VAKUFI I NJIHOVA SUDBINA KROZ HISTORIJU BOSNE I HERCEGOVINE

Abstract

Kroz ovaj rad pokušao sam iznijeti historijske činjenice o nastanku i razvoju vakufa, odnosno o izgradnji prvih džamija u Bosni i Hercegovini i s njima povezanim osnivanjem kasaba, kao i o procesu stagnacije i uzurpacije do potpunog uništenja istih, sa posebnim osvrtom na period od 1992. godine pa do danas.

Cilj ovog istraživanja je prikaz postepenog slabljenja vakufa kroz agrarnu reformu, nacinalizaciju i ekspropijaciju, što je rezultiralo otuđenjem i značajnim uništenjem kategorije vakufa, a time i samih vjerskih objekata kao simbola islama i muslimanskog stanovništva.

Tekst otkriva značaj vakufa za muslimane, naročito u gradovima koji se danas nalaze u manjem bosansko-hercegovačkom entitetu. Kategorija vakufa unutar islamskog prava sublimira materijalnu ali i duhovnu dimenziju, te kao takva manifestuje egzistenciju i metafizičko bogatstvo muslimana i njihove religije.

1.0 Uvod

Vakufska imovina u Bosni i Hercegovini prolazila je kroz različite faze: od one u kojoj je doživjela pravi procvat, do perioda u kojima joj je prijetilo čak i potpuno uništenje i brisanje bilo kakvih tragova. Institucija vakufa u Bosni i Hercegovini je uspostavljena u periodu Turske vladavine (hilafeta) , kada je doživjela svoj pravi procvat. Dekadencu je doživjela od perioda Austro-Ugarske monarhije, NDH, preko Kraljevine Jugoslavije i Socijalističke Jugoslavije, do posljednje agresije na Bosnu i Hercegovinu, kada vakufska infrastruktura (džamije, mesdžidi, turbeta, tekije…) bivaju potpuno uništeni a vakufska imovina otuđena, uzurpirana ili pretvorena u javna smetlišta. Uništenje vakufske imovine kao započinje donošenjem niza zakonskih propisa koji su vječito bili na štetu, kako vakufa kao posebne kategorije vlasništva, tako i Bošnjaka kao naroda koji je najviše oštećen kroz agrarnu reformu, nacionalizaciju, ekspropijaciju, kao i posljednji zakon o ekspropijaciji koji je usvojila Narodna skupština Republike Srpske.

S obzirom da smo se već susretali sa problemima uzurpacije vakufske imovine kroz agrarnu reformu, nacionalizaciju, ekspropijaciju o čemu su pisali naši istaknuti alimi, o čemu su održavani naučni simpoziji, okrugli stolovi, doktorske disertacije, ali o temi uništenja i uzurpacije vakufa i vakufske imovine na području dijela Bosne i Hercegovine koji se nakon agresije i Dejtonskog mirovnog sporazuma naziva ekskluzivno po samo jednom narodu – Srpskom, imamo veoma malo informacija i malo je pisano na ovu temu, te sam stoga i odlučio pisati ovaj esej na temu Stanje vakufa i vakufske imovine u RS sa osvrtom na Medžlise IZ-e Bratunac, Zvornik , Srebrenica i Vlasenica. Kao kruna uništenja vakufske infrastrukture i imovine jesu uništenje

1

džamija, kao što su Ferhadija u Banjaluci, Aladže u Foči, Musa-pašine džamije u Novoj Kasabi kod Vlasenice, džamije na Kušlatu kod Zvornika (koje datiraju iz XV, XVI vijeka) i sve ostale džamije, mesdžidi , tekije, turbeta, koje su se nalazile pod kontrolom tadašnje samoproglašene tzv.”Srpske Republike Bosne i Hercegovine”. Ono što je još veoma važno a bit će predmet ovog rada jest i uzurpacija i uništenje bošnjačke imovine koja se ne može odvojiti od vakufske imovine, jer naprimjer izgradnja pravoslavne crkve u dvorištu Fate Orlović u Konjević Polju se gruntovno vodi kao poseban vid vakufa (evladijet vakuf), pa stoga ove probleme ne možemo nikako odvojiti.

