3 i-БОБ. МОЛИЯ ИНЖЕНЕРИЯСИ ВА УНИ НАЗОРАТ · 7 i БОБ.МОЛИЯ...

3

МУНДАРИЖА

КИРИШ ................................................................................................... 3

I-БОБ. МОЛИЯ ИНЖЕНЕРИЯСИ ВА УНИ НАЗОРАТ

ҚИЛИШНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ

1.1. Молия инжинирингини назорат қилиш усулларининг иқтисодий

мазмуни ва роли...................................................................................................7

1.2. Молия инжинирингини назорат қилиш усулларига таъсир

этувчи омиллар таснифи.................................................................................13

1.3. Молия инжининрингини мувофиқлаштиришнинг жаҳон

амалиёти.............................................................................................................22

II-БОБ. МОЛИЯ ИНЖЕНЕРИЯСИ РИВОЖЛАНИШ

ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ ВА УЛАРНИ АМАЛДАГИ ФАОЛИЯТИ

2.1. Давлат молия инжинирингини Ўзбекистон шароитида

ривожланиши хусусиятлари.............................................................................29

2.2. Молия кредит тизимида банк молия инжиниринги ривожланиш

ҳолати...............................................................................................................35

2.3. Миллий молия инженериясида фонд биржаси фаолияти

кўрсаткичлари таҳлили................................................................................44

III-боб. ИҚТИСОДИЙ ЎСИШДА ДАВЛАТ МОЛИЯ

ИНЖЕНЕРИЯСИ АСОСЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ

ЙЎНАЛИШЛАРИ.........................……….....………………………………53

ХУЛОСА.................................................................................................60

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ..........................62

4

КИРИШ

Давлатнинг иқтисодий тараққиёти кўп жиҳатдан молия-кредит

соҳасининг инновацион ривожланиши жараёнларига бевосита боғлиқ.

Ҳозирда молия инженерияси (engineering) ва унинг инновацияларига

(маҳсулотларига) асосланган бўлиб, унинг ёрдамида молия-кредит

соҳаларининг барқарор ва рақобатбардош ривожланиши ҳамда молиявий

хавфсизлиги таъминланади.

Шу ўринда, мамлакатимиз раҳбари қуйидаги сўзларни таъкидлаган

эдилар: “Тобора ўсиб бораётган бундай муаммолар бугунги кунда глобал

инқироз келтириб чиқараётган чуқур жараёнларни фақат эски восита ва

принципларни тузатиш билан ҳал этиб бўлмаслигидан дарак бермокда ва

авваламбор молия ва банк тизимининг янги тузилмасини, уни назорат

қилиш ва тартибга солиш меxанизмларини кўп томонлама асосда ишлаб

чиқишни тақозо этмоқда”1.

Молиявий инновацияларнинг ривожланиш тенденциялари ўз-ўзидан

жамиятнинг ривожланиши ҳамда фан ва техника инновациялари тарихи

билан бевосита боғлиқлик. Ҳозирги шароитда эса замонавий молия

инженерияси жаҳон ва миллий молия-кредит тизимларининг уйғунликда

инновацион ривожланиши катализатори ҳамда бундай ривожланишни

таъминлайдиган молиявий ижод методологияси ва инновациялар яратиш

усули, воситаси эканлиги яққол кўринади. Бунда ўз-ўзидан молия

инженерияси традицион ва инновацион иқтисодиёт ривожининг бош

омилларидан бири эканлиги намоён бўлади. Бу эса тадқиқот мавзусининг

долзарблигини англатади.

1 Каримов И.А. «Бош мақсадимиз – кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан

давом эттириш». Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2012 йилда мамлакатимизни

ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ҳамда 2013 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг

энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маъруза. –

«Халқ сўзи» газетаси, 2013 йил 19 январь.

5

Дунё амалиёти шуни кўрсатмоқдаки, иқтисодий ривожланишининг

муайян даврларида янгидан-янги молиявий муносабатларнинг ва уларнинг

ҳар бирига мос келадиган инновацион воситаларнинг пайдо бўлиши билан

бирга иқтисодиёт ва молия илм-фан соҳасига янги йўналиш ва қарашлар

кўшилиб борганлиги барчага маълум. Бунда айниқса молиявий

инновациялар билан боғлиқ қарашлар ва йўналишларнинг ўрни

аҳамиятлидир. Аммо ҳанузгача яхлит назарий концепция шаклланмай

қолмоқда. Чунки ҳозирда молия кредит соҳасида долзарб бўлиб турган

илмий муаммо – бу молия инженериясининг фундаментал асосларини

ташкил этувчи назарий масалалар фрагментар тарзда бўлиб, асосан илмий

базиси тўлиқ булмаган амалий натижалар кўринишида мавжуд, лекин улар

ўз ечимини илмий нуқтаи назардан тизимли ва комплекс асосда ҳанузгача

топмаган. Бу эса битирув малакавий иши мавзусининг долзарблигини

белгилайди.

Битирув малакавий ишининг мақсади молия инженериясининг

назорат қилиш усулларининг жаҳон тажрибасини ўрганишга ва улар

асосида миллий молия-кредит тизимини инновацион ривожлантириш

билан боғлиқ жиҳатларини ўрганишга қаратилган.

Бу мақсадга эришиш учун қуйидаги вазифалар белгилаб олинган:

- Молия инженериясини ва уни назорат қилишнинг назарий-

асослари;

- Молия инжинирингини назорат қилиш усулларига таъсир этувчи

омиллар таснифи;

- Молия инжининрингини мувофиқлаштиришнинг жаҳон

амалиёти;

- Давлат молия инжинирингини Ўзбекистон шароитида

ривожланиши хусусиятлари;

6

- Молия кредит тизимида банк молия инжиниринги ривожланиш

ҳолати;

- Миллий молия инженериясида фонд биржаси фаолияти

кўрсаткичлари таҳлили ;

Битирув малакавий ишининг объекти молия инженирингини

назорат қилиш усулларининг хусусиятлари ва уларга таъсир этувчи

омиллар ҳисобланади.

Битирув малакавий ишининг предмети молия инженирингини

назорат қилиш усулларининг ривожланиш тенденциялари, молиявий ижод

жараёнига хос қонуниятлар.

Битирув малакавий ишининг назарий ва амалий аҳамияти.

Битирув малакавий ишимизнинг назарий ва амалий аҳамияти шундан

иборатки, бунда хориж тажрибасида қўлланилаётган молия

инновацияларни мамлакатимиз молия-кредит соҳасига татбиқ қилиш

орқали иқтисодий самарага эришишдан иборатдир.

Шунингдек, битирув малакавий иши материалларидан олий ўқув

юртларида ўқитилаётган “Молия инжиниринги”, “Молия инжиниринги

назорат қилиш” ва “Молия инжиниринги рисклари” курслари ишчи ўқув

дастурини такомиллаштириш ва ўқитишда фойдаланиш мумкин.

Битирув малакавий иши кириш, 3 та боб, хулоса ва адабиётлар

рўйҳатидан иборат, шунингдек, ишда 5 та жадвал ва 11 та расмдан ташкил

топган.

7

I БОБ. МОЛИЯ ИНЖЕНЕРИЯСИ ВА УНИ НАЗОРАТ ҚИЛИШНИНГ

НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ

1.1. Молия инжинирингини назорат қилиш усулларининг иқтисодий

мазмуни ва роли.

Дунёнинг ҳар қандай мамлакати, жумладан Ўзбекистоннинг

ижтимоий-иқтисодий тараққиёти кўп жиҳатдан молия-кредит соҳасининг

инновацион ривожланиши жараёнларига боғлиқ бўлиб, бундай жарёнлар

ушбу соҳага комплекс ва ўзгарувчан таъсир этувчи ташқи ва ички

омилларга боғлиқ кечади.2 Ушбу жараёнлар ҳозирда молия инжиниринги

ва унинг инновацияларига асосланган бўлиб, унинг ёрдамида кенг маънода

халқаро миқёсда интеграллашган миллий молия кредит соҳасиларнинг

барқарор ва рақобатбардош ривожланиши ҳамда молиявий хавфсизлиги

таъминланади. Бунда агарда тизимли ёндашилса, молиявий глобаллашув

шароитида замонавий молия инжиниринги жаҳон ва миллий молия-кредит

тизимларининг уйғунликда инновацион ривожланиши катализатори ҳамда

бундай ривожланишни таъминлайдиган молиявий ижод методологияси ва

инновациялар яратиш механизми эканлиги яққол кўринади.

Жаҳон глобаллашуви шароитида Ўзбекистон Республикаси

Президенти И.А Каримов томонидан яратилган, босқичма-босқич ва изчил

амалга оширилаётган ривожланишнинг “Ўзбек модели” асосида давлат

томонидан муваффақиятли амалга оширилаётган прогрессив

макроиқтисодий ва фаол инвестиция сиёсати доирасида жаҳон молия-

кредит тизимини иннновацион ривожлантиришнинг катализатори

сифатида намоён бўлган молия инжинирингини ушбу соҳадаги мавжуд

концепцияларни чуқур ва тизимли ўрганиш асосида Ўзбекистон учун

фойдали хулосалар, тавсия ва таклифлар ишлаб чиқиш долзарб илмий ва

амалий масала хисобланади. Зеро давлатнинг бундай сиёсати мамлакатда

2 Шохаъзамий Ш.Ш. Основы финансового инжиниринга.-Т.: IQTISOD MOLIYA, 2005.-264 с.

8

барқарор иқтисодий ўсиш ва инвестицион ривожланишини таъминлашда

молиявий инновацияларини кенг жорий қилиниши талаб қилади. Бу эса

Ўзбекистон шароитига мос келувчи молия инжининингининг методологик

базисини тақазо этади. Бунинг учун, молия кредит соҳасини инновацион

ривожлантирилиши жараёнлари билан боғлиқ молия инжиниринги ҳамда

уларда қўлланиладиган усул ва назарий қарашлар Ўзбекистон учун янги

бўлгани учун уларнинг жаҳон амалиётидаги мазмун-моҳиятини таҳлил

қилиш асосида уларни Ўзбекистон шароитига мос равишда шакллантириш

вазифаси муҳим аҳамият касб этади. Ушбу вазифа нафақат Ўзбекистон

меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларига киритилган ёки киритилиши кутилаётган

атама ва тушунчаларга, балки молия кредит соҳаси институтлари ва

инвесторлар томонидан яқин келажакда кенг қўлланилиши мумкин бўлган

махсус терминологиянинг зарурий ҳажмдаги тўпламига ҳам тааллуқли.

Чунки фақат молия инжиниринги бўйича жаҳон амалиётидаги мавжуд

терминология ва қарашларни аниқ тушуниб олган ҳолдагина

Ўзбекистонлик молиячи-олим ва мутахассислар улар учун янги бўлган

билим ва концепцияларни тўла ўзлаштириши мумкин.

Шу муносабат билан молия инжиниринги (инженерияси, engineering,

инженерлиги) концепцияси доирасида берилган қуйидаги тушунча ва

қарашларни қабул қилиш ва улар асосида молия инжинирингининг

иқтисодий мазмунини очиб бериш мақсадга мувофиқ.3

Инжиниринг (инглизча engineering сўзи) – техника ва

технологияларни яратиш санъатини амалга ошириш жараёни маъносини

англатиб, илк бор техника ва қурилиш соҳаларида вужудга келган.

Кейинчалик ХХ-асрнинг ўрталаридан бошлаб бу тушунча бошқа –

биология (биоинжиниринг), медицина (ген инженерияси), алхимия

(трансмутация инжиниринги), молия (молия инжиниринги), валюта

3 Шохаъзамий Ш.Ш. Основы финансового инжиниринга.-Т.: IQTISOD MOLIYA, 2005.-264 с.;

Финансовый инжиниринг: основы теории, мировой опыт и концепция развития.//Молия, Т., №1, 2008.-

С. 9-16.

9

спекуляцияси (молия алхимияси4) – соҳаларда ҳам қўлланила бошлади.

Ушбу соҳаларнинг барчаси инжинирингни ўзларининг фаолият предмети,

мақсади ва вазифаларидан келиб чиқиб қўллашда инженериянинг жаҳон

миқёсида тан олинган услублари, усуллари ва тамойилларига

асосланадилар.

Молия инжиниринги илк бор ХХ-асрнинг 80-йилларида Лондон

банклари томонидан рискларни бошқариш бўлими ишини ташкил этилиши

муносабати билан пайдо бўлган5.

Рус тилида молия инжиниринги сўзи молия инженерияси деб

аталади. Ўзбек тилида эса инженер сўзи мухандислик маъносини

билдирсада, айрим ҳолларда унинг инглиз ёки рус тилларидаги (сўзнинг

негизи улар учун байналминал ва синоним бўлган) шакли – молия

инжиниринги ёки молия инженерияси – қўлланилиши мумкин.

Инновация (инлизча innovation) сўзининг ўзбек тилидаги луғавий

маъноси – ижодга асосланган янги кашфиётлар, яратилганлик

маъноларини ўзида ифода этиб, турли соҳаларга тегишли “ноу-хау” ва

янгиликларга хос ибора бўлиб хизмат қилади.

Ижод – янгилик, кашфиёт, “ноу-хау” яратишнинг ижодкорлик

санъати.

Молиявий ижод – молия-кредит соҳасида инновациялар яратишнинг

ижодкорлик санъати ва ундаги муносабатлар жараёни.

Молиявий ижод методологияси – илмий-фалсафий баъзисга

асосланган молиявий ижод санъатини амалга ошириш бўйича жамланган

янги билимлар концепцияси (бир-бири билан келиштирилган усул, услуб,

ва йўсинлар мажмуаси). Ушбу методология – унинг билимлари, методи

(ижодий-амалий ёндашув) ва ижод тамойиллари – молия кредит

4 Сорос Дж. Алхимия финансов. - М.: Инфра-М, 1996.

5 Джон Ф.Маршалл, Викул К. Бансал. Финансовая инженерия: Полное руководство по нововведениям:

Пер. с англ.-М.: ИНФРА-М, 1998.-784 с.

10

соҳасининг муаммо ва масалаларини тизимли ҳал қилиш учун

йўналтирилган.

Молиявий инновациялар – молиявий ижод асосида молия инженери

томонидан илмий-амалий асосланиб яратилган инновацион маҳсулотлар,

яъни: молия кредит соҳаси учун лойиҳаланиб яратилган янги ёки мавжуд

аналогларидан устун бўлган молиявий инструментлар, молиявий схема ва

технологиялар, молиявий лойиҳалар, молиявий операциялар, молиявий

тактика ва стратегиялар, молиявий меъёрлар, регулятив ва молиявий

бошқарувнинг усул ва механизмлари, ташкилий тузилмалар ва ҳ.к. Бундай

маҳсулотлар молия инженерининг интеллектуал мулки бўлиб, унга эгалик

ҳуқуқи давлат томонидан ҳимояланилишини тақазо этилади.

