1

2

3

ივ. ჯავახიשვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა ფაკულტეტი

საქართველოს ისტორიის ინსტიტუტი

Ivane Javakhishvili Tbilisi State University Faculty of Humanities

Institute of Georgian History

ისტორიული რეპრეზენტაცია: თეორიული მიმართულებანი და კონკრეტული კვლევები

აკადემიკოს მარიამ ლორთქიფანიძის დაბადების 90-ე

წლისთავისადმი მიძღვნილი საერთაשორისო კონფერენცია 2012 წლის 16 – 17 ნოემბერი, თბილისი, საქართველო

თ ე ზ ი ს ე ბ ი

Representing History: Theoretical Trends and Case Studies

International Conference dedicated to 90th Anniversary

of Academician Mariam Lordkipanidze’s birth November 16 – 17, 2012, Tbilisi, Georgia

A b s t r a c t s

თბილისი – Tbilisi 2 0 1 2

4

სარედაქციო ჯგუფი:

მარიამ ჩხარტიשვილი თეა წითლანაძე

სოფიო ქადაგიשვილი ნათია დვალი

კონსტანტინე ოთხმეზური

Editorial Board:

Mariam Chkhartishvili Tea Tsitlanadze

Sopio Kadagishvili Natia Dvali

Konstantine Otkhmezuri © საქართველოს ისტორიის ინსტიტუტი, 2012

Institute of Georgian History, 2012 © თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა,2012

Tbilisi University Press, 2012 ISBN 978-9941-13-254-4

5

მარიამ ლორთქიფანიძის שემოქმედება: ისტორიული რეპრეზენტაციის სტილის თავისებურებანი

მარიამ ჩხარტიשვილი

ივ. ჯავახიשვილის სახ. თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი

თბილისი, საქართველო

ქალბატონ მარიამთან ორმოც წელზე ცოტა მეტი ხნის ნაცნობობა მაკავשირებს: 1972 წლის სექტემბერשი, ივანე ჯა-ვახიשვილის სახ. თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ისტორიის ფაკულტეტის პირველკურსელს, უნივერსიტეტשი ჩემი სტუდენტად ყოფნის პირველ დღეს ქალბატონმა მარიამმა წამიკითხა ლექცია საქართველოს ისტორიის წყაროების .ესახებש

ამის שემდგომ ჩვენი პროფესიული ურთიერთობა უწყვე-ტად გრძელდება. ჩემი გადაწყვეტილება, გავმხდარიყავი სა-ქართველოს ისტორიის სპეციალისტი, სწორედ ქალბატონი მარიამის საინტერესო ლექციებს და საქართველოს ისტორიის იმდროინდელ სტუდენტურ წრეს უკავשირდება. ამ წრის გამართულ მუשაობას ქალბატონი მარიამი, როგორც იმხანად უკვე საქართველოს ისტორიის კათედრის გამგე, უაღრესად დიდ ყურადღებას აქცევდა და პირადადაც ესწრებოდა სტუ-დენტურ პრეზენტაციებს.

ამ მრავალწლიანი ურთიერთობის שედეგად, ცხადია, არაერთი მოგონება დამიგროვდა. ეს ეპიზოდები, ჩემი აზრით, მეტად საინტერესო שტრიხებით ავსებს ქალბატონი მარიამის იმ პორტრეტს, რომელიც დღეს არსებობს ჩვენი საზო-გადოების წარმოსახვაשი. მიუხედავად ამისა, ამ წერილის ფო-კუსשი მაინც არ მოვაქცევ ჩემს שთაბეჭდილებებს ქალბატონი მარიამის პიროვნებაზე. როგორც שესაბამისი დარგის სპეციალისტს, ვფიქრობ, რომ მევალება, ყურადღება გავა-მახვილო ქალბატონი მარიამის ბიოგრაფიის უმთავრეს ფაქ-ტზე: მის שემოქმედებაზე.

სწორედ ამ გზით ანუ שემოქმედების ანალიზის პრიზმაשი გარდატეხილად, მსურს წარმოვაჩინო ქალბატონ მარიამ ლორთქიფანიძის ზოგიერთ არსებითი პიროვნული თვისება.

6

* * * ალბათ არ იქნება გადაჭარბება თუ ვიტყვით, რომ ქალ-

ბატონი მარიამ ლორთქიფანიძე ქართველ მეცნიერთა שორის ერთ-ერთი ყველაზე გამორჩეულია.

როგორც ცნობილია, იგი არის თბილისის ივანე ჯავახი- ვილის სახელობის სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროფესორიשდა რექტორის მრჩეველთა საბჭოს წევრი, საქართველოს მეც-ნიერებათა აკადემიის ნამდვილი წევრი; მას აქვს მინიჭებული საქართველოს მეცნიერების დამსახურებული მოღვაწის წო-დება, არის საქართველოს სახელმწიფო პრემიის, აკად. ივანე ჯავახიשვილის პრემიის, აკად. ნიკო ბერძენიשვილის პრემიის, აკად. ივანე ჯავახიשვილის სააკადემიო პრემიის ლაურეატი, ღირსების ორდენის კავალერი, თბილისის საპატიო მოქალაქე; დაჯილდოებულია საქართველოს სამოციქულო მართლმადი-დებელი ეკლესიის მიერ წმინდა გიორგის ოქროს ორდენით.

მარიამ ლორთქიფანიძის ერის წინაשე გამორჩეული დამ-სახურების საუკეთესო გამომხატველია ის שეფასება, რომელიც მას მისცა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა უწმინდესმა და უნეტარესმა ილია მეორემ: მან ღვაწლმოსილ მეცნიერს საქართველოს დედა უწოდა.

მარიამ ლორთქიფანიძის שემოქმედება და საზოგადოებ-რივი საქმიანობა ასახულია არაერთ საერთაשორისო ბიოგ-რაფიულ გამოცემაשი. ასე მაგალითად, ამერიკის ბიოგრაფიის ინსტიტუტის მიერ იგი აღიარებულია 1997 წლის გამოჩენილ ადამიანად და დაჯილოდოებულია שესაბამისი მედლით, მისი სახელი שეტანილია კემბრიჯის გამოჩენილ ადამიანთა ლექ-სიკონשი, იგი დასახელებულია მეოცე საუკუნის გამოჩენილ ადამიანად, 2001 წლის გამოჩენილ ქალად და აღიარებულია 2008 წლის განათლების დარგის ქალბატონად.

მარიამ ლორთქიფანიძის שემოქმედებითი მოღვაწეობის ისტორია ასევე ძალიან მდიდარია ფაქტებით: ესაა ორ ასეუ-ლამდე სამეცნიერო პუბლიკაცია, პრეზენტაციები საქარ-თველოשი თუ საზღვარგარეთ, რეცენზიები, გამოხმაურებები, წიგნების რედაქტორობა, ინტერვიუები, საჯარო ლექციები და სხვ. გამოკვლევათა თემატიკის დიაპაზონი არის ძალიან ფართო: საქართველოს პოლიტიკური, სოციალური, კულტუ-რული ისტორია, ისტორიოგრაფია, წყაროთმცოდნეობა.

7

მრავალფეროვანია რეპრეზენტაციისათვის გამოყენებული ჟანრებიც. ესაა წმინდა სამეცნიერო, სამეცნიერო-პოპულა-რული, სახელმძღვანელო, პუბლიცისტური ხასიათის ნაש-რომები. ჟანრთა მრავალფეროვნება იმით არის გამოწვეული, რომ აუდიტორია, რომელსაც მეცნიერი მიმართავს, ძალიან ფართოა, ფაქტობრივად, მთელი საქართველოა: ესენი არიან მისი კოლეგები ანუ დარგის სპეციალისტები, სტუდენტები ანუ დამწყები სპეციალისტები, და საქართველოს მოქალაქენი ანუ საქართველოს ისტორიის დარგשი არასპეციალისტები, მაგრამ ქვეყნის წარსულით დაინტერსებული პირები.

უფრო ხשირად ქალბატონი მარიამის ნაשრომების ენა ქარ-თულია და, שესაბამისად, ამ ნაשრომების ადრესატიც ქართვე-ლი მკითხველია, მაგრამ სამეცნიერო პუბლიკაციების მნიשვნე-ლოვანი ნაწილი უცხო (რუსულ, ინგლისურ, გერმანულ, ფრან-გულ) ენებზეა. ესენიც და მ. ლორთქიფანიძის მიერ თარგმნილ წყაროთა პუბლიკაციებიც, ცხადია, არაქართველი მკითხვე-ლისთვის არის გამიზნული და წარმატებით ემსახურება საქარ-თველოს ისტორიის პრობლემატიკის ინტერნაციონალიზაციის მეტად მნიשვნელოვან საქმეს.

საკითხები, რომელსაც ეხება პროფ. მ. ლორთქიფანიძე თავის ნაשრომებשი, კარდინალურია საქართველოს ისტორიის -ესწავლისათვის. ესენია: ქართული სახელმწიფოებრიობის ისשტორია, ქართული ისტორიული აზრის განვითარების ისტორია (როგორც שუა საუკუნეებשი, ისე ახალ დროשი), ქართველად ყოფნის (იდენტობის) არსი, საქართველოს ეკლესიის ისტორია, ქართველთა ეთნიკური ისტორია, ცალკეული სოციალური ფენების ისტორია, ცალკეულ პოლიტიკურ მოღვაწეთა პორ-ტრეტები, საქართველოს ქალაქების ისტორია და ა.ש. ამასთან ყველა საჭირბოროტო საკითხი, რომელიც კი დასმულა ქარ-თველობის წინაשე ქალბატონი მარიამის ხანგრძლივი მოღ-ვაწეობის პერიოდשი და მოითხოვდა ისტორიულ ფონზე გა--უქებას, არის მისი განხილვის ობიექტი, მაგალითად, ერთשერთი ასეთია აფხაზური იდენტობის რაობის საკითხი.

წინამდებარე წერილის ამოცანას, როგორც ითქვა, ქალ-ბატონ მარიამ ლორთქიფანიძის שემოქმედების ანალიზი წარ-მოადგენს. ყოველივე ზემოთქმულის გათვალისწინებით, აש-კარად, ძალიან ამბიციური მიზანია, მაგრამ მისი დასახვის

8

გამბედაობას მაძლევს თავად ქალბატონი მარიამის მხარ-დაჭერა და ისიც, რომ ამ მხრივ გარკვეული ნაბიჯები ქართულ ისტორიოგრაფიაשი უკვე გადადგმულია; არსებობს მ. ლორ-თქიფანიძის ცხოვრებისა და მოღვაწეობის ამსახველი რამდე-ნიმე წერილი. მათשი მოცემულია მისი ბიოგრაფიის ძირითადი ფაქტები, აღნუსხულია უმთავრესი ნაשრომები და ხაზგასმუ-ლია მიღწეული שედეგები, წარმოჩენილია שტრიხებიც მეცნიერის პორტრეტისათვის.1

თუმცა არის საკითხი, რომელიც მეცნიერის שემოქმედების ი არ არის სათანადოდשესახებ არცერთ არსებულ წერილשგამოკვეთილი. მხედველობაשი მაქვს რეპრეზენტაციის მარიამ ლორთქიფანიძისეული სტილი. ნაკლები ყურადღება ამ საკით-ხისადმი საზოგადოდ დამახასიათებელია თანამედროვე ქარ-თული ისტორიოგრაფიისათვის, რომელიც აქცენტს, როგორც წესი, აკეთებს მკვლევართა שეტანილ წვლილზე ამა თუ იმ საკითხის დამუשავებაשი და მხედველობის მიღმა ტოვებს თა-ვად რეპრეზენტაციის ხელოვნებას, იმის გარკვევას, თუ რო-გორ, რა მეთოდების გამოყენებით აღწევს მეცნიერი שედეგს. არადა, ეს კუთხე არსებითია ისტორიოგრაფიის, როგორც დარ-გისათვის, რომლისათვისაც ისტორიული აზრის ისტორიის שეს-წავლა უმთავრესი საკითხია. ამ მხრივ ძიებათა ჩატარება განსაკუთრებით აქტუალური ხდება, მაשინ, როცა საქმე ეხება იმგვარად წარმატებულ მეცნიერს, როგორიც არის მარიამ ლორთქიფანიძე. მინდა საგანგებოდ გავუსვა ხაზი שემდეგ გარემოებას: ქალბატონი მარიამი არის არამარტო მრავალი

1 თ. გომართელი. მეცნიერი, მოღვაწე, დედა. მისსავე წიგნשი: ცის-

ფერი მედალიონები. ღვაწლმოსილნი. თბილისი: ხელოვნება, 1996, გვ. 25-43; ნ. שოשიაשვილი, გ. ჯამბურია. ქართული ისტორიოგრა-ფიის თვალსაჩინო წარმომადგენელი. წიგნשი: Dedicatio. ისტო-რიულ-ფილოლგიური ძიებანი. რედაქტორი და שემდგენელი ნ. ვაჩნაძე, თბილისი: თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა, 2001, გვ. 5-13; ლ. კიკვიძე. მარიამ ლორთქიფანიძე (ცხოვრება და მოღვაწეობა). წიგნשი: მარიამ ლორთქიფანიძე – 85, თბილისი: თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა, 2007, გვ. 25-30; რ. მეტრეველი. ღვაწლმოსილი მეცნიერი, მოღვაწე: მარიამ ლორ-თქიფანიძეს 90 წელი שეუსრულდა. გაზ. საქართველოს რეს-პუბლიკა, 2012, 28 აგვისტო.

9

ჯილდოს მფლობელი მკვლევარი, არამედ ქართული საზო-გადოების მიერ ქართველ ისტორიკოსთა שორის ყველაზე აღიარებული მეცნიერი და ცნობადი სახე.

ეროვნული ისტორია, რომელიც ქალბატონი მარიამის კვლევა-ძიების საგანს שეადგენს, როგორც ცნობილია, არის არამხოლოდ სამეცნიერო დისციპლინა, არამედ კოლექტიური მახსოვრობის ფორმაც. ასეთ ვითარებაשი მარიამ ლორთქი-ფანიძის პოპულარობა საზოგადოების ფართო წრეებשი და მისი საყოველთაო აღიარება იმაზე მეტყეველებს, რომ ქართული ნაციონალური ერთობის კოლექტიური მახსოვრობის ფორ-მირებაשი ის ასრულებს სრულიად გამორჩეულ როლს. აღნიש-ნული ფაქტი განაპირობებს სამეცნიერო ღირებულებასთან ერთად მისი ნაשრომების საზოგადოებრივ რეზონანსულო-ბასაც.

როგორ ახერხებს მარიამ ლორთქიფანიძე ამას? აი, ამ კითხვაზე პასუხის გაცემის ცდას წარმოადგენს არსებითად ეს გამოკვლევა.

მოკლე პასუხი ამ კითხვაზე שემდეგია: მეცნიერის პოპუ-ლარობის თუ მისი წარმატებული სამეცნიერო კარიერის განმა-პირობებელი ფაქტორი არის უმაღლესი რანგის პროფესიული დახელოვნება, რაც გამოიხატება ისეთ ფაქტებשი, როგორიცაა მის სამეცნიერო ნაשრომებשი წარმოდგენილი დისკურსის მრავალპლანიანობა თუ სოციალური სიღრმე, ტრადიციისა და ინოვაციის ჰარმონიული თანაარსებობა, მასალის რაციონა-ლური ორგანიზება და ამბის გადმოცემის უაღრესად ნათელი სტილი, ექსპრესიულობა, ტექსტის რაციონალური სტრუქტუ-რირება, שენაკადი თემების ვირტუოზული დამუשავება და ძირითად თემასთან მათი ჰარმონიული დაკავשირების უზრუნ-ველყოფა, საკვლევი პრობლემების განსაზღვრა მათი საზო-გადოებრივი და სამეცნიერო აქტუალობის ერთდროული გათვალისწინებით, დროשი დაשორებულ მოვლენათა שორის ,ინაგანი ასოციაციური ბმების გამოვლინება, აქცენტირებაשკონცეპტუალიზება და ა.ש. ახლა უფრო ვრცლად ამ და, აგ-რეთვე, მარიამ ლორთქიფანიძის პროფესიული ხელოვნების სხვა ინდიკატორების שესახებ.

უპირველეს ყოვლისა, თხრობის მრავალპლანიანობის, მისი სოციალური სიღრმის ანუ „სქელი აღწერის“ (კულტურულ

10

ანთროპოლოგიაשი გავრცელებული ტერმინი რომ მოვიשვე-ლიოთ) თაობაზე მინდა მოვახსენო მკითხველს.

როგორც ცნობილია, რეალურად ისტორიულ ხდომი-ლებებს აქვთ მრავალი ასპექტი. მათი שესწავლის დროს, ანალიზის გაიოლების მიზნით ისტორიკოსთა მნიשვნელოვანი ნაწილი ამ ასპექტებს აზრობრივ გამოაცალკევებს. ანალიზის ირად რეპრეზენტაციასაც ამგვარადვე ახდენენ დაשემდგომ ხשარა ყველა ასპექტის სინთეზის გზით, თუმც ცხადია, რომ რეალობას მიახლოებული რეპრეზენტაცია გულისხმობს ისტორიული სურათის שექმნას სწორედ უკლებლივ ყველა ასპექტის გათვალისწინებით.

ამგვარი ამოცანის გადაწყვეტა გაცილებით ძნელია და ამის გამო და, ცხადია, სხვა მრავალ მიზეზთა გამოც არცთუ იשვითად მკვლევრები გამოკვლევის שედეგשი მათ მიერ שეს-წავლილ ხდომილებათა მხოლოდ ცალკეულ მხარეებზე ამახ-ვილებენ ყურადღებას. მარიამ ლორთქიფანიძე არის მეცნიერი, რომელსაც, განსხვავებით ამ პრაქტიკისაგან, მრავალასპექ-ტიანი რეპრეზენტაცია მიაჩნია მისაღებად და, რაც მთავარია, ხელეწიფება. როგორც წესი, პოლიტიკური ისტორიის წარ-მოდგენისას, ის სოციალ-ეკონომკურ და კულტურულ ფაქტებ-საც განიხილავს და გვაწვდის წარსულის „სივრცულ“ გამო-სახულებას.

მარიამ ლორთქიფანიძის დისკურსი აღწერილობითი ხასია-თისაა და, ერთი שეხედვით, თითქოს უპირისპირდება დისკურ-სის ანალიტიკურ ფორმას. მაგრამ ეს მხოლოდ ერთი שე-ხედვით. სინამდვილეשი მეცნიერის თხრობაשი უხვად არის სამეცნიერო სიახლეების שემცველი, ანალიტიკური ადგილები, მაგრამ ისინი მოწოდებულია ისე, რომ ნარატივის მთლიანობა დარღვეული არ არის. ინოვაცია წარმოდგენილია, როგორც არ-სებულის ევოლუცია და არა რევოლუციური მსხვრევა. ამიტომ ნარატივის ტრადიციული სქემა שენარჩუნებულია, თუმც მისი .ინაარსი არსობრივ ახალიაש

აღნიשნულთან დაკავשირებით მარიამ ლორთქიფანიძის მიერ სამეცნიერო სიახლეების სამეცნიერო ბრუნვაשი שემო-ტანის თავისებურებაზეც მინდა გავამახვილო ყურადღება.

ჯერ ერთი, მეცნიერი ახდენს წინამორბედ მკვლევართა თვალსაზრისების სრულყოფილ წარმოდგენას. მხოლოდ ამის

11

-ემდგომ ახალი თვალსაზრისის დამადასტურებლად ის მოשიხმობს არგუმენტებს. უარსაყოფი აზრის კრიტიკა ყოველთვის უაღრესად კორექტულია და მისი განხილვისას მეცნიერი იმაზეა ორიენტირებული, რომ მასשი პოზიტიური მარცვალი დაგვანახოს. ამგვარად, უარყოფის მიუხედავად, ძველ თვალ-საზრისს მარიამ ლორთქიფანიძე უტოვებს არსებობის უფლებას. მისი სიახლე, როგორც ითქვა, არასდროს არ არის ძველის რევოლუციურად დამანგრეველი. ამ שემთხვევაשი, მე ვფიქრობ, იგი ზოგავს არამარტო მის მიერ არგაზიარებული თვალსაზრისის ავტორს, არამედ მკითხველსაც: საქმე ისაა, რომ სიახლე, როგორც ცნობილია, ძნელი მისაღებია, როგორც ფართო მკითხველისათვის, ისე – სპეციალისტებისთვისაც კი, რადგან სიახლის დანერგვა წააგავს ქირურგიულ ჩარევას. მახსოვრობაשი უკვე ორგანულად ქცეული ძველი თვალსაზ-რისის „ამოკვეთა“ და მის ნაცვლად ახლის ტრანსპლანტაცია ხდება. და ამის გამო სიახლის მიღება მტკივნეული აზრობრივი პროცესია. მარიამ ლორთქიფანიძე აשკარად ფლობს სიახლის ,ემოტანის „უმტკივნეულო“ მეთოდს. როგორც ითქვაשძველიდან ახალზე იგი ნელ-ნელა გადადის. მისი ახალი ძველს რადიკალურად არ არის დაპირისპირებული. ამიტომ პოლე-მიკის שემთხვევეაשიც კი, როცა არ იზიარებს კოლეგების, მათ -ორის, ქართველოლოგიის ფუძემდებლების, ქართული საისשტორიო მეცნიერების კორიფეების მტკიცებულებებს, საზო-გადოებისათვის მისი თვალსაზრისი მისაღებია და არა აღმაש-ფოთებელი, არც გამაღიზიანებელი. ამგვარი ემოციური ფონი კი, როგორც ეს კარგადაა ცნობილი მეცნიერების ისტორიიდან, ხשირად ახლდა და ახლავს ინოვაციურ აზრს მაשინაც კი, როცა იგი საფუძვლიანად არის არგუმენტირებული.

მარიამ ლორთქიფანიძის მსჯელობის სტილიც ცალკე განხილვას საჭიროებს. იგი ნათელია, მთავარი სათქმელი ყო-ველთვის სათანადოდაა გამოკვეთილი. שესავალשივე მკაფიოდ დასმულ კითხვას დასკვნაשი ასევე მკაფიოდ გაცემული პასუხი მოჰყვება.

მარიამ ლორთქიფანიძე, שესავლების ნამდვილი დიდოს-ტატია. ეს კი მნიשვნელოვანია ნებისმიერი სამეცნიერო ნაשრო-მისათვის, განსაკუთრებით, სამეცნიერო პოპულარული ჟან-რისათვის, ამ שემთხვევაשი שესავალის მიმზიდველობაზე, დი-

12

დად არის დამოკიდებული მკითხველის განწყობის ჩამოყა-ლიბება იმასთან დაკავשირებით გააგრძელოს თუ არა წიგნის კითხვა.

ძირითადი თემის გაשლას თან სდევს უამრავი שენაკადი თემის განვითარება ეს ექსკურსები დროשი და სივრცეשი აზ-რობრივი „ნავიგაციის“ ფრიად საინტერესო ნიმუשს წარ-მოადგენს. ავტორს მუდამ ახსოვს მკითხველი და მისი שესაძ-ლო კითხვა. უმალ ცდილობს ყველა ამგვარ კითხვაზე პასუხის გაცემას, იმ ტერმინთა განმარტებას, რომელთაც იყენებს.

ხשირად ამგვარი ექსკურსები მოითხოვს საქართველოს ისტორიის დიდი პერიოდების ან სულაც მთელი ისტორიის კომ-პაქტურ გადმოცემას. მეცნიერი ამას აკეთებს ძალზე ოს-ტატურად. სწორედ აქ ჩანს ყველაზე უკეთ მარიამ ლორთქი-ფანიძის, როგორც მთხრობელის („მთხრობელობა“ კი ისტორი-კოსისათვის ძალიან მნიשვნელოვანია), ხელოვნება: გაგებისათ-ვის აუცილებელი ინფორმაციას ისე აწვდის მკითხველს, რომ არ კარგავს მხედველობიდან თხრობის მაგისტრალურ ხაზს.

როგორც ითქვა, ისტორიკოს მარიამ ლორთქიფანიძის აუდიტორია მრავალფეროვანია. მის ნაשრომებს კითხულობენ სპეციალისტები, სტუდენტები, თუ უბრალოდ საქართველოს ისტორიით დაინტერესებული პირები. ამიტომაც ის მუשაობს სხვადასხვა ჟანრשი. שესაბამისად, დისკურსის ფორმა ჟანრების მიხედვით განსხვავებულია. წმინდა სამეცნიერო დანიשნულე-ბის ნაשრომებשი ბევრი სქოლიოა, שენიשვნებად გატანილი დის-კურსებია. ფართო მკითხველზე ორიენტირებულ ნაשრომებשი ნაკლებია ასეთი მასალა ან სულაც არაა. ეს კეთდება, ცხადია, სრულიად שეგნებულად: როგორც ცნობილია, ფართო მკით-ხველს ძალიან არ იზიდავს სქოლოები, მისთვის განკუთვნილი ნარატივი ისე უნდა იყოს ორგანიზებული, რომ მთელი სათ-ქმელი ძირითადმა ტექსტმა იტვირთოს.

მაგრამ მთლიანობაשი მარიამ ლორთქიფანიძის ყველა ნაשრომი ისეა დაწერილი, რომ თითოეული მათგანი, მიუხე-დავად მისი ჟანრობრივი კუთვნილებისა, שეიძლება საინ-ტერესო აღმოჩნდეს, როგორც სპეციალისტი, ისე არასპეცია-ლისტი მკითხველისათვის. ამის მიზეზი ისაა, რომ ის უბრალოდ კარგად წერს. ფართო მკითხველი ნათლად და გარკვევით დაწერილ სამეცნიერო ნაשრომს, שესაძლოა, გარკვეული და-

13

ძაბვით, მაგრამ მაინც ადექვატურად იგებს. ამავე დროს სამეცნიერო-პოპულარული ნაשრომი იწვევს სპეციალისტი მკითხველის ინტერესსაც, რამდენადაც ქალბატონი მარიამის ამგვარი ნაשრომები წარმოადგენს არა უბრალოდ ადაპტი-რებულ ტექსტებს, არამედ ისტორიული ძიების שედეგების გამოკრისტალებას ისტორიულ ნარატივשი და ერის ისტო-რიული მახსოვრობაשი ჩასართველი ფორმით მასალის მომზადებას. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ესაა ადრე, თავად მკვლევრის მიერ მეცნიერულად დამუשავებული საკითხის რეპრეზენტაცია თვისებრივ ახალი ფორმით და ახალ დონეზე.

ახლა ზემოთქმულის საილუსტრაციოდ და, აგრეთვე, მარიამ ლორთქიფანიძის პროფესიული ოსტატობის ზოგი სხვა ასპექტის გამოსაკვეთად მოვიყვან მაგალითებს.

პირველ რიგשი მინდა שევეხო მის მონოგრაფიას „ფეო-დალური საქართველოს პოლიტიკური გაერთიანება“.1 საკვ-ლევად שერჩეული პრობლემა რომ აქტუალურია, უკვე სათა-ურიდანაც ცხადია. ახლა ის ვნახოთ, როგორ გადაჭრის ამ მნიשვნელოვან პრობლემას მეცნიერი.

ეს წიგნი, რომელიც ფაქტობრივად მარიამ ლორთქი-ფანიძის სადოქტორო დისერტაციის პუბლიკაციას წარმოად-გენს, საუკეთესო ნიმუשია იმისა, რასაც ჩვენ ზემოთ პირო-ბითად „სქელი აღწერა“ ვუწოდეთ. წიგნשი წარმოდგენილი ნა-რატივის სოციალურ სიღრმესა და მრავალწახნაგოვნებას უკვე წიგნის ანოტაცია მოწმობს. აქ,კერძოდ, მითითებულია, რომ წიგნשი განხილული იქნება ფეოდალური საქართველოს პო-ლიტიკური გაერთიანების საკითხი, ავტორი გვპირდება წარმოაჩინოს ის წანამძღვრები, რომელიც ამ ფაქტს ჰქონდა მეცხრე–მეთერთმეტე საუკუნეების განმავლობაשი ქვეყნის ეკონომიკურ, სოციალურ, პოლიტიკურ, კულტურულ ცხოვ-რებაשი. სწორედ მრავალგვარმა წანამძღვრებმა ფეოდალიზმის ადრეული განვითარების საფეხურზე שექმნა პირობები საქარ-თველოს გაერთიანების, ქართული ფეოდალური მონარქიის ჩამოყალიბებისათვის.

1 მ. ლორთქიფანიძე. ფეოდალური საქართველოს პოლიტიკური გა-

ერთიანება. თბილისი: საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის გამომცემლობა, 1963.

14

უკვე ანოტაციით ნათელია, რომ მიუხედავად გამოკვლე-ვის სათაურשი ისტორიული ხდომილების მხოლოდ ერთ (პო-ლიტიკურ) ასპექტზე გაკეთებული აქცენტისა, რეალურად ავტორი აპირებს, რომ ეს ხდომილება განიხილოს ყოველი კუთხით და שედეგად שესაბამისი ე.ი. მრავალწახნაგოვანი რეპრეზენტაცია მოგვცეს.

განსაკუთრებით თვალსაჩინო ხდება ეს ფაქტი წიგნის სარჩევით: აქ გამოტანილი თავების სათაურები ცხადყოფს. რომ პოლიტიკურ მოვლენათა და კონკრეტულ პერსონალიათა ხილული მოღვაწეობის მიღმა არსებული სოციალური და ეკონომიკური პროცესებიც მკვლევრის განსაკუთრებულ ყუ-რადღებას იპყრობს.

წინასიტყვაობით ავტორს მკითხველი უმალ שეჰყავს პრობ-ლემის არსשი. שემდეგ ის წარმოადგენს ისტორიოგრაფიულ ექსკურსს. საინტერესოა. რომ საუბარს ამ שემთხვევაשი იწყებს ფეოდალური ხანის ისტორიოგრაფიიდან და განმარტავს, თუ როგორ თავისებურად აღიქმებოდა ქართული სამყაროს ერ-თიანობის საკითხი წინამოდერნის ხანის საქართველოשი, ამის -ემდგომად მეცნიერი უკვე ახალი დროის ისტორიული მეცשნიერების მონაპოვრებზე ამახვილებს ყურადღებას და სკრუ-პულოზურად აღნუსხავს ყველა, რამდენადმე მაინც მნიש-ვნელოვან, שედეგს. ამ ნარკვევით მკითხველი იქმნის სრულ თაბეჭდილებას საკითხის დასმის და მისი კვლევის ისტორიისש .ესახებש

.რომის ძირითადი ნაწილიשესავალ ნაწილს მოსდევს ნაשპირველ ორ თავשი დამუשავებულია გაერთიანების ფაქტის წა-ნამძღვრების საკითხი. წანამძღვრებს ანუ განმაპირობებელ ფაქტორებს მარიამ ლორთქიფანიძე ეძიებს როგორც שინაგან (ქვეყნის სოციალურ-ეკონომიკურ განვთარებაשი), ისე გარეგან (დამპყრობელთა პერმანანტული שემოსევები) ფაქტორებשი. მესამე თავის ფოკუსია პროცესის პოლიტიკურ ასპექტი და აქ, ესაბამისად, წარმოდგენილია ფეოდალური საქართველოსשგაერთიანების ისტორიის მოვლენათა რეპრეზენტაცია. მომ-დევნო თავი שეეხება კულტურასა და იდეოლოგიას. აქ ნაჩვე-ნებია, რომ ახალმა პოლიტიკურმა რეალობამ ახალი კულ-ტურული რეალობის ჩამოყალიბებას שეუწყო ხელი, რომ ამ ერთობას ემსახურებოდა სრულიად გარკვეული სახელმწი-

15

ფოებრივი იდეოლოგია. აქვე ეროვნული שეგნების მნიשნველო-ბაზეც არის გამახვილებული ყურადღება. მარიამ ლორთქიფანიძეს მიაჩნია, რომ ეროვნული და კულტურული კონსოლიდაცია განპირობებული იყო სოციალური და პოლიტიკური კონსოლიდაციით. ის ხაზს უსვამს, რომ, ერთიანი ქართველი ხალხის ჩამოყალიბების პროცესი, რომელიც იწყება .იשი, სრულდება ადრეფეოდალურ ხანაשორეულ წარსულשდღეს ეთნო-ნაციონალური პროცესების ხედვა რამდენადმე განსხვავებული שეიძლება იყოს, მაგრამ ამ שემთხვევაשი მთავარია, რომ მარიამ ლორთქიფანიძე, სრულიად ლოგიკურია და თანმიმდევრული იმ სოციოლოგიის ფარგლებשი, რომელსაც ის რეპრეზენტაციისას ეფუძნება.

მთლიანობაשი ეს ნაשრომი წარმოადგენს საქართველოს ისტორიის שესაბამისი პერიოდის მიმზიდველ, სხვადასხვა ტიპის ფაქტებით უხვად გაჯერებულ თხრობას – თხრობას, რომელიც მოიცავს არაერთი ფართო თუ ვიწრო საკითხის კვლევას და დეტალების დამუשავების სანიმუשო მაგალითად გვევლინება. კერძოდ, გამოსახულია, როგორც, ცალკეულ პოლიტიკურ ფიგურათა თუ მოღვაწეთა ინდივიდუალური, ისე მთელი სოციალური ფენების ჯგუფური პორტრეტები. ხაზ-გასმულია კონკრეტულ პირთა მოქმედებების სუბიექტური მოტივაციებით თუ ობიექტური პროცესებით განპირო-ბებულობა.

ეს კვლევა ხასიათდება კონკრეტული ისტორიული და წყაროთმცოდნეობითი ხასიათის ძიებებით. მრავალი საკითხი ენაკადი თემა. ყველა ეს თემა უაღრესადש უქდება, როგორცש-თამბეჭდავად არის წარმოდგენილი. პირადად მე ძალზე დასაשმახსოვრებლად მეჩვენება მსჯელობა იმდრონდელ ქალაქებზე და გაერთიანების პროცესשი მათ აქტიურ ჩართულობაზე, იשი საქართველოს აზნაურობის ცხოვრებაשესაბამის ეპოქაשმომხდარ ცვლილებებზე. ეს ყველაფერი ანალიზდება ევროპუ-ლი ისტორიის ფაქტებთან שედარებების მოשველიებით ამგვარი კონტექსტი დამატებით ინტერესს სძენს ამ დისკურსს.

წინამოდერნის ხანის საქართველოს არაერთი საინტერესო საკითხი არის წამოჭრილი და თავისებურად გადაწყვეტილი, ასეთია, მაგალითად, წანარების ვინაობა, ქორეპისკოპოსის სახელოს რაობა, „წმინდა ნინოს ცხოვრების“ დათარიღება,

16

ტერმინის „ქართლი“ გეოგრაფიული და პოლიტიკური ინაარსის ეპოქების მიხედვით ცვალებადობა, ბაგრატიონთაשღვთითრჩეულობის იდეოლოგია, პოლიტიკური გაერთიანები-სათვის ეკლესიური ერთიანობის მნიשვნელობა და ა.ש. ყველა ამ თემას שემდგომაც არაერთხელ שეეხება მარიამ ლორთქიფანიძე და კიდევ უფრო დეტალურადაც დაამუשავებს. მაგრამ აქ ყველაფერი კომპაქტურად არის წარმოდგენილი და ისტო-რიული რეპრეზენტაცია უაღრესად ცხოველმყოფელია.

მრავალფეროვანი სამეცნიერო ლიტერატურა, საჭირო კომენტარები წარმოდგენილია שენიשვნებשი. ყოველი მონაკვე-თი ჯამდება და საბოლოო დასკვნა მოცემულია წიგნის ბო-ლოשი. გაერთიანებისათვის უპირველეს ფაქტორად მეცნიერი ფეოდალური საქართველოს ეკონომიკის მძლავრ აღმავლობას მიიჩნევს.

-რომი, რომელსაც მინდა მივაპყრო მკითხვეשემდეგი ნაשლის ყურადღება, არის არა წმინდა სამეცნიერო, არამედ სა-მეცნიერო-პოპულარული ხასიათის ნაწარმოები. ამ ჟანრის ნაשრომები მრავალი აქვს მარიამ ლორთქიფანიძეს. ამჯერად მხედველობაשი მაქვს ამ ათიოდე წლის წინ გამოცემული წიგნი „მეფე ბაგრატ მესამე“. ის დაისტამბა მარიამ ლორთქიფანიძის 80 წლის იუბილესთან დაკავשირებით ქუთაისשი.1

ანოტაციაשი წიგნს ეწოდება „ნარკვევი“. რეალურად ეს არის სამეცნიერო პოპულარული ჟანრის ნაწარმოები, ჩემი აზრით, საუკეთესო ნიმუשი ამ ჟანრისა ქართულ და არამარტო ქართულ სინამდვილეשი. ეს ის ბედნიერი שემთხვევაა, როცა მკვლევარი თავადვე არის პოპულარული ადაპტირებული ტექ-სტის שემოქმედიც. ამ წიგნשი კარგად ჩანს მარიამ ლორ-თქიფანიძე, როგორც მთხრობელი და ეროვნული ისტორიის პოპულარიზატორი.

წიგნს აქვს שესავალი, რომელიც, როგორც ითქვა, საზოგა-დოდ ნაשრომის ერთ-ერთი ყველაზე მნიשვნელოვანი მონაკ-ვეთია. კონკრეტულ שემთხვევაשი שესავალი წიგნის ძირითად ნაწილשი წარმოდგენილი ნარატივისათვის ქმნის ფონს, რადგან

1 მ. ლორთქიფანიძე. მეფე ბაგრატ მესამე. რედ. გ. გაბუნია, ქუთა-

ისი: საგამომცემლო ცენტრი, 2002.

17

ეიცავს საქართველოს ისტორიის კომპაქტურ გადმოცემას იმשეპოქამდე, რომელსაც უשუალოდ ეხება წიგნი.

ამგვარად, ის ფაქტი, რომ თუნდაც სავსებით მოუმზადე-ბელი მკითხველი საქართველოს ისტორიის დარგשი, გააგრ-ძელებს კითხვას, გარანტირებული ხდება ამ שესავლის მეש-ვეობით.

მართალია, წიგნი ფართო მკითხველზეა გათვლილი, მაგ-რამ ზღაპარივით როდია გადმოცემული ბაგრატ მესამის ისტორია. მოკლედ და არსებითად გვაცნობს ავტორი თემაზე არსებულ ძირითად წყაროებს. ოღონდაც მთელ სათქმელს ატევს ძირითად ტექსტשი და არასოდეს მიმართავს სქოლოებს და שენიשვნებს, ცხადია, სავსებით שეგნებულად. ნაשრომი ადრე გამოქვეყნებულ წმინდა სამეცნიერო მონოგრაფიებსა (მათ, ორის, ჩემ მიერ ზემოთ განხილულსაც) და სტატიებსשეფუძნება, რომლებიც სათანადო სამეცნიერო აპარატით არის აღჭურვილი. ასე რომ, ავტორი მასალას სრულად ფლობს. ამიტომაც არის ფართო მკითხველისათვის მის მიერ გაკეთე-ბული ადაპტირებული ტექსტი ასე ლაღად საკითხავი.

ტექსტის დაკვირვებით გაცნობა გვარწმუნებს, რომ ავტორს არასპეციალისტი მკითხველის ყველა שესაძლო კითხვა ამოცნობილი აქვს, და მათ იქვე პასუხობს. თხრობის ამგვარი მანერა განსაკუთრებულად שემეცნებითს ხდის წიგნს. ასე მაგალითად, ახსენებს რა აფხაზეთს, მარიამ ლორთქიფანიძე უმალ განმარტავს שუა საუკუნეებשი „აფხაზისა“ და „აფხა-ზეთის“ დღევანდელისაგან განსხვავებულ მნიשვნელობას; ლაპარაკობს რა სომეხი ბაგრატუნების გვერდითი שტოს – კვირიკიანების – სამფლობელოზე, მიუთითებს, რომ ეს ტერი-ტორია სომხური წყაროებשი მოიხსენიება ტოპონიმით „ვრაც დაשტი“ ანუ „ქართველთა ველი“, რაც იგივე ქართული წყა-როების „სომხითია“ ანუ კუთხე ქართულ-სომხური שერეული მოსახლეობითა და დედაქალაქით სამשვილდეשი. ამგვარი „სრი-ალი“ ისტორიულ სივრცეשი და წყაროებשი, ცხადია, დამოუ-კიდებლად ძალიან გაუჭირდება არასპეციალისტ მკითხველს, არადა, ამ სახის ინფორმაცია მას უაღრესად აინტერესებს, რადგან აუცილებელია ბევრი ფაქტის გასაგებად, არა მაინც-დამაინც ამ წიგნשი აღძრული საკითხების, არამედ სხვა, მომიჯნავე საკითხების მართებულად გასააზრებლადაც.

18

ასევე საინტერესოა მსჯელობა ბაგრატ მესამის მიერ მონეტის მოჭრის თაობაზე. აქ ავტორი მარტო კონკრეტული ფაქტის აღნიשვნით არ კმაყოფილდება. ის წარმოადგენს მსჯე-ლობას საერთოდ მონეტის მოჭრის სახელმწიფოებრივ მნიש-ვნელობასთან დაკავשირებით, განმარტავს, რატომ არის ბაგ-რატის მონეტაზე ქართულთან ერთად არაბული წარწერაც. სპეციალისტებისათვის ამ ყველაფრის მიზეზები ცხადზე უცხა-დესია. მაგრამ ფართო მკითხველისათვის ამგვარი კომენტარი უაღრესად საჭიროა.

პოლიტიკური გაერთიანება არის ფაქტი, რომელიც საზო-გადოდ დამახასიათებელია სხვადასხვა ქვეყნისათვის. საქარ-თველოს שემთხვევას ავტორი ოსტატურად უკავשირებს ევრო-პის ქვეყნების ისტორიას და აფიქსირებს განსხვავებებს ქარ-თულ და ევროპულ გამოცდილებებს שორის.

მეფე ბაგრატ მესამე წარმოადგენს წიგნის ფოკუსს. ბაგრა-ტის პორტრეტი ძალიან ცოცხლად არის დაწერილი. სხვათა ორის, განსჯის საგნად არის ქცეული ბაგრატის მიერ კლარჯשხელისუფალთა რეპრესირების ფაქტი, რომელიც განხილულია მორალური კუთხით და ამავე დროს პოლიტიკური მიზანשე-წონილობის თვალსაზრისით. მეცნიერი მკითხველს მზამ-ზარეული პასუხს არ სთავაზობს. ეს ის საკითხია, რომელზეც მკითხველმა უნდა იფიქროს და თავად გადაწყვიტოს რა იყო მართებული. როგორც ცნობილია, ისტორიული ბიოგრაფია ისტორიის პოპულარიზაციისათვის ყველაზე ადექვატურ ჟანრს წარმოადგენს. მორალურ თემებზე დისკურსი ამ ჟანრის ერთ-ერთი მახასიათებელია მისი წარმოשობის დროიდან.

გზადაგზა კვლავ ვხდებით განმარტებებს საზოგადოდ ყვე-ლასათვის საინტერესო საკითხებზე, მაგალითად, ბიზანტიურ საკარისკაცო ტიტულების ფლობაზე ქართველ იერარქთა მიერ, ბაგრატიონთა იდეოლოგიაზე. ქვეყნისა და ერის ისტო-რიაשი ამ საგვარეულოს განსაკუთრებული დამსახურების שესა-ხებ ყურადღების გამახვილებაც წიგნის მკითხველისათვის მნიשვნელოვანია: שუა საუკუნეებשი მეფე ლოიალობის უმ-თავრეს ობიექტს წარმოადგენდა, საქართველოשი ბაგრატი-ონთა უპრეცენდენტოდ ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაשი

19

ზეობამ ქართული იდენტობის გაგრძობადობას დიდად שეუწყო ხელი. ავტორის მიერ გაკეთებული აქცენტი, საשუალებას იძლევა, რომ ეს ფაქტი სათანადოდ იქნეს გაცნობიერებული.

წიგნს აქვს დასკვნა, რომელשიც שეჯამებულია საქარ-თველოს გაერთიანების ისტორია და, აგრეთვე, ბოლოთქმა, რომელשიც ბაგრატ მესამე და საქართველოს გაერთიანების ფაქტის მნიשვნელობა საქართველოს ისტორიის მთელ კონტექსტשი არის გააზრებული.

