21362369 fredric jameson postmodernizm

8/4/2019 21362369 Fredric Jameson Postmodernizm

1/36

POSTMODERNZM

YA DA GE KAPTALZMN

KLTREL MANTII

1

Fredric Jameson

Birka yldr, gelecee ynelik felaket ya da kurtulu kehanetlerinin yerinieitli eylerin sonunun geldiine dair grlerin ald tersyz olmu birmileneryanizm gze arpmakta (ideoloji, sanat, ya da toplumsal snfn sonu;Leninizm, sosyal demokrasi veya refah devletinin 'krizi', v.b., v.b.) Bir arada elealndnda, belki de bunlarn tm, giderek daha sk kullanlan terimle,postmodernizmi oluturuyor. Bu olgunun varlna ilikin savlar, genel olarak1950'lerin sonlarnda ya da 1960'l ilk yllarda balad kabul edilen radikal birkopma veya coupure'un gerekletii hipotezine dayanyor. Szcnkendisinden de anlalaca gibi, bu kopma byk ounlukla yz yllk modernhareketin snd veya ortadan kalkt (ya da ideolojik veya estetik olarakreddedildii) grlerine balanmakta. Bylece, resimde soyut ekspresyonizm,felsefede varoluuluk, romanda son temsil biimleri, byk auteurlerin filmleri,veya (Wallace Stevens'n eserleriyle kurumsallam ve kutsal metin mertebesineykselmi olan) modernist iir ekol; btn bunlar, bugn, bunlar ortayakararak kendisini tketmi, olan bir ileri modernist drtnn son ve olaandolgunluk rnleri olarak grlyor. Bunlardan sonra gelenlerin listesi ise ampirik,kaotik ve heterojen bir grnm iziyor; Andy Warhol ve popart, ama bir yandanda fotorealizm ve bunun tesinde 'yeni ekspresyonizm'; mzikte John Cage n,ama ayn zamanda Phil Glass ve Terry Riley gibi bestecilerde grlen 'popler' veklasik sluplarn sentezi ve bir yandan da punk ve newwave rock (ki Beatles'laStones imdi bu daha yeni ve hzl evrilen gelenein ileri-modernist arakonumundalar); filmde Godard, post-Godard ve deneysel sinemayla video, ayrca

da (aada tekrar ele alacam) yepyeni bir ticari film tr; bir tarafta Burroughs,Pynchon ve Ishmael Reed, br tarafta Fransz yeni roman ve halefleri vebunlarn yansra yeni bir ecriture ya da metinsellik estetiine dayanan sarscyeni edebi eletiri trleri... Bu liste snrsz ekilde uzatlabilir; ama acaba btnbunlar eski ileri-modernist slupu yenilik artnn belirledii periyodik slup vemoda deiimlerinden daha temel bir deiim veya kopmaya iaret ediyor mu?

1 lk kez New Left Review'da (No:146, 1984) yaynlanan bu makalede yazarnkonferanslarndan ve The Anti Aesthetic (ed. Hal Foslter, Port Townsend, Washington: Bay

Press 1983) ileAmerika Studien/American Studies'de (29/1 1984) yer alan yazlarndanyararlanlmaktadr. Bu yaz baz kk deiikliklerle birlikte yazarn Postmodernizm OrCultural Logic of Late Capitalism (Yap Kredi Yaynlar) adl kitabnda da bazlmtr.


2/36

Estetik Poplizmin Ykselii

Ne var ki, estetik retimdeki deiikliklerin en dramatik lde gze arpt vebu deiikliklerin teorik sorunlarnn en merkezi ekilde ortaya konup ifade

edildii alan mimaridir; nitekim -aada anahatlarn izeceim- kendipostmodernizm anlaym da ilk olarak mimari tartmalaryla ekillenmeyebalamt. Mimaride postmodernist tutumlar, dier sanat ve ortamlardagrldnden daha belirgin lde, mimari ileri modernizmin ve Enternasyonalslub'un (Frank Lloyd Wright, Le Corbusier, Mies) amansz eletirisiyle ayrlmazbir beraberlik iinde olmutur, bu eletiri de (ileri modernizmin yapy grsel biryontuya, ya da, Robert Venturi'nin deyimiyle, antsal bir 'hantalla'dntrmesinin) formel eletirisi ve analizi, kentleme dzeyi ve estetikkurumun yeniden gzden geirilmesiyle eleledir. Bylece ileri modernizm (yenitopik ileri modernist yapnn, evresindeki balamdan radikal bir ekilde

ayrlmas dolaysyla) geleneksel kent dokusunu ve eski evre kltrn tahripetmi olmakla sulanr; ve modern hareketin gelecee srtn dayayanpeygambervari elitizmi ve otoriteryanizmi karizmatik Usta'nn tartma kabuletmez emrivakisinde acmaszca mahkum edilir.O halde mimaridepostmodernizm, mantken beklenebilecei ve Venturi'nin hayli etkili olmumanifestosu Las Vegas'tan Den Almak'n isminden de anlalabilecei gibikendisini bir tr estetik poplizm olarak sunacaktr. Bu poplist retorii sontahlilde nasl deerlendirirsek deerlendirelim, en azndan yukarda sralanan tmpostmodernizmlerin temel bir zelliine dikkatimizi ekmek gibi bir erdemi var:Bu zellikle de, bunlarn her birinde yksek kltrle ticari ya da kitle kltr

arasndaki o eski (znde ileri modernist) snrn silinmesi ve Levis ile AmerikanYeni Eletiri akmndan ta Adorna ve Frankfurt Okulu'na kadar modernizmin btnideologlarnn o kadar iddetle reddetmi olduu Kltr Endstrisine ait form,kategori ve ieriklerin damgasn tayan yeni tr metinlerin ortaya kmas.Nitekim postmodernizmler tam da zevksizlikle kitsch, televizyon dizileriyleReaders' Digest kltr, reklamclkta moteller, geceyars gsterileriyle B snfHollywood filmleri ve havaalanlarna zg ucuz-bask korku, ak, poplerbiyografi, cinayet, bilim kurgu ve fantazi roman kategorileriyle "szde-edebiyat"diye adlandrlan eyden oluan btn bu 'dkn' manzaray byleyicibulmakta, bu malzemeleri bir Joyce veya Mahler gibi yalnzca "alntlamak'la

yetinmeyip bizzat zlerine dahil etmekteler.stelik, sz konusu kopmay saltkltrel bir mesele olarak grmemek lazm: Gerekten de, -ister mjdehavasnda, isterse ahlaki irenme ve red dilinde susulsun- postmoderne ilikinteoriler, en nl ismi 'post-endstriyel toplum' (Daniel Bell) olan, ama sk sktketici toplumu, medya toplumu, enformasyon toplumu, elektronik toplum, 'ileriteknolojik toptum, v.b. diye de adlandrlan yepyeni bir toplum tipinin gelipyerletiini bize duyuran btn o daha iddial sosyolojik genellemelerle byk birailevi benzerlik gsteriyorlar. Bu tr teorilerin, sz konusu yeni toplumsaloluumun artk klasik kapitalizmin yasalarna, yani endstriyel retimin nceliineve snf mcadelesinin her yerde mevcut olmasna gre ilemediini -ki bu daonlar bir hayli rahatlatyor- ortaya koymak gibi bariz bir ideolojik grevleri var.Dolaysyla, Marksist gelenek, ekonomist Ernest Mandel gibi kayda deer bir


3/36

istisna bir yana, bu teorilere kar iddetle direnmitir. Mandel'in Ge Kapitalizmadl kitabysa yalnzca (onun sermayenin evriminde nc bir aama ya da anolarak grd), bu yeni toplumun tarihsel zgnln tehir etmeyi deil, aynzamanda bunun daha nceki anlarn her birinden daha saf bir kapitalizm aamasolduunu kantlamay hedefler. Bu sava ileride tekrar dneceim; imdilik baka

bir yerde2 daha ayrntl bir ekilde savunmu olduum bir noktay vurgulamaklayetineyim: Kltrde postmodernizm zerine benimsenen her konum -istersavunma ister karalama olsun- ayn zamanda ve zorunlu olarak, bugn okuluslukapitalizmin doasna ilikin ak ya da rtk bir siyasal tavrdr.

Kltrel Baat ge Olarak Postmodernizm

Yntem hakknda son bir sz: aadakiler slupu bir tasvir, eitli kltrelslup veya hareketlerden birinin seilip anlatlmas olarak okunmamal. Amacmdaha ziyade, stelik tam da bizzat tarihsel dnemselletirme kavramnn son

derece sorunlu bir grnm kazanm olduu bir srada, bir dnemselletirmehipotezi getirmek. Daha baka yerlerde sylemi olduum gibi, her trl yaltlmya da ayrk kltrel analizin rtk veya bastrlm bir tarihsel dnemselletirmeteorisi ierdii kansndaym; her halkarda, 'soybilim' (genealogy) kavramdorusal tarih, 'aama' teorileri ve teolojik [ereksel] tarih yazmna ilikingeleneksel teorik kayglar byk lde yattrm bulunuyor. Ancak, elimizdekibalamda bu tr (son derece gerek) meseleler zerine uzun bir teorik tartmayerine ze ilikin birka sz belki de yeterli olabilir.Dnemselletirme hipotezlerikarsnda ska duyulan kayglardan biri de, bunlarn farkll grmeme vetarihsel dnemi (iki tarafnda aklanamayan 'kronolojik' bakalamlar ve

noktalama iaretleriyle snrlanm kitlesel bir homojenite olarak izme eilimindeolduklardr. Ne var ki, bana tam da bu yzden postmodernizmi bir slup olarakdeil de, br dizi ok farkl ama tbi zelliin mevcudiyetine ve bir aradayaamasna olanak tanyan bir kavramla, kltrel bir baat e olarak kavramakzorunlu grnyor.rnein, kendi bana postmodernizmin bildiimizmodernizmin (hatta belki, daha da eski romantizmin) aamalarndan biriolmaktan pek teye gemedii eklindeki gl alternatif yaklam ele alalm;gerekten de, postmodernizmin birazdan sralayacam btn zelliklerinin(Germide Stein, Raymond Roussel ve Marcel Duchamp gibi basbaya, avam lalettre, postmodernistler olarak kabul edebileceimiz, alacak jenealojik ncler

dahil) tam olarak gelimi bir halde, daha nceki eitli modernizmlerden birindede grlebileceini teslim etmeliyiz. Ne var ki, bu grn gz nne almadey eski modernizmin toplumsal konumu, veya daha iyisi, onun formlann veethos'unu irkin, uyumsuz, anlalmaz, rezil, ahlaksz, asi ve genel olarak 'anti-sosyal' bulan eski Viktorya ve post-Viktorya dnemi burjuvazisi tarafndaniddetle reddediliidir. Burada, kltr alannda gerekleen bir mutasyonsonucunda bu tr tutumlarn artk arkaik hale geldii ne srlebilir. Artk Picassove Joyce yalnzca irkin olmamakla kalmyor, bize genellikte bir hayli 'gereki'grnyorlar; bu da genelde modern hareketin 1950'lerin sonlarndan itibaren

2 "The Politics of Theory", New German Critique, 32, Bahar/Yaz 1984.


4/36

tasvip edilmesinin ve akademik kurumsallk kazanmasnn sonucu. Nitekim, bu dapostmodernizmin dousu hakkndaki en makul aklamalardan birinioluturmakta; nk bu sefer de 1960'larn gen kuaklar eski muhalif modernhareketi, Marx'n baka bir balamda kulland szlerle, 'canllarn beyinlerine birkabus gibi ken' bir l klasikler dizisi olarak karlarna alyorlar.Ancak, btn

bunlar karsndaki postmodern isyana gelince, uras da ayn srarlavurgulanmal ki, onun -anlalmazlk ve cinsel aklktan psikolojik sefalete vetoplumsal ve siyasal muhalefetin aka ifadesine kadar uzanan ve ilerimodernizmin en ar anlarnda bile tahayyl edilemeyecek llere varan- kendiirkiltici zellikleri artk kimseye rezalet gibi gelmemekte, muazzam bir gnlrahatlyla karland gibi stelik kurumsallam ve Bat toplumunun resmikltryle btnlemi bulunmaktadr.Mesele bugn estetik retimin geneldemeta retimiyle btnlemi olmasdr. Giderek artan bir devir hzyla (giysidenuaa kadar) srekli olarak daha yeni grnml mal kuaklar retme yolundakilgn iktisadi zorunluluk, imdi estetik yenilik ve deneylere gnden gne daha

asli bir ilev ve konum atfediyor. Bu iktisadi gerekler de, vakf ve balardanmze ve benzeri himaye biimlerine kadar, yeni sanata sunulan her trlkurumsal destekte karln buluyor. Ancak, iktisada en esasl biimde yaknolan sanat, komisyonlar ve arazi deerleri halinde onunla hemen hemendolaymsz bir iliki iinde bulunan mimarlktr; dolaysyla, yeni post-modernmimarinin olaanst serpilmesinin kklerinin, tamamen ayn dnemde geliipgenilemi olan okuluslu i dnyasnn himayesinde yattn grmek biziartmyor. Bu iki yeni olgu arasnda salt ve birebir olarak falanca projeninfinanse edilmesinden daha derin bir karlkl diyalektik iliki bulunduunu ilerdegstermeye alacaz. Ama bu noktada okuyucuya aikar olan bir eyi, tm bu

global, ama gene de Amerikan, postmodern kltrn dnya apnda yeni biraskeri ve iktisadi Amerikan hakimiyeti akmnn isel ve styapsal ifadesiolduunu hatrlatmalyz: Bu anlamda, btn snfl tarih boyunca olduu gibi,kltrn arka yz yine kan, ikence. lm ve dehet.O halde, hakimiyettednemselletirme konusunda belirtilmesi gereken ilk nokta u: Postmodernizmioluturan zelliklerin tm eski modernizmin zellikleriyle zde ve ardl olsalardbile -ki bence olmadklar aktr, ama bunu ortaya koymak iin modernizmtahlilini daha da uzun tutmamz gerekir- gene de bu iki olgu, postmodernizminge sermaye iktisadi anda sahip olduu ok farkl konum, ve bunun tesinde,ada toplumda bizzat kltr alannn geirdii dnm dolaysyla, anlamlar

ve toplumsal ilevleri asndan birbirlerinden tamamen ayr olurlard.Bu konuyamakalenin sonunda tekrar dneceim. imdi dnemselletirmeye kar baka biritirazn, dnemselletirmenin heterojeniteyi silmesi ihtimali hakknda duyulan veen ok solda rastlanan baka tr bir kaygy ksaca ele almalym. Gerekten de,ada toplumun hareketinde sezilebilen bir 'sistem'i, btnselletirici birdinamii tanmlamaya ynelik her abay kuatan neredeyse Sartre-vari tuhaf birironi, bir 'galip maluptur' durumu var. yle ki, giderek daha btnsel bir sistemya da mantk ne kadar kuvvetli bir ekilde grntlenirse -ilk akla gelen rnekhapishane kitaplaryla Foucaullt, tabii- okuyucu da kendisini o kadar gszhissetmeye balyor. Yeni teorisyen (giderek daha kapal ve rktc bir makine

kurarak) kazand lde malup oluyor, nk bylelikle eserinin eletirelkapasitesi felce uruyor ve yadsma, isyan, zellikle de toplumsal dnm


