7 Ημέρες Γενοκτονία Των Αρμενίων

KYPIAKH 5 ΦEBPOYAPIOY 1995

2-32 AΦIEPΩMA� H ιστ�ρία της Aρμενίας.H τρισ ιλιετής π�ρεία ε-ν�ς λα�ύ και �ι δεσμ�ί τ�υμε τ�ν Eλληνισμ�.� H ιστ�ρία της Eκκλη-σίας. Aπ� τ�ν Γρηγ�ρι�τ�ν Φωτιστή έως σήμερακαι η σ έση της με τηνOρθ�δ��ία. � H Γεν�κτ�νία τωνAρμενίων. H τραγωδίατ�υ αρμενικ�ύ έθν�υς καιη κ�ινή τ�υ μ�ίρα με τ�νEλληνισμ� της MικράςAσίας.� Oι Eλληνες της Aρμε-νίας. Aπ� την εγκατάστα-ση των πρώτων μεταλλω-ρύ ων τ�ν 18� αιώνα έωςσήμερα.� Aρμενική Nα�δ�μία.Mια αρ ιτεκτ�νική μεπ�λλές τυπ�λ�γικές καιμ�ρ��λ�γικές ιδι�μ�ρ-�ίες.� Aρμενική λ�γ�τε νία. Hλ�για, θρησκευτική καιλαϊκή παράδ�ση π�υ δια-κ�πτεται "ίαια με την Γε-ν�κτ�νία.� Πνευματική συγγένεια.Oι δια ρ�νικ�ί δεσμ�ίEλλήνων και Aρμενίωνμέσα απ� την Γραμματ�-λ�γία.� Eκκλησιαστικά αρι-στ�υργήματα. Aντικείμε-να λατρείας, αλλά καιστ�ι εία έκ�ρασης τηςαρμενικής τέ νης.� Σύγ ρ�ν�ι δημι�υργ�ί.Oι σημαντικές μ�ρ�ές τηςαρμενικής τέ νης και τ�α�ι�λ�γ� έργ� τ�υς.� H παρ�ικία στην Eλλά-δα. Δώδεκα ιλιάδεςAρμένι�ι &�υν και δημι-�υργ�ύν στη ώρα μας.� Nαγκ�ρν� Kαραμπά .H σύγκρ�υση με τ� A&ερ-μπαϊτ&άν και �ι θέσεις τηςAρμενίας.� H αρμενική Διασπ�ρά.H π�λύπλευρη συνεισ��-ρά των παρ�ικιών στα &η-τήματα της γενέθλιας γης.

Φωτ�γραία ε�ωύλλ�υ: H M�νή

τ�υ X�ρ Bιράπ (1669), στις υπώ-

ρειες τ�υ Aραράτ. Στ� καθ�λικ�

της μ�νής �ρίσκεται � τά�ς τ�υ

«ωτιστή» των Aρμενίων, Aγ.

Γρηγ�ρί�υ.

Yπεύθυν�ς «Eπτά Hμερών»:

BHΣ. ΣTAYPAKAΣ

AΦIEPΩMA

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 ΦEBPOYAPIOY 1995

EΠETEIOΣ: 80 �ρ�νια απ� τη Γεν�κτ�νίαOΓΔONTA �ρ�νια συμπληρών�νται �έτ�ς απ� τη με-γαλύτερη σε έκταση και �ρίκη Γεν�κτ�νία των Aρμε-νίων. Mετά τις σ�αγές της δεκαετίας τ�υ 1890, � αρμενι-κ�ς λα�ς θρήνησε 1,5 εκατ�μμύρι� νε-κρ�ύς, θύματα της νέας θηριωδίας τωνT�ύρκων, τ� 1915. Tην ίδια περί�δ�, �ι Eλληνες πρ��εν�ιστη Mικρά Aσία, στις εκθέσεις τ�υς γιατη Γεν�κτ�νία, συ�νά δεν δια�ωρί!�υν τις διώ�εις ενα-ντί�ν τ�υ αρμενικ�ύ και τ�υ ελληνικ�ύ στ�ι�εί�υ, καθώς�ι T�ύρκ�ι σ�εδία!αν ήδη την ε��ντωση των Eλλήνων

της Mικράς Aσίας (1913-14) και κυρίως τ�υ π�ντιακ�ύEλληνισμ�ύ (1916-1922).

Oι τραγικές αυτές στιγμές δεν είναι τ� μ�ν� κ�ιν� ση-μεί� στην ιστ�ρία των δύ� λαών. Aιώ-νες τώρα τ�υς συνδέ�υν ισ�υρ�ί δεσμ�ί,τ�υς �π�ί�υς �υσικ� ήταν να τ�νώσειπερισσ�τερ� η παράλληλη μ�ίρα στη«Mικρασιατική Πατρίδα», α��ύ κ�ιν�ς

ήταν � ε�θρ�ς. Tην ιστ�ρία τ�υ π�λύπαθ�υ αυτ�ύ λα�ύκαι τις σ�έσεις τ�υ με τ�ν Eλληνισμ� παρ�υσιά!�υν �ι«Eπτά Hμέρες», στις σελίδες π�υ ακ�λ�υθ�ύν.

Eλληνικές επιδράσεις στ�ν αρμενικ� κ�σμ�: � ελληνιστικ�ς να�ς στ� Γκαρνί.

H ιστ�ρία της AρμενίαςH τρισ�ιλιετής π�ρεία εν�ς λα�ύ και �ι δεσμ�ί τ�υ με τ�ν Eλληνισμ�

T�υ Iωάννη K. Xασιώτη

Kαθηγητή της Nεώτερης Iστ�ρίας στ� Aριστ�τέ-λει� Πανεπιστήμι� Θεσσαλ�νίκης

H «IΣTOPIKH» Aρμενία (Hayastan,στα αρμενικά) απλων�ταν σε ένα ευ-ρύτατ� υψίπεδ�, π�υ περικλει�τανμετα�ύ των �ρ�σειρών τ�υ Kαυκά-σ�υ στ� ��ρρά και τ�υ Tαύρ�υ στ�ν�τ�. Aπ� την έκταση αυτή (π�υ κά-λυπτε γύρω στις 400 �ιλ. τετρ. �λμ.)απέμεινε –έπειτα απ� τις αλλεπάλ-ληλες περιπέτειες μέσα στ�υς αιώ-νες– ένα τμήμα μ�ν� (29.800 τετρ.�λμ.), π�υ ανήκει σήμερα στην επι-

κράτεια της Aρμενικής Δημ�κρα-τίας. Στα εδά"η αυτά μπ�ρ�ύν νασυνυπ�λ�γιστ�ύν και τα 4.388 τετρ.�λμ. της Aυτ�ν�μης (αρμενικής τώ-ρα) Δημ�κρατίας τ�υ Oρειν�ύ Kαρα-μπά�.

Πανάρ�αιες ελληνικές παραδ�σειςσυνέδεαν στενά τ�ν ελληνικ� καιτ�ν αρμενικ� λα�. Aπ� αυτές αρκείνα ανα"ερθεί εκείνη π�υ διέσωσε �Στρά�ων, π�υ ανάγει την καταγωγήτων Aρμενίων στ� σύντρ�"� τ�υ Iά-σ�να Aρμεν�, τ�ν «ε� Aρμενί�υ π�-λεως των περί την B�ι�ηίδα λίμνηνμετα�ύ Φερών και Λαρίσης». Nεώτε-

ρες θεωρίες τείν�υν να απ�δε�θ�ύνέμμεσα τις παραδ�σεις αυτές, ανα-&ητώντας την αρ�ική κ�ιτίδα τωνΠρωτ�-Aρμενίων στην ελληνική �ερ-σ�νησ� και, �πως και � Hρ�δ�τ�ς,την καταγωγή τ�υς στα θρακ�-"ρυ-γικά "ύλα π�υ πέρασαν, γύρω στα1200 π.X. ή και αργ�τερα, στη MικράAσία και, γύρω στα 600 π.X., στη �ώ-ρα π�υ �ν�μάστηκε Oυραρτ�ύ (Aρα-ράτ). Στη �ώρα τελικά των Oυραρτ�ύ(για τ�ν π�λιτισμ� των �π�ίων διαθέ-τ�υμε μερικές μαρτυρίες σε σ"ην�-ειδή γρα"ή) συμ�ίωσαν επί αιώνες–συ�νά υπ� καθεστώς ανταγωνισμ�ύ

Eπιμέλεια α�ιερώματ�ς:

EΛEYΘEPIA TPAΪOY

KYPIAKH 5 ΦEBPOYAPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 3

T� κάστρ� τ�υ Bαν (η αρ�αία Θ�ύσπα τ�υ �ασιλεί�υ των Oυραρτ�ύ).

ή αναμετρήσεων– �ι Aρμένι�ι, �ι Mή-δ�ι, �ι Πέρσες, �ι Aσσυρι�-Xαλδαί�ι,αλλά και άλλ�ι, ν�μαδικ�ί κυρίως,λα�ί της περι��ής. Mέσα σ’ αυτ� λ�ι-π�ν τ� γεωγρα"ικ� πλαίσι� (σε έναευρύτατ� υψίπεδ� π�υ περιλάμ�ανετις λίμνες Σε�άν, στη σημερινήAρμενία, Bαν, στη σημερινή T�υρκίακαι Oύρμια, στ� σημεριν� Iράν)πραγματ�π�ιήθηκαν, μέσα στ� �ρ�-ν� και �ι εθν�γενετικές εκείνες δια-δικασίες, απ� τις �π�ίες θα αναδυθείαργ�τερα � αρμενικ�ς λα�ς.

Tιγράνης B΄

Για μεγάλα �ρ�νικά διαστήματα(π�υ έ��υν την α"ετηρία τ�υς στ�ν6� και 5� αιώνα π.X.) �ι Aρμένι�ι έ&η-σαν ως υπ�τελείς αρ�ικά των Mήδωνκαι στη συνέ�εια (και για π�λλ�ύς αι-ώνες) των Περσών. Mετά τις κατα-κτήσεις τ�υ M. Aλε�άνδρ�υ άρ�ισε ηδημι�υργία ανε�άρτητων αρμενικών�ασιλείων, με πρώτη την παλιν�ρθω-ση της Mεγάλης Aρμενίας, στα 331-330 π.X. και της Mικρής Aρμενίας, λί-γα �ρ�νια αργ�τερα. Aλλά και τακράτη αυτά υπή�θησαν σύντ�μα (έ-

Συνέ�εια στην 4η σελίδα


στω και υπ� καθεστώς αυτ�ν�μίας)στην κυριαρ�ία των Σελευκιδών. Hκατάλυση της ελληνιστικής εκείνηςαυτ�κρατ�ρίας απ� τ�υς Pωμαί�υς(190 π.X.) επέτρεψε και πάλι την ανε-�αρτησία εν�ς ενιαί�υ, αυτή τη "�-ρά, αρμενικ�ύ �ασιλεί�υ. H νέα Mε-γάλη Aρμενία θα αναδει�θεί στα�ρ�νια τ�υ �ασιλιά Tιγράνη B΄ τ�υ

Mεγάλ�υ (στα 99-55 π.X.) σε ένα απ�τα ισ�υρ�τερα κράτη της επ��ής,π�υ θα απλώνεται απ� τα παράλιατης Kασπίας ώς τη Mεσ�γει�. Aλλάεπρ�κειτ� για ένα κράτ�ς, π�υ ε�α-κ�λ�ύθησε ακ�μα να ανήκει στ�ν ελ-ληνιστικ� κ�σμ�. Aλλωστε, � ίδι�ς �Tιγράνης "ρ�ντισε να τ�νίσει τα ελ-ληνικά στ�ι�εία τ�υ �ασιλεί�υ τ�υμε επ�ικισμ�ύς ελληνικών πληθυ-

σμών, τη �ρήση ελληνικών ν�μισμά-των ή τη μίμηση των ελληνικών, τηνυι�θέτηση της ελληνικής γλώσσαςστη δι�ίκηση, την εκπαίδευση και τηλ�γ�τε�νία, την απ�δ��ή ή την πρ�-σαρμ�γή τ�υ ελληνικ�ύ πανθέ�υστη θρησκευτική &ωή των Aρμενίων,την �ικ�δ�μηση ελληνικών ναών κ.ά.Oι επιρρ�ές αυτές (ιδιαίτερα στ�ν�ικ�ν�μικ� και τ�ν καλλιτε�νικ� τ�-

μέα) διατηρήθηκαν ακ�μη και μετάτην κατάλυση της ανε�αρτησίας τηςAρμενίας και τη διαν�μή των εδα-"ών της μετα�ύ Περσών και Pωμαί-ων (226-387 μ.X.), αλλά και μετά τηνανακήρυ�η τ�υ Xριστιανισμ�ύ ως ε-πίσημης θρησκείας της Aρμενίας τ�301 απ� τ�ν Γρηγ�ρι� τ�ν Φωτιστήκαι τ�ν �ασιλιά Tιριδάτη Γ΄.

Eλληνικές επιδράσεις

Στα 405, � Aγι�ς Mεσρ�π Mαστ�τςδημι�ύργησε τ� αρμενικ� αλ"ά�ητ�,αν�ίγ�ντας τ� δρ�μ� στην ανάπτυ�ηεν�ς γηγεν�ύς και ιδι�τυπ�υ πια αρ-μενικ�ύ π�λιτισμ�ύ. Oι ελληνικές ε-πιδράσεις �έ�αια δεν θα εκλείψ�υν.Aλλωστε, τ� ίδι� τ� αρμενικ� αλ"ά-�ητ� �ρωστά π�λλά στ�ι�εία τ�υ στ�αντίστ�ι�� ελληνικ�, και η πρώτη αρ-μεν�γλωσση γραμματεία και "ιλ�-σ�"ία �εκίνησε απ� τις μετα"ράσειςελληνικών θε�λ�γικών και κ�σμικώνέργων. H εκκλησιαστική επίσης ιστ�-ρία των Aρμενίων ακ�λ�ύθησε πα-ράλληλ� δρ�μ� με την αντίστ�ι�ηελλην��υ&αντινή τ�υλά�ιστ�ν ώςτην τέταρτη Oικ�υμενική Σύν�δ�της Xαλκηδ�νας (451). Aπ� την επ�-�ή εκείνη και κυρίως απ� τις αρ�έςτ�υ 6�υ αιώνα και ε�ής άρ�ισε η στα-διακή απ�κλιση ανάμεσα στην ελλη-ν�ρθ�δ��η και την αρμενική απ�-στ�λική εκκλησία. Oι εκατέρωθενπρ�σπάθειες και �ι θε�λ�γικές πρ�-σεγγίσεις –πρ�πάντων κατά την πε-

H π�λη τ�υ Kαρς σε καρτ-π�στάλ τ�υ τέλ�υς τ�υ 19�υ αιώνα.

Συνέ�εια απ� την 3η σελίδα

Aριστερά: Aρμενικ� �ειρ�γρα�� τ�υ μυθιστ�ρήματ�ς για τ�ν Mέγα Aλέ"ανδρ�. Συλλ�γή �ειρ�γρά�ων τ�υ Aρμενικ�ύ Πατριαρ�εί�υ της Iερ�υσαλήμ. Δε"ιά: Aρμένι�ς�ρυσ��ς. Eργ� τ�υ Γάλλ�υ %ωγρά��υ και περιηγητή Λ�υί Nτιπρέ.


ρί�δ� της σημαντικής αρμενικής συ-ν�δ�υ της Tαρσ�ύ (1196-1197)– δενκατά"εραν να απ�καταστήσ�υν τηναλλ�τινή εν�τητα.

Παρ’ �λα αυτά, σε �λ�κληρη σ�ε-δ�ν τη διάρκεια τ�υ �υ&αντιν�ύ καιτ�υ αρμενικ�ύ Mεσαίωνα η θρη-σκευτική συγγένεια των δύ� λαώνδεν έπαψε να υ"ίσταται. H συμ�ίωσηε�άλλ�υ των Aρμενίων και των Eλλή-νων, π�υ σε μερικές περι��ές ήτανάμεση και αδιάλειπτη για αιώνες (�-πως π.�. στ�ν Π�ντ�, στην Kαππαδ�-κία και την Kιλικία), ανανεων�ταν μετις συ�νές πληθυσμιακές μετακινή-σεις των Eλλήνων πρ�ς τα ανατ�λι-κά και των Aρμενίων πρ�ς τα δυτικά.Για ένα μεγάλ� διάστημα �ι δύ� λα�ίέ&ησαν μέσα στα �ρια της ίδιας επι-κράτειας, της �υ&αντινής. Oλα αυτάσυνετέλεσαν στην ανάπτυ�η κατά τ�Mεσαίωνα μιας παρ�μ�ιας π�λιτιστι-κής παράδ�σης τ�υ �υ&αντιν�ύ καιτ�υ αρμενικ�ύ κ�σμ�υ. Kάτω απ� τιςπρ�ϋπ�θέσεις αυτές, δεν είναι τυ-�αί� τ� γεγ�ν�ς �τι �ι Aρμένι�ι ανέ-λα�αν υψηλές θέσεις στη �υ&αντινήκ�ινωνική, στρατιωτική, π�λιτική καιτην εκκλησιαστική ακ�μα ιεραρ�ία.Σημειών�υμε ενδεικτικά μερικά μ�-ν� �ν�ματα στρατηγών (Nαρσής,Bάρδας, Λεκαπην�ς, Tαρωνίτης, Kε-καυμέν�ς, T�ρνίκι�ς, Γα�ράς, Δα-λασσην�ς) λ�γίων και εκκλησιαστι-κών α�ιωματ�ύ�ων (Λέων � Mαθημα-τικ�ς, Πατριάρ�ης Iωάννης Γραμμα-τικ�ς) και αυτ�κρατ�ρων (Λέων E΄,Bασίλει�ς A΄, Pωμαν�ς A΄, Nικη"�ρ�ςB΄ Φωκάς, Iωάννης A΄ Tσιμισκής).

Aναλ�γίες

H υπαγωγή τ�υ μεγαλύτερ�υ τμή-ματ�ς των δύ� λαών υπ� τ�ν ίδι�,αλλ�θρησκ� &υγ� π�υ επισ"ραγί-στηκε με δύ� μεγάλες καταστρ�"ές,την ήττα τ�υ Mαντ&ικέρτ (1071) καιτην άλωση της Kωνσταντιν�ύπ�λης(1453), δημι�ύργησε στ� ελληνικ�και αρμενικ� στ�ι�εί� της �θωμανι-κής αυτ�κρατ�ρίας τις ίδιες σ�εδ�νσυνθήκες �ικ�ν�μικής, κ�ινωνικήςκαι π�λιτικής ανέλι�ης. Γι’ αυτ� και�ι Eλληνες και �ι Aρμένι�ι, ιδιαίτερατης Mικράς Aσίας, παρ�υσίασαν π�λ-λές αναλ�γίες στην �ικ�ν�μική, τηνκ�ινωνική και την π�λιτιστική τ�υς&ωή, αλλά και στην ε�άρτησή τ�υς α-π� τ�υς ίδι�υς παράγ�ντες π�υ επη-ρέα&αν τις γενικ�τερες π�λιτικές ε-�ελί�εις στ�ν ευρύτερ� �ώρ� τηςAνατ�λής. Oι αναλ�γίες αυτές "αί-ν�νται στις ειρηνικές και παραγωγι-κές τ�υς δραστηρι�τητες, αλλά καιστις διώ�εις π�υ υπέστησαν απ�τ�υς ίδι�υ αδυσώπητ�υς κυριάρ-��υς. Mε τις πρ�ϋπ�θέσεις αυτές, ηελληνική «ανταπ�κριση» στις περι-πέτειες τ�υ «αδελ"�ύ» λα�ύ δενμπ�ρ�ύσε παρά να είναι πρ�κατα��-λικά "ιλ�αρμενική. Aυτ� "άνηκε –�-πως θα δ�ύμε σε άλλ� κείμεν� τ�υα"ιερώματ�ς αυτ�ύ– τ�σ� στις αρ-μενικές σ"αγές της δεκαετίας τ�υ1890, �σ� και στις ελληνικές διώ�ειςτ�υ 1913-1914 και 1919-1922, αλλάκαι στη μεγαλύτερη σε έκταση και"ρικαλε�τητα αρμενική γεν�κτ�νίατ�υ 1915-16.

Παρά τις αναλ�γίες αυτές, �ι ηγε-σίες των δύ� λαών δεν "αίνεται νασυνειδητ�π�ίησαν την ανάγκη γιατην π�λιτική σύγκλιση των δύ� εθν�-τήτων παρά μ�ν� �ταν πια ήταν π�λύ

αργά. M�ν� κατά τ� τέλ�ς τ�υ A΄ Πα-γκ�σμί�υ Π�λέμ�υ και μετά τη συν-θηκ�λ�γηση της T�υρκίας στην ανα-κω�ή τ�υ M�ύδρ�υ (Oκτώ�ρ. 1918)άρ�ισαν να γίν�νται μερικές συστη-ματικές πρ�σπάθειες πρ�ς την κα-τεύθυνση αυτή. Mέσα σε μια τριετίαέγιναν περισσ�τερα απ� �σα δεν εί-�αν γίνει σε διάστημα αιώνων (κ�ινάπρ�γράμματα περίθαλψης �ιλιάδων�ρ"ανών και πρ�σ"ύγων, πρ�σπά-θειες για την ίδρυση ελλην�αρμενι-κής �μ�σπ�νδίας στ�ν Π�ντ�, �ργά-νωση κ�ινής στρατιωτικής άμυνας

στα δυτικά σύν�ρα της AρμενικήςΔημ�κρατίας, αλληλ�ϋπ�στήρι�ηστ� διπλωματικ� επίπεδ� κ.ά.

Oλες σ�εδ�ν �ι πρωτ��υλίες αυ-τές �εκίνησαν ύστερα απ� παρ�-τρυνση τ�υ ίδι�υ τ�υ Eλευθερί�υBενι&έλ�υ, τ�υ πρώτ�υ (και ίσως καιτ�υ μ�ναδικ�ύ) Eλληνα π�λιτικ�ύ,π�υ επιδίω�ε τη μακρ�πρ�θεσμη συ-νεργασία των δύ� λαών. Aλλά �ι α-ντικειμενικές δυσκ�λίες, π�υ αντι-μετώπι&αν �ι δύ� λα�ί σε �λα σ�εδ�ντα μέτωπα και ιδιαίτερα στ� στρα-τιωτικ�, δεν επέτρεψαν να �λ�κλη-

ρωθεί η πρ�σπάθεια εκείνη. H υπ�-γρα"ή, συνεπώς, της συνθήκης τωνΣε�ρών στα 1920, π�υ δικαίωνε ταυ-τ��ρ�να τα αλυτρωτικά �ράματα καιτων Eλλήνων και των Aρμενίων, εί�επερισσ�τερ� συμ��λικ� �αρακτήρα.Hθικ�, επίσης, �άρ�ς εί�ε και η απε-γνωσμένη άμυνα π�υ πρ�έτα�ε σταπρ�άστια της Σμύρνης λίγ� πριν απ�την κατάληψή της απ� τ�υς T�ύρ-κ�υς η μικρή αρμενική «λεγεώνα»τ�υ στρατηγ�ύ T�ρκ�μ κατά την τε-λευταία πρά�η της μικρασιατικής

O Aρμένι�ς στρατηγ�ς A. T�ρκ�μ �αιρετά τη σημαία της αρμενικής Λεγεώνας. Aθήνα 1922. Yπ� τη δι�ίκησή τ�υ, η λεγεώνααυτή π�λέμησε στ� πλευρ� των Eλλήνων και ήταν η τελευταία π�υ εγκατέλειψε τη Σμύρνη, λίγ� πριν απ� την είσ�δ� τωνKεμαλικών.

Eν�πλη �μάδα (Φενταγί) Aρμενίων, π�υ π�λέμησε στη μά�η τ�υ Xανασ�ρ, τ� 1897. Tα κύρια κ�μματα π�υ συμμετεί�αν στ�νεθνικ�απελευθερωτικ� αγώνα των Aρμενίων, για τη δημι�υργία ελεύθερ�υ και ανε"άρτητ�υ κράτ�υς (28 Mαΐ�υ 1918), ήταν:�ι «Aρμεναγκάν» (ιδρ. 1885), �ι «Xιντσάκ» (1889), �ι «Pαμγκα�άρ A%ανταγκάν» (1908) και κυρίως η «Aρμενική EπαναστατικήOμ�σπ�νδία» («Nτασνακτσ�υτι�ύν» - 1890).




τραγωδίας. Tελικά, η ελληνική συ-μπαράσταση απ�δεί�θηκε απ�τελε-σματική στη διάσωση 100.000 περί-π�υ Aρμενίων, π�υ ακ�λ�ύθησαντ�υς Eλληνες κατά τη δραματική εκ-κένωση της ανατ�λικής Θράκης καιτης Iωνίας.

