"385 NUMARAL HARPUT ER'YE scL"NNTANITIMI VE OSMANL EHR TARH

AsNDAN NEM

Dr. Mehmet BERL*

i. GR

14. yzyln balarnda Anadolu'nun kuzeybatsnda kurulanOsmanl Devleti, ksa zaman sonra ana gre olduka ileri bir sis-tem oluturarak inkiaf etmi bir Trk-slam devleti olarak kar-mza kmaktadr. ana gre olduka ileri olan bu devletin m-esseselerin temelini bata "slam Hukuku" olmak zere, "Eski TrkDevlet Gelenei" yani "rfi' Hukuk" oluturur. Bu devletin idari veadlI yaps bata olmak zere tm devlet aygtnn temel felsefesi,genelolarak "adalet sistemi" zerine ina edilmitir. Nitekim Os-manl Devleti'nin eitli kltr, rk, din ve mezhep ayrm yap-madan btn halkna eitliki ve adil bir hukuk sistemi uygulamasda bunun en ak ispatdr. Devletin, alara damgasn vuran vednya g dengeleri iinde nemli konumunu salayan saik, belkide buradan ileri geldi denebilir.

Olduka farkl - deiik - kltr camialarn bnyesinde ba-rndran ve bunlarn sorunlarn adilce zen bir devletin, mutlakbir ekilde messeseleri de o derecede gelimi olmaldr. Bu a-dan ele alndnda Osmanl Devleti'nin tekilat yap ve ekillerininiyi tahlil edilebilmesi sz konusu olunca, o dnemden gnmzeintikal edebilen vesikalara bavurulmasnn nemi kendiliinden

* Gaziosmanpaa niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, TOKAT.

4 MEHMET BERLI

ortaya kmaktadr. Bu vesikalariinde, mahalli uygulamalann bi-linmesi ve farkllklarn daha ak ve ilgi ekici bir biimde ortayakarlmas iin, dnemin hakimi "kad" tarafndan zabt u rabt al-tna aldnlan "er'iye Sicilleri" nemli bir yer tutmaktadr. Bu ve-sikalarn, gerek Osmanl Devleti 'nin merkez messeselerinin iyianlalabilmesi ve uygulamalarn ne ekilde tezahr ettiinin g-rlebilmesi asndan ve gerekse zellikle blge tarihiliinin ge-limesinde teferruatl - eitli - veriler arzetmelerinden tr anavesikalardan birini tekil ettikleri aktr. er' iye sicilleri, devletinmerkez tekilatnn tarihinin yazlmasndan ok, tarann tekilatyap ve ileyilerinin aydnlatlmas ve ehir monografilerinin ha-zrlanmas asndan da deerleri tartma gtrmez belgeler gu-rubuna girmektedir. u halde denilebilir ki, Osmanl Devleti'nindevlet yapsnn ve bunun taradaki uygulamalannn iyi anlalmasve devlet zerinde u veya bu ekilde oluturulmaya allan ide-olojik sapmalarn objektiv - ilmi - biimde nlenmesi asndan,er' iye sicillerine daha ok bavurmak zorunluluk arzeder. nkbu vesikalarda gerek merkez ve gerekse tarann sosyo-ekonomik,kltrel, idari, mali ve siyas yaps ile ilgili ok eitli bilgiler ay-rntlaryla yer almaktadr.

Bu almada genel anlamda Osmanl tarasnn hukuk sis-teminin yaps ve bu sistemde olduka nemli grevler stlenen"Kadlk Messesesi" hakkn~a ksa bilgiler verilerek, er'iye si-cillerinin blge tarihi aratrmalar asndan muhteviyat hakkndaaklamalarda bulunulmutur. Klasik Osmanl dneminde er'imahkemelerin ileyii zerine bilgi venne gayesi, konuyu dahaaklayc yapabilme zorunluluundan kaynaklanmtr. Son b-lu11de ise-,- asl almann temeli olan "385 Numaral Harputer'iye Sicili" konulanna gre tasnif edilerek, tantlmaya a-llmtr .

II. Osmanl Tara Tekilatnda Kaza daresi ve KadlkMessesesi

Osmanl Devleti'nin kuruluundan itibaren idari mekanizmannen st kademesinde bulunan siyasi g Padiahlar, Osmanl l-

"385 NUMARAL HARPUT ER'IYE slerLl"NIN TANITIMI 5

kesinin tarasna farkl statde fakat birbirileriyle balantl iki trgrevli atayarak, bunlarn liderliinde idari, askeri ve hukuki r-gtlenmelerini salamlardr. Bu grevlilerden birisi "Bey" (Bey-lerbei ya da Sancakbei) olup ehl-i rf mensubudur. Dieri de,ehl-i ilim mensubu olan kad dr i . Bunlar yetki bakmndan do-rudan merkeze bal olmakla birlikte, tara idaresinde birbirleriyleilikili olarak grev yapmakta ve eitli konularda birbirlerine yar-dmc olmaktadrlar.

Osmanl ynetiminin idari ve askeri rgtlenmesinde temelbirim "sancak" idi". Birka sancan birlemesinden de "bey-lerbeilik" ya da "eyalet" ad verilen idari birimler oluturulmutur.EyaletIerin banda merkezdeki sultann taradaki idari-askeri tem-silcisi olarak grev yapan ve Enderun kkenli kul brokrasisinemensup olan "Beylerbei" bulunur ve "Paa Sanca" ad verilenkonanda otururdu. Dier taraftan Beylerbei'nin oturduu paasancanda bir de "Beylerbeilik Divan" mevcuttu. Paa rtbeli vegenellikle vezir makamna ykselmi olan Beylerbei, klasik d-nemde bu divanda timar meselelerini zmler, meydana gelen e-itli ikayetleri dinler ve gerekli tedbirleri alrd'.

Beylerbeilik rgtne ramen Osmanl ynetiminde temel bi-rimin sancak olduunu belirttik. Sancak; askeri, idari ve mali yn-den timar sistemi ierisinde, Osmanl tarasnda ana birim olarakteekkl etmitir4. Sancan banda merkezden atanan ve yine kulbrokrasisine mensup "Sancakbei" de, Sultan'n idari-askeri ve si-yasi temsilcisi idi. Sancakbeyleri esas itibaryle kendi kapu halk vetimarl sipahiler ile savaa gitmek, sancak dahilinde yaayan halkncan ve mal gvenliini temin etmek, adaleti salamak vb. gibi g-rev leri deruhde ederlerdi'.

i. Ya~ar Ycel, "Osmanl Imparatorluu'nda Desantralizasyona Dair Genel Gz-lemler", Beeten, 38 (I 52), Ankara 979, s. 665.

2. Metin Kunt, Sancaktan Eyalete: i550- i650 Arasnda Osmanl meras ve II Ida-resi, Istanbul 1978. s. 15.

3. IIber Ortayl, Trkiye rdare Tarihi, Ankara 1979, s. i86 vd.4. Ortayl, a.g.e., 86.5. Ya~ar Ycel, a.g.m., 666.

6 MEHMET BE1RL

Sancaklar de kazai-idai bakmdan kazalara blnm olup,kaza biriminde suba ve kad grev yapmaktayd. Kaza; ev-resindeki eitli kylerin iktisadi, kltrel ve corafi bakmdan ken-disine balanm olduu kasaba veya bir ehir merkezi idi. Kaza bi-rimi ve bu birimin banda bulunan kad, dorudan doruyamerkeze balyd. Kazadaki kadnn bal bulunduu makam, bl-geye gre Anadolu ya da Rumeli Kadaskerlii idi6.

