6 dalgalar - · pdf file(9. sýnýf) fizik 1 6 dalgalar dalgalara aýt temel...

(9. sýnýf) Fizik1

6 Dalgalar

DALGALARA AÝT TEMEL BÜYÜKLÜKLER

Esnek cisimlere bir kuvvet uygulanýp kuvvet kal-dýrýldýðýnda titreþim hareketi yapar. Bu tip cisimle-rin þekilleri bir kez bozuldugu zaman, denge konu-muna gelmeye çalýþýr. Bu cisimlerin içindeki atom-larda, komþu atomlara sanki bir yayla baðlýymýþgibi bir denge konumuna göre titreþir.

Titreþim, cisimlerin denge konumlarý etrafýndadenge konumundan eþit uzaklýktaki iki nokta ara-sýnda gidip gelme hareketi yapmasýdýr. Yapraklarýnrüzgar nedeni ile salýnmasý, çocuklarýn tramplen-den atladýktan sonra tramplenin hareketi, bayrakve flamanýn dalgalanmasý hareketi, arýnýn kanat-larýnýn hareketi, sivri sineðin kanatlarýnýn hareketibirer titreþim hareketidir.

Oluþan her titreþim ortam boyunca þekil deðiþik-liðine neden olur. Havuza atlayan bir sporcununhavuzada oluþturduðu titreþim havuz boyuncayayýlýr. Titreþimin yayýlmasý dalga hareketinin oluþ-masý demektir. Suda oluþturulan titreþimler su mo-lekülleri tarafýndan iletilir ve ortam boyunca yayýlýr.

Bir ortamda titreþim oluþturmak için dýþarýdan kuv-vet uygulanmasý gerekir. Duran bir cisme kuvvetuygulanarak hareket ettirildiðinde iþ yapýlýr. Yapýlaniþ enerjiye dönüþür. Bu iþlem sýrasýnda enerjiparçacýklar tarafýndan ardýþýk olarak birbirine iletilirve ortamýn diðer bölgelerine yayýlýr. Dolayýsý iledalga hareketi, titreþimin ortamda yayýlmasýndanbaþka bir þey deðildir.

Esnek ortamýn bir noktasýnda kuvvet etkisiyle anive geçici bir deðiþiklik meydana getirilirse, bu de-ðiþiklik ortamýn esnekliði ölçüsünde diðer nokta-lara yayýlýr. Diðer noktalar da, ilk noktaya yakýnlýksýrasý ile sanki ayný kuvvet etki etmiþçesine ilknokta gibi deðiþikliðe uðrar yani hareket eder. Ýlknokta eski durumuna döndüðü hâlde, deðiþikliknoktadan noktaya devam ederek yol alýr, yayýlýr.

Bu ünitede, titreþim ve dalga hareketi arasýndakiiliþkinin ne olduðunu, frekans, periyot ve dalga bo-yu arasýndaki iliþkiyi, dalgalarýn nasýl sýnýflandýrýldý-ðýný, farklý ortamlardaki dalga hareketlerinin nasýlgerçekleþtiðini ve deprem dalgalarýný öðreneceðiz.

Dalgalarýn özellikleri, periyot, frekans, dalganýn ya-yýlma hýzý ve dalga boyu, dalgalarýn yayýlma hýzýnýnortamýn özelliklerinden nasýl etkilendiði, depremdalgalarýnýn çeþitleri ve elektromanyetik dalgalarbu ünitede anlatýlacaktýr.

Eðer ilk noktadaki deðiþiklik kesilmez birbiri ar-kasýndan tekrar tekrar devam ederse, sarsýntýlarýnarkasý kesilmez, devamlý olur. Bu durumda ilk nok-ta titreþim hareketi yaptýðýndan bu titreþim ortamboyunca bütün noktalarda görülür. Titreþimlerinbu þekilde yayýlmasý dalga hareketi meydana geti-rir. Dalganýn yayýldýðý ilk noktaya dalga kaynaðýdenir.Doðada daha pek çok olay vardýr ki bu olaylarýnaçýklanmasý, dalga ve titreþim kavramlarýnýn önce-likle anlaþýlmasýna baðlýdýr. Örnegin; gökdelenler,köprüler gibi çok büyük yapýlar, katý olmasýna rað-men, onlarda titreþir. Bu gerçek onlarýn tasarýmla-rýný ve inþasýný yapan mühendis ve mimarlar tara-fýndan göz önüne alýnýr. Radyo ve televizyonun na-sýl çalýþtýgýný anlamak için, elektromanyetik dalga-larýn doðasý ve kaynaðý ile onlarýn boþlukta nasýlyayýldýgýný ögrenmek gerekir. Bilimadamlarýnýnatomik yapýlar hakkýnda ögrendiklerinin çoðu, bil-gileri taþýyan dalgalardan elde edilir. Bu yüzdenatom fiziginin teori ve kavramlarýný anlamak içinönce dalgalarý ve titreþimleri ögrenmek gerekmek-tedir.

Dalga hareketi titreþim olayý ile yakýndan ilgilidir.Ses dalgalarý, deprem dalgalarý, gerilmiþ yaydakidalgalar ve su dalgalarý gibi bütün dalgalar, tit-reþim kaynaklarý tarafýndan oluþturulur. Bir ses dal-gasý, hava gibi bir ortam içinde ilerlerken ortamýnmolekülleri ileri–geri titreþir. Su dalgalarýda bir ha-vuzda yayýlýrken, su molekülleri aþagý–yukarýdoðru titreþir. Dalgalar bir ortamdan geçerken or-tamýn parçacýklarý periyodik olarak hareketine de-vam eder. Böylece; parçacýklarýn hareketi, salýnanbir sarkacýn ya da yay baðlý bir cismin hareketineçok benzer.

Dalga hareketi, madde moleküllerinin titreþim ha-reketinden meydana gelir. Su dalgalarýný gözü-müzle görebiliriz, fakat bir ses dalgasýný, bir dep-rem dalgasýný veya bir elektromanyetik dalgayýgözle görmemiz mümkün degildir. Bu tür dalga-larýn sadece etkisinden dolayý varlýðýný hissederiz.

Bir çakýl taþý havuza atýldýðýnda, dalgalarýn oluþtu-ðu görülür. Çakýl taþýnýn oluþturdugu sarsýntý kü-çük havuzun kenarýnda son bulur.

Eger, sarsýntýnýn yakýnýnda yüzen bir yapragýnhareketi incelenirse, onun ilk konumu etrafýndaaþagý-yukarý hareket ettigi, fakat sarsýntý kaynaðýn-dan hiç uzaklaþmadýgý ya da ona yaklaþmadýðýgörülür. Yani su dalgalarý (ya da sarsýntý) bir yerdenbaþka bir yere hareket eder, fakat su onunla birlik-te sürüklenmez.

Dalgalar

2(9. sýnýf)Fizik

Doðada pek çok dalga vardýr. Bunlar, mekanik veelektromanyetik dalgalar olmak üzere baþlýca ikitiptir. Mekanik dalgalara örnek olarak; ses dalgala-rý, su dalgalarý ve tanecik dalgalarý verilebilir. Budalgalarýn her biri için bozulabilen bir fiziksel ortamolmalýdýr. Özellikle bu üç örnekte; hava molekül-leri, su molekülleri ve tanecikler titreþmelidir. Elek-tromanyetik dalgalar yayýlmak için bir ortama ge-reksinim duymaz, elektromanyetik dalgalara görü-nür ýþýk, radyo dalgalarý, televizyon sinyalleri ve x-ýþýnlarý örnek olarak verilebilir.

Dalga kavramý oldukça soyuttur. Bir su yüzeyindesu dalgasý olarak adlandýrýlan olay, aslýnda su yü-zeyinin yeni bir düzene geçmesi hâlidir. Su olmasadalgada olmayacaktýr. Sarmal yay olmasa, üzerin-de ilerleyen bir dalga da mevcut olmayacaktýr. Sesdalgalarý, hava molekülleri olmasa, hava içindeilerleyemeyecektir. Mekanik dalgalar, bir ortamiçinden geçerken oluþturduðu sarsýntýnýn yayýlma-sý þeklinde anlaþýlacaktýr.

Esnek bir ortamda meydana getirilen þekil deðiþi-mine dalga, bu dalganýnda esnek ortamda yayýl-masýna da dalga hareketi denir.

Dalga, titreþim hareketi ile ortama aktarýlan enerji-nin, bir yerden baþka bir yere iletilirken esnek or-tamda oluþan þekil deðiþimidir. Dolayýsý ile dalgahareketi enerjinin yayýlmasý ile ilgili yollardan birisi-dir. Dalgalar enerji taþýr.

Kuantum fiziðine göre, dalga ile maddenin küt-lesi iliþkilendirilerek madde, duran dalgalar gibidüþünülmüþtür. Dolayýsý ile madde belli bir hac-me hapsedilmiþ dalgadan ibarettir.

N O T

Bir ortamda dalga oluþabilmesi için mutlaka birdalga kaynaðýna ihtiyaç vardýr. Havuzda su dalga-larý oluþturulabildiði gibi, su dalgalarýnýn dýþýndabaþka dalga çeþitleri de vardýr. Bu dalgalar, meka-nik ve elektromanyetik dalgalardýr.

Dalga hareketinin iyi anlaþýlabilmesi için, dalgayýtanýmlayan; dalga boyu, periyot, frekans, genlik vedalganýn yayýlma hýzý gibi kavramlarýn bilinmesineihtiyaç vardýr.

Esnek bir ortamdaki en küçük þekil deðiþimiyleoluþan dalgaya atma denir. Atma tepesinin dengekonumuna olan uzaklýðýna genlik, atmanýn hare-ket doðrultusundaki en geniþ yerinin uzunluðunada geniþlik denir. Genlik r, geniþlik a harfi ile gös-terilir.

Atmalar baþ yukarý vebaþ aþaðý atma olarakikiye ayrýlýr. Atmanýn ha-reket yönü, atma üze-rindeki noktalarýn hare-ket yönüne göre bulunur.

Þekillerde verilen X ve Y atmalarý üzerindeki oklar,bir süre sonra okun olduðu kýsýmlardaki noktalarýnhareket yönünü verir. X atmasýnda okun bulundu-ðu kýsýmdaki noktalar denge konumundan uzakla-þýrken, Y atmasýnda denge konumuna yaklaþmak-tadýr. Dolayýsý ile her iki atma da ayný yönde hare-ket etmektedir.

Bir tam dalga; esnek ortamda oluþturulan birisibaþ yukarý diðeri baþ aþaðý olan art arda iki atma-ya denir. Hareket yönüdalga üzerindeki nok-talarýn hareket yönünegöre belirlenir. Örne-ðin þekildeki bir tam dalganýn hareket yönü, saðadoðrudur.

Periyot: Bir tam dalganýn oluþmasý için geçen sü-redir. T ile gösterilir. Birimi saniye dir. Periyodunbüyük olmasý, bir tam dalganýn oluþma süresininbüyük olmasý, küçük olmasý ise bir tam dalganýnkýsa sürede oluþmasý demektir.

Dalgalarýn periyodu, yalnýz kaynaða baðlýdýr. Dal-ga ortam deðiþtirse bile kaynak deðiþmediði süre-ce periyodu deðiþmez.

Frekans: Birim zamanda dalga kaynaðýnýn oluþ-turduðu dalga sayýsýna denir. f ile gösterilir. Birimis–1 dir. s–1 ayný zamanda hertz e eþittir.

Dalga boyu: Bir dalganýn bir periyotluk zamandaaldýðý yoldur. λ ile gösterilir. Birimi cm ya da Å(Angstrom) dur.

Dalga boyu, ardýþýk iki tepe arasý ya da ardýþýk ikiçukur arasý uzaklýk olabildiði gibi, ayný yönde hare-ket eden ardýþýk iki nokta arasý uzaklýkta bir tamdalga boyudur.

λ

λ

Dalgalar

(9. sýnýf) Fizik3

Dalgalar eþit zaman aralýklarý ile elde ediliyorsa budalgalara periyodik dalga denir. Periyodik olarakhareket eden bir dalgada, ardýþýk bir tepe ile birçukur arasý uzaklýk ile, baþ yukarý bir atmanýn ya-tay uzaklýðý λ/2 ye eþittir.

Dalganýn birim zamandaki yer deðiþtirmesine dal-ganýn hýzý (v) denilirse dalga boyu;

yol = hýz ⋅ zaman

baðýntýsý ile hesaplanýr.

olduðundan, dalga boyu; baðýntýsý

ile de hesaplanabilir. Baðýntýya göre, dalga boyudalganýn hýzýna ve periyoda baðlý olup bu nicelik-lerle doðru orantýlý, dalganýn frekansý ile ters oran-týlýdýr.

λ =vf

=1

Tf

λ = v ⋅ T

Ayný ortamda oluþturulan dalgalarýn dalga boyu,dalgayý üreten kaynaða göre deðiþir. Ancak, aynýdalga baþka bir ortama geçtiði zaman dalga boyudeðiþir. Her iki durumda da dalganýn öndeki dalgayerine gelebilmesi için belirli bir süre geçer. Busüre kaynak tarafýndan belirlenir.

Bir noktadan art arda iki tepe ya da iki çukur geç-mesi için geçen süre periyot idi. Dolayýsý ile titreþi-min bir periyotluk sürede aldýðý yol dalga boyunaeþittir.

Dalgalarýn periyotlarýnýn ayný olabilmesi için dalgakaynaðýnýn eþit zaman aralýklarýnda dalgalar üret-mesi gerekir. Bunun için kaynaðýn periyodik olarakhareket ettirilmesi gerekmektedir. Bu þekilde olu-þan dalgalara da periyodik dalgalar denir.

Periyodik dalga hareketinde birim sürede üretilendalga sayýsý artýrýlýrsa dalga boyu azalýr. Yani belir-li bir uzunluktaki yüzeyde daha fazla dalga oluþur.

