müraciəәt etməәyəәn əәlilləәrin qanunla müəәyyəәn edilmiş hüquqları defakto tanınsın vəә onlar üçün nəәzəәrdəә tutulmuş təәminatlar verilsin.

I qrup əәlilin vəәsiqəәsindəә əәməәk qabiliyyəәtinin olmaması barəәdəә yazılan qeyd onların işləә təәmin edilməәməәsi üçün işəәgötürəәnləәr təәrəәfindəәn hüquqi əәsas yaradır vəә məәşğulluq imkanaları olan əәlilləәrin hüquqlarının pozulmasına səәbəәb olur.

I qrup əәlilləәrin işləә təәmin olunmasında qanunla müəәyyəәn edilmiş məәhdudiyyəәt aradan qaldırılsın. ƏӘlilləәrin əәməәk qabiliyyəәtinin olmaması barəәdəә səәnəәdləәrindəә aparılan qeydləәr dəәyişdiriləәrəәk, əәməәk qabiliyyəәtinin məәhdudluğu barəәdəә qeydləәr kimi daha geniş məәzmunda təәsvir olunsun. ƏӘliləәrin hansı işləәrdəә vəә hansı məәhdudiyyəәtləәrləә işləәməәyəә icazəә verilməәsi barəәdəә Təәlimat hazırlansın.

QANUNLARIN İCRASI ÜZRƏӘ: ƏӘsas meyar: Qanun kağız üzəәrindəә qalmaq üçün qəәbul olunmur, qanunların icrası təәmin edilməәlidir

ƏӘn müasir tipli, yeni tikililəәrinin bir qismi istisna olmaqla, Azəәrbaycan əәrazisindəә əәlilləәrin səәrbəәst həәrəәkəәt etməәləәri

Bütün tikililəәrin əәlilləәrin səәrbəәst istifadəәsi təәləәbləәrinəә uyğunlaşdırılması təәmin edilsin.

üçün şəәrait yox səәviyyəәsindəәdir. Müəәssisəәləәr mövcud binalarda pandusların quraşdırılması vəә digəәr bu kimi təәləәbləәrin təәmin olunmasında əәlavəә xəәrcləәr çəәkməәkdəәn yayınırlar. Yeni tikililəәrdəә eyni təәləәbləәrin əәməәl olunmasına maraq göstəәrmirləәr, çünki bu istiqaməәdəә dövləәt nəәzarəәti zəәifdir.

Eləәcəә dəә, yeni tikililəәrin layihəәləәndirilməәsi zamanı əәliləәrin təәləәbləәrinin nəәzəәrəә alınması təәmin edilsin

Dövləәt müəәssisəәləәri əәliləәrin işləә vəә müvafiq iş şəәraiti iləә təәmin olunmasına dair qanunla müəәyyəәn edilmiş təәləәbləәri yerinəә yetirmirləәr. Dövləәtin bu istiqaməәtdəә təәləәbkarlığı vəә nəәzarəәti olduqca zəәifdir.

Dövləәt müəәssiləәrindəә əәlilləәr üçün müəәyyəәn edilmiş Kvota-nın icrası təәmin edilsin

ƏӘlilləәrəә qanuna müvafiq olaraq pulsuz vəә ya güzəәtşləә təәmin ediləәn xüsusi avadanlıqlar (arabalar, protezləәr vəә s.) keyfiyyəәt təәləәbləәrinəә cavab vermir vəә vaxtından tez sıradan çıxır. ƏӘlilləәrin maddi təәminatı aşağı olduğundan həәmin vasitəәləәri yenidəәn almağa imkanları çatmır, əәziyyəәt içindəә yaşayır, yaxud əәn yaxşı halda ayrı-ayrı fəәrdləәrin qayğısına möhtac qalmış olurlar.

ƏӘlilləәr fiziki imkanlarının yaxşılaşdırılması üçün nəәzəәrdəә tutulmuş bütün vasitəәləәrləә təәmin edilsin. Sıradan çıxmış vasitəәləәr dəәrhal dövləәt hesabına yeniləәri iləә əәvəәz edilsin.

ƏӘlilləәrin qanunla müəәyyəәn edilmiş məәnzilləә təәmin edilməәk hüququ reallıqda həәyata keçirilmir. Azəәrbaycanda cəәmi 5 min əәlil məәnzilləә təәmin edilib.

Məәqsəәdli büdcəә ayırmaları vəә kölkəә iqtisadiyyatında əәlilləәrin sosial müdafiəәsinəә yönəәlik maliyyəә amnistiyası hesabına I vəә II qrup əәıliləәrdəәn başlamaqla, əәlilləәrəә dövləәt hesabına məәnzilləә təәmin edilməәsi təәmin edilsin.

Tikililəәrin layihəәləәndirilməәsi vəә tikilməәsi zamanı korrupsiya hallarına yol verilir vəә əәlilləәrləә bağlı təәləәbləәr yetəәrincəә nəәzəәrəә alınmır.