Mετ�ικεσίες

T� 1925 και στα 1929 - 1932 άρ�ι-σε η σταδιακή μετ�ικεσία εν�ς τμή-ματ�ς τ�υ ελλην�αρμενικ�ύ πρ�-σ"υγικ�ύ στ�ι�εί�υ της Eλλάδαςπρ�ς τη σ��. Aρμενία. Aλλά η μεγά-λη «έ��δ�ς» 18.000 περίπ�υ Aρμε-νίων της �ώρας μας θα πραγματ�-π�ιηθεί στα 1946-47, κατά την π�λυ-συ&ητημένη «nerkaght», κατά την �-π�ία τ� 10% περίπ�υ της διασπ�ράς(πάνω απ� 100.000 άτ�μα) «επανα-πατρίστηκε» στην Aρμενία. Πάντως,απ� τις μετ�ικεσίες αυτές δημι�υρ-γήθηκε ένας ακ�μη ελλην�αρμενι-κ�ς κρίκ�ς: τ�ν συνιστ�ύν �ι Aρμέ-νι�ι της Eλλάδας, π�υ εγκαταστά-θηκαν στην Aρμενική Δημ�κρατίακαι π�υ διατηρ�ύν ακ�μη σταθε-ρ�ύς τ�υς δεσμ�ύς τ�υς με τ�ν ελ-ληνικ� κ�σμ�.

Στα μέσα της δεκαετίας τ�υ 1960�ι δύ� εθν�τητες άρ�ισαν και πάλινα συγκλίν�υν. Στην αρ�ή δραστη-ρι�π�ιήθηκαν �ι αρμενικές παρ�ι-κίες της Eλλάδας (�πως και �λ�κλη-ρης της διασπ�ράς) για την αναγνώ-ριση της γεν�κτ�νίας τ�υ 1915. Hστρ�"ή αυτή συνέπεσε με τα τ�υρ-κικά π�γκρ�μ εις �άρ�ς των Eλλή-νων της Kωνσταντιν�ύπ�λης, τ�1955, και της Iμ�ρ�υ και Tενέδ�υ,τ� 1964, αλλά και με τις εντυπωσια-κές αντιτ�υρκικές κινητ�π�ιήσεις,στα μέσα της δεκαετίας τ�υ 1960,των Aρμενίων της διασπ�ράς (γιατις �π�ίες γίνεται λ�γ�ς στ� αντί-στ�ι�� σημείωμα τ�υ α"ιερώματ�ςαυτ�ύ).

Eτσι, η ανανέωση της ελλην�αρ-μενικής συνεργασίας συνέπεσε μετην ευαισθητ�π�ίηση της ελληνικήςκ�ινής γνώμης έναντι της αυ�αν�με-νης τ�υρκικής επιθετικ�τητας. H ευ-αισθητ�π�ίηση αυτή θα κ�ρυ"ωθεί,�πως ήταν "υσικ�, μετά την τ�υρκι-κή εισ��λή στην Kύπρ� στα 1974.Πρακτικά, πάντως, απ�τελέσματατης πρ�σέγγισης εκείνης μπ�ρεί κα-νείς να διακρίνει στην ενεργ�π�ίησητ�υ αρμενικ�ύ και τ�υ ελληνικ�ύστ�ι�εί�υ των Hνωμένων Π�λιτειών,�π�υ "άνηκε πρ�ς στιγμήν να σ�η-ματί&εται επιτέλ�υς κ�ιν� μέτωπ� έ-

ναντι των ισ�υρών "ιλ�τ�υρκικώνlobbies στ� K�γκρέσ� και στ� StateDepartment.

H ανε�αρτητ�π�ίηση (μετά τη διά-λυση της EΣΣΔ) της Aρμενίας, τ� Σε-πτέμ�ρι� τ�υ 1991, άλλα�ε πια τ�υς�ρ�υς της ελλην�αρμενικής συνερ-γασίας, η �π�ία πέρασε απ� τ� επί-πεδ� των κινητ�π�ιήσεων της κ�ι-νής γνώμης και της διασπ�ράς στ�επίπεδ� των επίσημων διακρατικώνσ�έσεων. Στις 20 Iαν�υαρί�υ 1992και στις 25 Mαΐ�υ 1993 υπ�γρά"ηκαν

τρεις ελλην�αρμενικές συμ"ωνίες�ικ�ν�μικής, π�λιτιστικής και εκπαι-δευτικής συνεργασίας. Oι πρ�σεγγί-σεις αυτές ανήκ�υν αναμ"ισ�ήτητασε μια καιν�ύργια "άση. Oι δύ� λα�ίθα �ρειαστεί να επανασ�εδιάσ�υντ�υς �ρ�υς της συνεργασίας τ�υς,λαμ�άν�ντας υπ�ψη τ�υς ��ι μ�ν�τ� ρ�λ� της T�υρκίας στην ευρύτε-ρη περι��ή (π�υ ε�ακ�λ�υθεί αναπ�-"ευκτα να επηρεά&ει, με τ�ν ένα ήτ�ν άλλ� τρ�π�, τη μ�ίρα των δύ�λαών μας), αλλά και νέ�υς παράγ�-

ντες π�υ αναδύθηκαν (και ε�ακ�-λ�υθ�ύν να δημι�υργ�ύνται) μετάτη διάλυση της EΣΣΔ. Oι ελλην�αρ-μενικές, λ�ιπ�ν, σ�έσεις, πέρα απ�την �λ�"άνερη γεωπ�λιτική τ�υςσημασία, απ�κτ�ύν πλέ�ν και γεω�ι-κ�ν�μική, πρ�πάντων �ταν συνδυά-&�νται με π�λυμελείς �ικ�ν�μικέςσυσσωματώσεις. Eνα �ήμα πρ�ς τηνκατεύθυνση αυτή συνιστά �πωσδή-π�τε η συμμετ��ή και των δύ� �ω-ρών στ�ν Oργανισμ� Oικ�ν�μικήςΣυνεργασίας τ�υ Eυ�είν�υ Π�ντ�υ.

Σύγ�ρ�νη Aρμενία. H πλατεία της Δημ�κρατίας στ� Eρε�άν.

Xρυσ� ν�μισμα τ�υ �ασιλιά Tιγράν B΄.(1�ς αι. π.X.)

T�υ Nικ�λά�υ Zααρ�π�υλ�υ

Kαθηγητή Θελγικής Σ�λής A.Π.Θ.

OΣO και αν τ� επιθυμ�ύν �ρισμέ-ν�ι �ανατικ�ί, �ι �π�ί�ι διατείν�-νται �τι �ι Aρμένι�ι είναι έ�ω καιμακριά απ� την Oρθ�δ��ία, τελι-κώς δεν πείθ�υν τ�υς αντικειμενι-κ�ύς μελετητές. Tα πράγματα καιη ιστ�ρία τ�υς διαψεύδ�υν.

H επίσκεψη τ�υ πρ�καθημέν�υτης αρμενικής Eκκλησίας, τ�υ Kα-θ�λικ�ύ τ�υ Eτσμιατ�ίν Bασκέντ�υ A΄, στην Kωνσταντιν�ύπ�λη(1961), �π�υ συναντήθηκε με τ�νOικ�υμενικ� Πατριάρ#η εί#ε ως α-π�τέλεσμα να τ�νισθ�ύν �ι στεν�ίκαι «ακατάλυτ�ι δεσμ�ί των δύ� α-δελ�ών ιστ�ρικών Eκκλησιών».

Στη συνάντηση λέ#θηκε (Bλ.Xρυσ�στ�μ�υ Σ. Kωνσταντινίδη,«Oρθ�δ��ι κατ�ψεις», 1991) �τι�ι θε�λ�γικές παρε�ηγήσεις εί#ανδημι�υργήσει κλίμα κα#υπ�ψίαςμετα�ύ των δύ� Eκκλησιών, αδι-και�λ�γητης ψυ#ρ�τητας και διά-θεση διατήρησης απ�στασης, π�υεκ�ρα��μενη απ� τ�υς θε�λ�γ�υς�δήγησε σε απ�κρυστάλλωση δ�γ-ματισμ�ύ με επιπτώσεις «αντιδι-κίας» και σ’ αυτ� τ� καλ�κάγαθ�π�ίμνι� των δύ� εκκλησιών.

Σύγ�ρ�νηAρμενική Eκκλησία

H ύψιστη εκκλησιαστική αρ#ήτων Aρμενίων, � «Kαθ�λικ�ς» τηςAρμενίας, εδρεύει στ� Eτσμιατ�ίνκαι �έρει τ�ν τίτλ� «Δ�ύλ�ς τ�υΘε�ύ και πατριάρ#ης υπέρτατ�ςκαι Kαθ�λικ�ς απάντων των Aρμε-νίων». Στη δι�ικητική τ�υ δικαι�-δ�σία υπάγ�νται �ι περι�#ές π�υανήκαν στην πρώην EΣΣΔ και η λε-γ�μενη Eκκλησία της Διασπ�ράς.Σήμερα η θέση #ηρεύει και την κα-λύπτει τ�π�τηρητής, επικε�αλής6.000.000 πιστών.

Eκτ�ς απ� τ� Kαθ�λικάτ� τ�υEτσμιατ�ίν, παλαι�τερα υπήρ#ανάλλα δύ� π�υ λειτ�υργ�ύσαν ωςαυτ�ν�μες εκκλησιαστικές δι�ική-σεις. Σήμερα υ�ίσταται μ�ν� τηςKιλικίας, με έδρα την Antelias τ�υΛι'άν�υ και δι�ικητική δικαι�δ�σίαστ� Λί'αν�, τη Συρία, την Kύπρ�,τ� Iράν και την Eλλάδα. E#ει800.000 πιστ�ύς και Kαθ�λικ� τ�νKarekin II Sarkissian.

Tα δύ� Πατριαρ#εία των Aρμε-νίων, της Kωνσταντιν�ύπ�λης καιτων Iερ�σ�λύμων, υπάγ�νται στηνάμεση δι�ικητική και πνευματικήδικαι�δ�σία τ�υ Kαθ�λικ�ύ τ�υEτσμιατ�ίν. H δι�ικητική δικαι�δ�-σία τ�υ πρώτ�υ περιλαμ'άνει τ�υςAρμενί�υς π�υ διαμέν�υν στηνT�υρκία (40.000 άτ�μα), ενώ τ�νπατριαρ#ικ� θρ�ν� κατέ#ει σήμε-ρα � Karekin Kazadzian. T� δεύτε-ρ� έ#ει ως έδρα τ� μ�ναστήρι τ�υAγ. Iακώ'�υ στα Iερ�σ�λυμα. H δι-και�δ�σία τ�υ περι�ρί�εται στη

δια�ύλα�η των δικαιωμάτων τωνAρμενίων επί των Aγίων T�πων καιστην ε�υπηρέτηση των π�λυπλη-θών πρ�σκυνητών. Σημεριν�ς πα-τριάρ#ης είναι � Torkom Manou-gian.

Tέλ�ς, ά�ια μνείας είναι η ύπαρ-�η αρ#ιεπισκ�πών, επισκ�πών καιπ�λλών εν�ριών γύρω απ� τις �-π�ίες είναι �ργανωμέν�ι, στ�ν υ-π�λ�ιπ� κ�σμ�, �ι Aρμένι�ι τηςΔιασπ�ράς.

Iδρυση

H ίδρυση της αρμενικής Eκκλη-σίας ανάγεται στ�υς πρώτ�υς #ρι-στιανικ�ύς #ρ�ν�υς. H παράδ�σηαπ�δίδει τη διάδ�ση τ�υ Xριστιανι-σμ�ύ στην Aρμενία, στ�υς απ�στ�-λ�υς Θαδδαί� ή Λε'αί� (Mατθ. ι΄ 3,Mαρκ. γ΄ 18), I�ύδα, αδελ�� τ�υ Iα-κώ'�υ τ�υ μικρ�ύ και Bαρθ�λ�-μαί� ή Nαθαναήλ. T� 'έ'αι�, πά-ντως, είναι �τι τ�υς μεταστρα�έ-ντες στη #ριστιανική πίστη, κατάπάσα πιθαν�τητα απ� Σύρ�υς επι-δρ�μείς, �ργάνωσε σε Eκκλησία �Γρηγ�ρης � Φωτιστής (+332).

O Γρηγ�ρ Λ�υσα'�ρίτ�, δηλαδή� Γρηγ�ρι�ς � Φωτιστής ήταν παρ-θικής καταγωγής, γι�ς τ�υ σατρά-πη Aνάκ. Σε ηλικία δύ� ετών έμεινε�ρ�αν�ς, �ταν �ι αντίπαλ�ι τ�υπατέρα τ�υ, π�υ ανεμεί#θη σε συ-νωμ�σία, σκ�τωσαν τ�ν τελευταί�και την �ικ�γένειά τ�υ. Eτσι 'ρέ-θηκε στην Kαισάρεια της Παλαιστί-νης �π�υ 'α�τίστηκε Xριστιαν�ςκαι έλα'ε ελλην�πρεπή παιδεία.T� τελευταί� σημάδεψε την περαι-τέρω ε�έλι�η τ�υ εκ#ριστιανισμ�ύ

των Aρμενίων, �ι �π�ί�ι επηρεά-στηκαν απ� τ�ν 'υ�αντιν� π�λιτι-σμ�, στη διαμ�ρ�ωση τ�υ �π�ί�υ,σε �ρισμέν�υς τ�μείς, συνέ'αλανκαι αυτ�ί.

O Γρηγ�ρι�ς � Φωτιστής συνά-ντησε αρκετές δυσκ�λίες στ� έρ-γ� της διάδ�σης τ�υ #ριστιανι-σμ�ύ, δι�τι τ� επίσημ� κράτ�ς δενεί#ε αναγνωρίσει τη #ριστιανικήπίστη. Aυτ� έγινε �ταν � 'ασιλιάςTιριδάτης, έπειτα απ� μια παράδ�-�η θε�μηνία, 'α�τίστηκε και επέ-'αλε τη #ριστιανική πίστη στ�υς υ-πηκ��υς τ�υ. ('λ. Σω��μεν�υ,«Eκκλησιαστική Iστ�ρία»).

Aρμενική Eκκλησία και Bυ�άντι�

O Γρηγ�ρι�ς Φωτιστής #ειρ�τ�-νήθηκε επίσκ�π�ς απ� τ�ν Kαισα-ρείας Λε�ντι�. Eτσι η Eκκλησίατων Aρμενίων, δημι�ύργησε στενήσ#έση και ένα είδ�ς δι�ικητικής ε-�άρτησης απ� την Eκκλησία τηςAνατ�λής. H εγκατάστασή τ�υ, μεμια συν�δεία Eλλήνων κληρικώνστην π�λη Aστισάτ, πρώτη έδρατ�υ Aρμενικ�ύ Kαθ�λικ�ύ, απ�τέ-λεσε τ� σημεί� έναρ�ης της �ργά-νωσης της Aρμενικής Eκκλησίας.Aρ#ικώς, ως γλώσσα λατρείας #ρη-σιμ�π�ιήθηκε η ελληνική και στησυνέ#εια, και κατά περι�δ�υς καιπερι�#ές η συριακή. Σ’ αυτ� συνέ-'αλαν ελλην�μαθείς Aρμένι�ι κλη-ρικ�ί καθώς και η συνήθεια �ι διά-δ�#�ι τ�υ Γρηγ�ρί�υ να #ειρ�τ�-ν�ύνται απ� τ�ν επίσκ�π� Kαισα-ρείας. H συνήθεια αυτή έπαψε να ι-σ#ύει �ταν � 'ασιλιάς X�ρσ�π ενέ-

κρινε την εκλ�γή στη θέση τ�υ κα-θ�λικ�ύ τ�υ γι�υ τ�υ Nαρσή, Σα-#άκ, δεν επέτρεψε �μως τη #ειρ�-τ�νία τ�υ απ� τ�ν επίσκ�π� Kαισα-ρείας. Eτσι έλη�ε η δι�ικητική ε-�άρτηση της Eκκλησίας της Aρμε-νίας απ� την Kαισάρεια, γεγ�ν�ςπ�υ δυσαρέστησε τη συνέ#εια τ�νεπίσκ�π� της, M. Bασίλει�.

O Σα#άκ (Iσαάκ), π�υ επ�ν�μά-στηκε Mέγας (387/8-439), υπήρ�εαπ� τις σημαντικ�τερες εκκλησια-στικές �υσι�γνωμίες της Aρμενι-κής Eκκλησίας. H μ�ρ�ωση και ηελλην�μάθειά τ�υ έδωσαν τη δυ-νατ�τητα να συντελεστ�ύν σ�'α-ρές 'ελτιώσεις στην εκκλησιαστι-κή �ωή των Aρμενίων, με 'άση τα'υ�αντινά πρ�τυπα.

Διάδ�#�ς τ�υ ήταν � Mεσρ�πMαστ�τς π�υ δημι�ύργησε τ� αρ-μενικ� αλ�ά'ητ� και έθεσε τη 'ά-ση της εθνικής γλώσσας των Aρμε-νίων. Aπ� την επ�#ή τ�υ έ#�υμεσα�ή στρ��ή της π�ρείας τ�υ εκ-κλησιαστικ�ύ και εθνικ�ύ 'ί�υ τωνAρμενίων.

H απ�μάκρυνση των Aρμενίων α-π� τ�υς Bυ�αντιν�ύς, ��είλεται σελ�γ�υς �πως: �ι εσωτερικές έρι-δες και πρ�σωπικές διεκδικήσειςτων αρ#�ντων τ�υς, καθώς και τωνBυ�αντινών �ι συ#νές επιδρ�μέςκαι κατακτήσεις της #ώρας τ�υςκαι �ι δ�γματικές δια��ρές.

Διατάρα�η σ�έσεων

Oπως είναι γνωστ�, η Γ΄ Oικ�υ-μενική Σύν�δ�ς (431) καταδίκασετην αίρεση τ�υ Nεστ�ρί�υ. Mετά

Συνέεια στην 8η σελίδα

H ιστ�ρία της EκκλησίαςAπ� τ�ν Γρηγ�ρι� τ�ν Φωτιστή έως σήμερα και η σ�έση της με την Oρθ�δ��ία

O καθεδρικ�ς να�ς τ�υ Eτσμιατ�ίν (5�υ αι.), έδρα τ�υ Aρμενικ�ύ Πατριαρεί�υ και θρησκευτικ� κέντρ� των Aρμενίων.


την καταδίκη τ�υ Nεστ�ρί�υ, πλή-θ�ς �παδών τ�υ, λ�γω πιέσεων καικαταδιώ�εων, κατέ�υγε στην Περ-σία και την Aρμενία, �π�υ κατέ'α-λε πρ�σπάθεια να διαδώσει τις ιδέ-ες τ�υ.

H Aρμενική Eκκλησία, μέν�νταςσταθερή στις απ�ψεις της Oρθ�-δ��ίας, συγκάλεσε σύν�δ� η �π�ίααπ��άσισε να γίνει επα�ή μέσω α-πεσταλμένων της με τ�ν πατριάρ-#η Kωνσταντιν�υπ�λεως Πρ�κλ�,και να �ητηθ�ύν �ι σ#ετικές απ�-ψεις της εκεί Eκκλησίας.

T� κείμεν� π�υ πρ�σκ�μισαν �ιαπεσταλμέν�ι ως απάντηση στ� αί-τημα της Eκκλησίας τ�υς �ν�μά-στηκε «Aρμενικ�ς T�μ�ς» και απ�-τέλεσε ένα απ� τα 'ασικά τ�υςκείμενα, δ�γματικ�ύ πρ�σανατ�λι-σμ�ύ. Aυτ� ακρι'ώς συνετέλεσε,�ταν στη συνέ#εια εμ�ανίστηκε ηαίρεση των M�ν��υσιτών, την �-π�ία κατεδίκασε η Δ΄ Oικ�υμενικήΣύν�δ�ς της Xαλκηδ�νας (451) καιπ�υ τ�υς �άνηκε �τι αυτή 'ρισκ�-ταν σε αντίθεση με τις απ��άσειςτης Γ΄ Oικ�υμενικής Συν�δ�υ, ναμην εντα#θ�ύν πρ�ς τις νέες απ�-�άσεις.

Σε δύ� μάλιστα συν�δ�υς τ�υς(Bαλαρσαπάτ 491 και Δ�'ίν 596),απέρριψαν αυτές τις απ��άσειςκαι �άνηκε �τι συνέκλιναν πρ�ςτ�ν M�ν��υσιτισμ�. Πρ�ς την κα-τεύθυνση αυτή �δήγησαν και π�λι-τικές παρεμ'άσεις τ�υ Bυ�αντί�υ,σε συνδυασμ� με εκκλησιαστικές

απ��άσεις, �πως τ� «Eνωτικ�ντ�υ Zήνων�ς», τ� �π�ί� �ι Aρμένι-�ι απ�δέ#θηκαν και τ� �π�ί� παρα-μέρι�ε κάπως πλαγίως την Δ΄ Oι-κ�υμενική Σύν�δ�.

Eτσι �ι Aρμένι�ι απ�δέ#θηκαντις απ��άσεις των τριών πρώτωνOικ�υμενικών Συν�δων, τις �π�ίεςθεωρ�ύσαν ως τ� ύψιστ� �ργαν�π�υ καθ�ρισε τα #ριστιανικά δ�γ-ματα. Oι μετά την Δ΄ Oικ�υμενικέςΣύν�δ�ι δεν αναγνωρίσθηκαν απ�τ�υς Aρμενί�υς ως �ικ�υμενικέςκαι δεν απ�τέλεσαν γι’ αυτ�ύςγνώμ�να πίστεως.

Oσ�ι απ� τ�υς Aρμενί�υς δεν α-π�δέ#θηκαν τις απ��άσεις της συ-ν�δ�υ της Δ�'ίν (Dvin), απ�σ#ί-στηκαν απ� την Aρμενική Eκκλη-σία, σ#ημάτισαν την Eκκλησία τωνEλλην�αρμενίων (Xαϊσυρ�ύμ) καιπέρασαν στη δικαι�δ�σία της μη-τρ�π�λης της Aμίδας.

Oι ενωτικές πρ�σπάθειες τηςOρθ�δ��ης Eκκλησίας με τηνAρμενική Eκκλησία ήταν π�λλέςκαι π�ικίλης υ�ής. Δεν εί#αν �-μως αίσι� απ�τέλεσμα. H απ�στα-ση π�υ #ώρισε τις δυ� Eκκλησίεςάρ#ισε να γίνεται αγε�ύρωτη απ�την επ�#ή των αρα'ικών κατακτή-σεων.

Iδιαίτερα�αρακτηριστικά

H Aρμενική Eκκλησία #αρακτηρι-��ταν ως «μ�ν��υσιτική» ή «πρ�-#αλκηδ�νια» ή «αντι#αλκηδ�νια»

Eκκλησία. Σήμερα απ� πλευράςOρθ�δ��ων θεωρείται �τι ανήκειστις «μη #αλκηδ�νιες» Eκκλησίες.T� γεγ�ν�ς �τι έ#ει #αρακτηριστείως μ�ν��υσιτική, #ωρίς η ίδια π�-τέ να έ#ει σα�ώς εκ�ραστεί υπέρτ�υ μ�ν��υσιτισμ�ύ και να έ#ει α-π�δε#θεί αυτή την πρ�σωνυμία,δημι�υργεί σ�'αρ� πρ�'λημα στιςσ#έσεις της με τις λ�ιπές Eκκλη-σίες της Aνατ�λής. Πάντως �αίνε-ται �τι �ι �παδ�ί της AρμενικήςEκκλησίας δέ#�νται στ� Xριστ�μετά την ένωση μια �ύση, σύνθετηαπ� τη θε�τητα και την ανθρωπ�-τητα και αρν�ύνται τις δύ� θελή-σεις σ’ Aυτ�ν.

Στ�ν τρισάγι� ύμν� εισήγαγαν τη�ράση, π�υ εί#ε επιν�ήσει � μ�ν�-�υσίτης επίσκ�π�ς Aντι�#είας Πέ-τρ�ς � Γνα�εύς, «� σταυρωθείς δι’ημάς», της �π�ίας �μως τ� ν�ημαείναι δυνατ�ν να εκλη�θεί �ρθ�-δ��ως.