I ono što je posebno interesantno za ovu temu jest činjenica da u povijesti uruzpacije vakufa kroz agrarnu reformu, nacionalizaciju, ekspropijaciju i ostale vidove otimačina, po prvi put se u BiH dešava da je jedna vjerska zajednica ( u ovom slučaju Srpska pravoslavna crkva) na temeljima džamije, odnosno na vakufu izgradila crkvu, kao što je slučaj Diviča kod Zvornika

Najočigledniji primjer uzurpacije, odnosno, otimačine vakufskog zemljišta jeste podjela placeva na vakufskoj imovini kod džamije u Bratuncu zaslužnim policajcima i vojnicima Republike Srpske od strane opštine Bratunac 1997.godine. Na toj lokaciji danas je izgrađeno sedam kuća, a ograđeni zakonom u kojem stoji:…” da ukoliko je vrijednost objekta veća od vrijednosti zemljišta, ne može se izvršiti rušenje niti uklanjanje objekata”, a tržišnu cijenu zemljišta određuju isti oni koji su i izvršili parcelizaciju i podjelu placeva, te stoga Medžlis IZ-e nije u mogućnosti da bilo šta uradi po pitanju povrata uzurpirane vakufske imovine.

Pošto na ovu temu nemamo mnogo do sada napisanih radova, služit ću se Popisnim listama uzurpiranih vakufa iz navedenih Medžlisa, knjižno zemljišnim izvodima iz Gruntovnica, posjedovnim listama i historijatima parcela.

Krajnji cilj ovog rada je da pokušam konkretnim primjerima iz navedenih medžlisa iznijeti stanja vakufa nakon Dejtonskog mirovnog sporazuma, eventualnog načina za pokretanje pravnih radnji kako bi se ovi vakufi vratili ili pravično izvršilo obeštećenje

2.0 Osnivanje vakufa u BiH

Dolaskom Osmanske države na prostore BiH, udareni su snažni temelji vakufa, koji je bio i rezultatom brzog prelaska na Islam od strane “Dobrih Bošnjana”. Vakifi su uglavnom, bili Bošnjaci koji su prihvatili Islam. U prilog tome ide činjenica da je u Sarajevu prije najvećeg vakifa i dobrotvora Gazi-Husrev- bega, bilo oko četrdeset vakufa. Mnogi od tih prvih vakufa su potpuno uništeni, pogotovo u vrijeme spaljivanja Sarajeva od strane Eugena Savojskog 1697.godine.1

1 Handžić, Adem:“Vakuf kao nosilac određenih državnih i društvenih funkcija u osmanskom carstvu“,Anali Gazi Husrev-begove biblioteke, Knjiga IX-X, Sarajevo,1983.

2

U periodu širenja Osmanske države osnovnu brigu države je predstavljala vojska i uprava, dok je rješavanje krupnih društvenih pitanja, kulturno-prosvjetnih, socijalnih i svih drugih, bilo prepušteno privatnoj inicijativi, uglavnom uspostavi vakufa. Može se reći da je uloga vakufa naročito u ranijem Osmanskom periodu bila u toj mjeri značajna da se razvitak gradova ne može odvojiti ni razmatrati od historijske uloge vakufa. Vakufski objekti raznih namjena, u kojima je bio skoncentrisan sav vjersko-prosvjetni, kulturni i privredni život muslimana, činili su urbane kosture svih gradova.2

Dolaskom Osmanlija na područje zatečenih varoši ili na drugim mjestima razvijaju se gradovi osmanskog tipa (kasabe). Jedna od institucija koja je najviše doprinijela razvitku gradova je “vakuf”. Osnivanje gradova –kasaba u osvojenim dijelovima teritorije je bilo jedino rezultat državne politike , dok se vakufi javljaju kao izvršioci te politike uvjetovani javnim potrebama, najviše strategijskim i komunikacijskim.

S obzirom da je u Osmanskom periodu osnivanje kasaba započinjalo obično izgradnjom džamije, a u nekim slučajevima derviških tekija, pitanje graditelja najranijeg kulturnog objekta na određenom lokalitetu, koje će postati kasaba, mogu se uočiti tri varijante:

1. privatna-derviška ;

2. vladarska-državna;

3. privatna (feudalna).