Tikililəәrin layihəәləәndirilməәsi vəә tikilməәsi zamanı əәlilləәrin nəәzəәrəә alınmasına dair təәləәbləәrin təәmin edilməәsi üzrəә ƏӘlilləәrin İctimai Təәşkilatlarının razılığının alınması qaydası təәtbiq edilsin

İnternat məәktəәbləәrini təәrk edəәn əәlil uşaqlar iş tapmaqda ciddi çəәtinlikləәrləә üzləәşir, özləәrinəә inamı azalır, cəәmiyyəәtəә yararsızlıq hissi gücləәnir vəә cəәmiyyəәtəә inteqrasiyası uğursuz olur. Onlar üçün zəәruri yaşayış standartlarının təәmin olunmadığı şəәraitdəә reabilitiasiyası mümkün olmur. Beləә yeniyetməә vəә gəәncləәrin vəәziyyəәti ağırlaşdıqca, sonradan onların cəәmiyyəәt üçün “yükəә” vəә ya yeni risk qrupuna çevrilməә ehtimalı artır.

İnternat məәktəәbləәrini bitirəәn, həәddi-buluğa çatmış əәlil yeniyetməәləәr dövləәt hesabına yaşayış sahəәsi iləә təәmin edilsin

Cəәmiyyəәtdəә korrupsiya halları bütün sahəәləәri əәhatəә etdiyindəәn əәlilləәrin sosial müdafiəәsi istiqaməәtindəә ayrılan milyonlarla manat vəәsait təәyinatına görəә düzgün istifadəә olunmur. Büdcəә, ümumilikdəә, nəә qəәdəәr sosial yönümlü olsa da, reallıqda aztəәminatlı qrupa daxil olan vəә daha çox qayğıya ehtiyacı olan əәlliləәrin sosial vəәziyyəәtindəә ciddi irəәliləәşiyləәr əәldəә olunmur. İqtisadiyyatda gedəәn inflyasiya vəә hökuməәtin devalvasiya siyasəәti əәlilləәrin vəәziyyəәtini gündəәn-günəә pisləәşdirir.

ƏӘlilləәrin sosial müdafisəәi iləә bağlı təәdbirləәrin maliyyəәləәşdirilməәsi üzrəә xəәrcləәrəә nəәzarəәt gücləәndirilsin. Eləәcəә dəә, devalvasiyalar zamanı manatın dəәyəәrsizləәşməәsi müvaqibilindəә əәlilləәrəә dəәymiş ziyan kompensasiya edilsin.

1990-cı illəәrdəәn başlayaraq minləәrləә vəәtəәndaşımız müharibəәdəә iştirakdan yayınmaq məәqsəәdi iləә saxta əәlillik statusu almağa nail olublar. Səәhiyyəә Nazirliyi vəә sonradan ƏӘməәk vəә ƏӘhalinin Sosial Müdafiəәsi Nazirliyinin nəәzdindəә yaradılan TSEK-ləәrdəә çalışan vəәzifəәli şəәxsləәr həәqiqi əәlilləәrin hüquqların kəәskin şəәkildəә pozaraq, minləәrləә insana saxta əәlillik dəәrəәcəәləәri təәyin edilməәsindəә birbaşa işitrak edibləәr. Sonradan bəәzi TSEK səәdrləәri işdəәn azad olunsalar da, onlar vəә digəәr

Ordudan yayınan sağlam vəә qisməәn qüsurlu şəәxsləәrin əәlillik almaları iləә nəәticəәləәnəәn bütün faktlar araşdırılsın, saxta əәlilləәrin statusu ləәğv edilsin vəә cinayəәtəә yol vermiş bütün şəәxsləәr ciddi qaydada cəәzalandırılsın.

təәqsurkar şəәxsləәr haqqında cinayəәt işi qaldırılmayıb. TSEK-ləәrdəә 1990-cı illəәrdəәn indiyəәdəәk əәlillik statusunun verilməәsi iləә bağlı ciddi korrupsiya hallarına yol verilməәsi nəәticəәsindəә bütün əәlilləәrin ~60% qəәdəәri saxta yolla əәlillik almış sağlam insanlar vəә ya əәlillik dəәrəәcəәsi ağırlaşdırılmış, sağlamlığı qisməәn məәhdud olan vəәtəәndaşlar təәşkil edir. Həәmin şəәxləәr təәrəәfindəәn, ümumilikdəә 24 il əәrzindəә qanunsuz yolla dövləәt büdcəәsindəәn külli miqdarda əәlillik müavinəәtləәri, pensiyalar vəә digəәr imtiyazlar əәldəә edilib. Bu vəәsaitləәr həәqiqi əәlilləәrəә verilməәli olduğu halda əәlil olmayanlar vəә onlara saxta əәlillik statusu verəәn vəәzifəәli şəәxsləәr təәrəәfindəәn məәnimsəәnilib.