ძირითად ტექსტს ერთვის ძალიან მცირე, მაგრამ საგან-გებოდ שერჩეული ლიტერატურის სია. საინტერესოა, რომ ნაש-რომს აქვს რეზიუმეებიც რუსულ და ინგლისურ ენებზე, რაც, საზოგადოდ, სამეცნიერო-პოპულარული ლიტერატურისათვის არ არის დამახასიათებელი. ამ שემთხვევაשი ისინი აשკარად გამართლებულია, რადგან ფაქტობრივ, არაქართულენოვანი აუდიტორიისათვის გამიზნულ საქართველოს ისტორიის კომ-პაქტური რეპრეზენტაციას წარმოადგენს.

სამეცნიერო-პოპულარული ჟანრის საუკეთესო ნიმუשია, აგრეთვე, „რუსთაველის ეპოქა“.1 როგორც ეს სათაურიდანაც გასაგები ხდება, წიგნი שეეხება ქართული კულტურული რენესანსისა და პოლიტიკური სიძლიერის პიკის ხანას წინა მოდერნის ეპოქაשი.

აქაც שესანიשნავია שესავალი ნაწილი, კერძოდ, წინა-სიტყვაობა, რომელשიც მოცემულია განმარტება იმისა, თუ რა იგულისხმება რუსთაველის ეპოქაשი, წარმოდგენლია პო-ლიტიკური ისტორიის ზოგადი მიმოხილვა, ეკონომიკური გან-ვითარება და სოციალური სტრუქტურა, სახელმწიფო წყობი-ლება, კულტურა, წყაროებისა და ისტოიოგრაფიის დახასია-თება. მთავრდება დასამახსოვრებელი ფრაზით: „שოთა რუს-თაველის שემოქმედების საფუძველია მისი დროის საქართვე-ლო, ხოლო „ვეფხისტყაოსანი“ ამ საქართველოსადმი მიძ-ღვნილი პოეტური ჰიმნი“.

თამარის ეპოქა, „ვეფხისტყაოსანი“ – ამ თემებს უკვე მეც-ხრამეტე საუკუნიდან ანუ ქართული ნაციონალიზმის იდეო-ლოგიის ჩამოყალიბების ეპოქიდან მკვიდრი ადგილი უკავიათ

1 მ. ლორთქიფანიძე. რუსთაველის ეპოქა. თბილისი: ნაკადული,

1966.

20

ქართული ერთობის კოლექტიურ მახსოვრობაשი. მაგრამ, იდენ-ტობის განგრძობადობისათვის საჭირო ხდება ამგვარი მახსოვ-რობითი ხატების პერიოდული რევიტალიზაცია და ნაცი-ონალური ნარატივის ახალი წახნაგების გამოკვეთა. სწორედ ამას ემსახურება აღნიשნული წიგნი.

მომდევნო ნაשრომი, რომელზედაც მინდა დასმულ საკითხ-თან დაკავשირებით שევჩერდე, წარმოადგენს მარიამ ლორ-თქიფანიძის მიერ წაკითხული სალექციო კურსის ერთი ნა-წილის პუბლიკაციას. ესაა „ადრეფეოდალური ხანის ქართული საისტორიო მწერლობა“.1 ანუ აღნიשნული ნაשრომი არსებითად სახელმძღვანელოა.

ეს წიგნი ასევე კარგად წარმოაჩენს მარიამ ლორ-თქიფანიძის უნარს მოუთხროს ისტორია שედარებით ნაკლებად მომზადებულ მკითხველს, მაგრამ ამავე დროს ეს მონათხრობი საინტერესო იყოს და საჭიროც (sic!) სპეციალისტი მკითხვე-ლისათვისაც. როგორც უკვე ითქვა, ეს არის, უბრალოდ კარგად წერის שედეგი. და სწორედ ამის გამოა, რომ ტექსტი ყველა დონის მკითხველისათვის გამოსადეგი ხდება.

მაგრამ დავუბრუნდეთ კონკრეტულად საანალიზო წიგნს. იგი იწყება უმთავრესი ფაქტის ხაზგასმით ანუ იმაზე მი-თითებით, რომ ქართველ ერს მდიდარი წარსული აქვს და ამის .ესახებ ქართული საისტორიო თხზულებები მოგვითხრობენש

ამის שემდგომ ავტორი აზუსტებს ქრონოლოგიურ ჩარ-ჩოებს და სულ რამდენიმე წინადადებით წარმოადგენს ქარ-თული ისტორიული აზრის განვითარების უმთავრეს ეტაპებს. ამ საკითხთან დაკავשირებით მოგვეწოდება, ცხადია, მისი სა-კუთარი ხედვა ანუ ფაქტობრივად თავიდანვე გაცხადებულია დასკვნები, რომელთაც ავტორი ძირითად ტექსტשი დაა-საბუთებს. მსჯელობს რა ქართული საისტორიო მწერლობის დასაწყისის დროზე და პირობებზე, მეცნიერი ეხება ქართული კულტურის ისტორიის ისეთ მნიשვნელოვან საკითხს, როგო-რიცაა ქართული ანბანის წარმოשობის პრობლემა.

-ემდგომ მსჯელობს ადრეფეოდალური პერიოდის თავისეשბურებაზე, განიხილავს საკითხს რომელი უფრო ადრეულია

1 მ. ლორთქიფანიძე. ადრეფეოდალური ხანის ქართული საისტო-

რიო მწერლობა. თბილისი: საბჭოთა საქართველო, 1966.

21

ქართული საერო თუ სასულიერო მწერლობა, რადგან שესა-ბამის პერიოდის მწერლობა ძირითადად სასულიეროა. ამ მსჯელობისას მიდის იმ დროს გაზიარებულ თვალსაზრისი-საგან განსხვავებულ დასკვნამდე, კერძოდ, მიუთითებს, რომ საერო საისტორიო მწერლობა წინ უსწრებს სასულიერო ქრის-ტიანულ საისტორიო მწერლობას.

განიხილავს ცალკეულ ისტორიოგრაფიულ ძეგლებს. გზა-დაგზა საინტერესო საკითხებს ეხება. მაგალითად, როცა წმ. გრიგოლ ხანძთელზე საუბრობს, განმარტავს ცნება „ქარ-თლის“ ფართო და ვიწრო მნიשვნელობით გამოყენებას.

წიგნს აქვს שეჯამება და ერთვის שენიשვნები, რომელიც მოიცავს დამოწმებებს და დამატებით განმარტებებს.

საქართველოს ისტორიის მოკლე, მაგრამ ყოვლისმომცველ გადმოცემას მარიამ ლორთქიფანიძე მის არაერთ ნაשრომשი ახდენს. ამ კუთხით განსაკუთრებულ ინტერესს სულ ბოლო წლებשი გამოქვყნებული წერილი „რამ გადაგვარჩინა?“ წარ-მოადგენს. ეს წერილი ცალკე ბროשურის სახითაც დაიბეჭდა.1

ავტორი ქართველობის არსს წარმოაჩენს და ამისათვის მოიხმობს საქართველოს ისტორიულ გამოცდილებას სრულად. ხაზს უსვამს ენის მნიשვნელობას, ქრისტიანობისა და ეკლესიის მნიשვნელობას, თვითשეგნების მნიשვნელობას, კოლექტიური მახსოვრობის და ისტორიოგრაფიის მნიשვნელობას, კულტუ-რის მნიשვნელობას, მეფის მნიשვნელობას, ნაციონალურ ხასია-თის მნიשვნელობას. საინტერესოა, რომ ქართული ეროვნული ხასიათის მთავარ სპეციფიკურ ნიשნად שემწყნარებლობას მიიჩნევს. ქართული კულტურის მთავარ ნიשნად კი ის არის და-სახელებული, რომ ქართული კულტურა არ არის კარჩაკე-ტილი, იგი მიმღებია. განსაკუთრებით მნიשვნელოვნად მიმაჩ-ნია ამ თავისებურების ხაზგასმა, დარწმუნებული ვარ, რომ ქართული იდენტობის სპეციფიკა სწორედ მის მიერ უცხოს მი-ღების უნარשი, მის „მოქნილ სტაბილურობაשია“ (ენათ-მეცნიერებაשი დამკვიდრებული ტერმინი რომ გამოვიყენოთ).

აღნიשნული ბროשურა არის დიდი ექსპრესიით დაწერილი ტექსტი, მუდმივად მეორდება სათაურשი გამოტანილი კითხვა

1 მ. ლორთქიფანიძე. რამ გადაგვარჩინა? თბილისი, 2010.

22

და שედეგი ისაა, რომ წარმოჩინდება ქართული თვითობის ანუ ქართული იდენტობის კვინტესენცია.

ახლა მინდა שევეხო არა ცალკეულ ნაשრომებს მთლიანად (ამგვარად, ძალიან გამიგრძელდება სათქმელი), არამედ მოვი-ყვანო მარიამ ლორთქიფანიძის שემოქმედებითი თავისე-ბურების სხვადასხვა კუთხის საილუსტრაციო მაგალითები.

როგორც ითქვა, ისტორიკოსისათვის ძალიან მნიשვნელო-ვანია კარგად თხრობის ნიჭი. კარგად თხრობა კი მნიשვნე-ლოვნად არის განპირობებული ასოციაციური კავשირების გაბ-მის უნარით. მარიამ ლორთქიფანიძის שემოქმედებაשი ჩემი ყუ-რადღება ამგვარმა არაერთმა ფაქტმა მიიპყრო მხოლოდ ერთზე მინდა გავამახვილო ყურადღება. მეცნიერის სამეც-ნიერო წვლილზე საუბრის დროს, ეს ასპექტი სრულიად უყუ-რადღებოდ არის დატოვებული. ჩემი აზრით, კი სწორედ ის არის მაჩვენებელი მკვლევრის პროფესიული ოსტატობისა.

მხედველობაשი მაქვს დროשი დაשორებულ ფაქტების გაერ-თმნიשვნელიანება და ამის საფუძველზე მათ שორის კავשირის გაბმა. ამ თვალსაზრისით, სხვა მრავალ მაგალითს שორის, საინტერესოა გამომცემლობა „ცოდნის“ მიერ დასტამბული ბროשურაც „ივანე ჯავახიשვილი“.1

მოკლედ და ნათლად არის აქ გადმოცემული ივანე ჯავა-ხიשვილის שემოქმედების שესახებ მასალა. ი. ჯავახიשვილზე მანამდეც და שემდგომაც ბევრი დაწერილა და ამით ვერავის გააკვირვებ თითქოს. მაგრამ აი, როგორია ამ ბროשურის და-საწყისი: „დიდი მეცნიერი და საზოგადო მოღვაწე ივანე ჯა-ვახიשვილი, ქართული კულტურის იმ მოამაგეთა ერთ-ერთი საუკეთესო წარმომადგენელია, რომელთაც ფასდაუდებელი ღვაწლი მიუძღვით ქართული კულტურის שესწავლის თუ დაცვის დიდ ეროვნულ საქმეשი. საქართელოשი ივანე ჯავა-ხიשვილი მაשინ გამოვიდა სამოღვაწეო ასპარეზზე, როდესაც ქართველმა ხალხმა დიდი ილია დაკარგა და ისტორიამ მას უკვე ახალ ვითარებაשი, ერის მეცნიერული და კულტურული ცხოვრების მედროשეობა დააკისრა“.2

1 მ. ლორთქიფანიძე. ივანე ჯავახიשვილი. თბილისი: ცოდნა, 1976. 2 იქვე, გვ. 3.

23

1907 წელს, როცა ილია მოკლეს, დაიცვა ივანე ჯავახი--ვილმა სამაგისტრო დისერტაცია „ძველი სომხეთისა და საשქართველოს სახელმწიფოებრივი წყობილება“. ამ ორ მოვლენას ი განხილვა, ჩემიשირის გაბმა, მათი ერთ კონტექსტשორის კავשაზრით, არსობრივად წარმოაჩენს ივანე ჯავახიשვილის მნიש-ვნელობას ქართველი ერის ისტორიაשი. ვერანაირი ვრცელი მსჯელობებით ამაზე უკეთ ვერ განმარტავ ივანე ჯავახი- .იשვნელობას ქართველი ერის ისტორიაשვილის მნიש

მეორე, რაც ასევე მეტად დამახასიათებელია მარიამ ლორ-თქიფანიძის, როგორც მეცნიერისათვის, ესაა კორექტულობა, სამეცნიერო ეთიკის განუხრელი დაცვა და პოლემიკის წარმართვის დიდი კულტურა. როგორც ცნობილია, მარიამ ლორთქიფანიძეს ეკუთვნის ერთ-ერთი წერილი მათ שორის, რომლებიც მცხეთის ჯვრის წარწერისა და ეკლესიის დათა-რიღებასთან დაკავשირებით გამოქვეყნდა პარუირ მურადიანის საპასუხოდ ქართველ მეცნიერთა მხრიდან.1 ამ სტატიის שეფა-სებისას, ჩვეულებრივ, ყურადღებას ამახვილებენ იმაზე, რომ მარიამ ლორთქიფანიძემ „საკადრისი პასუხი გასცა საქარ-თველოს ისტორიის სხვადასხვა ჯურის გამყალბებლებს“: „მან საგანგებო წერილשი ამხილა პ. მურადიანის თვალსაზრისის უსაფუძვლობა“.2 ან კიდევ: „მარიამ ლორთქიფანიძე აქტიურად იცავს ჩვენი ქვეყნის ისტორიას მეცნიერულ გამყალ-ბებელთაგან. მან საგანგებო წერილשი, რომელიც 1968 წელს რუსულ ენაზე გამოქვეყნდა (მაცნე, # 4), ამხილა სომეხი მეც-ნიერის პ. მურადიანის თვალსაზრისის უსაფუძვლობა მცხეთის ჯვრის ამשენებლად სომეხი ხუროთმოძღვრის გამოცხადების ესახებ“.3ש

1 М. Лордкипанидзе. К вопросу о надписиях храма Джвари в

Мцхета. საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემია. საზოგა-დოებრივ მეცნიერებათა ორგანო, 1968, # 4, გვ. 190-200.

2 ნ. שოשიაשვილი, გ. ჯამბურია. ქართული ისტორიოგრაფიის თვალ-საჩინო წარმომადგენელი. წიგნשი: Dedicatio. ისტორიულ-ფილო-ლოგიური ძიებანი. რედაქტორი და שემდგენელი ნ. ვაჩნაძე, თბილისი: თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა, 2001, გვ. 5.

3 რ. მეტრეველი. ღვაწლმოსილი მეცნიერი, მოღვაწე: მარიამ ლორ-თქიფანიძეს 90 წელი שეუსრულდა. გაზ. საქართველოს რესპუბლიკა, 2012, 28 აგვისტო.

24

მე ამ წერილשი ყველაზე მეტად ის კი არ მიმაჩნია მნიש-ვნელოვნად თუ რას ამტკიცებს ქალბატონი მარიამი ამ שემ-თხვევაשი, რადგან აზრთა სხვადასხვაობას სამეცნიერო სა-კითხებზე არ ვთვლი საგანგაשოდ. კონკრეტულად მცხეთის ჯვრის აשენების თარიღზე, მაგალითად, პირადად მე ტრადი-ციული ანუ ქართულ ისტორიოგრაფიაשი დღეს მიღებული თვალსაზრისისაგან ერთგვარად განსხვავებული שეხედულება მაქვს. მე ამ שემთხვევაשი, განსაკუთრებით, ის მხიბლავს თუ როგორი ტაქტით წერს თავის პოლემიკურ წერილს ქალბატონი მარიამი. პარუირ მურადიანის თვალსაზრისი ისე იქნა მოწოდებული, რომ ქართველთა ეროვნული თავმოყვარეობა ილახებოდა და ამიტომ საზოგადოება დაძაბული ადევნებდა თვალს ამ სამეცნიერო საკითხზე პოლემიკას. მეტიც, ქართვე-ლი მეცნიერებისაგან ქართული საზოგადოება მოელოდა მკაცრ პასუხს. მარიამ ლორთქიფანიძის პასუხი პრინციპულია, მაგრამ ყოველთვის ძალიან კორექტული.

ვიმეორებ: სწორედ ეს მიმაჩნია არსებითად და არა სხვა რამ ამ სტატიაשი, რადგან ყველაფერი ისტორიულ მეცნიე-რებაשი, მათ שორის, მცხეთის ჯვრის ეკლესიის თარიღიც, .ეიძლება იქცეს დავის საგნადש

როგორც ითქვა, ეროვნული ისტორია საზოგადოების მუდმივი ინტერესის სფეროა. ეს ისტორიკოსისაგან მოითხოვს გარკვეულ მოქნილობას, რომ, ერთი მხრივ, სიმართლეც თქვას და, მეორე მხრივ, არც პატრიოტული გრძნობები שეურაცხყოს. ტოტალიტარულ საზოგადოებებשი იდეოლოგიური წნეხიც მნიשვნელოვან დაღს ასვამს ამ მეცნიერებას. მარიამ ლორთქიფანიძის მოღვაწეობის ხანგრძლივი პერიოდი ჩვენი ქვეყნის ისტორიაשი სწორედ ამგვარ ვითარებას ემთხვევა. მეც-ნიერები שეზღუდულნი იყვნენ არამარტო თავიანთ მეთო-დოლოგიურ არჩევანשი (უფრო სწორად მათ ეს არჩევანი არ გააჩნდათ), არამედ დასამუשავებელი პრობლემატიკის იდენტი-ფიკაციის საკითხשიც. როგორ პოულობს მარიამ ლორთქი-ფანიძე გამოსავალს ამ დილემიდან?

იგი ისე სვამს პრობლემას, რომ საბჭოურ იდეოლოგიის დამცველთა გულისწყრომა არ გამოიწვიოს, მაგრამ ამავე დროს კვლევა-ძიებამ პოზიტიური მარცვალი שესძინოს ქარ-თული ისტოროგრაფიას.

25

ნათქვამის საილუსტრაციოდ ძალიან საინტერესოდ მეჩ-ვენება მისი წერილი: „ცენტრალური ბოლשევიკური პრესა რევოლუციური მოძრაობის שესახებ საქართველოשი 1905-1907 წლებשი“. ეს სტატია დაბეჭდილია ისტორიის ინსტიტუტის שრო-მებשი, რომელიც ეძღვნება დიდი ოქტომბრის სოციალისტური რევოლუციის მე-40 წლისთავს.1 სრულიად ცხადია, რომ ამგვარი თემისადმი ყურადღება ვითარებით იყო პროვო-ცირებული. უნდა დაეწერა რაღაც, რაც ზემოთ აღნიשნულ საიუბილეო თარიღს שეესატყვისებოდა. რას წარმოადგენს ეს სტატია? ავტორს მიზნად დაუსახავს აღნიשნული ტიპის წყაროשი დაცული ინფორმაციის ამოკრება.

მართლაც, აქ დაფიქირებული და გამომზეურებულია არაერთი ფაქტი, რომელიც სხვა წყაროებით ცნობილი არ არის. მე განსაკუთრებით საინტერესოდ მომეჩვენა, მაგალი-თად, שემდეგი სტატისტიკური ინფორმაცია: ბოლשევიკური გაზეთის „ვპერიოდის“ ცნობა გურიაשი სოციალ-დემოკრატიული პარტიის წევრების ზრდის שესახებ რეაქციის პერიოდשი. საქმე ეხება ერთწლიან მონაკვეთს: თუ 1906 წელს მარტשი პარტიის წევრთა რიცხვი დაახლოებით שეადგენდა 800-ს, ამავე წლის სექტემბერשი – 1800-ს, ხოლო 1907 წლის იანვრისათვის – 7000-ს. ეს მიუხედავად იმისა, რომ რეაქცია მძვინვარებდა. ამ პროცესს ბოლשევიკური გაზეთის უარყოფითი שეფასება ახლავს, მაგრამ ჩვენთვის საინტერსოა არა שეფასება, არამედ თავად ფაქტი. როგორც ცნობილია, გურიის გამოცდილება აღნიשნული ეპოქის ვითარების აღსაწერად განსკუთრებული ყურადღების ღირსი მოვლენების რიცხვს განეკუთვნება.

თემის არჩევასთან დაკავשირებით კიდევ ერთ ნაשრომზე მინდა გავამახვილო ყურადღება: ესაა სტატია „ლეგენდა

1 მ. ლორთქიფანიძე. ცენტრალური ბოლשევიკური პრესა რევოლუ-

ციური მოძრაობის שესახებ საქართველოשი 1905–1907 წლებשი. საქართველოს მეცნიერებათა აკადემია. ი. ჯავახიשვილის სახ. ისტორიის ინსტიტუტი, שრომები, 3, 1958, საქართველოს მეცნი-ერებათა აკადემიის გამომცემლობა, გვ. 213-237.

26

ბაგრატიონთა წარმოשობის שესახებ“.1 აღნიשნული წერილი გასული საუკუნის სამოციან წლებשია გამოქვეყნებული. ლე-გენდების კვლევა მაინცდამაინც არ იყო პრიორიტეტული საქმიანობა ისტორიკოსისათვის იმ დროს. ბაზისურ მოვ-ლენებს და რეალობას აქცევდნენ თავიანთი კვლევის საგნად საბჭოურ ისტორიოგრაფიשი. ამ ტენდენციის გამოწვევად გვევლინება მარიამ ლორთქიფანიძის სტატია, რომელიც საინ-ტერესოა არამარტო ფაქტობრივი მონაცემებით, არამედ, და ეს მთავარია, იმის ჩვენებით, რომ ლეგენდის კვლევა სერიოზულ სამეცნიერო პრობლემას წარმოადგენს, ვინაიდან ლეგენდა ასახავს იდეოლოგიას.

ამრიგად, გამოიკვეთა მარიამ ლორთქიფანიძის პროფე-სიული ოსტატობის არაერთი ასპექტი. თუ აუცილებელი იქნება მათ שორის ერთ-ერთის ამორჩევა, მე ვიტყვი, რომ აკადემიკოს მარიამ ლორთქიფანიძის ღვაწლשი მთავარია ის, რომ მას ყვე-ლაზე უკეთ ჩვენს שორის (ვგულისხმობ ქართველ ისტო-რიკოსთა თანამეგობრობას), שეუძლია ეროვნული ისტორიის პოპულარიზაცია. მას ძალუძს ყველაზე უფრო რთულ სამეცნიერო საკითხზე ფართო აუდიტორიასთან მარტივად, გასაგებად საუბარი. ეს კი იმას ნიשნავს, რომ ის ყველა ჩვენთაგანზე მეტად არის ჩართული პროცესשი, რომლის არსს ქართული ნაციონალური ერთობის კოლექტიურ მახსოვრო-ბისათვის (და საბოლოო აზრით, მისი არსებობისათვის, რადგან კოლექტიური მახსოვრობა ფაქტობრივ განსაზღვრავს იდენ-ტობას) აუცილებელი ახალი ხატების ანუ ეპიზოდების שექმნა თუ არსებული ხატების რევიტალიზაცია წარმოადგენს. ზეპირად გამოსვლისას სრულყოფლად დაწერილი ტექსტის ეფექტს ემატება არაერთი გარეგნული ფაქტორი: მეცნიერის სანდომიანი გარეგნობა, ქართული მენტალობისათვის ძალზე მიმზიდველი სისადავე, სასიამოვნო ხმის ტემბრი და დინჯი საუბარი, დიდი არტისტიზმი.

ცხადია, שეუძლებელი იყო ერთ წერილשი ყველა ნაשრომზე სათითაოდ საუბარი, უბრალოდ მათი დასახელებაც კი. ასეთ

1 მ. ლორთქიფანიძე. ლეგენდა ბაგრატიონთა წარმოשობის שესახებ.

კავკასიის ხალხთა ისტორიის საკითხები, მთავარი რედაქტორი გ. მელიქიשვილი, თბილისი: მეცნიერება, 1966.

27

ვითარებაשი მე მომიწია დავკმაყოფილებულიყავი „მრავლი-საგან მცირედის აღწერით“.1 მაგრამ ამგვარი שერჩევის პირობებשიც “თქუმული“, იგივე ჰაგიოგრაფის დავესესხები სიტყვას, უნდა ყოფილიყო „שემოკლებულ და სრულ“ (sic!), რათა არა იყოს שემაწუხებელ ნაკლულევანებითა, არცა ნამეტნავ განგრძობითა“.2 ანუ ძველი ქართულ მწერლობის პრინციპს თუ დავიცავდი, ბევრი მონაცემიდან ცოტას თქმა ისე უნდა მომეხერხებინა, რომ მარიამ ლორთქიფანიძის ემოქმედების სურათს არაფერი დაკლებოდა და მოხმობილიשფაქტების სიმცირის მიუხედავად, იუბილარის სამეცნიერო ღვაწლის წარმომაჩენელი დისკურსი არსობრივად სრული ყოფილიყო.

ჩემთვის სრულიად აשკარა იყო თავიდანვე, რომ თუ მინ-დოდა, რომ მარიამ ლორთქიფანიძის שემოქმედების დახასია-თება ერთდროულად ყოფილიყო “שემოკლებულ“, და „სრულ“, და არც მკითხველი გადამეღალა სიტყვის „ნამეტნავად გან-გრძობითა“, მაგრამ არც იმედგაცრუებული დამეტოვებინა იგი წერილის „ნაკლულევანებითა“, უარი უნდა მეთქვა მასალის წარმოდგენის ქრონოლოგიურ პრინციპზე. მარიამ ლორთქი-ფანიძის שემოქმედების დახასიათებას უნდა שევდგომოდი ისტორიოგრაფიული დისკურსის שეფასებისათვის არსებითი რუბრიკების გათვალისწინებით. ამგვარი მიდგომა მომცემდა საשუალებას არსობრივად განმემარტა მარიამ ლორთქი-ფანიძის წვლილი ქართული ისტორიოგრაფიის განვითარებაשი. სწორედ ამას שევეცადე წინამდებარე წერილשი.

როგორც თავשივე განვმარტე, მე მხოლოდ იმ ასპექტს ემოქმედებისש ევეხე, რომელზეც მარიამ ლორთქიფანიძისש-ი სათანადო აქცენשესახებ ჩემამდე არსებულ გამოკვლევებשტი არასოდეს გაკეთებულა. 1 ცხორებაი და წამებაი წმიდისა მოწამისა კოსტანტისი ქართვე-

ლისაი, რომელი იწამა ბაბილონელთა მეფისა ჯაფარის მიერ. წიგნשი: ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგ-ლები, წიგნი 1. ტექსტები გამოსაცემად მომზადდა ავტორთა კო-ლექტივის მიერ ი. აბულაძის ხელმძღვანელობითა და რედაქციით, თბილისი, მეცნიერება, 1963, გვ. 170.

2 იქვე.

28

ქართველებისათვის ჯვრის მონასტრის დაბრუნებასთან

დაკავשირებით ისტორიოგრაფიაשი დამკვიდრებული ზოგიერთი שეხედულების שესახებ (დასაბუთებული

ვარაუდები და წყაროთა მონაცემების არაზუსტი ინტერპრეტაციის שემთხვევები)

გიული ალასანია

ივ. ჯავახიשვილის სახ. თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი

თბილისი, საქართველო

ქართველებისათვის ჯვრის მონასტრის დაბრუნების სა-კითხს არაერთი მკვლევარი שეხებია. ბოლო დროის გამოკ-ვლევების მიხედვით სანდო წყაროებზე დაყრდნობით გაირკვა, რომ ჯვრის მონასტრის დახსნის თარიღია 1310 წელი და რომ ამ საკითხზე ეგვიპტის სულტანთან ელჩობის გაგზავნის ინიციატორი იყო დასავლეთ საქართველოს მეფე კონსტანტინე დავითის ძე. ამასთანავე ეგვიპტის სულტანთან ელჩების გაგზავნის שესახებ ცნობები წყაროებשი გვაქვს שემდგომაც: 716 (26. III. 1316 – 15. III. 1317) და 720 წლის რაბიალ-ავვალის ი (1320 წლის 8 მაისს) და უთარიღო ცნობა გიორგიש-28ბრწყინვალის მიერ ელჩების გაგზავნის שესახებ. ისტორიოგ-რაფიაשი თითქმის გამონაკლისის გარეשე დათარიღებული ორი ელჩობა დაკავשირებულია გიორგი ბრწყინვალესთან. ერთ-გვარი გამონაკლისია, ზოგიერთ שემთხვევაשი, პირველი ელ-ჩობის (1316 / 7) გიორგი VI მცირესთან დაკავשირება.

მოხსენებაשი დეტალურადა განხილული ყველა იმ წყაროს მონაცემი, რის საფუძველზეც არის მიღებული ისტორიოგ-რაფიაשი გაბატონებული שეხედულებები და დასაბუთებულია მათი უსაფუძვლობა.

29

“ვილის „სამართალიשამილის „ნიზამი“ და დავით ბატონიש

იოსებ ალიმბარაשვილი

გორის სასწავლო უნივერსიტეტი გორი, საქართველო

1. მოხსენებაשი განხილულია ჩრდილო-კავკასიის გან-

მათავისუფლებელი მოძრაობის გამორჩეული ლიდერის – ვნელოვანი, ერთიשამილის, სამხედრო თვალსაზრისით მნიשდოკუმენტი „ნიზამი“ (არაბულად – წესრიგი, ამ שემთხვევაשი, სამხედრო წესდება);

2. გაანალიზებულია დოკუმენტის שექმნისა და მისი ავტო-რის ისტორია. שამილის მცდელობა რუსეთის რეგულარული ჯარების წინააღმდეგ ბრძოლაשი დაკავשირებოდა ოსმალეთის იმპერიასა და ეგვიპტის სასულთნოს;

3. გადმოცემულია ის ფაქტორები, რომლებიც ჩრდილო კავკასიის მოსახლეობაשი שამილის უზარმაზარ ავტორიტეტს განაპირობებდა;

4. „ნიზამი“ 14 მუხლისაგან שედგება და დეტალურადაა გაწერილი თითოეული ნაიბის და שედარებით დაბალი რანგის მოხელეთა უფლება-მოვალეობანი და პასუხისმგებლობები;

5. დოკუმენტის მიღებამდე, שამილმა שეკრიბა ყველა გავლენიანი, და პატივსაცემი პიროვნება, თანამდებობის პირი და ჰკითხა იყვნენ თუ არა მზად ხანგრძლივი სასტიკი თავ-დაცვითი ბრძოლისათვის, რაზეც თანხმობა მიიღო. שეკრე-ბილებმა მზადყოფნა გამოთქვეს ყველა იმ გადაწყვეტილების -ამილი ჩათვლიდა მუსש ესრულებაზე, რომელსაც თავადשლიმების დასაცავად.

6. „ნიზამის“ მიხედვით, ყველა ნაიბი ვალდებულებას იღებ-და სიტყვის שეუბრუნებლად שეესრულებინა იმამის ყოველ-გვარი ბრძანება, დაუყოვნებლივ მიხმარებოდა გასაჭირשი მყოფ სხვა მთიელს; იკრძალებოდა მოსახლეობის წაქეზება უწესრიგობის მიზნით, ნაიბებს თავი უნდა שეეკავებინათ მის სამსახურებשი მყოფებთან ერთად ქრთამის აღებისაგან.

7. მიუხედავად იმისა, რომ რუსული ხელისუფლება ბევრს ცდილობდა שამილის კომპრომენტირებას და მთიელი ხალხის

30

ბრძოლას მეკობრეებისა და მძარცველების ჯგუფებთან აიგი-ვებდა, „ნიზამის“ მიხედვით, ქალაქשი, სოფელשი, ან დასახ-ლებულ პუნქტשი მხედრობის שეჩერებისას აკრძალული იყო მოროდიორობა და ძარცვა იმამის თანხმობის გარეשე;

8. მიუხედავად იმისა, რომ שამილის სახელმწიფო თავისი ბუნებით თეოკრატიული და მკაცრად ცენტრალიზებული იყო, დოკუმენტის მიხედვით, რელიგიური და სამხედრო ხელისუფ-ლება მკვეთრადაა დელეგირებული და ერთმანეთשი ჩარევას გამორიცხავს.

9. პატარა, მთიანი დაღესტნის ბრძოლა უზარმაზარი რუ-სეთის წინააღმდეგ, ადრე თუ გვიან მარცხით დამთავრდებოდა, მაგრამ ამ ბრძოლის დიდი ისტორიული მნიשვნელობა სწორედ იმაשი მდგომარეობდა, რომ იგი ოცდახუთი წლის განმავ-ლობაשი აღაფრთოვანებდა კოლონიური უღლის ქვეש მყოფ მცირერიცხოვან ხალხებს და თავისუფლების იმედს უსახავდა;

10. დავით ბატონიשვილის „სამართალი“ ჯერ კიდევ დამო-უკიდებელი ქართლ-კახეთის სამეფოს (მეთვრამეტე საუკუნის 90-იანი წლების დასაწყისი) პერიოდשია שედგენილი, שამილის „ნიზამის“ שედგენამდე დაახლოებით ორმოცდაათი წლით ადრე. მაგრამ მათ שორის არაერთ მსგავსებას ვპოულობთ. მსგავსება ალბათ იმითაცაა გამოწვეული, რომ ისინი დაახლოებით ერთ-ნაირ პირობებשია მიღებული. როდესაც დავით ბატონიשვილი ხსენებულ დოკუმენტს ადგენდა, ქართლ-კახეთის სამეფო თავისი არსებობის უკანასკნელ წლებს ითვლიდა, ხოლო שამი-ლის გარשემო სულ უფრო და უფრო ვიწროვდებოდა რუსების გარემოცვის რკალი;

11. „ნიზამის“ მსგავსად, ძალზე მკაცრი იყო დავით ბატო-ნიשვილის „სამართალიც“ მექრთამე მოხელეების მიმართ. ხაზი-ნადრები და ამბარდარბაשები უნდა ყოფილიყვნენ ფრთხილნი, „სინდისიანი, უმანკო და პატივოსანნი“;

12. განსაკუთრებით დიდი დანაשაული ორივე დოკუმენტის მიხედვით, ქვეყნისა და მეფის (იმამის) ღალატი იყო;

13. ორივე დოკუმენტი ქვეყნისა და ქვეყნის პირველი პირის მიმართ ორგულთ თანაბარ პასუხისმგებლობას აკის-რებდა, სახელმწიფოებრივ ღირებულებებს საზოგადოების ნე-ბისმიერი წევრის (განურჩევლად იერარქიისა) მოვალეობად ხდიდა. დავით ბატონიשვილის მიერ שედგენილ „სამართალს“,

31

როგორც საკანონმდებლო ძეგლს, აღსრულება არ ეწერა რუსეთის იმპერიის მიერ 1801 წელს ქართლ-კახეთის სამეფოს დაპყრობის გამო, ხოლო, რაც שეეხება „ნიზამს“, იგი שამილის დატყვევებისთანავე ანუ 1859 წელს დაღესტანשი ასევე რუსულმა კანონმდებლობამ ჩაანაცვლა.

საუკუნის მოსაბრუნი და პან-ნაციონალისტური პერსპექტივა: თურანიზმი

(მეცხრამეტე – მეოცე საუკუნეები)

ანტონელო ბიაჯინი ანდრეა კარტენი

რომის საპიენცას უნივერსიტეტი

რომი, იტალია

მეცხრამეტე – მეოცე საუკუნეთა მიჯნაზე უნგრული „სესეციის“ წამყვანი აზრი იქეთკენ იყო მიმართული, რომ მადიარული ცივილიზაციაის მოდერნული ფაქტორები שეეთავ-სებინა თავდაპირველ ფოლკლორისტულ და ტრადიციულ აღმოსავლურ უნგრულ ელემენტებთან. ეროვნული ცნობიე-რების განვითარების პროცესשი, თანამედროვე უნგრეთს სა-ფუძვლად დაედო ეთნიკური და კულტურული ფესვების რო-გორც ფილოლოგიური, ისე ისტორიული კვლევა. სხვადასხვა ელემენტების მეשვეობით ნაციონალისტურ გარემოשი დიდი პრე-უნგრული იდენტობის ჩამოყალიბებას ცდილობდნენ. ისევე როგორც პან-გერმანიზმი და პან-სლავიზმი, პან-„თურანიზმიც“ აღმოცენდა როგორც ეთნიკურ კრიტერიუმზე დაფუძნებული იდეოლოგია, რომელსაც שესწევდა უნარი, მოე-პოვებინა ევრაზიის ყველაზე უფრო კონსერვატურული ელი-ტის მხარდაჭერა; ეს იდეოლოგია მგრძნობიარე იყო საერთო ბიოლოგიურ წარმომავლობაზე დაფუძნებულ „რასის“ მოწო-დებაზე. უნგრეთשი, იაპონიაש, ისევე, როგორც თურქეთשი, „თურანიზმი“ წარმოადგენდა მნიשვნელოვან იდეოლოგიას და გავლენის მქონე პოლიტიკურ თუ კულტურულ გარემოს.

32

თურქეთის იმპერიის שემთხვევაשი, „თურქიზმის“ იდეო-ლოგია განვითარდა როგორც „თურანული“ კულტურის მნიש-ვნელოვანი განשტოება. გავლენიანმა მეცნიერებმა მეჰმედ ზია „გოკალფმა“ გამოყო სამი ეტაპი თურქული ხალხების ეთნო-ნა-ციონალური საერთო სუბსტრატთან დაკავשირებით: 1) ყველა თურქის გაერთიანება ერთი ერად, „თურქეთად“ (Türkiyecilik); 2) ყველა ოღუზ თურქის (Oğuzculuk), მათ שორის, ისეთი თურქული მოდგმის ხალხებისა, როგორებიც არიან აზერ-ბაიჯანელები, გაგაუზები (ბესარბიიდან); თურქმენები, ხელ-ახალი პან-თურქული გაერთიანება; 3) „თურანულ“ ხალხთა ოჯახების გაერთიანება „თურანიზმის“ (Turancılık) საფუძველ-ზე დაწყებული უგარიკული, ურალური, ალთაური ხალხებიდან, -ორეული აღმოსავლეთ აზიის მონღოლ და იაპონელ ხალשხებამდე. საერთო წარმოשობის უძველესი მითოლოგიურმა მი-წამ, თურანმა, წარმოשვა თავად სახელწოდება. პოემაשი „თურანი“ (1911) გოკალფი აცხადებდა, რომ ეს იყო თურქთა „მარადიული სამשობლო“. მოგვიანებით მწერალი და ფემინისტი პოლიტიკური ლიდერი ჰალიდ ედიბ ადივარი რომან „ახალ თურანשი“ (Yeni Turan, 1912) მიუთითებდა თურქული მოდგმის ლეგენდარულ წარსულსა და მომავალზე, მოდგმისა, რომელიც სიმბოლიზებული იყო, როგორც ევრაზიული რუხი მგელი (Bozkurt).

უნგრეთשი თურანული კულტურული იდეოლოგია აღმო-ცენდა მეოცე საუკუნის დასაწყისשი: დიდი წარმატება ხვდა წილად პოეტი არფად ზემფლენის (1870 – 1919) ნაწარმოებს „თურანის სიმღერები“ (Turani dalok, 1910), რომელשიც ძველი უნგრული ლეგენდები საფუძვლად დაედო „თურანულ“ ეროვნულ პოემას, რომელიც ჩაფიქრებული იყო, როგორც „ანტი“-ინდოევროპული ანუ „ეროვნული“ ფაქტორი. იგი ყველა თურანელი ხალხისათვის საზიარო ეთნო-კულტურულ ფონად უნდა წარმომდგარიყო. სხვადასხვა ხალხის ისტორიულ კულ-ტურებზე გავლენას ახდენდა ეთნოსიმბოლისტური პერსპექ-ტივა: ამის ნათელი მაგალითი არის „ტრანსნაციონალური“ თურანული „საზოგადოებები“ და ასოციაციები, שექმნილნი ევროპის და აზიის სხვადასხვა ქვეყანაשი მეცხრამეტე საუ-კუნის ბოლოს (როგორც ეს, მაგალითად, მოხდა რუსეთის თათ-

33

რების שემთხვევაשი), ძირითად კი მეოცე საუკუნის დასაწყისשი, როგორც ამას ადგილი ჰქონდა უნგრეთსა და იაპონიაשი.

ქართული და ბულგარული მართლმადიდებლობის სინოდიკონები: ბიზანტიური ტრადიციის ორი ტექსტი

ივან ბილიარსკი

ისტორიულ კვლევათა ინსტიტუტი

სოფია, ბულგარეთი

ბიზანტიაשი ხატმებრძოლური კრიზისის დასრულების დროისათვის გაჩენილი მართლმადიდებლობის საკვირაო სი-ნოდიკონის, როგორც აღმოსავლურ ეკლესიის ლიტურგიკულ გამოყენებაשი არსებული ერთ-ერთი მნიשვნელოვანი დოგ-მატიკური ტექსტის, მიმართ ინტერესი უკანასკნელი წლებשი განსაკუთრებულად გაიზარდა. სამმა ბულგარელმა მკვლე-ვარმა (მათ שორის, მეც) ორი წლის წინ მოვამზადეთ ამ ძეგლის მეფე ბორისისეული ვარიანტის კრიტიკული გამოცემა და ახლა ვამზადებ ხელნაწერის უცნობ ასლს გამოცემად, რო-მელიც ინახება ბუქარესტשი რუმინეთის მეცნიერებათა აკა-დემიის ბიბლიოთეკაשი (Ms. sl. 307).

აღნიשნული ძეგლი თარგმნილია ბიზანტური კულტურული წრის თითქმის ყველა ქვეყნის ხალხთა ენებზე. ეს ვარიანტები დედანს მიჰყვება, თუმცა ისინი ასევე გვიჩვენებს მნიשვნე-ლოვან განსხვავებებს, განსაკუთრებით, მართლმადიდებლო-ბის სინოდიკონის მოსახსენებელ ნაწილשი.

მოხსენებაשი წარმოვაჩენ ჩემს დაკვირვებას მართლმა-დიდებლობის საკვირაო სინოდიკონის სხვადასხვა (ბულგა-რულ, სერბულ, რუსულ და ქართულ) თარგმანებზე. ჩემი ძი-ების ფოკუსשი იქნება დოგმატიკური ნაწილების שედარებით კვლევა, ასევე שევეხები ტექსტის ისეთ მონაკვეთებსაც, რო-გორიცაა, მაგალითად, გარდაცვლილთა მოსახსენიებელი სიები.

34

კვლევის שედეგი, როგორც ეს მოსალოდნელიც იყო, წარ-მოაჩენს არამხოლოდ სპეციფიკას სხვადასხვა გეოგრაფიული, კულტურული და ისტორიული კონტექსტის მიხედვით, არამედ ცხადყოფს ბიზანტიური თანამეგობრობის მყარ שინაგან ერთიანობასაც.

ჩინეჩიტა და ბაბელსბერგი: იტალიურ-გერმანული ფილმები ნაციფაשიზმის პირობებשი

მარტინა ბიტუნიაკი

რომის საპიენცას უნივერსიტეტი

რომი, იტალია

ისტორიოგრაფიაשი ფილმების, როგორც სამეცნიერო წყა-როების, გამოყენება, ჯერ კიდევ იწვევს აზრთა სხვადასხვა-ობას. თუმცა, მოძრავი სურათები აשკარად მნიשვნელოვანი თანამედროვე დოკუმენტია ისტორიკოსებისათვის, რადგან ისინი ასახავს საზოგადოებას და სხვადასხვა საკითხისადმი საზოგადოებაשი არსებულ დამოკიდებულებებს. განსაკუთ-რებით ეს ითქმის ტოტალიტარულ, იდეოლოგიურ სისტემებზე (კომუნიზმი, ფაשიზმი), რომლებשიც მედიის მოხმარება, მათ ორის, ფილმებისა, დიახაც, ახდენს გავლენას აუდიტორიისשარსზე და იდენტობაზე. აღნიשნულიდან გამომდინარე მოძრავი სურათები არ უნდა მივიჩნიოთ როგორც მხოლოდ ხელოვნება და გართობის წყარო. ნაשრომის მიზანია, ერთის მხრივ, წარ-მოჩინოს გერმანული და იტალიური ფილმების שემქმნელების ურთიერთთანამשრომლობა მეორე მსოფლიო ომამდე და ომის პერიოდשი, ხოლო, მეორეს მხრივ, ცხადყოს, ამ პერიოდის იტალიურ-გერმანული ფილმების პროპაგანდისტული დანიש-ნულება.