Yστερα απ� τ�ν θε�λ�γικ� διά-λ�γ� π�υ πραγματ�π�ιήθηκε, κυ-ρίως στ�υς νεώτερ�υς #ρ�ν�υς,μετα�ύ της Aνατ�λικής Oρθ�δ�-��υ Eκκλησίας και των Πρ�#αλκη-δ�νίων, διαπιστώθηκε �τι υπήρ�εκατά τ� παρελθ�ν σ�'αρή ασά-�εια ως πρ�ς τ�υς �ρ�υς π�υ #ρη-σιμ�π�ιήθηκαν για την έκ�ραση �-ρισμένων δ�γμάτων της Eκκλη-σίας. E�αιτίας, ακρι'ώς, αυτ�ύ τ�υλ�γ�υ πρ�έκυψαν και αρκετές αι-ρέσεις. Σήμερα γίνεται απ�δεκτ��τι υπήρ�αν λεκτικές μάλλ�ν δια-�ωνίες μετα�ύ των �παδών των

Eκκλησιών της Aνατ�λής και δυ-σκ�λία, �υσικά, απ�δ�σης τ�υ ίδι-�υ ν�ήματ�ς σε σ�'αρ�ύς �ρ�υςτων δ�γματικών διατυπώσεων. Eί-ναι γνωστ� �τι αυτ�ύ τ�υ είδ�υςδυσκ�λία παρ�υσιάστηκε ως πρ�ςτην απ�δ�ση τ�υ ν�ήματ�ς των �-ρων «�υσία», «υπ�σταση», «�ύ-ση», «πρ�σωπ�», «υπ�στατική έ-νωση» κ.ά.

O #ρ�ν�ς, η απ�μ�νωση και �ι ει-δικές συνθήκες δια'ίωσης, συν-δυασμένα με τ� γενικ�τερ� ψυ#ι-σμ�, �δήγησαν τ�υς Aρμενί�υςστην καθιέρωση συνηθειών π�υδιέ�εραν, �πως ήταν �υσικ�, απ�εκείνες των λ�ιπών �ρθ�δ��ων.Aυτές, �μως, δεν πρέπει να εκλαμ-'άν�νται ως 'ασικές και �υσιώ-δεις, ως πρ�ς την πίστη και έ#�υνσ#έση με τ�ν αριθμ� των Oικ�υμε-νικών Συν�δων, την τιμή Πατέρωντης Eκκλησίας, λειτ�υργικά έθιμα,δι�ικητικές δ�μές και ειδικά καν�-νικά �ητήματα. Eτσι, τελικώς, σύμ-�ωνα με παλιές και νέες μαρτυ-ρίες θε�λ�γων, η αρμενική Eκκλη-σία έ#ει κ�ινή εκκλησι�λ�γική 'ά-ση και παράδ�ση με την �ρθ�δ��ηανατ�λική Eκκλησία και με τα στ�ι-#εία αυτά εκ�ρά�ει την υψηλή εκ-κλησιαστική �ωή και πνευματικ�-τητά της.

Σήμερα, μετά την πλήρη σύ-μπτωση απ�ψεων της αρμενικήςκαι ανατ�λικής �ρθ�δ��ης Eκκλη-σίας, δια�αίνεται η ελπίδα για �ρι-στική και #ωρίς επι�υλά�εις εν�-τητα των δύ� Eκκλησιών.

Συνέεια απ� την 7η σελίδα

H M�νή τ�υ Aγί�υ Θαδδαί�υ, �π�υ, σύμ�ωνα με την παράδ�ση, μ�νασε � «�ωτιστής» των Aρμενίων Aγ. Γρηγ�ρι�ς. Aπ�τελεί ένα απ� τα σημαντικ�τερα ιερά πρ�-σκυνήματα των Aρμενίων ("�ρει� Iράν).


M�νή Aγί�υ Iακώ"�υ, Iερ�σ�λυμα. Aρμένι�ι μ�να�ί στην τελετή «Eυλ�γία των τεσσάρων σημείων τ�υ �ρί��ντα», την ημέρα τ�υ Πάσα.


Aρ

μένι�

ι π

ρ�

σ

υγ

ες κ

υνη

γη

μέν�

ι α

π�

τ�

υς T

�ύ

ρκ�

υς. H

σ

αγ

ή τ

ων A

ρμ

ενίω

ν σ

τη

ν T

�υ

ρκία

�α

ρα

κτη

ρίσ

τη

κε τ

� π

ι� κ

�λ�

σσ

ιαί�

έγ

κλη

μα

�λω

ν τ

ων ε

π�

�ώ

ν, σ

τη

ν έ

κθ

εσ

η τ

ης A

μερ

ικα

νικ

ής Σ

τρ

α-

τιω

τικ

ής A

π�

στ�

λή

ς π

ρ�

ς τ

� K

�γ

κρ

έσ

� τ

ων H

ΠA

.

Aρ

μένι�

ι π

�υ

�ρ

ήκα

ν τ

� θ

άνα

τ�

στη

διά

ρκεια

μια

ς μ

εγ

άλη

ς π

�ρ

εία

ς ε

κτ�

πισ

μ�

ύ. E

κτελέσ

εις

, σ

α

γές, κα

κ�

π�

ιήσ

εις

, α

τιμ

ώσ

εις

κα

ι ά

λλ�

ι ε!ευ

τελισ

μ�

ίή

τα

ν τ

α μ

έσ

α π

�υ

�ρ

ησ

ιμ�

π�

ίησ

αν �

ι T�

ύρ

κ�

ι, α

π�

τ�

ν A

πρ

ίλι�

τ�

υ 1

915, γ

ια ν

α μ

ετα

τρ

έψ

�υ

ν σ

ε γ

εν�

κτ�

νία

τις

μα

#ικ

ές ε

κτ�

πίσ

εις

τω

ν A

ρμ

ενίω

ν.


H Γεν�κτ�νία των AρμενίωνH τραγωδία τυ αρμενικύ έθνυς και η κινή τυ μίρα με τν Eλληνισμ� της Mικράς Aσίας

T�ύρκ�ι στρατιώτες επι�λέπ�υν την π�ρεία πρ�ς τ� θάνατ�, μιας �μάδας εκτ�πισμένων Aρμενίων (Aπρίλι�ς 1915).


Kαθηγητή της Nεώτερης Iστ ρίας A.Π.Θ.

H ANAΛOΓIA π�υ παρ�υσιά��υν �ιδιώ�εις των Eλλήνων της Iωνίας καιτης Aνατ�λικής Θράκης στα 1913-14 και τ�υ π�ντιακ�ύ Eλληνισμ�ύστα 1916-1922 με την μεγαλύτερηςέκτασης και �ρικαλε�τητας αρμενι-κή Γεν�κτ�νία τ�υ 1915-16, υπ�-γραμμί�ει την εκτίμηση �τι τελικά�λες αυτές �ι τραγωδίες ήταν, πα-ρά τις π�σ�τικές τ�υς δια��ρές, �-ψεις τ�υ ίδι�υ ν�μίσματ�ς. Aλλω-στε, η εκτίμηση αυτή ήταν διά"υτηκατά τη διάρκεια τ�υ A΄ Παγκ�σμί�υΠ�λέμ�υ.

Στις εκθέσεις τ�υς για τη Γεν�-κτ�νία �ι Eλληνες πρ��εν�ι συ"νάδεν κάν�υν διάκριση μετα�ύ τωνδιώ�εων εναντί�ν τ�υ εν�ς και τ�υάλλ�υ στ�ι"εί�υ, α��ύ πραγματ�-π�ι�ύνταν σ"εδ�ν ταυτ�"ρ�να και,μερικές ��ρές, σε απ�λυτ� συν-δυασμ� μετα�ύ τ�υς. Στις ίδιες εκ-θέσεις δεν περιέ"�νται μ�ν� γενι-κές πληρ��ρίες για τ�ν κ�ιν� σ"ε-δ�ν "αρακτήρα των διώ�εων, αλλάκαι σα�είς ακ�μα δηλώσεις νε�-τ�υρκικών κύκλων της πρωτεύ�υ-σας και της επαρ"ίας �τι, αμέσωςμετά τ� «τέλ�ς» τ�υ αρμενικ�ύ �η-τήματ�ς, τ� καθεστώς θα πρ�"ω-ρ�ύσε και στη «λύση» τ�υ ελληνι-κ�ύ τ�υ πρ�'λήματ�ς.

Aπ� την πλευρά τ�υς, άλλωστε, �ιT�ύρκ�ι με τις διώ�εις επεδίωκαννα πρ�καλέσ�υν την έ��δ� τηςEλλάδας στ�ν π�λεμ� εναντί�ν των

Γερμανών για να τη "ρησιμ�π�ιή-σ�υν ακρι'ώς ως πρ�σ"ημα �"ι μ�-ν� για να ανακτήσ�υν τα νησιά τ�υAνατ�λικ�ύ Aιγαί�υ, αλλά και για ναέ"�υν τη δυνατ�τητα να �λ�κληρώ-σ�υν την εκδίω�η των ελληνικώνπληθυσμών, με τ�ν ίδι� τρ�π� π�υεί"αν επι"ειρηματ�λ�γήσει και τ�υςεκτ�πισμ�ύς και τη συνακ�λ�υθη ε-��ντωση των Aρμενίων.

Πέρα ε�άλλ�υ απ� τις εκθέσεις

των Eλλήνων (και π�λλών �ένων)πρ��ένων, υπάρ"�υν και ανάλ�γεςπληρ��ρίες των Γερμανών διπλω-ματών. Στις αρ"ές Oκτω'ρί�υ λ.".τ�υ 1915, πρ�τ�ύ δηλαδή �τάσειστ� τέλ�ς της η διαδικασία της Γε-ν�κτ�νίας, � Γερμαν�ς ναυτικ�ς α-κ�λ�υθ�ς στην Kωνσταντιν�ύπ�ληHumann δια'ί'α�ε στ�ν πρεσ'ευτήστην Aθήνα Falkenhayn τις εκμυ-στηρεύσεις π�υ τ�υ εί"ε κάνει �

Eν'έρ πασάς για την πρ�θεση τ�υK�μιτάτ�υ να συμπληρώσει, κατά τηδιάρκεια τ�υ Π�λέμ�υ, την αρμενι-κή Γεν�κτ�νία με την ανάλ�γη ε��-ντωση και τ�υ ελληνικ�ύ στ�ι"εί�υ.

Διώ�εις

Παρ�λα αυτά, απ� τις ελληνικέςπηγές �αίνεται �τι σε �λη τη διάρ-κεια των διωγμών τ�υς �ι δύ� εθν�-


τητες υπέμειναν τ� Γ�λγ�θά τ�υς"ωρίς αντιδράσεις:

«Πάντες �ι Aρμένι�ι τ�υ ιλαετί-�υ Aδάνων», γρά�ει � Eλληναςπρ��εν�ς στη Mερσίνα Π. Aδαμίδηςστις 23 Σεπτεμ'ρί�υ 1915, «ανερ-��μεν�ι περίπ�υ εις 80 �ιλάδας, ε-�ετ�πίσθησαν εις Xαλέπι�ν και ε-κείθεν εις Mεσ�π�ταμίαν... Kατ’ αρ-�άς μεν �ύτ�ι εδείκνυ�ν θάρρ�ςκαι μεγάλην αυταπάρνησιν, αλλάτελευταίως πληρ��ρηθέντες �τιελά�ιστ�ι κατ�ρθ�ύσι να �θάσωσινεις τα υπ�δεικνυ�μενα μέρη, ωςκαι τ�υς άλλ�υς ε�ευτελισμ�ύς καιατιμώσεις, απεθαρρύνθησαν και τε-λείως κατέπεσεν τ� ηθικ�ν των.E�ωράθησαν... γυναίκες, δια ιώ-σασαι εντίμως και εναρέτως μετάτων συ�ύγων των, να εγκαταλείπω-σιν αυτ�ύς επί τη απλή ιδέα �τι ί-σως θα ήτ� δυνατ�ν να παραμείνω-σιν ενταύθα. Kατ�πιν τ�ύτων δύνα-ταί τις να �αντασθή �π�ίαι συγκι-νητικαί σκηναί διεδραμί��ντ� καθ’εκάστην κατά την εντεύθεν ανα�ώ-ρησίν των...».

«H εκ της Aμισσ�ύ και των πλη-σί�ν π�λεων και �ωρίων έ�ωσις τωνAρμενίων –γρά�ει σε έκθεσή τ�υτης 14 I�υνί�υ 1915 � Eλληνας υπ�-πρ��εν�ς στη Σαμψ�ύντα M. Aπ�-στ�λ�π�υλ�ς– ε�ακ�λ�υθεί ανηλε-ής, συντελ�υμένη μετ’ ανηκ�ύστ�υτρα�ύτητ�ς... Πλείστ�ι Aρμένι�ι, �-πως απ��ύγωσι τ�ν �λεθρ�ν, πρ�-σέρ��νται εις τ�ν μ�υσ�υλμανι-σμ�ν. Eν �ωρί�ν παρά τ�ν Tαρσα-μπά, ε�ισλαμίσθη αθρ�ως. Eν Aμισώε�ισλαμίσθησαν μέ�ρι σήμερ�ν ε-�ήκ�ντα Aρμένι�ι».

Φ��ς

Tην παθητική στάση των Eλλήνωντην επέ'αλαν � ��'�ς και �ι αδυ-σώπητες ανάγκες της αυτ�πρ�στα-σίας: «Oι ημέτερ�ι», επισημαίνει σεεμπιστευτική έκθεσή τ�υ στις 6I�υλί�υ 1915 � Eλληνας πρ��εν�ςστη Mερσίνα Π. Aδαμίδης, «έ��υσικαι �ύτ�ι καταλη�θεί υπ� απερι-γράπτ�υ δέ�υς, �� ύμεν�ι μή-πως, εν περιπτώσει π�λέμ�υ μετα-�ύ Eλλάδ�ς και T�υρκίας, υπ�στώσιτα αυτά και �είρ�να, π�λλ�ί δε τ�ύ-των εί��ν ετ�ιμασθή να ανα�ωρή-σωσιν... Eν περιπτώσει διακ�πήςσ�έσεων και � κατά των ημετέρωνδιωγμ�ς πρ�μηνύεται άγρι�ς και α-δυσώπητ�ς».

Aνάλ�γ�ι ήταν και �ι πρ�ειδ�π�ι-ήσεις τ�υ Eλληνα υπ�πρ��εν�υ στ�Iκ�νι� N. Mπενετάτ�υ, �π�υ γίνεταιλ�γ�ς για τη διέλευση απ� εκεί τωνκαρα'ανιών των εκτ�πι��μενωνAρμενίων: «Oι ενταύθα Eλληνες»,υπ�γραμμί�ει σε έκθεσή τ�υ της 6Aυγ�ύστ�υ 1915, «περιδεείς θεώ-νται τα γιγν�μενα, πρ�αισθαν�με-ν�ι �τι η αυτή ίσως τύ�η αναμένεικαι αυτ�ύς. Δι�τι πρ� �λίγων ημε-ρών εψιθυρί�ετ� μ�ν�ν, αλλα’ ήδη�ι ενταύθα τ�υρκικ�ί κύκλ�ι ανα-�ανδ�ν πλέ�ν διακηρύττ�υν, �τιτ�υς Aρμενί�υς θέλ�υσι ακ�λ�υθή-σει �ι Eλληνες».

«Eνα ράδυ», γρά�ει η Aνδρ�νίκηMαστ�ρίδ�υ σε αυτ�'ι�γρα�ικ�της κείμεν� για τα νεανικά της "ρ�-νια στην πατρίδα της, την Aγκυρα,«έρ�εται � θεί�ς μ�υ αναστατωμέ-ν�ς, �λωμ�ς... Aρ�ισαν να διπλ�-κλειδών�υν τις π�ρτες και τα παρά-

θυρα... Στ�υς δρ�μ�υς άκ�υγες ιαστικά ήματα να τρέ��υν εδώ κιεκεί. Δεν αργήσαμε να μάθ�υμεπως μα�εύ�υν τ�υς Aρμεναί�υς καιετ�ιμά��νται για σ�αγή... Kαι τη νύ-�τα εκείνη και ως τα �ημερώματαπαρακ�λ�υθ�ύσαμε τη μετα��ράτων δύστυ�ων ανθρώπων, π�υ, αλί-μ�ν�, έμελλε να κατακρε�υργη-

θ�ύν απ� τα μαιν�μενα ανθρωπ�-μ�ρ�α θηρία... (Aυτ� τ�) εμάθαμεύστερα απ� μια ε δ�μάδα απ� τ�νθεί�ν μ�υ Mιλτιάδη και τ�ν πατέρα,π�υ είδαν τα γεγ�ν�τα... Oταν � πα-τέρας ερ��μεν�ς (απ� τ� τσι�λίκιτ�υ) είδε τ�σα σώματα κρε�υργη-μένα �ρικτά, πρισμένα, τα τσακάλιακαι τα κ�ράκια πεσμένα πάνω τ�υς,

έπαθε τέτ�ι� σ�κ, αυτ�ς � γενναί-�ς άνθρωπ�ς, ώστε επί πέντε �ρ�-νια ύπν� δεν είδαν τα μάτια τ�υ καιστην ε��ρία τ�υ ακ�μα...».

Στις 29 Mαΐ�υ, θυμάται � Kωνστα-ντίν�ς Kαλ�γερίδης απ� τ� Eρ�ι-τ�άν, «εδ�θη η διαταγή να μη μείνει�ύτε ένας Aρμένι�ς μέσα στην π�-

H αρμενική Γεν�κτ�νία. Eργ� τ�υ Zαν Παπά#.



λη. Kαι �ι αστυν�μ�ι και �ωρ��ύ-λακες �ε�ύθηκαν στ�υς αρμενι-κ�ύς μα�αλάδες και ανάγκα�αν μετ� �ύλ� και τις κ�ντακιές των �-πλων �λ�υς τ�υς Aρμενί�υς να �ύ-γ�υν... Oι Aρμένι�ι εγέμισαν τ�νδρ�μ�ν της ε��δ�υ και πρ��ωρ�ύ-σαν πρ�ς τα στενά τ�υ Kεμά� μπ�-γα�ί. Δεν άκ�υγες τίπ�τε άλλ� απ�ένα γενικ� μ�ιρ�λ�ι, με πύρινα δά-κρυα.

Oι T�ύρκ�ι �ωρ��ύλακες π�υτ�υς συν�δευαν, αλλά και �ι T�ύρ-κ�ι κάτ�ικ�ι, δεν παρέλειψαν νατ�υς �υλ��ρτώσ�υν και να τ�υςγι�υ�αΐσ�υν... Σε λίγ� �ι �ωρ��ύ-λακες τρα ή�τηκαν στην πλαγιάτ�υ �υν�ύ και άρ�ισαν μα�ί μετ�υς τσέτες και τ�υς K�ύρδ�υς έναπυκν� τ�υ�εκίδι. M�λις έπεσανσκ�τωμέν�ι �ι πρώτ�ι Aρμένι�ι, άρ-�ισαν τα πλήθη να αναταρά��νται.Mε κραυγές �δύνης έ�ευγαν πρ�ςτα �πισθεν. Aλλά τ�τε συνάντησαντ�υς T�ύρκ�υς της π�λεως Eρ�ι-γκιάν, �ι �π�ί�ι με �πλα και �αντ�ά-ρια τ�υς ακ�λ�υθ�ύσαν. Eπέπεσαντ�τε εναντί�ν τ�υ πλήθ�υς και τ�υς�τυπ�ύσαν αλύπητα. Πρ�ς της κα-ταστάσεως αυτής �λες �ι ωραίεςAρμένισσες έπεσαν στ� π�τάμι (Eυ-�ράτη). Oλη η επι�άνεια τ�υ π�τα-μ�ύ γέμισε Aρμένισσες... Oι T�ύρ-κ�ι έσ�α�αν αράδα, αλλά �ι Aρμέ-νι�ι ήσαν π�λλ�ί και με την �ρμήτ�υς τρέ��ντας, έσπασαν τη �ώνητων T�ύρκων και μπήκαν στην πε-διάδα. T�τε επί π�λλές ημέρες γι-ν�ταν ένα αλύπητ� κυνηγητ�..., �-π�υ εύρισκαν Aρμένη, τ�ν έσ�α-�αν... Σε λίγες μέρες έγινε και μίαεκκαθαριστική επι�είρησις: Eπειδήπ�λλά μωρά ε��ύσαν ακ�μη και πε-ριε�έρ�ντ� δίπλα στ�υς σκ�τωμέ-ν�υς γ�νείς τ�υς, έστειλαν τ�υςτσέτες... να τα μα�έψ�υν και να τα��νεύσ�υν. Mά�εψαν �ιλιάδες παι-διών και τα έ�εραν στις ��θες τ�υEυ�ράτ�υ. Eκεί τα έπιαναν απ� ταπ�δια και �τυπ�ύσαν τ� κε�άλιτ�υς σε πέτρα. Kι ενώ τ� παιδίσπαρταρ�ύσε ακ�μη, τ� έρρι�νανστ� π�τάμι...».

Kάτω απ� τις συνθήκες αυτές θαήταν σήμερα άδικ� να απ�τιμήσ�υ-με τις τυ"�ν ευθύνες για την επι-λ�γή της απρα�ίας ή και της σιω-πής της μιας εθν�τητας κατά τηδιάρκεια των παθημάτων της άλ-λης. E�άλλ�υ, στην περί�δ� εκείνηέλειπε η δυνατ�τητα απ�τελεσμα-τικής παρέμ'ασης της αρμενικήςκαι της ελληνικής ηγεσίας πρ�ςτην Yψηλή Πύλη.

T� Aρμενικ� Πατριαρ"εί� εί"ε�υσιαστικά κλείσει μετά την ε��ρίατ�υ πατριάρ"η Zα'έν και �ι Aρμένι-�ι εκπρ�σωπ�ι στ� Oθωμανικ� K�ι-ν�'�ύλι�, μα�ί με τ�υς πνευματι-κ�ύς ταγ�ύς τ�υ αρμενικ�ύ στ�ι-"εί�υ της αυτ�κρατ�ρίας, εί"αν ε-��υδετερωθεί απ� τις πρώτες κι�-λας μέρες των διώ�εων. Aπ� τ� άλ-λ� μέρ�ς, και τ� Oικ�υμενικ� Πα-τριαρ"εί�, απ�ψιλωμέν� απ� τιςπαραδ�σιακές τ�υ πρ�ν�μίες καιμε πρ�καθήμεν� τ�ν γέρ�ντα και α-νήμπ�ρ� Γερμαν� E΄, δεν ήταν σεθέση να διαμαρτυρηθεί �ύτε κανγια τις διώ�εις τ�υ δικ�ύ τ�υ π�ι-μνί�υ. Aλλά και η Eλλάδα περν�ύσετην ίδια ακρι'ώς επ�"ή (με την α-π�λυση τ�υ Bενι�έλ�υ απ� τ� 'ασι-

λιά Kωνσταντίν�) στη δίνη τ�υEθνικ�ύ Δι"ασμ�ύ.

Παρ’ �λα αυτά, μέσα στ� ��ερ�εκείν� κλίμα τ�υ γενικ�ύ τρ�μ�υ,δεν έλειψαν �ι λαμπρές ε�αιρέσεις:Πέρα απ� τις επανειλημμένες επί-σημες και ανεπίσημες διαμαρτυρίεςεπώνυμων εκκλησιαστικών α�ιωμα-τ�ύ"ων (�πως λ.". τ�υ μητρ�π�λίτηTραπε��ύντας Xρυσάνθ�υ) πρ�ς τιςτ�υρκικές αρ"ές και τ�υς τ�πικ�ύςπαράγ�ντες τ�υ νε�τ�υρκικ�ύ κ�-μιτάτ�υ, έ"�υμε τις πρ�σπάθειες α-νώνυμων ανθρώπων να ανακ�υ�ί-σ�υν με π�ικίλ�υς τρ�π�υς τ�υςδιωκ�μεν�υς συνανθρώπ�υς τ�υς ήακ�μα και να τ�υς σώσ�υν, άλλ�τεκρύ'�ντάς τ�υς στα σπίτια τ�υς καιάλλ�τε �υγαδεύ�ντάς τ�υς σε α-σ�αλέστερα μέρη.

Στις 2 I�υλί�υ 1915 � Eλληνας υ-π�πρ��εν�ς Aμισ�ύ Aπ�στ�λ�π�υ-λ�ς πληρ��ρ�ύσε τ�υς πρ�ϊστα-μέν�υς τ�υ �τι «επιτ�πι�ς αρ�ή διακήρυκ�ς ειδ�π�ίησε �τι πάντες �ικρύπτ�ντες Aρμενί�υς ��είλ�υσινα παραδώσωσι τ�ύτ�υς, άλλως θααπελαθώσι και αυτ�ί. Mέ�ρι σήμε-ρ�ν �υδείς συνεμ�ρ�ώθη πρ�ς τηνπρ�σκλησιν ταύτην...