Doðada titreþim hareketi yapan pekçok cisim var-dýr. Bu titreþim hareketlerinin periyot ya da fre-kanslarýda farklý farklýdýr. Bir sineðin kanatlarýnýnyaptýðý titreþim hareketinin periyodu ile bir kuþunkanatlarýnýn yaptýðý titreþim hareketinin frekanslarý,günlük hayatta dinlediðimiz deðiþik radyo kanal-larýnýn frekanslarý ayný deðildir. Örneðin 106Mhz(megahertz) frekansýndan yayýn yapan bir rad-yo kanalýnýn birim zamanda ürettiði radyo dalga-larýnýn sayýsý 106 dýr.

Daha çok radyo dalgalarýnda kullanýlan frekans bi-rimleri arasýndaki iliþki aþaðýdaki gibidir.

1 kilohertz(kHz) = 103 Hertz(Hz) dir.

1 megahertz(MHz) = 103 (kHz) = 106 Hertz(Hz)dir.

Günlük hayatta karþýlaþýlan bir çok dalga gözlegörülmez. Ancak etkileri ile algýlanabilir. Suda olu-þan dalgalar, bayraðýn dalgalanmasý, ipte ya dayayda oluþan dalgalar, cep telefonlarýnýn çalýþtýðý

dalgalar, radyo, televizyon ve görünür ýþýk dal-galarý, röntgen filmi çekiminde kullanýlan x–ýþýnlarýdalga çeþitlerinden bazýlarýdýr. Bu dalgalarýn çokazý gözle görülebilirken diðerleri gözle görülemez.

Doðada oluþan dalgalarýn dalga boylarý farklý fark-lýdýr. Dalgalar dalga boyuna göre sýnýflandýrýlmaz.Radyo dalgalarýnýn dalga boyu, suda oluþan sudalgalarýnýn dalga boyundan çok büyüktür.Elektromanyetik dalga olan gamma ýþýnlarýnýndalga boyu 10 m ila 15 m arasýnda deðiþirken,radyo dalgalarýnýn dalga boyu 104 m boyutunda-dýr. Gözle gördüðümüz görünür ýþýðýn dalga boyu4000 Å ile 7000 Å (Angström) arasýndadýr.

1 Å = 10–10 m dir. Görünür ýþýk için dalga boyu vefrekans deðerleri tabloda verilmiþtir.

SES DALGALARI

Doðada çeþitli frekansta sesler çýkararak iletiþimkuran, haberleþen ve birbirini anlayan bir çok canlýtürü vardýr. Bununla birlikte her canlýnýn duyabildiðises frekansý da farklý farklýdýr. Örneðin;

I. Ýnsan kulaðý, 16 Hz – 20 Khz arasýndaki safsesleri duyar.

II. Erkek konuþmalarýnýn ses frekans deðeri :100–8500 Hz,

III. Kadýn konuþmalarýnýn ses frekans deðeri :150–10000 Hz.

Erkekler daha bas seslere inebilir, kadýnlar ise da-ha tiz seslere çýkabilirler. Ýnsan kulaðýnýn en has-sas olduðu bölge, 1000 ve 5000 Hz arasýndaki fre-kans deðerleridir. Ýnsan bu frekans bölgesindeoluþan sesleri, karþýsýnda konuþan insaný görme-den de algýlayabilir.

Telefon frekans bant geniþliði 300 – 3400 Hz ara-sýndadýr. Bu deðer, insan kulaðýnýn hassas iþitmesýnýrlarý içinde olduðu için, karþýda konuþan kiþininyüzünü görmesek bile, her þahsýn kendine özgüses frekans deðeri olmasý nedeniyle duyduðumuzsesin kime ait olduðunu algýlayabiliriz.

Ýnsan kulaðý her sesi duyamaz. Bir saniyedeki tit-reþim sayýsý 20 ile 20⋅000 arasýndaki sesleri duya-biliriz. Duyabildiðimiz en hafif sesin þiddetine “ iþit-me eþiði ” denir. Ýnsan ve hayvanlarýn iþittikleri ses-lerin frekanslarý farklý farklýdýr. Bu farklýlýktan yarar-lanarak yapýlan cihazlarla, gýda fabrikalarý vebirçok yerleþim alanlarý böceklerden ve farelerdenkorunmaktadýr.

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

!"� � ��

#��

$��%&�� ' (��

��

��

�� !��

�!�� "��

�� "��

�� !��

#��

)��*� +,�&-(

Dalgalar

4(9. sýnýf)Fizik

Sesler incelik ve kalýnlýðýna göre ayýrt edebi-lir. Yüksekliði fazla olan ses için ince ses, yük-sekliði az olan ses için kalýn ses denir. Sesyüksekliði, ince ses-leri kalýn seslerdenayýrt etmemizi saðla-yan bir özelliktir.

Titreþim sayýsý fazlaolan, yani frekansý yüksek olan ses ince sestir.Titreþim sayýsý az olan yani frekansý düþük olanses kalýn sestir. Sesin frekansý çok yüksek olur-sa bu ses insan kulaðý tarafýndan iþitilemez. Vurulduðunda boþ þiþeden ses çýkmasýnýn sebebi,þiþe camýnýn titreþimidir. Þiþenin içini suyla doldur-dukça þiþenin kütlesi artar. Bu durum þiþenin dahazor titreþmesini saðlar ve kalýn (pes) bir ses çýkar.

Ses, bir maddenin titreþimi sonucu meydanaçýkan bir enerji türüdür. Seslerin oluþumu, seskaynaklarýnýn titreþimlerinden kaynaklanýr.Maddelerin titreþim þekilleri maddelerin ya dacisimlerin yapýlarýna baðlý olarak farklý farklýolur.Ses dalgasýnýn bazý özellikleri vardýr. Genlik vefrekans, ses dalgalarýna ait en önemli iki özellik-tir.Ses dalgasýnýn frekansý, her saniyede bir nokta-dan geçen dalga sayýsýdýr.Genlik ise bir dalga tepesi ile dalga çukuruarasýndaki mesafenin yarýsýdýr.

20 Hz(titreþim/s) ile 16000 Hz arasýndaki frekans-larda ses iþitilebilen sestir. Frekansý 16 kHz in üze-rinde olan seslere ultrases denir. Ýnsanlar tarafýn-dan iþitilmiyen bu sesler birçok hayvan tarafýndaniþitilebilir. Ýþitilen ve çýkarýlan ses frekanslarý ile ilgilibir liste þekildeki tabloda verilmiþtir.

Ýnsan kulaðýnýn en duyarlý olduðu bölge 2-3 kHzfrekanslý tiz seslerdir. Ýnsanlar yaþlandýkça üst sýnýr16 kHz den 10 kHz e iner. Orta kulaktaki, çekiç-örs-özengi kemikleri ses þiddetini 3200 kez yük-seltebilirler. Ýç kulaktaki corti organýndaki 7500 tel-cik, sesi rezonans yolu ile algýlar ve elektrik sinyaliolarak beyne, iþitme merkezine, iletirler.

Kaynak Üretilen ses(Hz)

Ýnsan

Kedi

Köpek

Yunus balýðý

Yarasa

Ýþitilen ses(Hz)

80–1100 20–16000

760–1500 60–60000

450–1100 15–50000

1000–120000 150–150000

10000–120000 10000–120000

��

��

��

��

��

)./.�

0��1� %�%�

0��2�% %�%�

)��

3�%�� 4��/�,�+��4� ��,.�%�� %�%

��

��

��

��

��

��

��

��

��

�

��

��

�

��

��

��

�

��

��

��

�

��

� � ��

!��"��

��#�"��

$��%

&��

'��(��

'�%(��

�(�

'��

��)�

��

��

*��#�()��+��#��#

Bu düzenekksilofon adýverilen müzikaletine ben-zer. Ksilofonþekildeki gibifarklý uzun-luktaki metalya da tahta levhalardan yapýlan bir müzik aletidir.Burada uzun levhalar kalýn ses, kýsa levhalar inceses üretir.

Ses frekanslarý için tablo ve gafikleri inceleyiniz.

Dalgalar

(9. sýnýf) Fizik5

Doðada titreþim hareketi yapýlmasýna raðmendalga hareketi oluþturmayan durumlarda vardýr.Ancak bu hareketlerin frekans ve periyotlarý vardýr.Titreþimin dalga hareketine dönüþebilmesi içinortam tarafýndan iletilmesi ya da taþýnmasý gerekir.Örneðin yay sarkacýnýn, basit sarkacýn ve salýnansalýncaðýn hareketleri dalga oluþturmaz.

Mekanik ve elektromanyetikdalgalar enerji taþýr. Yük ge-milerinin çok küçük dalga ilehareket etmesi, okyanus vedenizlerdeki su dalgalarýnýnkýyýlarda yapmýþ olduðu tah-ribat, dalganýn enerji taþýdý-ðýný gösterir. Dalgalarýn taþý-dýðý enerji, dalgalara ait te-mel kavramlardan olan genlik ile doðru orantýlýdýr.

Dalganýn genliði, dalga tepesinin yüksekliði ya dadalga çukurunun derinliðidir. Genliðin büyükolmasý dalganýn enerjisinin büyük olduðunu, gen-liðin küçük olmasý da dalganýn enerjisinin küçükolduðunu gösterir. Tersine, dalganýn enerjisi fazlaise genliði büyük, enerjisi az ise genliði küçüktür.

Yukarýda verilen X ve Y dalgalarýnýn frekanslarý eþitiken Y nin genliði dolayýsý ile enerjisi X inkindenbüyüktür.

X

Y

Y

X

r

r

r, dalganýn genliði

Ses dalgalarý da enerji taþýr. Ayný ortamda yanyanatutulan özdeþ diyapazondan birisine tokmakla vu-rulduðunda diðer diyapazonda titreþir. Bu durum,ortamda oluþturulan titreþimlerin ses dalgalarý hâ-linde yayýldýðýný ve sahip olduðu enerjiyi taþýdýðýnýgösterir.

Iþýk dalgalarýda enerji taþýr. Iþýk dalgalarýný bir nok-tada toplayan ince kenarlý mercek ýþýðýn taþýdýðýenerjiyi toplayarak yangýna sebeb olabilir. Örneðinmercek ile termometrenin haznesi ýsýtýlarak sýcak-lýk artýþý gözlenebilir. Yaz aylarýnda kýrýk þiþe vecam parçalarýnýn yangýna sebebiyet vermesi ýþýkdalgalarýnýn enerji taþýdýðýný gösterir.

Havuzda oluþturulan su dalgalarýnýn görüntülerihavuz dibinde aydýnlýk ve karanlýk çizgiler mey-dana getirir. Bunun nedeni dalga tepeleri ve dalgaçukurlarýdýr. Dalga tepeleri týpký ince kenarlý mer-cek gibi ýþýðý bir noktada toplarken topladýðý nok-talar diðer yerlerden aydýnlýk olur. Dalga çukurlarý-da týpký kalýn kenarlý mercek gibi ýþýðý daðýtýr vekaranlýk olmasýný saðlar.

Dünya üzerinde ve ülkemizde her yýl çok sayýdadeprem olmakta, can ve mal kaybýna sebebiyetvermektedir. Deprem, yer kabuðunun içindeki kat-manlarýn kýrýlmasý ile ortaya çýkan enerjinin dal-galar hâlinde yayýlarak geçtiði ortamlarý ve yeryü-zeyini sarsmasý olayýdýr. Deprem dalgalarý meka-nik dalgalarýn bir çeþididir.

Deprem dalgalarýnýn oluþtuðu kaynaktan çokuzaklarda bulunan binalara ve çevreye zarar ver-mesi belirli bir enerji taþýdýðýný gösterir.

Sonuç olarak bütün dalgalar enerji taþýr. Dalgalarýntaþýdýðý bu enerji bir çok alanda kullanýlabilir. Gü-nümüzde birçok ülke enerji kaynaðý olarak dalga-lardan faydalanmaktadýr. Güneþ ýþýðýndan(ýþýk dal-galarýndan) elektrik ve ýsý enerjisi elde edilmesi, git- gel olayýndaki su dalgalarýndan elektrik enerjisiüretilmesi bunlardan bazýlarýdýr.

Tsunami ve gel – git olayý su dalgasý ile ilgilidir.Depremlerin binalarý yýkmasý deprem dalgasý ileilgilidir. Güneþ ýþýnlarýnýn dünyayý ýsýtmasý, mikro-dalga fýrýnýnda yemeðin piþmesi, lazerle cam kesil-mesi, lazerle hastalýklý hücrelerin yakýlmasý , radyove televizyon yayýnlarý elektromanyetik dalgalar ileilgilidir. Çok yüksek seslerin kulak zarýna zarar ver-mesi ise ses dalgalarý ile ilgilidir.

Dalgalar, titreþim doðrultularýna ve enerji taþýma-larýna göre sýnýflandýrýlabilir. Titreþim doðrultusunagöre dalgalar, enine ve boyuna dalgalar þeklindeikiye ayrýlýr. Taþýdýðý enerjiye göre dalgalar, meka-nik dalgalar ve elektromanyetik dalgalar olrak ikiyeayrýlýr.

Enine dalgalar; deprem, ýþýk, yay, su ve elektro-manyetik dalgalardýr.

Boyuna dalgalar; ses, deprem, yay ve su dalgala-rýdýr.

Mekanik dalgalar; deprem, su, yay ve ses dalga-larýdýr.

Elektromanyetik dalgalar; ýþýk, radyo dalgasý, mik-rodalga, kýzýlötesi ýþýk, morötesi ýþýk, x-ýþýnlarý vegama ýþýnlarýdýr.

Dalgalar üretilirken hem titreþim hareketi yaparhemde kaynaðýn olduðu yerden çevreye doðruyayýlýr. Dalgalar, titreþim ve yayýlma doðrultusunagöre ikiye ayrýlýr. Titreþim doðrultusunun yayýlmadoðrultusuna dik olduðu dalgalara enine dalga, tit-reþim doðrultusunun yayýlma doðrultusuyla aynýolduðu dalgalara boyuna dalga denir. Elektroman-yetik dalgalar, bir ipin ucunu sabitleþtirip diðerucunu titreþtirmekle oluþan dalgalar, bayraðýn dal-galanmasý, su dalgalarý enine dalgalardýr. Ses dal-galarý, dizilmiþ domino taþlarýnýn yýkýlarak ileleme-si, su dalgalarý boyuna dalgalardýr.