Kaza birimi olan ehir veya kasabann en yetkili yneticisi olankadnn grev ve yetki alan sadece adli ve er'i ilerle snrl ol-mayp, ayn zamanda idari, malI ve beledi alanlarda da otorite sa-hibi idi. Kad, kazada Sultan' temsil etmesi hasebiyle Padiah beratve fermanlarnn sicil-i mahfuza yazlmas, ahaliye ilan edilmesigibi grevleri de yerine getirirdi. Vergilerle ilgili ok deiik malIkonular ilgilendiren grevleri yrtmeleri yannda, bugnk an-lamda belediyenin stlendii sormnluluklar da kadlara aitti? Diertaraftan, sanatkar ve esnafn kontrol, lonca dzeninin, ynetiminve bununla ilgili kurallar gzetimi, ehrin ekonomik hayatyla ya-kndan ilgili olarak fiat tesbit ve kontrol, dier yandan ehirlerinalt yapsal tesislerinin denetimi, imar nizamnn korunmasn g-zetmek, vakflarn yneticilerini denetlemek, bu konudaki ata-malarla ilgili olarak arzda bulunmak gibi hepsi ayrlmaz bir btntekil eden eitli grevleri vardH.

Ksaca kadlarn grevlerine baklrsa tara idaresinde oldukanemli ve etkin bir konumda olduu anlalr. Kaza biriminin yargilerinden balamak zere beledi ilere kadar hemen her ite ka-dnn rol ve etkinlii grlmektedir. zetle denilebilir ki, kazaidaresi, genel anlam ile btn ynleriyle kadnn sorumluluu al-tndayd.

6. Mustafa Akda, Trkiye'nin Iktisad ve Itima Tarihi, c., Ankara 1971, s. 402.7. Kad'nn idar, mal ve beled grevleriyle ilgili ayrntl bilgi iin baknz. Rifat

zdemir, XIX. Yzyln Ilk Yarsnda Ankara, Ankara 1986, s. 200-202; Ilber Ortayl,"Osmanl Kadsnn Tara Ynetiminde Rol zerine", Amme Idaresi Dergisi, 9 (I l, s-tanbul 1986, s. 96.

8. Ortayl, a.g.e., 96.

"385 NUMARAL HARPUT ER'IYE slc1Ll"N1N TANITIMI

III. GenelOlarak Osmanl ehir Tarihiliinde er'iyeSicillerinin nemi ve Fonksiyonu

7

Osmanl Devleti'nin daha kuruluunun ilk yllarndan itibarenyarg messesesine olduka nem verdii bilinmektedir. Kadnnoturduu kaza merkezinde bir er'i mahkeme bulunmakta olup,ahali arasndaki her trl hukuld ve ceza ihtilaflar, bu mahkemedekad ve yardmclar tarafndan zme kavuturulmaktayd. Bu e-riat mahkemelerinde halkn problemleri ve davalar slam hukukuve rt hukuk kurallarna gre halledilmekte olup, ortaya kan an-lamazlklarda "Hanefi Fkh" dorultusunda hkm verilirdiY Bumahkemelerde daval ve davac dinlenip, "uhd'l-Hal" ad ve-rilen ahitlel'in de dnceleri alndktan sonra, kadnn verdiihkm er'iye sicilIerine geirilmekteydilO

Osmanl tarihinin ana kaynaklar arasnda er'iye sicilIerinin bi-rinci derecede nemli bir kaynak olduunu yukarda belirtmitik.Kadlarn devlet merkezi ile yaptklar resm yazmalar i, halkn i-kayet ve dilekelerinil", mahalli idarelere ait hukuld dzenlemeleri,daha da nemlisi ait olduu blgenin sosyal ve iktisadi hayatnyanstan" mahkeme kararlarn ihtiva eden bu siciller in-celenmeden, genelolarak Osmanl Devleti'nin siyas, idar, hukukive sosyal tarihini tam anlam ile aydnla kavuturmak ve kar-latrma yapmak zor ve eksik grnnektedirl4

Kadlarn verdikleri i'lam, hccet ve cezalarla, grevleri gereituttuklar eitli kaytlar ihtiva eden bu defterler, "er'iyye Si-

9. Joseph Schacht. "Mahkeme Maddesi", Islam Ansiklopedisi, C. VII. Istanbul1972, s. 147.

iO. Halit Ongan, Ankara'nn iNumaral er'iye Sicili. Ankara 1958, s. 26.ll. Harput er'iye Sicili, Defter No: 385, Sayfa No: 16.12. Samsm er'iye Sicili, Defter No: 1759, Sayfa No: 3 A.13. Mehmet Beirli, XiX. Yzyln Balarnda Samsun ehri (1755 Numaral Sam-

sun er'iye Sicili'ne Gre, H . i200-1255; M. 1785- i839), Samsun 993, Ondoktzmaysniversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, Muhtelif say-falar.

i4. Ahmet Akgndz, er'iye Sicilieri (Kurulla Birlikte), c.1, Istanbul 1988, s.12.

8 MEHMET BEIRL

cilleri, Kad Defterleri, Mahkeme Defterleri ve Zapt- Vekayi Si-cilleri" vb. biimde isimlendirilmilerdir".

er' iye sicilleri, bir veya birka yln olaylarn kapsayabilir.Genellikle defterlerin bir taraf mahalli olaylar (evlenme-boanma,alm-satm, nafaka, vakf, hibe, crm-cinayet vb.) kapsar ve buksma "Sicill-i MahfOz" denir. Dier taraf ise, merkezden gelenferman, mektup, emir gibi belgelere tahsis edilmi olup, bu ksmda "Sicill-i MahfOz- Defterlu" olarak adlandrlrl6

er' iye sicillerinde ahsn hukuku ile ilgili kararlardan, aile hu-kuku ve kamu hukuku ile ilgili kaytlara kadar hukuki vesikalararastlanr. Ayn zamanda iktisat tarihi asndan da nemli veriler ih-tiva ederler. Her er'iye sicili, bulunduu yerin iktisadi hayatnadair orijinal vesikalardr. Osmanl tebaasnn hayat ve geim tarz,memlekete dardan giren ve yine memleketten dar kan eya,imal edilen sanayi rnleri, Anadolu'da mevcut olan esnaf gruplarve meslek eitleri, halktan toplanan vergiler, para arz vs. gibi ko-nular doru olarak er'iye sicillerinden renilebilir. zellikle narhve tereke kaytlarnn fiat tarihi asndan nemi byktr?

v. Harput Mahkemesi ve Harput er 'iye SicilleriKlasik Osmanl sancaklarndan biri olan Harput, idari ba-

kmdan Osmanl hakimiyetine girdii 1516 ylndan itibaren XIX.yzyln sonlarna kadar Diyarbekir Eyaleti'ne bal bir sancak ola-rak varln srdrmtriR. dari-askeri bakmdan sancak merkeziolan Harput ehri, ayn zamanda kaza merkezi durumundayd. Har-put kad s ehirde oturur ve "Meclis-i er'" denilen ve ou zamankadnn evi veya merkez camiinin yannda bulunan mahkemede da-va1ara bakard19

LS. Abdlilaziz Bayndr. Islam Muhakeme Hukuku (Osmanl Devri Uygulamas).f stanbul 1986, s. .