Aντίσταση

Πέρα απ� τις περιπτώσεις αυτές,υπάρ"�υν και μερικές γενναίες εκ-δηλώσεις αυτ�θυσίας μεμ�νωμέ-νων Eλλήνων, π�υ τ�λμησαν καιστάθηκαν αλληλέγγυ�ι πρ�ς τ�υςAρμενί�υς, συ"νά μάλιστα συμμερι-��μεν�ι την τύ"η τ�υς. E"�υμε επί-σης και κάπ�ια δείγματα απεγνω-σμένης κ�ινής έν�πλης αντίστασης,�πως έγινε λ.". στις αρ"ές I�υνί�υ1915 κατά τη διάρκεια σ�'αρής ε�έ-γερσης των Eλλήνων και Aρμενίων�υγ�στρατων στην K�λώνια τ�υΠ�ντ�υ ή τ�ν N�έμ'ρι� τ�υ ίδι�υ"ρ�ν�υ με την ανταρτική δράσηδύ� τ�υλά"ιστ�ν Eλλην�αρμενικών�μάδων σε �ρεινές περι�"ές της ε-παρ"ίας Aμισ�ύ.

Aλλά �ι σημαντικ�τερες περιπτώ-σεις κ�ινής αντίστασης ανήκ�υν"ρ�ν�λ�γικά στην μετά τη Γεν�κτ�-νία περί�δ�. Tα ελλην�αρμενικάλ.". ανταρτικά σώματα, π�υ εί"ανσυγκρ�τηθεί στα �ρεινά τ�υ Π�-ντ�υ, ήδη απ� τ� �θιν�πωρ� τ�υ1915 απ� λιπ�τάκτες τ�υ τ�υρκικ�ύστρατ�ύ, κυρίως των «ταγμάτωνεργασίας», έδρασαν μετά τ�ν Iα-ν�υάρι� τ�υ 1917. K�ινή ε�άλλ�υ α-ντιτ�υρκική στρατιωτική δράση θαέ"�υμε στις συν�ριακές περι�"έςτης T�υρκίας μετά την διάλυση τ�υρωσικ�ύ μετώπ�υ στ�ν Aντικαύκα-σ� και τη δημι�υργία της νεαρήςαρμενικής Δημ�κρατίας.

Tελικά, η μα�ική έ��δ�ς τωνEλλήνων και των λειψάνων τωνAρμενίων απ� τα ανατ�λικά πρ�ςτ�ν Kαύκασ� και απ� τα δυτικά καιν�τια πρ�ς τη Σμύρνη και απ� εκείπρ�ς την Eλλάδα τ� 1919-1922, σεσυνδυασμ� με την ανταλλαγή τωνπληθυσμών τ� 1923, απ�σ�'ησε α-π� μ�νη της την �λ�κλήρωση τηςσ�αγής.

Eτσι, �ι δύ� εθν�τητες, α��ύ δενκατά�εραν να επι'ιώσ�υν απ� τ�υςκ�ιν�ύς διώκτες τ�υς στις πρ�γ�νι-κές τ�υς πατρίδες, θα υπ�"ρεω-θ�ύν να μ�ιραστ�ύν τη μ�ίρα τηςκ�ινής πρ�σ�υγιάς.



T� μεγαλειώδες σύγ�ρ�ν� μνημεί� για τα θύματα της αρμενικής γεν�κτ�νίας τ�υ1915, στ� Eρε�άν.

Παιδιά Aρμενίων πρ�σύγων στ� Mαράς, δέ��νται τρ�ιμα απ� την Oμάδα B�ηθείας Mέσης Aνατ�λής.


Oι Eλληνες της AρμενίαςAπ� την εγκατάσταση των πρώτων μεταλλωρύ�ων τ�ν 18� αιώνα έως σήμερα

T�υ Eλευθέριυ Xαρατσίδη

Διδάκτ�ρ�ς Eθν�λ�γίας

O EΛΛHNIKOΣ πληθυσμ�ς της σύγ-�ρ�νης Aρμενίας, σύμ�ωνα με στ�ι-�εία τ�υ 1989, ήταν περίπ�υ 8.000 ά-τ�μα. O πληθυσμ�ς αυτ�ς συγκρ�-τήθηκε απ� �μάδες, �ι �π�ίες εμ�ά-νι�αν κ�ινωνικ�π�λιτιστικές ιδιαιτε-ρ�τητες π�υ συνδέ�νταν με την ε-θνική ιστ�ρία και τις ασ��λίες τ�υςστην πρ�ηγ�ύμενη πατρίδα τ�υς. Hδιαμ�ρ�ωση τ�υ ελληνικ�ύ πληθυ-σμ�ύ της Aρμενίας ήταν τ� απ�τέ-λεσμα μιας μακρ��ρ�νης και π�λύ-πλ�κης ιστ�ρικής διαδικασίας π�υσυνδε�ταν τ�σ� με την ιστ�ρία τωνπερι��ών πρ�έλευσης, �σ� και μετην ιστ�ρία της ίδιας της Aρμενίας.

Mεταλλωρύ��ι

H έλευση των Eλλήνων στηνAρμενία και ειδικ�τερα στις !�ρει�-ανατ�λικές περι��ές της, συνδέε-ται με την ε"�ρυ"η και την κατεργα-σία �αλκ�ύ. H πείρα και η δε"ι�τε-�νία τ�υς στ� συγκεκριμέν� τ�μέα,ήταν γνωστή στ�υς τ�πικ�ύς πρί-γκιπες �ι �π�ί�ι καλ�ύσαν Eλληνεςμεταλλωρύ��υς για να αναπτυ-�θ�ύν τα μεταλλεία τ�υς. Eτσι, τ�1763 πρ�σκλήθηκαν απ� την Aργυ-ρ�ύπ�λη (Γκι�υμ�υσ�ανέ) Eλληνεςμεταλλωρύ��ι, �ι �π�ί�ι �ργάνωσαντις εργασίες στα �ρυ�εία της μ�νήςA�ταλά, �π�υ σ�ημάτισαν �ικισμ�.Mερικά �ρ�νια αργ�τερα, σε απ�-σταση 10 �ιλ. απ� τ� σημεί� αυτ�και κ�ντά σε ένα μεγάλ� �υτήρι�

δημι�υργήθηκε απ� Eλληνες � �ικι-σμ�ς Mαντάν, ενώ � αριθμ�ς τωνEλλήνων στ� εργ�στάσι� Σαμλ�ύγκκαι τ� �ρυ�εί� Mπιαντίκ π�υ λει-τ�ύργησαν στην περι��ή τα επ�με-να έτη, έ�θανε τα 1.000 άτ�μα.

Στις αρ�ές τ�υ 19�υ αιώνα, η !α-σιλική κυ!έρνηση δεν κατέ!αλλεστ�υς μεταλλωρύ��υς, �ι �π�ί�ι α-ντιμετώπι�αν ήδη δυσ�έρειες, τ�συμ�ωνημέν� π�σ� για τ� �αλκ�π�υ παρέδιδαν. Oι εργα��μεν�ι α-ναγκάσθηκαν να εγκαταλείψ�υν τα�ρυ�εία και ασ��λήθηκαν με τη γε-ωργία, σ�ηματί��ντας σε απ�σταση10-30 �λμ. απ� τα εργ�στάσια, τα�ωριά K�γκας και Γιαγκντάν.

Kατά τη διάρκεια τ�υ 19�υ αι. OιEλληνες επιδίδ�νται στην κατεργα-σία μετάλλων στις περι��ές Iτ�ε!άνκαι Nτιλι�άν, �π�υ �τί��υν δύ� ερ-γ�στάσια. Στη συνέ�εια περν�ύνστην επαρ�ία τ�υ Zαγκε��ύρ και αρ-γ�τερα της Aλε"αντρ�π�λ. H εσω-τερική μετανάστευση π�υ ��ειλ�-ταν στις έρευνες για τ�ν εντ�πισμ�νέων κ�ιτασμάτων μετάλλων, �δή-γησε στ� σ�ηματισμ� τ�υ �ικισμ�ύN�!�μι�άιλ�!κα (σημεριν� Aνκα-!άν, επαρ�ία Pα�ντάν).

Στην επαρ�ία Zαγκε��ύρ, μια ε-ταιρία Eλλήνων μεταλλ�υργών, ί-δρυσε στη δεκαετία 1840, δύ� εργ�-στάσια τα �π�ία στα τέλη τ�υ 19�υαι. ε"ελί�θηκαν σε μεγάλες μεταλ-λ�υργικές επι�ειρήσεις. Στην ίδια ε-παρ�ία, τη δεκαετία 1850, κτίσθηκεένα μεγάλ� �υτήρι� �αλκ�ύ π�υ α-νήκε στ�ν Eλληνα Xαραλάμπη K�υ-

ντ�ύρ�! και σε δύ� συνεταίρ�υςτ�υ. Στην επαρ�ία Aλε"αντρ�π�λ,Eλληνες μεταλλ�υργ�ί �ργάνωσαντ� �ρυ�εί� Σαγκάλι - Eϊλάρ μα�ί μετ�ν �ικισμ� Σισιμαντάν απ’ �π�υ τ�μετάλλευμα �αλκ�ύ πήγαινε για ε-πε"εργασία στ� Aλα!ερντί.

Eπαγγέλματα

H μεγάλη εισρ�ή Eλλήνων στηνAρμενία άρ�ισε μετά τ� ρωσ�τ�υρ-κικ� π�λεμ� τ�υ 1827-1829 �ταν με-τ�ίκησε εκεί μεγάλ�ς αριθμ�ςEλλήνων πρ�σ�ύγων απ� τις περι�-�ές Kαρς, Eρ�ερ�ύμ και Mπαγια�έτ.Oι περισσ�τερ�ι εγκαταστάθηκανστην επαρ�ία της Aλε"αντρ�π�λ(σημεριν� Λενινακάν κ�υμρί). T�τεδημι�υργήθηκαν απ� Eλληνες α-γρ�τες �ι �ικισμ�ί Σαριμπάς, Mπαϊ-τάρ και Mπαγιαντ�ύρ, ενώ ελληνι-κ�ς συν�ικισμ�ς («Oυρμν�τς» ή«Oυινερί μαϊλά», δηλ. συν�ικισμ�ςτων Eλλήνων») διαμ�ρ�ώθηκε καιμέσα στην ίδια την Aλε"αντρ�π�λ,�ταν εγκαταστάθηκαν εκεί, τ� 1830150 �ικ�γένειες Eλλήνων. H μεγάληαυτή �μάδα πρ�σ�ύγων αριθμ�ύσεπερισσ�τερ�υς απ� 100 τε�νίτεςκαι !ι�τέ�νες, μετα"ύ των �π�ίωνπ�λλ�ί ρά�τες, καπελάδες, σιδερά-δες, πελεκητές πέτρας κ.ά. Eνα απ�τα κυρι�τερα επαγγέλματα π�υ α-σκ�ύσαν �ι Eλληνες ήταν αυτ� τ�υκτίστη, με απ�τέλεσμα να �ικ�δ�-μηθ�ύν υπέρ��ες εκκλησίες, μύλ�ικαι κατ�ικίες. Pαγδαία ανάπτυ"ηπαρατηρήθηκε και στ� εμπ�ρι� α-��ύ τα καταστήματα π�υ ανήκαν

στην ελληνική κ�ιν�τητα και στηνεκκλησία (κτίστηκε τ� 1850 και ήτανα�ιερωμένη στ�ν Aγι� Γεώργι�) έ-�ταναν τα 60.

Σύμ�ωνα με στ�ι�εία της απ�γρα-�ής τ�υ 1897 στη !�ρει�ανατ�λικήAρμενία (επαρ�ία Λ�ρί) υπήρ�αν πε-ρίπ�υ 6000 Eλληνες, με κύριες α-σ��λίες την ε"�ρυ"η μετάλλων καιτη γεωργία. Aλλη περι��ή με συμπα-γείς ελληνικ�ύς πληθυσμ�ύς ήταν ηεπαρ�ία της Aλε"αντρ�π�λ (Λενινα-κάν, K�υρμί), με 2.500 περίπ�υEλληνες. Στις περι�έρειες N�ρμπα-για�έτ (περι��ή Pα�τάν) και Zαγκε-��ύρ ��ύσαν αντίστ�ι�α 179 και 380Eλληνες.

20ς αιώνας

Tις πρώτες δεκαετίες τ�υ 20�υ αι.,� αριθμ�ς των Eλλήνων της Aρμε-νίας μειώνεται και ένα τμήμα έρ�ε-ται στην Eλλάδα. T� 1931 στην Aρμε-νική Σ�σιαλιστική Σ�!ιετική Δημ�-κρατία ��ύσαν 4.302 Eλληνες εκ των�π�ίων 3.903 στη !�ρει�ανατ�λικήAρμενία, 411 στην περι��ή Pα�τάνκαι 688 στην περι��ή Στεπανα!άν.

Eως τ� 1988, η !ασικ�τερη �μάδαEλλήνων, περίπ�υ 4.450 άτ�μα, ήτανκατανεμημένη στις περι��ές: Λ�ρί(κωμ�π�λεις Mαντάν, Σαμλ�ύγκ,Mπιαντίκ), Στεπανα!άν (�ωρι� Γιαγ-τάν) και Pα�τάν (�ωρι� Aνκα!άν). Mι-κρές �μάδες Eλλήνων (συν�λικά3.200 άτ�μα), ��ύσαν στις π�λειςEρε!άν, Λενινακάν (σημερινή K�υμ-ρί), Kιρ�!ακάν, Στεπανα!άν, Aλα-!ερντί και Pα�ντάν.

Eλληνίδες στ ελληνικ� �ωρικ� Γιαγκντάν. Tέλς 19υ αιώνα. (Aρ�εί E. Xαρατσίδη).


Eλληνες μεταλλωρύ�ι στ Mαντάν. Tέλς 19υ αι. (πάνω). Oικγένεια Eλλήνων αγρτών στ ελληνικ� �ωρι� Γιαγκντάν (κάτω). (Aρ�εί E. Xαρατσίδη).


H M�νή Xαγκ�αρτ�ίν. Aριστερά,

� να�ς της Θε�τ�κ�υ 13�υ αι.


Aρμενική NαδμίαMια αρ�ιτεκτνική με πλλές τυπλγικές και μρ�λγικές ιδιμρ�ίες

T�υ Γεωργί�υ Δημητρ�κάλλη

Eπικ. Kαθηγητή A.Π.Θ.

H APMENIKH αρ�ιτεκτ�νική, λ�γωτης γεωγρα�ικής θέσεως της �ώ-ρας, τ�υ κλίματ�ς και των διαθεσί-μων υλικών, παρ’ �λ� π�υ επηρεά�ε-ται απ� την παλαι��ριστιανική αρ�ι-τεκτ�νική και αργ�τερα απ� τη �υ�α-ντινή, παρ�υσιά�ει π�λλές τυπ�λ�γι-κές και μ�ρ��λ�γικές ιδι�μ�ρ�ίες,ώστε μα�ί με την αρ�ιτεκτ�νική της

γειτ�νικής Γεωργίας, να απ�τελ�ύνμια σ�εδ�ν ανε!άρτητη αρ�ιτεκτ�νι-κή. Tα κτίσματα των Aρμενίων, μίασ�εδ�ν κρυσταλλική αρ�ιτεκτ�νική�αρακτηρί��νται απ� την αυστηρήσύνθεση των �γκων, π�υ ��ι μ�ν�ντα !ε�ωρί��υν απ� �λη την άλλη �ρι-στιανική αρ�ιτεκτ�νική, αλλά ακ�μηκαι απ� την «αδελ�ή» αρ�ιτεκτ�νικήτης Γεωργίας, π�υ διακρίνεται γιακάπ�ια �ωγρα�ικ�τητα.

H Aρμενία, άλλ�τε κάτω απ� την

κυριαρ�ία τ� Bυ�αντί�υ, των Περσώνή των Aρά�ων και άλλ�τε ανε!άρτη-τη, ενωμένη ή διασπασμένη σε πρι-γκιπάτα, διατήρησε τη �υλετική καιθρησκευτική της �μ�ι�γένεια και συ-νέ�εια. H αρ�ιτεκτ�νική της γνώρισεμεγάλη ακμή με τη δυναστεία τωνMπαγκρατ�υνί (Bαγρατιδών) π�υ τ�Bασίλει� τ�υς �ρισκ�ταν στη σημε-ρινή ανατ�λική T�υρκία και τμήματης σημερινής Aρμενίας (MεγάληAρμενία). Oταν �ι Σελτ��ύκ�ι T�ύρ-

κ�ι διέλυσαν και κατέλα�αν τηνAρμενία, �ι ευγενείς κατα�εύγ�υνστην Kιλικία και ιδρύ�υν ένα νέ� Bα-σίλει� (Mικρή Aρμενία), π�υ έ�ησεμέ�ρι τα τέλη τ�υ IΔ΄ αιώνα. Tα σπ�υ-δαι�τερα αρμενικά μνημεία �ρίσκ�-νται στη Mεγάλη Aρμενία, και τη Δη-μ�κρατία τ�υ Nαγκ�ρν� Kαραμπά�,π�υ πρ�σ�ατα απ�σ�ίσθηκε απ� τ�A�ερμπαϊτ�άν και κήρυ!ε την ανε-!αρτησία της. Mικρ�τερης σημασίας

M�νή Γκεγκ�άρντ. T� Kαθ�λικ� της M�νής (1215).



H τρίκλιτη �ασιλική τ�υ Eρερ�ύκ. 5�υ αι.

τα μνημεία της Mικρής Aρμενίας, καιτων Aρμενίων της διασπ�ράς, κυ-ρίως στην Περσία. Oι Aρμένι�ι τηςσημερινής διασπ�ράς, ύστερα απ�τις θηριώδεις σ�αγές των T�ύρκων,διατηρ�ύν σ�εδ�ν με πάθ�ς την ε-θνική τ�υς συνείδηση, την αρίαγλώσσα τ�υς, τη θρησκεία τ�υς καιτη μ�ρ��λ�γία της να�δ�μίας τ�υς.

Yλικά και διακ�σμησηOι ανεπί�ριστες ε!ωτερικές και ε-

σωτερικές επι�άνειες των αρμενι-κών κτισμάτων είναι λα!ευτή τ�ι��-π�ιία απ� πωρ�λιθ� ή η�αιστειακά υ-λικά, με α�ανείς τ�υς αρμ�ύς, π�υεπενδύει έναν πυρήνα απ� σ�εδ�ν�υτή τ�ι��π�ιία. Oι πέτρες π�υ δια-λέγ�νται έ��υν τ� �ρώμα της γης καιτ�υ �ρά��υ, μα κάπ�τε είναι κι απ��ρώματα �ωηρά, π�υ σε αντίθεση με-τα!ύ τ�υς, δημι�υργ�ύν �ρι��ντιες�ώνες ή και �ατρικι�ειδείς επι�άνει-ες. T� μάρμαρ� είναι άγνωστ�, ηπλινθ�δ�μή σ�εδ�ν άγνωστη, �ι τ�ι-��γρα�ίες σπάνιες, ενώ τ� !ύλ� πε-ρι�ρί�εται μ�ν�ν σε επαρ�ιακά καιταπεινά κτίσματα. Oι πρ�σ�ψεις συ-�νά διακ�πτ�νται απ� δίεδρες ή ημι-κυλινδρικές κ�γ�ες π�υ ανταπ�κρί-ν�νται στην εσωτερική διάρθρωσητων κατ�ψεων, ή διακ�σμ�ύνται απ�συνε��μενα τ�!α επί ημικι�νίσκωναπλών ή διδύμων. Στις πρ�σ�ψεις υ-πάρ��υν επίσης διακ�σμητικά ή ει-κ�ν�γρα�ικά γλυπτά, λα!ευμένα πά-νω στ�υς ίδι�υς τ�υς δ�μ�υς τηςτ�ι��π�ιίας. Σε μικρ�τερης σημα-σίας κτίσματα η λά!ευση των λίθωνδεν είναι άψ�γη, ενώ επαρ�ιακά ήταπεινά κτίσματα μπ�ρεί κάπ�τε ναείναι κτισμένα με κ�ινή αργιλ�λιθ�-δ�μή �ωρίς ή και με επι�ρίσματα. H

διακ�σμηση των πρ�σ�ψεων μεSPOLIA, πράγμα π�υ πρ�σδίδει στ�κτίσμα (�ω)γρα�ικ�τητα, είναι σπα-νιώτατη ε!αίρεση. Tα αετώματα είναιευθύγραμμα με έντ�νες κλίσεις. Tαπαράθυρα, π�υ πλαισιών�νται πά-ντ�τε απ� διακ�σμητικά γλυπτά, εί-ναι μάλλ�ν μικρά, μ�ν�λ��α, δίλ��α,και σπανιώτατα τρί��λα (�ασιλικήEρερ�ύκ τ�υ E΄ αι.), ενώ δεν είναι ά-γνωστα τα κυκλικά και τα σταυρ�-σ�ημα παράθυρα. Oι είσ�δ�ι πλαι-σιών�νται με απλ�ύς ή διδύμ�υς η-μικί�νες και τ�νί��νται με διακ�σμη-τικά ή και εικ�ν�γρα�ικά γλυπτά.

Mρ�ές

Oι τρ�ύλλ�ι, πυραμιδ�ειδείς, κωνι-κ�ί ή πτυ�ωτ�ί με έντ�νες κλίσεις, έ-��υν δυσανάλ�γα υψηλά τύμπανα,και στηρί��νται σε δια��ρων μ�ρ-�ών ημι�ώνια ή σταλακτίτες, ενώ ��ισπάνια ε�αρμ�στηκαν και τα λ��ία·κάπ�τε στ� εσωτερικ� τ�υς υπάρ-��υν και ενισ�υτικά τ�!α π�υ δια-σταυρών�νται μετα!ύ τ�υς. Σε �ψι-μα επαρ�ιακά κτίσματα δεν είναι ά-γνωστ�ι και �ι με �αμηλά τύμπανα η-μισ�αιρικ�ί τρ�ύλλ�ι. Tα γείσα τ�υςείναι συνήθως �ρι��ντια, αλλά ��ισπάνια και απ� συνε��μενα μικρά α-ετώματα. Tα τύμπανα ε!ωτερικώς εί-ναι κυλινδρικά, �κταγωνικά ή και μεπερισσ�τερες πλευρές, και στ� να�τ�υ Tεκ�ρ (τέλ�ς Δ΄ αι.) κυ�ικ�, συ-�νά δε διακ�σμ�ύνται με κ�γ�ες ήσειρά απλών ή διπλών τ�!ων επί α-πλών ή διδύμων ημικι�νίσκων. Eσω-τερικώς τα τύμπανα είναι κατά καν�-να κυλινδρικά, αλλά σε μερικές περι-πτώσεις και πρισματικά, διακ�σμη-μένα με γλυπτά διακ�σμητικά. Mιαμ�ρ�ή τυπικά αρμενική, είναι �ι α-ν�ικτ�ί κι�ν�στήρικτ�ι τρ�ύλλ�ι. Tα

κωδων�στάσια, τέλ�ς, είναι συνή-θως μ�ν�ρ��α, κυκλικά και κι�ν�-στήρικτα, συ�νά πάνω απ� τα πρ�πυ-λα των ναών, αλλά και ανε!άρτητα.

Oι κ�γ�ες τ�υ Iερ�ύ εσωτερικώςείναι κατά καν�να ημικυκλικές, αλλάκάπ�τε π�λυγωνικές, πεταλ�μ�ρ�εςή και ημιελλείψεις και σε μικρά κτί-σματα �ρθ�γώνιες ή τετράγωνες.E!ωτερικώς είναι κυκλικές ή π�λυ-γωνικές (τρίπλευρες ή και με περισ-σ�τερες πλευρές), αν και συ�ν�ταταδεν πρ�έ��υν τ�υ περιγράμματ�ςτης κατ�ψεως. Oι θ�λ�ι είναι ημικυ-λινδρικ�ί, και σπανιώτατα τέταρτακυλίνδ�υ ή συνε��μενα σταυρ�θ�-λια, ενώ τα τ�!α είναι ημικυκλικά, καιπ�λύ σπάνια πεταλ�μ�ρ�α ή �!υκ�-ρυ�α. Tα υπ�στηλώματα, σπανιώτα-τα κί�νες, είναι συνήθως πεσσ�ί τε-τράγων�ι, σταυρ�σ�ημ�ι, μ�ρ�ήςταυ, �κταγωνικ�ί (π�λύ σπάνια), ή έ-��υν διατ�μή πι� σύνθετη. Π�λλάστ�ι�εία της αρμενικής αρ�ιτεκτ�νι-κής θυμί��υν την ρωμανική και πρώ-ιμη γ�τθική αρ�ιτεκτ�νική και γι’ αυ-τ� επανειλημμένα έ�ει υπ�στηρι�θείη πιθαν�τητα αρμενικών επιδράσε-ων στην Δυτική Eυρώπη.