2.1 Privatna ili derviška varijanta osnivanja kasaba

Derviši su u početku svoje zavije osnivali po vlastitom nahođenju, a kasnije su od sultana dobijali određenu zemlju za njihovo izdržavanje koju su zavještali za zavije i osnivali tako svoje vakufe. Kao primjer da je derviška komponenta bila vidljiva i u našim krajevima govore i činjenice. U beratima od 24.januara 1597. godine i kraja aprila 1801.godine stoji “da je Hamza-baba sagradio 1519. godine u selu Orlovići u nahiji Kušlat u kadiluku Srebreničkom jednu tekiju. Za potrebe tekije uvakufio je okolno zemljište sa košnicama, vinogradom, baščom, njivama. Uvakufljeno zemljište na osnovu carskog berata bilo je oslobođeno svih poreza i nameta ali je ujedno određeno da Hamza-baba za svoga života, potom i njegovi potomci, besplatno poslužuju goste prolaznike i dolaznike”. Sva stečena prava potvrđena su nizom berate koji su izdavani povodom smrti pojedinih tekijskih čuvara ili povodom nastalih uzurpacija. Drugi primjer koji ide u prilog ovoj varijanti jeste osnivanje prvobitne zavije u Rogatici koja je nazvana Čelebi-Pazar. Zaviju je osnovao derviš po imenu Muslihudin. Zemljište za tu zaviju mu je poklonio zaim tog područja Mehmed Čelebija, sin Ishaka-bega Ishakovića. 3Iako značajna ova derviška komponenta je bila skromna, slabašna i kratkotrajna jer tamo gdje je i postojala dolazila je ubrzo u sjenu državno-2 Handžić, Adem:“O formiranju nekih gradskih naselja u Bosni u XVI stoljeću-uloga države i vakufa“, Prilozi za orijentalnu filologiju XXV/1975.,Orijentalni institut, Sarajevo, str.133-169.

3

carske komponente, jer kratko iza tekija su podizani drugi znatno vredniji i značajniji vakufski objekti, džamije i mesdžidi.

2.2 Vladarska ili državna varijanta osnivanja kasaba

Druga varijanta u formiranju gradskih naselja a time i osnivanju prvobitnih vakufa sastojala se u činjenici da su na raznim mjestima gdje su oformljene kasabe kao prve značajne vakufske građevine podizane tzv. “carske džamije”, koje su faktički bile državne. Tako je od sedamdesetih godina XV stoljeće do sedamdesetih godina XVI stoljeća, tj. od vladavine Mehmeda II do kraja vladavine Sulejmana II, bilo u Bosni podignuto 25 carskih džamija kojima su bili određeni temelji sljedećih kasaba: Sarajevo i Zvornik prije 1481.godine, Foča, Rogatica, Višegrad, Srebrenica, Travnik, Prusac, Prozor i Nevesinje prije 1512.godine, Knežina, Doboj, Stolac prije 1520.godine, Jajce, Banja Luka, Donja Tuzla, Bijeljina, Gradiška, Dobrun, Blagaj, prije 1566.godine.4

U svim navedenim slučajevima radilo se o najranije podignutim džamijama, koje su predstavljale početak urbanog formiranja spomenutih kasaba. Postoje primjeri gdje su u jednom mjestu bile podignute i po dvije carske džamije. Tako je u Zvorniku osim Fatihove džamije u predgrađu bila sagrađena i Sulejmanija džamija, koja je faktički predstavljala početak urbanog formiranja današnjeg Zvornika.

2.3 Privatna ili feudalna varijanta osnivanja kasaba

Treću varijantu osnivanja kasaba, odnosno, vakufa u Bosni činili su lokalni feudalci-begovi. Osnivanje kasaba na ovaj način uvjetovale su razne potrebe kao što su sigurnost puteva i saobraćajnica, a koje je utvrđivao nadležni kadija. U takvim slučajevima, vodeći se moralnim i ekonomskim razlozima, našli su se pojedini lokalni funkcioneri koji su obično služili na sultanovom dvoru u Istambulu gdje bi kao imućni podizali ne samo džamije nego i čitave komplekse građevina u okviru svoga vakufa, tako da su u veoma kratkom vremenu nicale kasabe sa svim nužnim objektima samo jednog osnivača. Imamo nekoliko primjera ovakvog načina osnivanja kasaba a time i prvih značajnih vakufa u Bosni.5

Na ovaj način je osnovana današnja Nova Kasaba na Jadru u istočnoj Bosni, koja je usko vezana za ime velikog vezira i budimskog namjesnika Musa-paše, što se vidi iz sljedeća dva dokumenta: Fermanom sultana Ibrahima od početka džumade-l-ahira.1051, odnosno, od 7. do 16. septembra

3 Handžić, Adem:“O formiranju nekih gradskih naselja u Bosni u XVI stoljeću-uloga države i vakufa“, Prilozi za orijentalnu filologiju XXV/1975.,Orijentalni institut, Sarajevo, str.133-169.4 Ibid, str.133-169.5 Korkut,Halima: „O vakufima u sjeveroistočnoj Bosni“, Anali Gazi Husrev-begove biblioteke, knjiga IX-X, Sarajevo , 1983.