16. Ahmet Halaolu, "1866-68 Tarihleri Arasnda Harput Mahkemesine IntikalEden Dava ve Idari Uygulamalar", Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. C.2, S. 2.Elaz 1988. s. iOS.

17. Akgndz. a.g.e .. 15.18. Mehmet Ali nal. XVi. Yzylda Harput Sanca, Ankara 1989. s. 33.19. A.g.e . 33.

"385 NUMARAL HARPUT ER'IYE sleILl"NIN TANITIMI 9

Harput eriye sicilleri konusunda ise genelolarak unlar sy-lemek mmkndr. En eski tarihli Harput ser'iye sicili 181 nu-maral sicil olup M.1630-1633 (H.1040-1042) tarihlerine aittir. Enyeni tarihli Harput er'iye sicili de M. 1819-1835 (H.1235-1250)tarihlerine ait olup 398 numaraldr. Toplam sicil says 28'dir"o.Harput sicillerin bir fotokopisi bugn Diyarbakr Mzesi'nde bu-lunmakla beraber, asl nshalar 1990 ylndan itibaren "AnkaraMilli Ktphane, bni Sina Okuma Blm" bnyesi altna top-lanarak muhafaza altna alnlli olup, tasnif almalar halendevam etmektedir"l.

Giri ksmnda da belirttiimiz gibi bu almamzda "385 Nu-maral Harput eriye Sicili"""nin altnda Harput mahkemesineintikal eden davalar konularna gre tasnif ederek aklamalardabulunmaya alacaz. Ad geen sicil, 86 varak ve 172 sayfa olup,653 vesikay ihtiva etmektedir. Bu vesikalar eitli konular veidar-cezili uygulamalar iine almaktadr. Sicil, dzgn bir Trkeile dnemin yaz geleneklerine uyularak kaleme alnm ol-duundan dili anlalr ve sadedir. Yaz stiline baklarak birkakiltip tarafndan kaleme alnd anlalmaktadr. Dnemin geleneiolan klielere oka rastlanr. Sicilin batan itibaren 135 sayfasmahalli olaylar (sicil-i mahmz), geri kalan 72 sayfa da genelliklemerkezden gelen idari' uygulamalar (sicill-i mahmz- defterlO)oluturur. 385 Numaral Harput er'iye sicili, H. 1064- 1066 yllararasn kapsar ki, bu da 1653-1656 miladi yllarna tekabul et-mektedir.

Belgelerle ilgili tasnif almas idari', iktisadi ve mall, sosyal,vakflarla ilgili, askeri' nitelikli ve dierleri olmak zere alt balkaltnda incelenmi ve konular kendi aralarnda alt balklara ay-

20. Akgndz, a.g.e., 189.21. 1990 ylndan itibaren Trkiye'nin etli yerlerindeki mze, ktphane vb. yer-

lerde bulunan er'iye sicillerinin btn bu blmdedir.22. Ad geen Harput er'iye sicili, Frat niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih

Blm'nde Lisans tezi olarak incelenmitir. Baknz, Erdin Gk, A.lhsan zbek.Kenan Akku, Mehmet Beirii, Eyp Ktkl, 385 Numaral Harput er'iye Sicili. Elaz1990, Baslnam Lisans Tezi.

LO MEHMET BE1RL

rlmtr. Vesikalar iinde en fazla oran sat hccetleri olu-turmaktadr. Bunu srasyla fuzuli igal, gasp, rehin, hibe, feragat,crm-cinayet, yaralama, dem ve diyet davas, alacak-verecek hc-cetleri izlemektedir. ok genelolan ve tasnif iinde hibir gurubagirmeyen belgeler "dierleri" ad altnda baka bir grupta in-celenmitir. dari nitelikli vesika adedi 77, iktisadi ve mali vesikaadedi 272, sosyal nitelikli vesika adedi 277, vakflarla ilgili 4,askeri nitelikli 5 ve dierleri 18'dir. Toplam olarak 653 vesika mev-cuttur (Baknz Tablo).

V. 385 Numaral Harput eriye Sicili'nin Vesika Tasnifleri

1. dari Nitelikli Vesikalar

Bilindii gibi tarada kad sadece yarg ileriyle deil, ayn za-manda idari ilerle de ilgileniyordu. Kad, kazada Sultan'n bir nevitemsilcisi ve sancakbeinden sonra en yetkili amir idi. Bu sebepleeitli idari konularda merkezden gelen emir ve fermanlar direktolarak kadya hitaben yazlr, kad bunlar ahaliye iletirdi. Ayn za-manda dini ve sosyal kurumlarda grev yapan imam, mezzin,hatip, mderris, vakf mtevellisi, mzn, katibi ve cabisi vb. gibiyetkililerin atanmas, azledilmesi, aralarnda meydana gelen an-lamazlklarn giderilmesi vb. konularda kadnn merkeze arz yet-kisi mevcuttu. Kad, eitli grevlilerin tayin ve azledilmeleri ko-nusunda merkeze yazarak tevcih beratlarnn gnderilmesini isterdi.Bu ksmda bir greve nasb ve azI, birtakm grevlerin belirlenmesive bunlara verilen cretler, genel teftiler, tamir, kalebend cezalarile Diyarbekir Vilayeti kanunnamesi zeyli sureti bulunmaktadr.

a . Atama, Aziller, Grevler ve cretler

Herhangi bir vazifeye memur tayinlerini ve grevden el ek-tirneyi ifade eden vesikalardr. Dier yandan birtakm yneticilerinve grevlilerin cretlerini ve ykmllklerini belirten ferman-hmayt1n suretic, de muhtelif belgelerdendir. Mesela, 20 Eyll 1655

23. Harput er'iye Sicili, Defter No: 385, Sayfa No: 136, Vesika No: 504 (Bundansonra HS, 385- 36/504 eklinde gsterilecektir).

"385 NUMARAL HARPUT ER'IYE sICLl"NN TANITIMI i!

TABLO

Sra No: Mahiyeti Says Yzdesi

. dari Nitelikli VesikaIar 77 11,792. - Atama, Aziller, Grevler ve cretler 37 5.66

3. - Genel Teftile lgili Vesikalar 4 0,6 i

4. - Tamir ve Kalebend Cezas le lgili Vesiakalar 10 1.53

5. -dari Nitelikli Dier Vesikalar 26 3,98

6. ktisadi ve Mali Nitelikli VesikaIar 272 41,65

7. - Vergilerle lgili Kaytlar 46 7.04

8. - Sat, Vadeli Sat ve flas 111 16,99

9. - Bor, Emanet, Takas 30 4,59

iO. - Alacak-Verecek 44 6,93

. - MlIkataa le lgili Vesikalar 7 1,0712. - Narh Kaytlar le lgili Kaytlar 6 O,9!