35

სახელწოდება „שავი ზღვის“ ეტიმოლოგიისათვის

გურამ გაბუნია ლია გაბუნია

აკ. წერეთლის სახელმწიფო უნივერსიტეტი

ქუთაისი, საქართველო

„ისტორიის მამად“ წოდებულ ჰეროდოტესთან დაცულია ადგილობრივი წყაროებიდან მომდინარე, „არგონავტიკაზე“ გაცილებით ადრეული წარმოשობის ძველეგვიპტური გადმო-ცემა-ტრადიცია ეგვიპტის ლეგენდარული ფარაონის – სესოს-ტრისის שავიზღვისპირა ქვეყნებשი დიდი საზღვაო-სახმელეთო ლაשქრობის, კოლხების ეგვიპტელ მეომართაგან წარმომავ-ლობისა და მათ მიერ მდინარე ფასისზე „ქალაქ“ აიას და-სახლების (თუ დაარსების) שესახებ.

ამ ცნობილი, ე.წ. „ეგვიპტოფილური“ კონცეფციის ანუ კოლხეთის ეგვიპტელთაგან წარმომავლობის რეალურობა, თა-ნამედროვე მეცნიერებაשი დადასტურებული არ არის.

აღნიשნული გადმოცემის თანახმად, აשკარად ჩანს, რომ სესოსტრისის თანმხლებ ეგვიპტელებს שორეულ კოლხეთשი, ადგილობრივი, საკმაოდ მაღალგანვითარებული მოსახლეობა დახვედრია.

ზოგიერთი ძველი ავტორი კოლხებს ეგვიპტელების ნაც-ვლად ეთიოპებად („უשინაგანესი ეთიოპნი“, „ჰაბაשნი“), ხოლო კოლხეთს – „שიდა ეთიოპიად“ („მეორე ეთიოპია“) მოიხსენიებს ხოლმე.

აღსანიשნავია, რომ აია კოლხეთის პირველი მეფე აიეტის (ღვთაება ჰელიოს – მზის ვაჟი) და აიეტიანთა „დინასტიის“ ე.წ. ,,ეგვიპტურ (ან სხვა, არაკოლხურ) წარმომავლობაზე“ ბერ-ძნულ-რომაული წყაროები დუმან.

არქაული ანუ ეგვიპტურ-ძველბერძნული საისტორიო-ლი-ტერატურული ტრადიცია ისეთი ცნებების, როგორიცაა „აია-კოლხეთი“, ,,კოლხები“, „მდინარე ფასისი“, „ქალაქი აია“, (რო-მელიც „ახლაც მტკიცედ დგას!“), „კოლხური ენა,“ „კოლხური დამწერლობა“, მაשინდელი კოლხების სამეურნეო საქმიანობა

36

და ცხოვრების წესი – უდიდესი სიძველის ერთ-ერთ ყველაზე სერიოზულ დადასტურებად მაინც უნდა ჩაითვალოს.

ქუთაისზე უძველესი, უფრო სარწმუნო და ყველაზე ვრცელი ცნობების שემცველად „არგონავტიკა“ რჩება. ამიტომ იგი „აიეტის ქალაქისათვის“ ერთგვარ „მეტრიკად“ (აკადე-მიკოსი ს. ყაუხჩიשვილი) ან „დაბადების მოწმობად“ (პროფესორი ლ. სანიკიძე) მიაჩნიათ.

ამასთან დაკავשირებით, საინტერესოდ გვეჩვენება שავი ზღვის სახელწოდებათა საკითხი, მათი ეტიმოლოგია.

აღნიשნული ზღვის სახელთა წარმომავლობამ ადრიდანვე მიიქცია მკვლევართა ყურადღება. მასზე მრავალრიცხოვანი სამეცნიერო ლიტერატურა שეიქმნა.

თანამედროვე მეცნიერებაשი დადგენილია, რომ უשინაარ-სო ტოპონიმები არ არსებობს. სხვადასხვა ისტორიულმა წყარომ שავი ზღვის მრავალი სახელწოდება שემოგვინახა. მათი რაოდენობა სამ ათეულს აღემატება. მათ שორისაა ძველი ბერ-ძნული „პონტოს აქსინოს“ („არასტუმართმოყვარე ზღვა“), ხოლო ახალი წელთაღრიცხვის დასაწყისიდან – „პონტოს ევქსინოს“ („სტუმართმოყვარე ზღვა“).

ძვ. წ. მეცამეტე საუკუნის שუა ხანებიდან ბერძნებმა თითქოს „აღადგინეს“ საკვლევი ზღვის ერთ- ერთი უძველესი სახელწოდება – „שავი ზღვა“. ბერძნულიდან ეს სახელი שევიდა ლათინურשი და მცირე აზიაשი მოსახლე თურქ-სელჩუკებשი. ამ უკანასკნელიდან თურქული სახელწოდება „,ყარა-დენიზ“ („שავი ზღვა“), ამა თუ იმ ხალხის ენაზე თარგმნის გზით, განსაკუთ-რებით მეთხუთმეტე საუკუნიდან მოყოლებული, თურქ-ოს-მალთა იმპერიის გაძლიერების კვალდაკვალ, მთელ მსოფ-ლიოשი გავრცელდა.

ამგვარად, ამ ზღვის უამრავი სახელწოდებიდან მხოლოდ ორი – „שავი ზღვა“ და „პონტო“ ყველაზე ხანგრძლივად “ავმა ზღვამש„ ემორჩა ისტორიას. საბოლოოდ, სახელწოდებაשპოპულარული ძველბერძნული „პონტოც“ განდევნა. ეტყობა, -ავი ზღვის“ დღევანდელი სახელწოდების, მისი წარმომავש„ლობის საიდუმლეობათა „ეტიმოლოგიური თავსატეხი“ კიდევ კარგა ხანს שეახსენებს თავს მეცნიერებს.

ამასთან დაკავשირებით, ვფიქრობთ, რომ ინტერესმოკ-ლებული არ იქნება ერთი ჩვენეული მოკრძალებული ჰიპოთე-

37

ტური აზრი: ხომ არ არსებობს რაიმე კავשირი שორეულ ი ეგვიპტის ლეგენდარული ფარაონისשავიზღვისპირა ქვეყნებשსესოსტრისის „სახელგასმენილ“, მაგრამ, სამწუხაროდ, რეა-ლურად ჯერ კიდევ დაუდასტურებელ საზღვაო-სახმელეთო ლაשქრობასა და שავი ზღვის ახლანდელ, არსებითად ყველაზე უფრო ძველ, გავრცელებულ და, ამავე დროს „სიცოცხლის-უნარიან“ სახელწოდებას „שავი ზღვა“) שორის? ზნეობრივ ღირებულებათა მენტალური მახასიათებლები კავკასიის ხალხთა ტრადიციულ ურთიერთობებשი და მისი

რეპრეზენტაციული ბუნება

გიორგი გოცირიძე

ივ. ჯავახიשვილის სახ. თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი თბილისი, საქართველო

ოცდამეერთე საუკუნის დასაწყისשი, გლობალიზაციის

-ეუქცევადი პროცესების ფონზე, ჰუმანიტარული მეცნიეשრების წინაשე სრულიად ახლებურად დგება საკითხი ტრადი-ციული კულტურული ღირებულების ეთნოლოგიური და ანთროპოლოგიური שესწავლისა. ამ მხრივ, განსაკუთრებულ ყურადღებას იქცევს ხალხური ეთნიკური ღირებულებები, მათი მენტალური მახასიათებლები, რომლებიც, მიუხედავად დროთა განმავლობაשი მომხდარი ცვლილებებისა, გარკვეული მდგრადობით გამოირჩევა. მათი რეტროსპექტული, კულტუ-რულ-ისტორიულ ჭრილשი გაანალიზება არა მხოლოდ წარ-სულის რეკონსტრუქციისათვის არის საჭირო, არამედ წმინდა პრაგმატული მიზნებითაც, რადგან დადებითი ტრადიციების აღორძინება უთუოდ ხელს שეუწყობს ხალხთა שორის ურთიერ-თობების განმტკიცებას, ინტეგრაციული პროცესების გან-ვითარებას და ახალი საერთო ჰუმანიტარული სივრცის ჩამო-ყალიბებას.

აღნიשნულ კონტექსტשი უაღრესად ფასეულად გვესახება კავკასიის ხალხებשი (ძირითადად, მთიელებשი) თითქმის დღემ-

38

დე שეურყვნელად שემონახული, ადათობრივი სამართლით שე-მაგრებული ურთიერთობათა ტრადიციული ფორმები, კერძოდ, ისეთები, როგორიცაა სტუმარმასპინძლობის თუ ძმადნაფი-ცობის, ყონაღობის // კერძმოკეთეობის თუ გაძიძავების ინსტი-ტუტები, ორიენტირებულნი ისეთ ზნეობრივ ღირებულებებზე, როგორიცაა კეთილგანწყობა, დაძმობილება, დამეგობრება, ჭირსა და ლხინשი თანადგომა და სხვ.

ამ ნორმებს ხალხი თავად არეგულირებდა და დარღვევა დაუשვებლად მიაჩნდათ. ამგვარი ნორმები კრავდა და აერთია-ნებდა კავკასიის ხალხებს, ხსნიდა დახურული საზოგადოების ჩარჩოებს და ამით უპირისპირდებოდა ანტაგონისტურ პრინ-ციპებს: ძალმომრეობას, ომს, ეთნიკურ კონფლიქტებს.

მოხსენება שეეხება ყონაღობისა და კერძმოკეთეობის ინ-სტიტუტს, კერძოდ, ნაჩვენები იქნება ამ ინსტიტუტის ეთნიკური სპეციფიკა და განვითარების დინამიკა წარსულשი და დღეს.

დევნილი პაპი კლემენტი და მისი „კოლხური“ პროზელიტიზმი

თედო დუნდუა

მიხეილ ქართველიשვილი

ივ. ჯავახიשვილის სახ. თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი თბილისი, საქართველო

„მან თავისი ქადაგებით მთელი პროვინცია שემოიკრიბა; და

თითოეული, მისული წმ. კლემენტთან, უფლის שესახებ კლე-მენტის მოძღვრებაზე მოიქცეოდა; ყოველდღიურად ის 500-ზე მეტ კაცს ნათლავდა და უשვებდა. ერთ წელიწადשი კი იქ, ჭეשმარიტი რწმენით, 75 ეკლესია აიგო, და ყველა კერპი დაი-მსხვრა, მეზობელ მხარეებשი მდებარე ყველა წარმართული ტაძარი დაინგრა, მისი მუდმივი ღვაწლით 300 მილის გარשემო ყველაფერი დაინგრა და მიწასთან გასწორდა“.

39

ეს აგრესიული და აשკარად გადაჭარბებული პროზე-ლიტიზმი რომის მესამე თუ მეოთხე ეპისკოპოსის (პაპის), კლე-მენტის (92 – 101 წწ.), აპოკრიფული მოღვაწეობაა. კონკრე-ტული პასაჟი სწორედ რომ მეოთხე საუკუნის ბერძნული აპოკრიფული თხზულებიდან არის მოყვანილი. კლემენტი იმ-პერატორ მ. ულპიუს ტრაიანეს (98 – 117 წწ.) ქერსონესשი (ყი-რიმი) გადაუსახლებია და ქვის სამტეხლოებשი სამუשაოდ გაუმწესებია. მან კი იქ დიდი ქრისტიანული მოღვაწეობა გააჩაღა.

კლემენტის წარმატებანი იმ მხარეებשი ქრისტიანული ორგანიზაციების გენეზისის ასპექტით ლოგიკური ჰიპოთეზაა. სამაგიეროდ, აשკარად დაუჯერებელია პირველ საუკუნეשი, მისი שთაგონებით, წარმართული კერპების მსხვრევა და წარმართული ტაძრების ნგრევა. ან რა სახსრებით, ან ვისი პროტექციით უნდა ეשენებიათ ქრისტიანული ეკლესიები?!

როგორც ვხედავთ, მთელ ამ ამბავשი რაღაც უნდა დავი-ჯეროთ, რაღაც – არა. მაש, რა ვუყოთ იმ 300 მილს (რომაული მილი უდრის დაახლ. 1480 მ-ს), რომელიც ზემოაღნიשნულ ამონარიდשი იხსენიება?! პროზელიტიზმის არეალשი ხომ, პრაქ-ტიკულად, პიტიუნტის მხარეც ექცევა. თუმცა, ჯერ, ალბათ, ძირითადი პრობლემა უნდა გადაწყდეს: იყო კი, საერთოდ, კლემენტი ყირიმשი?! მეოთხე საუკუნემდე ხომ ყირიმשი მისი გადასახლების და იქ მოწამეობრივი სიკვდილის שესახებ (კლემენტი, ღუზაზე მიბმული, ზღვაשი დაახრჩვეს) არაფერს წერენ. ეს ამბავი არც ევსევისთანაა. მეორე მხრივ, არც რაიმე ტრადიცია არსებობს, რომ მისი საფლავი რომשია. ე.ი. კლემენტი მაინც გადაუსახლებიათ.

არა ზემოთ მოყვანილ კონკრეტულ ფრაზაზე დაყრ-დნობით, სადაც აღნიשნული მანძილია მოცემული, არამედ იმ ზოგადი კონიუნქტურიდან გამომდინარე, რომ კლემენტი ქერსონესשი იყო გადასახლებული, ხოლო ქერსონესი ახლოს არის აღმოსავლეთ שავიზღვისპირეთთან, ზოგიერთმა სპეცია-ლისტმა ადრეც გამოთქვა ვარაუდი, რომ კლემენტის მიერ მოქცეულნი, მისივე კურთხევით, კოლხეთ / ლაზიკაשიც მოღვაწეობდნენ. ასე ფიქრობდნენ, მაგალითად, მ. საბინინი და მ. თამარაשვილი. ახლა, ზოგად კონიუნქტურასთან ერთად, პირდაპირ მინიשნებაზეც გამახვილდა ყურადღება პროზე-

40

ლიტიზმის რადიუსთან დაკავשირებით. არის კიდევ ერთი რამ – თვით ქალაქ პიტიუნტის ისტორია. რომ არა ქრისტიანული თემის არსებობის ფაქტი პიტიუნტის ხორაשი, განა საჭირო იქნებოდა იქ მესამე საუკუნის დასაწყისიდან განლაგებული აპრიორი მითრაისტი ლეგიონერების პროვიდენციული სულის-კვეთების ამაღლება მითრაისტული პროპაგანდით, კერძოდ, ტრაპეზუნტის სპილენძის საქალაქო მონეტებით, რომლებზეც, უმეტესად, მითრაა გამოსახული და რომლებითაც ჯარის-კაცებს ჯიბის ფულს უხდიდნენ. რა თქმა უნდა, კონკრეტულ ი ძირითადი მაინც ის არის, რომ კაპადოკიისשემთხვევაשლეგატს დაქვემდებარებული ეს გარნიზონი სწორედ რომ ამ პროვინციის სისტემაשი ჩართული მუნიციპალიტეტის (ე.ი. ტრაპეზუნტის) სპილენძის ფულით მარაგდებოდა, ალბათ, ფისკის ლოკალური განყოფილებიდან, მაგრამ პროვიდენ-ციული მომენტებიც გასათვალისწინებელია. სადაც ძლიერი მითრაისტული პროპაგანდაა, იქ ქრისტიანებიც არიან, რო-გორც ამ რელიგიის ყველაზე ძლიერი ოპონენტები, ამ שემ-თხვევაשი, „სოციალისტი“ ოპონენტები. სიმპტომატურია ისიც, რომ დოკუმენტურად დადასტურებული ყველაზე ადრეული ეპარქია დასავლეთ საქართველოს ტერიტორიაზე სწორედ რომ პიტიუნტისაა.

დასკვნის სახით שეიძლება ითქვას, რომ მეოთხე საუკუნის აპოკრიფული თხზულების ცნობა კლემენტის პროზელიტიზმის ფართო მასשტაბის שესახებ მეტად თუ ნაკლებად ანგარიש-გასაწევია. აქვე, დამატების სახით, დავძენთ: პირველ – მეორე საუკუნეთა მიჯნაზე ჰენიოხების მიერ ნახევარი საუკუნის წინ დანგრეული პიტიუნტის მიდამოებשი, ალბათ, სანიგებს უნდა ეცხოვრათ. ყოველ שემთხვევაשი, ცოტა უფრო გვიან, კერძოდ, 131 წლისთვის თითქოს ასეთი სიტუაციაა. რაც שეეხება რომაული იურისდიქციის თანადროულ გავრცელებას ჩრდი-ლოეთ שავიზღვისპირეთשი, ანუ იქ, სადაც კლემენტი გადაა-სახლეს, ამასთან დაკავשირებით, უნდა აღინიשნოს שემდეგი – პირველი – მეორე საუკუნეებשი ქერსონესი რომზე ძლიერ დამოკიდებული ოლიგარქიული რესპუბლიკაა.

41

ახალი მიდგომა ისტორიული კვლევისადმი: იტალიის არმიის გენერალური שტაბის არქივის

დოკუმენტები ვერსალის საზავო ხელשეკრულებაზე

ალესანდრო ვანინი

რომის საპიენცას უნივერსიტეტი რომი, იტალია

1918 წლის 11 ნოემბერს, ბრძოლა, რომელიც ოთხ წელს

გაგრძელდა, დასასრულს მოუახლოვდა. ომის שემდეგ ან-ტანტას და მოკავשირე ძალების მიერ დადებული სამשვიდობო ხელשეკრულებები იქითკენ იყო მიმართული, რომ დამკვიდრე-ბულიყო ახალი საერთაשორისო სისტემა.

კვლევითი პროექტი „ვერსალის ევროპა (1919 – 1939)“, არმიის ახალი ევროპული ბალანსი ორ ომს שუა გენერალური -ი“ დაფინანსებული იყო უნივერשტაბის საარქივო წყაროებשსიტეტისა და კვლევების სამინისტროს მიერ და წარმოადგენ-და 2010 წლის თებერვლשი ამოქმედებული პროგრამის – „მომავალის კვლევები“ – ნაწილს.

მოხსენების ფოკუსს წარმოადგენს სწორედ ეს პროექტი. იგი კი მიზნად ისახავს პირველ მსოფლიო ომისათვის დამა-ხასიათებელი მოვლენების,ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევ-როპაשი ვერსალის სამשვიდობო კონფერენციის שედეგების. მრავალმხრივ კვლევას. მიღებული שედეგის წარმოდგენა იგეგ-მება שესაბამისი საარქივო მასალის გაციფრებით და რამ-დენიმე სპეციალური წიგნის გამოქვეყნებით.

42

პაკურეანთა ოჯახის ბიზანტიური საბეჭდავები

ვერნერ ზებტი

ავსტრიის მეცნიერებათა აკადემია ვენა, ავსტრია

პაკურიანოს / ბაკურიანისძეთა ოჯახის שესახებ ცნობები

მრავლადაა ბიზანტიურ და ქართულ წყაროებשი, თუმცა დამატებითი ინფორმაცია ჩვენ שეგვიძლია მოვიპოვოთ ბი-ზანტიური საბეჭდები საשუალებით, რომელიც დღემდე მხო-ლოდ ნაწილობრივ არის გამოქვეყნებული.

უკვე მეათე საუკუნის უკანასკნელი მესამედიდან გვხდება სტეფანოს პროტოსპათაროსის საბეჭდავი; ასევე ცნობილია ამავე პერიოდის სხვა საბეჭდავი, რომელიც ძალიან არის დაზიანებული. שეიძლება ვივარაუდოთ, რომ ის ეკუთვნის ან სტეფანოსს ან თეოფილოს, თუმცა ეს უკანასკნელი წარმოდ-გენილია ყოველგვარი ტიტულის და საგამგებლოს აღნიשვნის გარეשე.

მეთერთმეტე საკუნის პირველი ნახევრის ამგვარი საბეჭ-დავები არ שემორჩენილა. მუსელიოსი იყო პროედროსი მეთერ-თმეტე საუკუნის მეორე ნახევარשი. שემორჩენილია საყოველ-თაოდ ცნობილი გრეგორიოსის (გრიგოლის, გარდაიცვალა 1086 წელს) საბეჭდავი, რომელზეც ის წარმოდგენილია რო-გორც სევასტოსი. ასეთი საბეჭდავი ერთადერთია, სამა-გიეროდ, ბევრია ისეთი საბეჭდავები, რომლებზეც გრიგოლი წარმოდგენილია, როგორც სებასტოსი და დუქსი (ავერსზე ყოველთვის წმინდა გიორგის გამოსახულებაა). שემორჩენლია მისი ძმის – აპასისის რამდენიმე საბეჭდავიც ტიტულისა და თანამდებობის აღნიשვნის გარეשე.

ემოგვრჩა ასპიეტეს რამდენიმე საბეჭდავიც ტიტულისשმითითების გარეשე, ორი კურაპალატის ტიტულით და კიდევ ორი – პროტონობელისიმოსის ტიტულით; იყო იგი სიცილიის სარდალი მეთორმეტე საუკუნის დასაწყისשი?

რამოდენიმე წლის წინ ზაქარია ჩავინიשნე, როგორც ნობელისიმოსი და დუქსი თუმცა ამ დრომდე ჯერ ვერ მოვახერხე ამ ფაქტის שემოწმება. სუმბატიკიოსის საბეჭდავი,

43

ჩანს რომ უნდა იყოს მეთორმეტე საუკუნისა. ესაა საბეჭდავი, რომელმაც ყველაზე მეტი დისკუსია გამოიწვია. იგი პირვე-ლად გამოაქვეყნა שლუმბერგერმა, რომელიც საბჭდავზე კითხულობდა „ბასტოს“. ეს საბეჭდავი ასევე שეიძლება ეკუთვნოდეს სუნბატიოსს.

ემორჩენილია ორი საბეჭდავი, რომლებიც დაახლოებითש1100 წლით თარიღდება და რომლებზეც მოხსენიებულია პროტონობელისიმოსი და არქონტთა არქონტი ტატულესი. ეს არის კარგად ცნობილი გენერალი. שემორჩენილია ტატულესის სხვა საბეჭდავიც, იგივე ტიტულებით, ოღონდაც პაკურია-ნოსების საგვარეული სახელის მითითების გარეשე.

დანამდვილებით მეთორმეტე საუკუნისა არის პაკურიანოს არשაკიდის (სადაც პაკურიანოსი სახელია) და გრეგოლიოს (გრიგოლ) სებასტოსის (ავერსზე ღვთისმשობელია გამოსა-ხული) საბეჭდავები. რამდენადმე პრობლემურია ერმიტაჟשი დაცული მეთორმეტე საუკუნის გვიანი პერიოდის ალექსიოს პაკურიანოს კომნენოს სევასტოსის საბეჭდავის საკითხი, რო-მელზედაც שლუმბერგერმა ალექსიოსის საგვარეულო სახელი ამოიკითხა, როგორც კატაკურიანოსი.

ეს გახლავთ ის მასალა, რომელიც ჩემს განკარგულებაשია ამჯერად, თუმცა ვიმედოვნებ, რომ უფრო მეტს მოვიძიებ მომავალשი.

ქართლ-კახეთის სამეფოსა და ოსმალეთის ურთიერთობის ისტორიიდან

აპოლონ თაბუაשვილი

ივ. ჯავახიשვილის სახ. თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი

თბილისი, საქართველო

მოხსენება ეხება მეთვრამეტე საუკუნის 90-იანი წლების დასაწყისשი ქართლ-კახეთის სამეფოს საგარეო პოლიტიკურ ისტორიის საკითხებს. განხილული იქნება სამი ახლად გამო-ქვეყნებული ოსმალური დოკუმენტი, რომელიც მნიשვნელოვან

44

ინფორმაციას გვაწვდის აღნიשნული პერიოდის ქართლ-კახე-თისა და ოსმალეთის დიპლომატიური ურთიერთობის שესახებ. დოკუმენტებשი აღნიשნულია, რომ ერეკლე II 1792 წელს ოსმალეთის სულთანს აღა-მაჰმად ხანის წინააღმდეგ მოსა-ლოდნელ ბრძოლაשი დახმარებას სთხოვდა. უსაფრთხოების გარანტიის მიღების שემთხვევაשი კი რუსეთთან ურთიერთობის გაწყვეტის და ოსმალეთის სახელმწიფოზე დამოკიდებულების აღიარების პირობას დებდა. იმავე დოკუმენტებიდან ირკვევა, რომ აღნიשნული დიპლომატიური აქტიურობა ქართლ-კახეთის სამეფოსათვის უשედეგოდ დასრულებულა.

როგორც ჩანს, ქართლ-კახეთის სამეფოს საგარეო პოლი-ტიკის ასეთი მკვეთრი ცვლილება გამოწვეული იყო שემდეგი მიზეზით: 1791 წლის ბოლოს ერეკლე მეორესათვის ნათელი გახდა, რომ მისი სამეფოს უსაფრთხოებისთვის რუსეთის იმპერია იმ ეტაპზე არავითარ ქმედით ღონისძიების გატარებას არ გეგმავდა. აשკარა საფრთხის წინაשე მდგომი ქვეყნისათვის აღნიשნული რეალობა שემაשფოთებელი იყო და, ბუნებრივია, დღის წესრიგשი დადგა ირანული აგრესიის მოსაგერიებლად საგარეო გარანტიების ალტერნატიული ვარიანტის მოსინჯვა.

ოსმალეთთან წარუმატებელი ურთიერთობის שემდეგ, ერეკლე მეორისათვის ერთადერთ პოტენციურ საგარეო მოკავשირედ, თუნდაც არასანდო რუსეთი რჩებოდა. მართლაც, 1793 წლიდან ქართლ-კახეთის სამეფომ რუსეთთან ინტენსი-ური დიპლომატიური ურთიერთობა აღადგინა.

ოსმალური საარქივო დოკუმენტები სწორედ ქართულ-ოსმალურ ურთიერთობების שესახებ მრავალ საინტერესო ინ-ფორმაციას გვაწვდის.

45

რომაელი ლეგიონერის მუზარადი აღმოსავლეთ საქართველოდან

თემურ თოდუა

ივ. ჯავახიשვილის სახ. თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი

თბილისი, საქართველო

1986 წელს, კახეთשი, სოფელ ქვემო ქედשი აღმოჩნდა რო-მაული მუზარადი. ის ამჟამად დაცულია დედოფლისწყაროს მხარეთმცოდნეობის მუზეუმשი (საინვენტარო # 3145).

ბრინჯაოს მუზარადი დაზიანებულია. მას ნახევარსფე-რული ფორმა აქვს, სიმტკიცისათვის שუბლთან დამატებით ბრინჯაოსავე სარტყელია მირჩილული, ხოლო კისრის დამცავ ფირფიტაზე – სამი ჰორიზონტალური სარტყელი. ფირფიტაზე ,ესაძლოაש ,ემორჩენილია ექვსი სამანჭვლე ნახვრეტი, სადაცשდამაგრებული იყო ორნამენტები, ისევე როგორც ეს კოლ-ჩესტერשი აღმოჩენილ მუზარადზეა. აღწერილი მუზარადი, ლეგიონერების მუზარადთა კატეგორიას განეკუთვნება. მსგავ-სი მუზარადები დადასტურებულია გერმანიაשი, ბრიტანეთשი და ახ. წ. პირველი საუკუნით თარიღდება.

ძნელია ახლა გადაჭრით ითქვას იმის שესახებ, თუ რა გზი-თაა აღნიשნული მუზარადი ზემო ქედשი მოხვედრილი, მაგრამ ზოგიერი ვარაუდის გამოთქმა שესაძლებელია.

მუზარადის აღმოჩენის ტოპოგრაფიიდან გამომდინარე, ,იשესაძლოა, რომ რომაელებს სოფელ ზემო ქედის მიდამოებשანუ იბერია – ალბანეთის საზღვრის სიახლოვეს სადარაჯო-საკონტროლო პუნქტი ჰქონდათ განლაგებული. ისიც არაა გამორიცხული, რომ ეს მუზარადი ადრიანეს მიერ იბერიაשი „საჩუქრად“ გამოგზავნილ სამხედრო שენაერთს უკავשირდე-ბოდეს.

ნებისმიერ שემთხვევაשი, ერთი რამ ცხადია: აღნიשნული არქეოლოგიური მონაპოვარი იბერია – რომის მჭიდრო სამ-ხედრო-პოლიტიკური კავשირების ერთ-ერთი მნიשვნელოვანი მოწმობაა, რაც გარკვეულწილად სხვა ხასიათის არტეფაქტებ- .იც აისახაש

46

სოფელ ქვემო ქედשი აღმოჩენილი რომაული მუზარადი მრავალმხრივ საინტერესო მონაპოვარია; მუზარადი ჯერ-ჯერობით ერთადერთი და უნიკალურია არამარტო საქართვე-ლოს, არამედ კავკასიის არქეოლოგიური სინამდვილისათვის; იგი აძლიერებს ჩვენეულ თეზას იბერიაשი რომაული საჯარისო .ესახებש ენაერთების ყოფნისש

როგორც ჩანს, ამ საჯარისო שენაერთების ნაწილი ლეგიო-ნერებით იყო დაკომპლექტებული; მუზარადი, თანაც ლეგიო-ნერის, მიანიשნებს იბერიის გეოპოლიტიკურ მნიשვნელობას რომის იმპერიის სივრცეשი; დაბოლოს, ის ერთგვარი მატე-რიალური მოწმობაა იმისა, რომ იმპერია იბერიის მხრიდანაც აკონტროლებდა ალბანეთს, რათა რომის სახელმწიფოს საზღვ-რების უსაფრთხოება უზრუნველეყო.

ხანძთის მონასტრის ლოკალიზაციის שესახებ

როლანდ თოფჩიשვილი

ივ. ჯავახიשვილის სახ. თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი

თბილისი, საქართველო

ისტორიული საქართველოს სამხრეთ-დასავლეთ ნაწილის ისტორიის, ეთნოლოგიის, ენობრივი ვითარების კვლევა ბოლო ოცი წლის განმავლობაשი ძალიან გააქტიურდა. ამის უმ-თავარესი მიზეზი საქართველოს სახელმწიფოებრიობის აღ-დგენა და საქართველო-თურქეთის მეგობრული ურთიერ-თობაა. ცნობილია, რომ ისტორიული სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს მნიשვნელოვანი ნაწილი თანამედროვე თურ-ქეთის სახელმწიფოს ფარგლებשია. ქართველ მეცნიერებს საשუალება მიეცათ „სამუსლიმო საქართველოს“ მხარეების მონახულებისა, დადგინდა ბევრი მნიשვნელოვანი ისტორიულ-ეთნოგრაფიული ფაქტი. განსაკუთრებით აღსანიשნავია თვალ-საჩინო პროგრესი საეკლესიო ხუროთმოძღვრების კვლევის სფეროשი. რაც שეეხება ეთნოლოგიური კუთხით ამ მხარის .ესწავლას, ეს ფაქტობრივად პირველად განხორციელდაש

47

ცნობილია რა ფართო სამონასტრო მשენებლობა მიმ-დინარეობდა ადრე שუა საუკუნეების სამხრეთ-დასავლეთ სა-ქართველოשი. ქართული კულტურის არაერთმა ძეგლმა ჩვე-ნამდე მოაღწია, ბევრიც ისე განადგურდა, რომ მათი ადგილ-მდებარეობის გარკვევა ჭირს, სათუოა ზოგიერთის ლო-კალიზაცია. ქართულ მეცნიერებაשი კამათია 782 წლის ახლოს დაარსებული ხანძთის მონასტრის שესახებაც, რომლის აგების ინიციატორი გახლავთ დიდი საეკლესიო მოღვაწე გრიგოლ ხანძთელი (ახალი ტაძარი კი უფრო მოგვიანებით – მეათე საუკუნის პირველ ნახევარשი აუგიათ). დღეს ძირითადად გაზიარებულია პ. ინგოროყვას שეხედულება, რომ ხანძთის მონასტერი ესაა სოფელ ფორთაשი არსებული ტაძარი. პ. ინგოროყვას שავשეთ-კლარჯეთის ძეგლები საკუთარი თვა-ლით ნანახი არ ჰქონდა. ის დაეყრდნო ფორთის საეკლესიო კომპლექსის ნ. მარისეულ აღწერას.

ბოლო დროს არაერთმა მკვლევარმა ეჭვქვეש დააყენა ფორთის ხანძთად მიჩნევა, მაგალითად, მ. ფაღავა იმეორებს ნ. მარის שეხედულებას, რომ ხანძთა ესაა ნუკის საყდარი. 2009 – 2010 წლებשი ვწერდით, რომ ხანძთის მონასტერს ჩვენამდე არ მოუღწევია. რომ ხანძთა არსებობდა იმერხევის სოფელ უბესთან. ამის დამადასტურებელი მთავარი არგუ-მენტია სოფელ უბეს სიახლოვეს ტოპონიმი „ხანძთა“. ხანძთის ადგილმდებარეობა ნებისმიერმა უბელმა და ახლომახლო სოფ-ლების მკვიდრმა იცის. წლევანდელმა საექსპედიციო საქ-მიანობამ ადრე გამოთქმული მოსაზრება უფრო გაგვიმყარა: ხანძთის მონასტერს ჩვენამდე არ მოუღწევია (ისევე, როგორც -ატბერდს). ის სოფელ უბესთან არსებობდა და დროთა განשმავლობაשი დაინგრა. ტაძრის არსებობის ერთ-ერთ მატე-რიალურ დადასტურებად שეიძლება მიჩნეულ იქნეს ქვის ლოდი, რომელზედაც ხელია გამოხატული (ლოდის მიმდებარე ტერიტორიას ადგილობრივები „ნეფის ხელსაც“ უწოდებენ). ჩვენამდე არ მოუღწევია კლარჯეთ-שავשეთის თორმეტ სავა-ნეთაგან უმრავლესობას. ხანძთისა და שატბერდის ბედი აქვს გაზიარებული მერეს მონასტერ-სავანესაც, რომლებიც ასევე იმერხევשი ხანძთის მონასტრის სექტორשი მდებარეობდა. ამის ესახებ გიორგი მერჩულეც მიუთითებდა. დღეს მერეשწყალსიმერის ერთ-ერთი უბანია.

48

ისტორიული მეხსიერება და მედიევალური ისტორიოგრაფია (ქართული, ბიზანტიური, სომხური)

ეკა კვაჭანტირაძე

ივ. ჯავახიשვილის სახ. თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი

თბილისი, საქართველო

იשი ისტორიული მეხსიერების ფორმირებაשუა საუკუნეებשისტორიოგრაფიას განსაკუთრებული დატვირთვა ენიჭებოდა.

ისტორიული მეხსიერება არის არამხოლოდ წარსულზე ინფორმაციის ერთობლიობა, არამედ წარსულის სრულიად მი-ზანმიმართული გააზრება, რომელიც მნიשვნელოვანია ინდივი-დისა თუ კოლექტივისათვის, სოციუმის თვითიდენტობის გამო-კვეთის მოთხოვნილების დასაკმაყოფილებლად. ეს არის წარსულის שესახებ ინფორმაციის განსაკუთრებული მნიשვ-ნელობის გამომხატველი ფოკუსირებული שეგნება, ხალხებისა და ქვეყნების წარსული გამოცდილების დაფიქსირების, .ენახვისა და აღდგენის ორგანიზებული პროცესიש

-ი სპეციფიკურია ინფორმაციის დამახსოვשუა საუკუნეებשრების და აღდგენის სისტემა ანუ მნემოტექნიკა. ამ დროს საჭი-რო გახდა ახალი საשუალებების שემუשავება, რათა ისტორიულ მეხსიერებაשი არამხოლოდ שენარჩუნებულიყო ძველი და უმთავრესი ღირებულებანი, არამედ საზოგადოებისათვის მყარ ფასეულობათა სისტემა שექმნილიყო. ამასთან ეს სისტემა იმ-დენად მდგრადი უნდა ყოფილიყო, რომ არამხოლოდ და-სამახსოვრებელი, არამედ ავტომატურად რეალიზებადიც უნდა გამხდარიყო მეხსიერების ყველა დონეზე.

ამ ამოცანის שემსრულებლად გვევლინება שუა საუკუ-ნეებשი საისტორიო მწერლობა, რამეთუ სწორედ ისტორიოგ-რაფიაשი ფიქსირდება საზოგადოების განვითარების რომელ ეტაპზე რა არის დასამახსოვრებელი, რისი განმეორებაა აუ-ცილებელი და რა მოგონებები უნდა იქცეს მარადიულ ნორ-მებად. ისტორიოგრაფიის ამოცანა გახდა საერთო კოლექ-ტიური მეხსიერების ცირკულაცია.

მოხსენების მიზანია שუა საუკუნეების ქართული, ბიზან-ტიური და სომხური ისტორიოგრაფიის שედარებით-ტიპო-

49

ლოგიური კვლევა ისტორიული მეხსიერების კუთხით. განი-ხილება שემდეგი საკითხები: თუ რას თვლიდნენ მედიევისტი მემატიანეები მნიשვნელოვნად და ღირებულად მეხსიერებაשი კონსერვაციისათვის; ისტორიული წარსულის რეპრეზენტა-ციისას როგორი იყო მათი პრიორიტეტების სისტემა, ფაქტების ფიქსირებისს, მნემონიკური ადგილების თუ სახეების განლაგების თავისებურებანი, რაც საბოლოოდ გვიჩვენებს שუა საუკუნეების ისტორიკოსის სამყაროს აღქმის სურათს.

კვლევის שედეგად დადგინდა: 1. მედიევალურ ისტორიოგრაფიულ ძეგლებשი ფიქსი-

რებულ მოვლენათა წრე ფართოა. ესაა პოლიტიკური, სამ-ხედრო, საეკლესიო საკითხები. მათგან ისტორიული სიტუა-ციის და საზოგადოების მოთხოვნის שესაბამისად მემატიანეები ირჩევენ პრიორიტეტულ საკითხს სოციუმის ისტორიულ მეხსიერებაשი კონსერვაციისათვის (ლეონტი მროველი – კავ-კასიელ ხალხთა საერთო წარმომავლობა, ,,მოქცევაი ქარ-თლისაი“ – ქართლის გაქრისტიანება, ჰეროდოტე – ბერძენ-სპარსელთა ომები, თუკიდიდე – პელოპონესის ომი, კორიუნი – სომხური ანბანის שექმნა, ეღიשე – სომეხთა სარწმუნეობრივი ომი), ანუ მედიევალურ ისტორიოგრაფიაשი იკვეთება ისტორიული მეხსიერების שერჩევითობა;

2. ისტორიული წარსულის რეპრეზენტაციისას მედიე-ვალურ ისტორიოგრაფიაשი გამოვლინდა მასალის שერჩევის ორი მეთოდი: მოვლენის שინაგანი ღირებულება (ლეონტი მროველი – კავკასიელ ხალხთა საერთო წარმომავლობა, ჰერო-დოტე – ბერძენ–სპარსელთა ომები, თუკიდიდე – პელოპონესის ომი, კორიუნი – სომხური ანბანის שექმნა, ეღიשე – სომეხთა სარწმუნეობრივი ომი). აგრეთვე, მოწოდებული ინფორმაციის მისაწვდომობა. שუა საუკუნეების ისტორიკოსები ხשირად თვითმხილველნი და თანადამხვდურნი არიან მათ მიერ აღწე-რილი ფაქტების („მოქცევაი ქართლისაიის“ მთხრობელები, ჰეროდოტე, თუკიდიდე, კორიუნი, ეღიשე);

-ი საუשუა საუკუნეების ისტორიოგრაფიულ ძეგლებש .3კუნეთა განმავლობაשი იცვლება ფასეულობათა სისტემები. ორი მთავარი იდეა დომინირებს: სახელმწიფოებრიობის იდეა („ქართლის ცხოვრება“, მოვსეს ხორენაცი, იოანე ფსელოსი) და ქრისტიანული რწმენა და მისი დაცვის პირველადობა („მოქ-

50

ცევაი ქართლისაი“, ევსები კესარიელი, სოკრატე სქოლას-ტიკოსი, ეღიשე). ეს ღირებულებითი ნორმები მდგრადი ხდება -უა საუკუნეების საზოგადოების ისტორიული მეხსიერეשბისათვის და გადამწყვეტი ადგილი უჭირავს მთელ שემდეგ-დროინდელ პოლიტიკურ აზროვნებაשი.

სახელმწიფოებრივი მოწყობის საკითხი და ისტორიის მეთოდოლოგიის პრობლემები თანამედროვე კავკასიაשი

ჯონი კვიციანი

ივ. ჯავახიשვილის სახ. თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი

თბილისი, საქართველო

თანამედროვე გლობალიზაციის პროცესს, რომელიც და-ფუძნებულია ახალ საინფორმაციო ტექნოლოგიებზე, თან სდევს ზეეროვნული მსოფლიო საზოგადოების სისტემის ფორმირება. მისი שექმნა კი, თავის მხრივ, დაკავשირებულია საზოგადოების ფუნქციურ დიფერენციაციასა და ადამიანის მრავალდონიანი იდენტობის ფორმირებასთან.

დასავლელი მეცნიერები მეთოდოლოგიური პლურალიზ-მის საფუძველზე ახდენენ ამ პროცესის თეორიულ კვლევას და ,ი გატარებას (Niklas Lumannשესაბამისი პრაქტიკის ცხოვრებაשUlrich Back, Alan Barnard, Zygmunt Bauman, Tim Edensor და სხვ.). ამავე დროს მათ მიერ ყურადღება მახვილდება წინააღ-მდეგობებზე, რომლებსაც ვაწყდებით გლობალურსა და რეგიონალურ პროცესებს שორის.

საქართველოსა და, ზოგადად, კავკასიის ქვეყნებשი (აზერბაიჯანი, სომხეთი, ჩრდილოეთი კავკასია – რუსეთის ფედერაცია) ბოლשევიკურ თეორიულ პოსტულატებზე დამყა-რებული მეთოდოლოგიური ინერცია ნაკლებად ითვალის-წინებს მსოფლიო ისტორიის თანამედროვე ტენდენციებს, ახ-დენს ახალი იდეების ბლოკირებას, პრობლემურს ხდის დასავ-ლური ღირებულებებისა და დემოკრატიული განვითარების პერსპექტივას. ამის კარგი მაგალითია ეთნონაციონალიზმის

51

აქტუალიზაცია რეგიონשი, საზოგადოებისა და სახელმწიფოს გაიგივება და სხვა.

ჰეგელისეული და მარქსისტული ისტორიის ფორმაციული მეთოდოლოგია და მათი დიალექტიკა ხაზს უსვამს სოციალურ-ეკონომიკური ისტორიული ეტაპების ცვლას. თუ მას ჩვენ კრიტიკულად שევხედავთ, დავინახავთ, რომ დღეს უკვე ვეღარ ვიხელმძღვანელებთ ისეთი იდეებით, როგორიცაა ფორმაცი-ების ცვლით დეტერმინებული პროგრესი, წინააღმდეგობები, დაპირისპირებულობა. ჰეგელის პოსტულატები, როგორიცაა სახელმწიფოს განდიდება, იდეის უპირატესობა ადამიანის სი-ცოცხლესთან שედარებით, თავისუფლების „არათავისუფალი“ გაგება, ჭეשმარიტების მონოპოლიის პრინციპი, שეუთავსე-ბელია სხვისი აზრის שემწყნარებლობასთან, ადამიანის უფ-ლებების უპირობო დაცვასთან. ყოველივე ზემოთქმულის გა-თვალისწინებით, ჩემს მოხსენებაשი, თანამედროვე საქარ-თველოსა და მთლიანად კავკასიიის მაგალითზე, ნაჩვენები იქ-ნება:

1. ეროვნული საკითხისადმი მარქსისტულ-ლენინურმა მე-თოდოლოგიურმა მიდგომამ განაპირობა მისი שესაბამისი „მოგვარება“ საქართველოსა და მთლიანად კავკასიაשი. დღეს მცირე ერების ეროვნულ-ტერიტორიული პრინციპით დაყოფა დემოკრატიული განვითარების ერთ-ერთ მთავარ ხელის- ;ლელ ფაქტორად გვევლინებაשემש

2. თანამედროვე კავკასიაשი მცირერიცხოვანი ხალხების ეროვნულ-ტერიტორიული პრინციპით დაყოფა გახდა მთავარი ხელისשემשლელი ფაქტორი კონფლიქტების დარეგულირების საქმეשი. აქვე ნაჩვენები იქნება, რა ალტერნატივა שეიძლება მოეძებნოს ამას;

3. აღნიשნულ პრობლემათა ანალიზი, დამყარებული სის-ტემურ-სინერგეტიკულ მეთოდოლოგიაზე, საשუალებას მოგვ-ცემს დაისახოს პრობლემათა გადაჭრის გზები არა წარსულზე აქცენტირებით, არამედ აწმყოשი არსებული პრობლემები განისაზღვროს მომავალთან კავשირשი.