Su dalgalarý, enine ve boyuna dalgalarýn birleþimiolan özel dalgadýr. Su moleküllerinin titreþim veyayýlma doðrultusu hem dik hemde paraleldir.

Dalgalar

6(9. sýnýf)Fizik

Dalgalar taþýdýðý enerjiye göre mekanik ve elektro-manyetik dalgalar olarak ikiye ayrýlýyordu. Mekanikdalgalar titreþimlerin çeþitli ortamlarda ilerleme-siyle oluþan dalgalardýr. Titreþim hareketi bir ortamyardýmýyla yayýlýr. Ortam olmadýðý sürece mekanikdalgalar oluþmaz. Örneðin ses dalgalarý, hava vediðer ortamlar aracýlýðý ile yayýlýr. Hava ve diðeriletici ortamlar olmadan ses yayýlamaz.

DEPREM DALGALARI

Deprem dalgalarý, can ve mal kaybýna neden olanmekanik dalgalardandýr. Yerkabuðu içindeki kýrýl-malar nedeniyle ani olarak ortaya çýkan titreþimlerdalgalar hâlinde yayýlarak geçtikleri ortamlarý veyeryüzeyini sarsar.

Deprem, insanýn hareketsiz kabul ettiði ve güven-le ayaðýný bastýðý topraðýn da oynayacaðýný ve üze-rinde bulunan tüm yapýlarýnda hasar görüp, cankaybýna uðrayacak þekilde yýkýlabileceklerinigösteren bir doða olayýdýr. Depremin nasýl oluþ-tuðunu, deprem dalgalarýnýn yeryüzü içinde neþekilde yayýldýklarýný, ölçü aletleri ve yöntemlerini,kayýtlarýn deðerlendirilmesini ve deprem ile ilgilidiðer konularý inceleyen bilim dalýna "sismoloji"denir.

Depremler yeryüzünden belirli derinlikte, yerkabu-ðunun elastik kýsmýnda meydana gelir. Bu elastikkýsým, üst kabuk içinde bulunur. Bu kýsýmda uzunyýllar boyunca meydana gelen çok küçük yer de-ðiþtirmeler bir anda bir kaç metrelik kýrýlmalaraneden olur. Oluþan bu kýrýlmalar depremi meyda-na getirir. Burada açýða çýkan, biçim deðiþtirmeenerjisidir. Bu enerji, titreþimler hâlinde daha uzakyerlere iletilir.

Plastik bir cetvel kýrýlmak için yavaþ yavaþ eðilirse,cetvelde önce küçük çatlamalar meydana gelir.Belli noktadan sonra cetvelin elastik yapýsý onu ge-ren kuvvete dayanamayýp bir anda kýrýlýr. Bu du-rumda bir enerji açýða çýkar. Ýþte depremdeki ener-jide aynen bu þekilde açýða çýkar.

Yer içerisinde meydana gelen bir deprem ya dapatlatma anýnda çok büyük miktarda enerji açýðaçýkar. Bu enerjinin bir kýsmý faylanma ile kayaçlarýn

deformasyonu için kullanýlýrken, kalan kýsmý ise or-tamýn özelliklerine baðlý olarak yer içerisinde elas-tik dalgalar þeklinde yayýlýr. Deprem dalgalar ola-rak bilinen bu elastik dalgalar, depremi oluþturankýrýlma ve faylanma nedeniyle kaynaktan uzakla-þacak þekilde tüm yönlere doðru farklý türlerde ya-yýlýrlar. Depremde açýða çýkan enerji iki farklý dalgaaracýlýðý ile ortam boyunca yayýlýr. Bu dalgalar,cisim ve yüzey dalgalarýdýr.

Cisim dalgalarý, kaynaktan bütün yönlere doðruyayýlarak, yer içerisinde seyahat ederler. Yüzeydalgalarý ise hemen hemen yer kürenin yüzeyineparalel bir þekilde yayýlýrlar. Her ne kadar yüzeydalgasý hareketi, yerin belirli bir derinliðine kadarinse de, bu tip dalgalar doðrudan yer içine doðruyayýlamazlar. Ýki temel cisim dalgasý vardýr. Bunlaryer içerisinde farklý hýzlarda yayýlan ve kayýtlardailk görünen dalgalardýr. Cisim dalgalarý, yerin de-rinliklerinde yüzeyine oranla daha hýzlý yayýlýrlar.Bunlar sýkýþma ve kesme dalgalarý olarak adlan-dýrýlýr. Cisim dalgalarý P–dalgasý ve S–dalgasý diyeikiye ayrýlýr.

P DALGASI

Yer içerisinde en hýzlý yayýlan ve sismometreler ta-rafýndan ilk algýlanan dalgalardýr. Birincil (Primer),sýkýþma ya da boyuna dalga olarak adlandýrýlmak-tadýr. Bu dalgalar nedeniyle dalganýn yayýlma doð-rultusu üzerinde bulunan taneciklerin ileri-geri ha-reketinden dolayý yer sýkýþma ve geniþlemeye ma-ruz kalýr. Sýkýþma dalgalarý, yaptýklarý bir çeþit itme-çekme hareketinden dolayý, geçtikleri ortamlarýhacimce deðiþtirirler.

Ortam üzerinde herhangi bir þekil bozukluðu göz-lenmez. P–dalgalarý, hem katýlar, hem sývýlar hemde gazlar içerisinde kolayca yayýlabilirler. Yayýlmahýzlarý, S–dalgasý hýzýnýn yaklaþýk 1,7–1,8 katý ka-dardýr. Havadaki hýzlarý yaklaþýk 330 m/s, sudakihýzlarý 1450 m/s ve granit içerisindeki hýzlarý iseyaklaþýk 5000 m/s dir. Depremin merkez üssü, dýþmerkeze yakýn bölgelerdedir. Bu dalgalar, özelliklehayvanlar tarafýndan, iþitilebilmektedir.

Özet olarak, P-dalgasý öncül dalgadýr. Yeryüzüneparalel salýnýmlar yapar. Boyuna dalgalardýr. Dep-rem kaydeden cihazlara ilk önce ulaþan dalgadýr.Yýkým etkisi düþüktür.

Dalgalar

(9. sýnýf) Fizik7

S DALGASI

P–dalgasýndan sonra istasyonlara gelen ikinci ci-sim dalgasýdýr. Ýkincil (sekonder), kesme ya da eni-ne dalga olarak ta tanýmlanýr. S–dalgalarý yayýlýr-ken tanecikler, yayýlma doðrultusuna dik, aþaðý-yukarý veya saðdan-sola doðru titreþirler. Yayýlmaözelliklerinden dolayý kesme dalgalarý bir ceþit bu-rulma hareketi yaptýðýndan geçtikleri ortamda þekilbozukluðuna yol açarlar. S–dalgalarý, kesme kuv-vetlerine karþý direnci olmayan yani katýlýk katsa-yýsý sýfýr olan sývýlar ve gazlar içerisinde kesinlikleyayýlamazlar. Bu, dýþ çekirdeði neden sývý özellikteolarak bildiðimizin bir göstergesidir. Bu nedenleS–dalgalarý sadece katýlar içerisinde ilerler.

S–dalgasýnýn yatay ve düþey düzlemde olmaküzere iki bileþeni vardýr. Yayýlma doðrultusuna dikdüþey düzlemdeki bileþenine SV, yatay düzlemde-ki bileþenine ise SH denmektedir. SV bileþeni sis-mogramlarýn düþey bileþeninde, SH bileþeni isediðer iki yatay bileþende (kuzey-güney ve doðu-batý) rahatlýkla gözlenebilir.

Özet olarak, S-dalgasýnda tanecik hareketleri ya-yýlma doðrultusuna dik ya da çaprazdýr. Depremkaydeden cihazlara ikinci ulaþan dalgalardýr. Yýkýmetkisi yüksektir. Hýzý P-dalgasýnýn % 60 ile % 70 ikadardýr. Yalnýz katý içerisinde ilerlerler. Ýlerlerkenkayalarý aþaðý-yukarý, saða-sola doðru hareket et-tirirler.

P-dalgalarý ile S-dalgalarý yerkabuðunun içeri-sinde meydana geldiði için bu dalgalara cisimdalgalarý denir.

N O T

Deprem dalgalarýnýn ikinci türü olan dalgalar yü-zey dalgalarýdýr. Bu dalgalar en yavaþ ilerleyendeprem dalgalarýdýr. Cisim dalgalarýndan daha faz-la hasara neden olurlar. Bunun nedeni, bu dalga-larda daha fazla yer hareketi olmasýdýr. Çünkü yü-zey dalgalarýnýn etki etme süresi cisim dalgalarýn-dan daha fazladýr.

Bir sismik kaynaktan çýkarak yerkürenin serbestyüzeyi boyunca cisim dalgalarýndan daha yavaþolarak yayýlan yüzey dalgalarý için cisim dalgalarý-nýn tersine sýnýrlý yani yarý-sonsuz bir ortam gerek-lidir. Yer kürenin kabuðu bu dalgalarýn oluþmasýn-da yarý-sonsuz ortamý oluþturur. Deprem ya dapatlatma gibi yüzeye yakýn herhangi bir sismikkaynak tarafýndan oluþturulan sismik enerjinin birkýsmý yüzeye yakýn bu yarýsonsuz ortam içerisindehapis olur ve bu ortam içerisinde yayýlýrlar. Yüzeydalgalarý, cisim dalgalarýndan daha düþük frekansiçeriðine sahiptir. Düþük frekansa ve büyük genlik-lere sahip olmalarýndan dolayý yüzey dalgalarý birçok depremde yapýlara zarar veren dalga türüdür.Baþlýca iki tür yüzey dalgasý vardýr. Bunlar, Lovedalgasý ve Rayleigh dalgasýdýr.

LOVE DALGASI

Love dalgalarý, Rayleigh dalgalarýndan daha hýz-lýdýr. Bu yüzden sismogramlarda Rayleigh dal-galarýndan daha önce görülür ve “L” harfi ile gös-terilir. Bu iki dalga arasýndaki hýz farký sismogram-lar üzerinde gözlenemeyecek kadar küçüktür.Love dalgalarýnýn oluþabilmesi için elastik, tekdüzeve yarý sonsuz bir yüzey katmanýnýn bulunmasý ge-reklidir. Yer kürenin kabuðu bu görevi üstlenmek-tedir. Love dalgalarý, yerin serbest yüzeyi ile kabu-ðun alt sýnýrý arasýnda ardýþýk yansýmalara uðrayanSH dalgalarýnýn yapýcý giriþimi sonucu oluþur. Bunedenle Love dalgalarýnýn geçtiði ortamda tane-cikler tamamen yayýlma doðrultusuna dik yataydüzlemde yani x- veya y- düzleminde titreþirler. Lo-ve dalgalarý yer deðiþtirme alanýnýn enine bileþe-ninde gözlenirler. Rayleigh dalgalarýnýn tersine, budalgalarýn oluþabilmesi için SH dalgasýnýn serbestyüzeye herhangi bir kritik açýyla gelip kýrýlmasý sözkonusu deðildir.

Özet olarak, Love dalgasý yeri yatay olarak hareketettirir. Yüzey dalgalarýnýn en hýzlýsýdýr.

Dalgalar

8(9. sýnýf)Fizik

RAYLEÝGH DALGASI

Rayleigh dalgalarý týpký bir su birikintisinde (göl,deniz) yayýlan dalgalar gibi yerin yüzeyi boyuncayuvarlanarak ilerleyen dalgalardýr. Bu dalgalar aynýzamanda “yer yuvarlanmasý” olarak da bilinir ve“R” harfi ile gösterilirler. Rayleigh dalgalarý yer-kürenin yüzeyi boyunca yayýlýrken bir çeþit yuvar-lanma hareketi yaptýklarýndan dolayý, geçtikleri or-tam içerisinde bulunan tanecikler, yayýlma doðrul-tusu boyunca ters bir elips hareketi çizerler. Tane-ciklerin yapmýþ olduðu bu elips hareketi derinleredoðru gittikçe küçülür ve etkisini yitirir. Rayleighdalgalarýnýn oluþabilmesi için serbest bir yüzey ilesýnýrlandýrýlmýþ yarý sonsuz esnek bir ortamýn bu-lunmasý gereklidir. Ancak böyle bir ortam içeri-sinde, serbest yüzeye yakýn bir yerde P ve SV dal-galarýnýn giriþimi sonucu Rayleigh dalgalarý oluþur.

Özet olarak, Rayleigh dalgalarý, göl ya da okyanusüzerinde yuvarlanan dalga gibi yer yüzünde yuvar-lanarak ilerlerler. Bu dalgalarýn genliði çok büyük-tür. Depremde hissedilen dalganýn çoðu Rayleighdalgasýdýr.

Depremlerin oluþ mekanizmalarýný, deprem dalga-larýnýn yeryüzü içinde ne þekilde yayýldýklarýný,deprem büyüklüðü, þiddeti, deprem çözümleri,deprem kayýt cihazlarý ve yöntemlerini, kayýtlarýndeðerlendirilmesini ve deprem ile ilgili diðer konu-larý inceleyen tek bilim dalý sismolojidir. Sismoloji,jeofizik mühendisliði disiplininin bir ana bilimdalýdýr.

Depremler oluþ nedenlerine göre deðiþik türlerdeolabilir. Dünyada olan depremlerin büyük birbölümü levhalarýn hareketi sonucu oluþur. Oluþanbu depremler genellikle tektonik depremlerolarak isimlendirilir. Yeryüzünde olan depremlerin% 90 ý bu gruba girer. Türkiye'de olan depremlerde büyük çoðunlukla tektonik depremlerdir.

Ýkinci tip depremler volkanik depremler dir. Bun-lar volkanlarýn püskürmesi sonucu oluþurlar. Yerinderinliklerinde ergimiþ maddenin yeryüzüne çýkýþýsýrasýndaki fiziksel ve kimyasal olaylar sonucundaoluþan gazlarýn yapmýþ olduklarý patlamalarla butür depremler meydana gelmektedir. Bunlar da ya-nardaðlarla ilgili olduklarýndan yereldirler veönemli zarara neden olmazlar.