TSEK-ləәrdəә aparılmış saxtakarlıqlar nəәticəәsindəә sağlam əәhaliyəә ödəәnilmiş əәlillik üzrəә pensiya vəә müavinəәtləәrin cinayəәtəә yol vermiş vəәzifəәli şəәxsləәr təәrəәfindəәn dövləәtəә geri ödəәnilməәsi təәmin edilsin vəә həәqiqi əәlilləәrin gəәlirləәrinəә, müvafiq qaydada bölüşdürülməәkləә, əәlavəә edilsin.

ƏӘlilləәr təәrəәfindəәn məәhkəәməәləәrdəә onlara qarşı hörməәtsizlik, süründürməәçilik, rüşvəәt təәləәb olunması, qanuni təәləәbləәrin əәsassız rəәdd edilməәsi vəә digəәr pozuntularla vəә süni maneəәləәrləә üzləәşməәkləә bəәrabəәr, əәdaləәtli qəәrarların qəәbul edilməәməәsi iləә bağlı ölkəә rəәhbəәrliyinəә həәr ay yüzləәrləә rəәsmi şikayəәt məәktubu daxil olur. Lakin ciddi qaydada əәməәli-islah təәdbirkləәri görülməәdiyindəәn eyni proses, həәləә dəә, davam edir.

Məәhkəәməәyəә müraciəәt etmiş əәlilləәrin işləәrinəә dair Xüsusi Komissiya yaradılsın vəә əәdaləәtli qəәrarların qəәbul olunması təәmin edilsin. Eləәcəә dəә, müharibəә əәlilləәrinəә sığorta pulunun ödəәnilməәsinəә dair verilmiş, 500-dəәn artıq Məәhkəәməә Qəәrarlarının icrası qısa müddəәtdəә təәmin edilsin. Müharibəә əәlilləәrinin, həәləә dəә, ala bilməәdikləәri sığorta ödəәnişləәri tam şəәkildəә vəә müvafiq qaydada indeksləәşdirməә aparmaqla ödəәnilsin.

İcra orqanlarının ayrı-ayrı şəәxsləәri əәlilləәrin sosial müdafiəәsi üçün qanunda nəәzəәrdəә tutulmuş vəәzifəә vəә səәlahiyyəәtləәrindəәn sui istifadəә edəәrəәk, əәlilləәr üçün ayrılmış əәmlaka sahib çıxır vəә ya saxta yolla əәlilləәrin adına səәnəәdləәşdirməә aparmaqla bu kimi obyektləәri özününküləәşdirəәrəәk, əәlilləәrəә çatacaq gəәlirləәrəә yiyəәləәnirləәr.

Dövləәt büdcəәsindəәn əәllilikləә bağlı ayrılmış vəәsaitləәrin təәyinatına uyğun xəәrcləәnməәsinəә nəәzarəәt gücləәndirilsin. İcra hakimiyyəәti orqanları təәrəәfindəәn əәlilləәrəә qeyri-yaşayış otaqlarını verməәk, xammal əәldəә edilməәsi vəә məәhsul satışına yardım etməәk adı iləә icra olunmuş bütün layihəәləәrin müstəәqil ekspertizası aparılsın vəә saxta yolla məәnimsəәnilmiş obyektləәr vəә təәsəәrrüfatlar dövləәt təәrəәfindəәn müsadirəә olunaraq həәqiqi əәlilləәrin istifadəәsinəә verilsin

Cəәzaçəәkməә məәntəәqəәləәrindəә əәlilləәrin daha çox asıllıqda (çarəәsiz) olduqlarından sui-istifadəә ediləәrəәk, onların hüquqları müxtəәlif formalarda, kəәskin şəәkildəә pozulur. Bu da, əәlilləәrin azadlığa çıxdıqdan sonra normal cəәmiyyəәtəә inteqrasiyasını daha da çəәtinləәşdirir vəә bəәzi hallarda mümkünsüz edir.

Cəәzaçəәkməә müəәssisəәləәrindəә saxlanılan əәlilləәrin sosial vəәziyyəәti yaxşılaşdırılsın. Cəәzaçəәkməә müəәssisəәləәrindəә işləәyəәn əәlilləәrin gəәlirləәrinin onlara tam şəәkldəә ödəәnilməәsi təәmin edilsin.

Həәr gün yüzləәrləә vəәtəәndaşımız müxtəәlif idarəә vəә təәşkilatların qəәbul şöbəәləәrindəә öz hüquqlarının təәmin olunması üçün saatlarla vaxtlarını vəә sağlamlığını ititir. Günləәrləә vəә aylarla vəәzifəәli şəәxsləәrin qəәbuluna düşməәk üçün çalışır, bürokrtatiya vəә qeyri-adekvat münasibəәtləә üzləәşəәrəәk, problemləәrinin həәllindəә təәləәb olunan dəәstəәyi dövləәtdəәn ala bilmirləәr.

Dövləәt orqanlarının qəәbul məәntəәqəәləәrindəә əәlilləәrəә qarşı süründürməәçilik halları aran qaldırılsın, əәlilləәrəә hörməәt səәviyyəәsi yüksəәldilsin, problemləәrin həәllinəә real vəә çevik yardım göstəәrilsin.