5/36

drtleri bu izilen model karsnda giderek daha abes ve beyhude olarakalglanyor.Gene de, bence gerek farkllk ancak baskn bir kltrel mantk veyaegemen norm kavram nda llp deerlendirilebilir. Bugn btn kltrelretimin, bu terime atfedeceim geni anlamyla, 'postmodern' olduunukesinlikle dnmyorum. Ama, postmodern ok deiik trden kltrel

drtlerin -Raymond Wilhams'n kullanl terimleriyle, kltrel retimin 'kalnt've "yeni doan' formlarnn- iinde kendilerine bir yer edinmek zorunda olduklarbir g alann oluturmakta. Eer kltrel baat e hakknda genel bir fikiredinmezsek, bugnk tarihi salt heterojenite, rastlantsal fark ve ne lde etkiliolduklarna karar veremeyeceimiz bir sr ayr gcn bir arada yaamaseklinde grmek durumundayz. Her halkarda, aadaki tahlil byle bir siyasalanlayla, bugn her tr radikal kltrel siyasetin en etkili olaca biimlerhakknda daha iyi fikir yrtebilmek iin, yeni bir sistematik kltrel norm ve bunormun yeniden retilmesi konusunda bir kavram gelitirmek amacyla yazld.Butahlilde, srasyla, postmoderni oluturan u zellikler ele alnacak: Hem ada

teori'de, hem de tm bir yeni imge veya benzeim (simulacrum) kltrndeuzantsn bulan yeni bir slk; bu nedenle gerek kamu tarihiyle ilikimizde,gerekse (Lacan'n nda) 'izofrenik' yaps daha dnyevi sanatlarda yenisentaks tipleri ve sentagmatik ilikiler yaratacak olan zel [kiisel] geiciliimizinyeni biimlerinde tarihselciliin zayflamas; yce (sublime) olana ilikin eskiteorilerin en iyi aklayaca -ve unluklar' diye adlandracam- yepyeni tipte birduygusal zemin tonu; tn bunlarn (kendisi de yepyeni bir iktisadi dnyasisteminin sureti yepyeni birteknolojiyle derin ve yapc ilikileri;sonra da, yaanan ina-edilmi mekan

deneyimindeki postmodernistmutasyonlar ksaca anlatlp, geokuluslu sermayenin badndrcyeni dnya uzamnda siyasal sanatngrevi zerinde biraz durulacak.

I. fadenin ParalarnaAyrlmas

Kyl Pabular' modernizmin grsel

sanatlardaki en muteber eserlerinden biriyle, Van Gogh'un nl kyl pabulartablosuyla balayalm. Tahmin edebilecei gibi, bu masumca veya rastgeleseilmi bir rnek deil. Bu tablonun yorumlanmasnda iki ayr yol nermekistiyorum. Bu yollarn her ikisi de eserin alglann iki aamal ya da ift-dzeylibir srele yeniden kuruyor.

nce unu sylemeliyim ki, eer bu aslna sadk bir ekilde yeniden retilmiresmin salt dekorasyon dzeyine dmesini istemiyorsak, iinden tamamlanmeserin doduu ilk durumu yeniden ina etmemiz gerekli. Gemie karp gitmiolan o ilk durum bir ekilde yeniden oluturulmazsa, tablo atl bir nesne,eylemi bir son-rn olarak kalacak ve kendi bana sembolik bir eylem, praksisve retim olarak alglanmas mmkn olmayacak.retim teriminden akla gelecei


6/36

gibi, eserin bir ekilde cevap yerdii ilk durumu yeniden ina etmenin bir yolu,resmin kar karya geldii, yeniden iledii, dntrd ve kendine mal ettiihammaddeleri, ilk ierii vurgulamak. Van Gogh'da bu ierik, bu ilkhammaddeler, bence, btn o tarmsal sefalet ve koyu krsal yoksulluunnesneler dnyas ile ypratc kyl emeinin btn o gelimemi insan

dnyasndan, en ezik ve hayvani, en ilkel ve marjinal hale indirgenmi birdnyadan ibarettir. Bu dnyada meyva aalar kra topraktan ykselen ihtiyarve bitkin dallardr, ky halk km, iskeletler, temel insan hatlarnn nihailde grotesk bir tipolojisinin karikatrleridir. O halde nasl oluyor da VanGogh'da elma aac gibi eyler sanrsal [hallulcinatory] bir renk yzeyi halindepatlyor, ky stereotipleri de aniden gsterili krmz ve yeil tonlara brnyor?Bu ilk yorumlama seeneinde ileri srdm gr ksaca u:kasvetli kylnesne dnyasnn, iradi ve iddetli bir ekilde, yal boyada saf rengin engrkemli tecessmne dnmesi topik bir jest, bir telafi eylemi olarakgrlmelidir, bu eylem duyular, ya da en azndan o en st duyu -grme, grsel,

gz- iin yeni bir topik alan retir, bu alan bizim iin kendi bana yar-zerk birmekan, sermaye gvdesinde yeni bir i blmnn bir paras, ortaya kan sinirsisteminin yeni bir fragmanlamas olarak yeniden kurar; ama kapitalist yaamnuzmanlama ve blnmelerini topik bir ekilde telafi etmek iin umutsuzcasarld bir fragmanlama, o uzmanlama ve blnmeleri ayn dakikada kopyaetmektedir.Elbette bu tabloya bakarken gzard edemeyeceimiz ikinci bir VanGogh yorumu daha var ki, bu da Heidegger'in Der Ursprung des Kuntswerkes'deyer alan, sanat eserinin Arz (Yeryz) ile Dnya (ya da benim, aktarmay tercihedeceim ekliyle, vcudun ve doann anlamsz maddilii ile tarihin vetoplumsaln anlamyk) arasndaki bolukta doduu fikri evresinde rgtlenmi

olan merkezi analizi. Bu boluk ya da kopuklua daha sonra tekrar dneceiz;imdilik bu mehur kyl pabularnn bir zamanlar iinde yaadklar balam olantm o kayp nesneler dnyasn kendi evrelerinde yava, yava yeniden yaratsrelerini izen nl cmlelerden birkan hatrlatmakla yetinelim. 'Onlarda,'diyor Heidegger, topran sessiz ars, msrn yetimesini salayan gsterisizyetenei ve ekilmemi k tarlasnn kimsesizliindeki anlalmaz kendi kendinireddedi titremektedir. Bu gere,' diye devam ediyor, topraa (arz'a) aittir vekyl kadnn dnyasnda korunmaktadr... Van Gogh'un tablosu bu gerecin, kylpabularnn, gerekte ne olduunun aklanmasdr... Bu z (entity) 'kylkadnn ar ayak izleri, tarla yolunun sszl, aklktaki kulbe, saban izleri ve

ocaktaki ypranm ve krk i aletleriyle birlikte, btn o mevcut olmayan dnyayve topra kendi evresinde ifa olunmaya aran sanat eserinin dolaymyla,varlnn rtlerinden syrlr, kar.' Heidegger'in anlatmnn iin yenilenmimaddilii, bir maddilik biiminin (topran kendisi, yollar ve fiziksel nesnelerinin)o dier maddilie, kendi bana ve kendi grsel zevkleri iin onaylanan ve nplana karlan yal-boyaya dnmesi vurgulanarak tamamlanmas gerekiyor,ama gene de doyurucu bir makuliyeti var.

'Elmas Tozu Pabular'


7/36

Her halkarda, atl ve nesnesel (objectal) biimiyle eserin nihai gerei olarakonun yerini alan daha geni bir gerekliin ipucu ya da semptomu olarakgrlmesi anlamnda, iki yorum da 'yorumsamaya dayal' (hermeneutcal) diyetanmlanabilir. imdi baka trden pabulara bir gz, atmalyz ve bu grntyada grsel sanatn merkezi bir isminin son almalarnda buluyor olmamz

ok gzel bir ey. Andy Warhol'un Elmas Tozu Papular'nn Van Gogh'unayakkablarnn dolaysyla bize seslenmedii ak hatta, bana yle geliyor kiaslnda bize hi seslenmiyorlar. Bu tabloda bir mze koridoruna dnnce veya birgaleride anlalmaz bir doal nesnenin btn artclyla onunla yzyze gelenseyirci iin kck de olsa bir yer rgtleyen tek bir ey yok. erik dzeyinde buelimizdekilerin gerek Freudu gerekse Marx anlamda, birer feti olduu imdiok daha ak (Derrida bir yerlerde, Heidegger'in Kyl Pabutan yorumuhakknda, Van Gogh ayakkablarnn ne sapknla ne de fetiletirmeye olanaktanyan heteroseksel bir ift olduunu syler) Ne var ki, burada elimizde, bir dizi

algam gibi tualden sarkan, eski yaam-

dnyalarndan Auschwitz'den artakalan ayakkabkmesi ya da kalabalk bir dans salonunda kananlalmaz ve trajik bir yangnn kalnt ve hatralarkadar kopuk, rastlantsal bir l nesneler karnesi var.

Dolaysyla, Warhol'da yorumsama jestinitamamlayp, bu dkntlere o daha geni, yaanmdans salonu veya balo balamna, jet sosyete veyamoda dergileri dnyasn iade etmek imkansz. Amabiyografik bilgilere baktmzda bu daha daparadoksal oluyor: Warhol sanat kariyerine ayakkab

modellerini resimleyen ticari bir ressam ve n plandatopuklu ya da topuksuz eit eit ayakkabnn yerald vitrinlerin tasarmcs olarak balam.Gerekten, post-modernizm ve olas siyasal boyutlarhakkndaki merkezi konulardan birini -fazlasyla

aceleci davranarak- burada amak istiyor insan: aslnda Andy Warhol'unalmalar tamamen metalatrma' zerinde odaklanyor ve ge sermayeyegeiteki meta fetiizminin en n plannda yer alan dev Coca-Cola giesi ya daCampbell Konserve orbalar afii grntleri gl ve eletirel birer siyasalbildirim olmalyd. Eer deillerse, kuskusuz insan nedenini renmek isteyecek

ve ge sermayenin postmodern dneminde siyasal veya eletirel sanatnimkanlar konusunda birazck daha ciddi phelere kaplacaktr.

O halde, kukusuz bu tr adasanatta fotorafn ve fotorafnegatifinin roln anlamak zorundayz:nitekim, glace rntgen zarafetiyleseyircinin eylemi gzn ierikdzeyinde lm veya lm saplantsveya lm kaygsyla hi ilgisi yokmugibi grnen bir yolla boan Warholresmi, lmcl niteliini ite buradan


8/36

almaktadr. Gerekten de, sanki bunda Van Gogh'un topik jestinin tam tersi szkonusu: nceki eserde hasta bir dnya, Nietzchevari bir karar ve iradi eylemletopik bir renk patlamasna dntrlmtr. Buradaysa, tam tersine, sanki-prltl reklam zmlenerek daha batan deersizletirilmi ve kirletilmi olaneylerin dsal ve renkli yzeyleri soyularak, altlarnda yatan lmcl siyah-beyaz

fotoraf negatifi katman aa karlmaktadr. Geri grnt dnyasnn bu trlm Wrhol'un belirli eserlerinde -zellikle de trafik ve elektrikli sandalyedizilerinde- konu edilmekte; ama bu artk bir ierik meselesinden ziyade hem-imdi bir metin veya benzeimler dizisi olan- nesneler dnyasnda, hem deznenin eiliminde daha temel bir mutasyonun gereklemi olmas meselesi gibigrnyor.