Хорижий адабиётларда молия инновациялари жараёни

(инжиниринги) мазмун-моҳиятиига бир қатор чет эл тадқиқотчи-олимлари

қуйидагича таъриф бэришган. Масалан, молия инновациялари жараёни, бу:

“молия тизими фаолиятини ўзгартиришга қодир, молия бозори ва

институтлари таркибидаги ўзгаришлар”;

“қимматли қоғозлар потфелини бошқариш учун молиявий

технологиялар ва молиявий инструментлар конструкциялаш”;

“ҳосилавий қимматли қоғозларни яратиш, уларни “бошқариш” ва

улардан фойдаланиш”;

“молиявий инструментлардан фойдаланиб, мавжуд молиявий

вазиятни янада қулайроқ вазиятга ўзгартириш”;6

“молиявий операцияларни амалга ошириш бўйича янги молиявий

инструментлар ёки янги схемаларни яратишнинг мақсадли жараёни”;

“молиявий бошқарув тизимини ишлаб чиқиш ва молиявий рискларни

минимизациялаш”;

6 Л. Галиц. Финансовая инженерия:инструменты и способы управления финансовым риском.- М.: ТВП,

1998.-576 с.

11

“компанияларни молиявий фаолиятини бошқаришда янги

процедуралар, инструментлар, янги молиявий моделлар ва технологиялар

ишлаб чиқиш”;7

“хеджерлашнинг алоҳида вазифаларини бажариш учун янги

ҳосилавий қимматли қоғозларни ишлаб чиқиш ҳамда муомаладаги

деревативларни комбинациялаш”;

Молия инжиниринги – бу молия кредит соҳасининг паст рискли

барқарор ва рақобатбардош ривожланиши ҳамда молиявий хавфсизлигини

таъминлаш мақсадида яратилган инновацион ғояни реал молиявий

инновацияга трансформациялаш ва уни ушбу тизимга самарали

трансферини амалга ошириш жараёни бўлиб, иқтисодиётнинг алоҳида

йўналиши сифатида шаклланиб узлуксиз такомиллашиб бораётган назария

ва амалиётдир.

1-расм. Молия-кредит тизими соҳаси8

7 В.В. Бочаров. Финансовый инжиниринг.- СПб: Питер, 2004.-400 с.

8 www.worldbank.org сайти асосида муаллиф томонидан тузилган.

Молия-кредит

тизими

Давлат

молияси

Молия

бозори Корпоратив

молия

тизими

Маҳаллий

молия

тизими

http://www.worldbank.org/

12

Ҳар қандай назария сингари молия инжиниринги концепцияси ўзига

хос уч муҳим компонентани олади:

2-расм. Молия инжиниринги концепцияси компонентлари9

1) тадқиқот соҳаси – бу молия кредит соҳаси бўлиб, унинг

ривожланиши рисклар ва таъсир этувчи омиллар билан характерланувчи

жаҳон глобаллашуви жараёнида кечади;

2) ушбу соҳа тўғрисидаги билимлар мажмуаси;

3) ушбу соҳа бўйича жамланган янги билимлар методологияси (бир-

бири билан келиштирилган усул, услуб, ва йўсинлар мажмуаси) ва уларни

шу соҳага оид масала (муаммо)ларни ҳал қилиш учун қўллаш.

Шу билан бирга молия инжиниринги иқтисодиёт илм-фани нуқтаи

назаридан ўзига хос инструментарий (атама, тушунча, таърифлар –

терминологик аппарат, тизими), предмет, мақсад ва вазифалар, объект ва

методга эга, хусусан улар қуйидагича.

Молия инжинирингининг предмети – молиявий ижод инжиниринги

жараёнидаги муносабатлар ва улар ривожини шакллантирувчи омиллар

ҳамда молия кредит тизимидаги жараёнларга хос хосса ва қонуниятлар.

9 Ш.Шоҳаъзамийнинг “Тизимли молия инжиниринги” китоби асосида тузилди.

Молия инжиниринги

концепцияси

Тадқиқот

соҳаси Билимлар соҳаси


Билимлар

методологияси


13

Молия инжинирингининг мақсади – давлатнинг ижтимоий-сиёсий ва

иқтисодий сиёсати модели доирасида молия кредиттизимининг кенг ва тор

маъноларда барқарор ва рақобатбардош инновацион ривожланиши ҳамда

молиявий ва риск хавфсизлигини молиявий инновацияларни яратиш ва

амалиётга жорий қилиш асосида таъминлашдан иборат.

Молия инжинирингининг вазифаси – молиявий ижоднинг тизимли

таҳлил ва синтезига асосланган ҳолда молия кредит тизимининг барқарор

ва рақабатбордош инновацион ривожланиши ҳамда молиявий ва риск

хавфсизлигини таъминловчи молиявий инновацияларни яратиш ва

амалиётга жорий қилиш.

Молия инжинирингининг объекти – молия кредит соҳаси, унинг

элементлари (институтлари) ва улар тизими.

Молия инжинирингининг методи – молиявий ижоднинг тизимли

ижодий-амалий ёндашуви ҳамда унда қўлланилувчи тизимли таҳлил ва

синтез усуллари ва тамойиллари.

1.2. Молия инжинирингини назорат қилиш усулларига таъсир

этувчи омиллар таснифи.

Молиявий глобаллашув шароитида жаҳон молия-кредит тизимини

иннновацион ривожланишининг катализатори сифатида намоён бўлган

молия инжиниринги ривожланишини шакллантирувчи омилларни тизимли

ўрганиш ва унинг асосида Ўзбекистон учун фойдали хулосалар эга бўлиш

муҳим масала хисобланади. Зеро Ўзбекистоннинг инновацион

иқтисодиётни ривожлантириш сиёсати мамлакатда молия инжиниринги ва

унинг инновацияларини кенг жорий қилинишини тақазо этганлиги сабабли

қандай омиллар жаҳонда молия инжиниринги ривожланишини

шаклланишига сабаб бўлганлиги ҳамда улар ўзида қандай хусусиятни

14

келтириб чиқаришни, шунингдек, ушбу омиллар Ўзбекистон шароитда

молия инжинирингини шакллантирилишида қандай таъсир этишини кўриб

чиқамиз.

Дастлаб жаҳон иқтисодиёти амалиётида молия инжинирингининг

шаклланиши ва ривожланишини белгиловчи омилларни таснифлаш ва

тавсифлаш зарур. Омилларни таснифлаш орқали иқтисодий

қонуниятларини иқтисодиёт билан боғлиқлигини чуқурроқ очиб беришга

ва тушунишга ҳизмат қилади.

Молиявий глобаллашув тенденциялари жараёнида XX-асрнинг

оҳирги чораги давомида жаҳонда сиёсий ва иқтисодий вазиятлар сезиларли

даражада ўзгарди, мамлакатларнинг миллий молия бозорлари бир-бири

билан очиқ сиёсатда фаолият юритиши, ҳалқаро иқтисодий алоқаларни

ривожланиши, компютеризация, телекомуникация ва технологияларнинг

ривожланиши жаҳон иқтисодиётни ягона бўғин сифатида (бир-бирига

таъсирчан) фаолият юритишига олиб келди. Ушбу ҳолат молия

бозораларнинг бугунги кунда глобалашувига олиб келиб, мамлакатлараро

иқтисодий эҳтиёжни бирлаштирди.

Молиявий глобализация йилдан-йилга динамик ривожланаётган

жараён бўлиб, институтционал ўзгаришларни, либерализациялашувни,

дерегулятив ҳолатни ва мамлакатлараро тўсиқсизликни таъминлайди.

Бунинг тасдиғи сифатида, мамлакатлараро глобал капитал оқимларнинг

ЯИМга нисбатдан ўзгаришини кўриб чиқиш мумкин.

Молия инжиниринги ривожланишини шакллантирувчи омиллар

қуйидагича 1-жадвал) таснифланиши ва тавсифланиши мумкин.

Ушбу жадвалдаги 1-гуруҳга кирувчи омилларни қуйидагича

тавсифлаш мумкин.

15

1-жадвал

Молия инжиниринги омилларининг таснифи10

Т.р. Тасниф

гуруҳи

Асосий омиллар

1 Ташқи

омиллар

молиявий глобаллашув тенденциялари

иқтисодий цикллар ва уларга мос инқирозлар

жаҳон бозоридаги нарҳлар

жаҳондаги нобарқарорлик: офат ва катаклизмлар,

уруш ва революциялар, терроризм ва ҳ.к.

2

Ички

фундаментал

омиллар

жамиятнинг танлаган ижтимоий-иқтисодий ва

сиёсий ривожланиши модели

жамиятнинг ижтимоий-маданий ривожланиши

макроиқтисодий шароит ва инвестиция муҳити

ресурсларга эгалиги ва ҳ.к.

3

Махсус

индикатив

омиллар

риск даражаси

рақобатбардошлик ва молиявий ҳавфсизлик

даражаси

инсон омили

бозор инфратузилмасининг ривожланганлиги ва уни

халқаро даражада интеграллашганлиги

давлат институтларининг ривожланганлик даражаси

бизнес муҳити

информацион очиқлик, транспарентлилик ва ҳ.к.

Мамлакатлараро глобал капитал оқимлар 1980-1995 йиллар

мобайнида жаҳон ЯИМнинг 2-3% ташкил этсада, бу кўрсаткич бугунги

кунда 15%ни ташкил этади. 2007 йилда ушбу кўрсаткичнинг ҳажми 7,2

10

Ш.Шоҳаъзамийнинг “Тизимли молия инжиниринги” китоби асосида тузилди.

16

трлн. АҚШ долларини ташкил этиб, 1995 йилга нисбатдан уч баробар кўп

миқдорда ўзгарган.11

Жаҳон глобализациясининг инновациялар бозорига

таъсири миллий бойликнинг жамланиши омилига ўхшашдир. Мазкур

жараён натижасида бозорлар “чуқурроқ”, ликвидлироқ ва сигментларга

ажралган бўлади.

Иқтисодий циклларнинг инқирозлари иқтисодиётда рўй бераётган

узоқ ва қисқа муддатли циклларнинг пайдо бўлишига асосан молия

сектори ва қимматли қоғозлар бозорининг роли ўта муҳимдир. Б.Б.

Рубцовнинг ҳисоб китобларига кўра жаҳон акциялари бозори

капитализациясининг жаҳон ЯИМига нисбати, 1980 йилдан 1999 йилларга

қадар 23% дан 91%гача ўзгаришга эга бўлган. Бундан келиб чиқиб, жаҳон

молия бозорининг ва унга хос инновацияларнинг жаҳон миқиёсидаги

ишлаб чиқариш ҳажми билан ўзаро боғлиқ ҳолдаги ривожланишга

эгалигини тақазо этмоқда. Демак, иқтисодиётда бўлиб ўтаётган цикллар,

молия бозори ва шу жумладан қимматли қоғозлар бозори динамикасига

таъсир ўтказар экан. XX-асрларда бўлиб ўтган фонд бозорларининг

динамикасини иқтисодиётдаги узоқ муддатли тўлқинлар билан узвий

боғликликда эканлигини изоҳлаб, қуйида келтирилган тўлқинларни ўз

ичига қамраб олади. Биринчи тўлқин. XX-асрларнинг 1914-1916 йилларида

кузатилаётган иқтисодий ўсиш, 1917-1921 йиллардаги урушдан сўнг

пасайиш билан характерланади. Бунда қимматли қоғозлар бозори ҳам

тўлқинсимон-синхрон ҳаракатда бўлган. Иккинчи тўлқин. 20-йиллардаги

иқтисодий ўсиш билан ва 30-йиллардаги уруш сиёсати ва урушдан сўнги

иқтисодий пасайишини кузатиш мумкин. Учинчи тўлқин. 50-60

йиллардаги индустриал ўсишнинг 70-йиллардаги иқтисодий танглиги

орқали таъсири. Тўртинчи тўлқин. 80-йилларда кузатилаётган иқтисодий

ривож ва ҳаракатнинг, 90-йилларнинг оҳирларида иқтисодий инқироз

11

http//www. imf.org

17

билан характерланиши.12

Бешинчи тўлқин. 2007-йиллардаги (давом

этаётган) қўчмас мулк (ипотека) бозорининг ривожланиши муносабати

билан жаҳон молияивий-иқтисодий инқирози. Демак, юқорида қайд

этилган цикллар ва уларга мос равишда пайдо бўлувчи “ихтисослигига

хос” молиявий инқирозларнинг даврий такрорланиши молия

инжинирингининг янги маҳсулотлари асосида бартараф этилиши ўзгача

маҳсулотларнинг пайдо бўлишини рағбатлантиради.

Жаҳон бозорларидаги нарҳларни 1970-йилларда товарлар ва молия

бозорлардаги нахларнинг шаддатли валатийликга эга бўлиши билан

изоҳлаш мумкин. Бунга мисол сифатида жаҳон бозорлардаги нефт

нарҳининг ўзгаришини келтириш мумкин. Маълумотларга кўра U.K.Brent

сортли берел нефтнинг нарҳи 43 йил мобайнида 3,21 АҚШ долларидан

75,36 АҚШ долларигача ўзгаришда бўлган. Бу эса ҳўжалик юритувчи

субъектларнинг узоқ муддатларга нарх сиёсатини, ишлаб чиқариш

ҳажмини ва фаолият рентабеллигини режалашга тўсқинлик қилган. Ушбу

тенденцияларни Дж. Маршал ва В. Бансал ўзларининг “Финансовая

инженерия” китобида қуйидагича таърифлашган. 1) 70-йиллардаги молия

бозорларнинг инқирози туфайли инфиляцион омилларнинг таъсири; 2)

қатъий валюталар паритети Бреттон-Вуд тизимининг бекор қилиниши; 3)

кўпгина ривожланаётган мамлакатларнинг индустриализацияланиши; 4)

бозорларнинг ўзаро алоқадорлиги, уларнинг глобализацияси ва жаҳон

бозорига ностабил бозорларнинг интеграллашуви; 5) маълумотларни

тезкор қабул қилиниша ва улар асосида қарорлар қабул қилиниши.

Буларнинг барчаси бевосита ёки билвосита жаҳон нарҳларнинг ўзгаришига

олиб келди. Натижада молия операцияларни амалга ошириш юқори

рисклийлиги кузатилиб, рискларни хеджирлаш масаласи муҳим маъно

касб этди.

12

Я. Миркин Рынок ценных бумаг России: воздействие фундаментальных факторов, прогноз и политика

развития:- М.:Альпина Паблишер, 2002.-624с.

18

1980-йилларда узоқ муддат давом этган ҳамда ривожланаётган

мамлакатларнинг тўловга лаёқатлийлик инқирози ссуда капиталлар

бозирини ривожланишида муҳим ўрин тутади. Юқоридаги ҳолат шу

даврда ривожланаетган мамлакатларни кредитлашни кескин қисқаришига

олиб келди. Бундан келиб чиқиб, ссуда бозорида қарз заёмлар нарҳлари

ошиб борди ва кредит рискидан ҳимоя қилувчи янада ликвидлироқ

кредитлаш шаклларини яратишга талаб пайдо бўлди. Буларнинг муҳим

оқибати сифатида банклар кредитлашининг қимматли қоғозлар эмиссияси

(капиталлар бозорини секьюритизацияси) фойдасига қисқаришини кайд

этиб ўтиш мумкин.