Bakı şəәhəәrindəә vəә digəәr əәraziləәrdəә əәlilləәr üçün nəәzəәrdəә tutulmuş əәraziləәrin vəә tikililəәrin qeyri-qanunu yollarla məәnimsəәnilməәsi vəә kommersiya məәqsəәdli binaların, məәnzilləәrin tikilməәsi vəә/vəә ya satılması halları barəәdəә faktlar vardır. ƏӘvəәzindəә, həәmin əәmlakdan faydalanmaq haqqı əәlindəәn alınmış əәlilləәr - kasıb vəә ağır məәnzil şəәraitindəә yaşamaqda davam edirləәr.

ƏӘlilləәr üçün nəәzəәrdəә tutulmuş tikililəәrin qeyri-qanuni yollarla məәnimsəәnilməәsi, təәyinatına uyğun istifadəә olunmaması vəә əәlilləәr üçün tikilməәsi nəәzəәrdəә tutulan binaların, evləәrin vəә məәnzilləәrin yerindəә digəәr binaların tikilməәsinəә qarşı cinayəәt vəәsadəәti qaldırılsın vəә məәhkəәməә orqanlarına

göndəәrilməәsi təәmin edilsin. ƏӘlilləәrin Bəәrpa Məәrkəәzləәrindəә kəәskin həәrəәkəәt məәhdudluğu olan I vəә II Qrup əәlilləәrin rahat istifadəәsi üçün yardadılan şəәrait qəәnaəәtbəәxş deyil. ƏӘlavəә avadanlıqların quraşdırılması vəә möbcud şəәraitin əәlilləәrin məәhdudluq xususisyyəәtləәrinəә uyğunlaşdırılmasına ehtiyac vardır.

ƏӘlilləәr üçün tikiləәn vəә təәkiləәcəәk Bəәrpa Məәrkəәzləәrinin bütün qəәbildəәn olan əәlilləәrin təәləәbləәrinəә uyğunluğu təәmin edilsin

İSHATLARIN HƏӘYATA KEÇİRİLMƏӘSİ ÜZRƏӘ: ƏӘsas meyar: İslahatlar real səәməәrəә verəәn,

işləәk mexanizləәrin təәtbiqi iləә nəәticəәləәnməәlidir

ƏӘlil insanlara münasibəәt cəәmiyyəәtdəә birməәnalı deyil. ƏӘhalinin kifayəәt qəәdəәr maarifləәndirilməәməәsi səәbəәbləәrindəәn, bir çox insanlar əәlilləәrəә cəәmiyyəәtin eyni-hüquqlu üzvü kimi yanaşmır, onların ictimai həәyatda aktiv işitrakını normal qəәbul etmir vəә bir bir çox hallarda etik-davranış qaydalarına əәməәl etmirləәr. Bu vəәziyyəәtəә görəә müvafiq hökuməәt orqanları ciddi məәsuliyyəәt daşımalıdır.

ƏӘlilləәrləә bağlı ayrı seçkiliyin aradan qaldırılması istiqaməәtindəә ciddi əәməәli təәdbirləәr görülüsün.

ƏӘlilləәrin sanatoriya-kurort müalicəәsi vəә Azəәrbaycanda mümkün olmayan əәməәliyyatlarla bağlı ciddi porblemləәr yaşanır. ƏӘlilin xarici ölkəәləәrəә aparılması vəә əәməәliyyatı vəә ya müalicəәsinəә dövləәt təәrəәfindəәn maliyyəә vəәsaiti ayrılmır. Beləә ehtiyacı olan əәlliləәr cəәmiyəәtin ayrı-ayrı fəәrdləәrinin məәrhəәməәtinəә möhtac qalmış olurlar.

ƏӘlilləәrin xaricdəә müalicəәsinəә dair dövləәt təәrəәfindəәn şəәrait yaradılsın. Bu istiqaməәtdəә ictimai təәşkilarlarla qarşılıqlı münüasibəәtləәr səәməәrəәləәşdirilsin.

İlkin araşdırlmalara görəә bütün əәlilləәrin 60%-i saxta yollarla əәlillik statusu alanlardır. Bu insanlara illəәr boyu dövləәt büdcəәsindəәn ödəәniləәn pullar həәqiqi əәlilləәrəә verilməәli idi vəә onların haqqının məәnimsəәnilməәsi deməәkdir. Bu da cəәmiyyəәtimizdəә ciddi sosial-əәdaləәtsizliyəә yol verilməәsi kimi dəәyəәrləәndirilir vəә cəәmiyyəәtin ictimai dəәyəәrləәrinəә, vəәtəәndaş-dövləәt münasibəәtləәrinəә zəәrbəә vurur.

ƏӘliləәrin təәkrar müayinəәsi keçirilsin vəә saxta əәlilləәrin statusu ləәğv edilsin.