4

1641.godine, i Musa-pašine zakladnice od početka rebiu-l-evvela.1053., odnosno, od 20. do 29. maja.1643.godine.6 U spomenutom fermanu se kaže da se Musa-paša obratio visokoj Porti da u Bosanskom sandžaku, u nahiji Birač, u ataru sela Gojkovići napravi džamiju i han, i tu osnuje kasabu. U fermanu se dalje ističe:”I da je tu i ranije postojao jedan han koji je izgorio, pa se putnici nalaze u poteškoćama oko smještaja i zato su prisiljeni na tom mjestu da konače po kućama siromašne raje zajedno sa kućnom čeljadi. Na taj način se uznemiruje raja i vrši nasilje, pa se zbog toga počela odatle raseljavati.” 7Ovim fermanom se Musa-paši odobrava osnivanje kasabe na tom mjestu. Kada je Musa-paša dobio spomenutu dozvolu pristupio je izgradnji objekata uz prethodni otkup zemljišta. Izgradnja njegovih zadužbina dovršena je u maju 1643.godine, kada je sačinjena njegova zakladnica. Veliki vezir sultana Ibrahim-hana, čuvar budimske krajine, Musa-paša podigao je i zavještao džamiju po njegovom imenu, na granici sela Kovačić i Gojković, kraju Jadar u biračkom kadiluku, a bosanskom vilajetu, u Urmeliji. U džamiji je ostavio i uvakufio dva velika i pozlaćena sveska Kur’ana i trinaest uvezanih drugih djela iz tefsira, hadisa, fikha i arapskog jezika, koje će čuvati vaiz i hatib ove žamije. Uvakufio je još dva karavan-saraja, dvadeset i pet dućana, jednu kožaru, vodenicu sa četiri vitla, jednu stupu, dvije bašče i livadu sa okolišem, šume u Jadru. Stanovništvo budućeg naselja (Nove Kasabe) se oslobađa poreza i bilo kakvih nameta.8

3.0 Period stagnacije i početak uzurpacije vakufa

Okupacija Bosne i Hercegovine od strane Austro-Ugarske izaziva u Bošnjacima i njihovom načinu života veliki kulturno-civilizacijski i politički preokret, kao i reorganizaciju vjerskog života , a samim tim i drugačiji pristup vakufima. Višestoljetne veze Bošnjaka sa svijetom islama i muslimanskim narodima kroz Osmansku carevinu, najednom su skoro potpuno presječene. Nakon četiri i po stoljeća neprekidnog života u islamskom kulturno-civilizacijskom i duhovno –političkom ozračju Osmanske carevine Bošnjaci su se najedanput našli u kršćanskom kulturno-civilizacijskom krugu u okviru Austro-Ugarske carevine, posljednje pravne države na tlu Bosne.

U cilju prekidanja političkih, kulturno-civilizacijskih i vjersko institucionalnih veza Bošnjaka sa Osmanskom carevinom, Istambulom, hilafetom i halifom, Austro-Ugarska uspijeva da u oktobru 1882.godine uspostavi u Bosni i Hercegovini posebnu strukturu i hijerarhiju Islamske zajednice sa reisu-l-ulemom na čelu, a upravu vakufa stavlja pod strogi državni nadzor.

Tada započinje neprekidni proces iseljavanja Bošnjaka u Sandžak, Makedoniju i Tursku, izazvan svim novim okolnostima i naglim prelaskom sa naturalne na robno-novčanu privredu. To iseljavanje, kako pokazuju četiri austrougarska popisa stanovništva u Bosni 1879.,1885., 1895. i

6 Čelebija, Evlija:“Musa-pašina zakladnica za zadužbine u Jadru“, Gazi Husrev-begova biblioteka, Sarajevo, 1643.u dosijeu vakufnama pod rednim brojem 194.7 Ibid. 194.8 Ibid. 194.

5

1910. godine9, vodilo je stalnome smanjivanju bošnjačkog stanovništva u ukupnoj demografskoj i etničkoj strukturi. U takvom stanju, vlasništvo nad zemljištem u Bosni i Hercegovini , a samim time i upravljanje i nadzor nad vakufima se mijenja, slabi i gubi svoju prvobitnu namjenu.