Tυπλγία

Oπως σ’ �λ� τ�ν �ριστιανικ� κ�-σμ�, έτσι και στην Aρμενία � τύπ�ςτης �ασιλικής είναι � αρ�αι�τερ�ςκαι � περισσ�τερ� διαδεδ�μέν�ς,γνωστ�ς ήδη απ� τα τέλη τ�υ Δ΄ αιώ-να. Oι �ασιλικές, μ�ν�κλιτες ή τρί-κλιτες, καλύπτ�νται με ημικυλινδρι-κ�ύς θ�λ�υς, κάτω απ� ενιαία δίρρι-�τη στέγη, με σπάνιες τις ε!αιρέσεις.Oι τρ�υλλαίες �ασιλικές είναι σπα-νιώτερες· αρ�αι�τερη η τρίκλιτη �α-σιλική τ�υ Tεκ�ρ στην σημερινήT�υρκία, τ�υ τέλ�υς τ�υ Δ΄ αιώνα, με

�γκώδες κυ�ικ� τύμπαν�. Σήμερασώ��νται μ�ν�ν μερικ�ί τ�ί��ι, ενώμέ�ρι τα τέλη τ�υ περασμέν�υ αιώνασω��ταν σ�εδ�ν ακέραιη.

Aπ� τ�ν E΄ αιώνα, εμ�ανί��νται καιτα περίκεντρα να�δ�μικά σ�ήματα,κυρίως τ� τρίκ�γ�� και τετράκ�γ��σ�έδι�, π�υ σε δεκάδες παραλλαγώνμας έδωσε έναν τεράστι� αριθμ�κτισμάτων. Aλλα μεταγενέστερα πε-ρίκεντρα κτίρια της αρμενικής αρ�ι-τεκτ�νικής είναι �ι ελεύθερ�ι σταυ-ρ�ί, �ι κυκλικ�ί (με κυκλικ�, π�λυγω-νικ� ή «αστερ�ειδές» περίγραμμα),�ι π�λύκ�γ��ι και �ι σταυρ�ειδείςεγγεγραμμέν�ι.

Aπ� τα πρώτα τετράκ�γ�α δημι-�υργήματα είναι � Kαθεδρικ�ς να�ςτ�υ Eτσμιατσίν τ�υ E΄ αιώνα, με τέσ-σερα ελεύθερα υπ�στηλώματα στ�εσωτερικ� τ�υ, π�υ σε γενικές γραμ-μές θυμί�ει τα καθ�λικά τ�υ Aγί�υOρ�υς. O απ� κάθε άπ�ψη έ!��ςαυτ�ς να�ς σώ�εται ακέραι�ς και εί-ναι � να�ς τ�υ Aρμενικ�ύ Πατριαρ-�εί�υ. Iδι�υ τύπ�υ και � μεταγενέ-στερ�ς να�ς τ�υ Mπαγκαράν στη ση-μερινή T�υρκία, τ�υ 624-631. H �μ�ι-�τητά τ�υ με τ�υς να�ύς της Eυρώ-πης (GERMIGNY - DES - PRES καιAγι�ς Σάτυρ�ς τ�υ Mιλάν�υ) έδωσελα�ή στην δημι�υργία ελκυστικών(αλλά και αντικρ�υ�μένων) θεωριών.

Eνας άλλ�ς τετράκ�γ��ς τύπ�ςπ�υ μας έδωσε μερικά μεγαλ�πρεπήκτίσματα, δυστυ�ώς �λα ερειπωμέ-να, είναι � τετράκ�γ��ς μετά περι-στώ�υ να�ς. T� σ�έδι� τ�υ δημι�υρ-γήθηκε στην Iταλία και μας έδωσετ�ν Aγι� Λαυρέντι� τ�υ Mιλάν�υ(373/74), !απλώθηκε στην Aνατ�λήκαι μέσω Mικράς Aσίας ή τ� πιθαν�-τερ� Συρίας έ�θασε στην Aρμενία.Aπ� τ�υς να�ύς αυτ�ύς, ��ι περισ-



σ�τερ�υς των δέκα, σημαντικ�τερ�ςεκείν�ς τ�υ Z�αρτν�τς, τ�υ 641-661.

T�ν ΣT΄ αιώνα (αν ��ι και ενωρίτε-ρα) εμ�ανί��νται �ι ελεύθερ�ι σταυ-ρ�ί και τ�ν επ�μεν� �ι σταυρ�ειδείςεγγεγραμμέν�ι. Eίναι σ�εδ�ν �έ�αι��τι �ι Aρμένι�ι αρ�ιτέκτ�νες εδημι-�ύργησαν πρώτ�ι τ�ν σταυρ�ειδήεγγεγραμμέν�, αλλά �,τι μετά ενάμι-ση περίπ�υ αιώνα παρ�υσίασαν �ιBυ�αντιν�ί δεν ��είλεται σε αρμενι-κές επιδράσεις, γιατί � δρ�μ�ς π�υακ�λ�ύθησαν ήταν δια��ρετικ�ς.Aπ� τ�υς αρ�αι�τερ�υς και σημαντι-κ�τερ�υς σταυρ�ειδείς της Aρμε-νίας � καθεδρικ�ς να�ς της Mρεν(629-640) στη σημερινή T�υρκία, π�υδιασώ�ει και λείψανα τ�ι��γρα�ιώνκαι η λίγ� μεταγενέστερη Γκαγιανέ(=Aγία Γαϊανή) στ� Eτσμιατσίν, π�υσώ�εται ακέραιη.

Στην τελευταία δεκαετία τ�υ ΣT΄αιώνα εμ�ανί�εται και � τετράκ�γ-��ς �κταγωνικ�ς να�ς (να�ς A�άν),π�υ κατά λίγα �ρ�νια πρ�ϋπήρ!εστη Γεωργία και μας έδωσε μερικάαπ� τα ωραι�τερα δημι�υργήματατων Aρμενίων, μετα!ύ των �π�ίωνκαι την Xριψιμέ (=Aγία Pιψιμία) στ�Bαγκαρσαπάτ (618), π�υ σώ�εται α-κέραιη. O τύπ�ς αυτ�ς, στι�αρ�ς καιεπι�λητικ�ς, ε!ελί�θηκε κι απ�κτώ-ντας πλαστικ�τερη και κ�μψ�τερημ�ρ�ή, μας έδωσε ένα απ� τα σημα-ντικ�τερα αρ�ιτεκτ�νήματα τωνAρμενίων: T�ν Σ�υρμπ Xατς (=Tίμι�Σταυρ�), στ� νησάκι A�ταμάρ της λί-μνης Bαν της σημερινής T�υρκίας,κτίσμα τ�υ Bασιλιά Γκαγκίκ (της δυ-ναστείας των Aρτ�ρ�υνί) και επί-τευγμα τ�υ αρ�ιτέκτ�να Mαν�υέλ(915), με ισ�ρρ�πημέν�υς �γκ�υςκαι εντυπωσιακά γλυπτά στις �ψεις.Oμ�ι�υ τύπ�υ μ�ν�ν ένας μεταγε-νέστερ�ς να�ς στη Γεωργία και �να�ς τ�υ Σ�ραντίρ (σύν�ρα Περ-σίας-T�υρκίας), για τ�ν �π�ί� συ�η-τείται αν υπήρ!ε τ� πρ�τυπ� τ�υMαν�υέλ ή επαρ�ιακ� αντίγρα��τ�υ κτίσματ�ς τ�υ.

Xατσκάρ

Oι Aρμένι�ι �ώντας στ� τρα�ύ �-ρ�πέδι� τ�υς, π�υ �ι ίδι�ι �ν�μά��υν�ώρα της πέτρας, αναγκάστηκαν νασυνυπάρ!�υν με την πέτρα, και να τηκατεργασθ�ύν, για να ικαν�π�ιή-σ�υν την για τ�ν άνθρωπ� �ι�λ�γικήαναγκαι�τητα τ�υ ωραί�υ. Eτσι έγι-ναν κι έμειναν μαστ�ρ�ι επιτήδει�ι,και αρ�ιτέκτ�νες ιδι��υείς, κι ακ�μα–�ωρίς τ� μάρμαρ�– γλύπτες ευαί-σθητ�ι, π�υ πάνω στην πέτρα τησκληρή έ�τια!αν πραγματικά κεντή-ματα, �πως τα ανεπανάληπτα επι-τύμ�ια �ατσκάρ τ�υς (=πέτρες μεσταυρ�ύς). H δύναμη τ�υ �ερι�ύ, τ��τύπημα τ�υ σ�υρι�ύ και η μύτη τ�υ�ελ�νι�ύ έδωσαν μ�ρ�ή στην άμ�ρ-�η πέτρα και την παρέδωσαν, σιωπη-λή �μ�ρ�ιά, στην αιωνι�τητα. Θρύ-λ�υ α�λύ περιέ�αλλε τ�υς αρ�ιτέ-κτ�νες, π�υ συ�νά, μα�ί με τ�υς κτή-ρ�ρες, τ�υς �λέπ�υμε στις �ψειςτων ναών, συμ��λικά �μ�ιώματα τωνναών να πρ�σ�έρ�υν στ� Θεί�. Γιαένα μάλιστα απ� αυτ�ύς, τ�ν περί-�ημ� Tρντατ (=Tιριδάτη), λένε �τιτ�ν �ώνα!αν �ι Bυ�αντιν�ί να τ�υς!ανα�τιά!ει τ�ν τρ�ύλ� της AγίαςΣ��ίας τ�υς, �ταν γκρεμίστηκε τ�989 –πράγμα �μως π�υ �ι �υ�αντινέςπηγές δεν έ��υν επι�ε�αιώσει. Xατσκάρ στ� Nτ�αγκ�κατσ�ρ. 13�υ αι.


Aρμενική λγτε�νίαH λ�για, θρησκευτική και λαϊκή παράδ�ση π�υ διακ�πτεται �ίαια στην γεν�κτ�νία

H είσ�δ�ς της Eθνικής Bι�λι�θήκης «Mαντεναταράν» με τ�ν ανδριάντα τ�υ δημι�υργ�ύ τ�υ αρμενικ�ύ αλ�α�ήτ�υ Mεσρ�πMαστ�τς.

T�υ Iωσή� Γ. Kασσεσιάν

Συντάκτη τυ περιδικύ EλληνAρμενικά

OI AΠAPXEΣ της αρμενικής λ�γ�τε-�νίας τ�π�θετ�ύνται στην αρ�ή τ�υ5�υ μ.X. αιώνα �π�τε η εκ μέρ�υςτ�υ μ�να��ύ Mεσρ�π Mαστ�τς επι-ν�ηση της αρμενικής αλ�α�ήτ�υ θέ-τει τις �άσεις ανάπτυ�ης της γρα-πτής έκ�ρασης στ� εθνικ� ιδίωμα.Mια ιδέα περί των διαδιδ�μένωνπρ��ρικά και αναγ�μένων στηνπρ��ριστιανική επ��ή επικών π�ιη-μάτων απ�κ�μί"�υμε απ� τα σ�ετικάαπ�σπάσματα π�υ παραθέτει � ιστ�-ρικ�ς τ�υ 5�υ μ.X. αιώνα M��σέςX�ρενατσί.

H μέσα σε σύντ�μ� διάστημα απ�την εισαγωγή της εθνικής αλ�α�ή-τ�υ συγγρα�ή έργων μεγάλης α�ίαςκαι η εκπ�νηση μετα�ράσεων ε�αι-ρετικής πιστ�τητας ιδίως εκείνηςτης Kαινής Διαθήκης μαρτυρ�ύν τηνύπαρ�η εν�ς ε�αιρετικά ανεπτυγμέ-ν�υ γλωσσικ�ύ �ργάν�υ και εν�ς υ-ψηλ�ύ π�λιτιστικ�ύ επιπέδ�υ.

Xρυσ�ς αιώνας

O 5�ς μ.X. έ�ει �αρακτηριστεί ως�ρυσ�ς αιώνας της αρμενικής λ�γ�-τε�νίας. H σ�έση αυτής της περι�-δ�υ με τ� ελληνικ� πνεύμα είναι ά-μεση. O Aρμένι�ς πατριάρ�ης Σα�άκαπ�στέλλει εκατ� Aρμενί�υς διαν�-�υμέν�υς στα πνευματικά κέντρατ�υ ελληνικ�ύ κ�σμ�υ, πρ�ς εκμά-θηση της ελληνικής και πρ�σπ�ρι-σμ� �ειρ�γρά�ων ελληνικών έργωνπρ�ς μετά�ραση σηματ�δ�τεί μια ε-κλεκτική πρ�σέγγιση τ�υ αρμενικ�ύέθν�υς πρ�ς τ�ν Eλληνισμ�, με αντί-στ�ι�η απ�μάκρυνσή τ�υ απ� τη μέ-�ρι τ�τε κυρίαρ�η ιρανική π�λιτιστι-κή επιρρ�ή. H υι�θέτηση –εκ των ά-νω ως συνήθως– τ�υ �ριστιανισμ�ύείναι �πωσδήπ�τε ένα π�λιτικ� εγ-�είρημα, τ� �π�ί� έμελλε να σ�ραγί-σει δια παντ�ς τα πεπρωμένα τ�υαρμενικ�ύ έθν�υς.

Iστ�ρικά �ρ�νικά

Π�λυάριθμα και π�ικίλης �ύσης (ι-στ�ρικά, �ιλ�σ��ικά, θρησκευτικά)είναι τα έργα π�υ συγγρά��νται κα-τά τη πρώτη αυτή περί�δ� της ιστ�-ρίας της αρμενικής λ�γ�τε�νίας. Hσημασία π�υ απ�δίδεται στ� έργ�των μετα�ραστών ελληνικών –καιδευτερευ�ντως συριακών– έργων α-π�τυπών�νται στην ανάδει�η των τε-λευταίων σε αγί�υς της AρμενικήςEκκλησίας («Σ�υρτ Tαρκμαντσίκ» =«Aγι�ι Mετα�ραστές»).

Tα έργα των Aρμενίων συγγρα�έ-ων τ�υ πρώιμ�υ μεσαίωνα, τα �π�ίαέ�τασαν μέ�ρις εμάς, α��ύ διασώ-θηκαν απ� μια ατελείωτη σειρά ει-σ��λών και καταστρ��έων, είναι κυ-ρίως ιστ�ρικά �ρ�νικά των δια��ρωνεπ��ών και δυναστειών. Δειγματ�-ληπτικά μπ�ρ�ύν ν’ ανα�ερθ�ύν �ιMεσρ�π Mαστ�τς (ιστ�ρία των Aρμε-νίων, 5�ς αιώνας), Γεγισέ (Iστ�ρία


Σελίδα απ� τ� «Eυαγγέλι�» τ�υ μικρ�γρά��υ T�ρ�ς P�σλίν. Xρησιμ�π�ιείται �τύπ�ς γραμμάτων π�λ�ρκίρ π�υ �ρησίμευε ως πρ�τυπ� στην τυπ�γρα�ία.

Xατσαντ�ύρ Aπ��ιάν (1805 - 1848). Eισηγητής της δημ�τικής στην αρμενική πε-��γρα�ία.

των Π�λέμων τ�υ Bαρτάν, 5�ς αιώ-νας), Σεπε�ς (Iστ�ρία τ�υ BασιλέαHρακλεί�υ, 7�ς αιώνας), Γε��ντ(Iστ�ρία των Xαλι�ών, 8�ς αιώνας).

«Aσ�ύγ»

Παράλληλα με τη λ�για διαμ�ρ�ώ-νεται και μια λαϊκή λ�γ�τε�νική πα-ράδ�ση π�υ α��ρά κυρίως τα τρα-γ�ύδια των επωνύμων ή ανωνύμων«ασ�ύγ» (λαϊκών �άρδων), �ι �π�ί�ιεπι�ιών�υν σ�εδ�ν μέ�ρι τις ημέρεςμας. Kεντρικά θέματα των ασ�ύγ �έρωτας, θέμα πανανθρώπιν� και ��ενιτεμ�ς, θέμα ιδια"�ντως αρμενι-κ�, π�υ πλαισιών�νται και απ� άλλαπ�υ απη��ύν μια διδακτική πρ�σέγ-γιση και μια �ιλ�σ��ική αντιμετώπι-ση των γεγ�ν�των της "ωής. Στη λαϊ-κή παράδ�ση εντάσσεται και τ� –μεπ�λλές �μ�ι�τητες με εκείν� τ�υ Δι-γενή Aκρίτα– έπ�ς τ�υ «Σα�υντσίTα�ίτ», απ�η��ς των αγώνων τ�υαρμενικ�ύ λα�ύ κατά των Aρά�ων,τ� �π�ί� διατηρήθηκε σε πρ��ρικήμ�ρ�ή και πρωτ�εκδ�θηκε στα τέλητ�υ 19�υ αιώνα.

Στ� ανε�άρτητ� και ακμαί� αρμε-νικ� �ασίλει� των Bαγρατιδών (885- 1045) η πνευματική μ�ρ�ή γνωρί-"ει νέα άνθηση. Aπ� τις κεντρικέςμ�ρ�ές της περι�δ�υ είναι � θε�λ�-γ�ς Kρικ�ρ Nαρεκατσί συγγρα�έαςμετα�ύ άλλων εν�ς «Σ��λί�υ επίτ�υ Aσματ�ς των Aσμάτων» και κυ-ρίως των έμμετρων «Θρήνων» σε 95κε�άλαια �π�υ επισημαίνεται η α-σημαντ�τητα τ�υ ανθρώπ�υ και ε-�αίρεται τ� μεγαλεί� τ�υ Θε�ύ. Aπ�την πλευρά τ�υ � Kρικ�ρ Mακι-στρ�ς (Γρηγ�ρι�ς Mάγιστρ�ς) 990 -1059 τέλει�ς γνώστης της ελληνι-κής και μετα�ραστής π�λλών ελλη-νικών έργων στην αρμενική, είναι έ-νας πραγματικ�ς homo universalisτ�υ �π�ί�υ τα έργα καλύπτ�υν τ�-μείς �πως η γραμματική, η ιστ�ρία,η �ιλ�σ��ία, η ιατρική, η θε�λ�γίακαι η �ιλ�λ�γία.

Nερσές Σν�ραλί

O ύστερ�ς μεσαίωνας σημαδεύε-ται απ� την υπ�ταγή της Aρμενίαςστ�υς T�υραν�ύς (Σελτ"�ύκ�υς,T�υρκ�μάν�υς και τέλ�ς Oθωμα-ν�ύς) κατακτητές και την ως ε� αυ-τής π�λιτιστική παρακμή. T� αρμενι-κ� �ασίλει� της Kιλικίας (1080 - 1375)συνε�ί"ει πρ�σκαιρα την πνευματικήπ�ρεία τ�υ έθν�υς εκτ�ς τ�υ κυρίωςεθνικ�ύ �ώρ�υ.

Kεντρική μ�ρ�ή της περι�δ�υ εί-ναι � Nερσές Σν�ραλί (1098-1172)συγγρα�έας μετα�ύ άλλων εν�ς πα-νηγυρικ�ύ περί τ�υ Tιμί�υ Σταυρ�ύ,εν�ς Θρήν�υ για την Aλωση τηςEδεσσας, εν�ς μακρ�σκελέστατ�υπ�ιήματ�ς για τ�ν M�ν�γενή Yι�τ�υ Πατρ�ς και �αθιά πρ�σηλωμέ-ν�ς στην ιδέα της �ικ�υμενικ�τηταςτης Eκκλησίας και της πρ�σέγγισηςτης Aρμενικής με την EλληνικήEκκλησία.

T� «Bι�λί� των N�μων» (Tαντα-στανακίρια Xαϊ�τς) τ�υ Mε�ιτάρΓκ�ς (1133-1213) αντικατ�πτρί"ειτην πρ��δ� της ν�μικής σκέψηςστην Aρμενία. O ίδι�ς συγγρα�έαςκαι μια σειρά μύθων ηθικ�πλαστικ�ύ�αρακτήρα, τ�μέας στ�ν �π�ί� δια-κρίνεται και � Bαρτάν Aϊκετσί (1180-1265). Λίγ� αργ�τερα επισημαίν�υμε

τ� έργ� τ�υ εκ των κ�ρυ�αίων Aρμε-νίων θε�λ�γων Kρικ�ρ Tατε�ατσί(1346-1410).

Πρώτ� �ι�λί�

H σε αρκετά πρώιμ� �ρ�ν� έκδ�-ση τ�υ πρώτ�υ έντυπ�υ αρμενικ�ύ�ι�λί�υ (Bενετία, 1512) αντανακλάτην έ�εση τ�υ υπ�δ�υλ�υ αρμενι-κ�ύ λα�ύ πρ�ς τη μάθηση και τηνπνευματική δημι�υργία. T� τάγματων Mε�ιταριστών (Kαθ�λικ�ί Aρμέ-νι�ι μ�να��ί της Bενετίας με παράρ-τημα και στη Bιέννη), δημι�ύργηματ�υ Mε�ιτάρ Σεπαστατσί (1676-1749) λειτ�υργεί ως γέ�υρα μετα�ύτης Aρμενίας και τ�υ ευρωπαϊκ�ύπνεύματ�ς και ως κινητήρι�ς μ�-�λ�ς για την ε�ύψωση τ�υ π�λιτιστι-κ�ύ επιπέδ�υ των υπ�δ�υλων Aρμε-νίων. Mετα�ραστές, συγγρα�είς καιεκδ�τες, �ι Mε�ιταριστές παράγ�υνένα τεράστι� σε �γκ�, π�λύμ�ρ��θεματ�λ�γικά και ανεκτίμητ� σε α-�ία έργ�. +ε�ωριστή θέση στις τά-�εις των τελευταίων κατέ��υν–πλην τ�υ ιδρυτ�ύ τ�υς– � εθν�-γρά��ς και π�ιητής Λε��ν Aλισάν(1820-1901) και � ιστ�ρικ�ς MικαέλTσαμτσιάν (1738-1823).

Πνευματική έκρη�η

Aιώνας �ικ�ν�μικής και π�λιτιστι-κής ακμής τ�υ αρμενικ�ύ λα�ύ �19�ς, �αρακτηρί"εται απ� μια πραγ-ματική πνευματική έκρη�η. O Kαύκα-σ�ς και η τ�υρκ�κρατ�ύμενη Aρμε-νία κατακλύ"�νται απ� ένα πυκν� δί-κτυ� αρμενικών σ��λείων, π�λυά-ριθμ�ι Aρμένι�ι νέ�ι ��ιτ�ύν σε ευ-ρωπαϊκά πανεπιστήμια, αναρίθμητεςε�ημερίδες και περι�δικά �λέπ�υντ� �ως της δημ�σι�τητας και η λ�-γ�τε�νική παραγωγή ανέρ�εται σε"ηλευτά επίπεδα.

O Xατσαντ�ύρ Aπ��ιάν (1805-1848) εισάγει τη δημ�τική (ασ�αρα-πάρ) στ� αρμενικ� μυθιστ�ρημα καιμια σειρά π�ιητών και πε"�γρά�ωνμε κ�ρυ�αί� τ�ν Pα�ί (Aγκ�π MελίκAγκ�πιάν 1835-1888) υμν�ύν τα πα-ρελθ�ντα κλέη της �υλής και υπ�-δαυλί"�υν τ� πνεύμα τ�υ εθνικι-σμ�ύ, θέτ�ντας τα θεμέλια τ�υ απε-λευθερωτικ�ύ αγώνα.

T� άνθ�ς της αρμενικής λ�γ�τε-�νίας θα κ�πεί πριν απ�δώσει πλή-ρως τ�υς καρπ�ύς τ�υ. Oι κ�ρυ�αί�ιΔυτικ�αρμένι�ι συγγρα�είς �άν�-νται στη γεν�κτ�νία τ�υ 1915. Στηνανατ�λική (σ��ιετική απ� τ� 1921)Aρμενία, �ι σταλινικ�ί διωγμ�ί με-τρ�ύν ανάμεσα στα θύματά τ�υς ταπι� πρ�ικισμένα και ανήσυ�α πνεύ-ματα. Στη διασπ�ρά διακρίν�νται κυ-ρίως συγγρα�είς π�υ γρά��υν σε�ένες γλώσσες (Aρλεν, Σαρ�γιάν,Tρ�υαγιά), ενώ στη Σ��ιετική Aρμε-νία τ� τάλαντ� μιας σειράς ικανώνσυγγρα�έων υπ�τάσσεται στ� σ�-σιαλιστικ� ρεαλισμ� και στα «διεθνι-στικά» κελεύσματα τ�υ Kρεμλίν�υ.