Bir baþka tip depremler de çöküntü depremleri-dir. Bunlar yer altýndaki boþluklarýn(maðara), kö-mür ve maden ocaklarýnda galerilerin, tuz ve jipsliarazilerde erime sonucu oluþan boþluklarý tavanblokunun çökmesi ile oluþurlar. Hissedilme alanla-rý yerel olup enerjileri azdýr fazla zarar getirmezler.Büyük heyelanlar ve gökten düþen meteorlarýn daküçük sarsýntýlara neden olduðu bilinmektedir.

Okyanus ya da denizlerin tabanýnda oluþan dep-rem, volkan patlamasý ve bunlara baðlý taban çök-mesi, zemin kaymalarý gibi tektonik olaylar sonucu

Herhangi bir etki ile oluþan deprem dalgalarý, ci-sim ve yüzey dalgalarý olarak ve bu dalgalardakendi içlerinde ikiye ayrýlarak daha kolay anlaþýla-bilmesi için basite indirgenmiþtir. Aslýnda tüm dal-galar iç içe ve birbiri ardýnca meydana gelmekte,saniyelerle sýnýrlý sürede olup bitmektedir. Þiddeti-ne görede yýkýcý etkiler vermektedir.

5�� /��*�%�

� /��*�%�

# /��*�%�

6 /��*�%�

Dalgalar

(9. sýnýf) Fizik9

Depremin büyüklüðü, deprem sýrasýnda boþalanenerji ile iliþkili bir deðerdir ve aletsel olarak öl-çülür. Þiddet ise deprem bölgesindeki hasara gö-re belirlenen göreceli bir deðerdir. Büyüklük, dep-rem kayýt aletlerinde kaydedilen dalga genliðininlogaritmasýný içeren bir baðýntý sonucunda, Char-les Richterin geliþtirdiði ve Richter Ölçeði denilenbir cetvele göre hesaplanýr. Logaritmik olduðu içindepremin büyüklüðündeki 1 birimlik artýþ, yer ha-reketlerinde 10 katlýk fark yapmaktadýr. Altý büyük-lüðündeki deprem dört büyüklüðündeki depreminyaptýðý sarsýntýnýn yüz katýný, sekiz büyüklüðünde-ki depremde dört büyüklüðündeki depremin yap-týðý sarsýntýnýn bin katý sarsýntý yapar.

Depremin þiddeti depremin, yeryüzünde hissedil-diði bir noktadaki etkisinin ölçüsüdür. Depreminþiddeti, onun yapýlar, doða ve insanlar üzerindekietkilerine göre belirlenir. Bu etki, depremin büyük-lüðü, odak derinliði, uzaklýðý, yapýlarýn depremekarþý gösterdiði dayanýklýlýða göre deðiþmektedir.Depremin þiddeti þiddet cetvelleri ile ölçülür. Þid-det cetvelleri depremlerin gözlenen etkileri sonu-cunda ve uzun yýllarýn vermiþ olduðu deneyimleredayanýlarak hazýrlanýr.

Bunlar Mercalli Cetveli (MM)" ve "Medvedev-Sponheur-Karnik (MSK)" þiddet cetvelidir. Birdepremin herhangi bir noktadaki þiddetini belir-lemek için, o bölgede meydana gelen etkiler göz-lenir. Bu izlenimler þiddet cetvelinde hangi þiddetderecesi tanýmýna uygunsa, depremin þiddeti, oþiddet derecesi olarak deðerlendirilir.

Depremin sarsýntýsýný ölçen Richter ölçeði, bir ölçüaleti olmayýp, matematiksel bir baðýntýdýr. Bu ölçe-ðin skalasý 1 den 9 a kadardýr. Bu ölçeðe göre,depremin yol açtýðý etki;

2,5 – ve daha az ise: hissedilmez, sismoðraftakaydedilebilir. Yýlda 900 000 defa gerçekleþir.

2,5–5,4 arasýnda ise: çoðu kez farkedilir, ama çokküçük hasarlar yapar. Yýlda 30 000 defa gerçek-leþir.

5,5–6,0 arasýnda ise: binalara ve diðer yapýlardahafif hasar verir. Yýlda 500 defa gerçekleþir.

6,1–6,9 arasýnda ise: nüfusun yoðun olduðu böl-gelerde büyük hasar verir. Yýlda 100 defa gerçek-leþir.

7,0–7,9 arasýnda ise: çok þiddetli depremdir.Ciddi hasarlara yol açar. Yýlda 20 defa gerçekleþir.

8,0 – ve daha büyük ise: Çok þiddetli depremdir.Bir yerleþim yeri tümüyle yok olabilir. 5-10 yýlda birkez gerçekleþir.

denize geçen enerji nedeniyle oluþan uzun periy-otlu deniz dalgasýna tsunami denir. Odaðý denizdibindedir. Tsunamiden sonra oluþan dalganýn di-ðer deniz dalgalarýndan farký, su zerreciklerinin sü-rüklenmesi sonucu hareket kazanmasýdýr. sunamiilk oluþtuðunda tek bir dalgadýr ancak kýsa bir süreiçerisinde üç ya da beþ dalgaya dönüþerek çevre-ye yayýlmaya baþlar. Bu dalgalarýn birincisi ve so-nuncusu çok zayýftýr ancak diðer dalgalar etkilerinikýyýlarda þiddetli biçimde hissettirebilecek birenerjiyle ilerlerler. Bu nedenle depremlerden kýsabir süre sonra kýyýlarda görülen yavaþ ama anor-mal su düzeyi deðiþimi ilk dalganýn geldiðini gös-terir. Bu deðiþim, arkadan gelecek olan çok kuv-vetli dalgalarýn ilk habercisidir.

Bazen büyük bir deprem olmadan önce küçüksarsýntýlar olur. Bu küçük sarsýntýlara öncü dep-rem denilmektedir. Büyük bir depremin oluþundansonra da belki birkaç yüz adet küçük deprem ol-maya devam etmektedir. Bu küçük depremler art-çý deprem olarak isimlendirilir ve büyük depreminoluþ anýna göre bunlarýn þiddetinde ve sayýsýndaazalma görülür.

DEPREM ÝLE ÝLGÝLÝ KAVRAMLAR

Sismoloji: depremlerle ilgilenen bilim dalý (dep-rembilim)

Sismolog: depremler konusunda çalýþanbilimadamý

Sismometre: yer hareketini algýlayan ve sarkaçsistemine göre çalýþan alet

Sismograf: sismometreler tarafýndan algýlananyer hareketini sinyal þekline dönüþtürerek kaðýt,film veya bilgisayar ortamýna aktaran aygýt

Sismogram: sismograflar tarafýndan kaydedilenyer hareketinin herhangi bir ortam üzerindekisinyal görüntüsüdür.

Fay: yerkabuðunda yan yana duran iki blokarasýndaki baðýl hareket sonucu oluþmuþ kýrýkyapýsýdýr.

Deprem: yer içerisindeki birikmiþ enerjinin açýðaçýktýðý ve sismik dalgalarýn oluþumuna neden olandoðal bir olaydýr.

Mercalli Þiddet Ölçeði:

I. Hemen hemen hiç hissedilmez.

II. Binalarýn üst katlarýnda hareketsiz haldeki insanlardýþýnda kimse hissetmez. Saðlam asýlmamýþcisimler sallanabilir.

Dalgalar

10(9. sýnýf)Fizik

Deprem, insanoðlunun hareketsiz kabul ettiði vegüvenle ayaðýný bastýðý, yaþadýðý, yerleþtiði yerindahi oynayacaðýný ve üzerinde bulunan küçük,büyük tüm yapýlarýn hasar görüp, can kaybýnauðrayacak þekilde yýkýlabileceklerini gösteren birdoða olayýdýr. Ancak; önlem alýnmayan her doðaolayý birer afete dönüþür.

Fizik bilimindeki dalga ve özellikleri, dalganýn etki-leri bir çok meslek çalýþaný tarafýndan dikkate alýnýr.Bu meslek çalýþanlarý; inþaat mühendisleri, jeolijimühendisleri, mimarlar, sismoðraflar vb dir. Örne-ðin proje hazýrlayan mimarlar, binanýn yapýlacaðýyerin deprem kuþaðýna uzaklýðýný dikkate alarakçizimlerini yapar, uyulmasý gereken teknik bilgileriverir

Herhangi bir yerde üretilen dalgalar, daha uzakta-ki noktalara farklý ortamlardan geçerek ulaþýrlar.Bu durum dalgalarýn belirli bir yayýlma hýzlarýnýnolduðunu gösterir.

Deniz dalgalarýnda, dalgalarýn kýyýya yaklaþtýkçaaralarýndaki uzaklýðýn giderek azalmasý hýzýnýnazalmasý ile ilgilidir. Dalgalarýn yayýlma hýzý, dalgaboyu ve dalganýn frekansý ile iliþkilidir. Dalganýnyayýlma hýzýnýn hesaplanabilmesi için dalga boyu-nun ve frekansýn ya da dalganýn periyodunun bilin-mesi gerekir.

Dalga hareketinde dalganýn ilerlediði ortam de-ðiþmedikçe dalganýn yayýlma hýzý sabit kalýr. Sudalgalarýnda derinlik azaldýkça dalga boyu azalýr.derinlik arttýkça da dalga boyu artar. Derinlik sabit-se dalga boyuda sabittir. Su dalgalarýnýn periyot yada frekansý kaynaða baðlý olduðundan kaynakdeðiþtirilmediði sürece dalganýn periyot ve frekan-sý deðiþmez.

Dalganýn frekansýnýn deðiþmemesine raðmen dal-ga boyunun deðiþmesi dalganýn yayýlma hýzýnýndeðiþmesindendir. Derin ortamlarda hem dalgaboyu hemde dalganýn yayýlma hýzý büyüktür. Sýðortamlarda(derinliði az olan ortamlarda) hem dal-ga boyu hemde dalganýn yayýlma hýzý küçüktür.

Aþaðýda düþey kesiti verilmiþ dalga leðenlerindekisu dalgalarýnýn dalga tepelerinin yandan ve üsttegörünüþleri verilmiþtir.

su

K M K M

doðrusal kaynak

K L M

su

L

θ

III. Özellikle binalarýn üst katlarýndakiler açýkçahissederler. Pek çok kiþi bunun bir depremolduðunu farketmez. Duran motorlu araçlar hafifçesallanabilir. Sarsýntý, bir kamyonun yol açtýðýnayakýndýr. Baþlama ve bitiþi insanlar tarafýndanhissedilir.

IV. Gündüz olursa, binalarda bulunanlarýn çoðunluðu,dýþarýdakilerinse bir kýsmý hisseder. Gece olursa,bazýlarýný uyandýrýr. Tabak-çanak yerinden oynar,pencereler, kapýlar titrer; duvarlardan çatlama ses-leri gelir. Aðýr bir taþýtýn binaya çarpmasýna benzerbir etki uyandýrýr. Hareket hâlinde olmayan motor-lu araçlar görünür bir þekilde sallanýr.

V. Hemen herkes hisseder; gece vakti pekçok insanuykudan uyanýr. Tabak-çanak, pencere ve camlar-dan bazýlarý kýrýlýr. Aðaç ve direk gibi yüksek cisim-lerin sallandýðý bazen farkedilir. Sarkaçlý saatlerdurabilir.

VI. Herkes hisseder, pek çok kiþi korkar ve dýþarý fýrlar.Bazý aðýr mobilyalar hareket eder. Sývalar döküle-bilir ve bacalar hasar görebilir. Genel olarak hafifhasarla sonuçlanýr.

VII. Ýyi inþa edilmiþ ve iyi tasarlanmýþ binalarda hasargözardý edilebilecek düzeydedir; iyi yapýlmýþ sýra-dan yapýlarda hasar ya çok hafiftir ya da orta dü-zeydedir. Kötü malzeme kullanýlmýþ ya da kötü ta-sarlanmýþ binalarda önemli ölçüde hasar gözlenir;bazý bacalar yýkýlýr.

VIII.Özel olarak depreme dayanýklý tasarlanmýþ bina-larda çok az hasar görülür; dayanýklý, fakat dep-rem için özel tasarlanmamýþ sýradan binalarda kýs-mi çökme görülür. Kötü inþa edilmiþ yapýlarda bü-yük hasar görülür. Bacalar, kolonlar ve duvarlar yý-kýlýr. Aðýr mobilyalar devrilir.

IX. Özel olarak depreme dayanýklý tasarlanmýþ bina-larda belirgin hasar olur. Taþ ya da tuðladan yapý-lar ve demirli betondan yapýlmýþ olanlar hafif eðilir.Sýradan binalarda hasar büyüktür; kýsmen çöker-ler. Binalar temellerinden kayarlar.

X. Ýyi inþa edilmiþ ahþap yapýlardan bazýlarý hasar gö-rür, taþ ve kafes yapýlarýn çoðu temelleriyle birlikteyýkýlýr. Demiryollarý eðilir.

XI. Birkaç yapý (özellikle taþ) dýþýnda tüm binalar veköprüler yýkýlýr. Demiryollarý büyük oranda eðilir vebükülür

XII. Mutlak bir hasar vardýr. Bölge yerle bir olur, taþ taþüstünde kalmaz. Cisimler havaya fýrlar.

Sonuç: yerkabuðu içinde biriken enerjinin boþal-masý ile oluþan kýrýlmalar nedeniyle ani olarak or-taya çýkan titreþimlerin dalgalar halinde yayýlarakgeçtikleri ortamlarý ve yer yüzeyini sarsmasý olayý-na deprem denir.