Od vremena Austro-Ugarske uprave i prelaska sa tapijskog na katastarsko knjiženje zemljišta i knjiženja najvećeg dijela vakufske imovine na privatna lica i općine, preko uspostavljanja Privremenog vakufskog zemaljskog povjerenstva, i Statuta za autonomnu upravu islamskih vjerskih i vakufsko-mearifskih poslova u Bosni i Hercegovini, vakufska imovina doživljava period stagnacije. Austro-Ugarska je na taj način uspostavila potpunu kontrolu nad svim vjerskim institucijama, a to traje do 1909.godine, kada je donesen Statut , gdje se obezbjeđuje djelimična autonomija u vakufsko-mearifskim poslovima. Prema tom Statutu, najviši organ upravljanja vakufskom imivinom je bio Vakufsko-mearifski sabor, a niži organ koji je nadzirao rad vakufa zvao se Nadzorni odbor. Pomenuti Statut je derogiran, 1930.godine Ustavom Islamske vjerske zajednice, te 1931.godine i „Zakonom o islamskoj vjerskoj zajednici“. Tako je i preko Kraljevine Jugoslavije i tridesetogodišnjeg spora o nadležnosti u pogledu vakufa i odlukama koje su dodatno oslabile poziciju vakufa, nastavljena uzurpacija i smanjenje nadležnosti upravljanja vakufima.

Zatim, preko Šestojanuarske diktature kada država potpuno preuzima upravnu vlast za vakufsko-mearifske poslove, za vrijeme SRBiH Zakonom10o agrarnoj reformi i kolonijalizaciji Bosne i Hercegovine od 09.januara.1945.godine, vakufska imovina se limitira na 100 dunuma od ukupne površine njihovih posjeda, utrina i šuma.U toj poslijeratnoj Jugoslaviji nasilno je promijenjena imovinska osnova društva oduzimanjem privatnog i vakufskog vlasništva. Ideološko opravdanje tih mjera osigurala je marksistička teza o „eksproprijaciji eksproprijatora“. Imovina vjerskih zajednica bila je objekat oduzimanja iz dva razloga:

1. Zbog toga što su vjerske zajednice u predratnoj Jugoslaviji bile važan privatnopravni sopstvenik, i

2. Zbog toga što su kvalifikovane kao opasan ideološki protivnik.

U predratnoj Jugoslaviji imovina Islamske zajednice sa svojstvom vakufa predstavljala je veliki ekonomski potencijal. U Bosni iHercegovini, prema podacima iz 1938, bilo je 1647 vakufa za koje je odobravano 968 zasebnih budžeta. Agrarnom reformom iz 1945.godine proglašeno je da u društvenu svojinu prelaze i zemljišni posjedi svih vrsta zadužbina i pojedinih bogomolja uključujući džamije, tekije, vakufe i sl.( Zakon o agrarnoj reformi i kolonijalizaciji od 27.VII.1945)11. Prema podacima iz 1955.godine u prvoj poslijeratnoj deceniji na različite načine oduzeto je 3197 dunuma vakufskog zemljišta. Zakon o nacionalizaciji privatnih privrednih preduzeća od 06.XII. 1946.godine, sa izmjenama i dopunama od 29.IV. 1948. godine12 bio je pravni osnov za oduzimanje vakufskih mlinova, hotela, banja i sličnih ustanova. Zakonom o

9 Grupa autora: Ćeman, Senad; Halilović, Nezim; Muhasilović, Mirza; Radovi sa okruglog stola na temu: „Povijest, pravo i perspektive vakufa“1010 Begović, Mehmed, Vakufi u Jugoslaviji...11 Ibid.

12 Ibid, str.147-186

6

raspolaganju stanovima i poslovnim prostorijama od 17.II.1945.godine i Zakonom o nacionalizaciji najamnih zgrada i građevinskog zemljišta od 28.XII. 1958.godine, s obzirom na okolnosti da su ti objekti predstavljali najveći dio vakufskog fonda u urbanim sredinama, izvršen je poseban udar na vakufsku imovinu, od kojeg se još uvijek nismo uspjeli oporaviti.

Nesumnjivo najteži dani za vakufe u Bosni i Hercegovini nastupili su tada, te 1958.godine 13

nakon donošenja tog famoznog Zakona o nacionalizaciji najamnih zgrada i građevinskog zemljišta. Putem eksproprijacije, odnosno, oduzimanja prava vlasništva od njegovog titulara uz naknadu a na osnovu opšteg interesa, izuzeti su iz vlasništva Islamske zajednice brojni objekti u gradovima. Islamskoj zajednici su oduzimane čak i džamije i munare, te vakufa kao ekonomske osnove za opstanak i razvoj vjerskog života Bošnjaka, upotpunosi nestaje, što se uveliko odrazilo na funkcioniranje većine vakufa i Islamske zajednice u cjelini. Međutim, ostaju mali, isitnjeni vakufski posjedi, sa naznakom potpunog isčezavanja.