Hislerin Snmesi

Hece, burada ksaca gelitirmeyi dndm nc zellie, yani modern

kltrde hislerin snmesi diye adlandracam olguya geliyorum. Yeni imgedetm hislerin, tm duygularn, tm znelliin silinmi olduunu ifade etmek yanlolur elbette. Nitekim, Elmas Tozu Pabular'da, bastrlmn bir tr geri dn,resimde pek kolay gzlemleniyor olmasa da eserin isminin aka belirttii, telafiedici nitelikte garip bir dekoratif kuku sz konusu. Bu, resmin yzeyinimhrleyen ama bize gz krpmaya devam eden altn tozunun parlakl, yaldzlkumun ltsdr. Fakat bir de Rimbaud'nun baknza karlk veren bylieklerini veya Rilke'nin burjuva zneyi yaamn deitirmeye aran arkaikGrek heykel arbal bir nsezi gibi gzler nne getirdiklerini dnn burada,bu son dekoratif kaplamann sahte hoppalnda, bunlardan hi iz yok. Ama

duygularn snmesine belki de en iyi insan figr yoluyla yaklaabiliriz venesnelerin metalamas hakknda sylediklerimizin, Warholl'un insan zneleri,-Marilyn Monroe gibi- kendi imgelerinde metalap dnm olan yldzlar iin deayn lde geerli olduu aikar. Burada eski ileri modernizm dnemine birazacmaszca dnecek olursak, sz konusu dnme ksa yoldan dramatik birkarlatrma getirebiliriz Edward Munch'un lk tablosu, kukusuz, modernizminbyk temalar olan yabanclama, anomi, yalnzlk, toplumsal paralanma vetecritin saygn bir ifadesi, vaktiyle kayg a diye adlandrlan o dneminneredeyse programatik amblemidir. Bu tablo burada yalnzca bu tr hislerin ifadeediliinin tecessm olarak deil, ayn zamanda ve daha; ziyade, bizim ileri

modernizm diye adlandrdmz olguya byk lde egemen olmu, ama -hempratik hem de teorik nedenlerle- postmodernin dnyasnda ortadan silinmi gibigrnen ifade estetiinin kendisinin fiilen paralarna ayrlmas olarakyorumlanacak. Gerekten de, ifade kavramnn kendisi, znenin iinde birayrlmay ve bunun yansra i ve da, monad iindeki dilsiz acya ve bu'duygu'nun genellikle gayri-iradi bir ekilde jest veya lk olarak, umutsuziletiim ve ie dnk hislerin da dnk dramatizasyonu olarak darya yneltilipdsallat na ilikin tam bir metafizii gerektirir. Belki de burada, kendisini buson derece yorumsamaya zg i ve d modelini eletirip gzden drmeye vebu tr modelleri ideolojik ve metafizik diye karalamaya adam bulunan ada

teoriden sz etmenin de zaman geldi. Ama bugn teori -ya da daha iyisi teoriksylem- diye adlandrlan ey, bence ayn zamanda tamamen postmodernist bir


9/36

olgudur. Dolaysyla, bizzat 'hakikat' kavram poststrktralizmin kurtulmayaalt metafizik ykn bir paras durumundayken, onun teorik kavraylarnnhakikiliini savunmak tutarszlk olur. Ama en azndan unu ileri srebiliriz;yorumsamann, birazdan derinlik modeli diye adlandracam eyinpoststrktralist eletirisi, burada konumuzu tekil eden son derece

postmodernist kltrn gayet anlaml bir semptomu olduundan iimizeyarayacaktr.unu hemen syleyelim, Munch'un tablosunda gelitirilen i ve dailikin yorumsamac modelin dnda, ada teoride genel olarak reddedilmi enaz drt temel derinlik modeli daha var z ve grnme ilikin diyalektik model(ve genellikle bu modele elik eden bir dizi ideoloji veya yanl bilin kavramlar);Freudu rtk ve belirgin ya da (tabii Michel Foucault'nun programatik vesemptomatik kitap La Volonte de savoir'n hedefini oluturan) bastrlmamodeli; destans veya trajik temalar, gene poststrktrel ya da postmoderndnemin kurbanlarndan olan, yabanclamayla yabanclamann giderilmesiarasndaki o dier byk muhalefetle yakndan ilikili bulunan varoluu sahihlik

(authenticity) ve sahtelik [inauthentieity] modeli; ve zamansal adan son olarakda, nleyenle imlenen arasndaki -1960 ve 70'lerdeki ksa sreli parlakdneminde byk bir hzla zlp paralarna ayrlan- byk semiyotik kartlk.Bu ok eitli derinlik modellerinin yerini alan eyse, byk lde, biruygulamalar, sylemler ve metinsel oyun anlayndan ibarettir. Bu anlaynyerini sentagmatik yaplarn ileride inceleyeceiz: imdilik burada da derinliinyerine yzeyin veya oklu yzeylerin getiini gzlemlemekle yetinelim (buanlamda, genellikle metinleraras olma diye adlandrlan ey artk bir derinliksorunu olmaktan kmtr).Bu sadece metaforik bir slk da deil:Broaadway'deki byk Chicano pazarlarndan ve Los Angeles ehir merkezinde 4.

Sokak'tan vaktiyle Raymond Chandler'n Beacon Hill'i olan yere trmanp da,aniden Crocker Bank Center'n (Skidmore, Owings ve Merril) o dev gibi balantszduvaryla yzyze gelen herkes bu sl fziksel olarak ve gerekten hissedebilir.Szn ettiim duvar, herhangi bir hacme dayanmazm gibi grnen vevarsaymsal hacminin (dikdrtgen, yamuk?) gzle tespiti hi de kolay olmayan biryzeydir. Yerekimine meydan okuyan iki boyutluluuyla bu byk penceretabakas ayaklarmzn altndaki zemini bir an iin bir stereoptikonun ieriklerine,samzda solumuzda yan dnm, olarak sralanan mukavva ekilleredntrr. Btn cephelerde grsel etki ayndr: Kubrick'in 2001'inde gizemli birkader, evrimsel mutasyona ar gibi seyircilerinin karsna dikilen dev monolit

kadar meum. Bu (ileride baka bir balamda tekrar ele alacamz) yeniokuluslu kent merkezi, harap olmu eski kent dokusunu etkili bir ekilde ortadankaldrp onun yerine gemise, bu garip yeni yzeyin de kendine zg birmutlaklkla kenti alglaymzn eski sistemlerini, yerine baka bir sistemnermeksizin, arkaik ve anlamsz hale getirii de benzer bir tarzda yorumlanamazm?

Ar Coku ve Kendini Tketme

Munch'un tablosuna son bir defa dnersek, lk'n kendi ifade estetiini ince

ama ayrntl bir ekilde ve ierisinde mahpus kalmaktan kurtulmakszn paralaraayrd aikar grnyor. Hareket ierii daha batan kendi baarszln


10/36

vurgulamakta, nk ses alannn, ln, insan grtlann plak titreimlerininvastasyla uyumas mmkn deil (eserde insanms figrn kulaklarnnolmamas da bunun altn iziyor). Fakat namevcut lk 'ifade etmesi' istenen odaha da namevcut dayanlmaz yalnzlk ve kayg deneyimine daha ok yaklayor.Bu dngler, sonunda ses titreimi-nin bir su (tabakasnn yzeyindeki gibi

grnrlk kazand o tekmerkez-li byk halkalar biiminde , acy ekendenyaylarak artk maddi gn batmnda ve manzarada bizzat acnn konuuptitretii bir evrecin corafyas haline gelen sonsuz bir gerilemeyle, boyal yzeyekaznyorlar. Grnr dnya imdi bu 'doay kaleden ln' (Munch'n szleri)kaydedilip suretinin karld monadn duvar olmutur: nsann aklna, kapal vesessiz bir zarn iinde byyp de tanrnn korkunluunu grnce zar lylaparalayarak ses ve strap dnyasna yeniden kavuan o Lautreamont karakterigeliyor.

Tm bunlar daha genel bir tarihsel hipotezi dndrmekte :kayg veyabanclama gibi kavramlarn (ve lk'taki gibi, bunlarn tekabl ettiideneyimlerin) postmodernin dnyasnda artk yeri yoktur. Mmarilyn ya da EdieSedgewick gibi byk Warhol figrleri, 1960'larn sonundaki mahut tkenme vekendini tahrip vakalar, o son derece egemen uyuturucu ve izofreni deneyimleri-artk btn bunlarn ne Freud'un kendi dnemindeki isterik ve nevrotiklerle, nede ileri modernizm dnemine egemen olan o klasiklemi radikal tecrit veyalnzlk, anomi, kiisel isyan, Van Gogh tipi delilik deneyimleriyle pek bir ortaknoktas kalmamtr. kltrel patoloji dinamiklerindeki bu kaymay, zneninyabanclamasnn yerini znenin paralanmasna brakmas olarak ifadeedebiliriz. Bu terimler ister istemez ada teorinin gzde temalarndan birini-bizzat 'zne'nin lm, zerk burjuva monad veya ego veya bireyin - ve bunun

paralelinde, ister yeni bir ahlaki ideal, ister ampiri tasan , eskiden bir merkezbulunan zne ya da ruhun merkezini yitirmesi-nin vurgulanmasn artryorlar.(Bu fikrin iki olas formlasyonu -klasik kapitalizm ve ekirdek aile dnemindemevcut olan merkezli znenin rgtsel brokrasi dnyasnda ortadan kalkmolduu eklindeki tarihselci formlasyon ve byle bir znenin zaten hi bir zamanvar olmad bir tr ideolojik seraptan ibaret olduunu ileri sren daha radika!poststrktralist konum- arasnda, ben phesiz birincisini tercih etmek-teyim;her halkarda, ikinci yaklamn 'grnm gereklii' gibi bir eyi de hesabakatmas gerekli.)

Bizzat ifade sorununun da, eylerin iinde hissedilip sonra da-vurumla ifadeedildii monadvari bir kap olarak zne anlayyla yakndan olduunu buradabelirtmeliyiz. Ama imdi zerinde durmamz gereken ey, ileri modernizminkendine has bir stil anlayyla buna elik eden kollektif sanatsal veya siyasal birnc ya da avangarde ideallerinin, o daha eski szde merkezli zne kavramnn(veya deneyiminin) yansra ne lde ayakta kalabildikleri ya da ktkleridir.Munch'un tablosu burada da bu problemli durum hakknda arpak bir fikirgetiriyor: fadenin bireysel monad kategorisini gerektirdiini ortaya koyuyor; amabir yandan da, bireysel znelliini kendine yeterli bir alan ve kapal bir alan olarakkurduunda ayn zamanda kendini baka hereye kar kapatm ve monadndurgun yalnzlna diri diri gmlmeye, ksz bir hapishane hcresine mahkumetmi olaca yolundaki kasvetli paradoksu dramatize ederek, bu nkoul iin


11/36

denmesi gereken ar bedeli gsteriyor.Postmodernizm muhtemelen bu ikilemeson verecektir, nitekim bunun yerine baka bir ikilemi yerletirmi bulunmaktadr.Burjuva ego veya monadn sonu, kukusuz bu egonun psikopatolojilerinin desonunu getirir (burada genel olarak hislerin snmesi diye adlandrdm durum).Ama daha pek ok eyin de sonu -rnein, esiz ve kiisel anlamnda slubun

sonu, kendine has bireysel fra darbesinin (mekanik repredksiyonunun gelienncelliinde simgelenen) sonu- demektir. fadeye, his ve duygulara gelince,ada toplumda merkezli znenin eski anomisinden kurtulmak ayn zamanda,yalnzca kaygdan deil, artk hissetmeyle uraacak bir benlik kalmadna gre,her eit histen kurtulmak anlamna gelebilir. Burada kastedilen, postmodernan kltrel rnlerinin histen tamamen mahrum olduu deil, daha ziyade buhislerin -'younluklar' diye adlandrlmas daha iyi ve daha doru olacak- artkbolukta asl ve gayriahsi olduu ve makalenin sonunda tekrar ele almayaalacam tuhaf bir ar- cokunun egemenlii altnda bulunduudur. Hislerinsnmesi, edebi eletirinin daha dar balamnda, (eserlerin kendileriyle olduu

kadar ileri modernizmle de balantl tam bir edebi eletiri kategorisi olarakgrlmesi gereken) byk ileri modernist zaman ve zamansallk temalarnn,dure (sre) ve hafzann hznl srlarn snmesinde de anlatlabilirdi. Ne var ki,bugn artzamanldan ziyade ezamanlda yaadmz defalarca duymubulunuyoruz ve sanrm artk gndelik hayatmza, ruhsal deneyimlerimize,kltrel dilimize bir nceki ileri modernizm dneminde olduu gibi zamankategorilerinin deil de uzam kategorilerinin egemen olduu en azndan ampirikolarak savunulabilir.

II. Postmodern ve Gemi

Pastiche Parodiyi Glgeliyor

Bireysel znenin kaybolmas ve bunun formel sonucu olarak, kiisel slubungiderek daha zor bulunur olmas, bugn pastiche diye adlandrabileceimizneredeyse evrensel uygulamay dourmakta. Bizim Thomas Mann'a (DoktorFaustus) borlu olduumuz, onun da Adorno'nun mzikte denemeciliin ikigelimi yolu (Schoenberg'in yeniliki planificationyla Stravinsky'nin irrasyoneleklektisizmi) hakkndaki byk eserinden ald bu kavram, daha kolay kabuledilen parodi fikrinden kesinlikle ayr tutulmaldr.Kukusuz, parodi modernlerinkendilerine has tuhaflklarnda ve 'taklit edilmez' sluplarnda verimli bir gelimeortam bulmutu: nefes nefese ulalaryla Faulknervari uzun cmle, dikbal birleheciliin yer yer kesintiye uratt Lawrencevari doa imgeleri, WallacleStevens'n konumann isim-d blmlerini srarla biriktirmesi ('gibinin giriftkaamaklar') Mahler'de yksek orkestral duygudan ky akordeon duyarllnasarsc ama nihayet ngrlebilir geiler, Heidegger'in yanl etimolojiyi bir'ispat' biimi olarak dnceli-arbal bir ekilde uygulamas... Tm bunlarn,'karakteristiki' olduu dikkat ekiyor: tantanal bir ekilde normdan sapyorlar,

ama sonra bu norm, bazen de dosta, kendini onlarn bilinli ekzantirikliklerinisistematik olarak taklit etmek yoluyla yeniden kabul ettiriyor.Ancak, nicelikten