3. - ktisad ve Mal Ilemlerle lgili Dier Kaytlar 28 4,2814. Sosyal Nitelikli VesikaIar 277 42,41

15. Genel Kaytlar 215 32,9216 - CLirm ve Cinayet, Yaralama, Dvlme,

- Dem ve Diyet Ile Normal lm Hccetleri 70 10,71

17. - Hrszlk, arap me, Rvet ve Karaborsa Kaytlar 18 2,7518. - FlIzuli gal, Gasp, Rehin ve Feragat Hccetleri 104 15,9219. - slam Dinini Kabul Eden ve Mslman smi Alan

Zmmflerle lgili Kaytlar 7 1,07

20. - ekavet, Hainlik, Firar ve hbar Olaylar 12 1,83

21. - SlI-i Hal Hccetleri 4 0,61

22. Aile Yaps le lgili Vesikalar 62 9,49

23. - Vasi, Vekil ve Nazr Tayini ve Vasiyet Hccetleri 25 3,82

24. - Nianllk, Evlilik, Mihr-i Miieccel Talebi, Boanma,Nafaka Tayini le lgili Kaytlar 17 2.60

25. - Tereke Kaytlar ve Miras TaksimIeri 18 2.7526. - Reit Olma ve Reitlie Erenlerin

Evlendirilmesi Hakknda Hiiccetler 2 0.3027. Vakftarla lgili Kaytlar ve care Feshi 4 0,6128. Askeri Nitelikli Vesikalar 5 0,76

29. Dierleri 18 2,7530. Toplam 653 100,0

12 MEHMET BEIRL

(l9 Zilhicce 1065) tarihli bir "Mektup" a gre Osman Bee'ninHarput'a yenieri serdar tayin edildiini grmekteyiz. Dergah- Aliyenieri aasnn mektubu ile atanan yenieri serdar, taradaki ye-nierilerin, acemi olanlarnn, topu ve cebecilerin amiri idi24Dergah- All yenieri aas olan Mehmed Aa tarafndan Harputve ng kadlarna hitaben yazlan mektupta cemaati ve ismi be-lirtilen kiinin Harput'a serdar tayin edildii ve buna astlar ta-rafndan itaat edilmesi gerektii belirtilmektedir25 Ad geen sicildebu ekilde herhangi bir vazifeye tayinlerle ilgili olduka fazla belgemevcuttur. Yine hem greve nasb ve azledilme bakmndan Tem-muz balar 1655 (Ramazan balar 1065) tarihli bir vesikadan,Nezir Baba Zaviyesi'ne mteveHi tayini ve azli birlikte ele aln-maktadr. Belgede Harput kads Mevlana brahim'in merkeze arzile Nezir Baba Zaviyesi mteveHisi olan ve gnlk 2 ake yev-miyeli Bekir'in hizmet etmedii belirtilmi, grevden alnarak ye-rine Ramazan'n uygun olaca belirtilerek berat- erif istenmitir.Bunun sonucunda merkezden gelen cevapta (M .16 Austos 1655),Bekir'in azledildii ve yerine gnlk 2 ake yevmiye ile Ra-mazan'n tayin edildiine havi berat- hmayun gelmi ve byleceatama tamamlanm t.2

dari nitelikli olarak burada Diyarbekir kanunnamesi sretininzeylini zikretmekte fayda vardr. Amid defterdar Hasan'n im-zasyla kaleme alnan bu kanunname suretinde iftlik ta-nmlanmakta ve ne kadar vergi alnaca tespit edilmektedir. Bunagre iftlik; yrmek admyla 40 adm yere bir dnmdr. Sulu veekili iyi yerlerden 80 dnm, orta yerlerden 100 dnm ve iyi ol-mayan yerlerden ise 150 dnme bir iftlik denir. Ancak bu durumovalarda olduu srece geerlidir. Dalarda iftlik hesap edilmeyipdnm hesaplanr. Buna gre, tam iftlii olanlardan resm-i ift,ifte kifayet etmeyenlerden de resm-i dnm alnr, bu da iki d-nme bir akedir. Bu defter ayn zamanda merkezdeki "Defter-iCedid-i Hakan!" de kaytldr2? Bu vesikalarn adedi toplam 37'dir.

24. HS, 385-137/51 .25. HSS, 385-137/512.26. HS, 385- 46/549.27. HS, 385-155/585.

l"385 NUMARAL HARPUT ER'IYE sIcILI "NIN TANITIMI 13

b. Genel Tefti le lgili Vesikalar

Mbair tayin edilerek Harput mahallerinin genel teftii ile il-gili vesikalardr. Bu teftilerde mahalleIerin imam ve mezzinlerigibi ileri gelenleri de bulunup, mahallelerde meydana gelen hrsz,sulu ve su zanllannn kaydedilmesi, gerekli yerlere bildirilmesive dzenin salanmas ngrlmekteydi"8. Ayn zamanda kale g-revlilerinin de teftii yaplr ve herhangi bir yolsuzlua meydan ver-memek iin beratlar yoklanrd"9. Yine eer yerlerini terk edenlervarsa, yerlerine "gediklerinin mstahak olana verilmesi" istenirdiJo.Bu gibi vesikalarm toplam adedi 4'dr.

c. Tamir ve Kalebend Cezas le lgili Vesikalar

ahslarn ahsi mallann tamirleri, izinsiz olarak kiliselerinitamir eden zmmilerin durumu, herhangi bir sutan dolay cezasverilen kiilerin kale dizdarna teslim edilip hapsedilmelerini ifadeeden vesikalardr. Mesela, bir belgede Ahi Musa Mahallesi'nde ha-rabe ba, havuz, su yolu ve evlerini tamir iin Abdurrahman ibn-iAbdullah avu'un izin istediini grmekteyizJ1 Yine Eyll balar1655 (H. Zi1kade balar o65) tarihli bir belgede, izinsiz olarak ki-liselerini tamir eden zmmiler zerine mbair tayin edildiini, eerdurum doru ise buna engelolunmas emediliyorduJ". Yine Ekimsonlar 1655 (H. Muharrem sonlan o66) tarihli bir belgeye gre,Harput'ta birtakm eya alan smail bin Bayram'm Harput San-cakbei tarafmdan dizdar Hseyin Aa'ya teslim edildii ve ha-pishaneye gnderildii grlmektedir". Toplam says o'dur.

d. dari Nitelikli Dier Vesikalar

Bu ksmda reayaya zarar verilmemesini isteyan fernan-hmayn suretiJ4, su karna, mecrasm deitirme ve dier farkl

28. HS, 385-52/193.29. HS, 385-62/224.30. HS, 385- 142/53 .31. HS, 385-60/219.32. HS, 385-141/529.33. HS, 385-130/484.34. HS, 385-145/547.

14 MEHMET BE1RL

idari uygulamalarla ilgili belgelerin dkm incelenmitir. Toplamsays 26'dr.