4.0 Sudbina vakufa na području Medžlisa IZ-e Bratunac, Srebrenica, Vlasenica i Zvornik (1992-1995)

Vakufska imovina na području navedenih Medžlisa Islamske zajednice dijeli istu sudbinu kao i ostali vakufi u Bosni i Hercegovini, stim što se uzurpacija, otimačina i propadanje vakufa i vakufskih dobara na ovom području i dalje nastavlja. Agresijom na Bosnu i Hercegovinu teritorija ovih Medžlisa biva okupirana, a njeno Bošnjačko stanovništvo izloženo raličitim torturama, ubistvima, silovanjima, protjerivanjima. Određeni dio stanovništva iz Zvornika i većina sa područja opština Srebrenice, Bratunca i Vlasenice, bježi u grad Srebrenicu, gdje se organizira i pruža grčevita borba za spašavanje egzistencije. Džamije, mesdžidi, tekije, turbeta, bivaju porušeni, a ostala vakufska imovina opljačkana i devastirana. Čak su i gradska mezarja preorana a nišani odvezeni u velike rijeke, provalije ili su korišteni za nasipe lokalnih puteva. Ostatke od porušenih džamija su odvozili na javna smetlišta u cilju birasanja i najmanjih tragova islamske civilizacije. U gradu Srebrenici, koja će kasnije biti proglašen „zaštićenom zonom UN-a“ džamije nisu uništene, iako su bile oštećene granatama sa okolnih srebreničkih brda. Kasnije će ta „zaštićena zona UN-a“ doživjet genocid, a Bijela, Čaršijska, Petrička, i ostale srebreničke džamije doživjet će sudbinu ostalih podrinjskih džamija.

4.1. Stanje vakufske imovine nakon potpisivanja dejtonskog sporazuma

Potpisivanjem dejtonskog mirovnog sporazuma u kojem se potpisuje prestanak rata, ali i pola teritorije Bosne i Hercegovine naziva entitetom Republika Srpska, a opštine Bratunac, Srebrenica, Zvornik i Vlasenica koje se nalaze neposredno uz granicu sa Srbijom ostaju u ovom

13 Ibid, str.147-213

7

entitetu. Predstavnici Srpskog entiteta, bivaju i više nego zadovoljni dobivenim u Dejtonu, smatrali su da je vlasništvo i grunt zemljišta neprikosnoveno njihov i počinju se tako i ponašati. Oni su još 1993.godine u Skupštini na Palama donijeli Zakon o restiutciji, odnosno, denacionalizaciji, te u velikom dijelu izvršili povrat nacionalizovane imovine tada jedinoj vjerskoj zajednici Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Smatrali su također da i svu zauzetu imovinu koju su „vojnički“ okupirali neprikosnoveno posjeduju i da sa njom mogu upravljati, te su određenu vakufsku i privatnu zemlju , držeći se tada važećeg „Zakona o denacionalizaciji“ zamjenski nadomirivali srpskoj pravoslavnoj crkvi i drugim pravnim i fizičkim licima. Taj zakon je važio sve do 1997.godine, kada ga je van snage stavio Visoki predstavnik za Bosnu i Hercegovinu gospodin Volfgang Petrić.

Međutim, Visoki predstavnik nije ukinuo i dotadašnje odluke koje su donešene na nivou lokalnih zajednica, pa je do tada podijeljena bošnjačka i vakufska zemlja, ovjerena skupšinskim rješenjima prešla u ruke novih vlasnika i započela je izgradnja crkava, kuća, proširivanja ulica na uštrb vakufa i džamija. Vlasti ovog entiteta su znale sadržaj Dejtonskog mirovnog sporazuma i njegov Aneks 7. ali su isto tako bili gotovo apsolutno ubijeđeni da je to „mrtvo“ slovo na papiru i da do njegove realizacije nikad neće doći. Jer zlodjela koja su činili garantovala su im da se više niko neće smjeti vratiti na prijeratno ognjište a kamo li da će neko nekad tražiti povrat imovine. Na takvom razmišljanju, zaneseni sami sobom, u Bratuncu su dijelili placeve vakufske zemlje14

svojim zaslužnim borcima i policajcima, izgradili crkvu u dvorištu Fate Orlović, na parceli ispred džamije u Bratuncu i zgradi nekadašnje kutubhane, abdesthane i šadrvana izgadili, odnosno, dodijelili zemljište i dozvole za izgradnju motela.