12/36

nitelie diyalektik sramada, modern edebiyatn bir patlamayla bir sr belirginkiisel slup ve maniyerizme ayrmasn, sosyal yaamn artk bizzat normunglgelendii -giderek eit eit kiisel konuma tarzlarndan yalnzca biri halinegelen (esperanto ve Temel ngilizce yaratclarnn topik umutlarnn ok dnda)ntr ve eylemi bir medya konumasna indirgendii- linguistik paralanmas

izlemitir. Bylece, modernist sluplar postmodernist kodlar haline gelir. Vemikropolitika problemi, bugn toplumsal kodlarn gerek profesyonel ve disipliner

jargonlar, gerekse kltr, cins, rk, din ve snf franksiyonlar yeliini onaylayan(dorulayan) etiketler halinde inanlmaz artnn ayn zamanda siyasal bir olguolduunu yeterince ortaya koymaktadr. Vaktiyle, bir hakim snfn fikirleri burjuvatoplumunun baskn (ya da egemen) ideolojisini oluturuyordu, bugnse ilerikapitalist lkeler normsuz, slupu ve uar bir heterojenitenin alandurumundalar. Tanmadmz efendiler yaammz snrlayan iktisadi stratejilerietkilemeye hl devam ediyorlar, ama artk kendi konumalarn empoze etmeihtiyacn duymuyorlar (ya da bunu baaramyorlar) ve ge kapitalist dnyann

okuryazarlk-tesilii yalnz herhangi bir byk kollektif proje bulunmamasndeil, artk eski ulusal dilin de ele geirilmez olmasn yanstyor.Bu durumdaparodi isiz kalmaktadr; mrn tamamlam ve o garip yeni ey, pastiche,yava yava onun yerini almaya balamtr. Parodi gibi pastiche de kendine hasbir maskenin taklidi, l bir dilde konumadr; ama bu taklidi, parodinin altndayatan gdlerden hibiri olmakszn, alayc drts yok edilmi olarak, glmektenve geici olarak bavurduunuz anormal dilin dnda salkl bir linguistiknormalliin hl mevcut olduu gibi bir kanaatten tamamen mahrum bir ekildeuygular. Yani pastiche bo parodi, gzleri kr bir heykeldir: Wayne Booth'un 18.yzyl 'oturakl ironisi' diye adlandrd ey karsnda o dier ilgin ve tarihsel

adan zgn modern olgu -bir tr ironi uygulamas- ne idiyse, pastiche de parodiiin odur.Dolaysyla, Adorno'nun kehanetvari tehisi olumsuz bir ekilde de olsa-gereklemi grnyor. Postmodern kltrel retimin gerek ncs(tamamlanm sistemin ksrln daha batan sezmi olarak) Schoenberg deil,Stravinsky'dir. nk ileri modernist -kendi parmak izleriniz kadar esiz vekartrlamaz, (ilk dnemindeki Roland Barthes'a gre slupu icat ve yeniliinbizzat kayna olan) kendi gvdeniz kadar karlatrma kabul etmez- slupideolojisinin kmesinden itibaren, kltr reticileriin bavurabilecekleri yeganeyer, 'gemi'tir: l sluplarn taklidi, artk tm dnyay kaplayan bir kltrnhayali mzesinde depolanm btn o maske ve sesler araclyla konuma.

'Tarihselcilik' Tarihi rtyor

Bu durum elbette, mimarlk tarihilerinin 'tarihselcilik' diye adlandrd olguyu,yani gemiin tm sluplarn rastgele yamalanmasn, tesadfi slupu rtk-gnderme oyununu, ve genelde Henri Lefebrve'in 'neo'nun giderek artanncellii diye adlandrd eyi belirlemekte. Ne var ki, pastiche'in bu her yerdemevcutluu (tm tutkulardan arnm olmamas gibi) belirli bir mizaha veya enazndan iptilaya -srf kendi kendisinin imgelerine dnm bir dnyaya ve szde-olaylarla 'seyirlikler'e (Sitasyonistlerin terimi) duyulan, tarihsel adan zgn,

tketici bir itihaya- hi yer tanmyor saylmaz. Platon'un 'benzeim' -hibirzaman bir asl bulunmam olan zde kopya- kavramn belki de srf bu tr


13/36

nesneler iin kullanmalyz. Ve nitekim benzeim kltr, deiim deerininkullanm deerini hafzalardan bile silecek lde genellemi olduu birtoplumda, Guy Debord'un olaanst deiiyle, imgenin meta eylemesinin sonbiimi haline geldii (Seyirlik Toplum) bir toplumda hayat bulmaktadr.Artk,benzeimin yeni mekansal mantnn bir zamanlarn tarihsel zaman zerinde

belirleyici bir etki gstermesi beklenebilir.Bylece gemiin kendisiuyarlanmaktadr: Vaktiyle Lukacs'n tanmlad biimiyle tarihsel romanda,burjuvazinin kollektif projesinin organik soykt -ve bugn de, bir E.P.

Thompson veya Amerikan 'szl tarih'inin aklayc tarihyazm asndan, mehulve susturulmu l kuaklarn 7kurtarlmas asndan, kollektif geleceimizinhayati bir yeniden-ynlendirilmesi iin vazgeilmez retrospektif boyut- olan ey,artk kendisi de dev bir imge koleksiyonu, kalabalk bir fotorafik benzeim halinegelmitir. Guy Debord'un gl slogan, imdi, tarihsellikten tamamen mahrum vekendi farazi tarihi de bir dizi tozlu seyirlikten ibaret olan bu toplumun 'tarihncesi'iin daha da fazla geerlilik tamaktadr. Poststrktralist linguistik teoriye gayet

uygun bir ekilde, 'gnderme yaplan' olarak gemi, yava yava gndemdender ve sonunda, arkasnda metinlerden baka bir ey brakmayarak, tamamensilinir.

Nostalji Akm

Ama bu srecin umursamazlk iinde gelitii dnlmemelidir; tam tersine,fotorafik imge iptilasnn gnmzde kayda deer lde younlamas, heryerde mevcut, her eye a ve neredeyse libidinal bir tarihselciliin elle tutulur birsemptomunu oluturmakta. Mimarlar bu (son derece ok anlaml) szc,

gemiin tm mimari sluplarn aklna estii gibi, ilkelsizce ama zevkleyamalayp ar-uyarc kmelenmeler halinde bir araya getiren postmoderenmimarinin tasasz eklektisizmi iin kullanyorlar. (zellikle, yalnzca estetikalannda yeniden kavuabilecek bir gemie duyulan, gerek anlamyla modernistnostaljinin szsyla karlatrldnda) bu tr bir heves iin nostalji pek de uygunbir kelime gibi gelmiyor, ama dikkatimizi ticari sanatta ve zevkte bu srecinkltrel olarak ok daha genellemi bir tezahrne ynelmemizi salyor: szde'nostalji filmi' (ya da Franszlarn deyimiyle, 'la mode rtro').Bu filmler pastichemeselesini btnyle yeniden ina etmekte ve kayp bir gemii ele geirmeyolundaki umutsuz abann artk moda deiiminin demir yasasndan ve ortaya

kmakta olan 'kuak' ideolojisinden szld, kollektif ve toplumsal bir dzeyeaktarmaktalar. American Graffiti (1973), onu izleyen pek ok filmin de denediigibi Eisenhowersnesi ann artk byleyici bir ey haline gelmi olan kaypgerekliini yeniden ele geirmeyi hedeflemiti: insana, en azndan Amerikallariin, arzunun ayrcalkl kayp nesnesi hl 1950'lermi gibi geliyor -yalnzca PaxAmericana'nn istikrar ve refahndan deil, ayn zamanda henz ortaya kmrock-and-roll ve genlik etelerinin kart-kltrel drtlerinin o ilk naifmasumluundan dolay (o halde, bunlarn yok olup gitmesi karsnda ayndnemde yazlm at da Coppola'nn Siyam Bal'dr, ama eliik bir biimde,filmin kendisi gerek 'nostalji filmi' slubundadr). Bu ilk baarl admla baka

kuaklarn dnemleri de estetik kolonisazyona alm olur: rnein Polanski'ninChinatow' ve Bertolucci'nin Konformist'inde srasyla Amerikan ve talyan


14/36

1930'larnn slupu kucaklan. Daha da ilginci ve aibelisi ise, bu yeni sylemaraclyla ya kendi gnmz ve yakn gemiimizi, ya da bireysel varoluhafzasna dahil olmayan daha uzak bir gemii kuatma yolundaki nihaiabalardr.Bu nihai hedefler -toplumsal, tarihsel ve varolusal bugnmzle,'gnderme yaplan' olarak gemi- karsnda, postmodernist 'nostalji' sanat

dilinin gerek tarihselcilikle uyumazl apak ortaya kmakta. Ne var ki, gerilimbu modeli karmak ve ilgin bir yeni formel yaratcla iter: nostalji filmi hibirzaman tarihsel ieriin modas gemi 'temsil'i meselesi olmamtr; 'gemi'eslupu arm yoluyla grntnn cilal nitelikleriyle 'gemilik'i, modayaatflarla da '1930'luk' veya '1950'lik'i vererek yaklar ve bylece, arm hayalive stereoptik kavramlarn salanmas -rnein Disney-EPCOTvari bir in 'kavram'olarak 'Sinit- diye gren Barthes'n Mitolojiler'deki nerilerine uymuolur.'imdiki zamann nostalji akm tarafndan anlamszca smrgeletirilmesi,

James M. Cain'in Postac Kapy ki Kere alar'nn Miami yaknlarndaki ada birFlorida kasabasnda geen, uzak bir 'refah toplumu'nu yeniden-yapm Lawrance

Kazdan'n zarif filmi Body Heat'te de gzlemlenebilir. Ne var ki 'yeniden yapm'szc artk adadr; o kadar ki, hem romann hem de bu romandan yaplmbaka versiyonlarn, daha eski filmlerin varlndan haberdar oluumuz, imdikifilmin yapsnn asli ve ayrlmaz bir parasn oluturmaktadr: Yani imdi estetiketkinin bilinli, isel bir zellii olarak ve estetik sluplar tarihinin 'gerek' tarihinyerini alm olduu yeni bir 'gemilik' ve szde-tarihsel derinlik armnileten etken olarak, 'metinleraraslk' noktasndayz.Fakat tm bir estetik imlerordusu, daha ilk dakikadan itibaren, ada olduu bildirilen imgeyi zamansalolarak bizden uzaklatrmaya balar: rnein tantma yazlarnn artdeco yazlseyirciyi derhal uygun 'nostaljik' karlama biimine programlamaya yarar

(artdeco alntlar ada, mimaride de, mesela Toronto'nun dikkate deer EatonCentre'ndaki gibi, ayn ilevi grmektedir). Bu arada, bizzat star sistemikurumlarna yaplan karmak (ama tamamen formel) gndermelerle, biraz farklbir baka armlar oyunu harekete geirilmitir. Ba oyuncu William Hurt,stats bir nceki Steve McQueen ya da Jack Nicholson (hatta, daha belirsizce,Brando) gibi erkek sperstarlar kuandan, ve hele star kurumlarnn evrimindekidaha eski anlardan belirgin lde farkl yeni bir film 'yldzlar' kuann yesidir.Hemen nceki kuak, eitli rolleri, gayet iyi bilinen ve genellikle isyan venonkonformizmi artran 'perde arkas' kiilikleri zerinden, ve araclyla,canlandrrd. Bu en yeni barol oyuncular kuaysa (bata cinsellik olmak zere)

yldzln geleneksel ilevlerini hl srdryorlar, ancak eski anlamyla'kiilik'ten eser bile yok ve imdi bu yldzlk (Hurt gibi aktrlerde, eski Brandoveya Olivier virtzitesinden ok farkl da olsa, virtzlk boyutlarna ulaan)karakter oyunculuunun isimsizliinden bireyler tamakta. Ne var ki starkurumundaki bu 'znenin lm', ok daha eski rollere -burada Clark Gable'lailintili olanlara- tarihsel gndermeler oyununa olanak yaratyor; byleceoyunculuun bizzat slubu, bir gemi 'artrcs' ilevi kazanabiliyor. Sonolarak, filmin getii yer, stratejik bir ekilde ve byk maharetle, normaldeokuluslu dnem Birleik Devletler'inin adaln yanstan iaretlerin oundankanacak biimde ayarlanm: (eski binalarn arazi speklatrlerince yklmas

anlatnn anahtar blmlerinden birini oluturmakla birlikte,) kasaba dekorukameraya 1970 ve 80'lerin ok katl manzarasndan kanma olana


15/36

vermektedir; te yandan, gnmzn nesneler dnyas -ara, gereler, hattamodelleriyle grntnn zamann derhal aa vuracak olan otomobiller- zenledarda braklmtr. Dolaysyla, filimdeki herey, resmen bildirilen adalnbulanklatrmak ve anlaty sanki ebedi bir Otuzlar dneminde, gerek tarihselzamann tesinde geiyormu gibi almanz salamak iin elbirlii etmektedir.

imdiki zamana benzeimin sanat dili ya da stereotipik gemiin pastiche'iaraclyla yaklalmas, bugnk gereklie ve bugnk tarihin aklna cilalbir serabn bysn ve mesafesini getirir. Ama bu gz boyayc yeni estetikakmn kendisi de, tarihselliimizin, tarih'i aktif bir ekilde yaama imkanmznkayboluunun ssl bir semptomu olarak ortaya kmtr: Dolaysyla, imdikizamann bu garip gizleniini kendi formel gcyle baard sylenemez; yalnzca,bu i elikiler araclyla, kendi gncel deneyimimizin temsillerini giderekretemez hale gelmi grndmz bu durumun muazzam boyutlarn ortayasermektedir.