АҚШ нафақат шакланаётган мамлакатлар молия бозорига

ҳукумронлик қилади, унинг ҳукумронлигини бошқа индустриал

ривожланган мамалкатларнинг фаолиятида ҳам кузатиш мумкин. Оҳирги

йиллар мобайнида молия бозори шаклланаётган мамлакатларнинг эвазига

унинг жаҳон акциялар капитализациси бозоридаги улуши ўзгариб

турмоқда. 1980-йилларда ушбу кўрсаткич 53,1% ташкил этган бўлсада,

1996-йилда ушбу кўрсаткич 41,9% ташкил этди, 1997-1998 йиллар

мобайнидаги бўлиб ўтган инқироз эвазига АШҚнинг жаҳон

капитализациясидаги улуши ошиб 50,1% етди. Оҳирги 2007-йилдаги

молияивий-иқтисодий инқироз унинг жаҳондаги улушини заифлашувига

олиб келиб 51,2% ташкил этди. Ушбу маълумотлардан кўриниб

турибдики, ривожланган мамлакатларнинг ҳукумронлиги молияивий

инқирозлар юз берган ҳолларда кўпроқ ифодаланади. Чунки, АҚШ

биржалари ёки NASDAQдаги салбий конъюктура бошқа давлатларнинг

бозорларига таъсир этади. Бир бири билан боғлиқ бўлмаган ҳамда тескари

нарх динамикасига эга бозорлар ҳам, инқироз даврида инвесторларнинг

капиталини бир бозордан иккинчи бозорга кўчишиб, занжирли пул оқими

натижасида бир-бирларига мастабли таъсир ўтказишлари мумкин.

2-гуруҳга кирувчи омилларни қуйидагича тавсифлаш мумкин.

19

Жамиятнинг танлаган ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий ривожланиши

модели. Ўзбекистоннинг умум иқтисодий вазифаларидан бири бу-аниқ

асосланган ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий ислоҳотларни давом эттириш

ва чуқурлаштиришдан иборат. Ўзбекистонда самарали молия кредит

соҳаси механизмини шакллантириш мустақилликга эришган кунларидан

бошлаб умум ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий ислоҳотлар сифатида

қаралиши лозим. Олиб борилган интитутционал ислоҳотлар,

рақобатбардош ривожланган молия кредит соҳасини шакллангунига қадар

якунига этган деб ҳисобланмайди. Жамиятда ишлаб чиқаришни,

инвестицияларни, ташкилий қайта қуришни ва иқтисодиёт

самарадорлигини оширишни рағбатлантиришга қаратилган омиллар бозор

иқтисодиётини шакллантирувчи омиллар ҳисобланади.

Ўзбекистонда капитал бозорини ривожлантиришда бир мунча чора-

тадбирлар амалга оширилган бўлиб, булар жумласига:

катта миқдорда молиявий инструментлари фонд бозорларидаги

обороти;

бозорда фаолият юритувчи кўп сонли молиявий инстутларни

мавжудлиги;

жамиятнинг фонд қийматликлари билан амалга оширадиган

операцияларга мойиллиги;

ички бозорнинг юқори даражади очиқлиги ва траспарентлиги ва

бошқ.

Жамиятда вужудга келган ижтимоий-маданий ўзгаришлар доимий

характерга эга бўлади. Агарда ушбу ҳолат юз бермаса, жамиятда ўзгарган

формал қонуниятлар билан сақланган ноформал чекловлар орасида

зиддият вужудга келади. Ноформал чекловлар авлоддан-авлодга қолиб

кетаётган ахборотдан хосил бўлиб, жамият маданиятининг бир бўлаги

ҳисобланади.

20

Ҳар бир жамиятда қабул қилинаётган (формал ва ноформал) қонунлар

жамиятнинг маданий ҳаёт тарзига мос раекция жавоби сифатида номоён

бўлади.

Макроиқтисодий омилларини ўрганишда уларни қуйидаги гуруҳларга

бўлиб ўрганиш мумкин. Ушбу гуруҳларга миллий иқтисодиётнинг ҳолати,

давлатнинг иқтисодий сиёсати, давлатнинг сиёсий ҳолати ва ҳуқуқий

бошқарувини киритиш мумкин. Буларни инобатга олганда давлат

томонидан қабул қилинаётган макроиқтисодий қарорлар унинг натижасига

алоҳида аҳамият қаратиш лозим, чунки унинг натижалари давлатнинг

келажакдаги макроиқтисодий кўрсаткичларини тубдан ўзгартириб молия

кредит соҳаси да риск даражасини, даромадни ва инвестицион оқимларни

ошиши ёки камийишига олиб келади.

Микроиқтисодий омилларни ўрганишда жамиятда ҳўжалик юритувчи

субъектларнинг нафақат молия ҳолати аниқланиб қолмай, балки ундаги

корпоратив бошқарув аҳволи, ишлаб чиқариш маҳсулотлари бозори, унинг

бизнесининг ташкилий тузилиши ҳамда инновацион салоҳияти каби

кўрсаткичлари муҳим аҳамият касб этади. Бундан келиб чиқиб уни

қуйидаги гуруҳларга бўлиб ўрганиш мумкин. Бунга асосан компаниянинг

бизнес тузилиши ҳолати, копания менеджменти, техник (асбоб-ускуналар,

технологиялар) ҳолати, инновацион салоҳият, компания молиявий ҳолати,

даромад (дивиденд) тўлаш тарихи, инвестиция, корпоратив бошқарувнинг

сифати ва давлат томонидан кўлланган санкцияларни киритиш мумкин.

3-гуруҳга кирувчи омилларни қуйидагича тавсифлаш мумкин.

Риск - бу эҳтимолий категория бўлиб, натижанинг тасодифий

ўзгаришига тушунилади. Ушбу тушунчада молия инженерлари,

инвесторлар учун салбий натижаларини келтириши билан бирга унинг

ижобий ҳолати ҳам акс эттирилган.

молия инжинирингини “янги молиявий хизматлар ва молиявий

маҳсулотлар яратиш жараёни” сифатида кўриб чиқиб, молиявий

21

инновацияларни қуйидаги учта асосий турини ажратади: 1) омилларни

ўзгаришига жавоб сифатида пайдо бўлувчи, талабни аниқловчи

инновацион тадбиқлар; 2) омилларни ўзгаришига жавоб сифатида пайдо

бўлувчи, так-лифни аниқловчи инновацион тадбиқлар; 3) қонунчиликни

заифлаштиришга қаратилган инновацион тадбиқлар.

Юқорида келтирилган омилларнинг Ўзбекистон шароитда молия

инжинирингини шакллантирилиши жараёнига таъсири шаклан ва

мазмунан ўзига хос тарзда кечади. Бунда барча гуруҳларга кирувчи

омилларнинг таъсири характерини шаклланишида Ўзбекистон

Республикаси Президенти И.А Каримов томонидан яратилган, босқичма-

босқич ва изчил амалга оширилаётган ривожланишнинг “Ўзбек модели” ва

унинг асосида давлат томонидан мувоффақиятли амалга оширилаётган

жамият ва иқтисодиётни инновацион ривожлантириш сиёсати муҳим рол

ўйнайди.

Масалан, ташқи омил сифатида қараладиган жаҳон молиявий-

иқтисодий инқирозининг Ўзбекистонга таъсири бошқа мамлакатларидек

мудхиш кечмади. Бунга сабаб, ички фундаментал омиллар сифатида

мамлакатда етарлича яратилган қулай макроиқтисодий шароит ва

ресурслар ҳамда ушбу инқирозга қарши 2009-2012 йилларга мўлжалланган

чоралар дастури ва 2009-2014 йилларга мўлжалланган инвестия

лойиҳаларини амалга ошириш дастури потенциали бўлди.

Ушбу сабаб Ўзбекистон шароитида молия инжиниринги

ривожланишини давлатнинг прогрессив макроиқтисодий сиёсати

доирасида шакллантирилишига ҳам муҳим омил бўлиб хизмат қилади.

Бунда махсус индикатив омиллар таъсири борган сари ижобийлашиб

боради.

22

1.3. Молия инжининрингини мувофиқлаштиришнинг жаҳон

амалиёти.

Молия инжиниринги молия-кредит соҳасининг институционал

тузилмаси ва унинг инфратузилмаси таркибий қисмлари доирасида ҳам

шаклланиб ривожлана борди. Бунга сабаб, глобаллашув ва кучли рақобат

шароитида молиявий ва номолиявий институтларнинг бизнеси ва

молиясини инновацион ривожлантириш ва бошқариш, молявий оқимларни

оптималлаштириш ҳамда уларга жавобан янги молиявий манбалар,

инструментлар, технологиялар, схемалар, бозорлар ва муносабатларни

топиш ҳамда уларни оптимал ва самарали бюджетлаштириш зарурати

кучайиб борганлиги бўлди. Бундай зарурат деярли барча мамлакатларнинг

давлат молия-кредит институтлари ва уй хўжаликлар фаолиятида ҳам ўз

аксини топмасдан қолмади. Чунки молия инжиниринги соҳасида шу

вақтгача тўпланган терминологик аппарати ва билимлар тизими

(методологик асослари) ҳозирда молия-кредит соҳаси ва унинг барча

жабҳаларини комплекс қаралиши ва тизимли ифодаланишини, уни

инновацион ривожлантириш муаммосининг тизимли таҳлил қилиниши ва

ечилишини тақазо эта бошлади. Бунга сабаб қилиб юқорида қайд этилган

омиллар таъсирининг кескин кучайганини, улар глобаллашув

жараёнларида тез ўзгарувчан ва тизимли характерга эга эканлигини ва бу

шароитларда давлатлардан инновацион иқтисодиётни (жумладан унинг

инновацион молия-кредит тизимини) тизимли ва ижодий ёндашувлар

асосида кескин ривожлантириш заруратини кўрсатиш мумкин.

Юқорида келтирилган молия инжинирингининг тарихий

ретроспективаси, мавжуд сабаб ва оқибатлар асосида унинг ҳозиргача

шаклланган концептуал йўналишларини қуйидагича (2-жадвал) гуруҳлаш

мумкин.

23

2-жадвал.

Жаҳонда молия инжинирингининг гуруҳлаштирилиши бўйича

концептуал машҳур йўналишлар13

Группа Концептуал йўналишлар (мактаблар)

1-гуруҳ Қимматли қоғозлар бозорини инновациясига йўналтирилган

молия инжиниринги

2- гуруҳ Валюта бозори соҳаси инновациясига йўналтирилган молия

инжиниринги

3- гуруҳ Активлар секьюритизацияси соҳаси инновациясига

йўналтирилган молия инжиниринги

4- гуруҳ Банк соҳаси инновациясига йўналтирилган молия инжиниринги

5- гуруҳ Суғурта соҳаси инновациясига йўналтирилган молия


6- гуруҳ Номолиявий компаниялар(жумладан, бизнес-инжиниринг,

бизнес-реинжиниринг, риск-менежмент) инновациясига

йўналтирилган молия инжиниринги

7- гуруҳ Шариат асосидаги исломий молия соҳаси инновациясига

йўналтирилган молия инжиниринги.

8- гуруҳ Тизимли молия инжиниринги (Ўзбек мактаби)

Молия инжиниринги соҳасида мавжуд бўлган концептуал

йўналишларнинг ҳар бир гуруҳи ўзига хос хусусиятларга эга бўлгани учун

уларни тавсифлаш муҳим аҳамият касб эади.

13


24

3-жадвал.

Молия инжинирингининг концептуал йўналишларини

гуруҳларга ажратиш14

Гуруҳ Йўналиш номи Йўналиш намоёндалари

1-гуруҳ Қимматли қоғозлар ва улар бозори инновациялари

билан боғлиқ молия ва кредит институтларининг

молия инжиниринги

Дж.Маршал, В.Бансал, Л.

Галиц, Г. Даффи ва Н.

Джидди, А. Бланк, С. Росс, ва

М. Кўпъерталарнинг

2-гуруҳ Секьюритизация ва қимматли қоғозларни

тузилмалаштириш (структуризация қилиш) билан

боғлиқ молия ва кредит институтларининг молия


Л. Хайер, Э. Дэвидсон, Э.

Сандерс, Л. Вольф, А. Чинг.

3-гуруҳ Банкларнинг инновацион маҳсулотлари билан

боғлиқ молия инжиниринги

4-гуруҳ Суғурталашнинг инновацион маҳсулотлари билан

боғлиқ молия инжиниринги

5-гуруҳ Номолиявий институтлар корпоратив молия

инжиниринги, жумладан бизнес-инжиниринг ва

бизнес-реинжиниринг

Л.Крушвиц, В.Бочаров,

6-гуруҳ Тизимли молия инжиниринги Шоҳаъзамий Ш.Ш.

Молия инжиниринги соҳасидаги 1-гуруҳ концептуал йўналишининг

мазмуни қимматли қоғозлар ва улар бозори инновациялари (жумладан,

деривативлар ва портфеллар) билан боғлиқ. Ушбу концептуал йўналиш

вакиллари қарашига кўра молия инжинирингида қимматли қоғозлар

турлари, уларнинг кобинациялари, копозициялари (ёки декомпозициялари)

ва портфелидан ҳамда хеджирлашдан фойдаланиш асосида рискларини

минимизация қилиш ва даромадлиликни ошириш тушунилади. Хосил

14


25

бўлган инновацион маҳсулотлар бир вақтнинг ўзида савдо предмети ва

капитал бўлиши мумкин.


мазмуни секьюритизация ва қимматли қоғозларни тузилмалаштириш

(структуризациялаштириш) билан боғлиқ.

Секьюритизациянинг иқтисодий мазмунига кўра у корхоналар

активларидан пайдо бўлган тўпламлар (pool)нинг молиявий оборотга

кириш имкониятини беради. Унинг ёрдамида тўпламга кирган

мажбуриятлар бўйича тўловлар муддати етиб келмасдан, улардан активлар

сифатида фойдаланиш мумкин бўлади.

Секьюритизацияда ипотекали қимматли қоғозлар (mortgage-backed

securities MBS) ва активлар билан таъминланган қимматли қоғозлар (asset-

backed securities ABS) билан боғлиқ операциялар амалга оширилади.

Жаҳондаги мавжуд ипотека ҳамда у билан боғлиқ ипотека қимматли

қоғозлари ва секьюритизация бозорларини шартли равишда бир поғанали

(Европа) ва икки поғанали (англо-америка) моделларга ажратиш мумкин.

Агар АҚШда давлат ипотека тизими фаолиятининг қонунчилик

асосларини шакллантирибгина қолмай, бевосита иккиламчи бозор

институтларини ҳам яратган бўлса, Европада давлатларининг роли асосан

қонунчилик асосларини ишлаб чиқиш ва ихтисослашган ипотека кредит

ташкилотлари фаолиятини назорат қилишдан иборат бўлди.

Шуни ҳам айтиш керакки, ипотека қоғозлари асосан биржадан

ташқари муомалада бўладиган АҚШдан фарқли равишда, Германияда

инвестор исталган пайт фонд биржасида гаров ҳужжатларининг ўзини ҳам,

у квитанция бўйича эгалик қиладиган “глобал сертификат”даги улушини

ҳам сотиб юбориши мумкин. Бироқ биржада фақат тақдим этувчига

26

бериладиган қимматли қоғозлар муомалада бўлади, номи ёзилган

облигациялар эса фақат дилерлар (телефон) бозорида сотилади.

Бир поғонали модел асосан Ғарбий Европа мамлакатларига хос

бўлиб, ўзи ичига мумтоз (континентал) ва ссуда-жамғарма муассасалари

усулларини олади. Ушбу модел ўз ичига кўплаб инвестицион

технологияларни киритиб, мазмунан қуйидагича ифодаланади: ипотека

кредитини берган банкнинг (кредит ташкилотининг) ўзи мустақил

равишда ипотека кредитларини облигациялар (пфандбрифмлар) – гаров

қоғоз (варақ)лари – чиқариш йўли билан қайта молиялаштиради. Унинг

асосини ипотека банклари (Hypothekenbanken) ташкил қилади.

Инвесторлар сифатида бошқа кредит ва молия муассасалари, суғурта

ташкилотлари, пенсия фондлари, аҳоли фаолият юритиши мумкин.