Kαθώς αγγί"�υμε τα τέλη τ�υ 20�υαιώνα η ύπαρ�η α�ι�λ�γης αρμεν�-�ωνης λ�γ�τε�νίας στη διασπ�ρά�αίνεται να είναι ένα κε�άλαι� π�υκλείνει. Στην Aρμενία, η γ�νιμ�π�ι�ςγύρη της ελευθερίας θα �δηγήσει α-ναμ�ί��λα στην ανάδει�η νέωνπνευματικών δημι�υργών, ικανών νασυνε�ίσ�υν τη μακραίωνη π�λιτιστι-κή παράδ�ση τ�υ έθν�υς.


Πνευματική συγγένειαOι δια�ρ�νικ�ί δεσμ�ί Eλλήνων και Aρμενίων μέσα απ� τη Γραμματ�λ�γία

T�υ Aγκ�π T�ελαλιάν

Eρευνητή αρμενικών θεμάτων

OI APMENIOI υι�θέτησαν την ελλη-νική γλώσσα απ� την επ��ή της σύ-στασής τ�υς ως έθν�ς, έως τις αρ-�ές τ�υ 5�υ αιώνα. T�τε επιν�ησαναρμενική αλ�ά�ητ�, με 36 γράμμα-τα, κρατώντας τη σειρά της ελληνι-κής. Aπ� τα μέσα τ�υ 5�υ έως τ�ν 8�αιώνα ίδρυσαν τη σ��λή «ελλην��ί-λων» με στ�� τη μετά�ραση ελλη-νικών κειμένων, σπ�υδά��ντας συγ-�ρ�νως σε ελληνικά κέντρα: Aθήνα,Aλε�άνδρεια, Kωνσταντιν�ύπ�λη,Eδεσσα.

H Aρμενία, ε�αρτημένη τ�τε γεω-π�λιτικά και θρησκευτικά, επηρεά-σθηκε καθ�ριστικά απ� την ελληνικήσκέψη. Aπ�δει�η τ�υ κλίματ�ς ελλη-ν�λατρείας απ�τελεί και τ� γεγ�ν�ς�τι � Tιγράνης � Mέγας, τ� 70 π.X.,δημι�ύργησε την πρωτεύ�υσα τ�υTιγραν�κερτα με τη ��ήθεια Eλλή-νων τε�νιτών και καλλιτε�νών.

Στη συνέ�εια επι�ειρείται η μεθ�-δικ�τερη μελέτη της ελληνικήςγραμματικής με πρωτεργάτες �πως� M��σές Kερτ�γ, μετα�ραστής της«Γραμματικής Tέ�νης» τ�υ Δι�νυσί-�υ Θρακ�ς, περί τ�ν 6� αιώνα. Στηναντίπερα ελληνική ��θη, τ�ν 12� αι-ώνα, � πρωτ�π�ρ�ς αρμεν�μαθής

A�ραάμ Γραμματικ�ς, μετα�ρά�ει τ�«Eγκώμι�ν τ�υ Iωάνν�υ Xρυσ�στ�-μ�υ» α�ιερωμέν� τ�ν ιδρυτή τηςAρμενικής Eκκλησίας Aγι� Γρηγ�ρι�.

Συγγένεια

Eκτ�τε, �ι Aρμένι�ι, σε κάθε έκ-�ανση πνευματικής δημι�υργίαςδεί�ν�υν πνευματική και ψυ�ικήσυγγένεια με τ�υς Eλληνες. O Nαρ-σής � Xαριείς, τ� 1145, θρηνεί τηνπτώση της Eδεσσας. Tρεις Aρμένι�ιλ�γι�ι, � A�ραάμ ε� Aγκύρας, αυτ�-πτης μάρτυς, � Aρακέλ εκ Mπιτλίς,αυτήκ��ς και � Iερεμίας Kι�μ�υρ-τ�ιάν, μεταγενέστερ�ς, είναι �ι μ�-ν�ι μη Eλληνες π�υ γρά��υν «Eλε-γείες» θρην�δώντας την πτώση τηςBασιλεύ�υσας. Tα έμμετρα αυτά δενεκ�ρά��υν μ�ν� την ταύτιση τωνδύ� λαών, αλλά δίν�υν και σύν�λ�κατασταλαγμένων πληρ��ριών.

O Mεσαίωνας κλείνει με την ανα-��ρά τ�υ Bυ�αντί�υ στ� σύν�λ� σ�ε-δ�ν της αρμενικής γραμματ�λ�γίας,αλλά και τη μετά�ραση τ�υ συν�λ�υτης ελληνικής γραμματείας στην αρ-μενική. A�ι�σημείωτ�ν �τι π�λλά κεί-μενα (έργα τ�υ Φίλων�ς τ�υ Aλε�αν-δρέως, τ�υ Zήνων�ς Kυτιέως, τ�υΘέων�ς, κ.ά.), διασώθηκαν �άριν τηςαρμενικής μετά�ρασης.

T� 1700 συντελείται μια δεύτερηαναγέννηση των αρμενικών γραμμά-των δια των Mε�ιταριστών (θρη-σκευτικ� τάγμα με έδρα την Bενε-τία). Kύρια εργασία, � σ��λιασμ�ςκαι η δημ�σίευση �ειρ�γρά�ων, με-τα�ύ των �π�ίων π�λλά είναι μετα-�ράσεις ελληνικών κειμένων. Aρι-στ�υργηματική έκδ�ση η εικ�ν�γρα-�ημένη Bί�λ�ς και μνημειώδης η έκ-δ�ση τ�υ Eτυμ�λ�γικ�ύ Λε�ικ�ύ«Xαϊγκα�ιάν» (μέσα 19�υ αι.) π�υ πε-ριέ�ει μετα�ράσεις των λημμάτωνστα ελληνικά, στη νεώτερη τ�υ εκ-δ��ή, καθώς � εκ των λε�ικ�γρά�ωνπατήρ Xαρ. A�κεριάν –διδάσκαλ�ςτης αρμενικής τ�υ Λ�ρδ�υ Bύρωνα–ήταν ελλην�μαθής.

H ελληνική α�ύπνιση και επανά-σταση απη�είται στα έργα των Aρμε-νίων συγγρα�έων και στ�ν Tύπ�. T�πνεύμα τ�υ απελευθερωτικ�ύ αγώ-να μετα�έρεται στ�υς Aρμένι�υςπ�ιητές. Oμηρ�ς, Πίνδαρ�ς, Δημ�-σθένης και Σ��κλής μετα�ρά��-νται �ε�ωριστά ή δημ�σιεύ�νται σεσυλλ�γές �πως «Γεύση απ� παλιέςκαι νέες τραγωδίες». O Oδυσσέας ε-πιδρά στη συγγρα�ή τ�υ «HρωαXάικ», έπ�ς γραμμέν� απ� τ�ν ελλη-ν�λάτρη πατέρα Πακραντ�υνί. Bε-νετία, Π�λωνία, ρωσική επικράτεια,Nα�ιτσε�άν, Kωνσταντιν�ύπ�λη,

Bιέννη είναι απ� τα κέντρα της αρ-μενικής διασπ�ράς, π�υ κρατ�ύν ά-σ�εστη την παράδ�ση. Aλλά και τιςελλην�αρμενικές σ�έσεις, π�υ απ�-τελ�ύν καταγρα�ή των πνευματι-κών ιστ�ρικών και συναισθηματικώνδεσμών.

Συνέ�εια �ιλίας

Θεμελιωτής της νέας επ��ής αυ-τής της �ιλίας, � π�ιητής, διαν��ύ-μεν�ς, θεωρητικ�ς Tιγκάν Γεργκάτ.Φιλέλλην και πατριώτης-�ραματι-στής. Στις διαλέ�εις τ�υ –τέλ�ς τ�υ19�υ αιώνα– στ�ν Παρνασσ� η ελλη-νική διαν�ηση κι � π�λιτικ�ς κ�σμ�ςενθ�υσιά�εται, σε σημεί� ώστε Σ�υ-ρής, Παλαμάς να τ�υ α�ιερώσ�υνστί��υς και � Δρ�σίνης να έ�ει πνευ-ματική συνεργασία μα�ί τ�υ. Eίναι ηεπ��ή π�υ � ελληνικ�ς Tύπ�ς απη�είτ� δράμα των Aρμενίων της Aνατ�-λίας, ενώ �ι αρμενικές ε�ημερίδεςασ��λ�ύνται με την ελληνική πα-τριωτική λ�γ�τε�νία.

T� 1929 � Kα�ά�ης γρά�ει τ� «Tι-γραν�κερτα» και αλλ�ύ ταυτί�ειτ�υς δυ� λα�ύς. O Nικ��ρ�ς Bρετ-τάκ�ς «συνθέτει» την «Aρμενική πα-ρ�ικία», ενώ κυκλ��ρεί η «Eλληνι-κή λύρα» τ�υ B. Eσαγιάν, ελληνικήπ�ίηση σε αρμενική μετά�ραση.

Aρμένι�ι διαν��ύμεν�ι στ� AXIΛΛEION της Kέρκυρας, �π�υ τ� διάστημα 1922-24 λειτ�υργ�ύσε αρμενικ� �ρ�αν�τρ��εί�. Aπ� αριστερά N. Mπεσικτασλιάν (ευθυμ�-γρά��ς), Λ. T�υτ�υντ�ιάν (καθηγητής), X. Aσπέτ (συγγρα�έας), A. Aλμπ�γιατ�ιάν (ερευνητής), Tε�ντίκ (�ρ�νικ�γρά��ς), A. Tερ - Aγκ�πιάν (καλλιτέ�νης). (Aρ�εί�: A.T�ελαλιάν)


O Γ. Pίτσ�ς με τ�ν ιστ�ρικ� και διαν�ητή Xαμ. Γα�αρ�σιάν, πρώην συναγωνιστή τ�υ στην Kατ��ή και αργ�τερα μετα�ραστή τ�υ «Eπιτά�ι�υ». (Aρ�εί�: A. T�ελαλιάν)

Aρμένι�ι διαν��ύμεν�ι τιμ�ύν τ�ν K�ύλη Aλέπη π�υ ε!έδωσε την πρώτη αρμενική ανθ�λ�γία π�ίησης πρ�π�λεμικά (1938).Aπ� αριστερά �ρθι�ι: πρώτ�ς K. Γκαρ"αρέντς, τέταρτ�ς K. Aλέπης, πέμπτ�ς Bα�κέν Eσαγιάν, έκτ�ς Kρικ�ρ Kιγιτ�ιάν, τε-λευταί�ς M. Mαν�υκιάν. Aπ� αριστερά καθιστ�ί: δεύτερ�ς K. Λα�ιάν, τρίτ�ς A. Γκαγέλ.

Στην Aνατ�λή �ι εστ�υντιαντίνες και�ι ρεμπέτες T�ύντα, Aσίκης, υμν�ύ-σαν τις Aρμεν�π�ύλεις κι � τραγ�υ-διστής της Σμύρνης Mι�αήλ Aργυρ�-π�υλ�ς στ�ν «Kα�άση» ανα�έρεταιστ�ν Aρμένι� Δεσπ�τη. O Παλαμάςπαρακινεί τ�ν K�ύλη Aλέπη στη «διε-ρεύνηση» τ�υ αρμενικ�ύ π�ιητικ�ύανθ�κηπ�υ. Γενικά ανα��ρές στ�υςAρμένι�υς �ρίσκ�υμε στη Mυρτιώ-τισσα, στη Pίτα Mπ�ύμη - Παππά,στ�ν Pήγα Φεραί�, στ�ν Σκίπη, στ�νN. Σημηριώτη (αρμεν�μαθή), στ�νKα�αντ�άκη, στ�ν Bασιλικ�, στις Σω-τηρί�υ και I�ρδανίδ�υ κ.ά.

Eνώ �ι ελληνικές εμπνεύσεις, �υκ�λίγες στ�υς κ�ρυ�αί�υς Aρμένι-�υς; � Tανιέλ Bαρ�υ�άν υμνεί τ�ν«Mήτσ�», την «A�ρ�δίτη», τ�ν «Πή-γασ�», � Kρικ�ρ Z��ράπ ανα�έρεταιστα ελληνικά νησιά της Kωνσταντι-ν�ύπ�λης, �αρακτηριστική η «Aρμέ-νισσά» τ�υ. Kαι �ι δύ�, θύματα τηςγεν�κτ�νίας τ�υ 1915. O Λε��ν Eσα-τ�ανιάν τραγ�υδά τ�ν Παρθενώνα,ενώ σύγ�ρ�ν�ι της Aρμενίας ��ι μ�-ν�ν υμνωδ�ύν μα και μετα�ρά��υν�γκ� συγγραμμάτων – αρ�αίων και�υ�αντινών. Aνα�έρ�νται κυρίως �ιMπαρτικιάν και Kιρκασαριάν.

Στην Eλλάδα, �π�υ � αρμενικ�ςTύπ�ς έ�ει �επεράσει τα 100 �ρ�νια,έ��υν γίνει α�ι�λ�γες πρ�σπάθειεςαλληλ�γνωριμίας σε λ�γ�τε�νικ� ε-πίπεδ�. Kυρίως στ� π�ιητικ�. Πρ�σ-δ�κία μας, η συστηματ�π�ίηση της«ανα�ήτησης» με στ�� την εμπέδω-ση και την εμ�άθυνση των σ�έσεων,σε σημεί� να θεωρ�ύνται συνώνυ-μες με τη �ιλία.


Eκκλησιαστικά αριστ�υργήματαAντικείμενα λατρείας αλλά και στ�ι�εία έκ�ρασης της αρμενικής τέ�νης

Eνεπίγραη γα�άθα Kι�υτά�ειας με αρμενική επιγραή και �ρ�ν�λ�γία 1719. Δωρεά E. Σταθάτ�υ στ� M�υσεί� Mπενάκη.

T�υ P�υπέν Kαλαγιάν

M.A. Iσλαμικής αραι�λ�γίας, έμπ�ρ�ς έργωντένης

O XPIΣTIANIΣMOΣ απ�τέλεσε γιατ�υς Aρμένι�υς –τ�ν πρώτ� λα� π�υ

τ�ν ασπάσθηκε ως επίσημη κρατικήθρησκεία τ� 301 μ.X.– σημαντική πη-γή έκ�ρασης. Xειρ�γρα�α, �αλιά, α-σημικά, κεραμικά �επέρασαν γρήγ�-ρα τ�ν λατρευτικ� τ�υς �αρακτήρακαι αναδεί�θηκαν σε στ�ι�εία έκ-

�ρασης της αρμένικης τέ�νης.Oι Aρμένι�ι διακρίθηκαν στην τέ-

�νη της μικρ�γρα�ίας και την παρα-γωγή τεράστι�υ αριθμ�ύ �ειρ�γρά-�ων, απ� τ�υς πρώτ�υς �ριστιανι-κ�ύς �ρ�ν�υς. H �ι�λι�θήκη Ma-

denataran στ� Eρε�άν έ�ει σήμερατην μεγαλύτερη συλλ�γή �ειρ�γρά-�ων με περισσ�τερ�υς απ� 17.000τ�μ�υς. Kαθώς τ� αρμενικ� δ�γμααπαγ�ρευε την λατρεία εικ�νων �ικαλλιτέ�νες �ρήκαν διέ��δ� στηνμικρ�γρα�ία. M�ναστήρια σε διά��-ρα σημεία της Aρμενίας και αργ�τε-ρα έ�ω απ� τα σύν�ρά της έγιναν κέ-ντρα παραγωγής �πως στην περι��ήBαν. Bασπ�υραγκάν, Kιλικία, NέαT!�ύλ�α στ� Iράν.

Aριστ�υργήματα

Διακρίθηκαν επίσης στην αργυρ�-�ρυσ��ΐα και �υλ�γλυπτική. H πα-ραγωγή εκκλησιαστικών αντικειμέ-νων, παραγγελίες ιερωμένων ή πι-στών, ήταν μεγάλη. Παρ’ �λες τις λε-ηλασίες π�υ ακ�λ�ύθησαν τ�υς κα-τά καιρ�ύς διωγμ�ύς και πι� πρ�-σ�ατα τη γεν�κτ�νία τ�υ 1915, π�υ

Eπιγραή σε τάπητα (λεπτ�μέρεια). «Eγώ η αμαρτωλή και αδύναμη Gohar ύανα με τα �έρια π�υ μ�λις έμαθαν (την τέ�νη)αυτ� τ� �αλί. Oπ�ι�ς την δια�άσει (επιγραή) ας με μνημ�νεύσει με έναν καλ� λ�γ� στ�ν Θε�. Eν έτει 1149 (αρμενική �ρ�-ν�λ�γία), 1700. Συνέ�εια στην 26η σελίδα

KYPIAKH 5 ΦEBPOYAPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 25Mικρ�γραία απ� �ειρ�γρα� τ�υ A�μπάντ (Aρμενία), με παράσταση της Bαϊ�ρ�υ. 1212 Συλλ�γή �ι�λι�θήκης Mαντεναταράν, Eρε�άν.


εί�αν ως απ�τέλεσμα την �λ�κληρω-τική καταστρ��ή �ιλιάδων εκκλη-σιών και μ�ναστηριών στην �θωμανι-κή επικράτεια, σήμερα σώ!�νται αρ-κετά αριστ�υργήματα αρμενικών�ειρ�γρά�ων και δείγματα αργυρ�-�ρυσ��ΐας στα θησαυρ��υλάκιατ�υ Πατριαρ�εί�υ τ�υ Echmiadjin,των Iερ�σ�λύμων, Kιλικίας (π�υ ε-δρεύει στη Bηρυτ�), στα αρμενικάκαθ�λικά μ�ναστήρια των Mε�εταρι-στών, στ� νησί τ�υ Aγί�υ Λα!άρ�υστην Bενετία και στην Bιέννη. Π�λλάάλλα π�λύτιμα �ειρ�γρα�α απ� τιςλεηλατημένες εκκλησίες και μ�να-στήρια �ρίσκ�νται στα μεγάλα μ�υ-σεία της Δύσης, ενώ άλλα π�υ μετα-�έρθηκαν απ� πρ�σ�υγες κατέλη-�αν σε μ�υσεία και ιδιωτικές συλλ�-γές. Στην Eλλάδα στ� M�υσεί� Mπε-νάκη �ρίσκ�νται �ειρ�γρα�α με π�-λύτιμα καλύμματα, ιερά άμ�ια καισκεύη εκκλησιαστικής και �ικιακής�ρήσεως.

Eνας άλλ�ς τ�μέας π�υ διακρίθη-καν �ι Aρμένι�ι ήταν η ταπητ�υργίασε περι��ές �πως τ� Karabagh, Lori- Pambak και γύρω απ� τ� Eρε�άν.Aριστ�υργήματα π�υ �αρακτηρί!�-νται για τα γεωμετρικά τ�υς σ�έδια(συ�νά περιλαμ�άν�υν σταυρ�ύς)και τα έντ�να �υτικά �ρώματα, ήτανπερι!ήτητα απ� νωρίς στην Eυρώπη.Π�λλά κ�μμάτια έ��υν αρμενικές ε-πιγρα�ές π�υ δίν�υν �ρήσιμες πλη-ρ��ρίες σ�ετικά με �ν�ματα, πε-ρι��ές παραγωγής και, μερικές ��-ρές, �ν�ματα εκκλησιών για τα �π�ίαπρ��ρί!�νταν ως πρ�σ��ρά απ�τ�υς πιστ�ύς.

Kεραμικά

&ε�ωριστή θέση στην ιστ�ρία τηςνεώτερης αρμενικής τέ�νης κατέ�ειη κεραμική της π�λης Kι�υτά�ειαστη M. Aσία π�υ γνώρισε ιδιαίτερηάνθηση τ�ν 18� αιώνα. H παρ�υσίατ�υ αρμενικ�ύ στ�ι�εί�υ εκτ�ς της ι-στ�ρικής Aρμενίας ήταν ήδη έντ�νηστην ευρύτερη �θωμανική επικρά-τεια. Στην Kι�υτά�εια �π�υ υπήρ�εαρμενική εκκλησία α�ιερωμένη στ�νάγι� Σαρκίς απ� τ� 1489/90, τ� αρμε-νικ� στ�ι�εί� ήταν τ� π�λυπληθέ-στερ� έως τις σ�αγές των αρ�ώντ�υ 20�ύ αιώνα.

O περιηγητής E. Celebi π�υ επι-σκέ�θηκε την π�λη τ� 1669/70 ση-μειώνει �τι κεραμ�π�ι�ί !�ύσαν καιπαρήγαν στη γειτ�νιά των «άπιστων»(δηλαδή ��ι μ�υσ�υλμάνων), ενώπρ�σ�ατες έρευνες απέδει�αν �τιστην Kι�υτά�εια υπήρ�ε παραγωγήκεραμικών ταυτ��ρ�νως με εκείνητης κ�ντινής Nίκαιας (Inzik), απ� τατέλη τ�υ 15�υ αιώνα. Aπ� τις αρ�ές,�μως, τ�υ 18�υ αιώνα, συγ�ρ�νωςμε την παρακμή των εργαστηρίωντης Nίκαιας, παρατηρείται στην Kι-�υτά�εια αναγέννηση στην παραγω-γή κεραμικών. Δεκάδες δια��ρετικάείδη μικρ�συσκευών (�λιτ!άνια τ�υκα�έ, τ�υ τσαγι�ύ, πιάτα δια��ρωνμεγεθών, παγ�ύρια, γαλατιέρες, ρα-ντηκήρια για ρ�δ�νερ� κ.λπ.) παρά-γ�νται σε μια εκπληκτική γκάμα �ρω-μάτων και σ�εδίων �π�υ αντιγρά��-νται ��ρμες και σ�έδια ανάλ�γωνσκευών απ� τη μακρινή Kίνα, την Iα-πωνία και την Oλλανδία.

Aνάμεσα στα �ιλιάδες αυτά δείγ-ματα αναδεικνύ�νται και �ρισμένα

εκκλησιαστικής τέ�νης π�υ �έρ�υνα�ιερώσεις και επιγρα�ές στα αρμε-νικά και �ρ�ν�λ�γ�ύνται στ� πρώτ�μισ� τ�υ 18�υ αιώνα. Eνα τέτ�ι�δείγμα είναι η «γα�άθα» δωρεάς E.Σταθάτ�υ στ� M�υσεί� Mπενάκη, �-π�υ απεικ�νί!�νται � Xριστ�ς και �ιΔώδεκα Aπ�στ�λ�ι. T� κτίρι� στ� κέ-ντρ� πιθανώς να απεικ�νί!ει τ� να�της Aναστάσεως στα Iερ�σ�λυμα και�έρει �ρ�ν�λ�γία 1721.

Πλακάκια

Eνας άλλ�ς τ�μέας π�υ γνώρισεμεγάλη άνθηση, με σκ�π� τη διακ�-σμηση των τ�ί�ων των εκκλησιών,ήταν τα πλακάκια. H περί�δ�ς αυτήσυμπίπτει �ρ�νικά με τη σημαντικήαύ�ηση των �ικ�ν�μικών δυνατ�τή-των των Aρμενίων στην �θωμανικήεπικράτεια π�υ ήταν απ�τέλεσματ�υ ελέγ��υ τ�υ εμπ�ρί�υ ανάμεσακυρίως στην Aνατ�λή και την �θω-μανική αυτ�κρατ�ρία και σε μικρ�-τερ� �αθμ� με τη Δύση. Kαιν�ύρ-γιες εκκλησίες �τί!�νται, παλαι�τε-ρες ανακαινί!�νται και �ι τ�ί��ι στ�-λί!�νται με �ιλιάδες πλακάκια απ�τα εργαστήρια της Kι�υτά�ειας. Xα-ρακτηριστικ� παράδειγμα είναι η

εκκλησία τ�υ Γρηγ�ρί�υ Φωτιστήστην Kωνσταντιν�ύπ�λη, αρμενικέςεκκλησίες στην Kαισάρεια της Kαπ-παδ�κίας, στην Kι�υτά�εια, στην Φι-λιππ�ύπ�λη και αλλ�ύ. H σπ�υδαι�-τερη, ίσως, παραγγελία ήταν αυτήγια τ� μεγαλ�πρεπές παρεκκλήσιτ�υ Echmiadzin, δίπλα στ�ν πα-τριαρ�ικ� να� τ�υ Aγί�υ Iακώ��υστα Iερ�σ�λυμα. Aνάμεσα στα εκα-τ�ντάδες πλακάκια, απ��ρώσεωνκυρίως μπλε και άσπρ�υ, σώ!�νται45 π�λύ�ρωμα πλακάκια π�υ απει-κ�νί!�υν σκηνές απ� τη !ωή τ�υXριστ�ύ και �έρ�υν αρμενικές επι-γρα�ές με �ρ�ν�λ�γία 1719.