'Gerek Tarih'in Kaderi'

Gerek Tarih'e -nasl tanmlanrsa tanmlansn, bir zamanlarn tarihselromannn geleneksel nesnesine- gelince, imdi o eski biim ve vastaya geridnp, postmodern kaderini halen Birleik Devletler'de rn veren birka ciddi veyaratc sol romancdan birinin eserlerinden okumak daha aydnlatc olacak.Kitaplar daha geleneksel anlamda tarihle beslenen ve grld kadarylaAmerikan tarihsel 'destan'nn eitli kuaksal anlarn konu alan E.L.Doctrow'unRagtime' kendisini asrn ilk yirmi ylnn bir panaromas olarak sunmutur; en yenikitab Loon Lake 30'lar ve Byk Bunalm' ele alr; The Book of Daniel'se Eski Solve Yeni Sol'un, 30'lar ve 40'lar komnizmiyle 60'l yllar radikalizminin iki byknn nmze getirmektedir (hatta eski Western'inin bile bu emaya uyduu vedaha zor anlalr ve formel adan tutuk bir ekilde ondokuzuncu yzylnsonlarnda hududun sona eriini anlatt sylenebilir).The Book of Daniel bu byk tarihsel roman arasnda okuyucunun ve yazarn bugnyle eserinkonusunu oluturan eski tarihsel gereklik arasnda ak bir anlat ba kuran tekkitap deil; Loon Lake'in (burada anlatmayacam) artc son sayfas da okdeiik bir yoldan gerekletirir bunu; ve ilgintir, Ragtime'n ilk versiyonununbirinci cmlesi bizi aka kendi gnmze, yazarn New York New Rochelle'dekievine yerletirmekte, sonra ev birdenbire 1900'lerdeki kendi (hayali) gemiininsahnesi haline gelmektedir. Yaynlanan metinde bu ayrntya yer verilmemi,bylece roman simgesel olarak balarn kaybedip bizimle ilikisi gerektendemphem olan yeni bir gemi tarihsel zaman dnyasnda serbestesrklenmeye balamtr. Ama bu jestin otantiklii, okul kitaplarndanrendiimiz Amerikan tarihiyle gazetelerin ve kendi gndelik hayatmznokuluslu, ok katl, stagflasyon halindeki kent yaants arasnda artk grnrdehibir organik iliki bulunmad eklindeki aikar varolusal gerekten deanlalabilir.Ne var ki, bir tarihsellik bunalm bu metin iinde pek ok dier tuhafformel zellikte kendini aa vurmaktadr. Bildirilen konu, Birinci Dnya Sava

ncesi radikal ve ii-snf siyasetinden (byk grevler) 1920'lerin teknolojik icatve yeni meta retimine (Holywood'un ve meta olarak imgenin ykselii) geitir:


16/36

Kleist'n Michael Kohlhaas'nn arada yer alan versiyonu, siyah bakiinin isyannanlatan o garip ve trajik blmde bu srele ilikili bir an olarak grlebilir.Ancak, beni ilgilendiren bu merkezsiz anlatnn tematik btnl zerine birhipotez deil; tam tersine, bu romann empoze ettii okuma tarznn, metninzerinde havada asl duran, ama cmleleri okuyuumuza entegre edilemeyen o

bildirilmi 'konular' yakalayp tema haline getirmemizi nasl imkansz kld.Roman bu anlamda yalnzca yoruma gelmemekle kalmyor, resmen ve sistematikolarak, srekli gsterip ektii daha eski bir toplumsal ve tarihsel yorum trnsafd brakacak ekilde rgtlenmi bulunuyor. Yorumlamann teorik eletiri vereddinin poststrktalist teorinin temel bileenlerinden biri olduunu hatrlayacakolursak, Doctrow'un ge gerilimi, bu elikiyi cmlelerinin akna bir ekildebilerek dahil etmi olduu sonucuna varmamak kolay deil.Bilindii gibi, kitap-Teddy Roosevelt'den Emma Goldman'e, Harry K. Thaw ile Sandford White'dan J.Perpont Morgan ve Henry Ford'a kadar- gerek tarihi figrlerle dolup tayor;zellikle -basite Baba, Anne, Aabey, v.b. diye isimlendirilmi kurgusal (fictif) bir

aileyle iliki iinde olan- Houdini'nin ok daha merkezi bir rol var. Kukusuz, taScott'dan itibaren btn tarihsel romanlar, u ya da bu ekilde, genellikle hakimulusal gelenein kimbilir ne tr bir merulatrma amacyla ekillendirmi olduutarih kitaplarndan edinilmi eski tarihsel bilginin harekete geirilmesini ierir, veburadan yola karak mesela Sahte Veliaht hakknda zaten 'bildiklerimiz'le onunromann sayfalarnda somutlaan kiilii arasnda anlatsal bir diyalektikolutururlar. Ancak, Doctrow'un yntemi bundan ok daha ar grnmemekte;ve bence, her iki tip karakterin -tarihi isimlerle byk harf aile rollerinin-adlandrl, gl ve sistemli bir ekilde, bu karakterleri eyletirme vetemsillerini batan mevcut olan bilgi ya da doxa'ya bavurmakszn almamz

imkansz klma ilevi gryor. Bu da metne olaand bir deja vu hissi veokuyucunun sahip olduu herhangi bir somut tarihyazmsal formasyondan ziyadeFreud'un 'Acaip'indeki 'basklanmn dn'ne balanmas daha yerindeolurmu gibi grnen tuhaf bir tandklk katyor.

Radikal Gemiin Yitirilmesi

Bu arada, btn bunlarn cereyan ettii cmlelerin kendi zgllkleri var; buda,modernlerin kiisel bir sluba verdikleri nemle, artk katiyen kiisel olmayan vedaha ziyade Barthes'n vaktiyle 'beyaz yaz' diye adlandrm olduu eyle

akrabalk gsteren bu yeni tr linguistik icad daha somut bir ekilde birbirindenayrabilmemizi salayacak. Elimizdeki romanda, Doctorow kendi kendisini kat birseme ilkesiyle balam, yle ki, ieriye yalnzca (arlkl olarak 'olmak' fiiliyleharekete geirilen) basit beyan cmleleri kabul ediliyor. Ne var ki, bunun yarattetki ocuk edebiyatnn aadan alan basitlii ve sembolik zeni deil de, daharahatsz edici bir eye, Amerikan ngilizcesinin yeraltndan -geri eseri oluturandilbilgisi asndan mkemmel cmlelerin hibirinden ampirik olaraksaptanamayacak- derin bir ahribata urad hissidir. Fakat, daha gzle grlrbaka baz teknik 'icatlar', Ragtime'n dilinde neler olup bittiine bir ipucusalayabilir: rnein Camus'nn Yabanc'snn karakteristik etkilerinden pek

ounun, yazarn Franszcada anlatmda kullanlmas daha normal olan diergemi zamanlar yerine roman boyunca passe compos zamann kullanmaktaki


17/36

kararllndan kaynakland gayet iyi bilinmektedir. Bence burada da o trdenbir ey geerli gibi grnyor (inanlmazl aikar olan bu sava bundan dahasrarl bir ekilde balanacak deilim): yani, sanki Doctorow ngilizcedebulunmayan bir fiil gemi zamann, -Emile Benveniste'in ortaya koyduu gibi,'tamamlayc' hareketi, olaylar anlatmn imdiki zamannda ayrmaya, zaman ve

eylem akn herhangi bir mevcut durumdan (hatta hikaye anlatma eylemindenbile) kopuk vaziyetteki bir sr bitmi, tamamlanm ve yaltlm noktasal olay,nesneye dntrmeye yarayan- Franszca gemi zaman kipinin (pass simple)etkisini veya edeerini kendi dilinde yaratmak zere sistematik bir abayagirmitir. E.L.Doctrow Amerikan radikal gemiinin ortadan kaybolmasnn,Amerikan radikal geleneindeki eski gelenek ve anlarn bastrlmasnn epikairidir: Sola yaknlk duyan hi kimse bu ok gzel romanlar okuyup da keskinbir kader duymamazlk edemez, ki bu da bugnk siyasal ikilemlerimiz karsndaotantik bir tepkidir. Kltrel adan ilgin olansa, Doctrow'un bu byk temayformel olarak ifade etmek (nk konusu tam da ieriin silinmesidir) ve bunun

da tesinde, eserini ikileminin damgasn ve semptomunu oluturan postmodernkltrel mantn ta kendisiyle ilemek zorunda kalmasdr. Loon Lake (bilhassaDos Passos'u yeniden icadnda) pastiche'i ok aikar bir ekilde kullanr; amatarihsel 'gnderme yaplan'n ortadan kaybolmasnn meydana getirdii estetikdurumun en allmam ve ba dndrc ant gene de Ragtime'dr. Bu tarihselroman artk tarihsel gemii temsil etmek zere yola kamaz, yalnzca bizim(bylece derhal 'pop tarih' haline gelen) o gemi hakkndaki fikir vestereotiplerimizi 'temsil' edebilir. Bylelikle kltrel tarih, artk eski monadikzneye deil, daha ziyade deeri dm kollektif bir 'nesnel ruh'a ait olanzihinsel bir mekana srlmtr; artk farazi bir gerek dnyaya, bir zamanlar

kendisi de bir imdiki zaman olmu gemi tarihin yeniden inasna dorudandoruya bakamaz; Platon'un maaras gibi, kendi snrlayc duvarlar zerindebizim o gemie ilikin zihinsel imgelerimizi izmek zorundadr. Dolaysyla,burada en ufak bir realizm kaldysa, bu da bu snrlanml kavramann, ve kendipop imgelerimiz ve benzeimlerimiz araclyla -sonsuza kadareriemeyeceimiz- Tarih'i aramaya mahkum bulunduumuz, yeni ve zgn birtarihsel durumun yava yava farkna varmann okundan kaynaklanmashedeflenen bir 'realizm'dir.

III. mleyici Zincirinin Kopmas

Tarihsellikteki kriz imdi, yeni bir ekilde, postmodern enerji alannda geneldezamansal rgtlenme meselesine ve hatta giderek artan lde mekann vemekansal mantn egemenlii altnda bulunan bir kltrde zaman, zamansallkve dizimselin (syntagmatic) alabilecei biim sorusuna geri dnmeyi gerektiriyor.Nitekim, eer zne n- ve ard- gerilimlerini ok katl zamansalda aktif bir ekildeyayma ve gemiiyle geleceini tutarl bir yaant halinde rgtleme gcnkaybetmise, byle bir znenin kltrel retimlerinin 'para ynlar'ndan, verastgele heterojenin, paralnn, ans eserinin pratiinden gayri bir sonu vermesipek mmkn grnmyor. Ne var ki, bunlar tam da postmodernist kltrelretimin tahlilinde (ve apolisitleri tarafndan, savunulmasnda) kullanlan


18/36

ayrcalkl terimlerden birkadr. Ama gene de olumsuz sfatlardr bunlar; dahatzel formlasyonlar metinsellik, criture, ya da izofrenik yaz gibi isimlertarlar; imdi de bunlara ksaca bir gz atmalyz.Burada Lacan'n izofrenitanmn yararl buluyorum: Klinik adan doruluk derecesini lm olduumdandeil, zellikle -tehisten ziyade tanm olarak- anlaml bir estetik model getirdiini

dndm iin. (Kukusuz, en nemli postmodernist sanatlardan herhangibirinin -Cage, Ashbery, Sollers, Robert Wilson, Ishmael Reed, Michael Snow,Warhol, hatta Beckett'in- klinik anlamda izofren olduklar gibi bir dncem yok.)Mesela, bu almann havasn ve metodolijisini radikal bir ekilde farkl klmayaaltm Christopher Lasch'n etkili The Culture of Narcisism'i trnden kltreletirilerindeki gibi, toplumumuzun ve onun sanatnn bir eit kltr-ve-kiilikanalizi de deil: yle sanyorum ki, toplumsal sistemimiz hakknda sylenmesigereken tatsz eyler, psikolojik kategoriler araclyla bulabileceimiz szlerinsnrn kat kat aar. ok ksaca, Lacan izofreniyi imleyici zincirinde, yani bir ifadeveya anlam oluturan birbirine bal dizimsel bir kopma olarak tanmlar. Bu

durumun, Lacon'n Oedipal rekabeti annenin ilgisini kazanmak iin sizinle rekabeteden biyolojik bireyden ziyade, kendi deyimiyle Baba'nn Ad -artk linguistik birilev olarak ele alnan baba otoritesi- terimleriyle tanmlayarak dile geirdii aileviveya daha ortodoks psikoanalitik arka plann atlamak zorundaym. Lacan'nimleyici zinciri kavramnn vazgeilmez nkouluysa, Saussureyen yapsalclntemel ilkelerinden -ve byk keiflerinden- biri, yani anlamn imleyenle imlenenarasnda, dilin maddiliiyle, bir kelime veya isimle, onun gnderme yapt ey yada kavram arasnda birebir iliki olmad nermesidir. Bu yeni grte, anlamimleyen'den imlenen'e hareketten doar: bizim genel olarak imlenen diyeadlandrdmz ey -bir ifadenin anlam ya da kavramsal ierii- imdi daha

ziyade bir anlam-etkisi, imleyenlerin kendi aralarndaki ilikiden doan ve davurulan nesnel anlam serab olarak grlmektedir. mleyenler aras ilikikoptuunda, imleyici zincirin halkalar krldnda, ayrk ve ilikisiz imleyenleryn halinde izofreniyle karlarz. Bu tr linguistik bozuklukla izofrenin ruhuarasndaki bant, ikili bir nerme araclyla kavranabilir: birincisi, ahsi kimliinkendisi gemi ve gelecein, nmdeki imdiki zaman ile (belirli bir) zamansalbirlemesinin eseridir; ve ikincisi, bu tr aktif zamansal birlemenin kendisi de,zaman iindeki yorumsama emberinde ilerleyen dilin, ya da, daha iyisi,cmlenin, bir fonksiyonudur. Eer cmlenin gemi, imdiki zaman ve geleceinibirletiremiyorsak, ayn ekilde kendi biyografik yaantmzn gemi, imdiki

zaman ve geleceini de birletiremiyoruz demektir. O halde, imleyici zincirininkopmasyla, izofren salt maddi mleyenler, veya baka bir deyile, zaman iindesaf ve ilikisiz bir dizi imdiki zamanlar yaantsna indirgenir. Byle bir durumunestetik ya da kltrel sonulara birazdan eileceiz; nce bunun nasl bir hisolduunu grelim:"Olduu gn ok iyi hatrlyorum. Tarada kalyorduk, ben debazen yaptm gibi kendi bama yrye kmtm. Birdenbire, okulunnnden geerken, Almanca bir ark duydum, ocuklar mzik dersi yapyordu.Dinlemek iin durdum, ve o anda garip bir duyguya kapldm, tahlil etmesi gama sonradan ok iyi tanyacam bir eye -rpertici bir gerekdlk hissine-yakn bir duygu. Sanki artk okulu tanyamyordum, bir kla kadar bym;

ocuklar tutukluydu, ark sylemek zorundalard. Sanki okulla ocuklarn arksdnyadan ayrlmt. O srada gzme snrlarn gremediim bir buday tarlas


19/36

arpt. Gnete l l yanan o sar genilik dzgn ta okul-/klada mahpusocuklarn arksyla birleince beni yle bir endieye srkledi ki hkrklarabouldum. Eve, bahemize kotum, 'eylerin ounlukla olduklar gibigrnmelerini salama', yani gereklie dnme oyununa baladm. Daha sonrakigerekdlk hislerinin hepsinde mevcut olan o snrlanamaz genilik, parlak k

ve maddi eylerin cilalanml, dzgnl unsurlarnn ilk ortaya kyd bu."(Marguerite Sechehayye, izofren Bir Kzn Gncesi.)Elimizdeki balamda, buyaant unlar akla getirmekte: Birincisi, zamansalln paralanmas zamann bunn onu odaklayabilecek ve bir uygulama (praxis) mekan haline getirebilecekbtn faaliyet ve amalklardan birdenbire azat ediyor; bylece tecrit olan bu anzneyi birden tanmlanamaz bir canllkla, gerekten ba dndrc bir algmaddiliiyle kendi girdabna ekiyor, ki bu da yaltlm haldeki maddi -ya da,daha iyisi, harfi- imleyen'in gcn etkili bir ekilde dramatize ediyor. Artm biryounlukla znenin karsna kan dnyann bu an veya maddi imleyen, buradaendie ve gerekliin kayb gibi olumsuz terimlere anlatlan, ama burada coku,

uma, sarholuk veya sanr kkenli (hallucinogenic) younluk gibi olumluterimlerle de hayal edebileceimiz, esrarl bir duygu yk tayor.