Dalgalar

(9. sýnýf) Fizik11

Frekansý sabit bir kaynak ile üretilen su dalgalarý-nýn dalga boyu, dalganýn yayýlma hýzý ile doðruorantýlýdýr. Dalganýn hýzýnýn arttýðý yerde dalga bo-yu artar, dalga tepeleri birbirinden uzaklaþýr. Hýzýnazaldýðý yerde ise dalga boyu azalýr, dalga tepeleribirbirine yaklaþýr. Dalgalarýn yayýlma hýzýnýn deðiþ-mesi ortamýn özelliðinin deðiþmesi ile ilgilidir. Me-kanik dalgalarýn yayýlabilmesi için bir ortama ih-tiyaç vardýr. Özellikle mekanik dalgalarýn yayýlmahýzý ortamýn özelliðine baðlýdýr. Ortamýn özelliði, or-tamý oluþturan moleküller arasý uzaklýk, ortamýnmolekül yapýsý ve ortamýn derinliði ile ilgilidir.

Ortamý oluþturan moleküller arasý uzaklýk artarsa,dalganýn ilerlemehýzý ya da yayýlma hýzý azalýr. Or-tamdaki molekül yoðunluðu ne kadar fazla ise dal-ganýn iletim hýzý o kadar büyük olur. Yeryüzündebulunan bir kiþi dapremin merkez üssünden çokuzaklarda bile olsa depremi hissetmesine raðmen,havada depremin merkez üssünün hemen yukarý-sýnda uçmakta olan uçaktaki bir kiþi depremi his-sedemez. Bunun nedeni deprem dalgasýnýn hava-daki yayýlma hýzýnýn küçük oluþundandýr.

Tünellerde ve metrolarda cep telefonunun çek-memesi ve araba radyolarýnýn parazit yapmasýbundan dolayýdýr.

Elektromanyetik dalgalarýnda belirli bir dalgaboyu, frekansý ve yayýlma hýzý vardýr. Radyo istasy-onlarýndan gönderilen radyo frekansý genlik mod-ülü, frekans modülü ya da kýsa dalga modülünegöre belirlenir. Frekans modülüne göre FM verici-leri kullanýlýr. Herhangi bir radyo kanalýnýn frekan-sýndan yararlanarak o radyo kanalýnýn yaptýðý ya-yýnýn havadaki yada boþluktaki dalga boyu hesap-lanabilir. Radyo kanallarýndaki kýsa dalga, ortadalga ve uzun dalga aralýklarýndaki dalgalarýn dal-

ga boyu için λ = v ⋅ T ya da λ = matematik-

sel baðýntýsý kullanýlýr.

Kullaným amaçlarýna göre elektromanyetik dalga-lar, frekanslarýna göre düzenlenir. Cep telefonu,telsiz, radyo, televizyon, MR cihazý, sonar cihazý,radar gibi bir çok teknolojik cihazýn frekans aralýðýbirbirinden farklýdýr. Bununla birlikte çevremizdebulunan bir çok elektronik cihazlarýnda çalýþtýðý birfrekans aralýðý mevcuttur.

Radyo dalgalarý elektromanyetik dalgalardandýr.Çok kalýn olmamak þartý ile duvar, beton gibiengellerden geçebilir ve boþlukta yayýlabilir. Buözelliklerinden dolayý kullaným alanlarý geniþtir.

Elektromanyetik dalgalarýn özelliklerinin öðrenil-mesi ile birlikte teknoloji alanýnda yeni geliþmelerolmuþtur. Özellikle iletiþim teknolojisinde dalgala-rýn bahsi geçen bir çok özelliðinden yararlanýlmýþ-týr.

Elektromanyetik dalgalarýn, teknoloji, sosyal hayatve çevre üzerinde her ne kadar olumlu yanlarývarsa da bir çok olumsuz yaný da vardýr. Ýletiþimikolaylaþtýrmasý, saðlýk alanýnda, hastalýk teþhisin-de ve tedavisinde kullanýlmasý bazý olumlu yanlarýiken; iþ yerlerinde, bulunduðumuz çevrede elek-tromanyetik dalga kirliliði oluþturmasý ve bu alan-lara maruz kalan insanlarýn kansere yaklanma risk-lerinin bulunmasý, insanlarda deðiþik rahatsýzlýk-lara sebebiyet vermesi de olumsuz yanlarýndandýr.

vf

Mekanik dalgalardan olan su, ses ve yay dalgala-rýndan deðiþik alanlarda yararlanýlabilirken, bir di-ðer mekanik dalga olan deprem dalgalarýndan ya-rarlanýlamadýðý gibi zararlarýndan korunmak içinçeþitli tedbirlerin alýnmasý gerekmektedir.

Depreme dayanýklý binalarýn geliþtirilmesi, insanhayatý için olmazsa olmazlar arasýndadýr. Özelliklebinalarla zemin arasýnda oluþturulacak depremdalgalarýný yutabilecek bir ortam geliþtirilmesi bina-da oluþacak hasarý en aza indirir. Bu ve buna ben-zer tedbirler deprem esnasýndaki can ve mal ka-yýplarýný azaltabilir. Depreme dayanýklý yapý tasa-rýmlarý geliþtirmek, belirli standartlar ortaya koyarak

ELEKTROMANYETÝK DALGALAR

Taþýdýðý enerjiye göre ikiye ayrýlan dalgalardanikincisi olan elektromanyetik dalgalarýn yayýlmasýiçin herhangi bir ortama ihtiyaç yoktur. Iþýk elektro-manyetik dalgadýr. Güneþten yayýlan ýþýklar Dünya-ya arada herhangi bir ortam olmaksýzýn doðrudaniletilir.

Haberleþmede kullanýlan uydu telefonlarýnýn çalýþ-masý, verici istasyonlarýndan uydu aracýlýðý ileyayýn alan televizyonlara görüntülerin ulaþtýrýlmasý,radyo yayýnlarýnýn taþýnmasý, hastalýklarý teþhis et-mek için manyetik rezonans cihazlarýnýn(MR) kul-lanýlmasý elektromanyetik dalga aracýlýðý iledir.

Elektromanyetik dalgalar oluþum itibariyle meka-nik dalgalardan farklý bir þekilde elde edilir. Elek-tromanyetik dalgalar elektrik ve manyetik alandakiherhangi bir deðiþikliðin ortam boyunca yayýlma-sýndan oluþur. Bu dalgalar boþlukta ýþýk hýzý ile ya-yýlýr. Enine dalgalardýr. Enerji taþýrlar. Maddeler ta-rafýndan soðurulurlar. Yüksüzdürler. Yayýlmasý içinortama ihtiyaç yoktur.

Elektromanyetik dalgalarýn ilerlemesini en çok en-gelleyen kurþun levhalardýr. Çok kalýn kurþun lev-halardan ve beton bloklardan kolay kolay geçe-mez.

Dalgalar

12(9. sýnýf)Fizik

bunlarý uygulamaya koymak, denetimleri artýrmak,inasanlarý depreme karþý bilinçlendirmek,gerekirse deprem müzeleri kurarak halkýn ilgisiniçekmek alýnabilecekler diðer tedbirler arasýndadýr.

Yapýlarda enerji emicilerin bulundurulmasý, sismikizolasyonlarýn yapýlmasý, hidrolik düzeneklerin kul-lanýlmasý, zeminin yapýsýný ve binayý test ederekyeni çözümler üretilmesi, uygun araç ve gereç kul-lanýlmasý, son teknolojilerden yararlanýlmasý, gü-venliði artýrýcý tedbirlerin alýnmasý da depremdenen az etkilenmeyi saðlayacaktýr.

Jeofizik mühendisliði, yerküredeki maden, mine-ral, petrol, doðal gaz, su ya da inþaatlar için zemin-lerin incelenmesi, konumunun saptanmasýný vedinamiðinin araþtýrmasýný bilimsel yöntemlerleyapan bir mühendislik dalýdýr.

Jeoloji mühendisleri doðal kaynaklarý araþtýrýr.Bunlar; endüstriyel hammadde ve radyoaktif mi-neral aramalarý, maden, kömür, taþocaðý rezerv vekalite aramalarý, yeraltý suyu aramalarý, petrol vedoðalgaz aramalarý, jeotermal kaynak aramalarýdoðal olaylarýn araþtýrýlmasý, depremsellik vedeprem riski araþtýrmalarý, kayma yüzeyi tespiti veheyelan araþtýrmalarý, su baskýný ve çýð önlemearaþtýrmalarý.

Jeoloji mühendisleri yapýlarýn zemin araþtýrmalarýný ve kent planlamalarýnda mikrobölgeleme çalýþ-malarý yürütür. Bunlar; yeni yerleþim alanlarýnýn ze-min araþtýrmalarý, bina, kooperatif, fabrika, sanayiitesisleri, havaalanlarý, gökdelen ve kulelerin zeminaraþtýrmalarý, köprü, viyadük, ayak araþtýrmalarý,baraj ve gölet araþtýrmalarý, kara ve demiryollarýgüzergah araþtýrmalarý, deniz, göl ve nehir araþtýr-malarý, tünel araþtýrmalarý, zemin tabakalarýnýn ka-lýnlýk, cins ve özelliklerinin, taban kaya derinliðininbelirlenmesi, zemin dinamik parametrelerinin tes-piti, titreþim periyodunun hesabý, termik, nükleerve doðalgaz enerji santrallerinin zemin araþtýrma-larý, arkeolojik alanlarýn tespiti ve ortaya çýkarýlma-sý, liman, balýkçý barýnaðý, rýhtým ve deniz yollarý ze-min araþtýrmalarý, mikrobölgeleme, depremsellikçalýþmalarý ve risk analizleri, zemin yapý etkileþimi,sývýlaþma analizleri, çevre sorunlarýna yönelikaraþtýrmalar, toprak ve yeraltý suyu kirliliði araþtýr-malarý, dogalgaz yeraltý depolama alanlarýnýnaraþtýrýlmasý, çöp sahalarýnýn, evsel ve kimyasalatýk depolama alanlarýnýn araþtýrýlmasý, doðalgazve petrol boru hatlarý korozyon araþtýrmalarý, çev-resel etki degerlendirmesi araþtýrmalarý vb. karstikboþluklarýn araþtýrýlmasý, emniyetli patlayýcý mad-delerin miktarýnýn araþtýrýlmasýdýr.

Jeoloji mühendisleri yerkürenin ve uzayýn özellik-leri incelerler. Bunlar; yerkabugunun ve yeriçininyapýsý, bileþimi ve fiziksel özellikleri, atmosfer araþ-týrmalarý, okyanus araþtýrmalarý, gezegenler arasýortamýn incelenmesi, diger gezegenlerde yapýlanjeofizik araþtýrmalardýr.

Çözümlü Sorular..

Örnek ... 1

X, Y ve Z yaylarýnda vX, vY, vZ sabit hýzlarý ile hareket

eden genlikleri eþit I, II ve III dalgalarýnýn periyotlarý sý-rasýyla T, 2T ve 2T dir.

Bölmeler eþit aralýklý olduðuna göre, dalgalarýn hýz-larý arasýndaki iliþki nedir?

A) vX = vY = vZ B) vX < vY < vZ C) vZ < vY < vX

D) vX = vZ < vY E) vZ < vX = vY

ÇözümDalga boyu iki dalga tepesine ya da iki dalga çukuruarasý uzaklýktýr. Verilen þekillere göre X yayýndaki dal-ganýn dalga boyu 1 br, Y deki 4 br ve Z dekinde 2 br dir.

Dalgalarýn dalga boyu ve periyotlarý bilindiðine göre,yayýlma hýzlarý,

λ = v ⋅ T baðýntýsýndan bulunur.

X yayýndaki dalganýn yayýlma hýzý; 1 = vX⋅T → vX = v ise

Y yayýndaki dalganýn yayýlma hýzý; 4 = vY ⋅ 2T ⇒ vY = 2v olur.

Z yayýndaki dalganýn yayýlma hýzý; 2 = vZ ⋅ 2T ⇒ vZ = v olur.

Buna göre, dalgalarýn yayýlma hýzlarý arasýndaki iliþkivX = vZ < vY þeklindedir.

Cevap D

7 77 777

8 ,�,� � ,�,� 9 ,�,�

Örnek ... 2Bir ortamda 6 saniyede 9 dalga oluþmaktadýr.

Dalgalarýn yayýlma hýzý sabit ve 3 cm/s olduðunagöre, dalga boyu kaç cm dir?

A) 0,5 B) 1,0 C) 1,5 D) 1,8 E) 2,0

Çözüm3 saniyede 9 dalga oluþturulduðuna göre, 1 saniyedeoluþan dalga sayýsý, dalgalarýn frekansýný verir.

baðýntýsýna göre, yayýlan dalgalarýn dalga vf

λ =

19Bu ise, f 3 s dir.

3−= =

Dalgalar


boyu,

Cevap B

31 cm dir.

3λ = =

Örnek ... 3Esnek bir ortamda periyodik olarak dalga oluþturanbir kaynak 1,5 dakikada 60 dalga üretmektedir.

Peþpeþe gelen bir dalga tepesi ile bir dalga çukuruarasý yatay uzaklýk 8 cm olduðuna göre, dalgalarýnyayýlma hýzý kaç cm/s dir?

A) 10 B) 12 C) 14 D) 16 E) 20

Çözüm..

Bir dalga çukuru ile bir dalga tepesi arasýnda yatayuzaklýk dalga boyunun yarýsýna eþittir.

1,8 dakikada 60 dalga oluþtuðuna göre, saniyede olu-þan dalga sayýsý (frekans);

v = λ ⋅ f baðýntýsýna göre, dalgalarýn yayýlma hýzý,

v = 16 ⋅ 0,625 = 10 cm/s dir.Cevap A

160f 0,625 s dir.

96−= =

8 16 cm olur.2λ

= ⇒ λ =

Örnek ... 3Periyodik olarak üretil-miþ þekildeki dalgalarýnfrekansý 0,25 s–1 oldu-ðuna göre, bu dalgala-rýn hýzý kaç cm/s dir?(Bölmeler eþit aralýklýdýr.)

A) 2 B) 4 C) 6 D) 8 E) 12

Çözüm..

Periyodik dalgalarýn dalga boyu, baðýntýsýn-

dan bulunur.