2. ktisadi ve Mali Nitelikli Vesikalar

Kadnn ehir idaresindeki roln ve etkinliini belirtmitik.Bu anlamda kad; ehrin ekonomik ve mali hayatnn or-ganizasyonunda nemli derecelerde grevler stlenmitir. Bu va-zifeler neticesinde alnan kararlar ve idari-cezai uygulamalar ve-sikalarda olduka fazla bir ounluu oluturmaktadr. Blgedeavarz ve nzl vergilerinin toplanmas, salyane trnden toplananvergilerin ilgili yerlere gnderilmesi, baz mukataa gelir ve gi-derlerinin kontrol edilmesi, gerek grldke avarz-hanelerinin ye-niden yazlmas, hazeriyye ve seferiyye trnden vergilerin top-lanmas vb. kadlarn grevlerindendi. Ayn zamanda ehir halknnhayat ve geim tarz, ehire dardan giren ve darya kan mal-lar, halkn yetitirdii ziraat mahslleri, sanayii mamlleri, fertlerinbirbirleriyle ilgili ticaretIeri, eyalarn fiatlar vb. gibi konular daehir iktisadiyatnn en temel gstergeleridir. Toplam adedi272'dir.

a. Vergilerle lgili Kaytlar

Sancaklardaki vergi anlamazlklar, tekalif-i er' iye, cizye vesalyane vergilerinin toplanmas, harap olan yerlerden vergi talepedilmemesi (r), gerekli grld takdirde avarz-hanelerininyazlmas ya da yeniden tespit edilmesi gibi konular vesikalardaoka yer almaktadr. Yine aded-i anam, crm cinayet, resm-iarfisane, resm-i kovan, ya, bal ve zahire vb. gibi vergi eitlerinive bunlarn "olageldii er' ve kanun zre", ayn zamanda ''hilaf-er'-i erif ve mugayir-i kanun- mnife bir ferdi rencide ve remideetdirnemek" artyla toplanmas emredilen buyruldu ve ferman-hmayfin sretlerine ska rastlanmaktadr. Mesela, Eyll sonlar1656 (H. Zilhicce sonlar 1066) tarihli bir vesikaya gre, dergah-muallam cebecilerinden Darendeli Muhammed, merkeze yazddilekesinde, o zamana kadar emr-i erife aykr olarak ky aha-lisinden tekalif-i akka alnmadn, ancak Beylerbei (Diyarbekir)

"385 NUMARAL HARPUT ER'IYE SIClLI"NIN TANITIMI 15

ve Sancakbeinin (Harput) haksz yere bu vergiyi talep ettiklerini,"hilaf- er'-i erif ve kanunu rencide ve remide" eylediklerini bil-dirip, bundan vazgeilmesine dair emr-i erif istemekteydi. Bununzerine merkezden Harput kadsna hitaben yazlan ferman-hmayfinda, eer emr-i erife aykr tekalif-i akka vergisi teklifolundu ise, bundan vazgeilmesi ve emr-i erife mugayir i ya-plmamas, eer yine kanuna aykn olarak vergi alnmaya devamedilirse derhal merkeze bildirilmesi emrediliyordu35

b. Sat, Vadeli Sat ve iflas

Kiiler arasndaki arz-talep ilikilerine havi belge eitleridir.zellikle bu eit belgelerde sat hccetlerinin olduka fazla ol-duu grlmektedir. Bunlar genellikle ev, dkkan, tarla vb. gibigayr-i menkulleri iine ald gibi, hayvan ve birtakm ev eyalarniine alan menkul satlardr. Mesela, Eyll balan 1655 ( H. Zil-kade balar 1065) tarihli bir sat hccetinde, bab evin btnmtemilatyla 46 riyal1 kurua satldn grmekteyiz36 Bu sa-tlar mslmanlarn ve zmmllerin kendi aralarnda olduu gibi,mslmanlarla zmmller arasnda da olduka fazla bir orandadr.Bunun yannda vadeli sat belgelerine de rastlanmaktadr. Mesela,bir vesikada 565 riyal1 kuruluk bir eyann 40 gn vade ile sa-tld ve vade sonunda cretin denmesi isteniyordu37 Dier yan-dan vesikalar iinde iflas hccetlerine de rastlanmaktadr. Mesela,Karc Taifesi'nden Sefer veled-i Badesar adl zmmnin iflas et-tiine dair hccet grlmektedir38

c. Bor, Emanet ve Takas

Kiilerin birbirleriyle yardmlamasnn rn olan ve yine birnevi arz-talep ilikisini ifade eden bor, eitli ekillerde alnrd.Borlu, eer borcunu zamannda deyemezse malna haciz kon-duunu, ancak borcunu dedikten sonra bu haczin kaldnld g-rlmektedir.

35. HS, 385- 139/522.36. HS. 385-105/390.37. HS, 385-69/246.38. HS, 385-82/302.

16 MEHMET BEtRLI

ncelediimiz sicilde bu ekilde etraflca vesikalara rastlamakmnkndr'9. Yine bir vesikada Muhammed bin Osman ile es-Seyyid Mustafa elebi ibn Mustafa avu'un evlerini takas ettikleride grlmektediro. Toplam adedi 30'dur.

cl. Alacak- Verecek

Fertlerin birbirleri arasnda alacak-verecek meselelerini ihtivaeden vesikalardr. Bu tip davalarda eitli sebeplerle birbirlerinegeen menkUl ve gayr-i menkllerin iadesini isteyen vesikalar ge-nellikle ounluu oluturur. Bunlar, fertlerin birbirleriyle sz-lemesini oluturan ve ahitlerin tasdikine havi hccetler olabildiigibi, birtakm sebeplerle ortaya kan alacak-verecek davalarndakadnn hkmn ifade eden i'Himlardr. Mesela, Eyll ortalar1655 (H. Zilkade ortalar 1065) tarihli bir vesikada, GlckKy'nden birtakm zmmllerin, yine ayn kyden Mikail veled-iGaza-ah'dan alacaklar olan 40 bin riyal1 kuruu aldklar ve da-valarnn bittiini ikrar ettikleri hccet grlnektedirl Toplamadedi 46'dr.

e. Mukataa le lgili Vesikalar

Bilindii gibi mukataa; genelolarak geliri kimseye dirlik ola-rak verilmeyip, dorudan devlet hazinesine alnan vergi ve gelirkaynaklarna denilmektedir42 Dier yandan mukataa terimi, belirlibir sancaktaki merkeze alnan btn vergi ve gelir kaynaklarnifade etmek iin de kullanlmaktadr ki, mesela, Harput San-ca'ndaki merkeze alnan gelirlerin l.mamna "Harput Mukataas"veya "Mukataat- Harput" denilmektedir'. Mesela, 1655 tarihli mu-kataa hccetine gre, Harput Sanca'nn "Boyahane Mukataas",Kuyulu, me ve Kvenk kylerinin boyahanesi ve tevabi' 850

39. HS, 385- i 6/433, 385- i5/432.40. HS, 385- 6/72.4 .HS, 385-108/403.42. M.Ali nal, "XV. Yzyln Balarnda Harput Mukataatna Ait Bir lema1 Mu-

hasebe Defteri", Ondaklzmays niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, S.3 . Samsun 198 ,s.93.