'in'

Bu tr klinik tanmlar, metinsellikte veya izofrenik sanatta olacaklar, arpcbir ekilde aydnlatmakta; ancak, kltrel metinde yaltlm mleyen artkdnyann gizemli bir hali ya da dilin anlalmaz ama gene de byleyici birparas deil, daha ziyade serbest yaltm halinde bir cmleye benzeyen bireydir. rnein John Cage'in mziinin yaantlamasn dnn: (meselahazrlanm piyanodan) bir kme maddi sesin ardndan yle tahamml edilmezbir sessizlik gelir ki, yeni bir akorun duyulacan tahayyl edemez, duyulacakolsa bile bir ncekini arada bir balant kuracak kadar hatrlayamayacanzhissine kaplrsnz. Bata eldeki cmlenin zaman iindeki nceliinin onunetrafnda yeniden biimlenmeye alan anlat dokusunu acmaszca paraladWatt olmak zere, Beckett'in baz hikayeleri de byledir. Ama ben daha azkasvetli bir rnek, anlald kadaryla izofrenik paralanmay temel estetikolarak benimsemi olan -Dil iiri veya Yeni Cmle diye adlandrlan- bir grup ya daekole bal gen bir San Fransisco'lu airden bir metin setim.

Gneten sonraki nc dnyada yayoruz. numarada. Kimsebize ne yapacamz sylemiyor. / Bize saymay reten insanlar oknazik davrandlar. / Her zaman gitme zamandr. / Yamur yaarsa,emsiyen ya vardr ya yok. / Rzgar apkan uuruyor. / Gne dedoar. / Keke yldzlar bizi birbirlerine tarif etmeseler, keke bunukendimiz yapsak. / Glgenin nnden ko. / Hi olmazsa on ylda birg gsteren kzkarde iyi bir kzkardetir. / Manzara motorize. / Trengittii yere gtrr seni./ Sular arasnda kprler. / Geni beton

dzlklerde uaa doru babozuk yryen ahali. / Sen ortadankaybolduunda apkanla ayakkablarnn neye benzeyeceini unutma. /


20/36

Havada yzen szckler bile mavi glge yapar. / Tad gzelse yeriz. /Yapraklar dyor. Meseleleri izah et. / Lzumlu eyleri topla. / Heybiliyor musun ? Neyi? Konumay rendim. Harika. / Kafastamamlanmam kii gzyalarna bouldu. / Derken, bebek neyapabilirdi? Hibir ey. / Yat uyu. / ortla harika grnyorsun. Bayrak

da harika grnyor. / Herkes patlamalara bayld. / Uyanma vakti. /Ama ryalara alsan daha iyi

Bob Perelman, Primer, This Press, Berkeley.Bu ilgin faslalar almashakknda sylenebilecek ok ey var en byk paradokslardan biri de, burada bubalantsz cmleler arasndan daha birleik global bir anlamn yeniden domas.Gerekten de, garip ve gizli bir ekilde siyasal bir iir olmas lsnde, Yeniin'in -dnya tarihinde bir benzeri olmayan- o bitmemi byk toplumsaltecrbesinin, iki sper-g arasnda ' numara'nn beklenmedik douunun,

kollektif kaderleri zerinde yeni bir kontrole sahip insanlarn rettii yepyeni vediri bir nesneler dnyasnn, ve hereyden nce, yeni bir tarih znesi' hali-negelmi olan ve feodalizmle emperyalizme tabi kaldktan sonra yeniden, sanki ilkdefa inmiesine, kendi sesiyle, kendisi iin konuan bir kollektivite olaynnheyecanndan bireyler yakalyor gibi.

Ama benim asl gstermek istediim, izofrenik balantszlk ya da criturediye adlandrdmz eyin, kltrel bir slup olarak genelletiinde, nasl izofrenigibi terimlerin aklmza getirdii marazi ierikli zorunlu bir iliki gstermektenkp, daha neeli younluklara, tam da eski endie ve yabanclama duygularnyerinden ettiini grm olduumuz o an cokuya elverili hale geldii.rnein

Jean-Paul Sartre'n anlatt Flaubert'deki benzeri eilimi dnn: "Onuncmlesi" diyor Sartre, "nesnenin etrafn kuatr, onu yakalar, hareketsiz brakrve belkemiini krar, onu sarar, taa evirir ve kendisiyle beraber nesnesini dedondurur. Kr, sar, canszdr, bir damla kan yoktur; bir sonraki cmleden derinbir sessizlikle ayrlr; ebediyen bolua der ve kurbann da o sonsuz desrkler. Her gerek, tanmlanr tanmlanmaz, envanterden der." (EdebiyatNedir?)Fakat bu yorum bana bilmeden dlm jenealojik trden optik biryanlsama (ya da fotorafk bytme) gibi geliyor: Flaubert'in gerek anlamylapostmodernist baz gizli veya tbi zellikleri ana aykr olarak nplanakarlm. Gene de, dnemselletirme ile kltrel baskn ve tbi elerin

diyalektik yeniden inas konusunda ilgin br ders oluturuyor. nk Flaubert'debu zellikler, Sartre'n Family Idiot'nda bin sayfa boyunca (giderek dahahogrl bir ekilde) tehir edilen tm o yaam yksnn ve uygulamadmanlnn semptom ve stratejileridir. Bu fecilikler kendileri kltrel normhaline geldiklerinde, btn bu olumsuz duygu formlarndan syrlr ve dahadeiik, daha dekoratif ilevler iin el-veril olurlar.Ama henz Perelman'niirinin yapsal srlarn tamamen zm deiliz, nk meer iirin in adylagnderme yaplan kavramla pek bir ilgisi yokmu. Aslnda yazar in Mahallesi'ndegezinirken karlat ve idyograntatik balklarn anlalmaz bulduu (belki de,maddi bir imleyen olarak alglad demeliydik) bir fotoraf kitabn anlatyor. Yani

szkonusu iirin cmleleri Perelman'n o resimlere uygun bulduu balk-lar,gnderme yaptklarysa baka bir imge, baka bir namevcut metin; ve artk irin


21/36

btnl dilinde deil, kendi dnda, baka ve namevcut bir kitabn balbtnlnde yer alyor. Burada, fotorealizmin dinamikleriyle arpc bir paralellikgrlyor: fotorealizm de soyut estetiinin uzun sren hegemonyasndan sonratemsile ve tasvire geri dn gibi grnm, ama sonra onun nesnelerinin de'gerek dnyada' bulunmad, bu nesnelerin, imdi artk imgelere dnm olan

ve fotorealist resmin 'realizmi'nin artk benzeimini oluturduu o gerekdnyann fotoraflar olduu aa kmt.

Kolaj ve Radikal Farkllk

Fakat izofreninin ve zamansal rgtlenmenin bu anlatm farkl bir ekilde dergtlenebilirdi; bu da bizi tekrar Heidegger'in boluk ya da kopukluk kavramnagetiriyor (ama onu dehete srkleyecek bir yaklam-la). Gerekten,postmodernist form deneyimini, paradoksal bir slogan gibi grneceiniumduum bir nermeyle tanmlamak istiyorum: 'Farkllk balant kurar'.

Macherey'den balayarak, son zamanlardaki eletirilerimiz, artk btnlkl veyaorganik olmayan, balantsz alt-sistemlerle, rastgele hammaddelerle ve hertrden drtyle dolu bir tombala torbas ya da sandk odas nitelii gsterensanat eserinin derin faslalarn ve hetorojenitesini vurgulamakla uramtr.Baka bir deyile, eski sanat eseri imdi birletirme yoluyla deil farkllatrmayoluyla yorumlanan bir metin olarak ortaya kmaktadr. Ne var ki, farkllkteorileri balantszl genellikle o derece vurgulanmaktadrlar ki, szckler vecmleler dahil olmak zere metnin malzemeleri birbirleriyle aralarnda yalnzcadsal ayrlklar bulunan bir dizi e halinde dalp rastgele bir ataletedmektedir.Oysa daha ilgin postmodernist eserlerde, farkllklar kavramnn

kendisine de hak ettii gerilimi yeniden kazandran daha olumlu bir liki anlaysezilebilir. Farkllk yoluyla kurulan bu yeni iliki tam kimi zamanlar baaryaulam yeni ve zgn bir dnme ve alglama ekli olarak kendini gsterir;fakat ounlukla, -belki de artk byle adlandrlmamas gereken- bilinte o yenimutasyonu elde etmek gibi gerekletirmesi imkansz bir art halindedir. Sanrmbu yeni dnme ilikileri tarznn en arpc amblemini Nam June Paik'in yl yada dank televizyon ekranlaryla rettii eserler oluturmaktadr: bu eserlerde,gr otlar arasnda saa sola yerletirilmi, olan veya mehul yeni videoyldzlarna zg bir tavandan bize gz krpan ekranlarda, nceden dzenlenmi,imge serileri ya da emberleri, eitli ekranlarda ezamanl olmayan bir biimde

yeniden balamak suretiyle, tekrar tekrar gsterilirler. Bu faslal eitliliktenakna dnen seyirciler, eski estetii uygulayarak, dikkatlerini sanki orada srengrece deersiz imge serisinin kendi bana bir organik deeri varm gibi, tek birekran zerinde toplamaya karar verirler. Oysa postmodernist seyirciden imkanszgerekletirmesi, yani ayn anda, radikal ve rastgele farkllklar iinde, btnekranlar birden grmesi beklenmekte, Dnyaya Den Adam filminde DavidBowie'nin geirdii evrimsel mutasyonu gerekletirerek, radikal farklln canlbir ekilde, alglanmasnn kendiliinden ve kendi bana, vaktiyle iliki diyeadlandrlan ve kolaj szcnn de hl ok yetersiz bir isim olarak kald- eyikavramann yeni bir tarzn oluturaca bir dzeye kmas istenmektedir.


22/36

IV. sterik 'Yce'

imdi postmodernist zaman ve mekann keif niteliindeki bu anlatsn,kltrel deneyin bir karakteristii olduunu sk sk gsteren o ar cokunun ya

da younluklarn son bir tahliliyle tamamlamamz gerekiyor. Hopper'n binalarnnperianln ve Sheeler'n formlarnn kat Midwest geride brakan ve bunlarnyerine, otomobil enkazlarnn bile yeni bir sanrsal ihtiamla prldad fotorealistkent-manzarasnn olaan-yzeylerini koyan bu geiin devasaln bir kez dahavurgulayalm. stelik, asli ieriklerinin -kentin kendisinin- (20. yzyln balarnda,hele bir nceki asrda, kuskusuz hayal bile edilemeyecek lde) rm,zlm olmas, bu yeni yzeylerin neesini daha da paradoksal klyor. Kentinbakmszl, metalatrma olarak ifade edildiinde gz zevkini nasl okayabilir vekentteki gndelik hayatn yabanclamasnda kaydedilen benzeri grlmemi,atlm imdi nasl garip bir yeni sanrsal coku olarak hissedilebilir? ncelememizin

bu annda karmza kan sorunlardan bazlar bunlar. Ayrca, insan figrn dearatrmann dnda brakmamalyz, ama uras ak ki, yeni estetikte mekannkendisinin temsiliyle vcudun temsilinin bir arada bulunamayaca gibi biranlay, gelimitir ki bu da eski manzara anlaylarndan hibirinde grlmemilde bariz bir es-tetik iblm ve gerekten de son derece meum birbelirtidir, Yeni sanal ayrcalkl mekanlar, Doug Bond'un eserlerindeki bobanyolar gibi, radikal bir ekilde anti-antropomorfiktir (insanbiimine kar). Fakatinsan vcudunun nihai ada fetiletirilmesi Duane Hanson'un heykellerindedaha nce benzeim diye adlandrm olduum, ve Sartre'n evremizdeki btno hergnk gereklik dnyasnn derealizasyonu (gereklik kayb) diye

adlandraca kendine zg bir ilevi olan- ok farkl bir yne sapyor, baka birdeyile, bu polyester figrlerin nefes alp verdii, scak olduu gibi bir pheyekaplp tereddt ettiiniz anlar, ou zaman, mzede etrafnzda gezineninsanlara yansyp ksack bir an iin onlar bir yn l ve et-rengi benzeimleredntryor. Bylelikle dnya bir an derinliini kaybediyor ve parlak bir cilt,stereoskopik bir yanlsama, younluksuz bir film imgeleri rzgar haline gelmetehlikesi arzediyor. Ama bu tecrbe bugn rktc m saylr, yoksa coku vericimi?Bu tr tecrbeleri Susan Sontag'n etkili bir cmlesinde 'baya diye tecritettii olgu terimleriyle ele almak yararl oluyor. Buna, Burke ve Kant'neserlerinde yeniden kefedilen ve bugnlerde ayn derecede moda olan yce