Ýki dalga tepesi arasý uzaklýk dalga boyuna eþit oldu-ðundan þekle göre dalga boyu, 4 birim uzunluðunda-dýr. 6 birim uzunluk 24 cm olduðuna göre, 1 birim 4 cmolduðundan; dalgalarýn dalga boyu,

vf

λ =

� ��

λ = 4 ⋅ 4 = 16 cm dir.

v = λ ⋅ f = 16 ⋅ 0,25

v = 4 cm/s dir.Cevap B

Örnek ... 4

Ayný ortamda yayýlan ve periyodik olan X ve Y dalga-larý þekilde verilmiþtir.

Buna göre, dalgalar için,

I. Dalga boylarý eþittir.

II. Y nin enerjisi X inkinden fazladýr.

III. X in frekansý Y nin frekansýndan küçüktür.

yargýlarýndan hangileri doðrudur?(Bölmeler eþit aralýklýdýr.)

A) Yalnýz I B) Yalnýz II C) Yalnýz III

D) I ve II E) I, II ve III

Çözüm...

Oluþturulan periyodik dalgalar ayný ortamda yayýldýðýiçin hýzlarý eþittir. Þekil incelendiðinde X ve Y dalgalarý-nýn dalga boyu 4 birim ve eþittir.

v = λ ⋅ f baðýntýsýna göre, λ ve v ler eþit olduðundandalgalarýn frekansý eþittir.

Dalgalarýn enerjisi genliklerine baðlýdýr. Verilen dalga-lardan X in genliði 1 birim, Y ninki 2 birim olduðundan,Y dalgasýnýn enerjisi X inkinden fazladýr.

Sonuç olarak, III. yargý yanlýþ diðerleri doðrudur.

Cevap D

8

�

Örnek ... 5Bir noktadan art arda bir dalga tepesi ile birdalga çukurunun geçme süresi 2 s dir.

Buna göre, dalgalarýn frekansý kaç Hz dir?

A) 0,2 B) 0,25 C) 0,5 D) 1,0 E) 1,5

Dalgalar

14(9. sýnýf)Fizik

Çözüm...

Bir noktadan art arda bir dalga tepesi ile bir dalgaçukurunun geçmesi demek yarým dalga boyluk yolunalýnmasý demektir. Demekki λ/2 lik yol 2 saniyedealýnmaktadýr. O hâlde λ lýk yol 4 saniyede alýnýr.

Periyot bir tam dalga boyunun alýnma süresi olduðun-dan dalganýn periyodu 4 saniyedir.

Frekansý ise periyodun tersi olduðundan 1/4 = 0,25 Hz dir.

Cevap A

Örnek ... 6

Ayný ortamda yayýlan X, Y, Z periyodik dalgalarýþekilde verilmiþtir.

Dalgalarýn enerjileri sýrasýyla EX, EY, EZ oldu-

ðuna göre, bunlar arasýndaki iliþki nedir?(Bölmeler eþit aralýklýdýr.)

BBA) EX = EY = EZ B) EY = EZ < EX

C) EX < EY = EZ D) EX < EZ < EY

E) EZ < EY < EX

Çözüm...Dalgalarýn enerjileri, genlikleri ile orantýlýdýr. Periyo-dik olarak ilerleyen X, Y ve Z dalgalarý incelendi-ðinde X in genliðinin 2 birim, Y ve Z nin 1 er birimolduðu görülür. Genlikleri eþit olanlarýn enerjilerieþit, genliði büyük olanýn enerjisi de büyük olaca-ðýndan dalga enerjileri arasýndaki iliþki EY = EZ < EX þeklindedir.

Cevap B

�

9

8

Örnek ... 7Ayný ortamda yayýlanperiyodik X, Y, Z dalga-larý þekilde verilmiþtir.

Bu dalgalarýn dalgaboyu sýrasýyla λλX, λλY,

λλZ olduðuna göre,

bunlar arasýndaki iliþki nedir?(Bölmeler eþit ara-lýklýdýr.)

EEA) λX = λY = λZ B) λX < λY < λZ

C) λZ < λX < λY D) λY < λX < λZ

E) λX < λY = λZ

8

�

9

Çözüm...

Dalga boyu, dalganýn bir periyotluk sürede aldýðý yol-dur. Dalga boyu, ard arda gelen iki tepe ya da iki çukurarasý uzaklýktan da bulunabilir.

Buna göre, X in dalga boyu 2 birim, Y ninki 4 birimdir.Z dalgalarý için ise tepe noktalarý arasý uzaklýktan dal-ga boyu daha rahat bulunur. Z dalgalarýnýn dalga boyu1 birimdir.

Sonuç olarak, dalgalarýn dalga boylarý arasýndaki iliþkiλZ < λX < λY þeklindedir.

Cevap C

Örnek ... 8

Ayný ortamda eþit sürede elde edilen K, L, M veN dalgalarý þekilde verilmiþtir.

Buna göre, hangi ikisinin birim zamandaki tit-reþim sayýsý eþittir? (Bölmeler eþit aralýklýdýr.)

EEA) K ile L B) K ile M C) M ile N

D) L ile M E) L ile N

Çözüm...

Dalgalarýn birim zamandaki titreþim sayýlarý frekans-larýdýr. Dolayýsý ile birim zamandaki titreþim sayýlarýnýneþit olmasý demek frekanslarýnýn eþit olmasý demektir.Verilen dalgalar incelendiðinde, K dalgasýnýn 6 titre-þim, L dalgasýnýn 2 titreþim, M dalgasýnýn 3 titreþim, Ndalgasýnýnda 3 titreþim yaptýðý görülür.

Buna göre, M ile N dalgalarýnýn frekanslarý eþittir.

Cevap C

� 5

� :

Örnek ... 9Yatay doðrultuda 5 cm/s hýzla hareket eden birperiyodik dalganýn dalga tepesinin yüksekliði 2cm, geniþliði 4 cm dir.Buna göre, dalgalarýn periyodu kaç s dir?

CCA) 0,5 B) 1,0 C) 1,6 D) 2,0 E) 2,4

Dalgalar


Çözüm...

Dalga boyu, λ = v ⋅ T baðýntýsýna göre, dalganýnperiyodu hesaplanabilir. Atma geniþliðinin iki katý dal-ga boyuna eþit olacaðýndan dalgalarýn dalga boyu 4 + 4 = 8 cm dir. Dalga tepesinin yüksekliði genliktir.Dalga boyu ile ilgili deðildir.

Buradan

8 = 5 ⋅ T

T = 1,6 saniye olur.

Cevap C

8T

5=

Örnek ... 10

Ayný ortamda, eþit sürede elde edilen ses dalga-larý þekillerde verilmiþtir.

Buna göre, kaç tanesinin þiddeti eþit periyot-larý farklýdýr? (Bölmeler eþit aralýklýdýr.)

A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 E) 6

Çözüm...Verilen ses dalgalarý ayný ortamda olduðu içinyayýlma hýzlarý eþittir. Çünkü ses dalgalarýnýn hýzýortama baðlýdýr.Ses dalgalarýnýn þiddeti genliði ile ilgilidir. Genlik-leri eþit olan dalgalarýn þiddetleri de eþittir. Dalga-nýn genliði dalga tepesinin yüksekliði ya da dal-ga çukurunun derinliðidir. Þekiller incelendiðinde1., 2. ve 4. dalgalarýn genlikleri eþit ve ikiþer bi-rimdir.λ = v ⋅ T baðýntýsýna göre dalga boylarý eþit olandalgalarýn, periyotlarý da eþit olur. Þekiller ince-lendiðinde 1., 2. ve 4. dalgalarýn dalga boylarýsýrasýyla 1 birim, 4 birim ve 2 birimdir. Dolayýsýylaperiyotlarý farklýdýr.Sonuç olarak þiddetleri eþit, periyotlarý farklý olandalga sayýsý üç tanedir.

Cevap B

Örnek ... 11Ayný ortamýn O nokta-sýnda ayrý ayrý meyda-na getirilen X ve Y dal-galarýnýn t süredekigörünümü þekilde ve-rilmiþtir.

Bu dalgalarýn yayýlma hýzlarý vX, vY olduðuna

göre, oraný kaçtýr? (Bölmeler eþit aralýklýdýr.)

Çözüm..Verilen dalgalar t sürede sabit vX ve vY hýzlarý ile6 þar birim yol almýþlardýr.

Alýnan yollar için yol = hýz ⋅ zaman baðýntýsý kul-lanýlýrsa, yollar ve süreler eþit olduðundan dal-galarýn hýzlarý eþittir.

Ayný ortamda oluþturulan atmalarýn geniþlikleri-nin ve genliklerinin farklý oluþu hýzý etkilemez.

Bu durumda hýzlarýn oraný; dir.

Cevap C

X

Y

v1

v=

1 1 3A) B) C) 1 D) E) 2

3 2 2

X

Y

vv

8

�

;

Örnek ... 12Þekildeki gibi bir dalgaleðeninde P kenarýn-dan üretilen periyodikdoðrusal dalgalarýn X,Y, Z ortamlarýndan ge-çerken dalga boylarýλX, λY ve λZ dir.

Buna göre, dalga boylarý arasýndaki iliþki ne-dir?

A) λX < λY < λZ B) λZ < λX < λY

C) λX = λY = λZ D) λY < λX < λZ

E) λZ < λY < λX

Çözüm...P kenarýndan üretilen dalgalarýn frekansý ve peri-yodu zamanla deðiþmez. Periyot ve frekans yal-nýz kaynaða baðlýdýr. Su dalgalarýnýn hýzý derinli-ðe baðlýdýr. Dalga derin ortamda daha hýzlý, sýðortamda ise daha yavaþtýr.

Hýzlar arasýnda vZ < vX < vY iliþkisi vardýr.

%�

%�

%�

8 � 96

Dalgalar

16(9. sýnýf)Fizik

λ = v ⋅ T baðýntýsýna göre, periyot her ortamdaayný olduðundan dalga boylarý arasýndaki iliþki,hýzlar arasýndaki iliþki ile aynýdýr.

Yani dalga boylarý arasýnda, λZ < λX < λY iliþki-

si vardýr.

Cevap B

Örnek ... 13Deprem dalgalarýndan olan S dalgasý için,

I. Tanecik hareketleri yayýlma doðrultusuna dik yada çaprazdýr.

II. Yalnýzca katý kaya kütleleri içinde ilerler. Yýkým etki-si yüksektir.

III. Hýzý P dalgasýnýn % 60 ile % 70 i kadardýr.

yargýlarýndan hangileri doðrudur?

A) Yalnýz I B) I ve II C) I ve III

D) I, II ve III E) Yalnýz IIIÇözüm...

Deprem dalgalarýndan olan S dalgasý ikincil dalgadýr.Hýzý P dalgasýnýn hýzýndan küçüktür. Hýzý P dalgasýnýnyaklaþýk % 60 ile % 70 kadardýr. S dalgalarý cisimlerüzerinde þekil deðiþikliði yaptýðý için, yalnýz katýlar için-de ilerler. Su ve gaz ortamlarý esnek olduðu için bu or-tamlarda deðiþiklik yapamaz. Ancak yýkým etkisi yük-sektir.

S dalgalarý enine dalgalardýr. Yani tanecik hareketi ya-yýlma doðrultusuna diktir. Bazen çapraz olma durumuda vardýr.

Cevap B

Örnek ... 14Deprem dalgalarýndan olan yüzey dalgalarý için,

I. Cisim dalgalarýndan daha düþük frekanslýdýr.

II. Cisim dalgalarýndan daha çok hasara neden olur.

III. Yüzey dalgalarý, Love dalgalarý ve Rayleigh dalga-larý olmak üzere iki çeþittir.



D) II ve III E) I, II ve III

Çözüm...

Deprem oluþtuðunda yer yüzeyi üzerinde ilerleyendalgalara yüzey dalgalarý denir. Bu dalgalar Love dal-galarý ve Rayleigh dalgalarý olarak ikiye ayrýlýr.

Love dalgasý, yeri yatay düzlemde hareket ettirir. Yü-zey dalgasýnýn en hýzlýsýdýr. Rayleigh dalgasý, yer üze-rinde yuvarlanarak ilerleyen dalgadýr.

Yüzey dalgalarý en yavaþ ilerleyen deprem dal-galarýdýr. O nedenle etki süresi çok fazladýr. Yü-zey dalgalarýnda daha fazla hacimde yer hareke-ti gerçekleþir. Cisim dalgalarýna göre frekanslarýdüþüktür.

Cevap E

Örnek ... 15Deprem dalgalarýndan olan Love dalgalarý için,

I. Hýzlý ilerleyen deprem dalgalarýndandýr.

II. P dalgalasýndan daha çok hasara neden olur.

III. Yüzey dalgalarýndandýr.




Çözüm...

Deprem oluþtuðunda yer yüzeyi üzerinde ilerleyendalgalara yüzey dalgalarý denir. Bu dalgalar Love dal-galarý ve Rayleigh dalgalarý olarak ikiye ayrýlýr.

Love dalgasý, yeri yatay düzlemde hareket ettirir. Yü-zey dalgasýnýn en hýzlýsýdýr. Rayleigh dalgasý, yer üze-rinde yuvarlanarak ilerleyen dalgadýr.

Cevap E

Örnek ... 16Aþaðýdakilerden hangisi Rayleigh dalgalarýnýnözelliklerinden deðildir?

A) Yer yuvarlanmasý þeklinde ilerler.

B) Adýný Lord Rayleigh den almýþtýr.

C) Depremde hissedilen sartýnýn çoðunu oluþtu-rur.

D) Genliði çok büyüktür.

E) Cisim dalgasýdýr.

Çözüm...Deprem oluþtuðunda yer yüzeyi üzerinde ilerle-yen dalgalara yüzey dalgalarý denir. Love veRayleigh dalgalarý bunlardandýr. Rayleigh dal-galarýnýn özellikleri ilk dört þýkta verilenlerdir.Rayleigh dalgasý cisim dalgasý deðildir. Yeriçerisinde deðil yüzeyinde hareket eder.

Cevap E

Dalgalar


Örnek ... 17Dalgalar sýnýflandýrýldýðýnda, aþaðýdakilerdenhangisi mekanik dalga sýnýfýnda olamaz?