Azəәrbaycanda əәlilləәrin hüquqlarını müdafiəәsi vəә sosial təәminatı üzrəә qanunla müəәyyəәn edilmiş işləәrin təәşəәbbüsçüsü əәlilin özüdür. ƏӘlil dövləәt orqanların müraciəәt etməәdikdəә vəә ya vaxtında müraciəәt etməәdikdəә dövləәt təәrəәfindəәn heç bir təәşəәbbüs göstəәrilmir, həәtta, əәlill şəәxsləәr vaxtında vəә ya düzgün müraciəәt etməәdikləәrinəә görəә günahlandırılır, onların hüquqları kəәskin şəәkildəә pozulur. Xarici təәcrübəәdəә isəә, bu sahəәdəә səәməәrəәli sistem qurulub. Dövləәt orqanları əәlilləәrin məәsəәləәləәrini özləәri həәll edir vəә onların idarəә vəә təәşkilatların qapılarında vəә qəәbul otaqlarında, məәhkəәməәləәrdəә günləәrləә, aylarla vəә həәtta illəәrləә süründürməәçiliyəә məәruz qalmalarına yol vermir.

ƏӘlilləәrin sosial müdafiəәsinəә dair təәbdirləәr, əәlilin rəәsmi müraciəәti olmadan beləә müvafiq dövləәt orqanları təәrəәfindəәn aparılsın.

İnklisiv təәhsil üzrəә qabaqcıl dünya təәcrübəәsinin imkanlarından ehtiyac olan dəәrəәcəәdəә faydalanılmır. Bu sahəәnin sürəәtləә inkişaf etdirilməәsi yolu iləә əәlil uşqaların cəәmiyyəәtəә səәməәrəәli şəәkildəә interqrasiyasına nail olmaq mümkündür.

İnklusiv təәlimləәr dövləәt nəәzarəәtinəә götürülsün, tezlikləә vəә geniş əәhatəә dairəәsindəә təәtbiq olunsun.

ƏӘlilləәrləә bağlı həәm qanunvericilik, həәm dəә sosial təәminat sahəәləәrindəә görülməәli işləәr geniş şəәkildəә müəәyəәn olunsa da, əәlilliyin qarşısının alınması sahəәsindəә fəәaliyyəәt zəәifdir. ƏӘslindəә, əәlilliyi yaradan amilləәrin aradan götürülüməәsinəә nəә qəәdəәr diqqəәt çox olarsa, əәlilləәrin sayı azalar. Səәhiyyəә Nazirliyi, Təәhsil Nazirliyi vəә bu sahəәdəә məәsuliyyəәt daşıyan digəәr dövləәt orqanlarında əәlilliyi qarşısının alınmasına dair işləәr pəәrakəәndəә şəәkildəә

Uşaqlar arasında əәlilliyin qaşısının alınmasına dair kompleks təәdbirləәr görülsün.

aparılır vəә səәməәrəәli şəәkildəә əәlaqəәləәndirilməәyib. Bu da daha vacib olan bir sahəәdəә əәlilliyin qarşısının alınması imkanlarının itirilməәsidir. Azəәrbaycan cəәmiyyəәtindəә əәlilləәrəә münasibəәt normal olmadığından, valideynləәrin böyük əәksəәriyyəәti əәlil uşaqlarını evdəә saxlamağa meyllidirləәr. Bu da, əәlil uşaqların keyfiyyəәtli təәhsildəәn faydalanmaq imkanlarını vəә cəәmiyyəәtəә inteqrasiyasını daha da çəәtinləәşdirir. Eyni zamanda, əәlil uşaqlar üçün evdəә təәhsil üzrəә mütəәxəәssisləәrin cəәlb edilməәsinəә valideynləәrin maddi imkanı çatmır. Xüsusi təәlim vəә reabilitasiya məәrkəәzləәrindəә dəә mütəәxəәssisləәr çatışmır. Hazırda təәlimləәrin keyfiyyəәti, valideynləәri əәlil uşaqlarını həәmin mütəәxəәssisləәrəә etibar/həәvaləә etməәyəә inandırmaq üçün kifayəәt deyil.

ƏӘlil uşaqların məәktəәbdəәn kəәnar təәhsili üzrəә təәminatlar gücləәndirilsin, bu səәhəәdəә mütəәxəәssis hazırlığına diqqəәt artırılsın. ƏӘlil üşaqların təәlim-təәrbiyəәsi iləә bağlı pedoqoji kadrların hazırlanması təәmin edilsin vəә psixoloji xidməәtləәr inkişaf etdirilsin. Cəәmiyyəәtdəә məәnəәvi-psixoloji yoxsulluğun azaldılması üzrəә xüsusi proqramlar işləәnib hazırlansın vəә həәyata keçirilsin.