Ипотека облигациялари ички ва ташқи бозорларда муомалада бўлиб,

етакчи биржаларда сотилади. Ушбу моделга асосланган секьюритизация

бозорининг ҳажми 2000 йилда 475 млрд. евро, 2006 йилга келиб 1062 млрд.

еврони, 2009 йилда эса 766 млрд. еврони (ипотека ва жаҳон молиявий-

иқтисодий инқирози туфайли пасайган) ташкил қилди.

Икки поғонали модел мазмунан бирламчи бозорда берилган ипотека

кредитлари гаров қоғозларига айлантирилиб, уларнинг иккиламчи кредит

бозорида эркин муомаласини амалга ошириш мақсадида ипотека

кредитлари иккиламчи бозорининг махсус (асосан давлат томонидан)

тузилган операторларга (яъни агентликларга – кондиутга ёки

воситачиларга) сотиш йўли билан ипотека қайта молиялаштирилади.

Бунда ипотека кредити банк балансидан кондиут балансига ўтади. Кондиут

сотиб олинган кредитлар (гаров қоғозлар)ни риск даражасига кўра уч

тоифали сифатга (ААА – энг юқори рейтинг, ўртача рейтингли ва паст

рейтингли) ажратилган “pool” (тўплам)ларга бирлаштириб, уларга ипотека

27

облигацияларини (mortgage backed securities – MBS)15

чиқаради ва

инвесторларга ипотека таъминоти асосида сотади. Кондиут инвесторга

ипотека облигациялари бўйича асосий қарз ва унга ҳисобланган фоизлар

тўловларини ўз вақтида тўлаш кафолатини беради, яъни кредит риски

бўйича суғурта тақдим этади.

Ушбу модел бўйича секъюритизация бозорида фақат АҚШнинг

Федерал агентликларининг муомалага чиқарган ипотека қимматли

қоғозлари бўйича асосий қарзининг қолдиғи 1980 йилда 111,0 млрд. АҚШ

долларини ташкил этган бўлса, 2007 йилга келиб бу кўрсаткич 3681,0

млрд. АҚШ долларидан ошди (яъни 33 баробар ортиқ).16

Бундай

тенденцион ҳолат кредит, суғурта ва фонд бозорларида “пуфак”ларни

хосил қилиб, пировар натижада 2007 йилнинг август ойида ипотека

инқирозини келтириб чиқарди. Бу инқироз эса 2008 йилдаги жаҳон

молиявий-иқтисодий инқирозини бошланишига туртки бўлди (яъни

“пуфаклар” “домино эффекти” бўйича бирин кетин ёрилди). Натижада

2008-2010 йилларда секьюритизация бозори, унга давлатнинг молиявий

қўллаб-қувватлашига қарамай, тушкунлик даврига тушиб қолди.


мазмуни банкларнинг инновацион маҳсулотлари билан боғлиқ.


мазмуни суғурталашнинг инновацион маҳсулотлари билан боғлиқ.


мазмуни номолиявий компаниялар корпоратив молия инжиниринги,

жумладан бизнес-инжиниринг ва бизнес-реинжиниринг инновацион

маҳсулотлари билан боғлиқ. Ушбу йўналиш асосан ҳўжалик юритувчи

субъектлар ва уларнинг гуруҳларининг молиявий фаолияти ва бизнесини

15

MBS ҳужжатсиз шаклда чиқарилади, стандарт номинали - 1000 АҚШ долл. 16

Рынки ценных бумаг, обеспеченных ипотекой и активами/ Под ред. Лакхбира Хейра; Пер. с англ. – М.:

Альпина Бизнес Букс, 2007. – 497 с.

28

бошқаришда янги молиявий технологияларни, инструментларни ва

жараёнларни ҳамда реал, номоддий ва молиявий активларни

молиялаштириб, капитал жалб қилишнинг янги шаклларини ишлаб

чиқишга, инвестицион лойиҳаларнинг самарадорлигини баҳолаш,

бенчмаркинг ва оптимал бюджетлаштиришга, қайта ташкил қилиш

(реструктуризация) ва санация (соғломлаштириш)га, рискларни бошқариш

ва инқирозга қарши бошқаришга қаратилган. Асосий эътибор, асосан

долзарб муаммо бўлган корпоратив гуруҳларда пул (молиявий) оқимларни

самарали бошқаришга қаратилган.


мазмуни тизимли молия инжинирингининг алоҳида йўналишлари

доирасидаги инновацион маҳсулотлар билан боғлиқ.

29

II БОБ. МОЛИЯ ИНЖЕНЕРИЯСИ РИВОЖЛАНИШ

ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ ВА УЛАРНИ АМАЛДАГИ ФАОЛИЯТИ

2.1. Давлат молия инжинирингини Ўзбекистон шароитида

ривожланиши хусусиятлари.

Дунёдаги ривожланган мамлакатлар, жумладан Ўзбекистоннинг

ижтимоий-иқтисодий тараққиёти йўли кўп жиҳатдан давлатнинг

макроиқтисодий ва монетар сиёсатига боғлиқ бўлиб, бундай иқтисодий

сиёсатлар ўз навбатида уларга таъсир этувчи ўзгарувчан турли риск ва

омилларга боғлиқ амалга оширилади. Давлат молия инжиниринги ва

унинг инновацияларини ёрдамида давлат бюджети, молия кредит

соҳасининг барқарор, рақобатбардош ривожланишини, молиявий

хавфсизлигини ва инвестиция муҳитининг қулайлиги таъминлайди.

Молиявий глобаллашув шароитида замонавий давлат молия

инжиниринги амалиёти жаҳон ва миллий молия-кредит тизимларининг

уйғунликда инновацион ривожланиши ва инновацияларни яратиш

усуллари мажмуаси эканлиги

Давлат молия инжиниринги – бу далат бюджети, миллий реал

иқтисодиёт ва молия кредит тизимининг ўзаро уйғун боғлиқлигида

барқарор, ҳавфсиз ва рақобатбардош ривожланиши ҳамда молиявий-

иқтисодий-ижтимоий-сиёсий хавфсизлигини ва инвестиция муҳити

қулайлигини таъминлаш мақсадида давлат томонидан унинг

макроиқтисодий ва монетар сиёсатлари доирасида бир вақтнинг ўзида

давлат ва жамият манфаатлари мақсадида молиявий инновациялар яратиш

ва жорий қилиш, ҳам инновацион молиявий-иқтисодий ривожланишнинг

регулятив фаолияти жараёни бўлиб, шаклланиб узлуксиз такомиллашиб

борадиган назарияси ва унинг доирасидаги давлатнинг бюджет ва молия

кредит тизими соҳасидаги молиявий-инновацион амалиётидир.

30

Бунда давлат молия инжиниринги доирасида ўз ичига учта муҳим

компонентани олади: 1) тадқиқот соҳаси – бу давлат бюджети, миллий

реал иқтисодиёт билан боғлиқ бўлган монетар сиёсат, мамлакат молия

кредит тизими ва ундаги молиявий инновациялар соҳаси ва унинг

инвестиция муҳити бўлиб, унинг ривожланиши турли рисклар ва омиллар

таъсири шароитида жаҳон глобаллашуви жараёнида кечади; 2) ушбу соҳа

тўғрисидаги билимлар мажмуаси; 3) ушбу соҳа бўйича жамланган янги

билимлар методологияси ва уларни шу соҳага оид муаммоларини ҳал

қилиш учун қўллаш.

Давлат молия инжинирингининг предмети – давлатнинг

макроиқтисодий, инвестиция ва монетар сиёсатларига хос (мос) молиявий

ижод жараёнидаги муносабатлар ва инновацион ривожланишини

шакллантирувчи омиллар ҳамда давлат молияси ва бюджети, миллий

молия кредит тизимидаги инвестицион ва инновацион ривожланиш

жараёнларига ҳос ҳосса ва қонуниятлар.

Давлат молия инжинирингининг мақсади – жамиятнинг танлаб олган

ижтимоий-маданий, иқтисодий ва сиёсий тараққиёти модели доирасида

давлат томонидан турли риск ва омиллар таъсири шароитида давлат

молияси, бюджети, миллий молия кредит тизимининг реал иқтисодиёт

билан уйғунликда кенг ва тор қамровларда барқарор ва рақобатбардош

тартибли инновацион ва жамият учун манфаатли ривожланишини ҳамда

бунда молиявий ва тизимли риск хавфсизлигини ўзининг самарали

молиявий инновацияларини яратиш ва амалиётга жорий қилиш асосида

таъминлаш.

Ушбу мақсад доирасида давлат молия инжинирингининг вазифаси –

молиявий ижоднинг тизимли таҳлил ва синтезига ҳамда таҳлил-синтезга

асосланган ҳолда давлат томонидан турли риск ва омиллар таъсири

шароитида давлат молияси, бюджети, миллий молия кредит тизимининг

реал иқтисодиёт билан барқарор ва рақабатбордош инновацион

31

ривожланишини ҳамда унда инвестиция муҳити қулайлигини таъминловчи

молиявий инновацияларни ишлаб чиқиб амалиётга жорий қилишга

қаратилган механизмлар ишлаб чиқиш ва уларни самарали амалга ошириш

учун зарурий шарт-шароитлар яратиш.

Давлат молия инжинирингининг объекти – давлат бюджети, миллий

молия кредит соҳаси ва унинг молиявий инновациялари.

Давлат молия инжинирингининг методи – молиявий ижоднинг

тизимли ёндашувидир.

4-жадвалдаги давлат молия инжиниринги йўналишлари доирасида

унинг қуйидаги 3 тури мавдужлигини эътироф этиш мумкин:

– жорий даврдаги молиявий-инновацион сиёсат билан боғлиқ давлат

молия инжиниринги;

– стратегик ривожланиш сиёсати билан боғлиқ давлат молия

инжиниринги;

– инқирозий давр сиёсати билан боғлиқ давлат молия инжиниринги.

4-жадвал

Давлат молия инжиниринги йўналишлари17

Иқтисодий-ижтимоий сиёсат билан боғлиқ

ДАВЛАТ МОЛИЯ ИНЖИНИРИНГИ

йўналиши

Монетар сиёсат билан боғлиқ ДАВЛАТ

МОЛИЯ ИНЖИНИРИНГИ йўналиш

-фискал (бюджет-солиқ) сиёсати;

-инвестиция сиёсати;

-ташқи иқтисодий сиёсат;

-ижтимоий сиёсат ва ҳ.к.

-Марказий банкнинг пул-кредит сиёсати.

Давлатнинг очиқ молия бозорлари ва турли хил реал товар (хизмат, мулк)лар

бозорларидаги фаолиятида қўлланилувчи инновацион нарх-наво инжиниринги йўналиши

17


32

Жорий даврдаги молиявий-инновацион сиёсати билан боғлиқ давлат

молия инжиниринги давлатнинг ушбу сиёсати самарадорлигини ҳамда

миллий молия-кредит тизими рақобатбардошлиги ва ликвидлилигини

таъминлаш борасида жорий вақт даврида олдингисига қараганда ошган

талаб ва эҳтиёжларини қондиришга қаратилади.

Стратегик ривожланиш сиёсати билан боғлиқ давлат молия

инжиниринги эса давлатнинг ушбу сиёсати самарадорлигини ҳамда

миллий молия-кредит тизими рақобатбардошлиги ва ликвидлилигини

таъминлаш борасида келгусида юзага келиши мумкин бўлган талаб ва

эҳтиёжларни қондиришга мўлжалланган.

Инқирозий давр сиёсати билан боғлиқ давлат молия инжинирингида

миллий молия-кредит тизимининг рақобатбардошлиги ва ликвидлилиги

пасайиб инқирозий ҳалатга тушиб қолганда, давлат ва жамиятнинг талаб

ва эҳтиёжларини қондира олмай қолган тақдирда қўлланилади.

Бунда таъкидлаш зарурки, дунёнинг ҳар бир мамлакатининг давлат

молия инжиниринги ундаги давлатнинг макроиқтисодий ва монетар

сиёсатларига хос молиявий ижод жараёнидаги муносабатлар ва уларнинг

инновацион ривожини шакллантирувчи омиллар ҳамда миллий

иқтисодиёт ва молия кредит тизимидаги жараёнларга ҳос ҳосса ва

қонуниятларга эга бўлиб, уларнинг тенденциялари ва муаммолари бошқа

давлатларникидан, табиийки, фарқланади. Лекин уларнинг барчасида

давлат молия инжиниринги концепцияси нуқтаи назаридан умумий

бўлиши мумкин.

Ўзбекистон молия кредит тизимининг барқарорлиги ва ундаги молия

бозори капиталлашувини давлатнинг макроиқтисодий сиёсати доирасида

таъминлаш монетар сиёсатининг муҳим йўналишларидан бири

ҳисобланади. Бунда асосий эътибор ортиқча момаладаги пул маблағларини

банк айланмаларига жалб қилиш, молиявий инструментлар билан

33

ўтказиладиган операциялар ҳажмини кенгайтириш ва иқтисодиётни

самарали кредитлашга қаратилади.

Ҳорижий мамлакатлар тажрибасидан кўриш мумкинки, замонавий

монетар сиёсат доирасида Марказий банклар томонидан тижорат банклари

ликвидлилигини таъминлашга қаратилган инновацион ёндашув-ларни

кўлашлари макроиқтисодий самарага ва қайта молиялаштириш сиёсатига

ўзига хос таъсирларидан иборат:

АҚШ Федерал Резерв Тизими (ФРТ) ипотека билан боғлиқ бўлган

облигация ва ҳосилавий қимматли қоғозларга инвестиция қилган ва

ликвидлилик муаммосига дучор бўлган тижорат банклари ва инвестиция

компанияларига 400 млрд. АҚШ доллари ажратди. 2008 йилда тижорат

банкларига қисқа муддатли кредитлар бериш мақсадида ФРТ томонидан

30 та аукцион ўтказилди ва банклар 2 трлн. долларга яқин кредитлар олди.

Аукционда жойлаштирилган кредитлар миқдори 30 млрд. АҚШ

долларидан 150 млрд. АҚШ долларига етди18

.

Марказий банкларнинг қайта молиялаштириш ставкаси пасайиб

борди. 2008 йил 22 январда ФРТнинг ҳисоб ставкаси 0,75 фоизли пунктга

пасайтирилди ва унинг йиллик даражаси 3,5% қилиб белгиланди. 2008

йилнинг май ойига келиб, расмий ҳисоб ставкаси йиллик 2 фоизга

туширилди, 2009 йилнинг ўрталарига келиб, ФРТнинг ҳисоб ставкасининг

йиллик даражаси 0,5 % қилиб белгиланди19

.

Марказий банклар очиқ молия бозорларидаги операцияларининг

объектлари ва ломбард кредитлари гаров таъминотининг сони оширилди.

АҚШ ФРТ 2008 йилнинг иккинчи ярмидан бошлаб ипотека

облигацияларини ўзининг очиқ бозор операцияларининг объекти сифатида

тан олди. 2008 йил йилда 8 мингта тижорат банки Европа Маркизий

Банкидан нафақат анъанавий қимматли қоғозларни, балки ипотека

18

Кириченко Э.В. Антикризисная политика США//Международная экономика.–Москва,2009.№11.С. 6; 9. 19

“http.www.frb.fed.us” сайти маълумотлари асосида умумлаштирилди.

http://www.frb.fed/

34

облигациялари, корпорацияларнинг акцияларини гаровга қўйиш орқали

кредит олиш имкониятига эга бўлди20

.