Aλλη ειδική κατηγ�ρία είναι τα λε-γ�μενα αυγά Kι�υτά�ειας. Tα περισ-σ�τερα είναι π�λύ�ρωμα, έ��υν πα-ραστάσεις ε�απτέρυγων και κρέμ�-νται πάνω απ� τα καντήλια των εκ-κλησιών. Hταν π�λύ δημ��ιλή και ταπερισσ�τερα απ�τελ�ύσαν τάματαπιστών.

Kάμψη

Aπ� τα μέσα τ�υ 18�υ αιώνα η π�ι-�τητα της παραγωγής της Kι�υτά-�ειας παρ�υσιά!ει κάμψη. Aυτ� δια-πιστώνεται απ� τ� κακ� ψήσιμ� των

αντικειμένων. H έλλειψη πιθανώςκαλής π�ι�τητας ��ειδίων εί�ε ως α-π�τέλεσμα τ� «τρέ�ιμ�» των �ρωμά-των και τ� τελικ� πρ�ϊ�ν ήταν άσ�η-μ�. Aλλ�ς λ�γ�ς π�υ συνέ�αλε στηνπαρακμή της παραγωγής ήταν η μα-!ική εισαγωγή σ�ετικά �τηνών π�ρ-σελάνινων σκευών απ� την Eυρώπη.

T�ν 19� αιώνα έγινε μια πρ�σπά-θεια ανα!ωπύρησης της παραγωγής,αλλά εί�ε �αθεί � καλλιτε�νικ�ς αυ-θ�ρμητισμ�ς π�υ �αρακτήρι!ε τηνπαραγωγή τ�υ 18�υ αιώνα. Tα μ�τί-�α π�υ �ρησιμ�π�ιήθηκαν αυτή τηνπερί�δ�, ήταν αντιγρα�ές απ� τασ�έδια Iznik τ�υ 16�υ αιώνα. Mε τηγεν�κτ�νία τ�υ 1915 και στη συνέ-�εια τη Mικρασιατική Kαταστρ��ή ε-�α�ανί!εται τ� αρμενικ� και ελληνι-κ� στ�ι�εί� της Kι�υτά�ειας. Π�λλ�ίτε�νίτες ήρθαν στην Eλλάδα. Aρμέ-νι�ι πρ�σ�υγες ίδρυσαν εργαστήριαστ� Φάληρ� τη δεκαετία τ�υ ’20, αλ-λά απέτυ�αν και έκλεισαν γρήγ�ρα.

Στη Θεσσαλ�νίκη εγκαταστάθηκε� Kι�υτα�ειώτης Mηνάς A�ραμίδηςπ�υ έ�τια�ε ένα επιτυ�ημέν� εργα-στήρι� �ρησιμ�π�ιώντας μ�τί�α απ�τη �υ!αντινή παράδ�ση και τη μετα-γενέστερη της Kι�υτά�ειας.

Πλακάκι Kι�υτά�ειας με παράσταση τ�υ Eυαγγελισμ�ύ και αρμενική επιγραή. Xρ�ν�λ�γείται στα 1721 και �ρίσκεται στ�παρεκκλήσι τ�υ Eτσμιατ$ίν, στ� Aρμενικ� Πατριαρ�εί� Iερ�σ�λύμων.



Σύγ�ρ�ν�ι δημι�υργ�ίOι σημαντικές μ�ρ ές της αρμενικής τέ�νης και τ� α�ι�λ�γ� έργ� τ�υς

T�υ Xρύσανθ�υ A. Xρήστ�υ

Oμ�τιμ�υ καθηγητή της Iστ�ρίας της Tέ�νης -Aκαδημαϊκ�ύ

TEXNH με πρ�αιώνιες ρί ες και συ-νε�είς ανα ητήσεις, ατέλειωτ�υς α-ναπρ�σανατ�λισμ�ύς και μ�νιμες α-νησυ�ίες, η σύγ�ρ�νη αρμενική τέ-�νη, δύσκ�λα μπ�ρεί να παρ�υσια-στεί σ’ ένα αναγκαστικά σύντ�μ�κείμεν�. Mε γνωστές και πάντα γ�νι-μες τις μ�ρ�ές των μυθικών πάντακατ�ίκων της Oυραρτ�ύ, αιώνες πριναπ� τη γέννηση τ�υ Xριστ�ύ, με τ�νθαυμάσι� συνδυασμ� ωικών και �υ-τ�μ�ρ�ων θεμάτων, διακ�σμητικώνκαι �ανταστικών τύπων, ρεαλιστικήςπεριγρα�ής και α�ηρημένων διατυ-πώσεων, η αρμενική τέ�νη συνε�ί ειτην π�ρεία της. Tέ�νη εν�ς λα�ύπ�υ �ιλιάδες τώρα �ρ�νια θυσια �-ταν στην υπ�κρισία των λ�γων καιτην �αρ�αρ�τητα των πρά�εων τωνδυνατών τ�υ κ�σμ�υ, διακρίνεταιγια τα ίδια πάντα �αρακτηριστικά.Για τ� πάθ�ς της έκ�ρασης και τ�νκαθ�ριστικ� ρ�λ� τ�υ �ρώματ�ς, γιατην ιδιαίτερη ανα��ρά της στην τ�-πι�γρα�ία και την ανθρώπινη μ�ρ�ή,για την γνησι�τητα και την ειλικρί-νεια της γλώσσας της.

Π�λλαπλ�τητα

Για �π�ι�ν έ�ει γνωρίσει τ� M�υ-σεί� της πρωτεύ�υσας της Aρμενίαςτ�υ Eρε�άν και έ�ει μείνει ιδιαίτεραστα έργα της αρμενικής τέ�νης μ�ν�–γιατί τ� μ�υσεί� με περισσ�τερα α-π� 20.000 έργα, έ�ει και σημαντικέςπρ�σπάθειες της ρωσικής, της ευ-ρωπαϊκής και της αμερικανικής τέ-�νης– και έ�ει ακ�μη επισκε�θεί με-ρικά εργαστήρια νέων καλλιτε�νών,δεν τ�υ μένει καμιά αμ�ι��λία γιατην π�λλαπλ�τητα και τ�ν εκ�ραστι-κ� πλ�ύτ� των δημι�υργών της. Kαλ-λιτε�νών π�υ ακ�μη και κατά τα π�-λύ δύσκ�λα για την Aρμενία �ρ�νιατ�υ σταλινισμ�ύ, κατ�ρθωσαν ναδιατηρήσ�υν τη δημι�υργική τ�υς ε-λευθερία και να αρνηθ�ύν τις �τη-νές λύσεις τ�υ σ��ιετικ�ύ σ�σιαλι-στικ�ύ ρεαλισμ�ύ. Eτσι διαπιστώνεικανείς �τι π�λλαπλ�τητα και πρ�σω-πικές ανα ητήσεις, παραστατικές καια�ηρημένες τάσεις, παραδ�σιακέςκαι πειραματικές διατυπώσεις απα-σ��λ�ύν τις πι� σημαντικές πρ�σπά-θειες των δημι�υργών της Aρμενίας.K�ιν� και καθ�ριστικ� �αρακτηριστι-κ� σε �λ�υς τ�υς καλλιτέ�νες τηςAρμενίας, ακ�μη και αν κιν�ύνται σεδια��ρετικές κατευθύνσεις, στην ί-δια την Aρμενία ή στ� ε�ωτερικ�, εί-ναι η επι��λή τ�υ �ρώματ�ς στη��ρμα τ�υ εσωτερικ�ύ στ� ε�ωτερι-κ�, της έκ�ρασης στην ε�ωτερικήπεριγρα�ή. Kαι αυτ� τ� σημειώνεικανείς σε καλλιτέ�νες σαν τ�ν γνω-στ� και στην Eλλάδα X�ρ�άνες Aϊ�α- ��σκι (1817-1900) π�υ εργάστηκεστη Pωσία και άλλες �ώρες, τ�νAρσιλ Γκ�ρκι (1905-1948) απ� τ�υςπρωτεργάτες τ�υ αμερικανικ�ύ α-

�ηρημέν�υ ε�πρεσσι�νισμ�ύ, π�υ έ- ησε στην Aμερική και τ�ν ΓκαρνίκZ�υλ�υμιάν (1907) στ� Παρίσι, �πωςκαι σ’ αυτ�ύς π�υ έμειναν και εργά-στηκαν στην Aρμενία.

Xρώμα

Aπ� τ�υς τελευταί�υς, � Mάρτ�-ρ�ς Σαριάν (1880-1972) είναι απ� τιςπι� σημαντικές �υσι�γνωμίες τηςσύγ�ρ�νης αρμενικής τέ�νης. Kαλλι-τέ�νης με καθ�ριστικ� ρ�λ� και γιατ�υς νεωτέρ�υς τ�υ, για την έκτασητων ανα ητήσεών τ�υ, την πηγαι�τη-τα και τ�ν πλ�ύτ� της ωγρα�ικήςτ�υ γλώσσας. Στην τ�πι�γρα�ία τ�υ,ιδιαίτερα με τη σ�ηματ�π�ίηση, τηνέμ�αση στις μεγάλες �ρωματικές ε-

πι�άνειες �πως και την εσωτερικ�-τητα των μ�ρ�ών διαπιστώνεται ηπ�ι�τητα της ωγρα�ικής τ�υ γλώσ-σας. Mια παράλληλη πρ�σπάθεια έ-��υμε με τ� έργ� τ�υ Σεντράκ Aρα-κελιάν (1884-1942) με την μνημεια-κ�π�ίηση τ�υ �υσικ�ύ �ώρ�υ στηντ�πι�γρα�ία και καθ�ριστικ� τ� ρ�-λ� των �ρωματικών α�ιών μα ί με τησ�ηματ�π�ίηση και τ�ν τ�νισμ� τ�υτυπικ�ύ σε άλλα θέματα τ�υ. Σα�έ-στερα ακ�μη τ�ν καθ�ριστικ� ρ�λ�τ�υ �ρώματ�ς τ�ν έ��υμε στην τ�-πι�γρα�ία αλλά και τα άλλα θέματατ�υ Γκαμπριέλ Γκ�υντριάν (1883-1950) με τ� �ρώμα στις πι� �αρακτη-ριστικές πρ�σπάθειες τ�υ, μ�ρ�ήκαι περιε��μεν�, π�ίηση και μ�υσι-κή. Oπως στα έργα τ�υ Σεντράκ Pα�-

μα ιάν (1897-1980) έ��υμε την υπ�-��λή �λων των εσωτερικών διαστά-σεων τ�υ θέματ�ς με τ�ν �αρακτήρατ�υ �ρώματ�ς.

Mε τ�υς καλλιτέ�νες π�υ έρ��νταιστ�ν κ�σμ� τις πρώτες δεκαετίεςτ�υ εικ�στ�ύ αιώνα, έ��υμε πάλι μεκαθ�ριστικ� ρ�λ� τ� �ρώμα, την α-�ι�π�ίηση �λων των ανα ητήσεωντης παγκ�σμιας πρωτ�π�ρίας. Eτσιμε έργα τ�υ Zέρι M�υτα�ιάν (1907-1980) έ��υμε τ�υς τύπ�υς τ�υ �ω�ι-σμ�ύ, τ�υ Eντ�υάρ Iσαμπεκιάν(1914) �αρακτηριστικά τ�υ κριτικ�ύρεαλισμ�ύ, της Aρπενίκ Nαλμπα-ντιάν (1916-1964) την ψυ��λ�γική α-νάλυση τ�υ Σαρκίς M�υραντιάν(1927) �αρακτηριστικά νε�αναγεννη-σιακών τάσεων, τ�υ Γιάνσεν Σεμα-ντιάν (1920) τα στ�ι�εία τ�υ ε�πρεσ-σι�νισμ�ύ, της Λα�ίνια Mπαλμπ�ύκ-Mελικιάν, την �ρησιμ�π�ίηση λαϊκ�-τρ�πων τύπων της πατρίδας της, καιπ�λύ πι� πρ��ωρημένα στ�ι�εία σεκαλλιτέ�νες π�υ έ��υν γεννηθεί αρ-γ�τερα.

Γλυπτική

Kαι ενώ στη ωγρα�ική έ��υμε ση-μαντικές πρ�σπάθειες με κάθε εί-δ�υς ανα ητήσεις, μικρ�τερ� ρ�λ�και π�λύ λιγ�τερ� �αίνεται �τι απα-σ��λεί τ�υς καλλιτέ�νες στην Aρμε-νία η γλυπτική. Mερικά απ� τα γλυ-πτά σε δημ�σι�υς �ώρ�υς, είναι �ω-ρίς ιδιαίτερ� περιε��μεν� με ελά�ι-στες ε�αιρέσεις. Mάλιστα σ’ αυτέςμπ�ρεί να σημειώσει κανείς στ�ι�είαπ�υ έ��υν περισσ�τερ� ωγρα�ικ��αρακτήρα, με την έμ�αση την ρευ-στ�τητα των περιγραμμάτων, τις α-ντιθέσεις �ωτειν�ύ και σκ�τειν�ύ,τη διαδ��ή των επιπέδων και τ� ρ�-λ� των �γκων.

M�υσική σε �ρώμα

Στ� σύν�λ� της η σύγ�ρ�νη αρμε-νική τέ�νη, παρά τις ανα ητήσεις τηςσε διά��ρες κατευθύνσεις, παραμέ-νει πιστή στα πρ�αιώνια �αρακτηρι-στικά της. Στην π�λλαπλ�τητα καιτην ευρηματικ�τητα της τέ�νης τωνκατ�ίκων της Oυραρτ�ύ –�π�υ η ση-μερινή Aρμενία– τ� �ρώμα των εικ�-ν�γρα�ημένων �ειρ�γρα�ων της�ριστιανικής της παράδ�σης, στ��ρώμα σαν καθ�ριστική εκ�ραστικήα�ία. Aυτ� δεν θα πει �τι δεν έ��υνκάπ�ια θέση και τα γραμμικά �αρα-κτηριστικά και τα παραπληρωματικάθέματα, αλλά αυτά παραμέν�υν πά-ντα ��ηθητικά. Kαι επειδή καθ�ρι-στικ� στ�ι�εί� της είναι τ� �ρώμα και�ι εκ�ραστικές ��ι περιγρα�ικές α-�ίες, τ� �υσιαστικ� της περιε��μεν�είναι μ�υσικ�.

M�υσική σε �ρώμα είναι περισσ�-τερ� απ� �τιδήπ�τε άλλ� η σύγ�ρ�-νη αρμενική τέ�νη, ειδικά η ωγρα-�ική, �ρώμα τ� �π�ί� εκ�ρά ει μεσυ�νά συγκλ�νιστικ� τρ�π�, �λες τιςανησυ�ίες και πρ�σδ�κίες εν�ς λα-�ύ, τ�υς ��υς και τις ελπίδες τ�υ.

E. Iσαμπεκιάν «Πρ�σωπ�γρα�ία της μητέρας τ�υ καλλιτέ�νη» 1946.


K�κκινιά, 1950. Aρμενικς αρρα�ώνας στη σ��λή Zα�αριάν. Mετα�ύ των εικ�νι��μένων, γνωστά μέλη της παρ�ικίας. (Aρ�εί�: A. T�ελαλιάν)

H παρ�ικίαστην Eλλάδα

Δώδεκα �ιλιάδες Aρμένι�ι ��υν

και δημι�υργ�ύν στη �ώρα μας

T�υ Zα�έν K. Kρικ�ριάν

Συγγρα�έα - δημ�σι�γρά��υ

TON 19� αιώνα, π�λυάριθμ�ι Aρμέ-νι�ι για να απ��ύγ�υν τ�υς τ�υρκι-κ�ύς διωγμ�ύς και τις κακ�υ�ίες, α-να�ητ�ύν εργασία και τ�π� διαμ�-νής στην Eλλάδα. Aργ�τερα, κατάτη διάρκεια των σ�αγών τ�υ 1894-96, τ�υ 1909 και κυρίως, κατά τηνAρμενική Γεν�κτ�νία τ�υ 1915, κα-τα�εύγ�υν στην Eλλάδα Aρμένι�ιπρ�σ�υγες π�υ εγκαθίστανται σεδιά��ρες περι��ές της �ώρας: Aθή-να, Θεσσαλ�νίκη, Σέρρες, Δράμα,K�μ�τηνή, #άνθη, Kα$άλα, Aλε%αν-δρ�ύπ�λη, B�λ�, Kαλαμάτα, Λάρισα,Tρίπ�λη, �ωριά τ�υ Aργ�υς, K�ριν-θ�, Mέγαρα, Λαύρι�, Kέρκυρα, Xί�,Mυτιλήνη, Σάμ�, Kρήτη, κ.α. Oι τε-λευταί�ι πρ�σ�υγες π�υ κατέ�υγανστην Eλλάδα ήταν εκείν�ι π�υ ακ�-λ�ύθησαν τ�υς Eλληνες μετά τηνκαταστρ��ή της Σμύρνης, τ� 1922.Aπ� αυτ�ύς, περισσ�τερ�ι απ�30.000 εγκαταστάθηκαν τ�τε στηνEλλάδα, $ρίσκ�ντας κατα�ύγι� στη�ιλ�%ενη αγκαλιά της.

Aπ� τ�ν 16� αιώνα στην Eλλάδα

και κυρίως στη Mακεδ�νία, τη Θράκηκαι την Kρήτη υπήρ�αν μητρ�π�λειςπ�υ υπάγ�νταν στην Aπ�στ�λικήEκκλησία της Aρμενίας. Oσ�ι πρ�-σ�υγες διασώθηκαν απ� τις τ�υρκι-κές σ�αγές τ�υ 1894-96, τ�υ 1915και τη Mικρασιατική Kαταστρ��ή,πρ�σπάθησαν να �ιά%�υν στ�υς νέ-�υς τ�π�υς π�υ εγκαταστάθηκανπαρεκκλήσια απ� %ύλ� ή λαμαρίνα.

Στην Aθήνα και τις γύρω περι��έςέ��υν ανεγερθεί �ι εκκλησίες: τ�υAγί�υ Γρηγ�ρί�υ τ�υ Φωτιστή (�τί-στηκε τ� 1933), των Aγίων Πάντωνστην K�κκινιά (1921), τ�υ Aγί�υ Iω-άννη τ�υ Πρ�δρ�μ�υ στ� Nέ� K�σμ�(1922) και της Παναγίας στ� Περιστέ-ρι (1917). Στη Θεσσαλ�νίκη �ι Aρμέ-νι�ι έ��υν παρεκκλήσι απ� τ� 1884,στις 6 N�εμ$ρί�υ 1903 εγκαινίασαντην Aρμενική Eκκλησία της Πανα-γίας και έως σήμερα, έ��υν τ� νε-κρ�τα�εί� τ�υς.

Στη Kα$άλα υπάρ�ει η εκκλησίατ�υ Σταυρ�ύ απ� τ� 1932, ενώ η αρ-μενική κ�ιν�τητα της #άνθης διατη-ρεί απ� τ� 1927, την εκκλησία τηςΠαναγίας. Στην K�μ�τηνή, απ� τ�1834, λειτ�υργεί η εκκλησία τ�υ Aγί- H αρμενική Eκκλησία της Παναγίας στη Θεσσαλ�νίκη. (Eργ� τ�υ Vitaliano Poselli)


�υ Γρηγ�ρί�υ τ�υ Φωτιστή και στηνAλε%ανδρ�ύπ�λη, απ� τ� 1886 � να-�ς τ�υ Aγί�υ Iωάννη τ�υ Πρ�δρ�-μ�υ. H εκκλησία τ�υ Aγί�υ Γεωργί�υστ� Διδυμ�τει�� ικ�δ�μήθηκε τ�1828 και τ�υ Aγί�υ Iωάννη τ�υ Bα-πτιστή στ� Hράκλει�, τ� 1636.

H κ�ιν�τητα των καθ�λικών Eλλη-ν�αρμενίων έκτισε τ� να� της AγίαςTερέ�ας στην K�κκινιά (1925) και τ�υAγί�υ Γρηγ�ρί�υ τ�υ Φωτιστή στ�Nέ� K�σμ� (1927). Σήμερα απαρτί�ε-ται απ� 45 περίπ�υ �ικ�γένειες.

H κ�ιν�τητα των EυαγγελιστώνEλλην�αρμενίων διατηρεί απ� τ�1922 στην K�κκινιά και απ� τ� 1923στ� Nέ� K�σμ�, ευκτήρι� �ίκ�.

Σ��λείαΣτη Θεσσαλ�νίκη έως τ�ν Δεύτε-

ρ� Παγκ�σμι� Π�λεμ� λειτ�υργ�ύ-σαν δεκάδες σ��λεία. Στην Aθήναμετά τ� 1922, λειτ�υργ�ύσαν 16 αρ-μενικά σ��λεία, ενώ σήμερα λει-τ�υργ�ύν: η σ��λή «Σ��ία Aγκ�-πιάν» απ� τ� 1957 στ� Nέ� K�σμ� (έ-�ει και γυμνάσι�). H σ��λή «AρτάκηKαλπακιάν» της Γεν. Aρμενικής Eνω-σης Aγαθ�εργίας στην Aμ�ιθέα, μεδημ�τικ� και νηπιαγωγεί� (ιδρύθηκετ� 1957). H σ��λη «Zα$αριάν» απ� τ�1925 στην K�κκινιά (πριν απ� δύ��ρ�νια μετα�έρθηκε σε νε�δμητ�κτίρι�) και τ� Nηπιαγωγεί� τωνEυαγγελιστών στην K�κκινιά.

K�μματα και Σύλλ�γ�ιAπ� τ�ν 19� αιώνα �ι αγωνιστές

τ�υ Aρμενικ�ύ Aπελευθερωτικ�ύ Kι-νήματ�ς $ρήκαν κατα�ύγι� στηνEλλάδα, �π�υ ε%άπλωσαν τη δράσητ�υς ελεύθερα, και �ωρίς να διατρέ-��υν κίνδυν� απ� την τ�υρκική κα-ταδίω%η. Mετά απ� τις Σ�αγές τηςKωνσταντιν�ύπ�λης, τρία εθνικάκ�μματα μετα�έρ�υν τα κέντραδράση τ�υς.

T� Aρμενικ� Eπαναστατικ� K�μμα«Tασνάκ» π�υ εγκαταστάθηκε στηΘεσσαλ�νίκη τ� 1922, ενώ στην Aθή-να ιδρύθηκε στις 7 Δεκεμ$ρί�υ 1922.

T� Σ�σιαλδημ�κρατικ� K�μμα «Xι-ντσάκ» π�υ μετέ�ερε την KεντρικήEπιτρ�πή τ�υ στην Aθήνα τ� 1891και τ� «Φιλελεύθερ� Δημ�κρατικ�K�μμα» π�υ συγκρ�τήθηκε στηνAθήνα στις 26 Aυγ�ύστ�υ 1923.

Aπ� τ� 1910 λειτ�υργ�ύν μέσαστην ελλην�αρμενική παρ�ικία πα-τριωτικ�ί, π�λιτιστικ�ί και �ιλανθρω-πικ�ί σύλλ�γ�ι. Kυρι�τερ�ι είναι: H«Γενική Aρμενική Eνωση Aγαθ�ερ-γίας», απ� τ� 1910. O «Aρμενικ�ςKυαν�ύς Σταυρ�ς», στην Aθήνα, απ�τ� 1926. T� π�λιτιστικ� σωματεί�«Xαμασκαΐν» στην Aθήνα, απ� τ�1943. O Φιλ�λ�γικ�ς και Aθλητικ�ςΣύλλ�γ�ς «Aραράτ» π�υ ιδρύθηκεστην Aθήνα τ� 1948. H AρμενικήAθλητική Eνωση «X� Mεν Eτ Mεν»,απ� τ� 1923. T� ίδρυμα «Xά�υαρτKαραγκι��άν» π�υ %εκίνησε τη δρά-ση τ�υ ως �ιλανθρωπικ� ίδρυμαστην Aθήνα, τ� 1936.

Mετά τη Γεν�κτ�νία, η Eλλάδα υ-πήρ%ε απ�δέκτης ��ι μ�ν� των πρ�-σ�ύγων αλλά και 13.000 �ρ�ανών.T�υς πρ�σ�υγες και τα �ρ�ανά πε-ριέθαλψαν και �ρ�ντισαν:

T� �ιλαρμενικ� ελ$ετικ� ίδρυμα«Eλ$ετική Aρωγή», π�υ ίδρυσε γη-ρ�κ�μεί� στην K�κκινιά, τ� 1954. H«Δανέ�ικη Φιλαρμ�νική Aπ�στ�λή»,

� «Aμερικανικ�ς Eρυθρ�ς Σταυρ�ς»,η «Aγγλική Eνωση των Φίλων», τ�«Faber Boys’ Home», τ� «MoliadzirRug Factory», κ.α.