TSEK-ləәrdəә əәlilliyi müəәyyəәn edəәrkəәn əәlilik dəәrəәcəәləәrinin təәyin olunması iləә yanaşı həәr bir əәlilin hansı, tibbi, müalicəә-profilaktik təәminatlara ehtiyacının olması, dayaq-həәrəәkəәt məәhdudiyyəәtləәrini asanlaşdırılması üçün nəәzəәrdəә tutulan hansı avadanlıqlara vəә vasitəәləәrləә təәmin olunmasına dair ehtiyacları barəәdəә rəәy verilmir. Bu səәbəәbdəәn əәlilləәr həәmin təәminatları müvafiq dövləәt orqanalrından təәləәb edəәrkəәn ciddi çəәtinlikləәrləә üzləәşirləәr.

Fəәrdi reabilitasiya üzrəә tibbi-sosial ekspertiza orqanları təәrəәfindəәn əәlilləәrəә zəәruri olan təәminatlar Rəәsmi Rəәy formasında müəәyyəәn olunsun vəә həәyata keçrilməәsi üçün müvafiq dövləәt orqanlarında hüquqi əәsas kimi qəәbul edilsin.

ƏӘlilləәr əәlillik vəәsiqəәsini təәqdim etməәkləә bütün aptekləәrdəәn rəәsmi resept əәsasında təәyin edilmiş dəәrmanları pulsuz almaq imkanlarından məәhrumdurlar. Bunun üçün dövləәt təәrəәfindəәn sistem qurulmayıb.

Bütün əәczaxanalarda əәlilləәrəә pulsuz dəәrman verilməәsi təәmin edilsin. Aptekləәrəә təәqdim olunan əәlillik vəәsiqəәləәrinin etibarlılığının yoxlanılması üçün əәlilləәrin dövləәt reyestrinin elekton bazasında çıxış təәmin edilsin. ƏӘlilləәrəә rəәsmi resept əәsasında verilmiş dəәrmanların pulu dövləәt hesabına ödəәnilsin.

Azəәrbaycan cəәmiyyəәti, xüsusiləә dəә, kəәnd yerləәrindəә əәlil insanlara qarşı daha məәrhəәməәtlilik xüsusiyyəәtləәri iləә seçilir. Bu sahəәdəә daha çox təәşviqat aparılarsa, bəәləәdiyyəәləәrin köməәyiləә iləә əәhalinin fiziki iş qüvvəәsi kimi cəәlb edilməәsi vəә əәlilləәrəә fəәrdi evləәrin tikilməәsindəә könüllü iştirakı mümkündür. Lakin bu imkandan istifadəә edilmir. ƏӘgəәr fəәrdi ev tikintisi üçün təәləәb olunan materiallar dövləәt vəә ya bəәləәdiyyəә xəәtti iləә əәliləә təәqdim ediləәrsəә, kəәnd əәhalisi həәmin əәlil üçün ev tikəә biləәr.

ƏӘlilləәrəә fəәrdi evləәrin tikilməәsinəә bəәləәdiyyəәləәr cəәlb edilsin vəә kəәnd əәhalisinin bu işəә cəәlb olunması təәşviq edilsin. Kəәnd yerləәrindəә ağır şəәraitdəә yayayan əәlilləәrəә yeni evləәr tikilib təәhvil verilsin.

ƏӘhalinin Sosial Müdafiəә Fondu ayrıca qurum kimi saxlanılmaqla böyük məәbləәğdəә inzibati, kommunal, idarəәetməә vəә s. xəәrcləәrəә yol verilir. Eyni funksiyanı ƏӘməәk vəә ƏӘhalinin Sosial Müdafiəәsi Nazirliyinin nəәzdindəә olmaqla da icra etməәk mümkündür. Hazırda ayrıca qurumun saxlanılması iləә “itirilmiş” vəәsaitdəәn əәlilləәrin sosial-müadifəәsinin yaxşılaşdırılması üçün imkan kimi dəәyəәrləәdirilmir.

Sosial-Müdafiəә Fondunun Nazirliyin təәrkibinəә keçirilməәsi vəә əәldəә edilmiş qəәnaəәtin əәlilləәrin sosial-müdafiəәsinin gücləәndirilməәsinəә yönəәldilməәsi

Həәrbi, Hüquq-Mühafizəә, Təәhlükəәsizlik vəә s. dövləәt orqanlarında əәməәk haqları iləә sosial sahəәdəә çalışanların əәməәk haqları arasında ciddi fəәrqləәr vardır. Cəәmiyyəәtin sağlamlığı, təәhsili vəә sosial təәminatı güclü olmadan dövləәti qorumaq müknü deyildir. Cəәmiyyəәti sağlamlaşdıqca kriminal hallar, zorakılılqar vəә əәdaləәtsizlik azalır. Lakin hazırda Hökuməәt təәrəәfindəәn bu kimi halların aradan

Sosial sferada çalışan əәlilləәrin əәməәk haqqına əәlavəәləәr müəәyyəәn edilsin. Dövləәt səәviyyəәsindəә cəәmiyyəәtin sağlamlaşdırılması istiqaməәtindəә fəәaliyəәt gücləәndirilsin.