52

ძველი სპარტა. ევროპული მითის ისტორიიდან

რიჩარდ კულეשა

ვარשავის უნივერსიტეტი ვარשავა, პოლონეთი

ანტიკური სპარტა განეკუთვნება დასავლური ცივილი-

ზაციის ერთ-ერთ ყველაზე უფრო მნიשვნელოვან სიმბოლოს. არაჩვეულებრივი ლეგენდა, რომელიც სპარტის გარשემო საუკუნეების განმავლობაשი ყალიბდებოდა, განასახიერებდა მისი שემქმნელების ცოტად თუ ბევრად ცნობიერ საჭიროე-ბებსა და მისწრაფებებს. სპარტა, რომელიც დაიბადა სხვა-დასხვა აღქმებისა და სურვილებისგან, უფრო დიდი ჩანს და უფრო მნიשვნელოვანი, ვიდრე ის სპარტა, რომელიც რეა-ლურად არსებობდა.

სპარტა გაიდეალებული იყო ანტიკურობის პერიოდשივე. სპარტელი ჩემპიონების ენთუზიაზმი ქმნის „ზღაპრული სპარტას“ ხატს ჯერ კიდევ კლასიკურ პერიოდשი. სპარტელთა ცხოვრებამ ელინურ და რომაულ პერიოდებשი დიდად განა-პირობა მისი განვითარება. მათ (ათენელებისგან განსხვა-ვებით) ვერ שეძლეს რომაელებზე რამე დიდი მიღწევებით, ულამაზესი ნაგებობებითა და ხელოვნებით שთაბეჭდილების მოხდენა პოეზიაשი და ფოლოსოფიაשი. ამის მაგივრად მათი მცდელობა იყო ლეონიდასის სული, რომელიც იყო ჩამალული დიდი ხნის წარსულשი, მონუმენტური სახე שეუბრალებელი და მამაცი სპარტელებისა, რომელთაც שეინარჩუნეს თავიანთი ექსტრაორდინალური ჩვეულებები, რომელიც სხვაგან კარგა ხნის დავიწყებული იყო. ეს ხატი უდიდესი დახელოვნებით ერთმანეთს უკავשირებს ისტორიული სპარტის წარსულს და იმ სპარტასთან, რომელიც წარმოსახვის ნაყოფია, რომელმაც ჩვენამდე მოაღწია პლუტარქესა და პავსანიუსის მეשვეობით. ის იყო მიღებული და მასשი שეყვარებულნი იყვნენ როგორც ისტორიის მოყვარულების, ასევე წარსულის საიდუმლოების მწვდომი მკვლევრების თაობები.

მხოლოდ ბოლო ორი-სამი ათწლეულია, რაც ისტორი-კოსები ააשკარავებენ სპარტას ნამდვილ სურათს, თუ როგორ

53

გამოიყურებოდა იგი დაგროვილი ზღაპრების და იგავების მიღმა, რომლებიც არ არიან სარწმუნო არც მათთვის ვინც მათ ისმენდნენ და არც მათთვის, რომლებიც მათ ავრცელებდნენ. ეს პროცესი მით უფრო რთულია, რომ საუკუნეების გან-მავლობაשი „ლეგენდარულმა სპარტამ“ თითქმის მთლიანად დაჩრდილა ისტორიული სპარტა.

„მითიური სპარტა“ არსებობდა ყოველთვის, თუმც სხვადა-სხვაგვარად იყო წარმოდგენილი ევროპულ ტრადიციაשი; ნაკ-ლებად იყო, მაგალითად, שუა საუკუნეებשი, უფრო მეტად – რენესანსის პერიოდიდან, და, განსაკუთრებით, ინტენსიურად – მეთვრამეტე საუკუნის ბოლოსა და ადრეულ მეცხრამეტე საუკუნეשი.

მეოცე საუკუნის განმავლობაשი „სპარტამ“ שეიძინა განსა-კუთრებული პოლიტიკური განზომილება. ის გახდა საყვარელი ისტორიული მაგალითი ნაცისტური გერმანიისათვის. „სპარ-ტამ“ ან თუნდაც სპარტას მითის ზოგიერთმა ასპექტმა, არა-მხოლოდ გერმანელებשი გამოიწვია პატრიოტიზმი, მამაცობა და თავგანწირვა, არამედ ძლიერი გავლენა მოახდინა ბევრი ერის მსოფლმხედველობაზეც.

„სპარტამ“ თავისი ადგილი მონახა, აგრეთვე, თანამედ-როვე კულტურაשიც. ის არსებობს არამხოლოდ ე.წ. მაღალ კულტურაשი, არამედ პოპ-კულტურაשიც. სპარტული მითი ინარჩუნებს თავის ძველ მნიשვნელობას, თუმცა დამატებით იძენს ახალ ნიשნებსაც. ჩვეულებრივ, თანამედროვე რეალობა იყურება ისტორიის სარკეשი (ამ שემთხვევაשი: სპარტას ის-ტორია). ზოგჯერ „სპარტული ანალოგი“ ემსახურება მიმდი-ნარე პოლიტიკური საკითხების ახსნას, იგი იწვევს სიძლიერის და ფიზიკურ მამაცობის ასოციაციებს, ამიტომაც სულაც არ არის გასაკვირი, რომ სპარტა ძალიან პოპულარულია მსოფ-ლიო სპორტשი.

54

ისტორიის წერა ლიტერატურას, იდეოლოგიას და ინფორმირების საჭიროებებს שორის: ედარებითი დისკუსია ბიზანტიისა დაשთანამედროვე ისტორიკოსების שესახებ

ანდრეა კუომო

ავსტრიის მეცნიერებათა აკადემია

ვენა, ავსტრია

თავისი არსებობის ბოლო ოცდახუთი წლის განმავლობაשი, ბიზანტიის იმპერია კულტურულად და იდეოლოგიურადაც დაყოფილი იყო დისკურსებით ისეთ თემებზე, როგორიცაა წი-ნასწარმეტყველებანი მსოფლიოს აღსასრულის שესახებ, რო-მაულ კათოლიკურ ეკლესიასთან რელიგიური ერთიანობის პროპაგანდის, თურქების მიმართ დამოკიდებულების საკით-ხები.

მოხსენების პირველ ნაწილשი მე მინდა წარმოვაჩინო იოა-ნე კანანუსის და იოანე ანაგნოსტას שემთხვევა. თუ განვიხი-ლავთ, მაგალითად, იმას თუ როგორ აღწერენ ისინი 1422 წლის კონსტანტინოპოლის ალყას და 1430 წლის თესალონიკის ალ-ყას, ჩვენ ნათელ წარმოდგენას שევიქმნით მათ იდეოლოგიასა და აუდიტორიაზე.

მოხსენების მეორე ნაწილשი მე წარმოვადგენ თანამედ-როვე שემთხვევას: שევეხები პოლიტიკურ დებატებს იტალიასა და ევროპაשი. არსებობს დიდი პოლიტიკური კრიზისი ზოგადად ევროპაשი, და კონკრეტულად, იტალიაשი: ტრადიციულ პარ-ტიებს არა აქვთ საკმარისი ნდობა. მე ვაპირებ ვაჩვენო იდეო-ლოგიურ არჩევანი და გამოსახვის საשუალებები როგორც ისტორიკოსების, რომლებიც წერენ თანამედროვე ისტორიას, ისე ჟურნალისტებისა, როცა ისინი გადმოსცემენ ისტორიულ ფაქტებს. ასე კარგად გამოჩნდება კონტრასტი, რომელიც არსებობს, ერთი მხრივ, ობიექტურობაზე პრეტენზიებსა და, მეორე მხრივ, იმ ტენდენციას שორის, რომელიც ისტორიულ ნაשრომს აქცევს პოლიტიკურ manifesto-ად.

55

აღმოსავლურ ქრისტიანული სამყარო და პერფომანტულობის კვლევები

ალექსეი ლიდოვი

მოსკოვის სახელმწიფო უნივერსიტეტი

მოსკოვი, რუსეთი

საკრალური სივრცის שექმნა, ერთი მხრივ, არის שემოქ-მედების სპეციფიკური ფორმა, მეორე მხრივ, ისტორიული და კულტურული კვლევების დამოუკიდებელი სფერო. ჰიერო-ტოპიულ კონტექსტשი ჩამოყალიბდა კონცეპტი „სივრცითი ხატები“.1 ამ שემთხვევაשი ჩვენ ვგულისხმობთ ხატებს, რომ-ლებიც მიზანმიმართულად არიან שექმნილნი სივრცეשი და არა სიბრტყულ გამოსახულებებს თუ მატერიალურ საგნებს.

ჩვენ ვიყენებთ ცნება „ხატს“ არა როგორც გარეგნულ, ორნამენტულ, არამედ, როგორც კონცეპტუალურ ტერმინს. ამ ცნებით ჩვენ აღვნიשნავთ ქმნილ ხატ-მედიატორებს, რომ-ლებიც იმისათვის არიან שექმნილნი, რომ დააკავשირონ ჩვენი სამყარო იმ ქვეყანასთან, ამქვეყნიური სამეფო ზეციურ სამე-ფოსთან. ესე იგი, სივრცული ხატები ისევე ფუნქციონირებენ, როგორც სიბრტყული (სულერთია რაზე იქნებიან ეს უკა-ნასკნელნი გამოსახულნი ხეზე, კედელზე, ქსოვილზე, ლი-თონზე). მათთვის დამახასიათებელია მედიუმის ფუნქცია, სწო-რედ მედიუმობის უნარი არის, ის, რაც განასხვავებს ხატებს რელიგიურ თემებზე שექმნილი ჩვეულებრივი ნახატებისაგან. სივრცითი ხატების ყველაზე მთავარი მახასიათებელია მათი „პერფომანტულობა“. ისინი მუდმივ მოძრაობაשი არიან, ტრან-სფორმირდებიან, როგორც საცხოვრებული გარემო, წარმოქ-მნილი რიტუალური ჟესტების, სინათლის, სურნელების და, თუნდაც, ამ שემთხვევაשი ყველაზე აქტიური, ადამიანური პერ-ცეფციებისგან, რომელიც მოქმედებაשია ყოველ წამს.

1 ტერმინი დანერგილი და განმარტებულია ნაשრომשი: А. М. Lidov.

Spatial Icons. The miraculous performance with the Hodegetria of Constantinople. In: Hierotopy. Creation of Sacred Spaces in Byzantium and Old Russia, pp. 349-372.

56

თანდათან თემა – „პერფომანტულობა“ – ადგილს იკავებს თანამედროვე ჰუმანიტარულ კვლევებשი, არამხოლოდ ანთრო-პოლოგებსა და ფილოსოფოსებს, არამედ უფრო და უფრო მეტ ისტორიკოსს, ხელოვნების ისტორიკოსს, ფილოლოგს, ლინ-გვისტს იზიდავს იგი.1 ზოგიერთი ავტორი თანამედროვე ჰუ-მანიტარულ სფეროשი პერფომანტულობის კვლევათა განსა-კუთრებით გაძლიერებაზეც კი მიუთითებს. ამ მიმართულებით კვლევების გაინტენსიურება, ნაწილობრივ, გამოწვეულია ან-თროპოლოგიური კვლევების უდიდესი გავლენით ბოლო ათ-წლეულის განმავლობაשი,2 ასევე პერფომანტულობის ჟანრის საყოველთაო გავრცელებით თანამედროვე ხელოვნებაשი.3 თუ კლასიკური წარმოდგენის שესწავლა (თეატრის ხელოვნება, რიტუალური წარმოდგენა) კარგა ხანია ჩვეულებრივი საკით-ხია ისტორიულ კვლევებისათვის, „პერფომანტული“ მიდგომა ვიზუალური ხელოვნების თუ არქიტექტურისადმი, საკმაოდ ახალია. გამართლებულია, რომ ისტორიკოსებმა ყურადღება მიაპყრეს დასავლეთ ევროპის ხელოვნებას, უპირველეს ყოვ-ლისა, ბაროკოს მხატვრულ კულტურას, რომელიც განსა-კუთრებით მდიდარია ილუზიონისტური ეფექტებით და სივრ-ცითი კონსტრუქციებით.4 ამ ფონის საპირისპიროდ, აღმო-სავლურ ქრისტიანული ტრადიციები ფაქტობრივ שეუსწავ-ლელია.

1 P. Burke. The Preformative turn in Cultural history. In Russ. trans.: Ody-

sseus. Man in History: Script / Oralia: Interrelation of Oral and Written Traditions in the Middle Ages and Early Modern Times. Moscow, 2008, pp. 337-354. ეფუძვნება სტატიას: P. Burke. Performing history: The importance of occasions. Rethinking History, 2005, # 9, pp. 35-52.

2 ამ კონტექსტשი ჩვენ שეგვიძლია გავიხსენოთ აღნიשნული მეთოდო-ლოგიის ფართო გავრცელება სტუქტურალიზმשი.

3 იხ. როსალია გოლდბერის კლასიკური ნაשრომი: Goldberg R. Perfor-mance Art. From Futurism to the Present. London, 2001.

4 სტატიათა ფუნდამეტური კოლექცია არის უკანასკნელი დროის ი: Performativity and Performance in Baroque Romeשრომებש ემდეგש(Eds. P. Gillgren, M. Snickare). 2012, Stockholm University. იხ. აგ-რეთვე: A. Jarrard. Architecture as Performance in Sixteenth-Century Europe: Court Ritual in Modena, Rome and Paris. Cambridge, 2003.

57

ქართულ–ოსმალური ურთიერთობის שესწავლის მატერიალური წყაროები (მუსლიმთა საფლავის ქვები)

ნუგზარ მგელაძე

თემურ ტუნაძე

ოთა რუსთაველის სახელმწიფო უნივერსიტეტიשბათუმი, საქართველო

საქართველოს რთული გეოსტრატეგიული მდებარეობა,

ეკონომიკური და პოლიტიკური ცხოვრების სხვადასხვა ასპექ-ტთან ერთად, ქრისტიანობისა და ისლამის თანაარსებობაשიც გამოიხატებოდა. სამხრეთ კავკასიაשი ამ ორი რელიგიის არსებობა და, שესაბამისი სადემარკაციო ხაზი, ერთგვაროვანი არ ყოფილა. მეשვიდე საუკუნიდან დაწყებული, როცა კავ-კასიაשი ქრისტიანობა პირველად שეხვდა ისლამს, ისტორიული განვითარების სხვადასხვა ეტაპზე მათი კვეთის ადგილები პერიოდულად იცვლებოდა. დაახლოებით მეთვრამეტე საუ-კუნის მეორე ნახევარשი, რუსეთ – ოსმალეთისა და რუსეთ – ირანის ბრძოლების პერიოდשი, სამხრეთ კავკასიაשი ქრის-ტიანობისა და ისლამის გეოგრაფიულმა განლაგებამ მეტ-ნაკლებად ჩამოყალიბებული სახე მიიღო. שედეგად საქართვე-ლოსთვის რეალობად იქცა ეთნიკური და რელიგიური საზ-ღვრების არათანხვედრილობა.

საქართველოשი ისლამის გავრცელება ადგილობრივ, ქართველთათვის დამახასიათებელ, ტრადიციულ წეს-ჩვეულე-ბათა არსებით ცვლილებასა და კულტურის უცხო ელემენ-ტების დამკვიდრებას განაპირობებდა.

ოსმალური გავლენები, კონსერვატიულობით გამორჩეულ დაკრძალვის წეს-ჩვეულებებשიც აისახა. ფაქტობრივად, ისლამ-მა არათუ გავლენა მოახდინა, არამედ, ახალი რელიგიური კანონიკა ჩამოაყალიბა და ქართველ მაჰმადიანებשი დაკრძალ-ვის ადგილობრივისაგან აბსოლუტურად განსხვავებული წესე-ბი დაამკვიდრა, თუმცა, ხשირ שემთხვევაשი, საფლავის მოწყო-ბის სამשენებლო ტექნოლოგიები და ორნამენტიც ქართული დარჩა.

58

ოსმალთაგან მომდინარე კულტურული გავლენები დაკრ-ძალვის სფეროשი მრავალ ასპექტს მოიცავს. მოცემულ שემ-თხვევაשი ჩვენ მხოლოდ ქართველ მაჰმადიანთა მემორიალური ძეგლებით ვინტერესდებით, რადგან იგი שედარებით ნაკ-ლებადაა שესწავლილი.

აჭარაשი שემორჩენილი მაჰმადიანური საფლავის ქვები ქრონოლოგიურად მეცხრამეტე საუკუნეს მოიცავს. დასახე-ლებულ ქრონოლოგიურ ჩარჩოს ქართული და ოსმალურ-ენოვანი ეპიტაფიებიც ადასტურებს. აჭარის ტერიტორიაზე დამოწმებული ეპიტაფიანი საფლავის ქვები ძირითადად ხარი-ტონ ახვლედიანის სახელობის აჭარის მუზეუმשი და ხულოს მუნიციპალიტეტის სოფელ დეკანაשვილებשია (ადგილი – „ბე-გების სასაფლაო“) თავმოყრილი. საფლავის ქვების მცირე ნა-წილი, მათ שორის, ეპიტაფიანიც, აჭარის სოფლებשიცაა გაბ-ნეული. მათგან გამორჩეულია ლომან ეფენდი ქარცივაძისა ,უახევიש) და ახმედ მაკარაძის (უახევი, სოფელი ოლადაურიש)სოფელი მახალაკიძეები) საფლავები. აღნიשნულ პირთა საფ-ლავის ქვების წარწერები שეიცავს, როგორც ეპიტაფიებს, ასევე, თარიღებსაც, რომელთა მიხედვით ამ პიროვნებების გარდაცვალების დროის დადგენაა שესაძლებელი. აჭარის სხვადასხვა სოფელשი ის ძველი მაჰმადიანური საფლავებია გამოვლენილი, რომლებიც უმთავრესად ანთროპომორფული სახის საფლავის ქვებითაა წარმოდგენილი. მათი უმრავლესობა წარწერის გარეשეა, ზოგჯერ არსებული წარწერები არ იკითხება. აღნიשნული მემორიალური ძეგლები დამუשავების ორიგინალობით გამოირჩევა და ტრადიციული ქართული ორ-ნამენტით ხასიათდება, ზოგიერთი საფლავის ქვა კი ანთრო-პომორფულია, რაც, ძირითადად, მაჰმადიანური თავსაბუ-რავებითაა გადმოცემული.

უაღრესად საყურადღებოა მაჰმადიანურ საფლავის ქვათა კლასიფიკაცია, სასაფლაოს ოსმალური კანონიკა და ტრა-დიციული ქართული სამשენებლო ხელოვნებისა თუ ორნა-მენტის სახეები, რომლებიც ქართველ მაჰმადიანთა მემო-რიალურ ძეგლებს ახასიათებთ. საინტერესო ცნობებს იძლევა, ასევე, ოსმალურენოვან ეპიტაფიათა ქართული თარგმანები.

59

ისტორიის სწავლების პრობლემები საქართველოს მულტიკულტურულ და მულტიკონფესიურ გარემოשი

ელენე მეძმარიაשვილი

ივ. ჯავახიשვილის სახ. თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი

თბილისი, საქართველო

მოხსენებაשი ყურადღება გამახვილებულია საქართველოს მულტიკულტურულ და მულტიკონფესიურ გარემოשი ისტო-რიული განათლების პრობლემაზე, კერძოდ, საკითხზე, თუ როგორ ვასწავლოთ საქართველოს ისტორიაשი არსებული ცალკეული სათუთი საკითხები.

უკანასკნელ წლებשი გამოცემული ქართული ისტორიული სასწავლო მასალების საფუძველზე, ავტორი ცდილობს გაანალიზოს, თუ როგორ არიან მათשი წარმოდგენილი ეთ-ნიკური და რელიგიური უმცირესობები და დაადგინოს, რა ეიძლება ეს მასალა კონფლიქტის პოტენციურიש იשემთხვევაשწყარო გახდეს. მისი მტკიცებით, მიუხედავად იმისა, რომ სა-ქართველოს ისტორიის ახალ სახელმძღვანელოებს და თანა-მედროვე ეროვნულ სტანდარტს, ძირითადად, კვლავ ეთნო-ცენტრული ხასიათი აქვს, სახელმძღვანელოთა ავტორები ეთნიკური და რელიგიური უმცირესობების საკითხების ჩარ-თვას ცდილობენ, თუმცა მათი როლი საქართველოს ისტო-რიაשი ჯერ მაინც არ ჩანს.

ავტორის აზრით, ახალი ეროვნული სასწავლო გეგმა და, განსაკუთრებით, שესაბამის საერთაשორისო პროექტებשი მონა-წილეობის გამოცდილება ავტორებს, რედაქტორებსა და გა-მომცემლებს საשუალებას აძლევს გაითვალისწინონ שემდეგი, აღნიשნული კუთხით მნიשვნელოვანი, პოსტულატები:

• ერთმანეთის ისტორიული ნარატივის ცოდნა; • „სხვისი“ ნარატივის პატივისცემა; • კონფლიქტური მოვლენების მულტიპერსპექ-

ტიული ინტერპრეტაცია; • ისტორიული განათლების, კვლევისა და

დამოკიდებულების მრავალფეროვნება;

60

• პოლიტიკურ ვითარებაשი გარკვევა: დამპყრობელი დაპყრობილის წინააღმდეგ;

• ჩაგვრის განსხვავებული שეგრძნება; שიდა კონ-ფლიქტის აღიარება.

ავტორმა ყველა ამ აუცილებელი პირობის გათვალისწი-ნება სცადა მაשინ, როდესაც ევროკლიო/მატრას პროექტის – „ტოლერანტობის მשენებლობა ისტორიული განათლების გზით საქართველოשი. როგორ ვასწავლოთ ისტორია მულტიეთნიკურ და მულტირელიგიურ გარემოשი“ –ეროვნული კოორდინატორი იყო და ხელმძღვანელობდა გამოცემის – „როგორ ვიცხოვრეთ ერთად მეოცე საუკუნეשი საქართველოשი“ – მომზადებას.

მოხსენებაשი שეფასებულია აღნიשნული კრებული. ხაზგას-მულია, რომ საბაზისო და საשუალო სკოლებისათვის განკუთ-ვნილი ეს დამხმარე სასწავლო მასალა – ე.წ. „სამუשაო ფურ-ცლები“ პასუხს სცემს მნიשვნელოვან კითხვებს: როგორ გაუძ-ლეს მეოცე საუკუნეשი სხვადასხვა წარმოשობისა და რე-ლიგიური კუთვნილების რიგითმა ადამიანებმა, მათმა ოჯა-ხებმა და მეზობლებმა რევოლუციებს, ომებს, იდეოლოგიებს, ჯგუფურ დაპირისპირებებს, ეკონომიკურ კრიზისებს, იძუ-ლებით და ნებაყოფლობით მიგრაციულ პროცესებს? რა გავ-ლენა მოახდინა მათზე ამ მოვლენებმა და რა არჩევანი გააკეთეს მათ? რატომ თვლიან ისინი თავს ქართული საზო-გადოების ნაწილად და რა იწვევს მათ გაუცხოებას? როგორ ახერხებენ ეთნიკური და რელიგიური უმცირესობები თავიანთი თვითმყოფადობის שენარჩუნებას? რა უწყობს და რა უשლის ხელს ამ პროცესს? რა წვლილი שეიტანეს უმცირესობებმა მეო-ცე საუკუნის ისტორიაשი?

მეცხრე კლასის საქართველოს ისტორიის ახალი სახელ-მძღვანელოს (ავტორები ო. ჯანელიძე, ა. თაბუაשვილი, ლ. თა-ვაძე, გამომცემლობა „კლიო“) მაგალითზე, ავტორი ხაზს უს-ვამს ისტორიის სწავლების ახალი მეთოდების გამოყენების მნიשვნელობას უმცირესობებისა და ისტორიის სათუთი სა-კითხების სწავლებისას.

61

ისტორია რეპრეზენტირებული „სხვების“ მიერ: ბოשების ისტორია ემიკური პერსპექტივით

ჯოვანა მოტა

ალესანდრო პისტეცია

რომის საპიენცას უნივერსიტეტი რომი, იტალია

მიუხედავად იმისა, რომ ბოשები აღიქმებიან როგორც

გარეשენი და ისე ჩანან, რომ მათ არავითარი კავשირი არა აქვთ ისტორიის უმთავრეს მოვლენებთან, მათ საზიარო საგანმა-ნათლებლო პროცესით שემოგვინახეს ტრადიციები და ქცევის წესები, რომლებשიც ხაზგასმულია, როგორც ტაბუ, ისევე ის, რაც პატივისცემისა და აღტაცების ღირსია. ბოשური ერთო-ბების ცხოვრებაשი მომხდარი ისტორიული მოვლენების რეპ-რეზენტაციაზე שეუნელებელ გავლენას ახდენდა მათი უ-რთიერთობა არაბოשურ (გაგი ბოשურ ენაზე) სამყაროსთან, რომელიც მერყეობდა უმრავლესობასა და უმცირესობას ორის. მაგალითად, როგორიცაა ე.წ. ბალკანეთის ევროპის დაשკარპატების – დუნაის ზონის ეთნიკური მოზაიკა.

ბოשებისავე თვალსაზრისი მათი ისტორიის שესახებ გვიჩ-ვენებს სრულიად მოულოდნელ წაკითხვებსა და ინტერ-პრეტაციებს. ბოשური პარამეტრებით, მათი საკუთარი ისტო-რიის წაკითხვა და ინტერპრეტაცია (ისტორიისა, რომელიც უხსოვარი დროიდან იყო გაგების ხელשი და მათ მიერვე წარიმართებოდა) არის ნამდვილი ისტორია და ერთობის გან-მანათლებლური მესიჯიც. ეს რეპრეზენტაციები გვიჩვენებს: ბოשებს გაცნობიერებული აქვთ, რომ ისინი წინაპრებიდან მოყოლებული თამაשობენ მეორეხარისხოვან როლს, მათ გარ- .იשემო არსებულ საზოგადოებებש

ადამიანის არსის გამომხატველი უმთავრესი ღირებუ-ლებების שენარჩუნებაשი ბოשების მიერ საკუთარი მორალური უპირატესობის განცდის ფაქტი საשუალებას გვაძლევს ავ-ხსნათ თუ რატომ არიან ბოשები წარუმატებელნი დაუპირის-პირდნენ გაგების ჰეგემონიას, სოციალური პოზიციის ცვლი-ლების პერსპექტივით.

62

ტრანსილვანიის ისტორიის უნგრულ – რუმინული საპირისპირო პერსპექტივა

ჯუზეპე მოტა

რომის საპიენცას უნივერსიტეტი

რომი, იტალია

ტრანსილვანიის საკითხი პირველი მსოფლიო ომის დასას-რულს გახდა ომის שემდგომი მოწყობის ერთ-ერთი ყველაზე საკამათო თემა ცენტრალურ-აღმოსავლეთ ევროპაשი. ამასთან დაკავשირებით უნგრელმა და რუმინელმა დიპლომატებმა დაიწყეს პოლემიკური დაპირისპირება, რომლის დროსაც ყუ-რადღება მახვილდებოდა არამხოლოდ პოლიტიკურ არგუმენ-ტებზე, არამედ, განსაკუთრებით, ისტორიის განსხვავებულ ხედვაზე. ტრანსილვანიის ისტორია გადაიაზრეს სხვადასხვა კუთხიდან და რეგიონი მოექცა ყველაზე პრობლემატური პოლიტიკური საკითხების ცენტრשი. ამ שემთხვევაשი რუ-მინეთის და უნგრეთის ისტორიოგრაფიამ ხელი שეუწყო იმას, რომ שეენახა და ცხოველი ყურადღება שეენარჩუნებინა არა-მხოლოდ ტრანსილვანიაשი שექმნილი პოლიტიკურ სიტუაციი-სადმი, არამედ, აგრეთვე, ისტორიული, კომპლექსური, მულ-ტიკულტურული რეალობისადმიც.

ევროპული საერთაשორისო საზოგადოება: გავრცობის პერიოდიდან მეოცე საუკუნეשი

ხელახალ שემჭიდროებამდე

გაბრიელე ნატალიცია

რომის საპიენცას უნივერსიტეტი რომი, იტალია

ისტორიის რეპრეზენტაცია და ინტერპრეტაცია აუცილე-

ბელია იმისათვის, რათა გავიგოთ წარსული და გავשიფროთ აწმყო. მაგრამ ორივე ეს პროცესი ხשირად სამეცნიერო კვლე-

63

ვებისათვის მარგინალურია. ეს კვლევები ყურადღების ცენ-ტრשი აქცევს ინდივიდუალურ მოვლენებს და უარს ამბობს აღადგინონ ის ზოგადი ჩარჩო, რომლის שიგნითაც კონკრე-ტული ისტორიული მოვლენები ყალიბდება.

ჰეტეროგენული და, ამავე დროს, ურთიერთგამამდიდ-რებელი, მიდგომების კონტამინაცია, კერძოდ, ისეთი დისციპ-ლინების ერთობლიობა, როგორებიცაა ისტორიოგრაფია, პო-ლიტიკური მეცნიერებები, ეკონომიკა, ანთროპოლოგია და სოციოლოგია, გვეხმარება გადავლახოთ ეს გამოუვალი მდგო-მარეობა და שევძლოთ მნიשვნელოვნად שევუწყოთ ხელი „საერ-თაשორისო ისტორიის“ მოხაზვას იმ მიზნით, რომ ობიექტურად განვმარტოთ დიდი პოლიტიკური, ეკონომიკური და სოცია-ლური პროცესები და მოვახდინოთ მათი პერიოდიზაცია.

პირველი ორი დისციპლინის თანამשრომლობა მიზნად ისახავს თანამედროვე ეპოქის ძირითადი თემების განსაზ-ღვრას და მიღებული დასკვნების საფუძველზე წარმართავს ძალისხმევას იმის გასარკვევად, ეს ეპოქა დასასრულს უახ-ლოვდება თუ არა. საინტერესო და שესამოწმებელი თეზისია ის, რომლის მიხედვითაც ადგილი აქვს ევროპის საერთაשორისო საზოგადოების „გავრცობას“. ამ პროცესის გადამწყვეტი ეტაპები, რომელთაგან ზოგ მათგანს ადგილი უკვე გვიან שუა საუკუნეებשი ჰქონდა, საწინააღმდეგო დინების არარსებობის პირობებשი აჩვენებს ევროპის სოციალური, პოლიტიკური, ეკონომიკური, კულტურული მოდელების שეღწევას დანარჩენ სამყაროשი, რაც სრულიად ასიმეტრიულია ჩვენს კონტინენ-ტზე ძალაუფლების განაწილებისა.

ჩვენ שეგვიძლია სქემატურად שევაჯამოთ ეს ნაბიჯები: ა) ევროპის გარეთ მყოფი პოლიტიკური ორგანიზაციის მიერ განხორციელებული ევროპის კონტინენტზე ვიქტორიანული ემოჭრის ბოლო ტალღა (კონსტანტინოპოლის დაკავება 1453שწელს თურქების მიერ); ბ) დიდი აღმოჩენების ეპოქის დასაწყისი (ბოიადორის კონცხი, პორტუგალები – 1434); გ) სამხედრო რევოლუცია (იტალიური ომები – 1494 – 1559); დ) კაპიტალიზმის დაბადება და განმტკიცება (მეთქვსმეტე – მეჩვიდმეტე საუკუნეები); ე) სახელმწიფოს, როგორც პოლიტი-კური ორგანიზაციის, მოდელის, დამტკიცება (ვესტფალიის ზავი); ვ) კოლონიური იმპერიების დაბადება (მეთექვსმეტე –

64

მეცხრამეტე საუკუნეები); ზ) საერთაשორისო სამართლის (ავება (მეთექვსმეტე – მეცხრამეტე საუკუნეები); თשემუשსაერთაשორისო სამართლის დამუשავება (მეთექვსმეტე – მეცხრამეტე საუკუნეები).

ეს განმარტებითი პარადიგმა ჩამოაყალიბა საერთაשორი-სო ურთიერთობების ინგლისურმა სკოლამ, რომლის მთავარი ძალისხმევა მიმართული იყო სწორედ ზემოთ აღნიשნული საკითხის გადასაწყვეტად, ამავე პარადიგმის მთავარმა მტკი-ცებულებებმა გამოძახილი ჰპოვეს არლონდ ტოიმბის, კარლ რომების ფურცლებზეც. აზრთაשმიდტის, რაიმონდ არონის ნაשასეთივე თანხვედრას ჰქონდა ადგილი ისტორიის მდინარებაשი მეოცე საუკუნის მნიשვნელობის გარკვევასთან დაკავשირებით. პირველი მსოფლიო ომის დამთავრებასთან ერთად აשკარა გახდა საერთაשორისო სისტემაשი ევროპული დომინანტის პირ-ველი მიქცევის ტალღა; მეორე მსოფლიო ომის დასასრუ-ლისათვის კი ადგილი ჰქონდა კონტინენტის სახელმწიფოთა პროგრესულ პერიფერიზაციას, რისი ამსახველიც იყო ბიპო-ლარობა, რომელსაც ქმნიდა ამერიკის שეერთებული שტატები და საბჭოთა კავשირი და, აგრეთვე, დეკოლონიზაციის პროცესი. ამ დროიდან ევროპის მარგინალიზება, თუ საკითხს მივუდგებით ძლიერების კოეფიციენტის თვალსაზრისით, უდა-ვო ფაქტი გახდა, თუმც უნდა שენიשნულ იქნეს აქვე, რომ ევროპა ცივი ომის განმავლობაשი კვლავ ინარჩუნებდა თავის სტრატეგიულ მნიשვნელობას. ასევე ადგილი ჰქონდა ევრო-პული მოდელების კვლავწარმოებას ახლად წარმოქნილ სახელ-მწიფოებשი, რითაც, გარკვეული ხარისხით, უზრუნველყოფილი აღმოჩნდა ევროპის გავლენის שენარჩუნება საერთაשორისო პოლიტიკაზე.

ამ თვალსაწიერიდან თუ שევხედავთ საკითხს, დებატები მოდერნულობის მოსპობის თაობაზე, მოდერნულობისა, რომელიც ყველა ისტორიულ ეპოქაზე მეტად არის „ევრო-პული“, ღია რჩება. ამასთან მხედველობაשი უნდა იქნეს მიღე-ბული გარკვეული მოვლენები, რომლებსაც სულ ახლახან ჰქონდათ ადგილი: ესაა საשინაო თუ საერთაשორისო ძალაუფ-ლების ლეგიტმაციის ახალი წყაროების (რელიგიის პოლიტი-ზება) გაჩენა, שესაძლებლობა იმისა, რომ საერთაשორისო სის-ტემის არადასავლური ხელისუფლება გადაიქცეს პოლუსად

65

(ჩინეთი?) და რისკი იმისა, რომ ამგვარი პოლუსი გადაფარავს როგორც ამერიკის שეერთებულ שტატებს, ისე მის მთავარ ევროპელ პარტნიორებს.

ბარანის ციხის წარწერის თარიღისათვის

გიორგი ოთხმეზური

ივ. ჯავახიשვილის სახ. თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი თბილისი, საქართველო

1. ბარანის (ისტორიული ლორე – ტაשირი, თანამედროვე

დაბა ნოემბრიანი, სომხეთის რესპუბლიკა) ციხის წარწერა მასשი მოხსენიებული ისტორიული პირების (მეფე დიმიტრი, ათაბაგი და ამირსპასალარი ივანე აბულეთისძე) მიხედვით ეიძლება დათარიღდეს დემეტრე I-ის (1125 – 1156 წწ.) ანשდემეტრე II-ის (1170 – 1189 წწ.) ზეობის პერიოდით.

2. ქართულ და სომხურ ისტორიოგრაფიაשი დამკვიდრე-ბული თვალსაზრისის (ა. שანიძე, ვ. ცისკარიשვილი, ვ. სილო-გავა, პ. მურადიანი) მიხედვით, წარწერა שესრულებულია დემეტრე II-ის მეფობის ხანაשი.

3. ა. שანიძის მითითებით, „პალეოგრაფიული ნიשნების მიხედვით წარწერა უფრო მეთორმეტე საუკუნისაა, שინაარსე-ულად კი – უფრო მეცამეტისა“.

4. ვფიქრობ, წაწერაשი დაცული მონაცემები („მე, ივანე აბულეთისძემან ... დმანისი წავიღე და ავაგე ... ესე ქუეყანაი დიდთა ჟამთა ოხერი და საשიשი იყო ...“), ისტორიული რეალი-ების გათვალისწინებით და ქართულ-სომხური წყაროების ურთიერთשეჯერებით, საფუძველს გვაძლევს წარწერის ესრულება დემეტრე I-ის მეფობის პერიოდით, კონკრეტულადשკი, 1129 წლით დავათარიღოთ.

66

აფხაზთა საეკლესიო სეპარატისტული ამბოხი და მისი „ისტორიოგრაფიული

დასაბუთების“ უბადრუკი მცდელობები

ზურაბ პაპასქირი

სოხუმის სახელმწიფო უნივერსიტეტი თბილისი, საქართველო

1992–1993 წლებשი აფხაზეთשი დატრიალებული ტრა-

გედიის שედეგად, როგორც ცნობილია, აღნიשნული რეგიონი დღემდე ჩამოცილებულია დანარჩენი საქართველოსაგან ეკ-ლესიურადაც.

მთელი ამ დროის განმავლობაשი იქ მოღვაწე სეპარატის-ტულად განწყობილი აფხაზი და რუსი სასულიერო პირები, სოხუმის საკათედრო ტაძრის მღვდელმსახურის, ბესარიონ აფლიას (ადრე ფილიას) მეთაურობით ყოველნაირად ცდი-ლობდნენ ცხუმ-აფხაზეთის ეპარქიის დამოუკიდებელ საეკ-ლესიო ორგანიზაციად გაფორმებას. სწორედ ამ აფლიამ, რო-მელიც თავის დროზე სრულიად საქართველოს კათოლიკოს პატრიარქის, უწმინდესისა და უნეტარესი ილია მეორის მიერ დიაკვნად იყო ხელდასხმული, უღალატა რა დედა-ეკლესიას, 2009 წელს, თავი დამოუკიდებელი „აფხაზეთის ეკლესიის“ მეთაურად გამოაცხადა. ეს იყო სეპარატისტული ამბოხის პირველი ეტაპის დასასრული.

ამბოხის ახალი ეტაპი დაიწყო 2011 წლის გაზაფხულიდან, როდესაც ბესარიონ აფლიას აფხაზეთის ეკლესიის თვით-მარქვია „წინამძღოლს“, მღვდელმსახურთა ჯგუფი აუმხედრდა რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის წიაღიდან გამოსული მღვდელმონაზვნების დოროფეი დბარისა და ანდრია ამპარის მეთაურობით. კრიზისმა პიკს მას שემდეგ მიაღწია, რაც აფხაზეთשი საბერძნეთიდან არქიმანდრიტის რანგשი აყვანილი მღვდელმონაზონი დოროფეი დბარი ჩამოვიდა. ამიერიდან მან, როგორც აფხაზთაგან ყველაზე მაღალი სასულიერო წოდების მატარებელმა, თავი ეპისკოპოსობის კანდიდატად გამოაცხადა და სათავეשი ჩაუდგა ე.წ. „ავტოკეფალისტურ მოძრაობას“ აფხაზეთשი.

67

2011 წლის 15 მაისს მღვდელმონაზონ დოროფეის ხელ-მძღვანელობით ახალ ათონשი ე.წ. „საეკლესიო-სახალხო კრება“ ჩატარდა, რომელმაც ოფიციალურად გამოაცხადა „აფხაზეთის წმიდა სამიტროპოლიტოს שექმნა“ რეზიდენციით ანაკოფია-ახალ ათონשი. არჩეულ იქნა „აფხაზეთის სამიტროპოლიტოს საბჭო“, რომელשიც სასულიერო პირთა გარდა საერო პირებიც იქნენ שეყვანილი. დოროფეი დბარის გუნდი უფრო שორსაც წავიდა და მის მიერ დაფუძნებული ე.წ. „ავტოკეფალისტური მოძრაობისათვის“ მხარდაჭერის მოპოვების მიზნით კონსტან-ტინოპოლის მსოფლიო პატრიარქსაც კი მიმართა.

ორივე მხარე იმთავითვე ცდილობდა და დღესაც ყოველ-ნაირი გზით განაგრძობს მცდელობას ისტორიოგრაფიული საფუძვლები მოუძებნოს აფხაზეთის „დამოუკიდებელი“ ეკ-ლესიის არსებობას. თუ ბესარიონ აფლიას დემაგოგიური გან-ცხადებები ამ მიმართულებით ძალზე პრიმიტიული და არა-სერიოზულია, დოროფეი დბარის კომენტარებשი ნამდვილად იგრძნობა მისი წიგნიერება და განსწავლულობა საეკლესიო ისტორიის სფეროשი. აღსანიשნავია, რომ მას აქვს მიღებული სათანადო განათლება მოსკოვის სასულიერო აკადემიაשი, სადაც დაიცვა დისერტაცია თემაზე: „ქრისტიანობის ისტორია აფხაზეთשი პირველ ათასწლეულשი“. მიუხედავად იმისა, რომ დ. დბარის ამ ნაשრომს და სხვა პუბლიკაციებს აשკარად ატყვია ესაბამისი საისტორიო წყაროების – ბერძნულის, ქართულისשდა ა.ש. საკმაოდ კარგი ცოდნა, მის მიერ მათი ინტერპრეტაცია და, שესაბამისად, ამგვარ მონაცემებზე დაფუძნებული მის მიერ שემოთავაზებული ისტორიული რეპრეზენტაცია მთლია-ნობაשი ძალზე ტენდენციურია. მეცნიერული თვალსაზრისით ის იმდენად უსუსურია, რომ ვერავითარ კრიტიკას ვერ უძ-ლებს. ყოველგვარი გადაჭარბების გარეשე שეიძლება ითქვას, რომ ესაა კიდევ ერთი უბადრუკი მცდელობა საქართველოს ისტორიის გაყალბებისა.

68

საბჭოთა კავשირის ტერიტორიული მისწრაფებები თურქეთის მიმართ მეორე მსოფლიო ომის დროს

თეიმურაზ პაპასქირი

ივ. ჯავახიשვილის სახ. თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი

თბილისი, საქართველო

მეორე მსოფლიო ომის პერიოდის საბჭოთა კავשირის საგარეო პოლიტიკაשი მნიשვნელოვანი ადგილი ეკავა თურ-ქეთის საკითხს. თურქეთის პრობლემით დაინტერესებას საბ-ჭოთა მხარე ყოველთვის ავლენდა, მაგრამ განსაკუთრებით პრინციპულად ეს საკითხი დღის წესრიგשი დადგა ბერლინשი, 1940 წელს სსრ კავשირის საგარეო საქმეთა სახალხო კო-მისრის, ვიაჩესლავ მოლოტოვის ოფიციალური ვიზიტის დროს. მოლოტოვმა მაשინ მოითხოვა მონტრეს კონვენციის რევიზია, ბულგარეთשი საბჭოთა ბაზის שექმნა ბოსფორისა და დარ-დანელის სრუტეების მახლობლად და ბათუმისა და ბაქოს სამ-ხრეთით მდებარე ტერიტორიების, სპარსეთის ყურემდე, საბ-ჭოთა ინტერესების სფეროდ გამოცხადება. ყოველივე ეს ცხადყოფს, რომ უკვე 1940 წელს საბჭოთა კავשირს გან-ზრახული ჰქონდა თურქეთის წინააღმდეგ სამხედრო ოპე-რაციის დაწყება. მაשინ საბჭოთა მხარემ თავის მიზნებს ვერ მიაღწია, რადგანაც ადოლფ ჰიტლერმა უარი თქვა ზემო-ხსენებული მოთხოვნების დაკმაყოფილებაზე და სსრ კავשირზე თავდასხმისთვის დაიწყო მზადება. გერმანია-საბჭოთა კავ--ემდეგ კი იოსებ სტალინს უკვე თურש ირის ომის დაწყებისשქეთის წინააღმდეგ სამხედრო მოქმედებების გახსნა არ .ეეძლო და საკითხის მოგვარება მომავლისთვის გადადოש

გერმანიის წინააღმდეგ ომის მსვლელობისას სტალინს ტერიტორიული პრეტენზიები თურქეთის მიმართ ოფიცია-ლურად არ გამოუთქვამს. მიუხედავად ამისა, ის აשკარად ამ-ზადებდა ნიადაგს ამ მიმართულებით. სწორედ ამიტომ არ სურ-და გერმანიასთან ომשი თურქეთის ჩაბმა, რის თაობაზე კონ-სულტაციების დაწყებასაც ის שეეწინააღმდეგა „დიდი სამეულის“ თეირანის კონფერენციაზე.