43. A.g.m., 93.

"385 NUMARAL HARPUT ER'tYE stetL"NN TANITIMI 17

riyall kuru pein denmek artyla Munzur Bey'e iltizama verilip,eline tezkeresi verilmitir4 .

.f Narh Kaytlar le lgili Kaytlar

Narh; kadyla, ilgili esnafn ve ehrin ileri gelenlerinin hazrbulunduu bir toplantda, satlan mallarn maliyetine gre, esnafnbelirli bir kr demek sretiyle elde edilen fiattr. Eyalara verilennarh fiatlar kazalarda yaplan bu toplantlarda mahkeme sicillerineve bu sicillerin her zaman kolayca bulunabilecek kapak ksmlarnayakn sayfalarna yazlrdI. Mesela, i656 (H.1066) senesinde Har-put'ta ekmeki esnaf mahkemeye bavurup, iddetli k sebebiyleun ve tuzun pahal olduunu belirterek, ekmee yeniden fiat tayinedilmesini talep etmilerdir. Bu sebep makul grlerek, narh tespitjrisi toplanm ve ekmei n her batmanna 9 ake fiat bimitir'.Adedi 6'dr.

g. ktisadf ve Metif lemlerle lgili Dier Kaytlar

Bu et vesikalar, timarla ilgili topran iletme ekilleri, bazmahallelerin avarz-hanelerinin tespiti, bunlarn saylarnn d-rlmesi veya artrlmas, devlet eyasnn bezistanda sat, srve kei derilerinin iletilmek zere debbalara verilmesi vb. gibimuhtelif konulardr. Mesela, Kasm sonlar 1655 (H. Safer balar1066) tarihli Harput kadsna htaben yazlan bir ferman- hmayOnsretine gre; sr, koyun ve kei derilerinin kasaplar tarafndandebbalar dndakilere satlmamas gerektii, ancak debbalarnihtiyalar karlandktan sonra ahire narh- cari zerinden satlmasemrediliyordu46

3. Sosyal Nitelikli Vesikalar

Osmanl ehirlerinde kadlarn, dier idari -askeri idarecilerlebirlikte hareket ederek etli sosyalolaylar zme kavuturduu

44. HS, 385-165/624.45. HS, 385-133/494.46. HS. 385-139/518.

18 MEHMET BEtRL

bilinmektedir. dari-askeri grevliler tarafndan yakalanan sulular,ehir mahkemesine intikal ettirilerek davaya baklrdI. Bu sosyal ni-telikli olaylar da er'iye sicillerine geirilirdi.

Sosyal nitelikli vesikalar iki ksmda ele alarak incelemeyiuygun bulduk.

Birinci ksmda, genel anlamda Harput Sanca'nda ortayakan problemler ve bunlarla ilgili idari-ceza! uygulamalar ele aln-mtr. Bunlar; eitli yaralama, dvlme, crm ve cinayet vb.ahsi olaylar olduu gibi, hrszlk, rvet, karaborsa vb. sosyal veidari sorunlar oluturmaktadr.

kinci ksmda da, aile messesesinin sosyo-ekonomik yapsnoluturan olaylar inceledik. Bunlar da; nianllk, evlilik, boanma,nafaka tayini, miras taksimIeri ve muhtelif tereke kaytlarn ihtivaeden vesikalardr. Toplam vesika adedi genel vesikalar 215, aileyaps ile ilgili 62 olmak zere toplam 27Tdir.

1. Genel Kaytlar

a. Crm ve Cinayet, Yaralama, Dvlme, Dem ve Diyet ileNormal lm Hccetleri

eitli ekillerde cinayet, darp, yaralama ve normal lm vb.gibi olaylar ve bunlarn sonular hakkndaki CeZa! uygulamalarhakkndaki vesikalardr. Mesela, Austos balar 1655 (H. evvalsonlar 1065) tarihli bir hccette Ace Kalesi'nden brahim bin S-leyman'n Karaorlu Ali bin Trabi'yi yaralad ve er'i davasnngrld anlalmaktadr'l?

b. Hrszlk, arap ime, Rvet ve Karaborsa Kaytlar

Bu eit vesikalar, dnemin sosyal yapsn ve bu yapnn or-taya kard eitli aksaklklar aydnlatmas bakmndan nemliipular verir. Zira bu tr vesikalarn oran, bu problemlerin sosyal

47. HS, 385-103/383.

"385 NUMARAL HARPUT ER'iYE sieiLt"NiN TANITIMI 19

yapy ne ekilde etkilediini de ortaya karr. Mesela, Ekim son-lar 1655 (H. Muharrem ortalar 1066) tarihli bir vesikadan, Har-put Byk Camii'nden alt adet kilimin alndn ve bu kilimlerinsatldnn belirlendiini, bu konunun teftiinin yaplmasna dairhccet grlmektedi-48. Yine H.1065 tarihli bir vesikada, CinganTaifesi'nden baz kiilerin arap iip birbirleriyle muharebe ettikleribelirtilip, bunlarn yakalanarak olaylarn nlenmesi isteniyordu4~.

c. Fuzuli gal, Gasp, Rehin, Hibe ve Feragat Hccetleri

Bu tr vesikalarda, eitli sebeplerle birinin ahsi tasarrufundaolan eyay (mal-mlk) zorla igal etme, borcundan dolay malnrehin edilmesi, zorla eitli eyalarn gasb, kendi rzas ile malnnmlknn tasarruf hakkn bakasna devir etme, baz olaylarn ya-plmasna mani olma, ahslarn mallarnn genel bilanosunu tes-pit, ortaklk ve bunlarn mallarn taksim etmesi vb. gibi vesika e-itlerine rastlanr. Mesela, Austos balar 1655 (H. evval balar1065) tarihli bir vesikada, Glck Ky'nden Kei veled-i Gazariadl zmminin tasarrufunda olan tarlann, yine ayn kyden Mikailveled-i Gazati tarafndan igal edildiini belirten ve davac lehinesonulanan i'lam grlmektedir"). Bu olayda ahitlerin mslmanolmas ve onlarn ehadetine bavurulmas da ayrca nem arzeder.Bunun gibi mslmanlarn davalarnda da zunmilerin ahitlik yap-tklar vesikalara da oka rastlanmaktadr. Yine Ekim balar 1655(H. Zilhicce sonlar 1065) tarihli bir vesikada, Mehmed Bee ibnAbdullah'n tarlasn oluna hibe ettii ve tasarruf hakkndan vaz-getii grlmektedir'!.

d. slam Dinini Kabul Eden ve Mslman ismi Alan Zmmflerlelgili Kaytlar

Kendi rzas ile mslman olan zmmilerin durumlar ve bun-larn mslman ism almalarn kayt altna alan hccetlerin ihtiva