Kasnije ćemo saznati da su ovu parcelu kompenzirali sa čovjekom koji je u ratu imao privatno pogrebno preduzeće i koji im je na „veresiju“ vršio ukope i sahrane, te će nakon rata tražiti „poravnanje“ dugova, a oni će mu na „izmišljenoj“ parceli (pola na vakufu a pola na javnom putu) izdati dozvolu za gradnju.

Reintegracijom opština oko Sarajeva i poziva tadašnjeg presjednika, a današnjeg haškog optuženika Momčila Krajišnika, da se isele iz opština koje su Dejtonom pripale Federaciji BiH, mnogi od njih doseljavaju se u Bratunac a ovdašnja lokalna valast im dodjeljuje bošnjačka i vakufska imanja, parolom „što zauzmeš tvoje je“ te im dijeli i skupštinska rješenja o istom. Ponovo sami u lokalnoj skuštini mijenjaju Regulacione planove, oduzimaju zemljište, proglašavaju ljude mrtvim, mijenjaju nazive ulica, škola, trgova, sela i naselja. Tako je Nova Kasaba odjedanput, preko noći, postala Dušanovo, a Divič kod Zvornika San Stefan, Glogova kod Bratunca Četnikovac.

Tako u Zvorniku sve džamije bivaju uništene, a na temeljima džamije na Diviču (tada San Stefanu) biva izgrađena Srpska pravoslavna crkva, na Kula Gradu na opštenarodnoj imovini nedaleko (nekih 200 do 300 metara) od turbeta Hasana Kaimije, također biva izgrađena crkva, kao i u Zamlazima, a na dijelovima harema Riječke džamije biva proširena ulica. Sve su to, naravno, „uredno“ pokrili usvajanjem novih regulacionih planova i skupštinskim odlukama. Na

14 Skupština Opštine Bratunac, Odluka o dodjeli placeva, 1997.

8

isti ili sličan način biva otimana i bošnjačka zemlja kao što je slučaj avlije Fate Orlović u Konjević Polju. Na opštenarodnoj imovini u Potočarima započeta je izgradnja pravoslavne crkve, a u Sasama na uštrb vakufske imovine proširena je zgrada Manastira-Sase.

5.0 Procedure povrata vakufske imovine

Pored svih povratničkih problema kako organizacijskih, političkih, ekonomskih, pa i bezbjedonosnih, u ovom dijelu Bosne i Hercegovine oduzimaju se elementarna ljudska prava. Kako se izboriti za povrat imovine i na kakve sve probleme Islamska zajednica nailazi kada se upusti u pokušaj da povrati vakufsku imovinu najslikovitije će nam pokazati i sljedeći primjer.

Na osnovu važećeg zakona o popisu stanja imovine i objekata, te katastarskog klasiranja zemljišta a na osnovu novog premjera i aviosnimanja, Republička komisija Opštine Bratunac, putem javnog izlaganja i uvida u podatke ima zadatak da popiše svu imovinu po katastarskim opštinama a u cilju objedinjavanja grunta i katastra, prvobitno ne zalazeći u imovinsko-pravne poslove, pozvala je i Medžlis Islamske zajednice Bratunac kao stranku na javni uvid kako bi joj prezentirala stanje vakufske imovine.

Medžlis IZ-e Bratunac je prilikom prvog poziva od strane komisije 16.10.2007.godine uložio prigovor, te smo preko privatnog advokata uložili žalbu Republičkoj upravi za geodetske i imovinske poslove Banja Luka, koja je odbijena rješenjem broj.03-952-791/07 od 25.02.2008.godine, ali smo pokretanjem upravnog postupka kod Okružnog suda u Bijeljini uspjeli poništiti Rješenje Republičke uprave za geodetske i imovinsko pravne poslove Banja Luka, kao i Rješenje Komisije za izlaganje na javni uvid podataka premjera i katastarskog klasiranja zemljišta, te vratiti prvostepenom organu na ponovni postupak i odlučivanje.