Республикамизда Марказий банк монетар сиёсатининг тижорат

банклари ликвидлилигига уларнинг узоқ муддатли барқарор ресурс

базасига эга бўлишга ва узоқ муддатли кредитлар бериш имкониятини

ошириш мақсадида тижорат банкларнинг инновацион маҳсулотлардан

фойдаланган ҳолда янги молиявий ҳизматлардан фойдаланишлари учун

катализатор вазифасини бажаради.

Макроиқтисодий барқарорликни таъминлашда банк тизимининг

кредитларидан фойдаланишнинг ролини ошириш кўп жиҳатдан Марказий

банкнинг қайта молиялаш ставкаси, инфляция даражаси ва монетизация

даражасига боғлиқ. Ушбу омил банкларнинг кредитлаш амалиётига ва

ялпи ички маҳсулотнинг ўсиш суръатларига ижобий таъсир кўрсатади.

Оҳирги йилларда республика иқтисодиётида жиддий таркибий

силжишлар юз берди. Бунда Ўзбекистон Республикаси Президентининг

2010 йил 15 декабрдаги ПҚ-1442-сонли “2011-2015 йилларда Ўзбекистон

Республикаси саноатини ривожлантиришнинг устувор йўналишлари

тўғрисида”ги Қарори билан белгиланган чоралар ҳамда Давлат ва ҳудудий

инвестиция дастурлари ишлаб чиқилди

Дастур республика саноатини ривожлантириш ва унда умумий

қиймати 47,5 млрд. АҚШ долларига яқин 519-та инвестиция лойиҳасини

амалга ошириш бўйича мақсадга йўналтирилган кўрсаткичларни ўз ичига

олади.

Дастурда Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги йирик ва стратегик муҳим

инвестицион лойиҳаларни амалга ошириш, халқаро молия институтлари,

ташкилотлар ва донор мамлакатлар билан ҳамкорлик масалалари бўйича

идоралараро кенгаш орқали дастурни амалга ошириш, ишларни

20

Андрюшин С.А., Бурлачков В.Д. Денежно-кредитная политика и глобальный финансовый кризис:

вопросы методологии и уроки для России//Вопросы экономики. – Москва, 2008. - №11. - С. 39-40.

35

мувофиқлаштириш ва инвестицион лойиҳаларни тайёрлаш ва амалга

ошириш билан боғлиқ масалаларни оператив ҳал этиш бўйича аниқ

назорат механизми ишлаб чиқилган.

2.2. Молия кредит тизимида банк молия инжиниринги

ривожланиш ҳолати.

Ўзбекистон банк тизимининг асосий фаолияти йўналишларидан

келиб чиқадиган хусусиятлар: банкнинг эгалари, шериклари ва ички

регулятив механизмига қаратилган банк молия нижиниринги, банк

мижозларига қаратилган банк молия нижиниринги, очиқ молия

бозорларидаги операцияларга қаратилган банк молия нижиниринги. бунда

банк молия инжиниринги қуйидагиларни таъминлаш хусусиятига эга:

- банклар томонидан кўрсатиладиган молиявий хизматларнинг сони

ва сифатини ошириш, тижорат банкининг ликвидлилиги ва молиявий

барқарорлигини таъминлаш имконини бериб, бунда банк молия

нижинирингининг бош мақсади – инновацион банк маҳсулотларини

яратиш ва такомиллаштириш йўли билан қўшимча фойда олиш,

инновацион банк маҳсулотларда риск, даромадликлик ва ликвидлилик

ўртасидаги оптимал нисбатни таъминлаш;

- банкларда, биринчи навбатда, уларнинг депозит базасини

етарлилигини таъминлаш, бунинг учун трансакцион депозитларнинг

брутто депозитлар ҳажмидаги салмоғининг 30 фоиздан ошишига йўл

қўймаслик, депозитларнинг кредит операцияларига йўналтирилган

қисмига нисбатан Германия банк амалиёти тажрибаларига таянган ҳолда

лимитлар жорий қилиш (Германияда муддатли депозитларнинг 60 фоизи,

трансакцион депозитларнинг 10 фоизи кредит операцияларига

йўналтирилади);

36

- банк ва унинг мижози манфаатларига мос келадиган турли ҳилдаги

банк маҳсулотлари билан мижозларни молиявий таъминлаш;

- янги банк молиявий инструментлари ва молиявий

технологияларини ишлаб чиқиш ва банк амалиётига жорий этиш ҳамда

мавжуд инструментлар ва технологиялар ёрдамида мавжуд муаммоларни

ҳал этиш учун янги ёндашувларни ижодий қидириб топиш;

- банк бизнесининг стратегияси бўлиб, молиявий инструментлар ва

молиявий технологияларни ишлаб чиқиш йўли билан ички ва ташқи

омиллар таъсири муҳитининг ўзгаришини ҳисобга олган ҳолда мавжуд ва

бўлғуси мижозларнинг эҳтиёжларини юқори даражади қондириш сингари

банк молия нижинирингининг уч тури амалга оширилади: жорий банк

молия нижиниринги; стратегик ривожланиш банк молия нижиниринги;

инқирозли банк молия нижиниринги.

Ўзбекистон шароитида мустақиллик йиллари давомида банк

молиявий инновацияларининг кескин тус олиш даври бўлди. Ушбу

молиявий инновациялар давлатнинг изчил ва босқичма-босқич

ислоҳотлари билан ҳамоҳанг бўлиб (яъни, турли омиллар таъсирида юзага

келадиган маркоиқтисодий ўзгаришлар молия инжиниринги

инновацияларини келтириб чиқаради, ўз навбатида бундай ўзгаришларга

ушбу инновациялар жавоб реакцияси сифатида таъсир кўрсатади), тижорат

банклари томонидан давлатнинг макроиқтисодий ва монетар сиёсатлари

доирасида тадбиқ этилган қуйидаги инновацион маҳсулотларни келтириш

мақсадга мувофиқ.

Банкларнинг дастлаб пластик карта воситалари инновация сифатида

1993 йилардан бошлаб киритилган бўлиб, ҳозиргача уларнинг тури ва сони

анча кўпайди (3-расм). Ушбу жадвал маълумотларидан кўринадики, 2005-

2010 йилларда республикамиз банклари томонидан чиқарилган пластик

карточкалар юқори ўсиш суръатларига эга бўлган. Бу эса, банкларнинг

37

ушбу инновацион маҳсулотига бўлган талабнинг тобора ошиб

бораётганлигидан далолат беради.

3-расм. Муомалага чиқарилган банк карталари сони21

Ушбу кўрсаткични мамлакатимиз тижорат банклари томонидан

“VIZA” картларни муомалага чиқарганлари билан ҳам исботлаш мумкин.

Бугунги кунда Ташқи Иқтисодий фаолият Миллий банки,

Ўзсаноатқурилишбанк, ЎзКДБ банк, АТ “Капитал банк”, АТБ “Траст

банк”, АТИБ “Ипак йўли” ва АТ “Турон банк”лари томонидан “VIZA”

21

Марказий банк материаллари асосида муаллиф томонидан тузилди.

38

картларни фаол амалиёти йўлга қўйилган. Бундан ташқари АТИБ “Ипак

йўли” томонидан замонавий карта ҳисобланмиш China UnionPay карталари

муомалага чиқарилиб дунёнинг барча ривожланган мамлакатларда мазкур

карта эгаларига фойдаланиш учун қулайлик яратилган. Лекин, шу ўринда

қайд этиш жоизки, республикамизда банкларнинг пластик карточкалар

воситасидаги тўлов хизматини амалга оширишда ечимини топмаган

муаммолар мавжуд. Жумладан, республикамизда, асосан, “Дуэт”

тизимидаги пластик карточкалар қўлланилмоқда. Ушбу пластик

карточкалар “of-line” режимида ишлайди ва бажарилган амалиётларни

инкассация қилиниш давригача ҳўжалик субъектлари орасидаги тўловлар

кечикиб амалга оширилишига олиб келмоқда. “VIZA” картлар эса “on-line”

режимида ишлайди ва замонавий маҳсулот ҳисобланади.

1995 йилда Ўзбекистонда илк маротаба миллий валютада кредит ва

дебет тўлов пластик карточкалари муомалага чиқарилди.

2004 йил 24 сентябрда 445-сон билан қабул қилинган Ўзбекистон

Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг "Пластик карточкалар асосида

ҳисоб-китоб қилиш тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари

тўғрисида”ги қарори доирасида Ягона умумреспублика процессинг

маркази ташкил этилди. У савдо ташкилоти ёки хизматлар соҳасига ёхуд

пластик карточка эгасига қайси банк орқали хизмат кўрсатилаётганидан

қатъи назар, банк операцияларини барча савдо шохобчаларида ягона

режимда олиб бориш имконини беради. Айни пайтда, Ягона

умумреспублика процессинг маркази сўм пластик карточкаларини

муомалага чиқарувчи 28 та тижорат банкни бирлаштиради. Марказда

“UZKART” сўм пластик карточкалари бўйича нақд пулсиз ҳисоб-китоблар

банклараро тўлов тизими ташкил этилган.

39

4-расм. Жисмоний шахсларнинг миллий валютадаги банк

карталари орқали амалга оширилган транзакциялар сони22

Ўзбекистонда ҳозирда пластик карточкалар асосида нақд пулсиз

ҳисоб-китоб қилиш тизими жуда кенг тарқалган. Жойларда пластик

карточкалар эгаларига кечаю кундуз хизмат кўрсатишга имкон берувчи

ахборот-маълумот терминаллари тармоғи ишлаб турибди, терминаллар,

банкоматлар ва инфокиоскларни таъмирлаш бўйича сервис хизматлари

ташкил этилган.

Тижорат банкларнинг ресурс базасини мустаҳкамлаш ва банк

айланмасига жисмоний шахсларнинг бўш пул маблағларини кенг жалб

қилиш банклар томонидан инновацион маҳсулотларни муомалага

чиқаришни талаб қилмоқда. Ушбу молияивий маҳсулотлар сифатида банк

депозит (омонат) сертификатларни қайд этиш мумкин. Аҳамиятлиси

шундаки, тижорат банклари томонидан депозит сертификатларини

сотилиши эвазига жалб қилинган маблағларнинг маълум бир қисми

22

Марказий банк материаллари асосида муаллиф томонидан тузилди

40

Марказий банкнинг мажбурий заҳира фондига йўналтирилмайди ва тўлиқ

банк ихтиёрида қолади.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 7 ноябрдаги

ПҚ-726 сонли “Банк тизимини янада ривожлантириш ва бўш пул

маблағларини банк айланмасига жалб этиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги

Қарори талабларига мувофиқ 2008 йилнинг 1 январидан бошлаб 3 йил

муддатга юридик шахсларнинг тижорат банкларининг депозитларига ва

қарз қимматли қоғозларига 1 йилдан ортиқ муддатга жойлаштиришдан

олинган фоизли даромадлари солиқ солишдан озод этилиши банклар

томонидан депозит сертификатлар орқали ресурс базаларини

барқарорлаштириш чоралари кўрилди ҳамда ҳукуматимиз томонидан

берилган имтиёзлар эвазига 2008 йилда тижорат банклари томонидан

депозит сертификатларни чиқарилишини жадаллаштирилди.

Сўнги йиларда ҳукумат қарорлари ва республика тижорат банклари

томонидан омонатларнинг янги жалбдор турларини жорий этиш юзасидан

олиб борилган фаол иши аҳоли ва ҳўжалик юритувчи субъектларнинг

банклардаги жамғармалари янада ўсишига ёрдам берди. Жумладан 2008-

2010 йиллар мобайнида қатор банклар томонидан ютуқли ва бонусли

омонат сертификатлари муомалага чиқарилиши аҳоли орасида мазкур

молия инструментларни ҳарид қилиш жалбдорлигини оширди. Бунда,

банклар томонидан муомалага киритилган депозит (омонат)

сертификатларнинг асосий шартлари сифатида, мижоз муддатидан олдин

сертификатни сўндирмаганда, ушбу сертификат суммасига бонус

қўшилиши ва моддий буюмлар кўринишидаги ютуқлар тиражида

қатнашиш ҳуқуқига эга бўлишлари қайд этилган.

Натижада, банклар томонидан жалб қилинган жами депозитлар

ҳажми 2012 йил бошига нисбатан 31,5 фоизга ортди. Жумладан, аҳолининг

банклардаги омонатлари ҳажми 34,6 фоизга ўсди.

41

Банкларда барқарор ресурс базасини шакллантириш ва уни янада

кенгайтириш борасида амалга оширилган чора-тадбирлар натижасида

тижорат банклари томонидан муомалага чиқарилган ва жойлаштирилган

депозит сертификатлари 2013 йил 1 январь ҳолатига кўра, 445,6 млрд.

сўмни ҳамда инвесторлар ўртасида жойлаштирилган тижорат

банкларининг узоқ муддатли облигациялари 258,7 млрд. сўмни ташкил

қилди.

Тижорат банкларининг жами активлари йил давомида 30,2 фоизга

ошиб, 2013 йилнинг 1 январь ҳолатига кўра 35,7 трлн. сўмга етди (5-расм).

5-расм. Тижорат банкларининг жами активлари қолдиғининг

динамикаси23

Банклар томонидан ажратилган кредит қўйилмалари қолдиғи эса

30,5 фоизга ўсиб, 2013 йилнинг 1 январь ҳолатига кўра 20,4 трлн. сўмни

ташкил этди (6-расм).

Ажратилган кредитларнинг 85,8 фоизи ички манбалар ҳисобига

берилган бўлиб, ташқи қарзлар асосан узоқ муддатга, асосан

иқтисодиётнинг стратегик тармоқларини модернизация қилиш, кичик

23

Марказий банк материаллари асосида тузилди

42

бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларини қўллаб-қувватлаш бўйича

инвестиция лойиҳаларини молиялаштириш учун жалб қилинмоқда.

6-расм. Тижорат банкларининг кредит қўйилмалари

динамикаси24

Банкларнинг умумий кредит портфелида узоқ муддатли

кредитларнинг улуши эса, 76,8 фоизни ташкил қилиб, уларнинг ҳажми

2011 йилдагига нисбатан 30,7 фоизга ошди.

Яратилган қулай инвестициявий муҳит, жумладан, банкларнинг

кредит портфели таркибида узоқ муддатли инвестициявий молиялашнинг

улушига қараб табақалаштирилган фойда солиғи ставкаларининг жорий

этилганлиги тижорат банкларининг инвестициявий фаоллигини оширишга

хизмат қилмоқда.

Банкларнинг инвестиция кредитлари устувор равишда

“2011-2015 йилларда саноатни ривожлантириш”, «2012 йилги Инвестиция

дастури» ҳамда тармоқларни модернизация қилиш, маҳаллийлаштириш ва

ҳудудларни ривожлантириш давлат дастурларига киритилган лойиҳаларни

қўллаб-қувватлашга, кичик бизнес ва хусусий тадбикорлик субъектлари

томонидан минитехнологияларни сотиб олишга йўналтирилмоқда.

24


43

2012 йилда корхоналарни модернизация қилиш, технологик ва техник

жиҳатдан қайта жиҳозлаш мақсадларига тижорат банклари томонидан

жами 5 760 млрд. сўм ёки 2011 йилдагига нисбатан 1,3 баробарга кўп

инвестиция кредитлари ажратилди.