qaldırlmasına daha çox diqqəәt yönəәldilməәli olduğu halda, baş verəәn cinaəәtləәrin vəә digəәr qanuna zidd əәməәlləәrin nəәzarəәtəә götürülməәsinəә daha çox önəәm verilir vəә daha çox da vəәsait səәrf edilir. Bu isəә, xəәrcləәməәləәrin az səәməәrəәli olması iləә cinayəәtləәrin heç dəә azalmaması iləә nəәticəәləәnir. ƏӘlilləәr hüquqlarını bilməәdikləәrindəәn onlara qarşı haqsızlıq edildiyi zaman öz hüquqlarını müdafiəә etməәkdəә çəәtinlik çəәkirləәr. Bundan başqa, bir çox hallarda əәlilləәr hüquqlarının təәmin olunmamasından xəәbəәrsiz qalaraq uzun illəәr onlara dövləәt təәrəәfindəәn qanunla nəәzəәrdəә tutulmuş imtiyazlarda istifadəә edəә bilmirləәr. Bu sahəәdəә cəәmiyyəәtdəә maarifləәndirməә işi çox aşağı səәviyyəәdəәdir.

Cəәmiyyəәtdəә əәlilləәrin hüquqlarına dair geniş maarifləәndirməә işləәri aparılsın.

ƏӘlillləәrləә bağlı layihəәləәrin dövləәt orqanları təәrəәfindəәn icrası zamanı ciddi korrupsiya hallarına rast gəәlinir. Dövləәt müəәssisəәləәri inhisarçılıq imkanlarından sui-istifadəә edəәrəәk, beləә layihəәləәrin icrası zamanı vəәsaitləәri asanlqıla məәnimsəәyəә bilirləәr. Xarici təәcrübəә göstəәrir ki, əәlillikləә bağlı fəәaliyyəәt göstəәrəәn qeyri-hokuməәt təәşkilatları ayrı-ayrı sahəәləәrdəә, yüksəәk keyfiyəәtli layihəәləәr icra etməәkləә, cəәmiyyəәtəә daha çox vəә real fayda veririləәr. Azəәrbaycanda bu imkandan yetəәrincəә istifadəә edilmir.

ƏӘlilləәrin hüquqlarının vəә sosial müdafiəәsinin gücləәndirilməәsi üzrəә qeyri-hokuməәt təәşkilatlarının layihəәləәrinin təәşviqi vəә dəәstəәkləәməәsi gücləәndirilsin

ƏӘlil uşqalar üçün xüsusi məәrkəәzləәrdəә, ev şəәraitindəә vəә məәktəәbləәrdəә ünvanlı vəә keyfiyyəәtli təәhsil imkanları olduqca zəәifdir.

ƏӘlil üşaqların təәhsil imkanları genişləәndirilsin vəә bu sahəәdəә işləәrin keyfiyyəәti yüksəәldilsin

ƏӘlilləәrin böyük əәksəәriyəәti, səәrbəәst həәrəәkəәt etməәk imkanları olmadığından, küçəәləәrdəә, dövləәt orqanlarının binalarında səәrbəәst daxil olmaq vəә həәrəәkəәt üçün texniki imkanların olmaması səәbəәindəәn öz hüquqlarına dair birbaşa müraciəәtləәr etməәk imkanlarından məәhrum olublar. ƏӘksəәr binalarda panduslar quraşdıılmayıb. İnkişaf etmiş ölkəәləәrdəә beləә əәlilləәrəә dövləәt vəә ictimai təәşkilatların xəәtti iləә evdəә səәyyar xidməәt göstəәrilir.

Evdəәn bayıra çıxa bilməәyəәn vəә ya səәrbəәst şəәkildəә müvafiq dovləәt orqanlarının binlarına daxil ola bilməәyəәn əәlil insanlara evdəә səәyyar xidməәt göstəәrilməәsi təәmin edilsin.

4. İstifadəә olunmuş məәnbəәləәr:

1. ƏӘlil Təәşkilatları İttifaqı. (n.d.). Çıxarışlar. Retrieved 1 July, 2016, from ƏӘlil Təәşkilatları İttifaqı: http://www.udpo.az/qanunlar/cixarislar.html

2. Elgunesh, A. (2010, February 08). ƏӘlillik dəәrəәcəәsi neçəәyəә başa gəәlir? . Retrieved July 01, 2016, from Aynur Elgunesh's Blog: https://aynurelgunesh.wordpress.com/2010/02/08/%C9%99lillik-d%C9%99r%C9%99c%C9%99si-nec%C9%99y%C9%99-basa-g%C9%99lir/

3. Faktxəәbəәr. (2015, August 05). ƏӘlillik vəәsiqəәsi necəә verilir? Retrieved July 01, 2016, from Faktxəәbəәr: http://faktxeber.com/lillik-vsiqsi-nec-verilir-_h463207.html