Međutim, na poziv Komisije dana 29.04.2009.godine predočeno nam je da ne postoji uzurpacija zemljišta ( Sada je Komisija nadležna za rješavanje imovinsko-pravnih sporova) na katastarskim parcelama 1032/1 i 1032/2, jer je Skupština Opštine Bratunac svojim Rješenjem broj 01-021-65/97 od 14.07.1997.godine izvršila dodjelu neizgrađenog građevinskog zemljišta i to sedam građevinskih parcela licima za individualnu stambenu gradnju predviđenu Regulacionim planom naseljenog mjesta Bratunac. Ovih sedam placeva podijeljeno je na zahtjev Ministarstva unutrašnjih poslova - stanica javne bezbjednisti Bratunac, sedmorici policajaca od kojih neki i danas rade u SJB Bratunac.

Zatim su nam izložili i da na parceli 1031 također nije bilo uzurpacije, jer se dio parcele 1031 još od austrijskog snimanja vodi kao javni put i kao takav je upisan u Zemljišnu knjigu i katastar zemljišta, te je dio javnog puta pretvoren u građevinsku parcelu (kojeg li apsurda da na putu možete izgaditi motel) i skupšinskom odlukom mu je poništen status javnog puta i Rješenjem Općtine Bratunac, također, 1997. godine dodijeljena Mitrović Nedeljku za građenje, na kojoj je on izgradio motel „Evropa“. Ne sporimo to što je tadašnja Opštinska administracija od jednog dijela javnog puta napravila građevinsku parcelu, te izdala dozvolu za gradnju, ali na drugom

9

dijelu te građevinske parcele (današnjeg motela „Evropa“) izvršili su otimačinu vakufskog zemljišta.

Odgovorno tvrdimo da su vršili prepravke u katastru, jer smo vadeći skice parcela u urbanizmu svaki put dobivali drugačiju skicu za istu parcelu. Cilj i zadatak Komisije za izlaganje na javni uvid podataka premjera i katastarskog klasiranja zemljišta jeste objedinjavanje podataka u jedan registar iz gruntovnice i katastara. Rok za završetak rada komisije je tri godine, poslije kojeg će vjerovatno biti donešen zakon da se isključivo objedinjeni podaci mogu zvanično koristiti, zbog čega mi i insistiramo da Komisija ne može unijeti podatke dok ne riješimo imovinsko-pravni spor koji smo pokrenuli.

Nikada do tada nam nisu predočili Skupštinske odluke iz 1997. godine, kao ni aviosnimke iz 1991.godine, ali sad znajući da je haški osuđenik Mirsoslav Deronjić (tadašnji Prijesednik SO) preminuo (umro je na odsluženju kazne u zatvoru u Švedskoj- gdje ga je Haški sud osudio na kaznu od 10 godina zbog zločina počinjenih na području opštine Bratunac), smatraju da je to bezposljednično i da kao takvo mi „moramo“ prihvatiti, odnosno njihovu otimačinu sada legalizirati.

Upustiti se u proceduru povrata vakufske imovine sa opštinskom administracijom, urbanizmom, katastrom, gruntovnicom, kao i sa republičkom upravom za geodetske i imovinske poslove, te postojećom zakonskom regulativom u ovom dijelu Bosne i Hercegovini, bez jake finasijske osnove, tima advokata, pravne pomoći viših institucija

Bosne i Hercegovine je u najmanju ruku veoma teško, mukotrpno i sa neizvijesnim ishodom.

Bez ozbiljnog i organiziranog pristupa ovom problemu teško se može očekivati pozitivan izhod, jer se otimačina vakufske imovine nastoji legalizirati i staviti u okvire postojećih i važećih zakona u ovom entitetu.

6.0 Zaključak

Uništenje vakufske imovine kao kategorije tokom agresije na Bosnu i Hercegovinu kao i nakon potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma imalo je za cilj brisanje tragova islamske kulture i civilizacije u do tada većinski bošnjačkim gradovima kao što su Bratunac, Srebrenica, Vlasenica i Zvornik.

Iako su vlasti entiteta RS od međunarodne zajednice obavezani da izvrše povrat imovine, uzurpiranu i otetu zemlju ni do danas nisu vratili istinskom vlasniku. Ograđeni zakonom “da ukoliko je vrijednost objekta viša od vrijednosti zemljišta, ne može se izvršiti uklanjanje objekta“ i dalje odlažu realizaciju povratka uzurniranog ili obeštećenjem bilo koje kategorije. Štaviši, davno započeti proces otimačine i osiromašenja kateorije vakufa doživio je svoju potpunu realizaciju u periodu nakon agresije na Bosnu i Hercegovinu, čime je snažno determinirana buduća pozicija muslimana u manjem bosansko-hercegovačkom entitetu.

10

11