7-расм. Инвестициявий кредитлар динамикаси25

Инқирозга қарши чоралар дастури, жумладан, Ўзбекистон

Республикаси Президентининг 2008 йил 18 ноябрдаги ПФ-4053-сонли

“Иқтисодиёт реал сектори корхоналарини молиявий барқарорлигини янада

ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ва 2008 йил 28 ноябрдаги

ПФ-4058-сонли “Иқтисодиётнинг реал сектори корхоналарининг

қўллаб-қувватлаш, уларнинг барқарор ишлашини таъминлаш ва экспорт

салоҳиятини ошириш чора-тадбирлари дастури тўғрисида”ги

Фармонларида белгиланган вазифаларнинг ижроси изчил амалга

оширилмоқда.

Хусусан, 2013 йилнинг 1 январь ҳолатига кўра, тижорат банклари

томонидан жами 168 та иқтисодий ночор корхона банк балансига қабул

қилинган бўлиб, ушбу корхоналарда ишлаб чиқаришни тиклаш ва

модернизация қилиш мақсадида банклар томонидан 388 млрд. сўмлик

25


44

инвестициялар киритилди ҳамда фаолияти тикланган корхоналарнинг

120 таси янги мулкдорларга 919,3 млрд. сўмга сотилди.

Бугунги кунда тижорат банклари балансидаги фаолияти тикланган

корхоналарни янги мулкдорларга сотиш ишлари олиб борилмоқда ҳамда

11 та корхонада ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш бўйича технологик

линияларни тиклаш, қурилиш-таъмирлаш, янги ускуналар ўрнатиш ва

модернизациялаш билан боғлик ишлар амалга оширилмоқда.

Умуман олганда, банклар балансига олинган ҳолда фаолияти

тикланган корхоналарда жами 1,7 трлн. сўмлик маҳсулот (хизмат) ишлаб

чиқарилди ва шундан, 480,0 млн. АҚШ доллари миқдорида маҳсулот

экспорт қилинди.

2.3. Миллий молия инженериясида фонд биржаси фаолияти

кўрсаткичлари таҳлили.

Қимматли қоғозлар бозори бозор иқтисодиётининг муҳим таркибий

қисмларидан бири ҳисобланса, фонд биржаси эса бозор иқтисодиётининг

зарурий бўғини ҳисобланади.

Тошкент Республика фонд биржаси – бу қимматли қоғозлар бозорига

хизмат кўрсатувчи инфратузилмалар (Марказий депозитария, Ҳисоб-

клиринг палатаси, иккинчи поғонали депозитариялар, брокерлик

идоралари) билан биргаликда қимматли қоғозлар билан савдо

жараёнларини янада такомиллаштириб бориш орқали фонд бозорининг

барча субъектлари учун инвестиция манбаларига эркин кира олиш

имкониятини яратиб берувчи ташкиллашган ва доимий фаолият

кўрсатадиган қимматли қоғозлар бозоридир. Ўзбекистон Республикаси

Президентининг 1994 йил 21-январдаги «Иқтисодий ислоҳотларни янада

чуқурлаштириш, хусусий мулк манфаатларини ҳимоя қилиш ва

45

тадбиркорликни ривожлантириш чора тадбирлари тўғрисида»ги

Фармонига мувофиқ ташкил этилган ―Тошкент Республика фонд биржаси

бугунги кунда иқтисодиётнинг барқарор ўсиш суръатларининг асосий

шартларидан бири бўлган қимматли қоғозлар бозорининг шаклланишида

ва унинг ривожланишида фаол иштирок этмоқда. Зеро, мазкур муассаса

акциядорлик жамиятларининг қимматли қоғозларини бирламчи

жойлаштириш ва уларнинг иккиламчи бозорда эркин муомалада бўлиши

ҳамда инвесторларнинг қимматли қоғозлар билан олди-сотди

жараёнларини амалга оширишлари учун зарур шарт-шароитларни яратиб

келмоқда. Биржа савдолари орқали, хусусийлаштирилган корхоналар

негизида ташкил этилган акциядорлик жамиятлари кўринишидаги

мамлакат иқтисодиётининг турли соҳалари хақиқий мулкдорларга, ва

шунга мутаносиб равишда кенг кўламдаги таркибий ўзгартириш ва

модернизациялаш учун йирик маблағлар жалб қилинишига, янгидан

ташкил этилаётган акциядорлик жамиятлари эса ўз инвестиция

лойиҳаларини амалга оширишлари учун қўшимча молиявий манбаларга

эга бўлмоқдалар. Акциядорлик жамиятлари ўз қимматли қоғозларини

чиқариш ва уларни ―Тошкент Республика фонд биржаси савдолари

орқали жойлаштириш ҳисобига, корхона ривожланиши учун ички ва

ташқи капитал бозоридан чекланмаган миқдорда инвестиция ресурсларини

жалб қилишлари мумкин.

Мамлакатимизда қимматли қоғозлар бозорининг шаклланишида

Тошкент Республика фонд биржаси фаолиятини баҳолаб таъкидлаш

мумкинки, унинг ташкил этилиши ва савдо битимлари замонавий

технологиялар асосида амалга оширилиши натижасида барча инвесторлар

учун қимматли қоғозлар бозорида қулай ва очиқ иштирок этиш имконияти

пайдо бўлди.

46

Тошкент Республика фонд биржаси мамлакатимиз қимматли

қоғозлар бозорининг асосий савдо майдони ҳисобланади.

2012 йил мобайнида 917 та биржавий битимлар тузилди, унинг

натижасида 129 та акциядорлик жамиятларининг умумий миқдори110,5

млрд. сум бўлган 227993,5 минг дона акциялари ҳамда 4та эмитентнинг

умумий миқдори 60,1 млрд.сумлик 80,5мингта облигациялари реализация

қилинди.

Умумий биржа айланмасида қимматли қоғозлар айланмасининг

иккиламчи бозори сезиларсиз даражада устунликка эга – умумий биржа

айланмасининг 50,9% ёки 86,8 млрд.сум.

Шуни таъкидлаш лозимки, иккиламчи бозор 2011 йилга нисбатан 1,3

мартага пасайган (53% ёки 112,9 млрд. сум).

8-расм. “Тошкент” Республика фонд биржаси савдо айланмасида

иккиламчи бозорнинг 2007-2012 йиллардаги динамикаси26

Иккиламчи бозорнинг фаоллигини пасайиш омилларидан бири,

юқори ликвидлик ва инвестицион жозибадорлик билан ажралиб турувчи

26

www.uzse.uz сайти маълумотлари

32,8%

67,2%

27,7%

72,3%

20,6%

79,4%

31,6%

68,4%

47,0%

53,0%

49,2%

50,8%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90%

100%

2007 . 2008 . 2009 2010 . 2011 . 2012

Бирламчи бозор Иккиламчи бозор

http://www.uzse.uz/

47

молиявий барқарорликка эга йирик компанияларнинг акцияларини

иккиламчи бозоридаги таклиф дефицити бўлганлигини кўрсатиш мумкин,

шу билан бирга акцияларнинг асосий қисми давлат мулки хисобида

бўлганлиги учун иккиламчи бозори ресурси бўлиб хисобланмайди.

Биржаларнинг бирламчи бозорида қўшимча эмиссиясининг

жойлаштирилишида солиштирма кўрсаткичи 49,1% ёки 83,9 млрд. сумни

ташкил этди, бу эса 2011 йилга нисбатан 1,2 марта пастлигини кўрсатади

(100,2 млрд. сум).

Қимматли қоғозлар биржа айланмасининг умумий структураси

қуйидаги кўринишга эга:

Жойлаштириш миқдори:

акцияларнинг қўшимча эмиссияси - 59,3 млрд. сум (в 2011 г. – 59,0

млрд. сум);

корпоратив облигациялар– 24,6 млрд. сум (2011 й. – 34,4 млрд.сум);

Жойлаштириш айланмаси: иккиламчи бозордаги акциялар- 51,2 млрд. сум

(в 2011 й. – 77,3 млрд. сум);

корпоратив облигациялар– 35,5 млрд. сум (в 2011й. – 35,7 млрд.сум).

2012 йил қимматли қоғозларнинг биржа айланмасининг умумий

структурасининг асосий тармоқлари бўйича қуйидаги кўринишга эга:

- иқтисодиётнинг молиявий сектор корхоналаридаги улуши биржа

айланмасининг 55,9% ёки 95,4 млрд. сумни, шу жумладан биржа

айланмасида банклар – 51,6% ёки 88,1 млрд. сумни, суғурта ва лизинг

компаниялари 3,6 млрд. сумни (2,1%) ва 3,7 млрд.сум (2,2%) ташкил

қилди. Ўтган йили 2011 йилнинг молиявий сектордаги улуши 67,7% или

144,6 млрд.сумни ташкил этди.

- саноат секторининг улуши – биржа айланмасида 29,3% ёки 49,9

млрд.сум ( 2011 й. – 21,6% ёки 46,0 млрд.сум );

48

- қурилиш тармоғидаги корхоналар улуши - 2,1% ёки 3,5 млрд.сум

(2011 й. – 1,04% ёки 2,2 млрд.сум);

- агросаноат комплексининг улуши – 4,2% ёки 7,1 млрд.сум

(2011 й. – 2,0% ёки 4,2 млрд.сум).

9-расм. “Тошкент” Республика фонд биржаси савдо айланмасида

иқтисодиёт тармоқлари таркиби27

Агарда биржа кўрсаткичларининг инвесторлар категорияси бўйича

кўриб чиқсак, унда юридик шахсларнинг инвестиция ҳажми биржа

айланмасининг асосий қисмини, яъни 158,7 млрд. сум ёки 93%ни ташкил

этади.

Хисобот даврида жисмоний шахсларнинг инвестицион фаоллигини

ўсиши кузатилмоқда, яъни биржа айланмасида уларнинг улуши 7%гача

ёки сумма хисобида эса 11,9 млрд.ни ташкил этди ( 2011 йилда

инвесторлар улуши – жисмоний шахслар улуши 6,3% ёки умумий биржа

айланмасида 13,4 млрд.сум).

27

www.uzse.uz сайти маълумотлари

Ижт.соҳа; 0,2% Ишлаб чиқариш; 2,1%

Суғурта; 2,1%

Саноат; 29,3%

Агросаноат мажмуаси ; 4,2%

Лизинг; 2,2%

Банклар; 51,6%

Прочие; 8,5%

Алоқа; 0,01%

http://www.uzse.uz/

49

Тахлиллар шуни кўрсатадики, тармоқлар кесимида ўтган давр

ичида жисмоний инвесторлар орасида молиявий соҳалардаги қуйидаги

корхоналар ишонч қозонган: банклар – 47,5%, суғурта компаниялари –

7,3% ва лизинг компаниялари – 2,1%; савдо соҳаси (дехқон бозорлари) –

7,6%; ҳамда қурилиш тармоқлари – 4,8% жисмоний шахсларнинг умумий

инвестиция миқдоридан.

Юридик шахсларда иқтисодиётнинг молиявий сектордаги

қимматли қоғозлар юқори ишончга эга. Юридик шахсларнинг

иқтисодиётнинг ушбу сегментидаги қимматли қоғозларга бўлган

инвестициялари солиштирма хажми 55,8%ни, ундан 51,9% тижорат

банкларнинг қимматли қоғозлари, 2,2% - лизинг компаниялари акциялари

ва 1,7% эса суғурта компаниялари акциялари хисобланади.

10-расм. 2012 йилда инвесторлар кесимида биржа айланмасининг

структураси28

28

www.uzse.uz сайтимаълумотлари

жисмоний

шахслар; 7,0%

кичик бизнес ва хус.

тадбиркорлик; 12,8%

хорижий

инвесторлар; 5,5%

банклар; 14,2%

суғурта

компаниялари; 5,6%

Бошқа юридик шахслар; 54,9%

http://www.uzse.uz/

50

4-жадвал

2012 йилдаги ТОП 10 та эмитентларининг савдо ҳажми29

Эмитентларнинг номи Тармоқ Миқдори,

млрд.сум

АК O''ZAVTOSANOAT г.Ташкент Узавтосаноат 46,7

Агробанк г.Ташкент Банк 30,1

Асака г.Ташкент Банк 19,0

Капиталбанк г.Ташкент Банк 10,6

Алокабанк г.Ташкент Банк 5,1

Марказий ипподром г.Ташкент

Ихтиёрий асосда

савдолар ташкилотчиси 4,9

Kapital Sug`urta г.Ташкент

Ихтиёрий асосда

савдолар ташкилотчиси 4,8

Samarkand Сам Банк 4,1

O''zsanoatqurilishbank г.Ташкент Банк 4,0

Трастбанк г.Ташкент Банк 3,6

2012 йил 30 декабр ҳолатига кўра расмий биржа ҳисоботида 113 та

листинг компаниялари мавжуд. 2012 йил бошида листинг компаниялари

акционерлик жамиятлари сони 13 татага ўсди.

29


http://www.uzse.uz/

51

Листинг компаниялари таркибида – тижорат банклари, суғурта

компаниялари, нефт ва газ саноат корхоналари, енгил саноат, қурилиш

материаллари ишлаб чиқариш, агросаноат комплекси, энергетика,

металлургия, ва бошқалар киради.

Биржа листинги тоифалари кесими таҳлили “А” листинги талабига

жавоб берадиган акциядорлик жамиятларининг сони – 17 та, “В” тоифа

талабига жавоб берадиган акциядорлик жамиятларининг сони – 20 та,

ҳамда “С” тоифа талабига жавоб берадиган акциядорлик жамиятларининг

сони – 76 тага етганлигини кўрсатмоқда.

Ушбу орқали, “С” листинг талабларига жавоб берувчи акциядорлик

жамиятларининг салмоқли қисми, яъни эмитент устав фонди Ўзбекистон

Республикаси Марказий банкининг қайта рўйхатдан ўтказилган кунидаги

курсига асосан 400 минг АҚШ доллари эквиваленти миқдорини ва

уларнинг охирги иккита молиявий йил якунлари натижалари яхши

кўрсаткичларга эга бўлган эмитентлар ташкил этади.

Расмий биржа листингига кирувчи акциядорлик жамиятлари

акциялари бозор капитализациясининг кўрсаткичлари 2013 йил 1 январ

ҳолатига кўра 5 448,9 млрд сўмни ташкил этди.

Листинг компаниялари капитализация салмоғи умумий

акциядорлик жамиятларининг капитализация ҳажмининг 59,7% ини

ташкил этади, биржа бозорида кимнинг акцияси айланса, инвесторлар

учун листинг корхоналари қимматли қоғозларнинг кўпроқ

жозибадорлигини кўрсатмоқда.

Листинг компанияларининг 2012 йилда айланмасининг таҳлили

шуни кўрсатмоқдаки, ўтган муддатда 113 та листинг компанияларининг 43

таси биржа савдоларида иштирок этди.

Листинг компаниялари акциялари билан 563 та битим 92.2

млрд.сўмга ёки ҳисобот йилинг жами биржа айланмасининг 54%ни ташкил

этди (2011 йилда 105.8 млрд.сўм ёки 49.5%).

52

Листинг компанияларининг бирламчи ва иккиламчи айланмалари

қуйидаги кўрсаткичлар билан характерланади.

Листинг компаниялари айланмасида бирламчи жойлаштириш 66.7

млрд.сўм ёки 72.3% ни ташкил этди.

Листинг компанияларининг иккиламчи айланмаси 25.5 млрд.сўм ёки

27.7% ни ташкил этди.