Tύπ�ς

T� 1890 κυκλ��ρησε στην Aθήνατ� «Aσπαρέ�» (Στί$�ς), τ� πρώτ� αρ-μενικ� έντυπ� περι�δικ� Tύπ�υ, π�υείναι δεκαπενθήμερ� σατιρικ�. Aπ�τ� 1890 έως σήμερα έ�ει εκδ�θείστην Aθήνα ένα σύν�λ� τ�υλά�ιστ�ν107 εντύπων (ημερήσι�ς, ε$δ�μαδι-αί�ς, μηνιαί�ς τύπ�ς). Σήμερα κυρι�-τερ� κέντρ� περι�δικ�ύ τύπ�υ είναι

η Aθήνα �π�υ εκδίδ�νται: η καθημε-ρινή ε�ημερίδα «A�άντ Oρ» (Eλεύ-θερη Hμέρα), η ε$δ�μαδιαία «N�ρAσ�άρ» (Nέ�ς K�σμ�ς), η μηνιαία«Tρ�σάκ» (Σημαία) απ� τ� 1986, και«Z�γ�$�υρταΐν Mπαϊκάρ» (Λαϊκ�ςAγώνας), απ� τ� 1982, και η περι�δι-κή έκδ�ση στην ελληνική γλώσσα,(1991), τα «Aρμενικά Θέματα».

Oι Aρμένι�ι π�υ κατέ�υγαν στηνEλλάδα, απ� την πρώτη στιγμή εί�ανενεργή δράση και συμμετ��ή στηνκ�ινωνική �ωή τ�υ τ�π�υ. Aσ��λή-θηκαν με �λα τα επαγγέλματα, ειδι-κ�τερα δε, με την ταπητ�υργία, τημετα%�υργία και την καλλιέργεια

κ�υκ�υλιών, τη $υρσ�δεψία, τη �ρυ-σ��ΐα και τ� καπνεμπ�ρι� (�ι αρμε-νικές εταιρείες εμπ�ρίας και ε%αγω-γής καπν�ύ της B�ρειας Eλλάδας, ή-ταν πασίγνωστες).

Σήμερα στην Eλλάδα ��υν και ευη-μερ�ύν 12.000 Aρμένι�ι (αυτ�μάτωςυπήκ��ι απ� τ� 1968) διασκ�ρπισμέ-ν�ι σε �λη σ�εδ�ν τη �ώρα. O αρμε-νικ�ς λα�ς, σύσσωμ�ς εκ�ρά�ει τηνευγνωμ�σύνη τ�υ πρ�ς τ�ν ελληνι-κ� λα� και �λες τις ελληνικές κυ$ερ-νήσεις, �ι �π�ίες, απ� τη Mικρασιατι-κή Kαταστρ��ή και μέ�ρι τις μέρεςμας, παρεί�αν κάθε δυνατή $�ήθειαστ�υς Aρμένι�υς πρ�σ�υγες.

Aπρίλι�ς 1993, Aθήνα. Συγκέντρωση διαμαρτυρίας εναντί�ν τ�υ τ�υρκικ�ύ επεκτατισμ�ύ μπρ�στά στ� κτίρι� τ�υ OHE.Oργανώθηκε απ την Aρμενική Nε�λαία Eλλάδ�ς σε συνεργασία με π�λιτικές νε�λαίες της �ώρας και �ργανώσεις Kυπρίων#�ιτητών. (Φωτ.: ΠPIΣMA)


«Θέλαμε ειρήνη �πως τα ��υνά μας / Xυμή�ατε �μως σαν ��ριάς με γι�ύρια / Σταθήκαμε μπρ�ς σας �πως τα ��υνά μας / Σεις λυσσ�μανάτε άνεμ�ι �λ� ��ύρια / Aλλάεμείς αιώνι�ι �πως τα ��υνά μας / Σεις θ’ α�ανιστείτε σαν ανεμ�δ�ύρα» O. Σιρά!. Στη �ωτ�γρα�ία, Aρμένι�ι μα"ητές τ�υ Nαγκ�ρν� Kαραμπά".

Nαγκ�ρν� Kαραμπά�H σύγκρ�υση με τ� A�ερμπαϊτ�άν και �ι θέσεις της Aρμενίας

T�υ Aρμάν Γκιραγκ�σιάν

Πρεσ�ευτή της Δημ κρατίας της Aρμενίας στηνEλλάδα

H APMENIA απέκτησε την ανε αρτη-σία της κάτω απ� ε αιρετικά περί-πλ�κες και δύσκ�λες π�λιτικές συν-θήκες. Ως εκ τ�ύτ�υ, τ� �ήτημα τ�υNαγκ�ρν� (Oρειν�ύ) Kαραμπά�, τ��π�ί� εί�ε παραμείνει ανεπίλυτ� κα-τά τη διάρκεια της σ��ιετικής περι�-δ�υ, απέ�η αντικείμεν� μιας διε-θν�ύς δια��ράς.

Tην περί�δ� 1804-1813, ως απ�τέ-λεσμα τ�υ ρωσ�περσικ�ύ π�λέμ�υ,τ� �ανάτ� τ�υ Kαραμπά�, � πληθυ-σμ�ς τ�υ �π�ί�υ ήταν κατά πλει�ψη-�ία αρμενικ�ς, εντά�θηκε στη Pωσι-κή Aυτ�κρατ�ρία. Mετά την κατάρ-ρευση της αυτ�κρατ�ρίας και κατάτη διάρκεια της ύπαρ ης των ανε- άρτητων δημ�κρατιών της Aρμε-νίας και τ�υ A�ερμπαϊτ�άν (1918-1920) τ� Oρειν� Kαραμπά� κατέστημια αμ�ισ�ητ�ύμενη περι��ή με α-π�τέλεσμα να μην καθ�ριστ�ύν ταμετα ύ Aρμενίας και A�ερμπαϊτ�άνσύν�ρα, ε��σ�ν �ι αρ�ές τ�υ A�ερ-μπαϊτ�άν, πρ�σπαθ�ύσαν να καταλά-��υν την περι��ή και να εκμηδενί-σ�υν τ�ν αρμενικ� πληθυσμ� της.Mετά απ� τη σ��ιετ�π�ίηση της

Aρμενίας και τ�υ A�ερμπαϊτ�άν, επε-�λήθη στ� �ήτημα τ�υ Kαραμπά� μιαάδικη και αντίθετη, πρ�ς την αρ�ήτης αυτ�διάθεσης των λαών, λύση.

Στις 5 I�υλί�υ 1921, ως απ�τέλεσματων πιέσεων των σ��ιετικών αρ�ώντ�υ A�ερμπαϊτ�άν και με υπ�κίνησητ�υ Στάλιν τ� Γρα�εί� Kαυκάσ�υ

τ�υ Pωσικ�ύ K�μμ�υνιστικ�ύ K�μ-ματ�ς απ��άσισε να εντα�θεί τ� Kα-ραμπά� στ� A�ερμπαϊτ�άν ως αυτ�-ν�μη περι��ή. Στη διάρκεια της σ�-�ιετικής περι�δ�υ, �ι α�ερμπαϊτ�α-νές αρ�ές ακ�λ�ύθησαν μια π�λιτικήσκληρής καταπίεσης τ�υ αρμενικ�ύστ�ι�εί�υ, πρ�σ��λής της εθνικής α- ι�πρεπείας και καταπάτησης τωνδικαιωμάτων τ�υ, με απ�τέλεσματην ελλάττωση τ�υ π�σ�στ�ύ τ�υτελευταί�υ (75% κατά τ� 1987).

Σ�αγές

Eνθαρρυμέν� απ� τα ελπιδ��ρασυνθήματα περί «δια�ανείας» και«ανασυγκρ�τησης» και στηρι��μεν�στ� σύνταγμα της EΣΣΔ και στις αρ-�ές της αυτ�διάθεσης των λαών, τ�Συμ��ύλι� των Aντιπρ�σώπων τηςAυτ�ν�μης Περι��ής τ�υ Oρειν�ύKαραμπά�, απ��άσισε στις 20 Φε-�ρ�υαρί�υ 1988 να �ητήσει απ� τακ�ιν��ύλια της Aρμενίας και τ�υA�ερμπαϊτ�άν να απ�δε�τ�ύν την ε-πανένωση της περι��ής με τηνAρμενία. H κυ�έρνηση τ�υ A�ερ-μπαϊτ�άν, ��ι μ�ν� απέρριψε τ� σ�ε-τικ� αίτημα, αλλά και �ργάνωσε σ�α-γές τ�υ αρμενικ�ύ πληθυσμ�ύ στ�Σ�υμγκάιτ και σε άλλες π�λεις τ�υ


Nαγκ�ρν� Kαραμπά", 20 Aπριλί�υ 1993. O Aρμένι�ς Rostom Abramyan παί!ει �ι�λί, �πως κάθε μέρα, στ�ν τά�� μελών της �ικ�γένειάς τ�υ π�υ σκ�τώθηκαν σε συ-γκρ�ύσεις με τ�υς A!έρ�υς (Φωτ.: P�ιτερ).

A�ερμπαϊτ�άν. Στη 1η Δεκεμ�ρί�υ1989 τ� Aνώτατ� Σ��ιέτ της ΣΔΔ τηςAρμενίας και τ� Eθνικ� Συμ��ύλι�τ�υ Oρειν�ύ Kαραμπά�, υι�θέτησανμια κ�ινή απ��αση περί επανένωσηςτ�υ Kαραμπά� με τη Σ��ιετική Aρμε-νία. Tην απ��αση αυτή ακ�λ�ύθησεη σ�αγή και εκδίω η των Aρμενίωντ�υ Mπακ�ύ (Iαν�υάρι�ς 1980). Ως α-π�τέλεσμα της π�λιτικής τ�υ A�ερ-μπαϊτ�άν, περίπ�υ 300.000 Aρμένι�ιεκδιώ�τηκαν και μετατράπηκαν σεπρ�σ�υγες.

Kατά τα έτη 1990-1991 η σ��ιετικήηγεσία �ρησιμ�π�ίησε �λα τα μέσαπ�υ εί�ε στη διάθεσή της πρ�κειμέ-ν�υ να επιτύ�ει την υπ�ταγή τ�υ Kα-ραμπά� αλλά η κατάρρευση τηςEΣΣΔ απέτρεψε αυτ� τ� ενδε��με-ν�. Λαμ�άν�ντας υπ�ψη τ�υ τα νέαδεδ�μένα π�υ πρ�έκυψαν απ� τηδημι�υργία ανε άρτητων δημ�κρα-τιών της Aρμενίας και τ�υ A�ερμπαϊ-τ�άν και στηρι��μεν� στα απ�τελέ-σματα τ�υ δημ�ψη�ίσματ�ς π�υπραγματ�π�ιήθηκε στ� Kαραμπά�,τ� νε�εκλεγέν K�ιν��ύλι� τ�υ Kα-ραμπά� απ��άσισε στις 6 Iαν�υαρί-�υ 1992 την ίδρυση της Δημ�κρατίαςτ�υ Kαραμπά�.

H επίσημη π�λιτική της Δημ�κρα-τίας της Aρμενίας έναντι τ�υ �ητή-ματ�ς τ�υ Kαραμπά�, συνίσταται σταε ής: H Aρμενία δεν έ�ει αναγνωρί-

σει μέ�ρι σήμερα τη Δημ�κρατία τ�υKαραμπά�. Δεν πρ��άλλει εδα�ικέςδιεκδικήσεις έναντι τ�υ A�ερμπαϊ-τ�άν και απ�τελεί στη δεδ�μένη δια-μά�η μια τρίτη, ενδια�ερ�μενηπλευρά, η �π�ία πρ�ασπί�εται τασυμ�έρ�ντα τ�υ λα�ύ τ�υ Oρειν�ύKαραμπά� και εκτιμάει �τι τ� �ήτημαμπ�ρεί να επιλυθεί μ�ν� με κατά-παυση τ�υ πυρ�ς και με ειρηνευτι-κές συν�μιλίες μετα ύ τ�υ A�ερ-μπαϊτ�άν και τ�υ Oρειν�ύ Kαραμπά�με �άση τις αρ�ές της αυτ�διάθεσηςτων λαών.

Xάρη στην ευέλιγκτη στάση τηςΔημ�κρατίας της Aρμενίας και στιςδραστήριες ενέργειες της αρμενι-κής διπλωματίας, τ� Oρειν� Kαρα-μπά� έ�ει αρ�ίσει να εμ�ανί�εται στακείμενα τ�υ OHE και της ΔAΣE ωςμέρ�ς της σύγκρ�υσης. Oι εκπρ�σω-π�ι τ�υ Oρειν�ύ Kαραμπά� συμμετέ-��υν πλέ�ν στις διεθνείς διαπραγμα-τεύσεις.

H π�λιτική τ�υ A�ερμπαϊτ�άν, η �-π�ία απ�σκ�π�ύσε στη διά της �ίας,της στρατιωτικής ισ�ύ�ς και τωνδιαρκών επιθέσεων κατά τ�υ εδά-��υς τ�υ Oρειν�ύ Kαραμπά� επίλυ-ση της διαμά�ης εί�ε ως απ�τέλεσμανα έ��υν σήμερα �ι δυνάμεις άμυ-νας τ�υ Oρειν�ύ Kαραμπά� υπ� τ�νέλεγ�� τ�υς ��ι μ�ν� τα εδά�η τηςΔημ�κρατίας τ�υ Kαραμπά�, αλλά

και τα α�ερικά εδά�η π�υ την περι-�άλλ�υν.

T� Oρειν� Kαραμπά�, �ητάει ναδ�θ�ύν εγγυήσεις σ�ετικά με την α-σ�άλεια τ�υ πληθυσμ�ύ τ�υ, ναπαύσει � απ�κλεισμ�ς τ�υ Kαραμπά�και της Aρμενίας και να αναγνωρι-στεί τ� ίδι� ως μέρ�ς της σύγκρ�υ-σης, πρ�κειμέν�υ να επιστρέψει τακατε��μενα εκ μέρ�υς τ�υ εδά�η.

Aπ� τ� Φε�ρ�υάρι� τ�υ 1992, ύ-στερα απ� αίτημα τ�υ Oρειν�ύ Kα-ραμπά�, έ�ει δημι�υργηθεί μια επι-τρ�πή απ�τελ�ύμενη απ� αντιπρ�-σώπ�υς εννέα ευρωπαϊκών κρατών-μελών της ΔAΣE και γνωστή ως �μά-δα τ�υ Mινσκ, η �π�ία πρ�σπαθεί ναεπιτύ�ει την κατάπαυση τ�υ πυρ�ς�ωρίς να έ�ει να επιδεί ει μέ�ρι στιγ-μής θεαματικά επιτεύγματα.

Διαπραγματεύσεις

Στ� μετα ύ, απ� τις αρ�ές τ�υMαΐ�υ τ�υ 1994 �άρη στη μεσ�λά�η-ση της Pωσίας έ�ει επι�ληθεί στ�μέτωπ� A�ερμπαϊτ�άν-Kαραμπά� μιαντε �άκτ� κατάπαυση τ�υ πυρ�ς, η�π�ία είναι απαραίτητ� να ενισ�υθείμε την υπ�γρα�ή μιας π�λιτικήςσυμ�ωνίας. Mέ�ρι στιγμής �ι διε α-γ�μενες διαπραγματεύσεις δεν έ-��υν απ��έρει απ�τέλεσμα ε αιτίαςτης στάσης της α�ερμπαϊτ�ανής κυ-

�έρνησης. H αρμενική πλευρά �ητάειτην επι��λή ανακω�ής �ωρίς �ρ�υς,την εγκατάσταση διεθν�ύς ειρηνευ-τικής δύναμης και παρατηρητώνστην παρ�ύσα γραμμή αντιπαράθε-σης, την άρση τ�υ εκ μέρ�υς τηςT�υρκίας και τ�υ A�ερμπαϊτ�άν απ�-κλεισμ�ύ της Aρμενίας και τ�υ Kα-ραμπά� και στη συνέ�εια την έναρ ησυν�μιλιών σ�ετικά με τ� μελλ�ντι-κ� καθεστώς τ�υ τελευταί�υ. T�A�ερμπαϊτ�άν απ�ρρίπτει αυτή τηνπρ�σέγγιση, θεωρώντας �τι πρέπεινα πρ�ηγηθεί η απελευθέρωση τωνκατε��μένων εδα�ών.

Eίναι σα�ές �τι απ� την αρ�ή ήδητης σύγκρ�υσης �ι αρμενικές αρ�έςπρ�σπάθησαν με κάθε δυνατ� τρ�π�να επιτευ�θεί μια ειρηνική επίλυσητ�υ �ητήματ�ς διά της διπλωματικής�δ�ύ. Eκ�ρά��υμε την ελπίδα �τι μετις ά�κνες πρ�σπάθειες της διε-θν�ύς κ�ινής γνώμης, των διεθνών�ργανισμών και των μεσ�λα�ητικώνδυνάμεων, θα επι�ληθεί μια δίκαιηλύση τ�υ �ητήματ�ς τ�υ Kαραμπά�και θα απ�κατασταθεί η ειρήνη στηνπερι��ή μας.

Eυ�αριστ�ύμε ιδιαιτέρως τ�ν κ. IωάννηXασιώτη. Eπίσης τ�υς κ. Aγκ π T�ελα-λιάν και Iωσή� Kασσεσιάν για τη ��ή-θειά τ�υς στ� α�ιέρωμα.


H αρμενική διασπ�ράH π�λύπλευρη συνεισ �ρά των παρ�ικιών στα �ητήματα της γενέθλιας γης

H αρμενική Διασπ�ρά στ�ν κ�σμ�. (Πηγή: «ATLAS DES DIASPORAS» των G. Chaliand και J.P. Rageau, εκδ. Odile Jacob, 1989).


Kαθηγητή της Nεώτερης Iστ ρίας A.Π.Θ.

H IΣTOPIA της αρμενικής Διασπ�-ράς παρ�υσιά�ει π�λλές αναλ�-γίες με την αντίστ�ι�η νε�ελληνι-κή. Στην αρμενική μάλιστα περί-πτωση, η επί αιώνες έλλειψη ε-λεύθερ�υ αρμενικ�ύ κράτ�υς εί-�ε ως απ�τέλεσμα � ρ�λ�ς τωνAρμενίων απ�δήμων στις διαδικα-σίες της �ικ�ν�μικής, κ�ινωνικής,π�λιτιστικής, αλλά και της π�λιτι-κής ε!έλι!ης τ�υ συν�λικ�ύ αρ-μενικ�ύ κ�σμ�υ να είναι συ�νάσημαντικ�τερ�ς σε σ�έση μετ�υς �μ�εθνείς π�υ ��ύσαν είτευπ� �θωμανική και τ�υρκική, είτευπ� τσαρική και σ�"ιετική κυ-ριαρ�ία.

Eπί πλέ�ν �ι Aρμένι�ι των δυτι-κών κυρίως �ωρών !επερν�ύσαν–για π�ικίλ�υς λ�γ�υς– τ� �ικ�-ν�μικ� και μ�ρ#ωτικ� επίπεδ� ε-κείνων π�υ ��υν στα υψίπεδα τηςAρμενίας. Γι’ αυτ�, η επιρρ�ήτ�υς τ�σ� στ�ν αρμενικ� κ�σμ�,�σ� και στις �ώρες #ιλ�!ενίας, εί-ναι σα#ώς επι"λητικ�τερη.

Aλλά η σημασία της αρμενικήςΔιασπ�ράς �#είλεται και σε έναακ�μη σημαντικ� αίτι�: στ� μέγε-θ�ς της. Aπ� τ� σύν�λ� των6.500.000 Aρμενίων τ�υ κ�σμ�υ

μ�ν� τ� 54% (3.500.000, σύμ#ωναμε την απ�γρα#ή τ�υ 1989) κατ�ι-κεί στ� έδα#�ς της Δημ�κρατίαςτης Aρμενίας.

Περίπ�υ 1.100.000 Aρμένι�ι��υν διεσπαρμέν�ι στις �ώρεςτης πρώην EΣΣΔ, κυρίως στη γει-τ�νική Γεωργία (πάνω απ�450.000), αλλά και στη Pωσία(450.000), την Oυκρανία (40.000)και τις κεντρ�ασιατικές Δημ�κρα-τίες (100.000) και άλλ�ι 22.200.000στην ευρύτερηΔιασπ�ρά (με με-γαλύτερη συγκέ-ντρωση στις HΠA500-600.000).

O σ�ηματισμ�ςτων σημαντικ�τε-ρων αρμενικώνπαρ�ικιών τ�υ ε-!ωτερικ�ύ άρ�ισεστα μέσα τ�υ17�υ αιώνα. Aλλάη κατακ�ρυ#η δη-μ�γρα#ική τ�υςανάπτυ!η και ημεγάλη γεωγρα#ι-κή τ�υς έκτασησημειώθηκε μετάτη δια#υγή πρ�ςτα δυτικά των επι-�ώντων της Γεν�-κτ�νίας τ�υ 1915.

Oι αρμενικές κ�ιν�τητες τηςΔιασπ�ράς �ργανώθηκαν με "άσηιδιαίτερ�υς εθν�τικ�θρησκευτι-κ�ύς θεσμ�ύς π�υ καθιερώθηκαναπ� τ�ν 19� αιώνα.

Aρ�ικά, κύρι�ς στ��ς τ�υς ή-ταν η επι"ίωση, η �ικ�ν�μική απ�-κατάσταση των μελών τ�υς και ηδιατήρηση της εθνικής τ�υς ιδιαι-τερ�τητας.

Στα τέλη της δεκαετίας τ�υ ’60άρ�ισε μια απρ�σδ�κητη αλλαγή. Oι

Aρμένι�ι της Δια-σπ�ράς, εγκατα-λείπ�ντας την εν-δ�κ�ιν�τική τ�υςεσωστρέ#εια, πα-ρ�υσίασαν μια ε-ντυπωσιακή ανα-θέρμανση της αρ-μενικ�τητάς τ�υς.

T� γεγ�ν�ς αυ-τ� πιστ�π�ιείταιαπ� τις παράλλη-λες σε �λες σ�ε-δ�ν τις παρ�ικίεςαντιτ�υρκικές εκ-δηλώσεις κατάτις επετεί�υς τηςΓεν�κτ�νίας, ε-ν�ς γεγ�ν�τ�ς -κλειδι�ύ, ανάλ�-γ�υ με τ� ε"ραϊκ��λ�καύτωμα. T�

#αιν�μεν� �#ειλ�ταν: στην κ�ι-νωνική αυτ�πεπ�ίθηση π�υ εί�εστ� μετα!ύ απ�κτήσει η τρίτη καιη τέταρτη γενιά· στην ανάγκη α-ναστ�λής της επιτα�υν�μενης α-#�μ�ίωσής τ�υς· στην ιδε�λ�γικήανασύνδεση της Διασπ�ράς με τηΣ�". Aρμενία και στην πρ�"�λήτης ώς τ�τε, σ�εδ�ν απαγ�ρευμέ-νης εκεί, ιστ�ρίας της περι�δ�υτ�υ A΄ Παγκ�σμί�υ Π�λέμ�υ (ιδιαί-τερα της Γεν�κτ�νίας και της"ρα�ύ"ιας Aρμενικής Δημ�κρα-τίας τ�υ 1918-1920).

Mετά την ανε!αρτητ�π�ίησήτης (Σεπτ. 1991) η Aρμενία κατέ-#υγε και πάλι –για να αντιμετωπί-σει τα τεράστια �ικ�ν�μικά, δι�ι-κητικά, αλλά και π�λιτικά της πρ�-"λήματα– στ�ν πατριωτισμ� τηςΔιασπ�ράς.

Oι αρμενικές κ�ιν�τητες αντα-π�κρίθηκαν, σπεύδ�ντας να καλύ-ψ�υν �ικ�ν�μικές, δι�ικητικές καιπ�λιτικές ανάγκες τ�υ νέ�υ κρά-τ�υς, αλλά και εκείνες π�υ εί�ανπρ�καλέσει πρώτα �ι σεισμ�ί στ�Σπιτάκ (1988), στη συνέ�εια � α-σταμάτητ�ς αρμεν�-α�ερικ�ς π�-λεμ�ς στ� Aρτσά� (Oρειν� Kαρα-μπά�), και, τέλ�ς, � ασ#υκτικ�ς α-π�κλεισμ�ς απ� τ�υς γείτ�νεςτης Yπερκαυκασίας και απ� τηνT�υρκία.

Aπ� τ�υς Aρμένι�υς της Διασπ�ράς,� σκην�θέτης Aτ�μ Eγκ�γιάν π�υεργά�εται στ�ν Kαναδά. Πρ�σ�αταπρ��λήθηκε στη �ώρα μας η ταινίατ�υ «Exotica».

7 Ημέρες Γενοκτονία Των Αρμενίων

Documents