48. HS, 385-126/475.49. HS, 385- 143/537.50. HS, 385- 104/387.51. HS, 385-120/452.

20 MEHMET BE1RLI

ettii vesikalardr. Mesela, Eyll balar 1655 (H. Zilkade balar1065) tarihli bir belgede, Panik zmminin olunun "mec1is-i er'egelb eref-i isHimla merref olub bi'd-defada kelime-i ahadetgetrb Ahmed ismiyle tesmiye olunduu" kayt altna alnmtr52

e. ekavet, Hainlik, Firar ve Ihbar Olaylar

Toplumu sarsan olaylarn en nemlilerinden birisi de ekiyalkolaylar ve sonucunda ortaya kan asayisizliktir. Osmanl top-lumunda da bu tr olaylara rastlamak mmkndr. zellikle XVII.yzylda bu vakalarn says olduka fazla artm ve Celali prob-lemi, Osmanl Devleti'ni uzun sre zor duruma drmtr. Ancakbu tr vesika adedi 1653-1656 M. yllar arasnda, oran olarak Har-put Sanca'nda fazla deildir. Toplam vesikalar iindeki oranlar,dierleri ile birlikte 12 adettir. Bu durum da bu gibi mnferit va-kalarn Harput Sanca iin deerlendirirsek, her zaman grlebilenolaan olaylar olduunu gstermektedir. Mesela, 12 Austos 1655(9 evval 1065) tarihli Harput kad s ve yenieri serdarna hitabenyazlan bir vesikaya gre, ekiyalk edenlerin derhal yakalanp eya-let merkezine gnderilmesi istenmekteydi". Yine 17 Ocak 1655 (H.17 Rebilevvel 1065) tarihli Harput kadsna hitaben yazlan bir ve-sikada, Harput mahallelerinde gece evlerin ve dkkanlarn alp,"fukarann mallar alnb klli zulm ve teaddi olduu" belirtilerek,mbair tayin edilmi, mahalleIerin imam, mezzin ve ihtiyar vb.gibi ileri gelenleri mahkemeye davet edilerek, mahalle halknn du-rumu zerinde bu kiilerden kefillik alnmtr. Eer mahalle halkiinden kendisine kefil olunmayanlar olursa, bunlarn mbair ta-ratndan ayr bir deftere yazlmas emrediliyordu54 Bylece ma-halle halkndan doru ve drst olanlar, mahalle ileri gelenlerininkefareti altna alnm, ekiyalk ve hrszlk yapanlarn ele ge-irilmesi veya bu tr olaylarn nlenmesi yoluna gidilmitir.

52. HS, 385-106/394.53. HS, 385-149/561.54. HS, 385-161/608.

"385 NUMARAL HARPUT ER'YE scLl"NN TANITIMI 21

f Su-i Hal Hccetleri

Bu tr hccetlerde kiinin kendi istei ile nasl bir kii ol-duunun mahalle ileri gelenlerinden sorulduu kaytlardr. Kii, e-itli sebeplerden tr, mahkemeye bavurarak kendisinin naslbiri olduunun (iyi-kt) mahalleliye sorulmasn isteyebilirdi. Butr taleplerde mahalle ileri gelenlerinin ahitliine bavurulurdu.Mesela, bir belgede Mustafa Bee kendi durumunun ky aha-lisinden sorulmasn istediinde, kyden Tatikolu Malik ve Keigibi kiiler "ber-vechle halimize ve 'arzmza mteallik bir zarar vete'addid grmedk, kendden razyuz" eklinde ehadetlerini be-lirterek ad geen ahsn eminliini belirtmilerdir55 Dikkat edilirsebu belgede, Mslman Mustafa Bee'nin durumu ve nasl bir kiiolduu zerindeki talebi zerine zmmller ahitlik yapmaktadr.

2. Aile Yaps le lgili Vesikalar

a. Vasi, Vekil ve Nazr Tayini ve Vasiyet Hccetleri

Yasi, vekil ve nazr tayini, genel anlamyla ahsn kendininbizzat mesele ile itigal etmeyip, kendisinin yerine ya kendisinin yada mahkemenin birini atamasdr. Yekil tayinlerinde genellikle e-itli sebeplerden tr mahkemeye gelemeyecek durumda olan ki-iler, eitli davalarn yrtmek iin akrabalarndan birini veya g-venilir emin bulduu ahslara vekalet verirdi. Ayn zamanda kendimaln idare edemeyecek kadar kk, yetim ya da akka zrlolan birinin maln korumak iin, mahkeme vasi tayin edebilirdi.Mesela, bir belgede kaybolan Harputlu Ali bin lyas'n mal ve em-lakn korumak iin kardei brahim'in vekil tayin edildii g-rlmektedir56 Yine bir belgede Hseynik Ky'nden HseyinAa'nn kk olu Hasan'n mallarnn korunmas iin Sleymanibn Evliya Bey'in mahkemece vasi tayin edildii grlmektedir57

55. HS. 385- 9/446.56. HS, 385-54/202.57. HS, 385-561207.

22 MEHMET BE1RL

b. Nianllk, Evlilik, Mihr-i Meccel Talebi, Boanma ve Na-faka Tayini le lgili Kaytlar

Bu tr vesikalarda nian olaynn tasdiki, evlilik messesesininteekkl, bunda iftlerin rol, boanma olay, bu olayda elerinfonksiyonu, nafaka tayinindeki artlar, bunun derecesi vb. kaytlaraile kurumunun ileyiinin aydnlatlmas asndan olduka nem-lidir. Mesela, bir vesikada Krdemlik Ky'nden Gher bint-i Di-vane'nin kendi rzas ile Hac bin el-Has'la evlendii ve nikahlarnnkyld grlmektedir58 Yine bir vesikada Pertek Kazas'ndan Ra-hime bint-i Abbas, zevcesi olan es-Seyyid Cafer Efendi ibn Ebul-mslim'den mihr-i meccelini talep etmektedir'9. Yine Kasm son-lar 1655 (H. Safer balar 1066) tarihli bir vesikaya gre, MevlanaDervi iki ahidin huzurunda, afii mezhebi zerine zevcesi Safiyebint-i Ali'yi boamtr. Bu boanmann akabinde Safiyye'ye nafakatayin edilmitirlo.

c. Tereke Kaytlar ve Miras Taksimleri

len bir ahsn mallarn hibir hakszla imkan vermeden,varisler arasnda taksim etmek kadlarn grevlerindendir. Bununiin kad mteveffann evine gider, varisleri veya vekilleri arr,onlarn huzurunda mteveffann btn menkul ve gayri menkulmallarn kymetleriyle ayr ayr tespit eder ve sicile kaydederdi.Btn masraflar tereke tutarndan karldktan sonra kalan miktar,er'i usOllere gre taksim edilirdil!. Eer len kiinin geride b-rakt bir varisi yoksa, mal kymetleriyle tefti olunur ve bey-tlmala devredilirdil2. Mesela, Ekim balar 1655 (H. Zilhicce ba-lar 1065) tarihli bir vesikaya gre, Malatya'dan Harput'a giderkenyolda katledilmi olarak bulunan birinin varisleri olmamasndan

58. HS, 385-471l78.59. HS, 385-311126.60. HS, 385- 132/492.61. Samsun er'iye Sicili, 1759/5 A; Ayrca bkz. brahim Ylmazelik, "392 Nu-

maral Harput er'iye Sicili'nin (H. 1260- i264; M. 1844- 1848) Tantm ve Fihristi", Fratniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.2, S.2, Elaz 1988, s. 256.