11-расм. Листинг компаниялар айланмасининг 2012 йил ойлар бўйича

таҳлили30

Листинг компанияларининг тармоқлар бўйича таҳлилида салмоқли

ўринни молия сектори компаниялари эгаллади. Уларнинг салмоғи 96,2%

(88,7 млрд.сум) ташкил этди, шу жумладан 95,2% (87,8 млрд.сум) тижорат

банклари қимматли қоғозлари ва 0,9% (0,9 млрд.сум) суғурта

компаниялари акциялари ташкил этди. Иқтисодиётнинг бошқа тармоқ

корхоналари қимматли қоғозлари билан амалга оширилган битимлар катта

ўринни эгалламади.

30


60,6%

39,4%

56,9%

43,1%

94,8%

5,2%

47,2%

52,8%

61,4%

38,6%

69,7%

30,3%

3,3%

96,7%

96,8%

3,2%

38,6%

61,4%

22,1%

77,9% 100,0%

0,0%

27,7%

72,3%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

янв.12 фев.12 мар.12 апр.12 май.12 июн.12 июл.12 авг.12 сен.12 окт.12 ноя.12 дек.12

Бирламчи бозор Иккиламчи бозор

http://www.uzse.uz/

53

III БОБ. ИҚТИСОДИЙ ЎСИШДА ДАВЛАТ МОЛИЯ

ИНЖЕНЕРИЯСИ АСОСЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ

ЙЎНАЛИШЛАРИ

Миллий иқтисодиётни инновацион ривожланишидаги – инновацион

иқтисодиёт моделига ўтишдаги – ва умуман иқтисодий ўсишдаги

аҳамиятини чуқурроқ англаш учун молия-кредит соҳаси инновацияларини

иқтисодий ўсишга таъсирини баҳолаш билан боғлиқ назарий масалаларни

кўриб чиқиш мақсадга мувофиқ. Чунки, Ўзбекистонда оҳирги 3-4 йил

мобайнида иқтисодиётни модернизация қилиш борасида замонавий

макроиқтисодий сиёсат доирасида давлат томонидан молия-кредит

соҳасининг йирик инновациялари яратилиб иқтисодиётга жорий

қилинмоқда. Буларнинг барчаси фаол инвестиция сиёсати асосида

иқтисодиётни модернизация қилишга қаратилган бўлиб, унинг натижалари

барқарор иқтисодий ўсишда намоён бўлмоқда. Бунда таъкидлаш керакки,

инвестициялар, жумладан ҳорижий инвестициялар, барақарор ўсиш

тенденциясига эга, хусусан, 2007-2010 йилларда инвестицияларнинг ЯИМ

ўсишидаги улуши юқори бўлган (2007 йилда 25,2%, 2008 йилда - 33,5%,

2009 йилда - 46,6%, 2010 йилда - 6,0%).Шунга ўхшаш, инвестициялар

нормаси ва капитал ҳажми (капиталоемкость) ҳам сезиларли ўсиб борган

(мос равишда 2007 йилда 19,4%, 2008 йилда - 23,0%, 2009 йилда - 26,1%;

2007 йилда -2,1%, 2008 йилда - 2,2%, 2009 йилда - 2,8%).31

Умуман

олганда, давлатнинг инвестиция сиёсатини, демак инновация сиёсатини,

фаол деса бўлади.

Бунинг учун дунёда мавжуд бўлган инновация омилларининг

иқтисодий ўсиш (модернизациялаштириш)га таъсирини ўрганувчи назарий

ёндашувларни умумлаштириш ҳамда Ўзбекистон учун муҳим хулосалар

31

Источник: по данным расчетов А.В. Вахабова (Актуальные проблемы активизации инвестиционной

деятельности коммерческих банков.//Макроэкономические и региональные аспекты моделирования

устойчивого экономического роста. Материалы Форума экономистов Узбекистана, 14 декабря 2010 г.,

Ташкент/Под ред. А. Садыкова, ИПМИ, ПРООН.-изд. “InfoCOM.uz”, 2011.-с.20).

54

бериш ва мақбул таклифлар ишлаб чиқиш зарур. Буларнинг барчаси

омилларнинг умумий самараси (TFP – Total Factor Productivity) ва

ривожланиш сектори R&D (Research and Development models) динамикаси

тенденцияларини, самарадорлик омиллари ва инновацион омилларнинг

иқтисодий ўсишдаги хиссасини макродаражада аниқлашга ва бунинг

асосида мавжуд назарий муаммоларнинг зарурий ечимига эришишга ёрдам

беради.

Фикримизча, кўпчилик илмий ишларда молия-кредит соҳасидаги

инновацияларнинг ижтимоий, иқтисодий, ҳуқуқий ва сиёсий

ривожланишлардаги қудратига етарлича аҳамият берилмаган. Ваҳоланки,

айнан шу инновациялар барча бошқа турдаги ва шаклдаги

инновацияларнинг яратилиши ва амалиётга жорий қилинишидаги зарурий

воситалар сифатида ҳамда бунинг асосида рақобатбардошлилик ва

иқтисодий ўсишга эришиш жараёнларидаги ўсиб борувчи манфаат ва

муносабатларни инновацион тарзда молиявий таъминлайди. Умуман

олганда ривожланган давлатлар молия-кредит соҳасидаги инновациялар

ижтимоий, иқтисодий, хуқуқий ва сиёсий жараёнларни инновацион

ривожланиши ва манфаатлар катализатори, шу билан бир вақтда, ушбу

жараёнларда содир бўлувчи рисклар ва даврий беқарорликлар ҳамда

молиявий инқирозларсабабчиси ҳамдир.

Иқтисодий ўсиш билан боғлиқ дунёдаги барча тадқиқотлар Роберт

Солоу моделидан бошланади. Чунки ушбу модел иқтисодий ўсишга

жамғармалар, аҳолининг ўсиши ва технологик тараққиёт (прогресс)нинг

таъсирини тадқиқ этиш имконини беради. Мазкур моделлар инновациялар

ишлаб чиқаришни алоҳида ишлаб чиқариш сектори сифатида ажратиб,

ушбу секторнинг фаолият деталларини, уни молиялаштириш манбалари ва

ҳоказоларни кўради. Бундай моделлар синфи R&D (Research and

Development models) моделлар ёки эндоген ўсиш моделлари деб аталиб,

уларнинг асосий хусусияти бўлиб билим (инновация, технология)ларнинг

55

ишлаб чиқариш функцияси ҳисобланади. Бунга кўра, янги билимлар

ишлаб чиқариш суръатлари R&D секторига турли молиявий қўйилмалар ва

мавжуд илмий салоҳиятга боғлиқ бўлади. Ушбу умумий назарий позиция

негизида ҳозиргача бўлган даврда тўпланган билим ва инновацияларга

асосланган иқтисодий ўсишнинг омил ва механизмларини тушунтиришга

қаратилган назарий ёндашув ва моделларнинг кенг ҳажми яратилган

бўлиб, келтирилган ёндашувларга қўшимча равишда айтиш мумкинки,

кўпгина тадқиқотчилар эндоген ўсиш моделларида молиявий омилни,

либераллашув ва ислоҳатлар, давлат институтлари сифати даражасини,

иқтисодиётнинг очиқлигини, инқирозларни қайтарилиши мумкинлигини

ҳисобга олиш зарурлигини таъкидлашади.

5-жадвал.

Замонавий эндоген иқтисодий ўсиш моделлари таснифи (омилларнинг

кенгайтирилган тўпламини тушуниш имконини берувчи моделлар)32

Инсон капитали ва ташқи

савдо омилларини ҳисобга

олувчи моделлар

Ривожланишнинг R&D секторини алоҳида кўрувчи

моделлар

1. Ромер модели (фаолият

жараёнида ўргатиш)

1. Дастлабки генерация

модели

1. Эндоген ўсиш модели

2. Омилларнинг кенгайтирилган

тўпламига эга моделлар

(жумладан, масалан,

Н.Г.Мэнкью модели)

1.1. Янги тадқиқотчи-

конструкторлар сонини

оширилишини ҳисобга

олувчи модел

1.1. Лидер ортидан қувлаб етиб

олишга асосланган ривожланиш

модели (технологиялар

трансфери)

1.2. Тадқиқотчи-

конструкторлар фаолияти

самараси ёки

кооперациясининг

ортирилишини ва шу каби

бошқаларни ҳисобга олувчи

модел

1.2. Шумпетеририан модели

(маҳсулот тури бирлигида

потенциалнинг ўсиши)

1.3. Ярим эндоген ўсиш

моделлари

32


56

Фикримизча, агарда молия инжинирингининг инновацион

маҳсулотлари айнан молиявий-иқтисодий барқарорлик фазасидаги

меъёрий ва молиявий чекловлар, молиявий-иқтисодий муносабат ва

манфаатлар кучайгани ҳамда инқирозлар даврларида уларнинг барчасига

қарши омил сифатида кўпроқ вужудга келишини ва молия-кредит тизими

ривожланишига бундай маҳсулотларнинг сезиларли таъсирини ҳисобга

олсак, унда бош индикатор ҳисобланган TFP даражасининг ортишини

яққол англаш қийин эмас. Демак, молия-кредит соҳаси инновациялари

барча бошқа турдаги ва шаклдаги инновацияларнинг яратилиши ва

амалиётга жорий қилинишидаги зарурий воситалар сифатида ҳамда бунинг

асосида рақобатбардошлилик ва иқтисодий ўсишга эришиш

жараёнларидаги ўсиб борувчи манфаат ва муносабатларни инновацион

тарзда молиявий таъминлайди. Бунда улар ижтимоий, иқтисодий, хуқуқий

ва сиёсий жараёнларни инновацион ривожланиши ва манфаатлар

катализатори, шу билан бир вақтда, ушбу жараёнларда содир бўлувчи

рисклар ва даврий беқарорликлар ҳамда молиявий инқирозлар сабабчиси

ҳамдир. Умуман олганда, ушбу хулоса асосида айтиш мумкинки,

ривожланаётган мамлакатлар ва Ўзбекистонда TFP динамикасини тадқиқ

қилиш учун ёндашув сифатида ярим эндоген ўсиш моделини ҳозирда

қўллаш мақсадга мувофиқ. Бундай моделда, Шумпетериан ёндашувидан

фарқли, асосий эътибор R&D секторига турли молиявий қўйилма

(инвестиция)лар ва аввалдан бери жамланиб келинган илмий салоҳиятга

ҳамда молиявий инновациялар ва улар ёрдамида рағбатлантирилиб

молиялаштирилувчи бошқа турдаги инновациялар яратилиши ва

трансферига қаратилиши лозим. Бунда давлат институтларининг мавжуд

сифат даражасини ҳисобга олиш ва уни янада ошириш муҳим аҳамиятга

эга.

Ушбу соҳада мавжуд бўлган халқаро тажрибага таяниб уйлаймизки,

миллий бозоримизда инвесторлар билан алоқаларни ривожлантириш

57

борасидаги чора тадбирлар қуйидаги кўринишда амалга оширилса

мақсадга мувофиқ бўлар эди:

1. компания фаолияти тўғрисида таҳлилий-ахборот маълумотларни

тайёрлаш ва тарқатиш (йиллик ҳисоботлар, пресс-релизлар ва матбуот

нашрлари);

2. компания раҳбарияти ҳамда инвестиция бирлашмалари билан

учрашувлар ва Интернет-конференцияларни ўтказиш;

3. компания ва унинг фаолиятини Интернетда ёритиш борасида

ахборот ва маълумотларни жойлаштириш.

Акцияларга бўлган эҳтиёжни, бу дегани компанияга маблағларни

жалб этиш, унинг эмитентлари ва ациялари тўғрисидаги маълумотларни

газета, радио ва телевидение ёрдамида рекламаларни жойлаштириш

орқали эришилади.

Юқорида қайд этилган тавсияларни амалга ошириш билан бирга

Ўзбекистонда қимматли қоғозлар бозорларига оид маълумотларни

шаффофлик тизими самарадорлигини кўтариш учун қуйидагиларни

бажариш лозим:

1. манфаатдор шахсларга фонд бозори ҳақидаги маълумотларни

етказиб бериш каналларини кенгайтириш;

2. акциялар бозорида ахборот-таҳлилий ташкилотларнинг

фаолиятини диверсификация қилиш (муайян битимларни экспертизадан

ўтказиш, коньюктурани ўрганиш ва таҳлил қилиш, ҳуқуқий

консультациялар);

3. Ўзбекистонда қимматли қоғозлар бозори ҳолатини ва

иқтисодиётнинг бир соҳаси ҳисобланувчи инвестиция объектларини

тавсифловчи ихтисослаштирилган нашрларни қўллаб-қувватлаш;

4. бозорнинг барча қатнашчилари фаолиятини ягона ахборот бериш

тизимини яратишга жалб этиш.

58

Аҳолининг кенг оммасини қимматли қоғозлар бозорига жалб қилиш

борасида тарғибот ишларини ҳам кучайтириш лозим.

Шу билан бирга ахборот шаффофлиги самарадорлигини ошириш учун

асосан ахборот каналларини кенгайтириш, ахборот таҳлилий тармоқлар

фаолиятини диверсификация қилиш, ихтисослашда нашрларни қўллаб-

қувватлаш, ягона ахборот тизимини яратиш лозим.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2010 йил 26 ноябрдаги ПҚ-

1438-сонли “2011-2015 йилларда республика молия-банк тизимини янада

ислоҳ қилиш ва барқарорлигини ошириш ҳамда юқори халқаро рейтинг

кўрсаткичларига эришишнинг устувор йўналишлари тўғрисида”ги

Қарорига кўра 2011 йилда республика банк тизими барқарорлигини

таъминлаш ва иқтисодиётнинг юқори ўсиш суръатларини

рағбатлантиришга қаратилган қуйидаги қатор муҳим чора-тадбирлар:

Иқтисодиётга йўналтирилган кредитлар ҳажмини ошириш ва банкларнинг

инвестицион жараёнларидаги иштирокини янада кенгайтириш борасида:

- иқтисодиётнинг реал сектори корхоналарини модернизация қилиш,

техник ва технологик жиҳатдан қайта жиҳозлаш бўйича инвестицион

лойиҳаларини, жумладан ҳудудларни ривожлантириш дастурларига

киритилган лойиҳаларни кредитлаш ҳажмларини йил мобайнида 30 фоизга

кўпайтириш;

- инвестиция мақсадлари учун узоқ муддатли кредитлар ажратиш

механизмларини янада такомиллаштириш;

- Ўзбекистон банклар ассоциацияси қошида тижорат банклари билан

ҳамкорликда инвестиция лойиҳалари бўйича лойиҳа ҳужжатлари

тайёрлашни молиялаштириш жамғармасини ташкил қилиш;

- тижорат банкларининг устав капиталига йўналтирилган мақсадли

маблағлар ҳисобидан иқтисодиётнинг реал сектори корхоналарини

59

имтиёзли кредитлаш бўйича амалга оширилаётган чора-тадбирларни давом

эттириш;

- «Инқирозга қарши чоралар дастури»да 2011 йил учун белгиланган

чора-тадбирларни тўлиқ амалга ошириш, хусусан, тўланмай қолган

қарзлари туфайли банкларнинг балансига ўтказилган банкрот

корхоналарни молиявий соғломлаштириш, ишлаб чиқариш фаолиятини

тиклаш, янги маҳсулотларни ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш ва замонавий

бошқарув усулларини тадбиқ этиш ҳамда уларни янги инвесторларга

сотиш билан боғлиқ ишларни давом эттириш, барқарор экспорт

салоҳиятига эга корхоналарни имтиёзли кредитлар ажратиш йўли билан

молиявий қўллаб-қувватлашга доир ишлар амалга оширилади.