4. Meydan TV. (2016, January 06). Yeni əәlillik meyarları müəәyyəәn edilib. Retrieved July 01, 2016, from Meydan TV: https://www.meydan.tv/az/site/opinion/10740/Yeni-%C9%99lillik-meyarlar%C4%B1-t%C9%99sdiq-edilib.htm

5. Rəәşad, R. (2015, April 25). Qarabağ əәlilləәrinəә əәlillik hansı meyarlarla veriləәcəәk? Retrieved July 01, 2016, from Ekspress qəәzeti: http://www.anl.az/down/meqale/express/2014/aprel/02.htm

6. İbrahimqızı, N. (2013, 12 03). Qəәnirəә Paşayeva Parlamentdəә ƏӘlilləәrin problemləәrini qaldırıb. Retrieved 07 01, 2016, from sia.az: http://sia.az/ru/news/politics/380254-qenire-pasayeva-parlamentde-elillerin-problemlerini-qaldirib

7. ƏӘləәsgəәr, G. (2013, 12 09). Azəәrbaycanda əәlilləәrin 60 faizi bu statusu saxta yolla əәldəә edib - İlkin yoxlamanın NƏӘTİCƏӘSİ. Retrieved 07 01, 2016, from modern.az: http://modern.az/articles/48680/1/

8. İltifatqızı, S. (2013, 09 12). Dünyada 1 milyard 180 milyon əәlil var. Retrieved 07 01, 2016, from azvision.az: http://az.azvision.az/Dunyada_1_milyard_180_-12548-xeber.html

9. Azadlıq. (2015, 03 02). ƏӘlilləәrin hüquqlarına qadağa qoyulub. Retrieved 07 01, 2016, from www.azadliq.info: http://www.azadliq.info/61948.html

10. CəәbrayıIlı , İ. (2014, 10 29). ƏӘlillik dəәrəәcəәləәrinin verilməәsi sahəәsindəә korrupsiya halları azalmayıb. Retrieved 07 01, 2016, from http://arxiv.gundelik-baku.com: http://arxiv.gundelik-baku.com/index.php?newsid=17159#.VxJsFvl97ct

11. Fondu, İ. H.-A. (2013, 02 14). Azəәrbaycan Respublikasının Qanunu. Retrieved 07 01, 2016, from www.azhumanrights.az: http://www.azhumanrights.az/az/normacts/1613-az399rbaycan-respubl304kasinin-qanunu.html

12. Heydəәrqızı, İ. (2012, 09 06). ƏӘlil arabaları iləә bağlı problemləәr var. Retrieved 07 01, 2016, from www.sherg.az: http://www.sherg.az/pre.php?id=54098

13. Kabineti, A. R. (2015, 12 30). “ƏӘlilliyin vəә sağlamlıq imkanlarının məәhdudluğunun müəәyyəәn olunması meyarlarına dair ƏӘsasnaməә”nin təәsdiq edilməәsi haqqında Azəәrbaycan Respublikası Nazirləәr Kabinetinin Qəәrarı. Retrieved 07 01, 2016, from e-qanun.az: http://e-qanun.az/framework/31771

14. Kaspi. (2013, 03 17). ƏӘlilləәrin iş problemi: nəә etməәli? - ARAŞDIRMA. Retrieved 07 01, 2016, from milli.az: http://news.milli.az/society/182225.html

15. Nazirliyi, A. R. (2016). ƏӘlilliyi olan şəәxsləәrin hüquqlarının müdafiəәsinəә dair Milli Fəәaliyyəәt Proqramı (2014-2018-ci illəәr). Retrieved 07 01, 2016, from ƏӘməәk vəә ƏӘhalinin Sosial Müdafiəәsi Nazirliyi: http://www.mlspp.gov.az/az/pages/280

16. Nazirliyi, A. R. (2015). Azəәrbaycan Respublikasının 2016-cı ilin dövləәt vəә icmal büdcəәləәri üzrəә layihəәləәrin təәqdimatı. Bakı: Azəәrbaycan Respublikası Maliyyəә Nazirliyi.

17. Novruzova, Ş. (2016, 01 24). İnkluziv təәhsil vəә əәlilləәrin cəәmiyyəәtəә inteqrasiyası. Retrieved 07 01, 2016, from tehsilproblemleri.com: http://www.tehsilproblemleri.com/?p=12420%20(1607)%20(1607)%20(1607)

18. Rafiqoğlu, A. (2010, 10 01). Ölkəәdəә 22.500 nəәfəәrəә yaxın I qrup əәlil var. Retrieved 07 01, 2016, from anspress.com: http://www.anspress.com/iqtisadiyyat/01-10-2010/olkede-22500-nefere-yaxin-i-qrup-elil-var

19. Teref. (2016, 03 03). Gözdəәn ƏӘlilləәr Cəәmiyyəәtindəә görəә bilməәdiyimiz problemləәr... - ŞİKAYƏӘT VAR. Retrieved 07 01, 2016, from http://teref.info: http:///manset/20114-gozden-eliller-cemiyyetinde-gore-bilmediyimiz-problemler-shkayet-var.html