[sublime] temasndan hareketle biraz daha farkl bir ekilde de bakabiliriz; hattaistersek, iki kavram birletirip baya ya da 'isterik' yce gibi bir ey karabiliriz.Hatrlayacanz gibi, Burke iin yce, dehetin snrlarnda bir tecrbe, insanhayatn tamamen ezebilecek kadar muazzam olann hayret, huu ve korkuyla biran iin grlmesiydi; daha sonra Kant bu tanm ileyerek temsil sorununu dadahil etti, yle ki, artk ycenin nesnesi yalnzca insan organizmasnn doaylafiziksel orantszl ve salt kudret meselesi deil, ayn zamanda da tasvirinsnrlar ve insan zihninin byle muazzam gleri temsil etme kapasitesininolmamas meselesi haline geldi. Burke modern burjuva devletinin douusrasndaki tarihi annda bu tr gleri ancak tanrsal terimlerle

kavramlatrabilmiti; hatta Heidegger bile, zamanmzda doa imgesinin sonbiimi olan organik prekapitalist ky manzaras ve ky toplumunu fantazmatik bir


23/36

ilikiye balamaktan vazgememitir.Fakat bugn, bizzat doann radikal birekilde glgelenmesi annda, btn bunlar farkl bir ekilde dnmek mmknolabilir: Ne olsa, Heidegger'in 'tarla yolu'; ge sermaye, yeil devrim, yenismrgecilik ve eski tarlalarla arsalardan sper-otoyollarn geirip Heiddegger'invarlk evini devre mlklere hatta belki de en sefil souk, fare yuvas kira evlerine

dntren megalapolis tarafndan onarlmaz ve geri dnlemez bir ekildetahrip edilmi bulunuyor. Artk toplumumuzun tekisi, prekapitalist toplumlardaolduu gibi doa deil, imdi tehis etmemiz gereken baka bir ey.

Kapitalizmin lahlamas

Bu teki ey aceleci bir tahlille kendiliinden teknoloji olarak anlalmamal,nk gstermeye alacam gibi burada teknoloji de baka bir eyinsimgesidir. Fakat teknoloji, makinelerimizde depolanm l insan emeiningerek anlamyla insan ve doaya kar o muazzam gcn, Sartre'n pratik-

tl'n kart-nihailii diye adlandrd, yzgeri edip tannmaz biimlerdekarmza dikilen ve grld kadaryla gerek kollektif gerekse bireyselpraksisimizin o devasa disitopik ufkunu oluturan yabanclama gc ksacaadlandrmak iin pekala ie yarayabilir.Ne var ki, Marksist grte teknoloji kendibana asli bir neden deil, sermaye geliiminin sonucudur. Bu nedenle, sermayedahilinde eitli makine gc kuaklarn, eitli teknolojik devrim aamalarnbirbirinden ayrmak yerinde olur. Benim burada izlediim Ernest Mandel, sermayeegemenliinde makinelerin evriminde bu trden temel fasla veya byk atlmiziyor: "G teknolojisindeki -motorlu makinelerin makineler tarafndan retimiteknolojisi- temel devrimler, btn olarak teknoloji-devrimlerin belirleyici n

olarak ortaya kmaktadr. 1848'den sonra buharl motorlarn makineyleretilmesi; 1890'lardan sonra elektrikli ve motorlarn makineyle retilmesi;1940'lardan bu yana elektronik ve nkleer enerjili cihazlarn makineyle retilmesi- 18. yzyln sonlarndaki 'orjinal' sanayi devriminden sonra kapitalist retim tarztarafndan meydana getirilen genel teknoloji devrimi bunlardr." (GeKapitalizm)Bu dnemselletirme Mandel'in Ge Kapitalizm'inin genel tezinin altniziyor: kapitalizmde, her biri bir nceki aamaya nazaran diyalektik bir gelimeyeiaret eden temel an olmutur, bunlar da, piyasa kapitalizmi, tekel veyaemperyalizm aamas, ve hatal olarak postendstriyel denilen ama okuluslusermaye diye adlandrlmas daha uygun olan bizim amzdr. Daha nce de

belirttiim gibi, Cansel'in post endstriyele mdahalesi, ge veya okuluslukapitalizmin ya da tketim kapitalizminin Marks'n 19. yzylda yapt bykanalizle eliik olmad, tam tersine sermayenin bugne kadar ortaya km ensaf biimini, daha nce metalatrlmam alanlara olaanst bir ekildeyaylmasn oluturduu nermesine dayanr. amzn bu daha saf kapitalizmi,bylece, bugne kadar tahamml etmi ve smrsn hara seklindegerekletirmi olduu prekapitalist rgtlenme adacklarn safd etmektedir,bu balamda, insann aklna doann ve Bilindnn yeni ve tarihsel adanzgn bir szma ve smrgeletirmeye maruz kalmas, yani prekapitalist ncDnya tarmnn Yeil Devrim tarafndan tahrip ediliiyle basn-yayn ve

reklamclk sanayilerinin ykselii geliyor. Her halkarda, benim realizm,modernizm postmodernizm aamalar eklindeki kltrel dnemselletirmemin


24/36

gerek ilhamn gerekse dorulanmasn, Cansel'in l emasnda bulduu daakla kavumu olmal.Bu durumda kendi amza nc (hatta Drdnc)Makine a diyebiliriz; ve ite bu noktada, Kant'n eski yceye ilikin tahlilindezaten aka gelitirilmi olan estetik temsil sorununu yeniden ele almamzgerekiyor, nk teknolojik gelimenin bu niteliksel olarak birbirinden farkl

aamalarnn her biriyle birlikte makineyle ilikinin ve makinenin temsiledilmesinin de diyalektik bir kayma gstermesini beklemek gayet mantkl olur.Ohalde, sermayenin bir nceki annda yaanan makine heyecann, zellikle deftrizmin cokusunu ye Marinetti'nin makineli tfekle otomobili kutlamasnhatrlayalm. Bunlar hl, o eski modernizasyon annn devindirici enerjilerinebiim ve elle tutulurluk kazandran grnr amblemler, yontusal enerjidmleridir. O akis izgili byk ekillerin saygnl, Le Corbusier'nin eski vedm, bir dnyann kentsel manzaras zerinde dev buharl yolcu gemileri gibiyzen geni topik yaplar olan binalarndaki metaforik mevcudiyetlerinden deanlalabilir. Makineler Picabia ve Duchamp gibi burada ele alamayacamz

sanatlarysa baka bir adan bylemitir, ve bir de, konuyu eksik brakmamakiin, Fernando Leger ve Diego Rivera gibi 1930'larn devrimci veya komnistsanatlarnn da btn olarak insan toplumunun Promete-vari bir yeniden inasyolunda bu makine enerjisi heyecanna hakim olmaya altklarna deinmekgerekir.yleyse u hemen grlmeli ki, kendi anmzn teknolojisi artk bu temsiledilebilme kapasitesine sahip deil: Ne trbin, ne Sheeler'n buday asansrleriveya fabrika bacalar, ne borularn ve tayc kaylarn barok titizlikleri ne detrenin ak izgili profili (bunlarn tm, dururken bile younlam hz aralardr);asl d kabuu hibir grsel veya simgesel gce sahip olmayan bilgisayar, vehatta eitli mafyalarn bizzat kaplamalar, mesela televizyon dediimiz, kendi

dz grnt yzeyini ierisinde tayan ve hibir ey sylemeyen, her eyi kendiiine emen ev cihaz.Bu makineler gerekten de retimden ziyade yeniden rerim(rprodksiyon) makineleri, ve estetik temsil kapasitemize ftrist ann, eski hz-ve-enerji yontusunun eski makineler karsndaki grece takliti tapnmasndanok farkl eyler dayatyorlar. Artk kinetik enerjiden ok, - her trden yenidenreme sreleri sz konusu; ve postmodernizmin daha zayf rnlerinde, busrelerin estetik tecessm genellikle kolaya kap ieriin salt tematiktemsiline -yeniden retim sreleri hakknda olan ve kameralar, videolar,teypleri, suretin tm retim ve yeniden retim teknolojisini ieren hikayelere-dnme eilimi gsteriyor. (Antonioni'nin modernist Blowout'ndan DePalma'nn

postmodernist Blowout'una gerekleen kayma, paradigma niteliindedir.)rnein Japon mimarlarn bir binann tasarmn stste konmu kasetlerindekoratif taklidine dayandrmalar, ou zaman mizahi olmakla birlikte, en iyiihtimalle, tematik ve imal bir zmdr.Ama gene de en enerjik postmodernistmetinlerde kendini gsterebilen bir ey daha var ki, bu da tm tematiklerin veieriin tesinde eserin yeniden reme srecinin ebekelerine her naslsaszabildii, ve -gc ya da hakikilii bu tr eserlerin evremizde yepyeni birpostmodern mekan yaratmaya balam olmasyla belgelenen- postmodern veyateknolojik bir yce'yi bir an iin de olsa grmemizi salad hissi. Bu anlamdamimari hala ayrcalkl estetik dildir ve muazzam cam yzeylerin birinden dierine

aktarlan arptc ve paralayc yansmalar sre ve yeniden retiminpostmodernist kltrdeki merkezi rolnn paradigmas olarak grlebilir.Ama,


25/36

daha nce de sylediim gibi, hibir ekilde teknolojinin bugnk toplumsalyaammzn yahut da kltrel retimimizin 'nihai belirleyicisi' olduu izleniminibrakmak istemiyorum: Byle bir tez, son tahlilde, 'post-endstriyelist' toplumeklindeki post-Marxist kavrama denk dmektedir elbette. Bense, dev biriletiim ve bilgisayar ama ilikin hatal temsillerimizin kendilerinin de aslnda

daha derin bir eyin, yani btn bugnk okuluslu kapitalist dnya sisteminin,arptlm bir tasviri olduklarn ileri sreceim. Dolaysyla, ada toplumunteknolojisi cazibesini ve byleyiciliini kendi zelliklerine deil, zihnimize vemuhayyelimize smas daha da g olan bir iktidar ve kontrol an -yani,sermayenin nc aamasnn merkezini kaybetmi yeni global ann takendisini- kavramay salayacak ayrcalkl bir temsili zet oluturuyor gibigrnmesine borludur. Bu tasvir sreci, bugnlerde ada elence edebiyatnadahil bir tarzn tamamnda en iyi ekilde gzlemlenebilmekte: 'ileri teknolojikparanoya' diye de tanmlayabileceim bu hikayelerde, zerk ama lmnekenetlenmi rakip enformasyon brolarnn, okumu normal zihnin 'kapasitesini

ounlukla aan karmaklktaki labirentimsi komplolar araclyla, dnyaapnda farazi bir bilgisayar ebekesinin devreleri ve alar seferber ediliyor. Amakomplo teorisi (ve gsterili anlatsal tezahrleri) ada dnya sisteminintasavvuru imkansz totalitesini -ileri teknoloji tasviri araclyla- tasavvuredebilmeye ynelik niteliksiz bir aba olarak deerlendirilmeli. Dolaysyla, bencepostmodern yce ancak o muazzam ve tehditkar fakat pek az sezilebilen tekigereklikle, iktisadi ve toplumsal kuramlarla balants kurulursa gereincekuramlatrlabilir.

V. Postmodernizm ve Kent

imdi, biraz daha olumlu bir sonuca balama abasna girmeden nce, eksiksizbir postmodern binay -balca isimleri Robert Venturi, Charles Moore, MichaelGraves ve son zamanlarda eklenen Frank Gehry olan post-modern mimarininkarakteristik zelliklerine pek ok adan uymasa da, bence postmodernistmekann zgnl konusunda ok arpca dersler sunan bir eseri- ksaca tahliletmek istiyorum. Yukardaki sayfalarda kendini gsteren tabloyu bytp dahada ok ifade edeyim: burada, ina edilmi mekann kendisindeki bir mutasyongibi bir eyin huzurunda bulunduumuzu ileri sryorum. Ve bence biz,kendilerini bu yeni mekanda bulan insan zneler, bu evrime ayak uyduramadk;nesnede bir mutasyon oldu, ama henz znede buna edeer bir mutasyongereklemedi; biraz da alglama alkanlklarmzn ileri modernizmin mekandiye adlandrm olduum o eski tr mekanda ekillenmi olmasndan dolay,hiper-mekan diyeceim bu yeni mekana uygun alglama donanmna sahipdeiliz.

Dolaysyla, yeni mimari-tpk yukardaki sayfalarda szn ettiimiz dierkltrel rnlerin pek ou gibi- adeta, yeni organlar gelitirmek, sinir sistemimizi


26/36

ve vcudumuzu (henz tasavvurun tesinde, ve belki de sonuta imkansz) yeniboyutlara ulatrmak yolunda bir emirdir.

Bonaventura Oteli

zelliklerini aada ok ksa sralayacam bina, mimar ve inaat JohnPortman tarafndan yeni Los Angeles kent merkezinde ina edilmi olanBonventura Oteli. Portman'n dier eserleri arasnda eitli Hyatt Regency'leri,Atlanta'daki Peachtree Center' ve Detroit'deki Renaissance Center' sayabiliriz.Postmodernizmin, byk mimari modernizmlerin elit (ve topik) katlna karbelagatli savunmasnn poplist ynlerinden sz etmitim: bir baka deyile,genel olarak, bu yeni binalarn hem popler (halk ii) eserler olduklar; hem deAmerikan kent dokusunun yerel zelliklerine sayg gsterdikleri, yani artk, ilerimodernizmin aheserleri ve antlar gibi, kendilerini evreleyen kentin cafcafl veticari im-sistemine farkl, ayrk, yksek, yeni bir topik dil sokmaya sembolik

olarak Las Vegas'tan renilmi" olan dilin ta kendisini konumaya, onunszln ve sentaksn kullanmaya aba harcadklar sylenmektedir.