62. HS, 385- 112/418.

"385 NUMARAL HARPUT ER'tYE StCtLt"NtN TANITIMI 23

tr mallarnn beytlmala devredildii grlmektedir6'. Yine birvesikada, mteveffa mer'in miras; kzlar Raziye, Amine ve zev-cesi Rabia'ya bir adet ev, oullar Osman, Mustafa ve Halil'e birkt'a ba olmak zere taksim edilmitirM.

d. Reit Olma ve Reitlie Erenlerin Evlendirilmesi HakkndakiHccetler

ncelediimiz sicilde, reitliin tescil edilmesi ve bunu des-tekleyen evlenme olay ile ilgili vesikalara da raslanmaktadr.Mesela, bir vesikada, Mustafa bin Haydar'n blua erdiinin mah-kemece tescil edilmesi ve ayn zamanda blua eren bu ahsn ev-lendirilmesi gerektii zerinde durulmaktadr. Yani Mustafa binHaydar reitlik ana ulatndan kendisinin evlenmesi ge-reklidir65

Bu iki belgede grld gibi, yeni bir ailenin kurulmas ve birtakm sosyalolaylarn nlenmesi de, kad ve mahalle halknn va-zifeleri arasndadr. Bu gibi vesikalar yeni bir aile ocann te-kilinde eitli sosyal gruplarn roln de, sistematik bir ekilde vur-gulamas bakilindan da ilgintir.

4. Vakftarla lgili Kaytlar ve care Feshi

Bilindii gibi vakf, toplumun ve insanln menfaati iin ahsiservetin mlkiyetinden, sahipliinden ve tasarruf hakkndan ebe-diyen vazgeme, servetin Allah rzasn ve toplumun duasn almakmaksadyla, hibir menfaat beklemeden toplum yararna gnllolarak kamulatrlmasdr66 Dier Trk-slam devletlerinde olduugibi Osmanl Devleti'nde de hemen btn cami, mescit, medrese,trbe, zaviye, han, hamam, kervansaray, ar, kpr ve yollarnbyk ounluu vakf gelirleri ile yaplp, tamir ediliyordu. Yani

63. Ayn dipnot.64. HS, 385- 4/66.65. HS, 385- 02/376 ve 377.66. Bayram Kodaman, "Yakfm Sosyal Yn", OndokLz Mays niversitesi Eitim

Fakltesi Dergisi, Say 3, Samsun 988, s. .

24 MEHMET 8EIRLl

Osmanl Devleti'nde topluma hizmet gtren birok dini ve sosyalkurumlarn vakflar tarafndan idare edildii bilinmektedir. Bu ba-kmdan vakf1ar, Osmanl toplum yaantsnn temel ku-rulularndandr. Sicillerde vakfiyye tescili ve vakf1ara grevli ta-yini ile ilgili olduka ok belgeye rastlanmaktadr. Mesela,Harput'tan Osman bin Kaya Bali ve amcaslOlu Ahmed bin Ab-dlmelik'in Mridi Kasabas'ndaki balarnn vakfiyetine dair ilamgryoruz6? Ayn zamanda vakf ilerinin tanzim ve kontrol i-lerinde kadlarn rol olduka fazlayd. Vakfiyyelerin tanzim vetescili, vakf1ara mtevelli, nazr, imam, mezzin, hatip vb. gibi g-revlilerin tayin ve azilleri gibi meselelerde arz yetkisi de mevcuttu.Vakf1ara tayin ve az edilen grevliler, idari belgeler ksmnda in-celenmitir.

5. Asker Nitelikli VesikaZar

Osmanl Devleti'nde yaplacak olan seferlerin masraf1arn kar-lamak amacyla bazen devlet merkezine bazen de topland ma-haldeki ilgililere bir takm vergiler verilmekte idi. Bunlara "imdad-]cihadiyye" deniliyordu. Sava zamannda ortaya kan fazla mas-raf1ar karlamak iin halktan yardm niteliinde alnan bedele de"iane-i cihadiyye" deniliyordu6x Dier taraftan sefere gidecek do-nanmann masraflarn karlamak iin de vergi talep edilebilirdi.Mesela, 23 Mart 1654 (H. 4 Cemaziyelevvel 1064) tarihli Di-yarbekir Eyaleti'ne tabi kadlara hitaben yazlan ferman- hmayfinsuretine gre, sefere katlacak donanmann masraf1arn karlamakzere Diyarbekir Eyaleti'ndeki avarz-hanelerinin Gmrk EminiHasan tarafndan toplanaca belirtilerek, hakszlk yaplmamasve zyuf ake alnmamas emediliyordu6Y Yine 8 Aralk 1655 (H.9 Safer 1066) tarihli Harput kad s ve Harput mtesellimine hitabenyazlan bir buyurulduya gre, yaplacak sefer iin "ordu bazar ak-esi" toplanmas ve bunun blgeye gnderilen Kenan Aa'ya teslim

67. HS. 385-371144.68. Fahrettin Tzlak, "Harput'tan Askeri Ihtiyalarn Karlanmas (I 83 i-1839)".

Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.3, S.3, Elaz 1989. s.202.69. HS. 385-144/543.

"385 NUMARAL HARPUT ER'IYE sICILI"NIN TANITIMI 25

edilmesi ve bu iin kesinlikle tehir edilmemesi emediliyordu70Yine sefer zamanlarnda olaanst nevinden bir takm vergiler detalep edilebiliyordu.

6. Dierleri

Btn bu vesikalarn dnda eitli sosyal, idari', hukukl ve ik-tisadi' uygulamalarla ilgili kaytlar da er'iye sicilIerinde mevcuttur.Mesela, halka hibir sebeple zarar verilmemesini isteyen ferman-hmayCn sretleri, hkm-i eriHer, belgelerin sicile kayd, tarihdoruluunun tescil edilmesi, eski sicilden belge nakli, iftliinkanun-i padiahi zerine yazlmas vb. eitli konular ilgilendirenkaytlar bazlardr. Toplam adedi 18'dir.

Sonu

Bu almada kadlk messesesi (haklatrma kurumu) vebuna bal olarak er'iye sicilIeri hakknda bilgiler vererek 1653-1656 yllar arasnda Harput mahkemesine intikal eden davalarnve cezai' uygulamalarn dkmn vermeye altk. Harput San-ca 'nn idari' durumu, iktisadi', mall, sosyal, askeri' konular il-gilendiren problemleri, 385 Numaral Harput er'iyye sicilinden r-nekler verilerek, bunlarla ilgili uygulanan yaptrmlar hakkndagenel gzlemler sunulmaya allmtr. zepe 385 Numaral Har-put er' iye Sicili, Harput Sanca'nda ortaya kan meseleler vebunlarn zm yollar asndan olduka ykl vesikalarla do-ludur. Dahas bu sicili inceledikten sonra grld ki, tek bir er' iyesicilinin incelenmesi bile, Osmanl ehir tarihlerinin ve daha genelifade ile Osmanl klasik sancaklarnn aydnlatlmas asndannemli ipular vermektedir.

70. HS, 385-136/508.

0000000100000002000000030000000400000005000000060000000700000008000000090000001000000011000000120000001300000014000000150000001600000017000000180000001900000020000000210000002200000023