60

ХУЛОСА

Биз ушбу битирув малакавий ишимизда молия инженериясини

назорат қилиш усуллари ўрганиш ва таҳлил қилиш натижасида молия

инжинирингининг илмий ва иқтисодий мазмунини ташкил этишини ва

уларга нисбатан ҳозирча бир мунча такомил ва умумлашган замонавий

назария даражасига етказилганлигини кўриш мумкин.

Хулоса сифатида қуйидагиларни айтиш мумкин:

1. Молия инжиниринги амалиёти жаҳон молия цивилизацияси ва

тизимининг ривожланиши давомида давлатларнинг макроиқтисодий

(бюджет-солиқ ва монетар) сиёсатлари ва молиявий глобаллашувнинг

муайян даврига мос келувчи янги турдаги молиявий муносабатларга

бўлган эҳтиёжни қондириш учун давлат томонидан яратилиб амалиётга

жорий қилинган инновация маҳсулотлари билан ҳамнафас ҳолда

шаклланиб ривожланди ва у узлуксиз такомиллашиб боради.

2. Молия инжиниринги инновациялари сони ва ҳажмининг йилдан-

йилга ортиб бориши уни молиявий глобаллашув шароитида миллий

молия-кредит тизимларининг реал иқтисодиёт билан уйғунликда

инновацион ривожланишини таъминлайдиган молиявий ижод ҳамда

молиявий инновациялар методологияси ва механизми эканлигидан далолат

беради.

3. Молия инжиниринги соҳасида турли хил тушунча ва қарашлар

мавжудлигини кўриш мумкин. Бунда қўлланилиб келинаётган тушунча ва

қарашларнинг мазмунан ўзаро ўхшашлигини ва уларнинг йилдан йилга

молия-кредит соҳасидаги инновациялар ва амалиёт билан мос равишда

шаклан такомиллашиб бораётгани тенденциясини кўриш мумкин.

4. Молия инжиниринги амалиётининг назарий асослари доирасида

молиявий инновациялар амалиёти таъсирида такомиллашиб боради.

61

5. Ҳозирда молия инжиниринги молия-кредит тизиминингнинг паст

рискли барқарор ва рақобатбардош ривожланиши ҳамда молиявий

хавфсизлигини таъминлаш мақсадида молиявий ва унинг ижодий

ёндашуви асосида изланиб яратилган инновацион ғояни реал молиявий

инновацияга трансформациялаш ва уни ушбу тизимга самарали

трансферини комплекс амалга ошириш жараёни бўлиб, иқтисодиёт илм-

фанининг алоҳида йўналиши сифатида шаклланиб узлуксиз такомиллашиб

бораётган назария ва амалиёт бўлиб намоён бўлмоқда.

6. Ўзбекистонда шаклланган молия инжинирингининг дастлабки

тушунчаси, ушбу соҳа бўйича мавжуд чет эл концепциялардан фарқли, ўз

ичига давлат, муниципал, корпоратив молия-кредит ва номолиявий

институтлар, уй хўжаликлар ва молия бозорларидаги молия инжиниринги

йўналишларини олади.

Юқоридаги хулосалардан келиб чиқиб молия инжиниринигнинг

янада такомиллаштириш ва иқтисодий тизимлар соҳасида молия

инжинирингининг мақсади – давлатнинг ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий

сиёсати модели доирасида молия кредиттизимининг барқарор ва

рақобатбардош инновацион ривожланиши ҳамда молиявий ва риск

хавфсизлигини молиявий инновацияларни яратиш ва амалиётга жорий

қилиш асосида таъминлашдан иборат.

Жаҳон глобаллашуви шароитида жаҳон молия-кредит тизими

иннновацион ривожланишининг катализатори сифатида намоён бўлган

молия инжиниринги ривожланишини шакллантирувчи омилларни тизимли

ўрганиш ва унинг асосида Ўзбекистон учун фойдали хулосалар эга бўлиш

муҳим масала хисобланади. Зеро Ўзбекистоннинг инновацион

иқтисодиётни ривожлантириш сиёсати мамлакатда молия инжиниринги ва

унинг инновацияларини кенг жорий қилинишини тақазо этади.

62

Фойдаланилган адабиётлар рўйҳати

I. Ўзбекистон Республикаси Қонунлари, Ўзбекистон Республикаси

фармонлари ва қарорлари, Вазирлар маҳкамаси қарорлари,

Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А. Каримовнинг

асарлари

1. Ўзбекистон Республикаси конституцияси. – Т.: Ўзбекистон, 1992.

2. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси.-Т.: Адолат, 1996.-528 б.

3. “Инвестиция фаолияти тўғрисида” ги Қонун 24.12.1998 й. №719- I.

4. “Қимматли қоғозлар бозори тўғрисида”ги Қонун 22.07.2008 й.

5. “Акциядорлик жамиятлари ва акциядорлар хуқуқларини ҳимоя қилиш

тўғрисида”ги Қонун 26.04.96 й., №223-I, 27.09.2008 й. №190 (4569)

6. “Банклар ва банк фаолияти тўғрисида” Қонун 1996 й 25 апрель

7. “Марказий банк тўғрисида”ги Қонун 1995 й 21 декабрь

8. “Банк тизимини янада ислоҳ қилиш ва эркинлаштириш чора-тадбирлари

тўғрисида” 2006 йил 15 апрел, №ПҚ-56.

9.“Банк тизимини янада ривожлантириш ва бўш пул маблағларини банк

айланмасига жалб этиш чора-тадбирлари тўғрисида” 2007 йил 7 ноябр,

ПҚ-726.

10. “Инновацион лойиҳалар ва технологияларни ишлаб чиқаришга тадбиқ

этишни рағбатлантириш борасидаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”, 2008

йил 15 июн, №ПҚ-916.

11. “О мерах по дальнейшему повышению финансовой устойчивости

предприятий реального сектора экономики” от 18 ноября 2008 г. №УП-

4053.

12. “Иқтисодий ночор корхоналарни тижорат банкларга сотиш тартиби

тўғрисида” 2008 йил 19 ноябр, ПФ-4010.

14. “Тижорат банкларининг инвестиция лойиҳаларини молиялаштиришга

йўналтириладиган узоқ муддатли кредитлари улушини кўпайтиришни

63

рағбатлантириш борасидаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида” 2009 йил

28 июл, ПҚ-1166.

15. “Банк тизимининг молиявий барқарорлигини янада ошириш ва

инвестициявий фаоллигини кучайтириш чора-тадбирлари тўғрисида” 2010

йил 6 апрел, ПҚ-1317.

16. “О приоритетных направлениях дальнейшего реформирования и

повышения устойчивости финансово-банковской системы республики в

2011-2015 годах и достижения высоких международных рейтинговых

показателей” от 26.11.2010 г. №1438

17. Каримов И.А. Банк тизими, пул муомаласи, кредит, инвестиция ва

молиявий барқарорлик тўғрисида- Тошкент: Ўзбекистан, 2005.-252 б.

18. Каримов И.А. Мировой финансово-экономический кризис, пути и меры

по его преодолению в условиях Узбекистана. -Т.: Узбекистан, 2009.-48 с.

19. Каримов И.А. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом

Каримовнинг 2012 йилнинг асосий якунлари ва 2013 йилда Ўзбекистонни

ижтимоий-иктисодий ривожлантиришнинг устувор йўналишларига

бағишланган Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маърузасидан. -2013

йил 18 январь (www.press-service.uz)

II. Асосий ва қўшимча адабиётлари:

20. Абдуллаева Ш.З. Пул, кредит ва банклар.-Т.: Iqtisod-moliya,2007.-348 б.

21. Абдуллаев С.П. Пути расширения масштабов использования

коммерческими банками Узбекистана потенциала ценных бумаг. -Т.:

Молия, 2009. -244 с.

22. Абчук В.А. Теория риска. – Л.: Судостроение, 1983.

23. Альгин А.П. Риск и его роль в общественной жизни. М.: Мысль, 1989.

24. Балабанов И.Т. Риск-менеджмент. –М.: Финансы и статистика, 1996.

25. Баффет У. Эссе об инвестициях, корпоративных финансах и

управлении компаниями/Пер. с англ.-М.: Альпина Букс, 2005.-268 с.

64

26. Бланк И.А. Словарь справочник финансового менеджера. Киев. Ника

Центр: Эльга 1998.

27. Буренин А.Н. Фьючерсные и опционные рынки. –М.: Тривола, 1995.

28. Ван Хорн Дж. К. Основы управления финансами: Пер. с англ. /Гл. ред.

Серии Я. Соколов. – М.: Финансы и статистика, 1996. – 801 с.

29. Галиц Л. Финансовая инженерия:инструменты и способы управления

финансовым риском.- М.: ТВП, 1998.-576 с.

11. Гранатуров В.М. Экономический риск: сущность, методы измерения,

пути снижения. –М.: Дело и сервис, 1999.

12. Евстигнеев В. Портфельные инвестиции в мире и России: выбор

стратегии. – М., 2002.

13. Ivanov S.S. Risk insurance theory and practice (на англ. языке).-М.:

Анкил, 2010.-496 с.

14. Кулинич Е.И. Эконометрия. – М.: Финансы и статистика, 1999.-304 с.

15. Лунякова Н.А. Финансовый инжиниринг в банке как инструмент

активизации привлечения клиентов. Авт. дисс. на соис. к.э.н. – СНТУ,

2004.

16. Лимитовский М.А. Основы оценки инвестиционных и финансовых

решений.-М.: ИКК «Дека», 1996.

17. Nageswaro K.R. Innovations in Banks.- ICFAI, 2010.-200 р.

18. Малюта А.Н. Закономерности системного развития. - Киев: Науково

думка, 1990.

19. Масленченков Ю.В. Финансовый менеджмент в коммерческом банке.

Технология финансового менеджмента клиента. – М.: Перспектива, 1997.

20. Мороз А.Н. Банковские операции – Киев: KHEY, 2002.

21. Миркин Я.М. Риски финансового кризиса в России: факторы, сценарии

и политика противодействия//Финансовая академия при Правительстве

РФ, 2008.-148 с.

65

22. Первозванский А.А. Финансовый рынок, расчет и риск. – М.: ИНФРА-

М, 1994.

23. Роберт У. Колб Финансовые деревативы. Учебник. Издание 2-е/Пер. с

анг. – М.: Информационно-издательский дом «Филинъ», 1997.

24. Risk Management and Control Guidance for the Securities Firms and Their

Supervisors, IOSCO, 1998.

25. Сорос Дж. Кризис мирового капитализма.– М.: Инфра-М, 1999.

26. Хохлов Н.В. Управление риском: Учеб.пособие для вузов.– М.:

ЮНИТИ-ДАНА, 1999.-239 с.

27. Шохаъзамий Ш.Ш. Основы секьюриметрики.-Т.: Iqtisod-moliya, 2005.-

376 с.

28. Шохаъзамий Ш.Ш. Секьюриметрика.- Т.: Ўзбекистон миллий

энциклопедияси. Давлат миллий нашриёти, 2005.-473 с.

29. Шохаъзамий Ш.Ш. Основы финансового инжиниринга.-Т.: Iqtisod-

moliya, 2005.-264 с.

30. Шохаъзамий Ш.Ш. Экономическая системология: концепция и

применение.-Т.: Iqtisod-moliya, 2010.-420 с.

31. Шохаъзамий Ш.Ш. Тизимли молия инжиниринги, Тошкент 2012.-840

б.

32. Рапопорт Б.М., Скубченко А. И. Инжиниринг и моделирование

бизнеса.-М.: Тандем, 2001.

33. Гудфренд М., Партемос Ж., Сандерс Б. Современные финансовые

инновации/Пер.с англ.-М.: Инкомбанк, 1997.

34. Шарп У., Александер Г., Бэйли Дж. Инвестиции: Пер. с англ. - М.:

ИНФРА-М, 1999. - XII, 1028 с.

III. Илмий журналлардаги мақолалар:

35. Шохаъзамий Ш.Ш. Концепция финансового

инжиниринга.//Иқтисодиёт ва таълим, - Ташкент, №2, 2005. - С. 118-121.

66

36. Шохаъзамий Ш.Ш. О концептуальном подходе к системному

исследованию и инновационному развитию рынка ценных бумаг в

Узбекистане.//Инновации, С-Пб, 2006 г., №2.-С. 65-67.

37. Шохаъзамий Ш.Ш. Об одном подходе к концептуально-системному

исследованию и развитию рынка ценных бумаг в

Узбекистане.//Современные аспекты экономики, С-Пб, 2006 г., №8(101).-С.

207-211.

38. Шохаъзамий Ш.Ш. Перспективы рынка ценных бумаг Узбекистана в

условиях активизации внешнеэкономической деятельности.//Рынок деньги

и кредит, Т., 2006 г., №7- С. 25-28.

39. Шохаъзамий Ш.Ш. Финансовый инжиниринг: основы теории, мировой

опыт и концепция развития.//Молия, Т., №1, 2008 г.- С. 9-16.

40. Шохаъзамий Ш.Ш. Как можно оценить “пузырь” на рынке ценных

бумаг.//Биржа эксперт, Т., №1, 2010.-сс.35-38.

41. Шохаъзамий Ш.Ш. Новая фаза развития рынка ценных бумаг.//Рынок

деньги и кредит, Т., 2010 г., №3- сс. 37-38.

IV. Интернет сайтлари:

http://www.press-service.uz (Ўзбекистон Республикаси Президент портали).

http://www.mf.uz (Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги).

http://www.cbu.uz (Ўзбекистон Республикаси Марказий банки)

http://www.mirkin.uz (Россия ФА профессори Миркин Я.М. сайти)

http://www.uzse.uz (“Тошкент” Республика фонд биржаси).

http://www.stat.uz (Ўзбекистон давлат статистика қўмитаси)

http://www.tfi.uz (Тошкент молия институти)

http:// www.gov.uz (давлат сайти)

http://www.lex.uz (ҳуқуқий ҳужжатлар сайти)

http://www.norma.uz (ҳуқуқий ҳужжатлар сайти)

http://www.moodys.com (мудис халқаро ташкилоти сайти)

http://www.press-service.uz/

http://www.mf.uz/

http://www.cbu.uz/

http://www.mirkin.uz/

http://www.uzse.uz/

http://www.stat.uz./

http://www.tfi.uz/

http://www.gov.uz/

http://www.lex.uz/

http://www.norma.uz/

http://www.moodys.com/

67

http://www.eurostat.org — (Европа мамлакатлари статистикаси сайти)

http://www.worldbank.org — (Жаҳон банки ташкилоти сайти)

http://www.imf.org — (халқаро валюта фонди сайти)

http:// www.standardandpoors.ru — (стэндард энд пурс ташкилоти сайти)

http:// www.finam.ru — (Россия инвестицион компанияси сайти)

www.rbc.ru — (Россия бизнес маслахат портали)

www.financepro.ru — (Фанларга тегишли бошқа адабиётлар)

http://www.eurostat.org/

http://www.worldbank.org/

http://www.imf.org/

http://www.standardandpoors.ru/

http://www.finam.ru/

http://www.rbc.ru/

http://www.financepro.ru/

3 i-БОБ. МОЛИЯ ИНЖЕНЕРИЯСИ ВА УНИ НАЗОРАТ · 7 i БОБ.МОЛИЯ...

Documents