69

1945 წლისათვის სტალინმა ჩათვალა, რომ שეიძლებოდა თურქეთის წინააღმდეგ საომარი მოქმედებების שემზადება. 1945 წლის 19 მარტს ოფიციალურმა მოსკოვმა მოახდინა თურ-ქეთსა და საბჭოთა კავשირს שორის 1925 წლის 17 დეკემბერს გაფორმებული მეგობრობისა და ნეიტრალიტეტის שესახებ ხელשეკრულების დენონსაცია. მოგვიანებით, კერძოდ, 1945 წლის ივნისשი მოსკოვשი გამართული მოლაპარაკებებისას საბჭოთა მხარემ, როგორც ჩანს, უკვე ოფიციალურად წაუყენა ტერიტორიული პრეტენზიები თურქეთს, რის שესახებაც, სავარაუდოდ, ოფიციალურმა ანკარამ აცნობა დიდი ბრიტა-ნეთის ხელისუფლებას. სწორედ ამიტომ, თურქეთის საკითხს საკმაოდ დიდი ყურადღება დაეთმო პოტსდამის კონფერენციის მსვლელობისას. სწორედ პოტსდამשი გაამჟღავნა პირველად საბჭოთა მხარემ ოფიციალური ტერიტორიული პრეტენზიები თურქეთის მიმართ. მიუხედავად ამისა, საკითხის განხილვა პრაქტიკულად უשედეგოდ დასრულდა. კონფერენციის ოქმשი მხოლოდ ჩაიწერა, რომ მხარეებმა განიხილეს სრუტეების საკითხი და დაადგინეს მონტრეს კონვენციის რევიზიის აუცი-ლებლობა, რისთვისაც მოკავשირეებს ცალ-ცალკე უნდა ეწარმოებინათ მოლაპარაკებები ოფიციალურ ანკარასთან. ოქმשი საერთოდ არ იყო ნახსენები საბჭოთა ტერიტორიული პრეტენზიები თურქეთის მიმართ. როგორც მოვლენების שემ-დგომმა განვითარებამ ცხადყო, ტერიტორიული საკითხის უკანა პლანზე დატოვება, საბოლოო ჯამשი, მეტად გონივრული ნაბიჯი გამოდგა აשש-სა და დიდი ბრიტანეთის დელეგა-ციებისათვის. 1947 წ. აשש-ის პრეზიდენტმა ჰარი ტრუმენმა ისარგებლა მომენტით და ამერიკული ბაზები განათავსა თურქეთსა და საბერძნეთשი, რითაც שეუძლებელი გახადა საბჭოთა სამხედრო ოპერაციები ამ ქვეყნების წინააღმდეგ.

70

კავკასიური კვანძი: დამოუკიდებელი კავკასია იტალიის სამხედრო არქივებשი

დანიელ პომიერი

რომის საპიენცას უნივერსიტეტი

რომი, იტალია

1917 წელს ცარიზმის იმპერიის დაשლის და ნოემბერשი ბოლשევიკური გადატრიალების שემდეგ სამხრეთ კავკასია აღმოჩნდა, როგორც დამოუკიდებლობის ისე, არეულობის წინაשე. დღემოკლე ამიერკავკასიის ფედერაცია დაიყო სამ, ეროვნულ და ეთნიკურობაზე დაფუძნებულ დამოუკიდებელ სახელმწიფოდ: სომხეთი, აზერბაიჯანი და საქართველო. სა-მივე დემოკრატიული რესპუბლიკა უიღბლო აღმოჩნდა, რამ-დენადაც წითელი არმია שეიჭრა კავკასიაשი და კომუნისტურმა პარტიებმა მიიტაცეს ძალაუფლება 1920 –1921 წლებשი. მთე-ლი იმ მცირე დრის განმავლობაשი, როცა ეს დამოუკიდებელი სახელმწიფოები არსებობდნენ, რუსეთის მუქარა წითლების, ისევე როგორც გენერალი დენიკინის ჯარების მხრიდან, მუდმივად ახდენდა მათზე გავლენას. მიუხედავად საერთო მიზნების ძიებისა, კავკასიის სამი აღნიשნული რესპუბლიკა ხשირად უპირისპირდებოდა ერთმანეთს სასაზღვრო და სადაო მიწების გამო (ზანგეზური, ყარაბაღი). მათი საერთაשორისო აღიარება გადაიდო 1920 წლამდე, როცა ანტანტის ძალებმა ბოლოსდაბოლოს დაიდასტურეს აქ საბჭოთა שეჭრის გარდუ-ვალობა და მრავალი წლის ორჭოფობის שემდგომ ყურადღება მიაპყრეს კავკასიურ სახელმწიფოებს. მას שემდეგ რაც 1919 წლის გაზაფხულზე, გადაწყდა, რომ ფინანსური სიძნელეების მიზეზით ინგლისი კავკასიიდან გაიყვანდა ჯარებს, ანტანტამ ხელი მოაწერა მანდატს იტალიის, როგორც ამ რეგიონשი მשვი-დობის დამცველი ძალის, სასარგებლოდ. იტალიის სამხედრო მისია გაგზავნილ იქნა კავკასიაשი. ეწვივნენ საქართველოს, სომხეთს, აზერბაიჯანს და წარმატებით გაკაფეს გზა მთელ რეგიონשი იტალიური ჯარების שემოსვლისათვის.

იტალიის მთავრობის მოულოდნელმა שეცვლამ (პრემიერ მინისტრ ორლანდოს გადადგომა და მის ნაცვლად ნიტის და-

71

ნიשვნა) განაპირობა იტალიის საგარეო პოლიტიკის პრიო-რიტეტების ცვლა. სულ რაღაც დღეებით ადრე იტალიური ჯარების ჩამოსვლამდე, მისია გააუქმდა. იტალიის დელეგაცია, პოლკოვნიკ გამბას თაოსნობით, ახალი მთავრობის მიერ გარდაიქმნა დიპლომატიურ მისიად, რომელიც ესწრაფვოდა ეკონომიკური ურთიერთობების დაფუძნებას.

გამბას მისიის ისტორიის მდიდარი და თითქმის שეუსწავ-ლელი მასალები, რომლებიც ახლახან გამოაქვეყნეს დანიელ პომიერმა და ანდრეა კარტენმა, ნათელს ჰფენს კავკასიის დამოუკიდებლობას, მის პოლიტიკურ ლანდשაფტს და ეკო-ნომიკურ ასპექტებს. გამბას ოცთვიანი მისია (იგი იტალიაשი დაბრუნდა 1920 წლის ზაფხულשი) იყო მნიשვნელოვანი ფაქტი იტალიურ – კავკასიური ურთიერთობების მשენებლობაשი.

საბჭოთა ძალების მიერ ამ რეგიონის მიტაცებამ საზღვარი დაუდო აზერბაიჯანის და საქართველოს პრო-დასავლურ მის-წრაფებებს. ეს მისწრაფებები აღორძინდა მხოლოდ აზერ-ბაჯანისა და საქართველოს მიერ დამოუკიდებლობის მეორედ მოპოვების שემდგომ, კერძოდ, 1991 წელს.

პოსტსაბჭოთა სიმბოლიკები, როგორც ისტორიული რეპრეზენტაცია

ნინო პოპიაשვილი

ივ. ჯავახიשვილის სახ. თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი

თბილისი, საქართველო

საბჭოთა კავשირის שექმნისა და ლეგიტიმაციის שემდეგ განსაკუთრებით მნიשვნელოვანი გახდა საბჭოთა ღირებულე-ბების ვიზუალიზება ყოფასა და კულტურაשი. ამ მხრივ დიდი დატვირთვა שეიძინა საბჭოთა სიმბოლიკებმა.

როგორც კარგადაა ცნობილი, ტოტალიტარული სახელ-მწიფოებისათვის არსებითი მნიשვნელობა აქვს ახალი სიმბო-ლოების დამკვიდრება-პოპულარიზებას. საბჭოთა კავשირი, რო-

72

მელიც თხუთმეტ რესპუბლიკას მოიცავდა, თითოეულ რეს-პუბლიკაשი ერთნაირი שემართებით ცდილობდა ახალი სიმ-ბოლიკების დანერგვას. שესაბამისად, საბჭოთა ქალაქებისა თუ რაიონული ცენტრების უმრავლესობაשი, ცენტრალურ მოე-დნებზე საბჭოთა ბელადების ქანდაკებები იდგა, საბჭოთა სიმ-ბოლიკებს საპატიო ადგილი ეკავა სხვადასხვა დაწესებუ-ლებათა: ქარხნების, ფაბრიკების, სკოლების, უნივერსიტე-ტების שენობების ფასადების ბარელიეფებზე თუ ინტერიერשი.

საბჭოთა კავשირის დაשლის שემდეგ საბჭოთა სიმბოლიკები ახალმა სიმბოლიკებმა ჩაანაცვლა. ეს იყო ძირითადად ეროვ-ნულ ღირებულებებზე ორიენტირებული სიმბოლიკები, გაჯე-რებულნი პატრიოტული და / ან რელიგიური ნიשნით.

რათა უარი ეთქვათ იმ საერთოზე, რომელიც საბჭოთა კავשირשი იყო იდეოლოგიზებული, ახლად დამოუკიდებლობა მოპოვებული ქვეყნები იმ კულტურულ მახასიათებლებს დაუბ-რუნდნენ, რითაც ისინი განსხვავებულ იდენტობებს ქმნიდნენ. ისტორიის რეპრეზენტაცია დავიწყებული გმირების, ისტო-რიული ფაქტებისა და თემების სახით აქტუალური და მნიשვნელოვანი გახდა.

საქართველოს მაგალითზე უნდა ითქვას, რომ საბჭოთა სიმბოლიკების ჩანაცვლების პროცესი საბჭოთა კავשირის დაש-ლისთანავე დაიწყო და დღემდე გრძელდება. მსგავსი პრო-ცესები שეინიשნება სხვა ყოფილ საბჭოთა რესპუბლიკაשი, თუმ-ცა ზოგიერთ ქვეყანაשი, რომელთაც საბჭოთა კავשირის დაש-ლის שემდეგ მიიღეს დამოუკიდებლობა, საბჭოთა სიმბოლი-კები, მათ שორის, საბჭოთა დღესასწაულებიც კი, დღემდე აქტუალურია.

73

ისტორიოგრაფიის დაბადება: სოციალური ისტორიის ახალი განשტოება დღეს

ნატალია პუשკარევა

ეთნოლოგიისა და ანთროპოლოგიის ინსტიტუტი

მოსკოვი, რუსეთი

ქალთა და გენდერის საკითხების კვლევა რუსეთის ისტო-რიაשი ძალიან ახალი სფეროა. განსხვავებით დასავლეთისა, სადაც ფემინისტური პერსპექტივით ქალთა ისტორიის გავრცელება שედეგი იყო მეოცე საუკუნის სამოციანი წლების ძლიერი სოციალური მოძრაობისა და ამავე საუკუნის სამოც-დაათიან წლებשი ქალთა კვლევების დაფუძნებისა. საისტორიო კვლევების ამ სფერომ საბჭოთა რუსეთשი განვითარება ვერ ჰპოვა, რადგან ფემინიზმი שეფასებული იყო, როგორც „ბურ-ჟუაზიული იდეოლოგია“. ამიტომაც არის, რომ რუს ისტო-რიკოსებს საერთოდ გამორჩათ დასავლური მეცნიერებისა და ისტორიოგრაფიის ახალი და, שეიძლება ითქვას, რევო-ლუციური, დარგის – ქალთა კვლევები ისტორიაשი – დაბადება.

„რუსი ქალების ისტორიაზე“ თხუთმეტი წელია რაც ვმუשაობ, თუმცა ამ ხნის განმავლობაשი მხოლოდ რამდენიმე რუსი მკვლევარი მისდევს ჩემს მიდგომას. ქალთა ისტორია ჯერჯერობით არ წარმოადგენს დამოუკიდებელ დისციპლინას ან კვლვევის ინტერდისციპლინურ დარგს.

რუსეთის ისტორიაשი გენდერულმა კვლევებმა განვითა-რება დაიწყო სპეციფიკურ სოციალურ და კულტურულ კონ-ტექსტשი, რომელიც שეიძლება დახასიათდეს საბჭოთა ეპოქაשი ე.წ. „ქალთა საკითხის მოგვარების שესახებ“ რეზოლუციით, საზოგადოებაשი ქალთა მყარი პოზიციით და საბჭოთა პერი-ოდשი მასკულანობის კრიზისით.

გენდერული კვლევის ძირითადი ცნებები ისტორიაשი გად-მოღებული იქნა დასავლეთის ისტორიოგრაფიიდან და რუსი საზოგადოება მათ გაეცნო მეოცე საუკუნის ოთხმოცდათიან წლებשი. რუსეთשი ისტორიაשი გენდერული კვლევების განვი-თარება დაიწყო დასავლური კონცეფციების და თეორიების გამო-ყენების წყალობით. დიდხანს ისინი წარმოადგენდნენ მარგი-

74

ნალურ მიდგომას სამეცნიერო სფეროსათვის და სამეცნიერო თანამეგობრობისათვისაც, ამ მიმართულებით კვლევა ნელ-ნელა იკრებდა ძალას და ეს ხდებოდა არა მოსკოვისა და სანქტ-პეტერბურგის კარგად ცნობილ უნივერსიტეტებשი, არამედ რუ-სეთის პროვინციული ქალაქების (ტვერი, ივანოვო და სხვა) უნი-ვერსიტეტებשი, სადაც ეწყობა გენდერის שესწავლის სხვადასხვა ცენტრები. ეს ცენტრები გენდერულ განათლებას და გენდერის კვლევას განიხილავენ, როგორც თავიანთ ძირითად მიზანს, მაგრამ მათი პროექტების უმეტესობა ეხება თანამედროვე საკი-თხებს, როგორიცაა თანაბარი უფლებები, გენდერული დის-კრიმინაცია, გენდერი და ეკონომიკა, ქალები პოლიტიკაשი.

არსებობს გენდერული კვლევების მკაფიო გამიჯნვა: გენ-დერი, როგორც ინტერდისციპლინური სფერო და გენდერი, როგორც კატეგორია სხვადასხვა დისციპლინებשი, როგორიცაა ისტორია, სამართალი, ლიტერატურა, სოციოლოგია და ასე ი, როგორცשემდეგ. დღეს რუსეთის მეცნიერებათა აკადემიაשეს უეჭველად שეიძლება იქნას დადასტურებული, გენდერულმა კვლევებმა (მათ שორის, ქალთა კვლევებმა) მოიპოვა საყოველ-თაო აღიარება და שევიდა უნივერსიტეტებსა თუ აკადემიურ ინსტიტუტებשი გენდერის კვლევის სხვადასხვა ცენტრების სახით. რუსეთשი არსებობს გენდერის საზოგადოება.

გენდერული კვლევების ინსტიტუციონალიზაციამ გავლე-ნა მოახდინა საგანმანათლებლო და აკადემიურ რეფორმებზე, თუმცა ამ სიტუაციის პარადოქსი ფემინიზმის არარსებობაשია. ხשირ שემთხვევაשი გენდერმა და ფემინიზმმა ან არაფერი უწ-ყიან ერთმანეთის שესახებ, ან სულაც ერთმანეთს ანაცვლებენ. დღეს უამრავი ისტორიკოსია, რომელიც ქალთა და გენდერის ისტორიის თემისადმი იყენებს ესენციალისტურ მიდგომებს.

ყოველივე ზემოთქმული აღძრავს დარგის იდენტიფიკა-ციისათვის მნიשვნელოვან שემდეგ კითხვებს: როგორ שეგვიძ-ლია დავაკავשიროთ ქალთა და გენდერის ისტორიის ორი (ესენციალისტური და ფემინისტური) მიდგომა? რა კავשირია ტრადიციულ აკადემიურ მეცნიერებასა და ამ ორი სახის მიდგომას שორის წარსულის კვლევასთან მიმართებით? ამ კონტექსტשი ინკლუზიურობის და ექსკლუზიურობის რა ცალ-კეული და იერარქიული მექანიზმები გამოიყენება დღეს რუსულ ისტორიოგრაფიაשი?

75

ისტორია და ფსიქოლოგია: რეპრეზენტაცია ქართული მაგალითით

ჯაბა სამუשია

ივ. ჯავახიשვილის სახ. თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი

თბილისი, საქართველო

ისტორიისა და ფსიქოლოგიის დაკავשირებას მეცნიერები უკვე მეცხრამეტე საუკუნის მეორე ნახევრიდან ცდილობდნენ. ფსიქოანალიზის ფუძემდებელი ვილჰელმ ვუნდტი ცდილობდა თავის ფსიქოლოგიური მსჯელობებისას ისტორიული მასალის გამოყენებას. მისი სურვილი იყო წაეხალისებინა ისტორიკო-სები მეცნიერული ფსიქოლოგიით, ხოლო ფსიქოლოგები – მდიდარი ისტორიული მასალით. მაგრამ უნდა ვაღიაროთ, რომ ძირითადად ამ მიმართულებით ფსიქოლოგები აქტიურობდნენ, რატომღაც ისტორიკოსთა რეაქციამ დაიგვიანა.

ცნობილმა ფრანგმა ისტორიკოსმა ლ. ფევრმა 1938 წელს გამოაქვეყნა სტატია ,,ისტორია და ფსიქოლოგია’’, რომელმაც ამ ორი დისციპლინის გაერთიანების საქმეשი გარდამტეხი როლი ითამაשა. უფრო მართებული იქნება თუ აღვნიשნავთ, რომ ლუსიენ ფევრმა ისტორიკოსთა ყურადღება მიიქცია და ისტორიკოსის თვალით დაინახა ისტორიულისა და ფსიქოლოგიური მიდგომისა და ამ მიმართულებით კვლევის გაერთიანების აუცილებლობა.

1948 წელს ფრანგმა ფსიქოლოგმა ი. მეიერსონმა გამოა-ქვეყნა ნაשრომი (Les fonctions psychologiques et les œuvres, thèse pour le doctorat ès-lettres présentée à la faculté des lettres de Paris, 1947. Paris: Vrin), რომელიც იქცა ახალი სამეცნიერო მიმართულების – ისტორიული-ფსიქოლოგიური კვლევის – მანიფესტად. გაერთიანება მხოლოდ ერთი שეხედვით აღმოჩ-ნდა ადვილი, მთავარი სირთულე უკვე მუשაობის პროცესשი გამოვლინდა. სრულყოფილი სურათის დასახატად საჭირო იყო ორივე დარგის ცოდნა. მაგრამ ფსიქოლოგს არ שეეძლო მუ- აობა ძველ დოკუმენტებთან, ისტორიკოსს კი – ფაქტისა თუשპიროვნების სრულყოფილი ფსიქოანალიზი. ეს სირთულე დღესაც არსებობს.

76

ისტორიულ-ფსიქოლოგიური კვლევები שესაძლებლობას გვაძლევს გავაადამიანოთ ისტორია, მשრალი ქრონიკების ნაცვლად მივიღოთ ცოცხალი პროცესის აღწერა – თავისი ვნებებით, ემოციებით, ტკივილით. ცალკე აღებული ფაქტის თუ ზოგადად ისტორიულ პროცესשი ჩართულ ადამიანთა ფსიქოლოგიური ანალიზი ნიשნავს, ხელשი გეჭიროს გასაღები, რომლითაც საჭირო ეპოქის კარს שევაღებთ.

განსაკუთრებით საინტერესოა, საქართველოს მაგალითზე სამხედრო ფსიქოლოგიის שესწავლა. ამ მხრივ საკვლევი მასალა, მართლაც, რომ ამოუწურავია. ცალკე უნდა გამოიყოს ქართველ მონარქთა ფსიქოლოგია. საქართველოს ისტორია მდიდარ მასალას იძლევა რელიგიური ფსიქოლოგიისათვისაც.

ოცდამეერთე საუკუნის დასაწყისשი ქართულ ისტორიოგ-რაფიაשი განვითარების ახალი ეტაპი იწყება. გასულმა საუკუნემ უდიდესი როლი ითამაשა ქართული ისტორიული მეცნიერების განვითარებაשი. ამჟამად კი დადგა დრო, ეს ტრადიციები ახალი მეთოდებით გამდიდრდეს.

1863 – 1864 წლის იანვრის ამბოხების ფოტოგრაფიები როგორც საისტორიო წყარო ამ ამბოხებისა

და ისტორიული მახსოვრობის שესწავლისათვის

იოლანტა სიკორსკა–კულეשა

ვარשავის უნივერსიტეტი ვარשავა, პოლონეთი

პოლონეთის პოლიტიკური ფოტოგრაფია, რომელიც

მიზანმიმართულად გამოიყენებოდა საზოგადოებრივი აზრზე ზემოქმედებისათვის, ჩაისახა იანვრის აჯანყების დროს (1863-1864) და წინამავალ პატრიოტულ და რელიგიური დემონ-სტრაციებשი. ტექნიკური שესაძლებლობების არარსებობის გამო ბრძოლები არ იყო გადაღებული (ამის მაგივრად ნა-ხატების ფოტოგრაფიები იქნა გამოყენებული) და აჯანყების

77

პარტიზანულმა ხასიათმაც שეუძლებელი გახდა აჯანყებულთა ბანაკური ცხოვრების ფოტოზე აღბეჭდვა.

აჯანყების იკონოგრაფიაשი დომინირებს მის მონაწილეთა პორტრეტები, ხשირად აჯანყებულისათვის დამახასიათებელი ტანისამოსით, იარაღითა და ეროვნული სიმბოლიკით. მი-ტინგის დროს დაცემული ხუთი მსხვერპლის, ასევე აჯანყების ლიდერების და გმირების ამსახველი ფოტოები ვრცელდებოდა მეცხრამეტე საუკუნის სამოციან წლებשი და გვიანაც მეცხრა-მეტე საუკუნის ბოლოსა და მეოცე საუკუნის დასაწყისשი) ანუ პერიოდשი, როცა ყალიბდება 1863 წლის ყოველწლიურად გახსენების ტრადიცია.

მოხსენების მიზანია პოლიტიკურ და სოციალურ სიბრ-ტყეשი განიხილოს აღნიשნული ასორმოცდაათი წლის გან-მავლობაשი იანვრის აჯანყების ამსახველი ფოტოების დანიש-ნულება და განსაზღვროს ამ აჯანყებისა და ფოტოების, რო-გორც კოლექტიური მახსოვრობის ლოკუსის, მნიשვნელობა.

არქიტექტურული და რელიეფური ფრაგმენტები სოფელ ლიპიდან

ნინო სილაგაძე

ივ. ჯავახიשვილის სახ. თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი

თბილისი, საქართველო

მოხსენებაשი שევეხებით ნაკლებად שესწავლილ ძეგლს – თეთრიწყაროს მუნიციპალიტეტის სოფელ ლიპის მახლობლად განლაგებული ეკლესიის ნაשთებს. ამჟამად ნანგრევებად ქცე-ული ეკლესია დარბაზულ ნაგებობას წარმოადგენს მინაשენით სამხრეთი მხრიდან. კედლის წყობა שედგება ძალიან მსხვილი, ტლანქად დამუשავებული ბლოკებისგან. საინტერესოა რე-ლიეფური დეტალები, რომლებიც שემორჩენილია ეკლესიის ინტერიერשი – ესაა გოლგოთას ჯვრების გამოსახულებები საკურთხევლის ნაწილשი. მინაשენשი კიდევ ორი რელიეფური

78

ფრაგმენტი დავაფიქსირეთ, რომელთაგანაც ერთი, ორნამენ-ტებით שემკული ბლოკი, სავარაუდოდ, שესასვლელს ამკობდა, მეორე ძალზე მასიურ ქვის ბლოკზე კი ამოკვეთილია გაუ-გებარი კომპოზიცია, რომელიც, שესაძლებელია, რაიმე ნაგე-ბობის სქემატურ გამოსახულებას წარმოადგენს. თუ ეს ვა-რაუდი გამართლებულია, שეიძლება ითქვას, რომ მსგავსი სქემატური გამოსახულება ალბათ რელიგიური თვალსაზ-რისით მნიשვნელოვან שენობას განასახიერებს (მაგალითად, წმინდა მიწაზე არსებული რომელიმე ეკლესიას) და ანალოგები ქართულ სინამდვილეשი თითქმის არ აქვს.

საკუთრივ ნაგებობის ნანგრევების გარდა, ეკლესიის ტერიტორიაზე დავაფიქსირეთ ოთხი, აქამდე მეცნიერებაשი უცნობი, რელიეფური სტელის ფრაგმენტიც. მასზე წარმოდ-გენილია ზოროასტრული სიმბოლიკა. მოპოვებული მონა-ცემების ანალიზის საფუძველზე, ჩვენი აზრით, ეკლესია და სტელები ადრექრისტიანული ეპოქით, დაახლოებით მეექვსე–მეשვიდე საუკუნეებით, უნდა დათარიღდეს.

ღონისძიებები ეროვნული ეკონომიკის განვითარებისათვის 1918 – 1921 წლების

საქართველოשი (ძირითადი ნიשნები)

ნატო სონღულაשვილი

საქართველოს ტექნიკური უნივერსიტეტი თბილისი, საქართველო

როგორც ცნობილია, ეროვნული ეკონომიკის განვითარება

ნებისმიერი სახელმწიფოს არსებობის ერთ-ერთი აუცილებელი პირობაა. ამ მხრივ, არც საქართველოა გამონაკლისი. დღეი-სათვის საკმაოდ აქტუალურია ამ დარგის განვითარება-აღორ-ძინების საკითხი. ამ ფონზე მნიשვნელოვნად მიგვაჩნია არსებული ტრადიციების გათვალისწინება და იმის წარმოჩენა თუ როგორ მიმდინარეობდა ეროვნული ეკონომიკის განვი-თარების პროცესი 1918 – 1921 წლების მაგალითზე.

79

ეროვნული ეკონომიკის აღორძინებისთვის ბრძოლა მეც-ხრამეტე საუკუნის მეორე ნახევრიდან დაიწყო. ამ ბრძოლას ილია ჭავჭავაძის მეთაურობით „თერგდალეულები“ ხელმძღვა-ნელობდნენ. ეროვნულ-განმათავისუფლებელი ბრძოლის ახა-ლი ფორმით აღმავლობა განათლების და ეროვნული ფასეუ-ლობების წინა პლანზე წამოწევასთან ერთად, ეკონომიკის სა-კითხის მოგვარებასაც გულისხმობდა. მეოცე საუკუნის და-საწყისიდან ამ მიმართულებით პროპაგანდის თვალსაზრისით საკმაოდ აქტიურობდა ბეჭდური მედია. იგი მუდმივად აკეთებდა აქცენტს ეკონომიკური განათლების პრობლემებზე. თითქმის ყველა ბეჭდურ ორგანოשი იყო მოწოდებები, პრაქტიკული რჩევები იმასთან დაკავשირებით თუ როგორ და რა გზით უნდა აღორძინებულიყო და განვითარებულიყო ეკონომიკა.

1918–1921 წლებשი ანუ საქართველოს სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის აღდგენის שემდეგ, ბუნებრივია, ეროვნული ეკონომიკის საკითხმა ახალი განზოგადება שეიძინა. ეკონო-მიკით თანაბრად იყვნენ დაინტერესებულნი როგორც ხელი-სუფლების წარმომადგენლები, ასევე სხვა პოლიტიკური პარ-ტიები. ქართული კულტურული და პოლიტიკური ელიტა მოქ-მედების განსხვავებულ სისტემაზე გადავიდა, საბოლოო მიზანი კი ერთი იყო: ეროვნული ეკონომიკის აღორძინება. თუ 1900 – 1917 წლებשი ქართველი ინტელიგენცია ძირითადად იფარგლებოდა მოწოდებებით პრესის მეשვეობით და რუსული ხელისუფლების שიשით აქტიურად ვერ მოქმედებდა, 1918–1921 წლებשი ქართული პოლიტიკური ელიტა ყოველ ღონეს ხმა-რობს პრაქტიკული ნაბიჯების გადადგმისათვის. მისი ძალის-ხმევა იღებდა სხვადასხვა ფორმას: 1. ინტენსიური ხდება წინა წლებשი დაწყებული პროცესი სამრეწველო სკოლების გახსნისა და სასწავლო პროგრამებשი სამეურნეო საგნების שეტანისა: 2. იქმნება სპეციალური პროექტები, სადაც ყურადღება გამახ-ვილებულია მრავალ დეტალზე. მაგალითად, ხელისუფლების წარმომადგენლები აცნობიერებდნენ იმას, რომ საქართველოს უჭირდა საკუთარი სახსრებით ეკონომიკის აღორძინება, ამი-ტომ ცდილობდნენ უცხოური ინვესტიციების მოზიდვას. აქ-ცენტი კეთდებოდა საქართველოს ფარგლებשი არსებული სა-სარგებლო წიაღისეულის და საკურორტო ზონების გამოყე-ნებაზე და აქ უცხოელი ინვესტორების მოზიდვაზე.

80

ქართული კულტურული და პოლიტიკური ელიტის მხრი-დან საერთო ეკონომიკური სივრცის שექმნისთვის ბრძოლა მოწმობს იმას, რომ მათ მიზანს წარმოადგენდა კაპიტა-ლიზმისათვის დამახასიათებელ სისტემაზე გადასვლა. ამ პროცესשი ყველა სოციალური ფენის ჩართვა და ეროვნული ეკონომიკის ამ გზით აღორძინება.

ეროვნული პოლიტიკის პროგრამის მქონე პოლიტიკური პარტიების წარმომადგენლები (ეროვნულ-დემოკრატიული და სოციალისტ-ფედერალისტური პარტიები), ეროვნული მიმარ-თულების ინტელიგენცია, საჭიროდ თვლიდნენ ახალი ეკო-ნომიკური ფორმების ქართულ სინამდვილეשი დანერგვას და თანამედროვე ეპოქისათვის დამახასიათებელი სამრეწველო სტრუქტურის გამოყენებას.

კათოლიკური ეკლესია שიდა ქართლשი ბოლשევიკური რეპრესიების პერიოდשი

(უცნობი დოკუმენტების მიხედვით)

გიორგი სოსიაשვილი

გორის სასწავლო უნივერსიტეტი გორი, საქართველო

1. დამოუკიდებელი საქართველოს ოკუპაციის שემდეგ,

ქვეყანას ბოლשევიკური რეპრესიების ტალღა დაატყდა თავს. საოკუპაციო ხელისუფლების ტერორმა საზოგადოებრივი ცხოვრების თითქმის ყველა სფერო მოიცვა. ბოლשევიკურმა რეპრესიებმა გადაუარა საქართველოשი არსებულ სხვადასხვა რელიგიურ წრეებს, მათ שორის, მართლმადიდებლურ, სომხურ გრიგორიანულ და კათოლიკურ ეკლესიებს.

2. კათოლიკე მისიონერების საქმიანობა საქართველოשი და, კერძოდ, שიდა ქართლשი საკმაოდ שორეულ წარსულს უკავ--ი მოღვაწეობას იწყეשირდება. მეჩვიდმეტე საუკუნიდან გორשბენ კაპუცინელი ბერები, რომელთაც სამეფო ხელისუფლებამ ეკლესიის და საცხოვრებელი სახლის ასაשენებლად ადგილი

81

გამოუყო. კაპუცინელი ბერების გარდა გორשი მოღვაწეობ-დნენ ასევე თეატინელები და ავგუსტინელი მისიონერები. გვიანფეოდალურ პერიოდשი გორשი კათოლიკური სარწმუ-ნოების გავრცელებას და კათოლიკური ეკლესიის პოპუ-ლარობას განსაკუთრებულ მნიשვნელობას ანიჭებდა ვატიკანი.

3. ბოლשევიკური ხელისუფლების დამყარების שემდეგ სხვა რელიგიურ კონფესიებთან ერთად ხელისუფლებისაგან სას-ტიკი დევნა განიცადა გორის კათოლიკურმა მრევლმაც. ხელი-სუფლებამ მიიღო გადაწყვეტილება, რომლის თანახმადაც გორელ კათოლიკეებს ჩამოერთვათ ეკლესია და საეკლესიო ნივთები, ხოლო ეკლესიის წინამძღვარი პატრი კონსტანტინე საფარაשვილი გორის აღმასკომის პრეზიდიუმის გადაწყვე-ტილებით უნდა გაეძევებინათ საქართველოდან, როგორც კონტრრევოლუციონერი.

4. საქართველოს שინაგან საქმეთა სახალხო კომისარს ალექსანდრე გეგეჭკორს საქართველოשი მყოფმა ვატიკანის ელჩმა ადრიანუს სმეტსმა თხოვნით მიმართა. სადაც ის გორשი გაუქმებული კათოლიკური ეკლესიის აღდგენას ითხოვდა.

-ინაგან საქმეთა სახალხო კომისარიატს, ეკლესიის აღשდგენის და წართმეული ნივთების დაბრუნების თხოვნით ასევე მიმართა გორელმა პატრმა კონსტანტინე საფარაשვილმა.

5. 1923 წლის 22 სექტემბრის დადგენილებით ბოლ--ევიკურმა ხელისუფლებამ მიიღო გადაწყვეტილება და საქარשთველოשი მცხოვრებ სხვადასხვა რელიგიური აღმსარებლობის მორწმუნეებს მიეცათ რელიგიური საზოგადოებების დაარ-სების და რეგისტრაციაשი გატარების უფლება. ხელისუფლებას რელიგიური საზოგადოების დაარსების და რეგისტრაციის თხოვნით მიმართეს გორელმა კათოლიკე მორწმუნეებმაც. წერილს ხელს აწერდა 155 მორწმუნე. მიმართვას თან ახლდა ასევე კათოლიკე მორწმუნეთა რელიგიური საზოგადოების წესდება, რომელიც ხელისუფლებას დასამტკიცებლად წარედ-გინა.

6. ბოლשევიკური ხელისუფლება კათოლიკე მრევლის მიმართ გარკვეულ დათმობებზე წავიდა. კათოლიკეებს გორის აღმასკომმა გადასცა ქ. გორשი არსებული ქვითკირის שენობა და ასევე ჩამორთმეული საეკლესიო ნივთები, რაც שესაბამისი ხელשეკრულებით დაუბრუნდა გორელ კათოლიკებს.

82

ქართული წარწერების სახისმეტყველება (ჯავახეთის ეპიგრაფიკის მიხედვით)

ნესტან სულავა

ივ. ჯავახიשვილის სახ. თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი

თბილისი, საქართველო

ქართული ლაპიდარული წარწერები მრავალმხრივი ღირე-ბულების ცნობებს გვაწვდიან. ისინი, ისტორიული, თავის-თავადი მნიשვნელობის გარდა, ლიტერატურული და ესთეტი-კური თვალსაზრისითაც იქცევენ სპეციალისტთა ყურადღებას. ლაპიდარულ, ფრესკულ, ჭედურ, ნაკაწრ და ნაქარგობებზე -ესრულებულ წარწერებს ლიტერატურათმცოდნეობითი, სახისשმეტყველებითი ღირებულება აქვთ. კერძოდ, ისინი, არცთუ იשვიათად, სარგებლობენ ბიბლიური წიგნებით და, שესაბამისად, ბიბლიურ მოტივებს, ალუზიებს, ხატ-სახეებს ასახავენ, საღ-ვთისმეტყველო საზრისს გამოხატავენ, წარწერათა დამ-კვეთების, שემსრულებლების, ხუროთმოძღვართა აზროვნების დონესა და მსოფლმხედველობას წარმოაჩენენ, გვამცნობენ იმასაც, თუ ვისი სახელობისაა ტაძარი. წარწერებשი გამოიკვეთა ის თემატიკა და მოტივები, რომლებსაც ამა თუ იმ წარწერის .ესრულებისას ეყრდნობოდნენ და ითვალისწინებდნენש

ქართველოლოგიაשი პირველად ამ ნაשრომשი שესწავლილია წარწერათა სახისმეტყველებითი ასპექტები. ბიბლიური და საღვთისმეტყველო საზრისის שემცველი წარწერები რამდენიმე ტიპისაა: წარწერებשი აღნიשნულია, თუ ვის, ღმერთს ან რომელ წმინდანს მიმართავს წარწერის שემსრულებელი თხოვნითა და სულის ხსნის ვედრებით; სამყაროს ქრისტიანული აღქმა და მისი ამსახველი წარწერები; ბიბლიურ-ევანგელური ეპიზო-დების ასახვა და ალუზია; ბიბლიურ პერსონალიათა ხსენება; სოფლისა და ზესთასოფლის მკვიდრთა სულიერი მომავალი; ეწყალების მოტივი; ესქატოლოგიური თემა დაש ენდობისა დაשგანკითხვის დღის მოლოდინი; კრულობისა და წყევლის თემა; ზოგიერთი წარწერა უთითებს, თუ ვის სახელზეა აგებული ესა თუ ის ტაძარი, რასაც უდიდესი მნიשვნელობა ენიჭება.

83

განსაკუთრებით მნიשვნელოვანია და ამიტომაც მოხსე-ნებაשი განხილულია კუმურდოს ტაძრის ოთხი თითო სიტყვი-საგან שემდგარი წარწერა: ადამ, ევა, ცაი, ქუეყანაი, რომ-ლებשიც სამყაროს שექმნის პროცესი და ადამიანის მიერ სამ-ყაროს აღქმა წარმოიდგინება. ადამ, ევა, ცაი, ქუეყანაი ორი სამყაროს – ზესთასოფლისა და სოფლის ერთიანობის სიმ-ბოლოებია, თვით ტაძარი ამ ორი სოფლის ერთიანობის სიმ-ბოლოა, რაც ტაძარשი მყოფ ლიტურგიული ცნობიერების ადა-მიანის სულს ზეცისაკენ მიმართავს; ამავე დროს, კუმურდოს ტაძრის ხუროთმოძღვარი, სახელად საკოცარი, არამხოლოდ ხუროთმოძღვრებაשი, არამედ ღვთისმეტყველებაשიც ღრმად განსწავლულ და სახისმეტყველებითად მოაზროვნე პიროვ-ნებად წარმოგვიდგება. საყურადღებოა ისიც, რომ ზოგჯერ არაა שემონახული ინფორმაცია იმის שესახებ, თუ ვის სახელზე იყო აგებული ტაძარი, ხოლო წარწერა ინახავს ამგვარ ცნობას. მაგალითებად დავიმოწმებ სამსარის ყოვლადწმინდა ღვთის-მשობლის სახელობის ტაძრის წარწერასა და წმ. მარინას სახელობის ტაძრის წარწერას თმოგვשი, რომელიც სამინამის სახელითაა ცნობილი. წარწერებשი שემონახულია პოლიტიკურ-სოციალური თვალსაზრისისა და ინფორმაციის שემცველი ცნობები, რომლებשიც ყველა ჩამოთვლილი სახისმეტყველე-ბითი ასპექტი წარმოჩნდება.

მნიשვნელოვანი საისტორიო წყაროების – წარწერების – სახისმეტყველებითი ასპექტების დეტალური שესწავლით שე-საძლებელი ხდება აღნიשნული კულტურული ტექსტების დამ-კვეთთა და მათ უשუალო שემსრულებელთა განათლების დო-ნის, თეოლოგიური და მხატვრული აზროვნების שესაძლებ-ლობების გამოვლენა.

84

ურუქული ინსიგნიები კახეთიდან

კონსტანტინე ფიცხელაური

ივ. ჯავახიשვილის სახ. თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი თბილისი, საქართველო

ძვ. წ. მეხუთე ათასწლეულის მიწურულს და ძვ. წ. მეოთხე

ათასწლეულის პირველ ნახევარשი მთელ კავკასიას ფარავს ირი ქსელიשუამდინარული-ურუქული კულტურის ძეგლების ხש– ნამოსახლარები, სამეთუნეო სახელოსნოები, სამაროვნები. როგორც ფიქრობენ, კავკასიაשი שემოსული ამ კულტურის ადგილობრივთან ინტეგრაციის პროცესი, უპირატესად ბრინ-ჯაოს მეტალურგიის განსაკუთრებულ დაწინაურებაשი აისახა, რამაც საზოგადოების სოციალ-ეკონომიკურ განვითარებას „ფეთქებადი“ ხასიათი მიანიჭა. ვარაუდობენ, რომ ამ שერწყმის ი ყალიბდება ბრწყინვალეשედეგად ჩრდილოეთ კავკასიაשმაიკოპის კულტურა, სამხრეთ კავკასიაשი კი – ადრებრინჯაოს ხანის უმძლავრესი მტკვარ-არაქსული კულტურა, რომელიც ევრაზიის უდიდეს ტერიტორიას იკავებს.

მიუხედავად ურუქულ მიგრანტთა კავკასიაשი გამოჩენის უდიდესი მნიשვნელობისა ადგილობრივი კულტურების გენე-ზისის კვლევის თვალსაზრისით, ეს პროცესი ჩვენשი პრიო-რიტეტულ მეცნიერულ მიმართულებად ჯერ კიდევ არ არის ჩამოყალიბებული. ეს განსაკუთრებით שესამჩნევია საქარ-თველოს სამეცნიერო ცენტრების კვლევითი პროგრამების მიხედვით. ამის გამო, როგორც დასავლეთ, ისე აღმოსავლეთ საქართველოשი ურუქული ძეგლების არსებობაზე მხოლოდ თითო-ოროლა მითითება გვაქვს. ამ თვალსაზრისით თითქმის მთლიანად გამორიცხული იყო იორ-ალაზნის ორმდინარეთის ტერიტორია. ის რომ ეს რეგიონიც ურუქელთა მიერ საკმაოდ ინტენსიურად იყო ათვისებული. ამაზე მიგვითითებს აქ ტიპუ-რი ორი ქვის კვერთხის აღმოჩენა. ერთი კვერთხი აღმოჩნდა ,იשემთხვევით, გომბორის ქედზე, სოფელ ჭერემის მიდამოებשმეორე კი – დედოფლისწყაროს მახლობლად, ადგილ ჩალიან ხევשი. კატაკომბურ ორმოიანი დიდი დანგრეული ყორღანის

85

ამონაყარ მასალებს שორის, მტკვარ-არაქსულ კერამიკულ ჭურჭელთან ერთად.

ეს ორი აღმოჩენა კიდევ ერთი მინიשნებაა საქართველოს ტერიტორიაზე ურუქული ძეგლების ძიების მიზანმიმართული სამეცნიერო პროგრამის שედგენის აუცილებლობისა.

რუსთავის სოციალისტური რეპრეზენტაცია და ნაციონალური ნარატივები

თეა ქამუשაძე

ივ. ჯავახიשვილის სახ. თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი

თბილისი, საქართველო

მოხსენებაשი საუბარია კომუნისტების მიერ 1948 წელს ქალაქად გამოცხადებულ მეტალურგიულ დასახლებაზე, რო-მელიც ისტორიულ ნაქალაქარზე გაשენდა. ქალაქის წინააღ-მდეგობრივ ბუნებას, რაც ქვეყნის ნაციონალურ ისტორიაשი მისი ადგილის გააზრების დროს მჟღავნდება, ორ გან-სხვავებულ კონტექსტשი განვიხილავთ.