Bu saylanlarn ilki asndan, Portman'n Bonaventura's iddiay tam anlamylateyit ediyor: otel gerek kentlilerin gerekse turistlerin hevesle ziyaret ettikleripopler bir bina (ama Portman'n br binalar bu bakmdan daha da baarl). Nevar ki, kent dokusuna poplist bir ekilde eklenmeye gelince i deiiyor, be debu noktadan balayacaz.Bonaventura'nn biri Figueroa'dan, dier ikisiyse eskiBeacon Hill'den artakalan eimde ina edilmi olan otelin br yanndaki yksekbaheler zerinden olmak zere girii var. Bunlardan hibirinin de gemiinatafatl binalarnda sokaktan i mekana giriimizi hazrlayan eski otel tentesiyleya da antsal kapyla alakas yok. Bmaventura'nn girileri sanki biraz yanal, hattagzden rak: aradaki bahelerden kulelerin atnca katna giriyorsunuz, ve ondabile lobiye inen asansr bulmak iin bir kat aaya yrmeniz: gerekiyor, teyandan, insann gene de n kap diye dnd Fgueroa'daki giri, ikinci kattakialveri balkonuna alyor ve elinizde bavullar falan, yryen merdivenle anakayt masasna inmek zorunda kalyorsunuz. Biraz sonra bu asansrlere veyryen merdivenlere tekrar geleceiz. Daha nce, bu tuhaf bir ekilde zerindedurulmam girilerin, (Portman'n almasn snrlayan maddi koullardan ok,)otelin i mekanna hkmeden yeni bir kapallk kategorisi tarafndan dayatlmolduunu ileri srmek istiyorum. Bence, Paris'teki Beaubourg veya Toronto'dakiEaton Centre gibi dier birka tipik postmodern binayla beraber Bonaventura datotal bir mekan, tam bir dnya, bir tr minyatr kent olmay hedeflemekte (veunu da eklemeliyim ki, bu yeni total mekana yeni bir kollektif uygulama,bireylerin devinmesinin ve toplanmasnn yeni bir tarz, yeni bir tarihsel adanzgn bir tr hiper-kalabalk tekabl ediyor). yleyse bu bakmdan, giri herzaman binay evresindeki kente balayan nokta olduuna gre, fikir itibariylePortman'n Bonaventura mini-kentinin hi girii olmamalyd: nk kentin birparas deil edeeri olmak, onu ikame etmek istiyor. Fakat tabii ki bu mmknveya pratik deil, bu da giri ilevinin bilinli bir ekilde gzden rak tutulmasnve minimuma indirgenmesini getiriyor. Fakat evresindeki kentten bu ayrlk,

enternasyonal slubun byk antlarndakinden ok farkl; onlarda iddetli, gzlegrlr ve son derece gerek bir sembolik anlam tayan bir ayrlma eylemi sz


27/36

konusu; mesela, Le Corbusier'nin byk pilotis'i modernin yeni topik mekannbu eylemle aka reddettii bozulmu ve dm kent dokusundan radikal birekilde ayrr (ama modern, bu yeni topik mekann, Novumunun zehirli kiniyleyaylp yeni mekansal dilinin gc sayesinde sonunda kent dokusunudntreceini umar). Oysa Bonaventura (Heidegger parodisiyle,) "dm kent

dokusunu varanda olmaya brak"maktadr, bundan te bir etki, daha geni birprotopolitik topik dnm, ne beklenmekte ne de istenmektedir.

Bence Bonaventura'nn byk yanstc cam derisi de bu tehisi dorulamakta;biraz nce genelde yanstma olgusunun yeniden retme teknolojisinin birtematiini gelitirdiini sylemitim, imdiyse bu cam cildi biraz farkl bir ekildeyorumlayacam (fakat bu iki yorum eliik saylmamal). imdi bu cam derinindivandaki kenti itmesi zerinde durmak istiyorum; bu itmenin bir analojisini,konutuunuz kiinin gzlerinizi grmesini engelleyen ve bylece tekine karbelli bir saldrganlk ve kudret salayan aynal gzlklerde bulabiliriz. Aynekilde, cam deri de Bonaventura'nn tuhaf ve yer-tesi bir ekilde evresindenayrlmasn getiriyor: bir d yzey bile deil bu, nk otelin d duvarlarnabakmaya altnzda oteli deil, yalnzca etrafndaki hereyin arpkgrntlerini gryorsunuz.imdi yryen merdivenlerle asansrler hakkndabirka ey sylemek istiyorum: Portman'da bunlarn, zellikle de sanatnn 'devkinetik heykeller' diye adlandrd ve bilhassa byk Japon fenerleri ya dagondoller gibi aralksz inip ktklar Hyatt'lerde otel ii seyirliin ve heyecannbalca unsuru olan asansrlerin son derece gerek zevkini, son derece bilinli birekilde dikkat ekici klnm ve n plana yerletirilmi olmalarn gznndebulundurursak, sanrm bu (Portman'n Disney'den uyarlad kendi terimiyle)'insan taryclar' salt ilevlerin ve teknik bileenlerin tesinde bir ey olarak

grmek gerekir. Her halkarda, yakn dnem mimar teorisinin baka alanlardakianlat analizinden etkilenmeye baladn ve bu tr binalarn ierisindeki fizikselyrngelerimizi biz ziyaretilerin kendi gvdelerimizle ve hareketlerimizlegerekletirip tamamlamamz istenen fiili anlat veya hikayeler, dinamik yollar veanlat paradigmalar olarak grmeye altn biliyoruz. Ne var ki,Bonaventura'da bu srecin diyalektik bir abartsyla karlamaktayz: bana ylegeliyor ki, burada yryen merdivenler ve asansrler yalnz hareketin yerinialmakla kalmyor, ayn zamanda ve hereyden nce, kendilerini gerek anlamylahareketin yeni dnl imi ve simgeleri olarak ortaya koyuyorlar (bu konu, bubinada eski hareket biimlerinden, zellikle de yrmekten geriye ne kald

sorusuna geldiimizde aklk kazanacak). Burada, artk kendi bamzagerekletirmemize izin verilmeyen o eski gezintinin alegorik imleyeni halinegelen bir tama arac, anlatsal yry vurgulamakta, simgelemekle,eyletirmekte ve onun yerini almaktadr: bu da, gzn kendi kendisine dikipkendi kltrel retimini ierii olarak alma eilimi gsteren tm modern kltrnkendi kendine mracaat huyunun diyalektik bir younlamasdr.Meseleninkendisini, bu alegorik aralardan asansrl drt simetrik yerleim kulesininarasnda yer alan ve altna kattaki bir tr at serasna kadar ykselen balkonlarlaevrelenen, minyatr bir gln ortasndaki byk merkez stunuyla lobi veyaatriuma adm attnzda yaadnz mekan hissini anlatmaya gelince biraz daha

zorlanyorum. Sanrm bu tr mekan artk hacmin veya hacimlerin dilinikullanmamza imkan vermiyor, nk hacimlerin kavranmas imkansz. Gerekten


28/36

de, yere doru uzanan serpatainler bu bo mekan yle bir renklendiriyorlar ki,zihin sistematik bilinli olunca bir ekilde, varsaylabilecek herhangi bir formdanuzak tutulmu oluyor, te yandan srekli hareketlilik de, burada boluun tunanlamyla sktrlm olduu ve sizin de eskiden perspektifin veya hacminalglanmasna olanak veren o mesafeden tamamen mahrum durumda iine

battnz unsuru oluturduu hissini yaratyor. Btn vcudunuzla, ta gz-lerinizekadar, bu hipermekann iindesiniz; ve eer daha nce postmodern resim ya daedebiyatta szn ettiim ekliyle derinlii basklamann mimaride ister istemezbiraz g gerekleeceini dnmtyseniz, belki imdi bu sersemletici batbunun yeni ortamdaki formel edeeri olarak grmeyi kabul edersiniz.Fakatyryen merdivenlerde asansrler de bu balamda diyalektik kartlar, ve gondolasansrlerin muhteem hareketinin de atriumun bu dolu mekanna diyalektik birtelafi esi oluturduklarn syleyebiliriz: bu hareket radikal lde farkl amabtnleyici nitelikte bir mekansal tecrbeyi, drt simetrik kuleden birininkenarndan hzla ykselip atdan dar frlama ye gnderme yaplan, Los

Angeles'in kendisini, nefes kesici hatta rktc bir ekilde altmza serilmibulma tecrbesini mmkn klmakta. Ama bu dikey hareket bile snrl: asansrsizi o dnen kokteyl salonlarndan birine gtryor, orada oturup gene pasif birdurumda dnyorsunuz ve size, arkasnda durduuma pencere camlartarafndan imdi kendi imgelerine dntrlm olan kentin dnceli seyrisunuluyor.Gene lobinin merkezi mekanna dnerek bu konuya abucak sonvereyim (ama geerken, otel odalarnn gzle grlr lde kenara itilmi,yerleim blmlerindeki koridorlarn bask tavanl, karanlk, gerekten bunaltcderecede ilevsel, odalarnsa sylendiine gre son derece zevksiz olduunubelirtmeliyim). ni fazlasyla dramatik, atdan aaya hzla dp gle

konuyorsunuz; oraya vardnzda olanlar ise bambaka bir ey, bunu ancak lgnbir kargaa, bu mekann hala iinde yrmeye kalkanlardan ald bir tr diye tanmlayabilirim. Kulelerin mutlak simetrisi hesaba katlrsa, lobide ynnzbulmanz hemen hemen imkansz; ksa sre nce, eski mekan koordinatlarnyeniden salamak yolunda zavall ve bir hayli de umutsuz, durumu aa vuranbir giriimle renk kodlamas ve yn iaretleri yaplm.. Ben bu mekansalmutasyonun pratikteki en dramatik sonucu olarak, eitli balkonlardaki dkkansahiplerinin mehur kmazndan sz edeceim: ta 1977'de otelin alndan beri,kimsenin bu maazalardan herhangi birini bulmay baaramayaca, gereklidkkan bilseniz bile, bir kere daha ayn talihle karlamanz ihtimalinin son

derece kk olduu ortadayd; sonu olarak, dkkan kiraclar perian haldelerve btn mallara indirimli fiyatlar konmu. Postman'n mimar olduu kadar biriadam, hem de milyoner bir inaat olduunu, ayn zamanda gerek anlamylabir kapitalist olan bir sanat olduunu hatrlayacak olursanz, insann aklna isteristemez burada da 'basklanmn geri dn'nden bir eyler bulunduugeliyor.Bylece nihayet buradaki balca tezime geliyorum: mekann bu en yenimutasyonu -postmodern hipermekan- sonunda bireysel insan vcudunun kendiyerini saptama, yakn evresini algsal olarak organize etme ve haritaya gelir bird dnyada bilisel olarak kendi konumunun haritasn izme kapasitelerini ambulunuyor. Ve daha nce de belirttiim gibi, vcutla onun ina edilmi evresi

arasndaki bu korkutucu kopukluk noktas -ki eski modernizmin ilk bata yarattaknlkla bunun arasndaki fark, otomobille uzay aralarnn hzlar arasndaki


29/36

fark gibidir- zihinlerimizin, bireysel zneler olarak kendimizi iinde tutsakbulduumuz okuluslu ve merkezini kaybetmi byk global iletiim annharitasn izmekte (hi olmazsa imdilik) gsterdii yeteneksizlik eklindeki odaha da derin kmazn simgesi ve analou olarak kabul edilebilir.

Yeni Makine

Ama Portman'n mekannn istisnai veya grnrde nemsiz ve Disney usulbo zaman zerine uzmanlam bir ey olarak alglanmamas iin, bu(sersemletici de olsa) kendinden honut ve elenceli bo mekann ok farkl biralandaki, yani zellikle de Michael Herr'in Vietnam tecrbesini konu alan bykkitab Dispatches'da dile getirdii biimiyle postmodern sava alanndakianalouyla karlatrmak istiyorum. Bu eserin olaand linguistik yenilikleri,dilinin gayr ahsi bir ekilde bata rock dili ve siyah dil olmak zere ok eitliada kollektif ideolektleri birbirine kaynatrmasnn eklektiklii asndan,

postmodern saylabilir; fakat bu kaynatrma ierie ilikin problemlere tabidir.Bu ilk korkun postmodernist sava, sava roman ya da filminin gelenekselparadigmalaryla anlatlamaz; nitekim, btn etki anlat paradigmalaryla, eskiaskerin tecrbelerini aktarabilecei her trl ortak dilin k kitabn balcakonularndan birini oluturmaktadr ve bunun yepyeni bir dnlle yer atnsyleyebiliriz. Benjamin'in Baudelaire, ve tm eski gvdesel alglamaalkanlklarn aan yeni kent teknolojisi tecrbesinden modernizmin douuhakknda syledikleri burada hem konumuzla fevkalade ilikili, hem de teknolojikyabanclamann bu yeni ve tahayyl edilemez boyuttaki sramasnn nda,fevkalade addr:"O bir kurtulan-hareketli-hedef abonesi, gerek bir sava

ocuuydu, nk yolda kaldn ve ksldn ender zamanlar dnda sistem senihep hareket halinde bulundurmaya ayarlanmt, istediin buysa tabii. Bir kereorada olduuna ve yalandan grmek istediine gre, hayatta katma tekniiolarak brlerinden kt grnmyordu; normal balyor ama ilerledikesivriliyordu, nk hareket ettike daha fazla gryor, daha fazla grdkelmn ve yaralanmann tesinde daha ok tehlikeye giriyordun, ve bu tehlikeyedaha ok girdike de gnn biri

21362369 fredric jameson postmodernizm

Documents