A) Cisim dalgalarý

B) Yay dalgalarý

C) Radyo dalgalarý

D) Su dalgalarý

E) Ses dalgalarý

Çözüm...Tüm dalgalar enerji taþýr. Mekanik dalgalardaenerji taþýr. Mekanik dalgalar, yayýlmasý için or-tam gerektiren dalgalardýr. Radyo dalgalarý elek-tromanyetik dalgadýr. Elektromanyetik dalgalarýnyayýlmasý için ortam gerekmez.Sonuç olarak deprem dalgalarýndan olan cisimdalgalarý, yay ve su dalgalarý ile ses dalgalarý me-kanik dalgadýr. Enerji taþýrlar. Radyo dalgalarý daenerji taþýr ancak elektromanyetik dalgadýr.

Cevap C

Örnek ... 18Türkiye’deki radyo kanallarý FM modülasyonun-da 87,5 ile 108 MHz lik frekans aralýðýnda yayýnyapmaktadýr.

Iþýk hýzý 3 ⋅⋅ 108 m/s olduðuna göre, oluþan dal-galarýn dalga boyu aþaðýdakilerden hangisiolamaz?

A) 2,77 B) 2,86 C) 3,24

D) 3,42 E) 4,20

Çözüm...

Iþýk hýzý c ile gösterildiðinden, dalga boyu ba-

ðýntýsý ile hesaplanýr. FM modülasyonuna göre,f1 = 87,5 MHz = 87,5 ⋅ 106 Hz

f2 = 108 MHz = 108 ⋅ 106 Hz dir.

Bu iki frekans ile bunlar arasýndaki frekans deðerlerin-de oluþan ses dalgalarý FM vericilerinden çýkar. Þimdibu frekans deðerlerine karþýlýk gelen dalga boylarýnýbulalým.

8

1 6

8

2 6

3 103,42 metre

87,5 10

3 102,77 metredir.

108 10

⋅λ = =⋅

⋅λ = =⋅

cf

λ =

Oluþan ses dalgalarýnýn dalga boyu aralýðý2,77 ≤ λ ≤ 3,42 þeklindedir.Dolayýsýyla 4,20 m radyonun FM vericisine aitdalga boyu olamaz.

Cevap E

Örnek ... 19

Deprem dalgalarýnýn özellikleri arasýnda,

I. Enine dalgalar olmasý

II. Boyuna dalgalar olmasý

III. Madde dalgalarý olmasý

IV. Mekanik dalgalar olmasý

V. Enerji taþýyor olmasý

verilenlerden kaç tanesi vardýr?

A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5

Çözüm...Deprem dalgalarý cisim ve yüsey dalgalarý olarakikiye ayrýlýr. P dalgasý, S dalgasý, Love ve Rayle-igh dalgalarý enine ya da boyuna olarak hareketeden dalgalardýr. Deprem daþgalarýnýn yayýla-bilmesi için maddesel bir ortama ihtiyaç vardýr.Deprem dalgalarý ayný zamanda mekanik dal-galardýr. Ve enerji taþýrlar.

Cevap E

Örnek ... 20Bir elektromanyetik dalganýn dalga boyu 6 ⋅10-7 m,frekansý 0,5 ⋅ 1015 s -1 dir.

Buna göre,

I. Dalganýn dalga boyu 6000 Å dur.

II. Bu dalganýn hýzý 3 ⋅ 108 m/s dir.

Ill. Bu dalga görünür ýþýktýr.

yargýlarýndan hangileri doðru olabilir?

A) Yalnýz I B) Yalnýz II C) Yalnýz lII

D) I ve III E) I, II ve III

Çözüm...1 Å = 10–10 m olduðundan verilen dalganýndalga boyu 6000 Å dur. v = λ ⋅ f baðýntýsýna göre dalganýn yayýlma hýzýv = 6 ⋅ 10–7 ⋅ 0,5 1015

v = 3 ⋅ 108 m/s dir.Verilen dalganýn dalga boyu görünür ýþýk içindalga boyudur. Çünkü görünür ýþýk 3500 Å ile

Dalgalar

18(9. sýnýf)Fizik

7000 Å arasýndadýr. Dolayýsý ile bahsi geçen elek-tromanyetik dalga gözle görünür ýþýklardandýr.

Cevap E

Örnek ... 21l. Tsunami Su dalgasý

ll. Deprem Mekanik dalga

lll. Radyo Elektromanyetik dalga

Yukarýdaki eþleþtirmelerden hangileri doðru-dur?

AAA) Yalnýz I B) l ve II C) I ve lII


Çözüm...Liman dalgasý olarak ta bilinen tsunami su dal-gasýdýr. Deprem dalgasý yayýlabilmesi için ortamaihtiyaç duyulan bir dalga olup mekanik dalgagrubundadýr. Radyo dalgalarý eletromanyetik dal-gadýr.Sonuç olarak verilen eþleþtirmelerin üçüde doð-rudur.

Cevap E

Örnek ... 22

Yukarýdaki dalgalardan hangisinin ilerleyebil-mesi için ortam gerekmez?

EEA) V B) IV C) III D) II E) I

Çözüm...Ýlerleyebilmesi için ortam gerektiren dalgalarmekanik dalgalardýr. Ses dalgasý, tsunami, yay-larda oluþturulan dalgalar, deprem dalgalarý budalgalardandýr. Ancak cep telefonu gibi elektro-manyetik olan dalgalar için iletici ortamýn olmasýgerekmez.

Cevap A

,

��

,,

��

,,,

��

-

��

,-

��

Örnek ... 23Bir dalga leðenin-de, XY kenarýndanüretilen dalgalarýndalga tepelerininüstten görünüþünüþekildeki gibidir.

Buna göre,

I. Leðen PR kenarýna doðru derinleþmektedir.

II. Leðenin XY kenarýnýn altýnda takoz vardýr.

III. Kaynaðýn frekansý düzgün olarak artmaktadýr.

yargýlarýndan hangileri doðru olabilir?EE


D) I ya da III E) I ya da II ya da III

Çözüm...Su dalgalarýnýn dalga tepeleri arasý uzaklýk, kay-naktan ilk çýktýðýnda geniþ daha sonra giderekazalmaktadýr. Yani dalgalarýn dalga boyu giderekazalmaktadýr. Kaynagýn periyodu sabit iken le-ðendeki su derinliði PR kenarýna doðru artýyorolabilir. Çünkü derin ortamlarda hem hýz hemdedalga boyu büyüktür. Leðendeki su derinliði sabit iken XY kenarýnýn al-týna bir takoz konularak dalgalarýn sýðda derinedoðru gitmesi saðlanýr. Böyle bir durumda dalga-larýn dalga boyu giderek artar.Leðendeki su derinliði sabit iken kaynaðýn fre-kansý, yani birim zamanda üretilen dalga sayýsýdüzgün olarak artýrýlýrsa dalgalarýn dalga boyuazalýr. Ve þekilde verilen görünümde olur.

Cevap E

8

�

6

�

Örnek ... 24Teknolojik ürünler kullaným amaçlarýna göre be-lirli frekanslarda çalýþtýrýlýr ve hayatýmýza kolaylýksaðlar.

Buna göre, aþaðýda verilmiþ araçlardan kaçtanesi bu amaca uygun teknoloji ürünüdür?

AAA) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5

��

��

Dalgalar


Çözüm...Örneðin telsizler ile yapýlan haberleþmelerin baþ-ka telsizler ile yapýlan heberleþmelere karýþma-masý için belirli frekans aralýðý seçilir. Benzer ola-rak radyolarda yayýn yapan istasyonlarýn yayýn-larýnýn birbirine karýþmamasý için yine belirli fre-kans aralýklarý tahsis edilmiþtir. Cep telefonlarýdabaz istasyonlarýyla iletiþim kurarken operatörlerincinsine göre belirli frekanslarda iletiþim kurarlar.Radarlar özelliði gereðince farklý frekans aralýðýseçilerek çalýþtýrýlýr ve amacýna uygun bir þekildeistifade edilir.Kronometre, sadece zaman ölçümünde kullaný-lan ve ölçüm aralýðý standardý olan bir araçtýr.Yapýsý gereði çalýþmasý için belirli bir frekansaralýðý yoktur.

Cevap A

Örnek ... 25Aþaðýdaki araçlardan hangisi elektromanyetikdalga ile çalýþmaz?

DD

Çözüm...Elektromanyetik dalgalar yayýlmasý için bir ortamgerektirmeyen dalgalardýr. Telsiz, radyo, cep tele-fonu, uydu antenleri ile elektromanyetik dalgalaralýnýr. Ancak dürbün ile elektromanyetik dalganýnhiç bir ilgisi yoktur.

Cevap B

��

<(

��

=(

��

>(

��

)(

��

?(

Örnek ... 26Aþaðýdaki frekans birimleri için;

I. 100 Hz = 0,1 s–1 dir.

II. 1 Hz = 10–6 MHz dir.

III. 10–9 GHz = 1 s–1 dir.

verilenlerinden hangileri doðrudur?

A) Yalnýz I B) Yalnýz II C) I ve II


Çözüm...Frekans, saniyedeki titreþim sayýsýdýr. BirimiHertz ya da s–1 dir. Yani 1Hz = 1 s–1 dir. Mega-hertz(MHz), Hertz in birmilyon katýdýr. Gigahertz-(GHz) ise Hertz in bir milyar katýdýr. Bu açýklama-lara göre I. yargý yanlýþ II. ve III. yargýlar doðrudur.

Cevap D

Örnek ... 27Ses teknolojisinde,

I. Ultrason cihazý

II. MR cihazý

III. Sonar

IV. Radar

V. Röntgen cihazý

verilenlerinden hangisi kullanýlmamaktadýr?

A) I B) II C) III D) IV E) V

Çözüm...Sesin özelliklerinden yararlanýlarak birçok cihazgeliþtirilmiþtir. Ultrason cihazý, MR ile görüntüle-me cihazý, sonar ile derinlik ve yer tespit etme ci-hazý, radar ile hýz kontrol cihazý bunlardan bazý-larýdýr.Röntgen cihazý elektromanyetik dalga olan Xýþýnlarý ile çalýþýr. Ses ve ses dalgasý ile ilgisi yok-tur.

Cevap E

Örnek ... 28I. Beþ büyüklüðündeki bir deprem üç büyüklü-

ðündeki bir depremin yaptýðý sarsýntýnýn binkatý sarsýntý yapar.

II. Richter ölçeði bir ölçü aleti deðildir.

III. Depremin büyüklüðü sismogram cihazý ile öl-çülür.

Yukarýdaki yargýlardan hangileri doðrudur?EE


D) I ve III E) II ve III

Çözüm...Depremlerin büyüklüðü logaritmik olan ölçek ilebelirlendiðinden beþ büyüklüðündeki bir depremdört büyüklüðündeki depremden 10 kat, üç bü-yüklüðündeki depremden 100 kat, iki büyüklü-ðündeki depremden 1000 kat fazla etki yapar.Richter ölçeði adý üzerinde bir ölçektir. Ölçü aracýdeðildir. Depremde kullanýlan ölçü araçlarý, sis-mometre; depremi algýlayan ve sarkaç sisteminegöre çalýþan alet, sismograf; sismometre tarafýn-dan algýlanan sarsýntýyý sinyal þekline dönüþtürenalettir.

Cevap E

Dalgalar

20(9. sýnýf)Fizik

Cevaplý Test..

5. I. Ses dalgasý

II. Cep telefonu dalgalarý

III. Televizyon dalgalarý

IV. Görünür ýþýk

V. Radyo dalgalarý

Yukarýda verilenlerden kaç tanesinin yayýlmadoðrultusu ile titreþim doðrultusuna diktir?

DDA) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5

2. Periyodik X, Y, Zdalgalarýna aitmodeller þekil-deki gibidir

Bu dalgalarýngenlikleri sýra-sýyla rX, rY ve rZ

olduðuna göre,bunlar arasýn-daki iliþki nedir? (Bölmeler eþit aralýklýdýr.)

BBA) rX < rY < rZ B) rZ < rX < rY

C) rX < rZ = rY D) rX = rZ < rY

E) rX = rY < rZ

8

9

�

3. ( )· Titreþim ya da enerji aktarým hýzý katýlarda enfazladýr.

( )· Belirli bir ortamdaki dalganýn yayýlma hýzý kay-naðýn periyoduna baðlý deðildir.

( )· Ýki dalga çukuru arasýndaki uzaklýða bir dalgaboyu denir.

( )· Dalga boyu birimi hertz dir.

( )· Love dalgalarý yüzey dalgalarýdýr.

Yukarýda verilenler doðru (D), yanlýþ (Y) ola-rak yazýldýðýnda bunlarýn sayýsý için aþaðýdak-ilerden hangisi doðrudur?

EE(D) ler (Y) ler

A) 5 0

B) 0 5

C) 3 2

D) 2 3

E) 4 1

4.

Þekildeki tabloda verilen bilgilerin doðru olan-larý ve yanlýþ olanlarý karþýlarýndaki kareler ta-ranarak tamamlanýrsa, aþaðýdakilerden hangi-si gibi olur?

BB

E)D)

C)B)A)

Bilgi D Y

Love dalgalarý cisim dalgalarýdýr.

Elektromanyetik dalgalar her or-tamda yayýlýr.

αα ýþýnlarý elektromanyetik dalgadýr.

Deprem dalgalarý mekanik dal-galardýr.

1. Dalga boyu 4 cm olan ve 2 cm/s lik sabit hýzlailerleyen periyodik bir dalgalardan ard arda olanbir dalga tepesi ile bir dalga çukuru arasý düþeyuzaklýk 2 cm dir.

Buna göre,

I. Baþ yukarý atmanýn geniþliði 1 cm dir.

II. Baþ aþaðý atmanýn genliði 1 cm dir.

III. Dalganýn periyodu 2 saniyedir.

yargýlarýndan hangileri doðrudur?EE



6. Depremde yýkýcý olan dalgalar,

I. S dalgasý

II. Love dalgasý

III. Rayleigh dalgasý

IV. Tsunami

V. P dalgasý

verilenlerden kaç tanesi olabilir?EE

A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5

Dalgalar


7. Düþey kesiti þekildekigibi olan dalga leðe-nin X kýyýsýnda oluþtu-rulan periyodik, doð-rusal su dalgalarý Y ký-yýsýna doðru ilerliyor.