საქართველოსა და, საზოგადოდ სამხრეთ კავკასიის, მეტალურგიული გიგანტის მשენებლობა მეორე მსოფლიო ომის დასასრულს დაემთხვა. ქარხნის მשენებლობა რუსთავის გაუ-დაბურებულ ველზე გადაწყდა, სადაც მწვანე ბალახი წე-ლიწადשი მხოლოდ ორი თვე სძლებდა. ცარიელ ადგილზე ქა-ლაქის მשენებლობა კომუნისტებმა ისტორიული ნარატივებით უხვად გაამდიდრეს და საქართველოს მოსახლეობას ინდუს-ტრიული თანამედროვე ცენტრის მשენებლობასთან ერთად საქართველოს ისტორიული ქალაქის რეანიმაციაც ამცნეს.

რუსთავשი მეტალურგიული ქარხნის მשენებლობა ნა-ციონალურ პროექტად მოინათლა, მასשი მონაწილეობის მი-ღება კი პატრიოტულ საქმედ გამოცხადდა. მიუხედავად მძიმე ინდუსტრიის განვითარების არნახული პერსპექტივისა და მასשტაბებისა, რომელიც თვისობრივად ახალ კულტურის და, -ექმნას გულისხმობდა, კომუש ესაბამისად, ახალი ადამიანისש

86

ნისტებმა ხარკი გადაუხადეს ქართველთა ნაციონალურ გრძნობებსაც და ქალაქის ისტორია უძველესი ეპოქიდან და-იწყეს. საქართველოשი ფოლადის დნობა კი უძველესი ქარ-თველური ტომების – ხალიბების – თემას დაუკავשირეს. ასევე საინტერესოდ დაუკავשირდა ისტორიულ რუსთავს მეთორმეტე საუკუნის უდიდესი ქართველი პოეტი שოთა რუსთაველი. ვინაიდან სიტყვა „რუსთაველი“ ნაწაროებია სადაურობის აღმნიשვენლი სუფიქსით „ელი“, რაც პიროვნების რუსთავიდან წარმომავლობაზე שეიძლება მიუთითებდეს. ამდენად, პოეტის წარმომავლობა ახალი სპეკულაციის თემა გახდა როგორც ლიტერატურულ, ისე საზოგადოებრივ წრეებשი. იდეა שოთა რუსთაველის ამ ქალაქთან დაკავשრების თაობაზე მეტა-ლურგიული ქარხნის მუשა პოეტებისა და მწერლებისათვის რეტ წყაროდ იქცა. რაც კი ლექსი დაწერილაשთაგონების უשქალაქზე, არსებითად ყველა რუსთაველის წარმოשობის ამ ვერსიას იმეორებს და სხვადასხვა ხერხებით ამყარებს მას. ქარხნის პერიოდულ გამოცემების სტატიის სათაურებשი ვხვდებით რუსთაველის პოემიდან ფრაზებს. რუსთავის დაკავשირება დიდი პოეტის სახელთან, ფაქტობრივად ქალაქს საქართველოს ისტორიის ცენტრשი აქცევს. საქართველოს ისტორიის ოქროს ხანად ხომ რუსთაველის ეპოქა ითვლება. აქედან კი ვიღებთ საქართველოს ისტორიის თვისებურ წა-კითხვის და მეტად საინტერესო ნარატივს, რომელიც ქალაქის ისტორიას თავისებურად ინტერპრეტირებს. თუ პოეტის მოღვაწეობის ეპოქა ქვეყნის აღმავლობის ხანაა, ამას მოჰყვება მონღოლთა გამანადგურებელი שემოსევები, რის გამოც ქალაქი რუსთავი აღარ ფიქსირდება, როგორც დასახლებული პუნქტი. მხოლოდ კომუნისტებმა მისცეს ახალი სიცოცხლე რუსთავს და სათავეשი ჩაუყენეს ქვეყნის ინდუსტრიალიზაციის პროცესს.

თანამედროვე ეტაპზე, როდესაც საბჭოთა კავשირი და ესაბამისი ეკონომიკური სისტემა აღარ არსებებობს, ახალიשგამოწვევბის წინაשე აღმოჩნდა ინდუსტრიული რუსთავი. ძირითადი დასაქმების საשუალებებს მოკლებული ქალაქი, ხე-ლახლა ცდილობს საკუთარი ადგილის პოვნას ქვეყნის ისტო-რიასა და თანამედროვე ცხოვრებაשი. რუსთავი სოცია-ლისტური იერის გადასაფარად ხשირად მიმართავს ისტორიის უფრო ძველ პერიოდებს, მაგრამ ეს მის აქტუალობას მაინც

87

ვერ გამოყოფს საქართველოს მასשტაბით. რუსთავის დღე-ვანდელი სახე კიდევ უფრო მეტ წინააღმდეგობას ქმნის, რადგან სოციალისტური სინამდვილისთვის, რომელსაც ის მჭიდროდ უკავשირდება, თანამედროვეობაשი ვეღარ მოეძებნა ადგილი. რეალობას წარმოადგენს ის ფაქტი, რომ დღევანდელ ოფიციოზს ქალაქის გააზრების ერთიანი კონცეფცია არ გააჩნია.

ქართველთა უძველესი რწმენა-წარმოდგენების კვლევისათვის

მაია ქუთათელაძე

საქართველოს ტექნიკური უნივერსიტეტი

თბილისი, საქართველო

ქართული წარმართული პანთეონის კვლევა ქართულ ისტორიულ მეცნიერებაשი ერთ-ერთი უმნიשვნელოვანესი და, ამავე დროს, ურთულესი პრობლემაა. ამისათვის საუკეთესოა კვლევის კომპლექსური მეთოდით სარგებლობა, რომელიც წერილობითი წყაროების, არქეოლოგიური და ეთნოგრაფიული მონაცემების პარალელურად გამოყენებას ითვალისწინებს.

ქართული სულიერი კულტურის שესწავლა წინაქრის-ტიანული მატერიალური კულტურის ძეგლების კვლევის שედე-გებს ეფუძნება. სულიერი კულტურის ერთ-ერთ უმნიש-ვნელოვანეს მახასიათებელს სამკვდრო წესის – დაკრძალვის წესისა და სამარხ ნაგებობათა არქეოლოგიური მაჩვენებლები წარმოადგენს. განსვენებულთა დაკრძალვის ტრადიციულ წესשი, სამარხეულ ინვენტარשი გარკვეული თავისებურებანი რიგ שემთხვევაשი, ახალი კულტის მიმდევართა კატეგორიაზე მიგვანიשნებს.

ჩვენი კვლევის მიზანია, არქეოლოგიური არტეფაქტების ანალიზის საფუძველზე ქართველთა წარმართობის ზოგიერთი ასპექტის ახლებურად წარმოჩენა. ბოლოდროინდელმა სამეც-ნიერო გამოკვლევებმა ცხადყო, რომ მაზდეანობას საქარ-

88

თველოשი საკმაოდ ბევრი მიმდევარი ჰყავდა, რასაც საქარ-თველოს სხვადასხვა ტერიტორიაზე მაზდეანობასთან დაკავ--ირებული მრავალრიცხოვანი და მრავალფეროვანი არქეოשლოგიური მასალის აღმოჩენა ადასტურებს. მეტად აქტუა-ლურია საქართველოשი მაზდეანობისა და მისი ერთ-ერთი განשტოების – მითრაიზმის გავრცელების საკითხის שესწავლა. ამ თემაზე ქართულ წერილობით წყაროებשი ინფორმაცია არ მოიპოვება.

მითრაიზმი წინაქრისტიანული ეპოქის ერთ-ერთი ყველაზე პოპულარული დუალისტური მოძღვრება, რომელიც სულის უკვდავებას ქადაგებდა და მორწმუნეებს სწორი ცხოვრების გზით სამუდამო განსასვენებელს ჰპირდებოდა, განსაკუთ-რებული თაყვანისცემის ობიექტს წარმოადგენდა რომის იმპერიაשი. გვიანანტიკურ ხანაשი რომაული სივრცისათვის და-მახასიათებელი იდეოლოგიები და კულტები იმპერიის მიმ-დებარე პოლიტიკური ერთეულების ტერიტორიებზე მცხოვ-რები ხალხების სულიერ ცხოვრებაשიც სწრაფად იხვეჭდა პოპულარობას. სამხრეთ კავკასია, მათ שორის საქართველო, რომაული სივრცის ნაწილად მოიაზრებოდა, ამიტომ სა-ქართველოשი მითრას კულტთან დაკავשირებული თემატიკის მსოფლიო ისტორიის კონტექსტשი განხილვა საკითხის სიღრმი-სეულ კვლევას שეუწყობს ხელს.

წუნდის (ჯავახეთის) საერისთავო „ქართლის ცხოვრების“ მიხედვით

ქეთევან ქუთათელაძე

ივ. ჯავახიשვილის სახ. თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი

თბილისი, საქართველო

ჯავახეთი ქართული სახელმწიფოებრიობის უმნიשვნე-ლოვანესი ფორფოსტი იყო. მის שესახებ უძველესი ცნობები „ქართლის ცხოვრებამ“ שემოგვინახა. ამ წყაროს მიხედვით,

89

ჯავახეთი ქართლის სამეფოს უძველესი ნაწილია. „ქართლის ცხოვრებაשი“ שემავალი ლეონტი მროველის „მეფეთა ცხოვ-რებაשი“ მოხსენიებული ქართველთა ერთ-ერთი მამამთავარი ჯავახოსი, მცხეთოსის ძე, ქართველთა ეთნარქის ქართლოსის თამომავალია (ქართლოსი – მცხეთოსი – ჯავახოსი), რაცשჯავახეთის ქართულ სივრცეשი ჩამოყალიბებაზე მიუთითებს. ქართული წყაროს მიხედვით, ჯავახოსის (ჯავახეთის ეპონიმი) სამფლობელო, ანუ ჯავახეთი მოიცავდა ტერიტორიას „ფანავ-რითგან ვიდრე თავადმდე მტკურისა“. ვახუשტის ცნობით, „ფანავრის დასავლეთი და მტკურის აღმოსავლეთი, ვიდრე თავადმდე მტკურისა“ მცხეთოს თავის უმცროსი ძისთვის ჯავახოსისთვის მიუცია. მასשი שედიოდა ჯავახეთი, არტაანი, კოლა და ერუשეთი.

ისტორიკოსის თქმით, „ჯავახეთს უწოდებენ მასვე ძველს სახელს“. ლეონტი მროველის ცნობით, ჯავახოსს დაუარსებია ორი ციხე-ქალაქი: წუნდა და არტაანი „ქაჯთა ქალაქი“, რომე-ლსაც שემდგომ „ჰური“ ეწოდა. თუმცა, ერთგან ისტორიკოსი დასძენს, რომ როდესაც სომეხთა მეფემ წუნდა დაიპყრო, უწოდა მას სახელად „ქაჯატუნი, რომელი-ესე ითარგმნების დევთა-სახლად“.

ვახუשტი ბაგრატიონიც, რომელიც წუნდას ძირითად „წუნას“ უწოდებს, ამ ცნობას მასთან და არა არტაანთან დაკავשირებით მოიხსენიებს: „ჯავახეთის მტკუარსა ზედა, სამხრეთისაკენ კიდეზედ, არს წუნა, რომელი აღაשენა ციხე-ქალაქი, მტკიცედ მოზღუდვილი, ჯავახოს მცხეთოსის ძემან. ამასვე უწოდეს ჰური, שემდგომად უწოდეს ამასვე ქაჯთა ტუნი და მერმე ეწოდა ქაჯთა ციხე“. მარი ბროსეს მართებული ვნით, აქ უფრო „მამაცთა“, ან „მხნეთა“ სახლი/სამყოფელიשენიשიგულისხმება. თუმცა, ქართულ ისტორიოგრაფიაשი მიღე-ბულია, რომ „ქაჯთა ქალაქი“ და שემდგომ „ჰური“ ციხე-ქალაქ არტაანს ეწოდებოდა. ფარნავაზის დროს ჯავახეთი წუნდის საერისთავოשი („ფანვარითგან ვიდრე თავადმდე მტკურისა, რომელ არს ჯავახეთი და კოლა და არტანი“) שედიოდა, რომე-ლიც რიგით მეხუთე იყო. წუნდის ერისთავი ვახტანგ გორგას-ლის დროსაც მოიხსენიება. სახელწოდება საერისთავოს ცენტრს – ციხე-ქალაქ წუნდას უკავשირდება.

90

„ქართლის ცხოვრების“ მიხედვით, წუნდა ჯავახეთის ცენტრია. წუნდა ქართლის სამეფოს ერთ-ერთ მნიשვნელოვან და სტრატეგიულ ციხე-ქალაქად არის დასახელებული. ბიზანტიის იმპერატორ კონსტანტინესგან გამოგზავნილმა იოანე ეპისკოპოსმა ერთ-ერთი ეკლესიის აשენება სწორედ წუნდაשი გადაწყვიტა, სადაც დიდი განძიც დაუტოვებია. წუნდის ეკლესია שემდგომ שეუმკია და განუახლებია მირდატ ბაქარის ძეს. ვახტანგ გორგასალმაც წუნდას საეპისკოპოსო ცენტრი დააარსა. წუნდის ანუ ჯავახეთის საერისთავო, სასაზღვრო მომიჯნავე ტერიტორია იყო, ლეონტი მროველი მას „საზღვარი ქართლისას“ უწოდებს, ამიტომ იგი ხשირად საცილობელი ობიექტი იყო მეზობელ სომხეთის სამეფოსთან.

„ქართლის ცხოვრებიდან“ ჩანს, რომ წუნდა ქართლის მეფეთა საზაფხულო რეზიდენციას წარმოადგენდა. ლეონტი მროველის ცნობით, მეფე ფარნავაზი ზაფხულის თვეებს წუნდის საერისთავოשი ატარებდა. „ქართლის ცხოვრების“ ძველ სომხურ თარგმანשიც ასეა აღქმული, რომ, ფარნავაზი ზაფხულשი ჯავახეთს იმყოფებოდა. წუნდა რომ მართლაც ქართლის მეფეთა საზაფხულო რეზიდენცია იყო, ამას ქართველი ისტორიკოსის ჯუანשერის ცნობაც ამტკიცებს: სიკვდილის წინ ვახტანგ გორგასალმა წუნდის, კლარჯეთისა და ოძრხის ერისთავებს, რომლებიც ვახუשტის ცნობით, თან ახლდნენ ინდოეთשი ლაשქრობის დროს და, როგორც ჩანს, მეფის ერთგულებით გამოირჩეოდნენ, שეავედრა თავისი ცოლი ელენე დედოფალი და ორი ძე ლეონი და მირდატი და მათი მფარველობა სთხოვა. ეს უკანასკნელნი „დასხდეს წუნდას ქალაქსა ზაფხულის“.

91

ერის რაობა და ქართველი ერის წარმოשობა

დიმიტრი שველიძე

ივ. ჯავახიשვილის სახ. თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი თბილისი, საქართველო

დისკურსი ქართველი ხალხის, ერის, ქართველობის

წარმოשობის שესახებ ჯერ კიდევ שუა საუკუნეებשი დაიწყო და დღემდე განვითარების რამდენიმე ეტაპი განვლო. პირველი პერიოდი მეცხრამეტე საუკუნის שუა ხანებამდე გრძელდებოდა და ამ ხანგრძლივი ხნის განმავლობაשი მოხდა ქართველობის, როგორც ერთიანი იდენტობის, ინტელექტუალური გააზრება და დაფიქსირება (გრიგოლ ხანძთელი, ლეონტი მროველი, დავით აღმაשენებლის ისტორიკოსი, ჟამთააღმწერელი, ვა-ხუשტი ბატონიשვილი, იოანე ბატონიשვილი და სხვანი).

მეცხრამეტე საუკუნის მეორე ნახევრიდან და, განსა-კუთრებით, მეოცე საუკუნის დასაწყისიდან დაიწყო საკითხის თეორიული და მეცნიერული שესწავლა. ეს იყო პრობლემის -ესწავლის მეორე – დემოკრატიული ეტაპი, რომელიც 1920שიან წლებამდე გრძელდებოდა. ამ პერიოდשი שემუשავდა ძირი-თადად ორი – დემოკრატიული და მარქსისტული – კონცეფ-ციები ერის שესახებ. განსაკუთრებით ინტენსიური დისკურსი მიმდინარეობდა 1900 – 1910-იან წლებשი, რომელმაც საერ-თაשორისო მასשტაბი და რეზონანსი მიიღო. მხედველობაשი გვაქვს არჩილ ჯორჯაძის, მიხაკო წერეთლის, იოსებ სტა-ლინისა და სხვათა ნააზრევი. ამ უკანასკნელის საყოველთაოდ ცნობილი ერის განსაზღვრება სწორედ აღნიשნული დისკურსის ერთ-ერთი שედეგი გახლდათ.

1920 – 1980-იან წლებשი ანუ საკითხის მესამე – საბჭოთა პერიოდשი მოხდა ერის რაობისა და ქართველი ერის წარმო- ობის მარქსისტული თეორიის იდეოლოგიზაცია და უცვლელשჭეשმარიტებად აღიარება. პრობლემის თავისუფალი და მეც-ნიერული שესწავლა שეწყდა. დამკვიდრდა ერის სტალინისეული განსაზღვრება და ქართველი ერის მეცხრამეტე საუკუნეשი წარმოשობის კონცეფცია.

92

მეოთხე – პოსტსაბჭოურ ხანაשი დაიწყო და დღესაც მიმდინარეობს ერის რაობისა და ქართველი ერის წარმოשობის პრობლემის ხელახალი თავისუფალი და მეცნიერული გა-დააზრება. პროცესის უმთავრესი და დადებითი ტენდენციაა დასავლური თეორიული პროდუქციის გამოყენება. გაჩნდა ახალი მიდგომები, რომელნიც გასათვალისწინებელია, მაგრამ ისიც დაუשვებელია, რომ რომელიმე თეორიულ სქემას ხელოვ-ნურად მოვარგოთ ქართველი ერის ისტორია და მის მიხედვით გამოვძერწოთ მისაღები ვერსია.

მოხსენების მიზანია, ზემოაღნიשნული ოთხივე ეტაპის წყაროთმცოდნეობითი, მეცნიერული და თეორიული პრო-დუქციის გათვალისწინების საფუძველზე, שევისწავლოთ პრობ-ლემა, რომლის שედეგადაც שესაძლებელი გახდება ერის რაო-ბისა და ქართველი ერის წარმოשობა-ჩამოყალიბების ევოლუ-ციის საერთო პროცესის წარმოდგენა.

საქართველოს წარსულის რეპრეზენტაცია:

თეორიის პრობლემა

მარიამ ჩხარტიשვილი

ივ. ჯავახიשვილის სახ. თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი თბილისი, საქართველო

ქართველი ერის ჩამოყალიბება საქართველოს ისტორიის

მთავარი ხდომილება და ქართული ისტორიოგრაფიის გასა-ღები პრობლემაა. მისი რეპრეზენტაციისათვის მკვლევარმა უსათუოდ უნდა მოიשველიოს ნაციის დეფინიციის שემცველი სოციალური თეორია. ნაციის კონცეპტის მკაფიო განმარტება აძლევს ისტორიკოსს საשუალებას გამოკვეთოს სათანადო ფოკუსი. ფოკუსის שერჩევა კი განსაზღვრავს שესაბამისი წყა-როების წრეს და მათი ინტერპრეტირების მეთოდებს.

ფართოდ გავრცელებული თვალსაზრისის თანახმად, ნა-ციები მოდერნულ ფენომენებს წარმოადგენს. მხოლოდ გარ-

93

კვეული პირობითობით שესაძლებელია ვისაუბროთ ნაციებზე ძველ ეპოქაשი, როგორც ამას აკეთებს, მაგალითად, ე. დ. სმითი, რომელსაც ეკუთვნის პრემოდერნული ნაციის კონცეპტი ან, მაგალითად, მე, როცა, ე.დ.სმითის იდეებით ინს-პირირებული, ჩემს რამდენიმე ნაשრომשი გამოვთქვამ მო-საზრებას ქართული პრემოდერნული ნაციის არსებობის שე-სახებ. მაგრამ საზოგადოდ ნაციებს, როგორც ითქვა, უკავ- .ირებენ ახალ დროსש

განასხვავებენ ნაციების ორ ტიპს. პირველი ესაა ის ნა-ციები, რომლებიც უשუალოდ მოდერნიზაციის პროცესის שე-დეგად წარმოשვნენ (მათ პარადიგმულ ნაციებს უწოდებენ) და მეორე: ესა ნაციები, რომლებიც ნაცინალიზმების პროდუქ-ტებს წარმოდგენს.

ამ ტიპოლოგიის მიხედვით აשკარაა, რომ ნაციათმשე-ნებლობის პროცესი ყველგან ერთგვაროვანი არაა. თუ ე.წ. პარადიგმული ნაციების שემთხვევაשი ობიექტივისტურ ფაქ-ტორებს ენიჭება გადამწყვეტი მნიשვნელობა, იმ ნაციების שემ-თხვევაשი, რომელნიც ნაცინალიზმების שედეგად წარმოიשვნენ, მთავარია სუბიეტქივისტური ფაქტორები: თვითცნობიერება, საერთო ფასეულობანი, კოლექტიური მახსოვრობა.

მოდერნული ქართული ნაცია, რომლის საბოლოო ჩამო-ყალიბება მოხდა მეცხრამეტე საუკუნის მეორე ნახევარსა და მეოცე საუკუნის პირველ მეოთხედשი, განეკუთვნება ამ უკა-ნასკნელ ტიპს. שესაბამისაად, მისი ისტორიის რეპრეზენ-ტაციისათვის არსებითი მნიשვნელობა აქვს ქართული ნაციო-ნალიზმის ისტორიის שესწავლას და ქართველი ინტელექ-ტუალების როლის განსაზღვრას ქართველი ერის კონცეპტუა-ლიზაციის საქმეשი.

საბჭოურ ისტორიოგრაფიაשი ნაციონალიზმი მიჩნეული იყო „ცრუ ბურჟუაზიულ იდეოლოგიად“. ამგვარი განმარტების მიზეზით ნაციონალიზმი არ მოაზრებოდა მეცნიერული კვლე-ვის საგნად. ამიტომაა, რომ ქართველი ერის ჩამოყალიბების -ესახებ მსჯელობისას სავსებით უგულებელყოფილია ნაשციონალიზმის მნიשვნელობა. שედეგად ქართველი ნაციის წარმ-ოשობის ისტორიის რეპერეზენტაცია იყო ცალმხრივი. ამგვარი მიდგომა განაგრძობს არსებობას პოსტსაბჭოთა პერიოდשიც.

94

რამდენიმე უკვე გამოქვეყნებულ ნაשრომשი ქართველი ერის წარმოשობის სხვა სურათის წარმოდგენით მე (და, აგრეთვე, ზოგი სხვა კოლეგაც) ვცდილობთ ეთნო-სიმბო-ლისტური თეორიის პოზიციებიდან გადავსინჯოთ ეს მიდგო-მა. საკითხის კვლევისადმი ჩემს დამოკიდებულებაשი მთავარი არის აზრი იმის שესახებ, რომ ქართველი ერის წარმოשობის ის-ტორიის კვლევა ქართველი ერის იდეის ანუ ქართული ნაციონალიზმის კვლევით უნდა დაიწყოს, რადგან სწორედ ნაციადყოფნის ანუ ეროვნობის (ილიას ტერმინია) კონცეპ-ტუალიზაცია არის გადამწყვეტი ფაქტორი ქართველი ერის ფორმირების პროცესשი და არა სხვა რამ, მაგალითად, ეკონომიკური განვითარება.

წინამდებარე მოხსენება ქართველი ერის კონცეპტუა-ლიზაციის ამსახველი ადრე ჩემ მიერვე წარმოდგენილი სუ-რათის ახალი שტრიხებით გამდიდრებას ისახავს მიზნად. სწო-რედ ამ ფონზე მე ვაჩვენებ თუ როგორ უწყობს ხელს ალ-ტერნატიული სოციალური თეორიების გამოყენება ქართველი ერის ჩამოყალიბების პროცესის რეპრეზენტაციას.

ასწლიანი ომის იდეოლოგიური ასპექტის გაგებისთვის

თეა წითლანაძე თეა ქარჩავა

ივ. ჯავახიשვილის სახ. თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი

თბილისი, საქართველო

ჩვენი მოხსენების ფოკუსს წარმოადგენს უკანასკნელი კაპეტინგების שემდგომ საფრანგეთის ტახტის ირგვლივ שექ-მნილი დინასტიური დილემა, კერძოდ, განიხილება שემდეგი სა-კითხები:

ფილიპე ვალუა – „საფრანეთשი დაბადებული მეფე“ (ინ-გლისელთა שეფასებები);

ინგლისელ თეოლოგთა და იურისტთა მცდელობები ფილიპე ვალუას უზურპატორად წარმოსაჩენად;

95

„სალიკური სამართალი“ და „სამართლიანი ომი“ – გვიანი ;იשუა საუკუნეების დინასტიური პრობლემების კონტექტსש

სამეფო პროკლამაციები და საეკლესიო პროპაგანდა ვალუებისა და პლანტაგენეტების დაპირისპირებაשი.

ეთნოისტორია და ისტორიული ეთნოლოგია

ქეთევან ხუციשვილი

ივ. ჯავახიשვილის სახ. თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი თბილისი, საქართველო

ისტორიისა და ეთნოლოგიის საკვლევი ინტერესების გადა-

კვეთისა თუ თანხვედრის საკითხი, ეთნოგრაფიის, როგორც სამეცნიერო დარგის, ჩამოყალიბების პროცესის თანმდევი პრობლემაა. სამეცნიერო მეთოდიკის განვითარებას, ინტე-რესთა სფეროების გაფართოებასა და ემპირიულ სიახლეებს მეთოდოლოგიური და თეორიული მიდგომების გადასინჯვა მოჰყვა. ეთნოლოგიური (ანთროპოლოგიური) სკოლებისა და ტრადიციების სხვადასხვაობამ განსხვავებული მიდგომების გაჩენა განაპირობა ინგლისურენოვან, გერმანულენოვან და ფრანგულენოვან სივრცეებשი.

ინგლისურენოვან სამყაროשი დარგის თეორიულ გან-ვითარებაზე გავლენას ახდენდა, ერთი მხრივ, ფრანც ბოასის ისტორიული პარტიკულარიზმი; მეორე მხრივ, ბრონისლავ მალინოვსკისა და ალფრედ რედკლიფ-ბრაუნის მიდგომებმა მკვეთრი ზღვარი გაავლეს ეთნოლოგიასა და ისტორიას שორის. ისინი სოციო-კულტურული ფენომენებს ფუნქციონალური მიდგომით განიხილავდნენ და ისტორიულ აღწერებს მხოლოდ აწმყოს ისტორიული ლეგიტიმაციის ფუნქციის მატარებლად აღიქვამდნენ.

გერმანულენოვან სივრცეשი წამყვანი დიფუზიონისტური თეორია იყო, რომელიც კულტურას აანალიზებდა როგორც გადასახლებებისა და ნასესხობების ისტორიულ שედეგს, მოგვიანებით ცდილობდნენ დიფუზიონისტური იდეები დაეკავ-

96

-ირებინათ ფრანც ბოასის მიდგომებთან. სოციალისტურ პეשრიოდשი ეთნოგრაფია ისტორიასთან მჭიდრო კავשირשი განი-ხილებოდა. მეოცე საუკუნის სამოციანი წლებიდან ვენაשი, ვ. ჰირשბერგის ხელმძღვანელობით ჩამოყალიბდა ეთნო-ისტორიის მიმართულება. თუმცა, სიტუაცია שეიცვალა ბერ-ლინის კედლის დაשლის שემდგომ, სამეცნიერო გლობალიზა-ციის პირობებשი.

ფრანგულენოვან სივრცეשი გავლენა იქონია „ანალების“ ისტორიულმა სკოლამ, რომელმაც ყურადღება ყოველ-დღიურობასა და უბრალო ადამიანებზე გადაიტანა. ამასთან, დარგის განვითარებაზე აისახა ე.წ. „კაბინეტური“ ეთნოლო-გიის საკმაოდ ხანგრძლივი პრაქტიკა.

საბჭოთა სივრცეשი ევოლუციონისტური თეორიისა და მარქსიზმ-ლენინიზმის იდეოლოგიის ჩარჩოებשი, პოზიტივის-ტური მიდგომების სიმყარემ გამოიწვია ინტერესთა კონცენ-ტრირება სწორედ ეთნოისტორიულ საკითხებზე.

ჩემს მოხსენებაשი განხილული იქნება ეთნოისტორიისა და ისტორიული ეთნოლოგიის მიმართებისა და კვლევის თანამედ-როვე პრობლემები.

თბილისის ამირა ისჰაკ იბნ ისმა’ილი שუა საუკუნეების არაბულ წყაროებსა და ისლამურ მხატვრობაשი

გოჩა ჯაფარიძე

ივ. ჯავახიשვილის სახ. თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი

თბილისი, საქართველო

1. ისჰაკ ბ.ისმა‘ილ ბ.שუ‘აიბი (ქართული წყაროების საჰაკ, ან სააკ ისმაელის ძე) თბილისის ამირად ჩანს 829 – 830 წლი-დან, ანდა სხვა მონაცემით, არა უგვიანეს 817 წლისა. მამამისი ისმა‘ილ ბ. שუ‘აიბი, ისევე როგორც მისი ძმა – ‘ალი, ისჰაკამდე თბილისის ამირები იყვნენ. ისმა‘ილ ბ. שუ‘აიბი იყო უმაიანთა, კერძოდ, ხალიფა მარვან ბ. მუჰამადის (744 – 750) კლიენტი (მავლა), ანდა კურაიשთა ტომიდან. ის ატარებდა ორ ნისბას

97

(წარმომავლობის სახელს) – ალ-უმავისა და ათ-თიფლისის. პირველი მიუთითებს მის კავשირს უმაიანებთან, ხოლო მეორე – თბილისთან, რომელსაც ხანგრძლივი დროის მანძილზე მართავდა.

ისჰაკ იბნ ისმა‘ილი იყო მნიשვნელოვანი პოლიტიკური ფიგურა მეცხრე საუკუნის שუა ხანების სამხრეთ კავკასიაשი. კერძოდ, ის იბრძოდა დამოუკიდებლობისათვის, שეწყვიტა გა-დასახადების გაგზავნა სახალიფოს ცენტრשი. აბასიანი ხალი-ფების არაერთი ცდა მისი დამორჩილებისა, უשედეგო აღმოჩ-ნდა. ბრძოლით და დიპლომატიური მანევრებით მან 853 წლამ-დე שეინარჩუნა ძალაუფლება. საბოლოოდ ისჰაკ ბ.ისმა‘ილი დაამარცხა ხალიფა ალ-მუთავაქილის სარდალმა ბუღა უფროსმა (იმავე ბუღა თურქმა). ურჩი ამირა ტყვედ ჩავარდა, ბუღას ბრძანებით, שაბათს, 5 აგვისტოს, მას თავი მოკვეთეს თბილისשი და ხალიფა ალ-მუთავაქილს გაუგზავნეს სამარაשი.

2. ბუღა თურქის მიერ თბილისის აღებისა და გადაწვის -ესახებ მთავარი არაბული წყაროა არაბი მემატიანის ატשტაბარის (გარდაიცვალა 912 წელს) „მოციქულთა და მეფეთა ისტორია“ (თა’რიხ არ-რუსულ ვა ლ-მულუქ). ამ ამბის თარიღად აქ დასახელებულია ჰიჯრის 238AH წელი, რომელიც დაიწყო 852 წლის 23 ივნისს და დასრულდა 853 წლის 11 ივნისს. ეს თარიღი שეუსაბამობაשია ატენის სიონის წარწერასთან, რომე-ლიც გვაძლევს 853 წლის 5 აგვისტოს, שაბათს ან მაჰმადიანთა 239 წელს. ეს აღნიשნულია ქართულ გამოკვლევებשი, რომელთა უმეტესობა 853 წელს აძლევს უპირატესობას, თუმცა ზოგიერთი მკვლევარი (ვ. მინორსკი, კ. ბოსვორთი, ო. ცქიტი- ვილი), ატ-ტაბარის ქრონოლოგიის გავლენით თვლის, რომשბუღა თურქმა თბილისი აიღო 852 წლის აგვისტოשი. მაგრამ აბუ ბაქრ მუჰამმად ას-სულის (დაახლოებით 873 / 74,946 / 47 წლები.) „ფურცლების წიგნი“ (ქითაბ ალ-ავრაკ), რომელიც არცთუ დიდი ხნის წინათ გამოიცა (მოსკოვი, 1998 წელი), ამ ამბავს ათარიღებს ჰიჯრის 239 წლით, რაც აღარ ეწი-ნააღმდეგება ატენის სიონის წარწერის ცნობას. ორი წყაროს – არაბულისა და ქართულის მონაცემების საფუძველზე ეჭვი არ არის, რომ ბუღამ თბილისი აიღო 853 წლის 5 აგვისტოს.

3. ისჰაკ ბ.ისმა‘ილის აჯანყება და მისი სიკვდილით დასჯა, ცნობილი ამბავი იყო სახალიფოსა და, საერთოდ, ისლამის

98

ისტორიაשი. ამ ამირას იხსენიებენ მეცხრე-მეათე საუკუნეების არაბი გეოგრაფები და ისტორიკოსები იბნ ხურდადბიჰი, ალ-ია‘კუბი და ალ-მას‘უდი. ატ-ტაბარის თხზულების გამგრძელე-ბელი ‘არიბ ბ. სა‘დ ალ-კურტუბი (გარდ. 980 წ.) ისჰაკის მკვლე-ლობის თაობაზე ახსენებს ჩვენამდე მოუღწეველ „ტრაქტატს“ (რისალა), რომელიც დაწერა იბრაჰიმ ბ. ალ-‘აბბას ას-სულიმ (გარდ. 857 წ.) – ალბათ აბუ ბაქრ ას-სულის ბიძამ. მისი მოკლე ბიოგრაფია აქვს მეთოთხმეტე საუკუნის ცნობილ ეგვიპტელ ისტორიკოსს და ბიოგრაფს ას-საფადის (გარდ. 1363 წ.) თავის „ბიოგრაფიულ ლექსიკონשი“ (ქითაბ ალ-ვაფი ბი-ლ-ვაფაიათ). ისჰაკ იბნ ისმა‘ილის სახელი שევიდა არაბულ პოეზიაשი. რო-დესაც მისი მოკვეთილი თავი მიართვეს ხალიფა ალ-მუთა-ვაქილს, ცნობილმა არაბმა პოეტმა ‘ალი ბ.ჯაჰმმა მაცნეს პატივსაცემად ექსპრომტად שეთხზა ვრცელი კასიდა, რის-თვისაც ხალიფამ 30 ათასი დირჰემი უბოძა. ამ კასიდის საწყისი სტროფები („კეთილი იყოს שენი მოსვლა, ვითარცა დესპნის, ის მოიტანე, שურისგების რომ მოკლავს წყურვილს და განმარ-ტებას რომ არ ითხოვს საერთოდ იგი, თავი ისჰაკის ისმა‘ილის ძის, ძლევა თბილისის და სუღდაბილის“) მოტანილია თავად აბუ ბაქრ ას-სულის „ფურცლების წიგნשი“, პოეტურ ანთო-ლოგიებשი: იბნ ‘აბდ რაბბიჰ ალ-ანდალუსის (გარდ. 940 წ.) „უნიკალურ ყელსაბამשი“ (‘იკდ ალ-ფარიდ), აბუ ლ-ფარაჯ ალ-ისფაჰანის (გარდ. 967 წ.) „სიმღერათა წიგნשი“ (ქითაბ ალ-აღანი) და იაკუთის (გარდ. 1229 წ.) „გეოგრაფიულ ლექსი-კონשი“ (მუ‘ჯამ ალ-ბულდან), რომელשიც მრავალი პოეტური ციტატა გვხვდება.

4. ისჰაკ იბნ ისმა‘ილის სიკვდილით დასჯა აისახა ისლამურ მხატვრობაשი. ეს მოხდა ინდოეთის დიდ მონღოლთა სახელ-მწიფოשი, როცა იმპერატორმა აქბარმა (1542 – 1605) 883 / 1585 წელს ბრძანა დაეწერათ მთელი ისლამური სამ-ყაროს ისტორია მოციქულ მუჰამადის სიკვდილის (ე.ი. ჰიჯრის მეათე წლიდან) שემდეგ – ათასი წლის მანძილზე (ჰიჯრის 1010 წლამდე), რის გამოც ამ ნაשრომს ეწოდა „ათასწლეულის ის-ტორია” (თა’რიხ-ი-ალფი). ამ თხზულებას, რომლის არასრული ნუსხები (ჰიჯრის 997 წლის წინარე ხანისა) დაცულია ინდო-ეთისა და ევროპის არქივებשი, უნდა שეეცვალა ყველა სხვა ისტორია. იმპერატორი აქბარი თავად გატაცებული იყო

99

მხატვრობით. მის კარზე მუשაობდა ასობით ინდოელი და მუს-ლიმი მხატვარი, რომლებიც ამზადებდნენ განსაკუთრებული სილამაზის და ხარისხის ხელნაწერებს. ილუსტრირებულია „ათასწლეულის ისტორიაც“. მის პირველ ტომებשი, რომლებიც დაწერა მულა აჰმედ თატტავიმ, שევიდა ბუღა თურქის მიერ თბილისის აღება და ისჰაკ ბ.ისმა‘ილის სიკვდილით დასჯაც, როგორც გამორჩეული ამბავი ისლამის ისტორიაשი, სათანადო ფერადი ილუსტრაციით. ეს მინიატურა, რომელიც დაცულია ბრიტანეთის მუზეუმשი (# 23B) და დასახელებული აქვს ნორა ტიტლეის მუზეუმის სპარსული ხელნაწერების მინიატურების კატალოგשი („Miniatures from Persian Manuscripts“, 1977, p. 12)), მოვიპოვეთ ამ მუზეუმის ხელოვნებათმცოდნეების ელეონორა სიმსის და ვალენტინა ტალიანის დახმარებით და პროფესორ ზაზა სხირტლაძის שუამდგომლობით. მინიატუ-რაზე თბილისის ამირა დაჩოქილია ხელებשეკრული და მის უკან ჯალათი მზადაა მოკვეთოს თავი. სიკვდილმისჯილის ასეთი პოზა, ჩანს, გავრცელებული იყო ისლამურ სამყაროשი და დღემდე მიღებულია საუდის არაბეთשი.

ნაციის იდეა და ინტელექტუალთა როლი

აღმოსავლეთ ევროპაשი, კავკასიაשი, ცენტრალურ აზიაשი და ანატოლიის ქურთებשი

(დაახლოებით 1870 – 1940 წლები)

კეიტ ჰიჩინსი

ილინოისის უნივერსიტეტი ურბანა-שემპეინი, აשש

ჩემი ნაשრომის ამოსავალი წერტილს წარმოადგენს თანა-

მედროვე ერის დაბადება და მისი ბუნება, როგორადაც ის წარ-მოიשვა ევროპაשი მეთვრამეტე საუკუნის ბოლოსა და მეოცე საუკუნის პირველ ათწლეულებს שორის. მეოცე საუკუნეשი ეს საკითხი მუდმივ ინტერესს იწვევდა არამხოლოდ მკვლევ-რებისა, არამედ სხვებისაც. მეოცე საუკუნის მეორე ნახევ-

100

რიდან იგი გახდა სხვადასხვა თეორიების განსაკუთრებული ყურადღების საგანი. ეს თეორიები მიზნად ისახავდნენ აეხსნათ მისი წარმომავლობა და ბუნება, გაერკვიათ მისი წარსული და განვითარების მიმართულება მომავალשი. მკვლევართა უმე-ტესობა, ისინი, ვინც სწავლობს თანამედროვე ნაციას, თანხმ-დება ელიტის, ძირითადად ინტელექტუალების ფუნდამენტური როლთან, ინტელექტუალთა მიერ ერის გააზრებასა და მოსახ-ლეობის ფართო ფენების მხრიდან ამ იდეის მობილიზებულ მხარდაჭერის საკითხთან დაკავשირებით.

ამ ნაשრომשი მსურს გავაფართოვო שესაბამისი საკითხების კვლევა დასავლური ცივილიზაციის რეგიონების უשუალოდ მიმდებარე ზონების მიღმა. ამიტომ ჩემი ძიების ფოკუსად ამოვარჩიე ცხრა სხვადასხვა ერთობის ინტელექტუალთა ჯგუ-ფები, თუ როგორ ჩამოაყალიბეს მათ ერის იდეა, რას აკე-თებდნენ, რომ მოექციათ მათი ერთობების שესაბამის პო-ლიტიკურ, სოციალური და კულტურულ ჩარჩოებשი. ეს ცხრა ერთობა და, שესაბამისად, ინტელექტუალების ჯგუფები שემ-დეგია: I. აღმოსავლეთ ევროპაשი: ტრანსილვანიის რუმინელები დაახლოებით 1870 – 1914 წლები (საერო და სასულიერო ელი-ტა); ტრანსილვანიის უნგრელები (ერდელიფიატალოკი); ტრანსილვანიის საქსონები (კლინგსტორის წრე); II. კავკასია: ქართველები, დაახლოებით 1870 – 1920 წლები (თერგდალეუ-ლები); აზერბაიჯანელები, დაახლოებით, 1870 – 1920 წლები (სეკულარული ელიტა); III. ცენტრალური აზია: უზბეკები, დაახლოებით, 1890 – 1930 წლები (იადიდები); ტაჯიკები, დაახ-ლოებით 1890 – 1930 წლები (იადიდები); კაზაკები, 1890 – 1930 (ალაש-ორდა); IV. ანატოლიის ქურთები, დაახლოებით 1890 – 1940 წლები (განათლებული ელიტა). ეს ჯგუფები და საზოგადოებები, რომელთაც ისინი წარმოადგენენ, გვიჩვე-ნებენ იმ კუთხეთა მრავალფეროვნებას, რომლებიდანაც მოდერნული ნაციის იდეის წარმოשობისა და განვითარება უნდა დანახულ იქნას.

ამგვარად, ნაשრომის მთავარ მიზანს წარმოადგენს ხელი -ეუწყოს თეორიული დისკუსიას თანამედროვე ნაციის წარשმოשობის და ბუნების שესახებ, ასევე ამ პროცესשი ინტე-ლექტუალების როლის განსაზღვრას. მე שევეცდები ვუპასუხო იმ კითხვებს, რომელნიც თანამედროვე ერის წარმოשობის და

101

ბუნების განსაზღვრის שესახებ სამეცნიერო დისკუსიის ცენ-ტრשია დღეს: 1) ერების მשენებლობა ეფუძვნება თუ არა მეცხრამეტე – მეოცე საუკუნის ეკონომიკურ და სოციალურ ფაქტორებს? კერძოდ, არის თუ არა ერი თანამედროვე კაპიტალისტური, ინდუსტრიული საზოგადოების პროდუქტი? 2) არიან თუ არა ერები არსებითად ელიტის שექმნილნი, რო-მელნიც არიან მოწოდებულნი, რომ უზრუნველყონ წესრიგი იმ არასტაბილურ პირობებשი, რომელიც მოიტანა კაპიტალიზმის სწრაფმა ზრდამ და ზოგადად მოდერნიზაციამ? 3) არსებობ-დნენ ნაციები მეცხრამეტე საუკუნემდე? 4) ყოველ שემ-თხვევაשი, არის ისეთი, თუ საერთოდ არის რამე, რაც თა-ნამედროვვე ერებს აღებული აქვთ წარსულის ისტორიული და კულტურული მიჯაჭვულობებიდან? 5) ზუსტად რა დროიდან -ესაძლეש ობაზე? ანשეიძლება ვილაპარაკოთ ერის წარმოשბელია წარმოვიდგინოთ ერი უბრალოდ განათლებული პირების მცირე ჯგუფის იდეად, იდეად ელიტისა, თუ ის მოიცავს საზო-გადოების დიდი მასას, რომელსაც აქვს საერთო იდენტობის ცნობიერება? ჩემი პასუხები დაფუძნებული იქნება იმ ცხრა ჯგუფის ინტელექტუალთა იდეების და აქტივობების ანა-ლიზზე, რომელიც ზემოთ უკვე ვახსენე.

102

Mariam Lordkipanidze’s Scientific Work and her Style of History Representation

Mariam Chkhartishvili

Ivane Javakhishvili Tbilisi State University

Tbilisi, Georgia

It would not be exaggeration to say that Tbilisi State University Professor, Academician of Georgian Academy of Sciences, Mariam Lordkipanidze is one of the most distinguished Georgian scholars today.

Mariam Lordkipanidze is a Honored Science and Public Worker; she is a laureate of Academician Ivane Javakhishvili’s, Academician Niko Berdzenishvili’s prizes; Lordpkianidze was decorated with an order of merit; Georgian Apostolic Church of Georgia rewarded her by St. George’s gold order. She is Tbilisi’s honorary citizen.

The best expression of her appreciation is the saying by Georgian Holiness and Beatitude Catholicos Patriarch Ilia II when His Holiness addressed the distinguished scholar as the Mother of Georgia.

Mariam Lordikipanidze’s public activities and great con-tribution in field of history discipline are presented with due insights on pages of several international publications. In 1997 she was acknowledged as outstanding person of the year by ABI and awarded with appropriate medal; the scholar’s biography was included in the well known Cambridge Biographical Dictionary, in which the scholar is attributed as twentieth century’s notable person and nominated for respected woman of 2001. For her outstanding contribution in educational field Mariam Lordkipanidze was also nominated for Lady of the Year (2008).

The history of Mariam Lordkipanidze’s scientific activities also is very rich of facts. She is an author of the great number (approximately two hundred contributions) of scientific works (monographs, journal papers, national and international pre-sentations), as well as books, newspaper articles intended for

103

general public. In her works she concerns almost all (political, social-economical, and cultural) aspects of Georgian history in pre-modern era, and also medieval Georgian historiography, issues of source studying. She is an editor and member of editorial board of several national, as well as international scientific journals.

In most cases the language of her works is Georgian; however, she has published number of works in German, English, French, and Russian. Just these publications of hers contribute greatly the process of Georgian history internationalization, the task being topical for today’s scholarship in field of Georgian history.

The themes she concerns are key topics for understanding of Georgian history and culture.

There are some articles aiming at analysis of the rich scientific legacy by Mariam Lordkipandze. All of them are well-done contributions. They display the biography of the scholar with list of main publications emphasizing the most important results and achievements.

Mariam Lordkpandze’s style of representation is only angle they are missing. The authors of above-mentioned articles are busy to answer the question concerning the issue what the scholar has done, ignoring altogether the question how she has achieved those results they find so prominent.

To reveal the characteristics Mariam Lordkipanidze’s style of history representation is an aim of my presentation. For this I have investigated almost all scientific works by Mariam Lordkipanidze.

The obtained facts have allowed me to single out the main features of Mariam Lordkipanidze’s style of history writing. In this abstract I will list solely some of them. First and foremost I would like to make emphasis on such features as are multi-facet representation and social deepness of narrative; harmonic co-existence of traditions with of innovative approaches; rational structuring of the story and drawing clear and well-documented conclusions; elaborating secondary themes and ensuring the smoothness of passing from main theme to sub-themes and vice-versa; the identification of the research problems with regard to

104

their scientific importance as well as social acuteness, revealing the imamate ties between the historical events being distanced in time; excellence of history telling and good combination of expressive descriptive discourses with well-done analytical ones.

All above mentioned and also many other characteristics make Mariam Lordkipanidze’s scientific contribution important not only for Georgian historiography, but also for history discipline in general. Some established perceptions in historiography concerning

issue of returning Cross Monastery by Georgians (Grounded suppositions and the cases of inaccurate interpretation of the

evidence in the sources)

Giuli Alasania

Ivane Javakhishvili Tbilisi State University Tbilisi, Georgia

The researchers have many times discussed the case of

returning the Cross Monastery to Georgians. Based on recent research it has become evident that the Cross Monastery was released in 1310 and that the initiative on sending envoys to the Sultan came from the King of western Georgia, Constantine, the son of the King David the Narin. We also have later sources concerning the issue of sending the envoys by Giorgi the to the Sultan of Egypt: 716 (26. III. 1316- 15.III. 1317) and 720 in Rabi al-avva l28th (May 8 -1320) as well as undated sources. Almost without exception, the dated two separate occasions of sending envoys are connected with the name of the King Giorgi the Magnificent. As a minor exception, some sources of associate the first visit of envoys (1316/7) with the name of Georgi VI the Junior.

Present paper considers all data contained in the historical sources on which the dominant concepts are based and confirms their groundlessness.

105

Shamil’s “Nizami” and David Prince’s Law

Ioseb Alimbarashvili

Gori State University Gori, Georgia

1. The paper discusses “Nizami”(in Arabic –discipline, in this

case – Shamil's military regulations) as an important document according to the military point of view of Shamil, the distinguished leader of the North Caucasian national-liberation movement.

2. The paper analyzes the conditions of the document’s creation and its author’s history. Shamil’s attempt to contact the Ottoman Empire and Egypt sultanate in the fight against the Russian regular forces.

3. Here are a number of factors conditioning Shamil’s immense authority in the North Caucasian population.

4. “Nizami” consists of 14 articles giving detailed description of the rights, duties and responsibilities imposed upon each Naib and relatively low-ranking civil servants.

5. Before the adoption of the document, Shamil gathered all the influential and respected authorities to whom he asked whether they were ready for long-term and brutal defense fights. Shamil received approval from the officials; moreover they all expressed their willingness to comply with all the decisions which Shamil would take to protect Muslims.

6. According to “Nizami”, each Naib was obliged to fulfill any order without hesitation, to help immediately other highlanders in distress; besides any incitement to public disorder and bribe taking were prohibited to Naibs.

7.Although the Russian authorities equated the mountain people to the groups of robbers and pirates, according to “Nizami” without the permission of Imam any kind of burglary was strictly banned in either urban or rural settlements in case of army suspension.

106

8. Despite the fact that Shamil’s state was theocratic and strictly centralized state, religious and military authorities used to be sharply delegated and excluded the interference.

9. Small mountainous Dagestan’s struggle against huge Russia would end up in failure, but all these fights inspiring small nations with the hope of freedom under the colonial oppression for 25 years, acquired great historical significance.

10. Georgian Prince David’s Law was compiled yet in times of the independent kingdom of Kartl-Kakheti (in 1790s) about 50 years earlier before Shamil’s “Nazimi” was compiled; but a number of similarities can be found among them probably due to the fact that they both were adopted at approximately the same conditions.

11. Alike “Nazimi”, David Prince’s Law was used to be extremely strict against corrupt officials; moreover they should have been careful, innocent and honest.

12. According to the both documents the greatest crime was a betrayal of the country and the King (Imam).

13. Both documents imposed equal responsibilities upon the betrayers to either the country or the first person of the Kingdom and made all state values be the duty of each public representative (regardless hierarchy). However, David Prince’s Law as a legislative monument was not accomplished because of the conquest of the Kingdom of Kartl-Kakheti by the Russian Empire in 1801, whereas “Nizami” was replaced by the Russian legislation just after Shamil had been captured in 1859.

107

The Turn of the Century and the Pan-Nationalistic Perspective: the Case of Turanism (Nineteenth-Twentieth Centuries)

Antonello F. Biagini

Andrea Carteny

Sapienza University of Rome Rome, Italy

At the turn of 19th-20th- centuries, the hegemony of the

Hungarian “Secession” tended to evidence “modernity” factors of the Magyar Civilization together with the original folkloristic and traditional oriental Hungarian elements. In the development of a national consciousness, the research of ethnic and cultural roots was at the basis of the modern Hungary, in literature as in history. By different elements, the nationalist environments searched for a great pre-Hungarian identity: so, as the Pan-Germanism and Pan-Slavism, the Pan-“Turanism” emerged as an ideology based on ethnic criteria, able to gain the support of the most conservative part of the Euro-Asian aristocratic élite, sensible to the call of a common “race”, given by the an ancient common biological origin. In Hungary, in Japan, in Turkey too, the “Turanism” was an important ideology and an influent political and cultural environment.

In the case of the Turkish Empire, the ideology of “Turkism” developed an important branch of the “Turanic” culture. An influent scholar, Mehmed Ziya “Gökalp”, postulated three stages about the discovery of the ethno-national common substratum of Turkish peoples: 1) the unification of all the Turks in one nation, “Turkey” (Türkiyecilik); 2) the “Pan-Turkish” re-unification of all the Oğuz Turkic peoples (Oğuzculuk), including Turkic peoples as the Azerbaidjan, the Gagauz (from Bessarabia), the Turkmen; 3) the unification of all the “Turanic” families, from the Ugric and the Uralian to the Altaic, until to the Mongolian and Japanese peoples of the far Asian East, on the basis of the common “Turanism” (Turancılık).

108

The mythological ancient land of the common origin, named Turan, gave the name: in his poem entitled Turan (1911) Gö-kalp proclaimed it as the Turkish “eternal homeland”. Later, the writer and feminist political leader Halide Edib Adivar, with the novelYeni Turan (“The new Turan”, 1912), celebrated the legendary past (and future) of the Turkish race, symbolized by the Eurasian gray wolf (Bozkurt).

In Hungary, a Turanic cultural-ideology raised up at the beginning of the 20th century: the poet Árpád Zempléni (1863-1919) published successfully the Turani dalok (“Songs of Turan”, 1910), where the ancient Hungarian legends formed the basis for a Turanic “national” poem, conceived as the “anti”-Indo-European “national” factor, which assumed the role of the ethno-cultural background shared with other Turanic peoples.

The historical cultures of different countries were influenced by this ethno-symbolist perspective: the more evident results were the “trans-national” Turanic “societies” and associations, constituted in different countries of Europe and Asia in the late nineteenth century (as among the Tatars of Russia) and mainly in the early 20th century, as in Hungary and Japan. Georgian and Bulgarian Synodicon of Orthodoxy :Two Texts

of the Same Byzantine Tradition

Ivan Biliarsky

Institute of Historical Research Sofia, Bulgaria

The interest towards the Synodicon of the Sunday of

Orthodoxy as one of the main dogmatic texts for liturgical use in the Eastern Church from the period, following the end of the Iconoclastic crisis in Byzantium shows a considerable period in the late years. Three Bulgarian scholars (me included) prepared two years ago a new critical edition of the Tsar Boril’s variant of

109

this source and I am preparing an edition of an unknown copy from a manuscript of the Library of the Romanian Academy in Bucharest (Ms. sl. 307).

The source is translated from Greek in almost all the languages of the Byzantine Commonwealth. These variants follow the original but also they show considerable variety in the different countries, especially its commemorating parts.

In my paper, I present my observations on the texts of the Synodicon of the Sunday of Orthodoxy, translated in different languages of the peoples of the Byzantine Commonwealth (Bulgarian, Serbian, Russian, and Georgian). This is a comparative study on the dogmatic parts as well as on the part that is an obituary list of names. This will show not only the differences, due to the different cultural, geographical and historical context but also the unity in the framework of the Byzantine Commonwealth.

From Cinecittà to Babelsberg: Italian-German Film Productions during Nazi-Fascism

Martina Bitunjac

Sapienza University of Rome

Rome, Italy

In historiography the usage of films as scientific sources is still controversial. However, motion pictures can be an important contemporary document for historians, because they reflect society and attitudes in society. Especially in totalitarian, ideological systems (communism, fascism) media consumption, including films, do influence meanings and identity of the audience and for that reason motion pictures cannot be interpreted solely as art and entertainment. The aim of this paper is to show, one the one hand, the cooperation of Italian and German filmmakers before and during the Second World War;

110

one the other hand the presentation will deal with propaganda function of Italian-German films.

Representing Georgian Past: Problem of Theory

Mariam Chkhartishvili

Ivane Javakhishvili Tbilisi State University Tbilisi, Georgia

The shaping of Georgian nation is a crucial event of

Georgian past and key problem of Georgian historiography. For its representing a scholar should refer to a social theory which provides clear cut definition of the concept of nation. Just the sharp definition of this notion would enable historian to fix the relevant focus. In its turn the focus will determine the circle of preferred sources as well as the way of their interpretation.

According to the widespread opinion, nations are modern phenomena. Only with certain degree of conditionality one can speak on nations in antiquity as, for example, does A.D. Smith who has elaborated a concept of pre-modern nation and also me when being inspired by Smith’s ideas proposed assumption concerning the existence of pre-modern Georgian nation.

However, in general, most scholars connect nations exclu-sively with modern times distinguishing two principal types: the nations being direct products of modernization process (they are referred as paradigmatic models) and the nations emerged on a ground of nationalisms. In the letter case idea of nation predates the emergence of nation.

From above typology it is clear that the process of nation-building is different in case of different nations. If for so-called paradigmatic nations the objective factors are decisive, for nations being products of nationalisms, the subjective factors (self-awareness, common values and symbols, collective memory) are central.

111

Modern Georgian nation, which had been shaped in period between second half of the nineteenth century up to the first quarter of the twentieth century, belongs to the later type. Accordingly, for representation of its history it is necessary to concern the insights of Georgian nationalism and role of Georgian intellectuals in conceptualizing Georgian national community.

In Soviet historiography nationalism was labelled as ‘false bourgeois ideology’. Because of such treating it was considered as issue beyond the academic interests. Hence, the Soviet scholars while representing history of Georgian nation completely neglected nationalism. In result of this practice the representation of the history of Georgian nation building was one-sided..The above approach continues to be dominant tendency in post Soviet era.

In previous works of mine I (and also some other Georgian historians) have challenged this approach presenting Georgian nation’s making process from ethno-symbolist perspective. In particular, the stages of Georgian nation’s conceptualization were concerned.

In the present paper I intend to elaborate the above topic further and show how the alternative social theories may be helpful for Georgian history representing.

Writing History between Literature, Ideology and Need of Informing: A Comparative Discussion about Byzantine and

Contemporary Historians

Andrea Cuomo

Austrian Academy of Sciences Vienna, Austria

During the last 25 years of his life, the Byzantine Empire was

culturally and ideologically divided between prophecies about the end of the World; the propaganda for the religious union with the Roman Catholic Church; and the behavior towards the Turks.

112

In the first part of my talk I would like show the case of Ioannes Cananus and Ioannes Anagnosta: if you consider the way in which they report the siege of Constantinople in 1422 and Thessaloniki 1430 respectively, you can also describe their ideology and their audience.

In the second part of my paper I want to present an actual case: the political debate in Italy and in Europe. There is a great political crisis in Italy particularly and in Europe generally: traditional parties are missing reliability. I will show the ideological choice and use of expressions that both historians, who write about contemporary history, and journalists, when they report of a recent historical fact: one can see the contrast between the claim of objectivity and the trend of transforming an historical work in a political manifesto. Tbilisi Emir Ishak b. Iama'il in Medieval Arabic Sources and

Islamic Painting

Gotcha Djaparidze

Ivane Javakhishvili Tbilisi State University Tbilisi, Georgia

1. Ishaq b. Isma‘il b. Shu‘aib (in Georgian sources – Sahaq

or Saaq son of Ismael) is recorded to be emir of Tbilisi from 829-30, according to other sources – not later than the year 817 untill 853. His father Isma‘il b. Shu‘ayb, like his brother ‘Ali, were Tbilisi emirs before Ishaq. Isma‘iI b. Shu‘ayb was mawla (client) of the Umayyads, namely of the Caliph Marwan b. Muhammad (744-750) or he was of Quraish origin. He carried two nisbas (noun of relation) – al-Umawi and al-Tiflisi. The first indicates his connection to the Umayyads, the second – to Tbilisi (Arabic Tiflis), which he ruled for a long period of time. Ishaq b. Isma‘il was an important political figure in the South Caucasus of the middle of the 9th century. He fought for independence and ceased

113

sending taxes to the Caliphate center. Abbassid caliphs unsuccessfully tried several times to bring him under subordination. With struggle and employing diplomatic maneuvers, he managed to keep authority until the year 853. At the end, Ishaq b. Isma‘il was defeated by the Caliph al-Mutawakkil’s military commander Bugha al-Kabir (the Elder), the same Bugha the Turk of Georgian sources. The disobedient Amir was captured; by the order of Bugha he was beheaded in Tbilisi on Saturday, August 5, 853 and his head was sent to Caliph al-Mutawakkil in Samarra.

2. The main Arabic source describing the capture and burning down of Tbilisi by Bugha is the “History of the prophets and kings” (Ta’rikh al-rusul wa l-muluk) by the Arab historian al-Tabari (d. 912). According to him this happened in year 238AH, which started on June 23, 852AD and ended on June 11, 853AD. It does not correspond to the Georgian inscription on the church of Ateni, which gives the Muhammadan date 239 and marks this day as Saturday, August 5, 853. The majority of Georgian scholars give priority to the year 853; on the other hand, some scholars (V. Minorski, K. Bosworth, and O. Tskitishvili) influenced by al-Tabari’s chronology think that this happened in August 852. However, the new Arabic source of Abu Bakr Muhammad al-Suli’s (ca. 873/74-946/47) “Kitab al-Awraq” (published in Moscow, in 1998), which contains new details about the capture of Tbilisi by Bugha, dated this event to the year 239 AH, which does not oppose the inscription on the church of Ateni. Based in two – Georgian and Arabic – sources, there is no doubt that Bugha captured Tbilisi on August 5, 853.

3. Ishaq b. Isma‘il’s rebellion and his capital punishment were well known in the history of the Caliphate and of Islam, in general. This emir is mentioned by the Arab historians and geographers of the 9th-10th centuries Ibn Khurdadhbih, al-Ya‘qubi and al-Mas‘udi. ‘Arib b. Sa‘d al-Qurtubi (d. 980), continuing al-Tabari’s work, in relation to Ishaq’s death, mentions the treatise (risalah), written by Ibrahim b. al-‘Abbas al-Suli (d. 857), probably Abu Bakr as-Suli’s uncle, which has not survived. His short biography is provided in the “Kitab al-wafi bi-l-wafayyat” by the historian and

114

biographer al-Safadi (d. 1363). Ishaq b. Isma‘il’s name also became part of Arabic poetry. As his head was delivered to Caliph al-Mutawakkil, the famous poet ‘Ali b. Jahm impromptu created a vast qasida in honor of the messenger for which he received 30 thousand dirhems as a gift from the caliph. The beginning of this qasida (“Welcome as a messenger, you brought what would kill the thirst of vengeance and does not require explanation at all, the head of Ishaq b. Isma‘il, conquest of Tbilisi and Sughdabil”) is recorded in Abu Bakr al-Suli’s “Kitab al-Awraq”, in poetic anthologies such as: “Unique necklace” (‘Ikd al-farid) by Ibn ‘Abd Rabbih al-Andalusi (d. 940), “Book of Songs” (Kitab al-aghani) by Abu l-Faraj al-Isfahani (d. 967) and in the “Geographic Dictionary” (Mu‘jam al-buldan) by Jakut (d. 1229), which abounds in poetic citations.

4. The capital punishment of Ishaq b. Isma‘il is reflected in Islamic art. In the Great Mughal State of India the Emperor Akbar (1542-1605) in 883/1585 ordered to compose a history of the entire Muslim world from the date of the Prophet Muhammad’s death (i.e. 10AH) down to the thousandth year after his death (i.e. 1010AH). It was for this reason that the work was entitled “History of the Millennium” (Tarikh-i-Alfi). Incomplete copies of this work (before the year 997AH) are preserved in the archives of India and Europe. It was to replace all other historical works. The Emperor Akbar himself was fond of painting. Hundreds of Indian and Muslim artists were employed by him, producing manuscripts of particular beauty and quality. “History of the Millennium” is also illustrated. Its first volumes were written by Ahmad Tattawi and included the story of the capture of Tbilisi by Bugha and Ishaq b. Isma‘il’s capital punishment as an important event in Islamic history, accompanied by colored illustration. A copy of this miniature, kept in the British Museum (#23B) and listed in Norah Titley’s “Miniatures from Persian Manuscripts” (1977, p. 12), was acquired by the present author with the kind assistance of art historians Ms. Eleanor Sims and Ms. Valentina Talian (British Museum) through the intermediacy of Professor Zaza Skhirtladze. The miniature depicts the Tbilisi emir with his hands tied and on his knees down; the executioner stands ready

115

to behead him. Such posture of a sentenced person seems to have been spread in the Islamic world, being followed in Saudi Arabia to the present day.

Banished Pope Clement (Clemens Romanus) and His

“Colchian” Proselytism

Tedo Dundua Mikhael Kartvelishvili

Ivane Javakhishvili Tbilisi State University

Tbilisi, Georgia

“He assembled the whole province by preaching; everyone coming to Clement was converted to his doctrine about the Lord; more than 500 persons used to be baptized by him daily and then – dismissed. 75 churches were built there in one year by the true faith, and all the idols – destructed, all the temples in neighbouring regions – demolished, 300 miles around everything being destroyed and leveled due to his permanent work.” This aggressive and obviously exaggerated proselytism is “apocryphal” deed of either the third, or the fourth Bishop of Rome (the Pope), Clement (92 - 101). Indeed, this is amalgam from apocryphal Greek acts of martyrdom, dated by the 4th c. Clement was banished from Rome to Chersonesus (Crimea) by Emperor Trajan (98 - 117) and set to work in a stone quarry. Still, he managed to go on with his Christian propaganda.

Clement could really inspire a creation of Christian organizations in those regions. But nobody could have ever believed the story about destruction of the idols and the temples in the 1st c. A.D., stipulated by Clement. And under whose protection and by whose money could be those churchies built?! So, the whole story is to be believed only partly. Then, what is about 300 miles (Roman mile is equal to approximately 1480 m.)

116

mentioned there?! If it is true, then Pitius, city in Colchis/Lazica, and its outskirts come within it. Still, there is the main problem to be solved for Clement – was he in Crimea, or is this again a fiction? The narrative of his martyrdom in Crimea is not older than the 4th c. (Trajan orders Clement to be thrown into the sea with an iron anchor). Even Eusebius writes nothing alike. But the lack of tradition that he was buried in Rome is in favour of him having died in exile.

Mikhail Sabinin and Mikhail Tamarashvili thought of Clement’s converts working hard in Colchis/Lazica for the faith, both of them having in mind a proximity of Northern and Eastern Black Sea coasts, and not these 300 miles from the narrative. Very likely, the note about the exact distance is not to be ignored.

History of Pitius provides more arguments. If not an existence of early Christian communities in the outskirts of Pitius, nobody would ever think to strengthen the Mithraistic propaganda among the soldiers of the local garrison (stationed from the 3rd c. A.D.), a priori, Mithra-worshippers, at the point when even pocket-money, distributed among them, was Mithra-type municipal copper of Trapezus. Municipal coins used for a payment first went to a local fiscus as a tax from individuals, only then – to a camp ascribed to a province. Both, Pitius and Trapezus were the cities of Roman province of Cappadocia. Thus, Mithra-type municipal copper coins of Trapezus in the pockets of the Roman soldiers of Pitius could mean nothing, but money paid to the soldiers. Still, some providential measures are not to be denied. The place with strong Mithraistic propaganda is the same place for strong Christian propaganda, for Mithraism was destined to lure the lower classes to enter its well-cenzored ranks, and not the Christian communities. And Eparchy of Pitius is the first ever recorded one for Lazica.

So, apocryphal acts of martyrdom show Clemet’s large-scale missionary labour.

Appendix of the research is as follows: the Sanigs, Lazi people, dwelt in the outskirts of Pitius in the time of Trajan; at least, they are at the spot a bit later, in 131 (Arr. periplus. 11). Pitius itself was in ruins after attack of the Heniokhs towards the

117

midst of the 1st c. A.D. (Plin. NH. VI. 16), restored only in the 3rd c. As to Chersonesus, the place of Clement’s banishment, it was ruled by local oligarchy under strict Imperial control.

For Etymology of the “Black Sea” Name

Guram Gabunia Lia Gabunia

Akaki Tsereteli State University

Kutaisi, Georgia

The legend-tradition of Ancient Egypt about legendary Egyptian Pharaoh Sesostris’s great sea and overland campaign to Black Sea countries, descent of Kolchians from Egyptian warriors and about establishment of their settlements in the “city” of Aea on the Phasisi River, is stemming from local sources and is much elder than “Argonautics” story.

The reliability of this well-known, so-called the “Egyptian-phile” concept – descent of Colchians from Egyptians, is not justified in contemporary science. This legend clearly shows that Sesostris and Egyptians have been met here, in such a distant Colchis by quite highly developed local community.

Some foreign authors call the Colchians the Ethiopians (like “the very inside Ethiopians”, “Habashians”) instead of Egyptians, and Colchis– as the Internal Ethiopia (the “Second Ethiopia”).

It is necessary to note that the first King of Aia Colchis was the Aieti King (son of the sun-god Helios) and the Greek-Roman sources entirely omitted so-called the “Egyptian (or any other) origin of Aetians “dynasty”.

The archaic Egyptian-Greek historical-literary tradition of definitions such as “Aia Colchis” , “Colchians”, “Phasisi River”, “Aia City”, (which still stands firm so far!), “Colchian language”, “Colchian written language”, economic activities and lifestyle of

118

those times Colchians, must be considered as a serious con-firmation of the greatest antiquity!

The Argonautics still remains a legend containing the much reliable and the most broad and famous stories, which are even much older than Kutaisi history. That is why it is considered as a kind of “certificate of birth” of the “Aieti City” by Academician S. Kaukhchishvili and Professor L. Sanikidze.

In this connection, it would be of interest an issue of Black Sea names, their etymology. The origin of the mentioned names since earliest times had attracted the attention of researchers, and almost a whole literature has been created about it.

It is established in contemporary science that there is no existed the senseless place names… The different historical epochs (since the beginning of 16th century BC) left various names of the Black Sea for us. The number of them exceeds 30, including the Old Greek one “Pontos Axinos” (that means the “inhospitable sea”), but since the beginning of Christian reckoning – the “Pontos Evxinos” (that means the “hospitable sea”).

Since the middle of 13th BC century, the Greeks have allegedly “recovered” one of the oldest name of this sea – the “Black Sea”. This name entered Latin language from Greek one and became customary for Ottoman-Seljooks inhabited the Asia Minor. Due to them, especially since the beginning of XY century, following the strengthening of Ottoman Empire, the Turkish name “Karadeniz” (that means the Black Sea) has been circulated throughout the world through its translation into various native languages.

Thus, and so, among numerous names of this sea, only two ones, such as “Bleack Sea” and “Ponto” are the most common ones at present time. Finally, the name “Black Sea” ousted the popular Greek name “Ponto” too. In all likelihood, the “etymological puzzle” of the secrets of origin of the Black Sea’s present name will remind itself to mankind for a long time.

In this connection, we believe that the following our hypothetic observation should be interesting: is there any relation between famous, but unfortunately real and still unjustified so far the sea and overland campaign of legendary Pharaoh Sesostris

119

to the distant Black Sea countries and the Black Sea’s contemporary name, which is actually the most old, popular and “viable” name (the “Black Sea”)?

Mental Aspects of Moral Values in Traditional Relationships

within the Caucasian Peoples

Giorgi Gotsiridze

Ivane Javakhishvili Tbilisi State University Tbilisi, Georgia

In the beginning of the 21st century, which is accompanied by

inevitable processes of globalisation, the Humanities faced the challenging task – to conduct ethnological and anthropological study of values of traditional cultures from a different perspective. In this regard, a special attention is paid to traditional ethnic values and their mental aspects. The latter are characterised with certain constancy despite ongoing changes.

To analyse the values and their mental aspects through retrospective and cultural-historical prism is important not only for reconstruction of the past, but for pragmatic means as well. To revive good traditions will definitely support strengthening the links among people, developing integrative processes and establishing common humanitarian space. In this context the traditional forms of relationship of the people of the Caucasus (mainly, among highlanders), that are based on customary law and are kept unchanged so far, are enormously valuable.

These traditional forms of relationship are: mutual respect between guest and host (“stmumartmaspindzloba”), vowing into brothers (“dzmadnaficoba”), amity and companionship (“konago-ba/kerdzmoketeoba”), institute of nanny (“gadzidzaveba”). They are oriented towards following moral values: kindness, bro-therhood, friendship, support in good and bad times etc. The latter were regulated by people themselves and defying them was

120

unacceptable (in some cases, even punished). Those values united the people of the Caucasus, opened the boundaries of closed societies and opposed antagonistic principles, such as violence, war, ethnic conflicts.

In the present paper in the context of ethnic peculiarities and historical development I intend to discuss the phenomena of amity and companionship.

The Idea of Nation and the Role of Intellectuals:

Eastern Europe, the Caucasus, Central Asia, and the Kurds of Anatolia c. 1870-1940

Keith Hitchins

University of Illinois

Urbana-Champaign, USA

The starting point of my paper is the origins and nature of the modern nation as it emerged in Europe between the second half of the 18th century and the early decades of the 20th. The question has been of interest continuously to scholars and others in the 20th century, and since the middle of the century particularly it has become the subject of diverse theories to explain its origins and nature and account for its past and future course of development. The majority of scholars who study the modern nation accord a fundamental role to elites, mainly intellectuals, in conceiving the nation and mobilizing support for it among broader elements of the population.

In my paper I wish to extend the study of these matters to regions outside the immediate zones of Western civilization. I have therefore chosen a group of intellectuals from each of nine different communities as a focus for my investigation of how they formulated the idea of nation and how they proposed to bring the nation fully into being within the framework of political, social, and cultural conditions prevailing in their respective communities. The

121

nine communities and the respective groups of intellectuals are: I. Eastern Europe: The Romanians of Transylvania, c. 1870-1914 (secular and clerical elites); the Hungarians of Transylvania, 1919-1940 (The ErdélyiFiatalok); The Saxons of Transylvania, 1919-1940 (The Klingsor circle); II. The Caucasus: The Georgians, c. 1870-1920s (The tergdaleulebi); the Azerbaijanis, c. 1870-1920s (the secular elite); III: Central Asia: The Uzbeks, c. 1890-1930 (the Jadids); the Tajiks, c. 1890-1930 (the Jadids); the Kazakhs, c. 1890-1930 (the AlashOrda); IV. The Kurds of Anatolia, c. 1890-1940 (the educated elites). These groups and the societies they represent provide a diversity of angles from which to observe the emergence and development of the idea of the modern nation.

Since the main purpose of this paperis to contribute to the theoretical discussion of the origins and nature of the modern nation and to weigh the role of intellectuals in the process, I shall be concerned with answers to the following questions, which have been at the heart of scholarly discussions of the origins and nature of modern nations: 1) Are nations constructs based upon modern, that is, 19th- and 20th-century economic and social conditions? More precisely, are they products of modern capitalist, industrial society? 2) Are nations essentially the creations of elites, who are anxious to provide order in the unstable conditions brought on by the rapid growth of capitalism and by modernization in general? 3) Or, had nations been in existence for a long time before the 19th century? 4) In any case, what, if anything, do modern nations owe to historical and cultural links to the past? 5) When exactly can we say that a nation has come into being? Can it simply be an idea entertained by elites, a relatively small number of well-educated persons or must it also encompass the mass of the population who will have some consciousness of their common identity? My answers will be drawn from an analysis of the ideas and activities of the nine groups of intellectuals mentioned above.

122

Socialist Representation of the City of Rustavi and National Narratives

Tea Kamushadze

Ivane Javakhishvili Tbilisi State University

Tbilisi, Georgia

This paper is devoted to the process of building up of a metallurgical area on a historical settlement, which in 1948 the communists declared to be a city. It discusses the controversial nature of this city revealed during our attempts to conceive its role in the national history of the country in two different contexts.

Building of the South Caucasian metallurgical giant of Georgia coinsided with the end of the World War II. It was decided to build the works on a semi-desert area in Rustavi, where grass hardly remained green for two months a year. Building up a city on an empty place was enriched with historical narratives, and along with construction of an industrial center, the communists informed the Georgian people of rehanimation of the historical city. Construction of Rustavi metallurgical works was declared to be national project and hence, participation in it - a patriotic undertaking. Apart from unprecedented prospects and scale of development of heavy industry, it implied creation of a qualitatively new culture and respectively a new human type. Moreover, the communists paid tribute to the national feeling of Georgians by starting the history of the city from the ancient epoch and linking the steel melting in Georgia to Chalybes - the ancient Kartvelian (Georgian) tribes. Another interesting fact is that they associated historical Rustavi with Shota Rustaveli – the great Georgian poet of 12th century, owing to suffix “eli” in the word “Rustaveli”, which in Georgian implies belonging of a person to a certain place. Thus, descent of the poet was made a topic of new speculations both in literal and social circles. The idea of associating Shota Rustaveli with this city has turned into an inexhaustible source of inspiration for the labouror poets and writers of the metallurgical works. Practically all the poems about

123

the city replicate this version of a place of origin of Rustaveli underpinning it in various ways. Titles of articles published in periodical publications issued by the works contain phrases from the poem written by Rustaveli. Announcement of Rustavi a heir of the poet, is actually placing the city in the center of the Georgian history. Given that the epoch of Rustaveli is considered to be the golden era in the history of Georgia, this provides an interesting narrative of the Georgian history, offering peculiar interpretation of the history of this city. If the period of life and work of the poet corresponds to the Golden era, then it should be noted that this time was followed by destructive attacks of Mongolians since when there was no mention of Rustavi city as of an inhibited place. Thus, communists have given a new life to Rustavi city, placing it at the head of the process of industrialization of the country.

Now that the Soviet Union and its relevant economic system exist no more, the industrial city of Rustavi appears to stand in the face of new challenges. The city left without its main means of subsistence, again attempts to find its place in the national history of Georgia. To conceal its socialist face, Rustavi often refers to earlier periods of the history. However, it does not serve much to the purpose. Today the face of Rustavi arises even more controversies for the socialist reality no longer has a place neither in the history nor in the present day. In reality, today there is no single official conception of the city.

Ancient Sparta. From the History of the European Myth

Ryszard Kulesza

University of Warsaw

Warsaw, Poland

Ancient Sparta belongs to the most crucial symbols of the Western civilisation. An extraordinary legend has gathered around it over the centuries, fulfilling the needs and desires of its

124

more or less conscious creators. That Sparta born from various perceptions and desires has long been much more important that the Sparta that really existed.

Sparta was being idealised, in a sense, already in the Antiquity. The enthusiasm of Sparta’s champions caused the image of the “fabulous Sparta” to emerge still in the Classical period, and Spartans living in the Hellenistic and Roman periods contributed greatly to its development. They were not able (in a marked contrast to the Athenians) to impress the Romans with any great achievements in poetry or philosophy, with wonderful edifices or works of art. Instead, their assets were the spirit of Leonidas hidden in the long-gone past, the monumental image of the stern and valiant Spartans who maintained their extraordinary customs long forgotten elsewhere. This image, which in an incredible manner fuses the past of historical Sparta and the Sparta that is only a figment of imagination, has been handed down to us by Plutarch and Pausanias. It was accepted and believed in by generations of both history lovers and scholars delving for the mysteries of the past. It is only during the last two or three decades that historians have been uncovering the image of Sparta as it really was from under the accumulation of fantastic tales and fables that are credit to the intelligence of neither those who listened to them nor those who disseminated them. This process is all the more difficult considering that over the centuries the “fabulous Sparta” has almost completely overshadowed the historical one.

The fabulous “Sparta” was always, if sometimes to a lesser extent, present in the European tradition; less in the Middle Ages, increasingly more from the Renaissance onward, and particularly intensely since the late 18th and early 19th century. In the course of the 20th century “Sparta” acquired a peculiar political dimension, as it became the favourite historical exemplum in the Nazi Germany. However, “Sparta”, or at least certain aspects of the Spartan myth, appealed not only to the Germans: patriotism, valour and sacrifice in the Spartan manner strongly influenced the world-view of many nations.

125

“Sparta” has found its space in the contemporary culture as well. It is present not only in the so-called high culture, but also in the pop-culture. The Spartan myth maintains its old meanings, but acquires new ones in addition. As usual, the contemporary reality looks into the mirror of history (in this case, the history of Sparta); yet sometimes the “Spartan analogy” serves to explain current political issues. Also, given the associations with strength and physical prowess, it is not surprising that Sparta is so popular in the world of sport.

Tsunda (Javakheti) Saeristavo according to “Kartlis Tskhovreba”

Ketevan Kutateladze

Ivane Javakhishvili Tbilisi State University

Tbilisi, Georgia

Javakheti was the most important outpost for Georgian State system. The collection of Georgian medieval historical writings “Kartlis Tskhovreba” contains the evidences about it. According to this source, Javakheti was the most ancient part of Kartli Kingdom. One of the mythical ancestors of the Georgians – Javakhos, the son of Mtskhetos, mentioned in Leonti Mroveli’s “Mepeta Tskovreba” (The Life of Kings) is the descendant of Kartlos – the Georgians ethnarch (Kartlos-Mskhetos-Javakhos), what points to forming of Javakheti in Georgian space. According to Georgian source, Javakhos’ (Javakheti’s eponim) owned, or Javakheti included the territory “from the Lake Phanavari up to the beginning of Mtkvari”. According to historian Vakhushti (18th c), “the West of Phanavari and the East of Mtkvari up to its beginning, was given by Mtskhetos to his youngest son Javakhos. It was consisted of Javakheti, Artaani, Kola and Erusheti. According to the same historian, “Javakheti is its ancient name”. According to Leonti Mroveli (11th c), Javakhos founded

126

two fortresses: Tsunda and “Dare-devil’s castle” in Artaani, which later was called as “Huri”. Though, the historian mentions, that when the Armenian King conquered Tsunda, named it as “Kadjatuni”, what is translated as the house of giants. Vakhushti, who names Tsunda mainly as “Tsuna”, also mentiones this name in connection with it and not with Artaani”.

In Javakheti on the river Mtkvari in South side, there is Tsuna, which was built as fortress with strong borders by Javakhos, the son of Mtskhetos. It was also called as Huri, then Devil’s town and then the Devil’s castle”. Marie Brosset argued that it should be considered to as house/dwelling place of “braves”, or “cheerfuls”. Though, in Georgian historiography is accepted, that the “Devil’s town” and then Huri is the name of fortress – city Artaani. In times of the Geogian King Pharnavazi (4th-3th cc BC) Javakheti was a part of Tsunda Saeristavo, which was the fifth one. The Tsunda Eristavi (Lord) is mentioned also in times of Georgian King Vakhtang Gorgasali (5th c). The name is connected with fortress Tsunda. According to “Kartlis Tskhovreba” Tsunda was a centre of Javakheti. Tsunda was referred as one of the important and strategic fortress of Kartli Kingdom. Bishop Ioan, sent by the Emperor of Byzantium – Constantine the Great, decided to build the Church just in Tsunda, where he left a great treasure.

Afterwards Tsunda Church was decorated and renewed by the Georgian King Mirdat, the son of Bakar. Vakhtang Gorgasal founded Episcopal centre in Tsunda. Tsunda or Javakheti Saeristavo, was the borderland territory, Leonti Mroveli names it “the border of Kartli”. Therefore, it was arguable object with neihgbour Armenian Kingdom. It is evident rom “Kartlis Tskhovreba” that Tsunda sarved the summer residence of Georgian Kings. Leonti Mroveli noted that King Pharnavaz spent summer time in Tsunda Saeristavo. In ancient Armenion translation of “Kartlis Tskhovreba” is also stated the same evidence, particularly, that Pharnavaz has summer residence in Javakheti.

The fact that Tsunda was the summer residence of Georgian KIngs, is also affirmed by Georgian historian medieval Georgian

127

historian Juansher: before his death Vakhtang Gorgasali asked the eristavs of Tsunda, Klarjeti and Odzrkhi, who, according to Vakhushti accompanied him while India compaign and were distinguished by their devotion to the King, to protect his wife and two sons. They were taken to Tsunda being the summer residence of Georgian Kings.

Study of Ancient Georgian Pagan Beliefs

Maia Kutatleladze

Georgian Technical University Tbilisi, Georgia

The study of Georgian pagan beliefs and traditions are

considered to be among the most important topics in Georgian historiography. However, the survey of this subject might have many obstacles in the way. For avoiding the obstacles, and while conducting a full-scale research, the complex methodology has to be applied. In this case, the complex methodology means com-bined use of written testimonials, archeological and ethnographic materials. The study of pre-Christian, Georgian spiritual culture is mainly based on material evidence. The burial traditions and archeological remnants of graves are some of the best indicators of spiritual culture.

The aim of this research is to re-assess some aspects of Georgian pagan tradition on the basis of archeological evidence. Recent research on Georgian pagan traditions revealed that there were significantly large numbers of Mazdeans in Ancient Georgia. This hypothesis is supported by various archeological findings, related to Mazdeizm, from different regions of Georgia. Particular emphasis should be given to the study of the cult of Mithras – one of the branches of Zoroastrizm.

Mithraism was one of the most influential and wide-spread dualist teaching in pre-Christian era. Mithraism taught that spirit

128

was immortal. It promised eternal life to believers, in case of their rightness. This dualist teaching was quite popular in the Roman Empire and also in the Rome’s neighboring political entities. Thus, the study of Georgian Mithraism in broad context will enable more consistent understanding of this problematic issue.

Historical Memory and Medieval Historiography (Georgian, Byzantine and Armenian)

Eka Kvachantiradze

Ivane Javakhishvili Tbilisi State University

Tbilisi, Georgia

It was not until the Middle Ages when historiography became an essential factor in the formation of a historical memory. Historical memory does not only mean having information taken from various sources but also it includes perception and comprehension of the past, which is important for individual society and self-identity of the socium. Essentially this reflects a focused understanding of information about past events and an organized process of recording, memorizing and restoring past experiences of various countries. Specific for the Middle Ages is remembering and retrieving information. It became essential in the period to work out new means not only for retaining old, essential values but also for forming a new system of values. This system was to be firm and well-established enough as to be memorable and realized for each level of memory. We believe that in the Middle Ages the task was undertaken by historical writing because historiography is a branch of science which decides what should be remembered on each stage of societal development, what should be repeated and what memories should become eternal norms. The main goal of historiography has become the circulation of collective memory.

The main goal of the paper is typological study of Georgian, Byzantine and Armenian historiographies from the perspective of

129

historical memory. The issues covered are as follows: what medieval chroniclers deemed essential and valuable for pre-serving in the memory; what was their system of setting priorities for representation of historic facts, what were the peculiarities of fact-recording and for image and mnemonic places allocation, which altogether demonstrate how medieval historians perceived the world.

The study has found the following: 1. The range of events recorded in medieval historiographic documents is wide, including political, military and religious issues of which, pursuant to public requirement, chronichlers choose the most important facts for conserving in the memory of the socium (Leonti Mroveli – The Common Origin of the Caucasian Peoples, “Conversion of Kartli” – Conversion into Christianity of Kartli. Herodotus – Greco-Persian Wars, Thukididus – The Peleponnesian War, Eghishe – Religious War of the Armenians) 2. Two methods of appropriate fact selection were utilized for representing the historic past: intrinsic value of the fact (Leonti Mroveli – The Common Origin of the Caucasian Peoples, Herodotus – Greco-Persian Wars, Thukididus – The Peleponnesian War, Eghishe – Religious War of the Armenians, Coriun – Creation of the Armenian Alphabet) and accessibility of the fact. In majority of cases Medieval historians describe their contemporary events: (narrators of the Conversion of Kartli, Herodotus, Thukididus, Coriun, Eghishe). 3. Throughout centuries in the Medieval Historiographic monuments systems of values constantly change. Two main ideas prevail: the idea of state organization (“The Life of Kartli” – Kartlis Tskhovraba”, Movses Khorenatsi, Ioane Pselos) and Christianity and the necessity of its protection (“Conversion of Kartli”, Evsebai Kesraieli, Socrates Scolasticus, Eghishe). These values became norms for the historical memory of the medieval society and which prevail through the political thought of the following period.

130

The Issue of the State System and the Problems of Historical Methodology in the Present-day Caucasus

Joni Kvitsiani

Ivane Javakhishvili Tbilisi State University

Tbilisi, Georgia

The modern globalization process that is based on new information technologies is followed by formation of a super-national world society system. In its turn its creation is linked with functional differentiation of the society and formation of a human’s multi-level identity. On the basis of methodological pluralism western scholars (Niklas Lumann, Ulrich Back, Alan Barnard, Zygmunt Bauan, Tim Edensor and others) carry out theoretical research of this process and implementation of a relevant practice in life. At the same time they focus their attention on contradictions that occur between the global and regional processes.

In Georgia and, generally, in the countries of the Caucasus (Azerbaijan, Armenia, North Caucasus – Russian Federation) methodological inertia based on Bolshevik theoretical postulates considers less the modern tendencies of the world’s history, blocks the new ideas, makes problematic the perspectives of the western values and democratic development. Actualization of ethno-nationalism in the region, identification of the society with the state provides a good proof.