Bu dalgalarla ilgili;

I. Genliði önce artar, sonra azalýr.

II. Dalga boyu önce azalýr, sonra artar.

III. Hýz önce azalýr, sonra artar.

yargýlarýndan hangileri doðrudur?DD



%�

8 �

8.

Yukarýda verilen X ve Y dalgalarý için,

l. Dalga boyu

ll. Genlik

lll. Periyot

niceliklerinden hangileri kesinlikle farklýdýr?(Bölmeler eþit aralýklýdýr.)

BBA) Yalnýz I B) Yalnýz II C) Yalnýz lII


8 �

9. • Cisim dalgalarý

• Radyo dalgalarý

• Su dalgalarý

Yukarýda verilen üç çeþit dalga ile ilgili,

l. Enerji taþýrlar.

ll. Enine dalgalardýr.

lll. Mekanik dalgalardýr.

yargýlarýndan hangileri doðrudur?DD

A) Yalnýz I B) Yalnýz II C) Yalnýz llI

D) I ve II E) l ve III

10. I. Her dalga .................. taþýr.

II. Sabit bir kaynak için dalga boyu, dalganýnyayýlma hýzý ile .................. orantýlýdýr.

III. Su dalgalarýnýn .................. ortamdaki hýzý da-ha küçüktür.

IV. .................. dalgalarý yayýlmasý için maddeselortama ihtiyaç duyar.

V. Dalgalar taþýdýklarý enerjiye göre ..................ve ............... dalgalar diye ikiye ayrýlýr.

Yukarýdaki cümleler tamamlandýðýnda aþaðý-daki verilenlerden hangisi kullanýlmamýþ olur?

AAA) tireþim B) mekanik - elektromanyetik C) sýð

D) doðru E) Ses

11.

Yukarýda verilen araçlarýn kaç tanesinin çalýþ-ma þekli elektromanyetik dalga ile deðildir?

AAA) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5

��

��

�� !��

"��#��#��

��#��

12. I. Her titreþim hareketi bir dalga hareketidir.

II. Maddesel ortamda dalga, madde molekülle-rinin titreþmesiyle yayýlýr.

III. Cep telefonu dalgalarý elektromanyetik dal-ga, deprem dalgalarý mekanik dalgalardýr.

IV. Su dalgalarýnýn dalga boyu, ortamýn derinliði-ne dalganýn genliðine baðlýdýr.

V. Rayleigh dalgasý yüzey dalgasýdýr.

Yukarýda verilenlerden kaç tanesi yanlýþtýr?AA

A) Bir B) Ýki C) Üç D) Dört E) Beþ

Dalgalar

22(9. sýnýf)Fizik

13. Yüzey dalgalarý için,

I. Etkime süresi

II. Taþýdýðý enerji

III. Yaptýðý sarsýntý

niceliklerinden hangileri cisim dalgalarýnýn-kinden kesinlikle daha büyüktür?

AAA) Yalnýz I B) Yalnýz II C) Yalnýz III

D) I ve II E) II ve III

14.

Ayný ortamda yayýlan X, Y, Z periyodik dalgalarýþekilde verilmiþtir.

Buna göre,

I. Dalgalarýn yayýlma hýzý eþittir.

II. Y ile Z nin periyotlarý eþittir.

III. Dalgalarýn dalga boyu eþittir.

yargýlarýndan hangileri doðrudur?(Bölmeler eþit aralýklýdýr.)

EEA) Yalnýz I B) Yalnýz II C) Yalnýz III


�

9

8

19. Ayný ortamda iler-leyen X ve Y peri-yodik dalgalarýiçin aþaðýdakiler-den hangisi yan-lýþtýr?

EEA) Y nin enerjisi X inkinden büyüktür.

B) Yayýlma hýzlarý eþit büyüklüktedir.

C) X in dalga boyu Y ninkinden küçüktür.

D) Y nin frekansý X inkinden küçüktür.

E) X enine dalga, Y boyuna dalgadýr.

�

8

16.

Tabloda verilen bilgilerin doðru (D) ve yanlýþ (Y)olanlarý tik ( ) iþareti ile verilmiþtir.

Buna göre, kaç bilgi doðru olarak iþaretlen-miþtir?

CCA) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5

Bilgi D Y

Depremin büyüklüðünü ölçen cihaz-lara sismograf denir.

Depremin sarsýntýsý Richter ölçeði ileölçülür.

Rayleigh dalgasý, büyük genlikli biryüzey dalgasýdýr..

Yeri yatay düzlemde hareket ettirenyüzey dalgasýnýn en hýzlý olan dal-gasý, Love dalgasýdýr.

Cisim dalgalarý P ve S dalgalarýdýr.

17. Bir dalga kaynaðý ile oluþturulmuþ periyodik dal-galarýn ard arda gelen 7 dalga tepesinin arasýn-daki uzaklýk 12 cm dir.

Buna göre,bu dalgalarýn dalga boyu kaç cmdir?

BBA) 1,5 B) 2 C) 2,5 D) 3 E) 4

18. Aþaðýdakilerden hangisinde enine dalga oluþ-maz?

CCA) Yay B) Su C) Ses

D) Deprem E) Elektromanyetik15.

Sarmal yaylarda sýrasýyla 3f ve 2f frekanslarý ileoluþturulmuþ K ve L dalgalarýnýn görünümleri þe-kildeki gibidir.

K ve L dalgalarýnýn yayýlma hýzlarý vK ve vL ol-

duðuna göre, oraný kaçtýr? (Bölmeler eþit

aralýklýdýr.)CC

2 3 4 5 5A) B) C) D) E)

3 2 3 3 4

K

L

vv

� 5

Dalgalar


20. Derinlikleri farklý üçbölgeden oluþmuþbir dalga leðeninde,KL kenarýndaki doð-rusal bir dalga kay-naðýnýn ürettiði dal-galar leðenin MN ucuna sýrasýyla t1, t2 ve t3 süre-lerde ulaþýyor.

I bölgesi sýð, II bölgesi en derin olduðuna gö-re, bu süreler arasýndaki iliþki nedir?

BBA) t1 = t2 < t3 B) t2 < t3 < t1

C) t1 < t2 = t3 D) t2 < t1 < t3

E) t1 < t3 < t2

�

5

�

:

7

77

777

21.

Yukarýda verilenlerden kaç tanesi elektroman-yetik dalga içerir?

AAA) 5 B) 4 C) 3 D) 2 E) 1

,

$� �%�%&

,,

��

,,,

,-

$'##�%�&

,-

(��'�� ' ��

22.

Þekilde verilen etkinlikte giriþten baþlanarak okyönünde gidiliyor ve X kutusuna ulaþýlýyor. Okyönünde gidilirken, mekanik olan dalgalardangeçildiðinde 5 puan kazanýlýyor, elektromanyetikdalgalardan geçildiðinde 3 puan kaybediliyor.

Yarýþa –5 ceza puaný ile baþlanýrsa X kutusunaulaþýldýðýnda kaç puan olur?

BBA) 9 B) 11 C) 13 D) 15 E) 17

5��/��*�%�

�%��6 /��*�%�

8

#�%/��*�%�

#�/��*�%�

@��

8 �� /,/��*�%�

>�2 1��A��/��*�%�

23.

Düþey kesitleri verilen dalga leðenlerinin K, M veX kenarlarýndan periyodik dalgalar üretiliyor.

Oluþan dalgalarýn yayýlma hýzý yan tarafta ve-rilen arabalarýn hareketi ile modellendiðine gö-re, hangilerinde doðru bir gösterim yapýlmýþtýr?

EEA) Yalnýz I B) Yalnýz II C) I ve II


7B� 5

,��,��%�

� 5

77B� :

C� ��

%�

� :

777B8 9

%�

8 9

�

%�+�1C� ��

�

%�+�1C� ��

24.

Düþey kesitleri I, II ve III te belirtilen dalga leðen-lerindeki doðrusal dalga kaynaklarýnýn oluþturdu-ðu dalga tepelerinin üstten görünüþü yanlarýndaverilmiþtir.

Buna göre, hangilerindeki gösterim doðrudur?CC



%�

7B

%�

77B

%�

777B

Dalgalar

24(9. sýnýf)Fizik

25. Periyodik su dalgasýnda üçüncü dalga tepesi ileonuncu dalga çukuru arasý yatay uzaklýk 90 cmdir.

Buna göre, ikinci dalga tepesi ile beþinci dal-ga tepesi arasý uzaklýk kaç cm dir?

CCA) 24 B) 32 C) 36 D) 42 E) 48

26. Derinliði her yerinde eþit ve sabit olan bir dalgaleðeninde, doðrusal dalga kaynaðý ile periyodikdalgalar oluþturuluyor.

Leðendeki su düzgün olarak azaltýrýlýrken,dalgalarýn,

I. Yayýlma hýzý deðiþmez.

II. Dalgalarýn dalga boyu azalýr.

III. Genlik azalýr.

yargýlarýndan hangileri doðrudur?BB



27. Dalga boyu 8 cm olan periyodik su dalgalarý or-tam boyunca 5 cm/s lik sabit hýzla yayýlmaktadýr.

Buna göre, 12 saniyede kaç tam dalga oluþ-muþtur?

BBA) 2 B) 3 C) 5 D) 6 E) 7

28. Su dalgalarýnýn dalga boyunun hesaplanabil-mesi için,

I. Dalganýn genliði

II. Dalganýn yayýlma hýzý

III. Kaynaðýn frekansý

niceliklerinden hangilerinin bilinmesi gerekir?EE


D) I ve II E) II ve III

29. I. Bir tam dalganýn oluþmasý için geçen süredir.

II. Yayýlmasý için ortama ihtiyaç duymayan dal-gadýr.

III. Dalganýn denge konumuna uzaklýðýdýr.

IV. Hava ortamýnda yayýlan boyuna dalga çeþidi-dir.

Yukarýda verilenlere cevap bulunduðunda aþa-ðýdakilerin hangisi bunlar içinde yer almaz?

DDA) Genlik B) Elektromanyetik

C) Ses D) Yayýlma hýzý

E) Periyot

30. I. Radyo dalgasý

II. Tsunami

III. Su dalgasý

Yukarýda verilen ve normal þartlarda oluþmuþdalgalarýn enerjileri büyükten küçüðe doðrusýralanýrsa aþaðýdakilerden hangisi doðru ola-bilir?

DDA) I, II, III B) III, II, I C) III, I, II

D) II, III, I E) I, III, II

31. Ayný ortamda iler-leyen X, Y ve Zdalgalarý için,

I. Periyotlarý eþit-tir.

II. Dalga boylarý eþittir.

III. X ile Z nin enerjileri eþittir.




8

�

9

32. I. Okyanuslarda derinlik ve balýk sürülerinintespiti için

II. Týp alanýnda hastalýk teþhisi için

III. Cep telefonlarý ile yapýlan iletiþim için

Yukarýdakilerden hangilerinde elektromanye-tik dalga kullanýlmaz?

AAA) Yalnýz I B) Yalnýz II C) Yalnýz III


Dalgalar


33. I. Ses dalgalarý

II. Su dalgalarý

III. Deprem dalgalarý

IV. Elektromanyetik dalgalar

V. Yay dalgalarý

Yukarýda verilen dalgalarýn hangisinden tek-nolojik olarak yararlanma olmadýðý gibi korun-ma çalýþmalarý yapýlmaktadýr?

CCA) I B) II C) III D) IV E) IV

34. I. Titreþim hareketleri yayýlma doðrultusuna dikya da çapraz olabilir.

II. Büyük kaya kütleleri içinde ilerler.

III. Yüzey dalgalarýdýr.

Yukarýdakilerden hangileri S tipi deprem dal-galarýnýn özelliklerindendir?

BBA) Yalnýz I B) I ve II C) I ve III


35. I. Birincil dalgalardýr.

II. Boyuna dalgalardýr.

III. Yýkým etkisi azdýr.

Yukarýdakilerden hangileri P tipi deprem dal-galarýnýn özelliklerindendir?

EEA) Yalnýz I B) Yalnýz II C) Yalnýz III


36. I. Boþlukta yayýlmazlar.

ll. Yayýlma hýzý ortamýn sýkýþabilirliði ve yoðunlu-ðuna göre deðiþir.

lll. Katýlarda, sývýlara göre daha yavaþ yayýlýr.

Yukarýdaki özelliklerden hangileri ses dalgala-rýna ait deðildir?

CCA) Yalnýz I B) I ve II C) Yalnýz III


37. I. Deprem dalgalarý açýða çýkardýðý enerji baký-mýndan yüzey dalgalarý ve cisim dalgalarýolarak ikiye ayrýlýr.

II. Cisim dalgalarý oluþum sýrasýna göre, P ve Solmak üzere iki tiptir.

III. Tsunami; okyanuslarýn tabanýnda oluþançöküntüler sonucu oluþan dalgalardan biri-dir.

Yukarýda verilenlerden hangileri doðrudur?EE



38. Aþaðýdakilerden hangisi yanlýþtýr?DD

A) Bütün elektromanyatik dalgalar enerji taþýr.

B) Radyo dalgalarý, elektromanyetik dalgalar-dandýr.

C) Ses dalgalarý boyuna dalgalardandýr.

D) Elektromanyetik dalgalarýn yayýlma hýzý or-tamdan etkilenmez.

E) Elektromanyetik dalgalar, duvar, beton gibiengellerden geçemez.

39.

Esnek, gergin bir yayda oluþturulmuþ dalga þe-kildeki gibidir.

Buna göre,

l. K noktasý tepe noktasýdýr.

ll. L noktasý çukur noktasýdýr.

lll. a yüksekliði genliðe eþittir.

lV. b uzaklýðý dalga boyunun yarýsýna eþittir.


A) Yalnýz l B) l ve ll C) ll ve lll

D) l, ll ve lV E) l, ll, lll ve lV

�

��1�,

,�1�,

).��,

5D

�

�

,�1�,

+ +

D

DDD

6 dalgalar - · pdf file(9. sýnýf) fizik 1 6 dalgalar dalgalara aýt temel...

Documents