Formative methodology of Hegel and Marxist history and their dialectics emphasizes the changing of social, economic and historical stages. If we discuss it critically, we’ll see that today the ideas such as progress determined by formations changing, contradictions, and hostilities cannot be guided any longer. Hegel’s postulates such as aggrandizing of the state, priority of Great Idea over a human’s life, ‘non free’ understanding of freedom, principle of the truth’s monopoly, are inconsistent with the tolerance of other’s opinion, with unconditional protection of the human rights.

Considering the above, and basing on the example of modern Georgia and, accordingly, of the Caucasus my paper will show:

131

1. Marxist-Leninist methodological approach to of the na-tional issue caused its relevant “solution” in Georgia and accordingly in the Caucasus. Today dividing of the small nations according to national-territorial principles acts as a main preventive factor in the democratic development;

2. In the Modern Caucasus dividing of small nations according to national-territorial principles became a main hindering factor in conflict settlement. It will be shown what an alternative can be found;

3. Analysis of abovementioned problem that is based on systemic-synergetic methodology will enable us to implement such ways of solving the problems that will define the present issues with a view to the future, rather than looking back at the past.

The Eastern Christian World and Studies in Performativity

Alexei Lidov

Moscow State University

Moscow, Russia

Creation of sacred spaces is interpreted as a specific form of creativity and an independent field of historical and cultural studies. In the context of hierotopy the very concept of “spatial icons” was shaped1. We mean images purposefully presented in space, not of some flat depictions or material objects. In this case, we use the notion “icon” not as a formal or ornamental term, but as a conceptual one. With this notion we mark images-mediators designed to connect our world with another one, heavenly and earthly realms, i.e. in the same functioning as flat

1 The term was introduced and explained on a certain sample, see:

Lidov А. М. Spatial Icons. The Miraculous Performance with the Ho-degetria of Constantinople // Hierotopy. Creation of Sacred Spaces in Byzantium and Old Russia, p. 349–372.

132

iconic images (made on wood, wall, tissue or metal) – this very characteristic of “mediativity” which differs all iconic images from common pictures on religious topics. The most important characteristic of spatial icons is their “performativity”. They are in constant movement, transforming as a living milieu formed with ritual gestures, light, aromas and even with the most active human perception which reacts anew at the surrounding world every second. The theme of the performative occupies its own place in contemporary humanitarian studies; not for anthro-pologists and philosophers, but more and more historians, art historians, philologists and linguists. Some authors speak even about a “performative turn” in contemporary humanities1. It is partly depends on the immense influence of anthropological approaches in the studies of recent decades2, as well as on the distribution of the genre of “performance” in contemporary art3.

If the study of classical “performance” (theatre act, ritual performance) became a quite habitual sphere of historical studies, the working out of the “performative” approach to phenomena of visual arts and architecture is rather new. It seems reasonable, that the attention of historians of West European art was attracted, first of all, to the artistic culture of the Baroque, especially rich with illusionistic effects and spatial constructions4. Against such a background Eastern Christian traditions look almost unstudied. 1 P. Burke. The Preformative Turn in Cultural history, published in Russian

transl.: Odysseus. Man in History: Script/Oralia: Interrelation of Oral and Written Traditions in the Middle Ages and Early Modern Times. Moscow, 2008, p. 337–354. The article is based on: P.Burke Performing History: the Importance of Occasions // Rethinking History 9 (2005), p. 35–52.

2 In this context, we could remember the wide dissemination of the methodology of “structuralism” also created by outstanding anthro-pologists.

3 See a classical essay by Rosalie Goldberg: R.Goldberg Performance Art. From Futurism to the Present. London, 2001.

4 A fundamental collection of article is at work now: Performativity and Performance in Baroque Rome / Ed. P. Gillgren and M. Snickare. Stockholm University, 2012. See also: Jarrard A. Architecture as Performance in Sixteenth-Century Europe: Court Ritual in Modena, Rome and Paris. Cambridge, 2003.

133

Problems of History Teaching in Georgian Multicultural and Multiconfessional Environment

Elene Medzmariashvili

Ivane Javakhishvili Tbilisi State University

Tbilisi, Georgia

The paper focuses on the problem how to improve history education in Georgian multicultural and multiconfessional envi-ronment and especially how to teach sensitive issues of Georgian history.

The author tries to analyze how minorities are represented in the contemporary Georgian history teaching materials and to assess whether these representations were potential sources of conflict. She argues that in spite of ethnocentric character of the new textbooks and national curriculum in history of Georgia generally, the authors of textbooks try to include issues of ethnic and religious minorities there, though their role is absent in Georgian history as yet.

The author stresses, that the new national curriculum and experience of participation in international projects gave the authors, editors and publishers of new textbooks possibility to take into account some important postulates:

• Learning each other’s historical narratives; • Respect for the narrative of the ‘Other’; • Multi-perspective interpretation vs. conflicting

events; • Differences in historical literacy, research and

attitude; • Political situation: occupier vs. Occupied; • Different sense of victimization Inter-conflict

recognition. The author could take into account all above mentioned

requirements when she was the national coordinator of the EUROCLIO/MATRA Project “Tolerance Building through History

134

Education in Georgia. How to teach history in multiethnic and multireligious environment” and prepared the publication “How we lived together in 20th century Georgia”. This collection is reviewed in the paper. The author stresses that these additional materials – worksheets for secondary and high schools answers the following important questions: how did ordinary people with differing ethnic and religious backgrounds, their families, their neighbourhoods cope with revolutions, wars, ideologies, inter-group relations, economic crisis, forced and voluntary migration in the 20th century; what impact did these developments have on them and which solution did they choose; why they considered themselves part of Georgian society and what have made them feel marginalized; how did the ethnic and religious minorities manage to preserve their identities; what has encouraged or hindered this process; what was the input of the minorities in the Georgian history of the 20th century?

The author stresses that it is not enough to write on minorities, it is necessary to use the new methods of history teaching. She provides some examples of these methods and topics on minorities from the new 9th grade textbook (O.Janelidze, A.Tabuashvili, L.Tavadze, and PH Klio).

Material Sources of the History of Georgian-Ottoman Interrelations: Grave Stones of Muslim Georgians

Nugzar Mgeladze

Temur Tunadze

Shota Rusttaveli State University Batumi, Georgia

The complex geo-strategic location of Georgia together with

the various aspects of economic and political life was also expressed in concurrence of Christianity and Islam. Meetings of these two religions in the South Caucasus and the demarcation

135

lines have not been alike in all periods. Starting from the 7th century, when Christianity first met with Islam, the section of the two lines have been changing from time to time and final estab-lished form was acquired in the second half of the 18th century – in the period of Russian – Ottoman and Russia – Iran struggles. As a result, the non-concurrence of ethnic and religious boun-daries became a harsh reality for the South Caucasus countries.

The spread of Islam in Georgia determined the crucial changes in the traditional ceremonies and establishing the elements of a foreign culture. Ottoman influences were reflected in the burial ceremonies that were used to be of a conservative nature. In fact, Islam not only influenced, but also developed and established the absolutely different rules in this sphere. However, the construction techniques and ornaments remained Georgian.

The available Muslem gravestones belong to the 19th century. All the headstones with the legible epitaphs including the date belong to that period. The gravestones with epitaphs are preserved at Adjara Museum named after Khariton Akhvlediani and the village of Dekanashvilebi belonged to Khulo municipality. The place is known as “Cemetery of Noblemen”. A few gravesto-nes, including those having an epitaph, are scattered in other villages of Adjara. Among of them it is worth mentioning the cemeteries of Loman – Efendi Kartsivadze (Shuakhvevi, village of Oladauri) and Ahmed Makaradze (Shuakhvevi, village of Makhalakidzeebi). The gravestones have the inscriptions such as an epitaph as well as the dates which make it possible to identify the date of death of these individuals. In various Muslim villages there are the ancient graves, which are mainly rep-resented by the antropomorphic tombstones. Most of them are without inscriptions, or the inscriptions are so demiged that it is imposible to read them. These memorial monuments are distinguished by their uniqueness of processing and are cha-racterized by using the elements of traditional Georgian orna-ments; some of the headstones are antromorphic, which represents Muslim cemeteries’ characteristic feature exclusively.

The paper provides a full description and classification of the grave stones. The attention of the authors is focused on the

136

Ottoman cemetery canonic, traditional construction art and ornaments; the Georgian translation of epitaphs are given. The History Represented by “the Others”. Emic Perspective

on the History of the Romany People

Giovanna Motta Alessandro Pistecchia

Sapienza University of Rome

Rome, Italy

Though the Roma are felt as distant and outwardly uni-nterested in the main events of the history, they hand down traditions and rules of conduct through shared educational processes, highlighting taboos as well as acts worthy of respect and admiration.

The representation of historical events in the Romani com-munities is affected by unceasing negotiations of the relationships with non-Roma world (gagé, in romanés language) that swing between majority to minority groups (i.e. in the ethnic mosaic of the Balkan Europe and Carpathian-Danubian area).

The internal point of view of their own history opens up unexpected readings and interpretations. According to Romany parameters, the readings and representations of their own history (from time immemorial it has been under gagé’s hands and head, written and produced by them) become the true history and an educational message to the community.

Such representations show that the Romany people are aware that they play an ancestral, subaltern role in external societies. The consciousness of their moral superiority in pre-serving fundamental values for the human essence can explain why they fail to oppose this hegemony in view of alterations in social position.

137

The Hungarian - Romanian opposite Perspective in the Transylvania History

Giuseppe Motta

Sapienza University of Rome

Rome, Italy

The Transylvanian question at the end of the First World War became one of the most debated topics of the post-war settlement in Central-Eastern Europe. In this occasion, Hungarian and Romanian diplomacies began a polemic confrontation which was focused not only on political arguments, but especially on a different vision of history. The history of Transylvania was seen and revised from different points of view, and the region was at the centre of one of the most troublesome political issues. In this context, Romanian and Hungarian historiographies contributed to aliment and keep high the attention not only on the political situation of Transylvania, but also on her complex historical multicultural reality. From the Expansion of European International Society to the

Reflux of the Twentieth Century

Gabriele Natalizia

Sapienza University of Rome Rome, Italy

Representation and interpretation of history is a key objective

in attempting to understand the past and decipher the present, but they are often placed at the edge of academic research that focuses its attention on individual events renouncing to reconstruct the general framework inside which they took shape. The contamination of heterogeneous but complementary

138

scientific approaches – historiography, political science, eco-nomics, anthropology and sociology – contributes to overcome this impasse and can give an important contribution in drawing an "international history" with the objective of interpretation and periodization of the great political, economic and social processes.

The collaboration between the first two disciplines has been an attempt to identify the main theme of the Modern Age, and on the basis of the conclusions reached, an effort to understand if this is coming to an end or not. An interesting and verifiable thesis is that claims the "expansion" of European international society. Its crucial stages, some of which already took shape in the late Middle Ages, marked the gradual penetration – in absence of a reverse flow – of political, economic, social and cultural models of Europe in the rest of the world, which coincided with a clear asymmetry in the distribution of power in favor of the states of our continent.

We can try to summarize schematically these steps: a) the last wave of a victorious invasion of European continent by a political organization outside Europe (the capture of Con-stantinople by the Turks Ottomans – 1453) b) the beginning of the age of the great explorations (transfer of Portuguese of Cape Bojador – 1434); c) the military revolution (Italian wars – 1494 – 1559), d) The birth and affirmation of capitalism (16th – 17th centuries), e) the affirmation of the State as a model of political organization (Peace of Westphalia – 1648), f) the birth of the colonial empires (17th – 19th centuries), g) The elaboration of international law (17th – 19th centuries).

This interpretive paradigm was coined by the English school of international relations, the main efforts of which have been devoted to this issue, although the major assumptions find echo in the pages of Arnold Toynbee, Carl Schmitt and Raymond Aron. The same convergence of views was also reflected on the meaning attributed to the twentieth century in this historical flow. With the end of the First World War, the international system would have seen the first wave of reflux of European supremacy on the world, and with the end of the Second World War, the

139

progressive peripheralization of the states of the continent would have been made evident by the bipolarity between the United States and the Soviet Union and the process of decolonization. If starting from this moment the marginalization of Europe in terms of coefficients of power was undeniable, it should be noted, however, as its strategic importance during the Cold War has persisted, as well as its models were also reproduced in newly formed States preserving a certain degree of influence on the destinies of international politics.

In this perspective, the debate on the decline of modernity – that was the most “European” of historical ages – remains open and must take into account a number of variables that occurred recently as the spread of new sources of legitimating of power and domestic international (the politicization of religion), the possibility that non-Western powers become a “pole” in the international system (China?) and the risk of overstretching both of United States and their main European partners. On the Question of Dating of the Barani Fortress Inscription

Giorgi Otkhmezuri

Ivane Javakhishvili Tbilisi State University

Tbilisi, Georgia

1. The dating of the inscription made on the Barani fortress (historical territory of the Lore-Tashiri; currently, called the Lower Noembriani, Armenia) can be dated by biographical details of persons it mentions (King Demetre, Atabagi and Amirspasalari-commander in chief Ivane the son of Abuleti).A King Demetre of the inscription can be identified with King Demetre I (1125-1156) or King Demetre II (1170-1189).

2 According to the established in the Georgian and Armenian historiography point of view (A. Shanidze – V. Tskitishvili, P. Mu-

140

radiani, V. Silogava) the inscription was made during the reign of the King Demetre II.

3. According to A. Shanidze, in case one would take into account the paleographic features of the inscription it should be dated 12th century; however, its content makes the scholar to think that the inscription should be dated by 13th century”.

4. Grounding on results of comparative studies of Armenian-Georgian materials and taking into account the realities of the epoch, I think, that the historical data provided by the source under the analysis – “I Ivane the son of Abuleti, took Dmanisi and built the fortress. The land around was awkward and dangerous for the long period of time…”– gives grounds to place the inscription within the period of reign of Demetre I, namely, in1129. The Soviet Territorial Aspirations towards Turkey during the

Second World War

Teimuraz Papaskiri

Ivane Javakhishvili Tbilisi State University Tbilisi, Georgia

The Turkish issue had an important place in the Soviet

foreign policy during the Second World War. The Soviet Union was always showing its interest in the Turkish problem but it became especially significant when the People’s Commissar of Foreign Affairs Viacheslav Molotov visited Berlin in 1940. Molotov demanded the revision of Montreux Convention, the establish-ment of the Soviet military base in Bulgaria, close to the Turkish Straits, and the declaration of the territories from Batumi and Baku to the Persian Gulf as the sphere of the Soviet interests. Those demands make viable the possibility that the Soviet Union was going to start the hostilities against Turkey. Nevertheless, at that time those goals were not achieved because Adolf Hitler

141

refused to satisfy the Soviet desires and began the preparations for the war with the USSR. After the beginning of the German-Soviet war Joseph Stalin could not launch a military operation against Turkey and decided to lay aside the problem for the better times.

During the war against Germany Stalin refrained himself from official territorial claims towards Turkey. Despite it, he was preparing the ground for the future steps in that direction. This explains his unwillingness to begin the consultations with Turkey regarding her joining the war against Germany, which he showed during the Tehran Conference of the “Big Three”.

In 1945 Stalin decided that it was time to prepare the hostilities against Turkey. On March 19, 1945 the Kremlin denounced the Friendship and Neutrality Treaty, which was concluded with Turkey on December 17, 1925. It is highly possible that in June, during the talks held in Moscow, the Soviet side presented its territorial claims to the Turkish delegation, which, in turn, immediately contacted the British government regarding the issue. Because of that, the Turkish issue became the matter of importance during the Potsdam Conference. It was in Potsdam that the Soviet Union officially presented its territorial claims to Turkey. Nevertheless, the discussion ended without any results. The Protocol of the Conference just contains the phrase that “the parties recognized the necessity of the revision of Montreux Convention, and agreed that the separate consultations with the official Ankara had to take place.” The Soviet territorial demands towards Turkey were not mentioned in the Protocol. As it turned out, that was a far-sighted decision for the Americans and the British. In 1947 the US President Harry Truman used an opportunity and established the military bases in Turkey and Greece thus making impossible the Soviet military operations against them.

142

The Abkhazian Ecclesiastical Separatist Revolt and the Worthless Attempts of Its “Historiographical Justification”

Zurab Papaskiri

Sukhumi State University Tbilisi, Georgia

Following the tragic events, which took place in Abkhazia in

1992-1993, the region is separated from the rest of Georgia ecclesiastically. During the last years the separatist-minded Abkhaz and Russian clergymen, under the leadership of Besarion Aplia (previously Pilia), the priest of Sokhumi Cathedral, are trying to transform the Tskhum-Apkhazeti Diocese into independent church organization. Besarion Aplia, who was ordained as the deacon by His Holiness and Beatitude Ilia II, the Catholicos Patriarch of All Georgia, betrayed the Mother-Church and declared himself as a leader of “independent church of Abkhazia.” This became the end of the first stage of the separatist revolt.

The new stage of the revolt began in spring of 2011, when the group of clergymen rose against Besarion Aplia. The opposition was lead by Dorophey Dbar and Andrey Ampar, who were ordained as the priests in the Russian Orthodox Church. The crisis reached to its point after Dorophey Dbar’s arrival to Abkhazia. The hieromonk was already raised to the ecclesiastical rank of archimandrite. As the highest-ranked clergyman among the Abkhazs, he declared himself as an episcopate candidate and placed himself at the head of the so-called “movement for autocephaly.” He presided over the so-called “Ecclesiastical-Lay Congress” held in New Athos on May 15, 2011. The congress officially announced the “foundation of the Holy Metropole of Abkhazia” with its residence in Anacopia – New Athos and elected a Metropolitan Council consisting of both clergymen and laymen. Dorophey Dbar’s team even asked the Ecumenical Patriarch of Constantinople to get a backing to the so-called “movement for autocephaly”.

143

Both opposing clerical sides in Abkhazia tried, and still try, to find the historiographical justification to the existence of “independent” Abkhaz Church. While the demagogic statements of Besarion Aplia are quite primitive and worthless, the comments of Dorophey Dbar show his erudition and knowledge of ecclesiastic history. It is worth to mention that he received the proper education in the Moscow Theological Academy, where he defended the dissertation on the topic: “History of Christianity in Abkhazia in 1st Millenium”. Nevertheless, although D. Dbar’s dissertation and other works clearly show the good knowledge of appropriate Greek, Georgian and other historical sources, his vision is biased to a highest degree. From the scientific point of view, it is so futile that it cannot withstand criticism at any level. It can be said without exaggeration that it is another worthless attempt of falsifying the history of Georgia.

Caucasian Knot: Independent Caucasus in the Italian Military Archives

Daniel Pommier

Sapienza University of Rome

Rome, Italy

After the dissolution of the Tsarist Empire in 1917 and the Bolshevik coup staged in November, The Southern Caucasus faced both independence and turmoil. The short-living Tran-scaucasian federation split in three national and ethnic-based independent States: Armenia, Azerbaijan and Georgia. The three democratic republics were ill-fated as the Red Army invaded Caucasus and communist parties seized power in 1920-1921.

The Russian threat, from the Reds as well as from the White armies of General Denikin, constantly affected the short existence

144

of the three independent States. Instead of seeking a unity of intents, the three Caucasian republics often clashed among themselves over boundaries and disputed lands (Zangezur, Karabakh). Their international recognition was delayed until early 1920 when the Entente powers acknowledged the inevitability of Soviet invasion and switched, after years of ambiguity, to the Caucasian States. After England in spring 1919 decided to withdraw its troops from Caucasus due to the financial burden of occupation, the Entente power decided to assign a mandate to Italy as a peacekeeping power in the region. An Italian military mission was dispatched to Caucasus visiting Georgia, Armenia and Azerbaijan and successfully paving the way to an occupation of the whole area by the Italian troops. The sudden change of government in Italy (with the resignation of PM Orlando and the takeover of Nitti) produced a change of priorities in the Italian foreign policy. Days before the landing of the Italian troops the mission was repealed. The Italian delegation, lead by colonel Gabba, turned into a diplomatic mission in charge by the new government of establishing economic relations.

The rich and almost unsearched papers of the Gabba mission – which have been recently published by Daniel Pommier and Andrea Carteny – shade a light on independent Caucasus, its political landscape and economic aspects. The twenty months mission of colonel Gabba –back to Italy in summer 1920 – was important for the building of Italian relations with the Caucasians. The seizure of power by Soviets interrupted a pro-western stance of Georgia and Azerbaijan which resurfaced after the second independence in 1991.

145

Soviet and Post-Soviet Symbols as Historical Representation

Nino Popiashvili

Ivane Javakhishvili Tbilisi State University Tbilisi, Georgia

As The Soviet Union was created and legislated, it became

extremely important to visualize soviet values in everyday life and culture. Soviet symbols carried this importance. It as a well-known fact, that creating and making new symbols popular is particularly crucial for totalitarian countries.

Soviet Union which represented 15 republics, was trying to introduce new symbols in all its countries. Accordingly, in the majority of soviet cities and regional centers on the main squares were put the monuments of soviet leaders. Soviet symbols were especially important in various institutions: they could be found on the bas-reliefs of plants, factories, schools and university buildings.

After destroying the Soviet Union Soviet symbols were replaced by post-soviet or new symbols. These were mainly the symbols oriented on new values, those with either patriotic or religious spirit.

To ignore those similarities that were artificially idealized in the Soviet Union, new independent countries went back to those cultural characteristics which gave them individual identity. Representation of the history in the forms of forgotten heroes, historical facts and topics became vital and actual.

Taking into the account the Georgian example, we can definitely say that the process of replacing soviet symbols started as soon as the Union was destroyed and it has been going on since then. The same process is noticed in other former soviet republics, but in some countries, which received independence after destroying the Soviet Union, soviet symbols, and soviet holidays among them are still popular.

146

Engendering Historiography: New Branch of Social History Today

Natalia Pushkareva

Institute of Ethnology and Anthropology

Moscow, Russia

Women and Gender issues in Russian history is a very recent field of research. In comparison with the West where proliferation of women’s history from a feminist perspective was a result of a strong social movement of 1960s and establishment of Women’s Studies in the 1970s, this field of historical research could not be developed in Soviet Russia because feminism was labeled as “burgeous ideology”. That’s why Russian historians missed the birth of new and even revolutionary branch of Western scholarship and historiography – women’s studies in history. I have been studying the topic “Russian Women’s history” for 15 years, but during this period only few Russian scholars have followed my approach. Women’s history doesn’t constitute as separate independent discipline or an interdisciplinary field of research.

GS in Russian historical sciences began to develop in a specific social and cultural context described in terms of so-called “resolution of the woman's question” in the Soviet era, the strong position of women in society, “failed masculinity” or the crisis of masculinity in the Soviet period. The main concepts of gender research in history also have been taken over from Western historiography and were introduced to the Russian public in 1990s. Russian gender studies in history began to develop as a whole thanks to the application of Western concepts and theories. Because they have remained marginal in the academic field and scientific community of historians they grew only slowly and not at the well known universities in Moscow, St.-Petersburg, but in small provincial universities, where women-researches organized different Centers of Gender Studies (Tver, Ivanovo etc.). These Centers see gender education and research as their goals, but

147

most of their projects refer to the contemporary issues such as equal rights, gender discrimination, gender and economics, women in politics.

There is a clear division between gender studies as an interdisciplinary field and gender as a category within different disciplines such as history, law, literature, sociology etc. in Russian academia today. It can be definitely accepted that gender studies (including women’s studies) have received a general approval of academia and entered universities and academic institutions in the form of different Centres of Gender Studies. Gender community exists in Russia and the in-stitutionalization of gender studies has influenced the reform of education and academia, but... the paradox of the situation lies in the absence of feminism. In many cases gender and feminism do not know about existence of each other or exclude each other. There are a lot of historians using essentialist approaches to the topic of women’s and gender history. How can we deal with these two approaches to women and gender history (essentialist and feminist)? What are the connections between traditional academic science and these two types of approaches to investigate the Past, what segregating and hierarchical mecha-nisms of inclusion and exclusion are used in this context in Russian historiography today?

History and Psychology: Georgian Case Study

Jaba Samushia

Ivane Javakhishvili Tbilisi State University Tbilisi, Georgia

From the second half of 19th century scientists have tried to

connect history with psychology. Wilhelm Wundt the founder of psychoanalysis had tried to use historical materials in his re-search. It was his wish to encourage the historians with scientific

148

psychology, as well as to do the same with psychologists to develop in them interest in historical sources. It must be stated that psychologists were more active in this direction, the reaction of historians was delayed for some reasons.

Well known French historian Lucien Febvre had published the article “History and Psychology” that played the crucial role in the unification of two disciplines. It is more precise to admit that L. Febvre enjoyed the attention from other historians and he saw the unification of history and psychology from historians’ perspective.

In 1948 the French psychologist Ignace Meyerson published the monograph (Les fonctions psychologiques et les œuvres, thèse pour le doctorat ès-lettres présentée à la faculté des lettres de Paris, 1947. Paris: Vrin) that saw to be the manifesto for the new discipline – historical psychology. Unification was not that easy from the first sight the major problem had occurred during the working process. For the establishment of the full picture of the item the absolute knowledge of both disciplines was needed. But psychologists were unaware of historical documents and historians lacked the knowledge in psychoanalysis. That difficulty is a problem even for today.

During the process of the historical-psychological researches we are able to revise history; instead for the poor chronicles we may have the description of the live process with feelings, emotions, pain that accompanies it. Psychological analysis of humans involved in historical process means the fact that you hold the keys which is urgent for the opening the doors of epoch that is under our survey.

The important issue for example from the Georgian history is to study the military psychology. The materials are enormous regarding to this issue. Another part is the study of psychology of Georgian monarchs. Georgian history provides the rich materials concerning the religious psychology.

In the beginning of the 21th century new period starts for the Georgian historiography. The past century had played the huge role in development of history discipline. Now it is time to enrich that tradition with the new methodology.

149

The Byzantine Seals of the Family Pakurianos

Werner Seibt

Austrian Academy of Sciences Vienna, Austria

There is a lot of information about the family Pakurianos /

Bakurianisdze in Byzantine and Georgian written sources, but there is also much additional information we can get from Byzantine seals, only partially published till now.

Already for the last third of the 10th century is documented a Stephanos protospatharios; on another seal of the same time, which is badly fragmented, either Stephanos or Theophilos can be assumed, but without title or office/command.

For the first half of the 11th century I do not know any seal. Muselios was proedros soon after the middle of the 11th

century. Of the well known Gregorios (Grigol, † 1086) we have only

one seal as sebastos, but many as sebastos and dux (always with St. George on the obverse).

Also from his brother Apasis there are some seals, but without title or office.

From Aspietes we have some seals without a title, two with the title kuropalates and two more with the title protonobellisimos; was he the Byzantine commander in Cilicia in the beginning of the 12th century?

Some years ago I made a note about a Zacharias nobelli-simos and dux, but I cannot verify it for the moment.

The seal of a Symbatikios seems to be from the early 12th century. Perhaps a much discussed seal, first published by Schlumberger, where he wanted to read “Blastos”, should also be attributed to a Synbatios.

Two seals mention Tatules protonobellisimos and archon ton archonton, surely the well known general around 1100; and there is another seal of Tatules with the same titles but without the family name Pakurianos.

150

Surely from the 12th century are seals of a Pakurianos Arsakides (where Pakurianos is the first name!), and a second Gregorios sebastos (with the Theotokos on the obverse).

Problematic is the seal of an Alexios Pakurianos Komnenos sebastos from the late 12th century in the Hermitage, where Schlumberger had read the family name as Katakurianos.

That is the material at my disposition now, but I hope to find still more in the next months. The Essence of the Nation and the Origin of Georgian Nation

Dimitri Shvelidze

Ivane Javakhishvili Tbilisi State University Tbilisi, Georgia

The discourse of the origin of Georgian people, nation, Geor-

gians was started even in the middle ages and passed several stages of development until today. The first period lasted until mid nineties and during this long period was performed intellectual understanding and fixation of Georgians as whole identity (Grigol Khandzteli, Leonti Mroveli, Historian of David the Builder, Vakhushti Batonishvili, Ioane Batonishvili and others).

From the second half of the ninetieth century and especially from the beginning of the twentieth century was started theo-retical and scientific study of the question. This was the second – democratic stage of study of the problem which lasted until 1920-ies. In this period were developed mainly two – democratic and Marxist conceptions about the nation. The particularly intensive discourse took place in 1900-1910 years which had an Inter-national scale and resonance. Here we mean the views developed by Archil Jorjadze, Mikhako Tsereteli, Joseph Stalin and others. The well known definition of the nation presented by this last was one of the results of this discourse.

151

In 1920-1980-ies or the third period of the question – in the Soviet period, the Marxist theory of the essence and origin of the nation became the ideology and was recognized as indubitable truth. The free and scientific study of the problem was stopped. Stalinian definition of the nation and the conception of the origin of Georgian nation in the ninetieth century were established.

In the fourth – post soviet epoch were started again and still continues free and scientific study of the problem of the essence and origin of Georgian nation. The main and positive tendency of this process is the usage of the western theoretical production. There were created new approaches which should be taken into account but it is not appropriate artificially put the history of Georgian nation in any of the theoretical frames and create the version according to it.

The aim of the following work is on the basis of taking into consideration the source studies, scientific and theoretical production of all above mentioned four stages, to study the problem in form of a monograph, as a result of which it would become possible presentation of the whole process of evolution of the essence of the nation and the origin-development of Georgian nation.

Photographs of the January Uprising (1863-1864) as a Source Pertaining to the Uprising and to Historical Memory

Jolanta Sikorska-Kulesza

University of Warsaw

Warsaw, Poland Polish political photography, used deliberately to influence public opinion, was born in the period of the January Uprising (1863-1864) and the preceding patriotic and religious demonstrations. Battles were not photographed due to technological limitations (photographic prints of drawings were used instead), and the

152

Uprising’s guerilla nature made it impossible to record the life in the insurgents’ encampments on photographs. The iconography of the Uprising is dominated by portraits of its participants, often in the costume typical to the insurgents, with their weapons and national symbols. Prints of the five victims fallen during the demonstration riots, as well as the leaders and heroes of the Uprising were circulated in the 1860’s and later (in the late 19th and early 20th c.), when the tradition of year 1863 was being consciously referred to.

The paper focuses on explaining the function of photographs of the January Uprising in the political and social dimension over the last 150 years, and determining the significance of those photographs as a locus of collective memory.

Architectural Fragments and Relieves from Village Lipi (Lower Kartli)

Nino Silagadze

Ivane Javakhishvili Tbilisi State University

Tbilisi, Georgia

The church remnants are traced near village Lipi in Tetritskaro Municipality. This one-nave building has stoa from the south. The walls have been built with big rude stones. Relief details inside are of great interest– they are effigies of Cross potent on the both sides of altar. In stoa we have two more relieves. One is ornamental stone placed at the entrance, next – unidentified relief on the massive stone, presumably, the scheme of a building. If it is really a scheme, it should be a symbolic expression of world-celebrated Christian monument, like any church from the Holy Land. Nothing has been found like before in Georgia.

Four stelae with Zoroastrian elements are fixed for the first time in the neighborhood. According to stylistic data, church and stelae are to be dated by Early Christian Epoch (6th -7th cc.).

153

Arrangements for National Economic Development in Georgia in 1918-1921

Nato Songulashvili

Georgian Technical University

Tbilisi, Georgia

The development of the national economics is necessary condition of the existence of any state. In this regard, Georgia is no exception. During many centuries Georgian Kings tried to direct economic policy for the good of the country. Today de-velopment of this field also is very topical. We believe that in this process is important taking into account the experience of past. It is why we want to show the development of the national economics in 1918-1921.

Fight for revival of the national economics which was con-ducted by Ilia Chavchavadze began in the second half of the nineteenth century. Together with new form of national -liberation movement, education and national values, the the economics was presented as important topic. From the beginning of the twentieth century Georgian printed media became very influential societal factor. The focus was made on problems of economic education. Almost in all printed organs were presented proclamations and practical advices about development of economics.

After the restoration of independence of Georgia, in 1918-1921, naturally, the issue of national economics acquired new meaning and this problem entered the next phase of its development. Representatives of government and also, other political parties were equally interested in economics. After declarations, Georgian political and cultural elite began acting. If in 1900-1917 Georgian intelligentsia limited itself with appeals through the press and was not able to undertake any practical steps because of fear of Russian government, in 1918-1921 Georgian political elite begun acting. This process was expressed in different activities: 1. In opening of industry schools where the relevant disciplines were tought: 2. In designing of special pro-

154

jects in which were carefully elaborated all details as repre-sentatives of government knew, that Georgia could not manage to regenerate failed economics grounded only on own resources, that is why their aim was attracing foreign Investments.

In 1918-1921, at the time of independence of Georgia only spreading of special knowledge in economiks would not be enough for the strengthening and development of Georgia. It is why as the new target were chosen the places of mineral waters and health procreative zones, which were in abundance in Georgia and attracting foreigners for Investment. Georgian political and cultural elite’s common aim was transition to capitalistic system, inclusion of all social classes in this process and regenerating of national economics. The national political parties, such as the national-democratic and the social - federalist parties and in general, national intelligentsia considered that new economic forms and industrial structure of modern epoch had to inculcate in Georgian reality.

The Catholic Church in the Period of the Bolshevik Repressions in Shida Kartli

(According to the unknown documents)

Giorgi Sosiashvili

Gori State University Gori, Georgia

1. After the occupation of the Independent Georgia, the

country faced to the Bolshevik repressions. Nearly all the spheres of society were affected by the terror of occupying authority. The Orthodox, Gregorian and Catholic Churches occurred under the Bolshevik repressions.

2. The activities of the Catholic missionaries in Georgian and namely in Shida Kartli dates back to the further past. From 17th century the Capuchin monks started activities in Gori, who were

155

given a place by the royal power to build a church and a house. Except the Capuchin monks the Theatines and Augustinian missi-onaries started their activities as well. Vatican paid a significant attention to spreading the Catholicism and the popularization of the Catholic Church in Gori.

3. After establishing the Bolshevik power together with other religious confessions the Catholic parish of Gori faced to the severe oppression from the authority. According to the decision made by authority the Catholics living in Gori were deprived the church and ecclesiastical things, and according to the decision made by the presidium of Gori Executive Committee the church prior Patri Konstantine Saparashvili was to be expatriated from Georgia as a counterrevolutionary.

4. The public comissar of the Internal Affairs of Georgia, Aleksandre Gegetchkori was addressed with a request by the ambassador of Vatican in Georgia, Adrianus Smeths. He asked him to restore the abolished Catholic church in Gori. The Pcblic Commisariat of Internal Affairs also was addressed by Patri Konstantine Saparashvili with the request to restore the church and to give back the ecclesiastical things.

5. According to the resolution made on September 22, 1923 the Bolshevik authority made a decision to allow the believers of different religious denominations to establish religious societies and register them. The Catholic believers of Gori also addressed to the authority with the same request. The letter was signed by 155 believers and enclosed the regulations of the religious society made by the Catholic believers, which was presented to the authority for assertion.

6. The Bolshevik authority made some compromises towards the Catholic parish in Gori. They were passed the lime building in Gori by the Executive Committee, also those ecclesiastical things which were deprived some time before.

156

Imagery Thinking of Georgian Inscriptions (on the Example of Javakheti Epigraphy)

Nestan Sulava

Ivane Javakhishvili Tbilisi State University

Tbilisi, Georgia Georgian lapidary inscriptions give us a lot of valuable data.

They attract our attention not only from the historical meaning, but their artistic-esthetical point of view. Lapidary, fresco, scratch, chasing and inscriptions made on embroidery have got literature studies and imagery thinking values.

Namely, they often use biblical books and accordingly reflect biblical motives, allusions, icon–faces and express theological opinion. They also show the ideology and the level of thinking of architects and of those who ordered inscriptions and of those who did them. They give us information about who is the church named after. Inscriptions contain topics and motives they relied on and envisaged. In this work we have the example of the first attempt of the learning the imagery aspects of the inscriptions.

Biblical and theological inscriptions are of several types: inscriptions show the names of who they ask a help to save their souls, the God or any other saints; the inscriptions are about the perception of the universe in a Christian way; they reflect biblical - evangelistic episodes and allusion; mention biblical characters, spiritual life of residents of the world, motives of forgiveness; eschatological - topic and the expectation of the day of doom, the topic of curse and damnation; some inscriptions indicate who this temple was built for; The article discusses four one- word in-scriptions of Kumurdo temple: “Adam”, “Eva”, “tsai”(“ heaven”),” “kueyanai” (“world”). These words represent the process of creating the universe and the perception of the universe by a man. “Adam”, “Eva”, tsai”(“heaven”), “kueyanai” (“world”) - these words are the symbols of unity of two lives. A temple itself is a symbol of unity of these two lives which leads a man’s soul to the heaven. At the same time the architect of Kumurdo church – is an

157

extraordinary person not only in his work but in theology too. He seems to be a well educated and great thinker. It’s very important to mention that in many cases the name of a person who the church was named after is not given. In this case the inscription has got one in it. For example the inscriptions of Samsari church named after Virgin and St.Marina’s church in Tmogvi (known as Saminami church) keep the data with a political-social standpoint and information where all above mentioned aspects of imagery thinking are represented.

By reviewing the symbols and imagery aspects of inscription it is possible to get the information about knowledge, level of theological and artistic thinking of the author and artists and also the people who order to write them.

From the History of Kartl-Kakheti and Ottoman Relations

Apolon Tabuashvili

Ivane Javakhishvili Tbilisi State University Tbilisi, Georgia

The conference paper deals with the foreign policy of Kartl-

Kakheti Kingdom at the beginning of 1990s of the 18th century. Three newly published Ottoman documents are discussed containing the information about the diplomatic relations between Kartl-Kakheti Kingdom and the Ottoman Empire. The documents are providing the information concerning the King Erekle II and his appeal in 1792 to the Sultan of the Ottoman Empire for the assistance against Agha Mohammad Khan, whose invasion in Georgia was expected by Georgians. In case of the guarantees on the peace terms from the Ottomans, Erekle was ready to cease the relationship with the Russian Empire and instead to pledge allegiance to the Sultan. From the same documents we see that the attempts of representatives of Kartl-Kakheti Kingdom to achieve success in negitiations with the Ottomans failed.

158

As one can guess, the drastic change in Kartl-Kakhti Kin-gdom’s foreign policy was motivated by the following reasons: by the end of 1791 Erekle II had understood that the Russian Empire did not intend to undertake any measures for the ensuring of safety of his Kingdom. The country was in a dangerous situation due to the Iranian aggression hence he was in quest for the alternative variants to ensure the security of the Kingdom.

However as the failure with the Ottoman Empire even un-reliable Russia was seen as the only potential partner for King Erekle II. From 1793 Kartl-Kakheti Kingdom resumed the intensive diplomatic relations with the Russian Empire.

The Ottoman documents are especially rich regarding the Georgian-Ottoman relationship; hence they provide interesting information about above discussed issues.

Roman Legionary Helmet Discovered in Eastern Georgia

Temur Todua

Ivane Javakhishvili Tbilisi State University

Tbilisi, Georgia

The Roman helmet accidentally unearthed in Kakheti in the village Kvemo Kedi in 1986. Today it is kept in a Dedoplistskaro regional history museum (inventory number 3145). The bronze helmet is damaged, it has a half-circled shape, for making it more solid, it has a bronze girdle attached to the forehead, and on the security plate of a neck it has three horizontal girdles. There are six holes made by a large nail on the plate where ornaments were supposed to be attached, probably in a way as it was on the helmet discovered in Colchester. Helmet had to be equipped with plates securing cheeks which are not preserved. The helmet under the analysis belongs to the helmets of legionaries. Helmets of this kind are found in Germany, Britain and they are dated by I c. A.D. It is difficult to say with confidence how this helmet turned

159

out to appear in Zemo Kedi, however several hypothesis can be put forward. Deriving from the topography of the helmet discovery, it is probable that the Romans may have maintained a lookout checkpoint near the Iberia-Albania border in the vicinity of the hamlet of Zemo Kedi. It should not be ruled out as well that this helmet was linked with the military formation dispatched to Iberia by the Emperor Hadrian as a “gift”.

In any case, one thing is clear: the above-said archeological finding is one of the important testimony of the close Iberian-Roman military and political interaction, that is also supported by other artifacts of different nature. In the same vein, it should be noted that in the cultural layer of Dedoplisgori ancient settlement dated by I c. BC - I c. AD also armors of Roman type, so called ‘loriks’ were unearthed.

Therefore, Roman helmet excavated in the village of Kvemo Kedi represents a finding interesting from many points; the helmet is an unique item not only in the archeological space of Georgia, but the whole Caucasus; it gives weight to our theory according to which Roman militants were in Iberia did; evidently, part of their military consisted of legionaries; helmet being part of legionaries armor points to geopolitical importance of Iberia in the space of the Roman Empire.

On the Issue of Khandzta Monastery Localization

Roland Topchishvili

Ivane Javakhishvili Tbilisi State University Tbilisi, Georgia

Research of history, ethnology, condition of language of

historical South-West Georgia has become quite intensive within last twenty years. The main reason of this is restoration of Geor-gia’s statehood and friendly relations between Georgia and

160

Turkey. As it is known an important part of historical South-West Georgia is within present-day State of Turkey.

The Georgian scholars were given an opportunity to visit parts of “Muslim Georgia”, in result of which many important historical-ethnographic facts were determined. It is worthy to mention the progress in the sphere of church architecture researches, while ethnological studies having been conducted actually for the first time. It is known what wide monastic building activities were underway in South-West Georgia of the early Middle Ages. More than one monument of the Georgian culture is preserved till nowadays, however many were so badly demigod that it is difficult to identify them and localize in relevant place. In the Georgian historiography is disputable topic is an issue the Khandzta Monastery localization. The monastery was founded ca 782, by the eminent Georgian ecclesiastical worker St. Grigol Khandzteli (Grigol of Khandzta). At present, P. Ongorokva’s consideration concerning the above issue has mainly been shared: according to this scholar, the Khandzta Monastery is the cathedral existing in the village Porta.

P. Ingorokva was not able to visit the relevant region and made immediate observations of the Shavshet-Klarjeti monu-ments. He relied on the description of Porti church complex made by N.Marr. More than one researcher has recently doubted consideration on Porti being Khandzta. For example, M. Paghava stresses that Khandzta is Nuki Church. In 2010 we wrote that the Khandzta Monastery had not reached us, that Khandzta existed in the village Ube of Imerkhevi. The main argument proving this is toponym “Khandzta” in the vicinity of the village Ube. Any villager of Ube and any resident of surrounding villages are aware of the location of Khandzta. The activities of this year expedition have strengthened the consideration expressed earlier: the Khandzta monastery has not reached us (as well as the Shatberdi Mo-nastery). It existed at the village Ube and within the period of time it was destroyed. One of the material proofs of the monastery existence can be considered a stone boulder, on which a hand is inscribed (due to this the territory adjacent to the boulder is called by the local residents “hand of a nepe”). A majority of Shavshet-

161

Klarjeti 12 churches has not reached us. The fate of Khandzta and Shatverdi has been shared by Dabi and Meresa monastery-churches as well, which were also located in the Khandzta Monastery sector in Imerkhevi. A New Approach to Historical Research: The Documents of

the AUSSME on the Peace of Versailles

Alessandro Vagnini

Sapienza University of Rome Rome, Italy

On November 11, 1918, the Great War that lasted for over

four years came to a close. The peace treaties imposed by the Entente and Associated Powers after the War tried to establish a new international system. The research project “The Europe of Versailles (1919-1939). The new European balance between the two wars in the sources of the Archive of the Army General Staff” is funded by the Italian Ministry of University and Research (MIUR) under the program “Futuro in ricerca” Firb 2010. It aims to examine specifically the events that marked the First World War and the results of the Peace Conference of Versailles in Central and Eastern Europe trough the digitization of the records of the archive of the Italian Army and the publication of several specific books.

162

დაიბეჭდა თსუ გამომცემლობის სტამბაשი

0179 თბილისი, ი. ჭავჭავაძის გამზირი 1 1 Ilia Chavchavadze Avenue, Tbilisi 0179

Tel 995 (32) 225 14 32, 995 (32) 225 27 36 www.press.tsu.ge