a map as a work of art and iconographic source

A N N A L E SU N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K O D O W S K A

L U B L I N – P O L O N I A

VOL. IX, 1 SECTIO L 2011

Instytut Historii Sztuki KUL

IRENA ROLSKA

Mapa jako dzie o sztuki i ród o ikonograficzne

A Map as A Work of Art and Iconographic Source

Stare mapy i atlasy nale do jednych z najcenniejszych dzie sztuki, osi ga-j cych sk din d i dzi na rynku antykwarycznym wysokie ceny. Od wielu stuleci by y poszukiwane nie tylko ze wzgl dów czysto praktycznych, ale równie kolek-cjonerskich. Mapa – to tak e jedno ze róde , jakim pos uguje si historyk sztuki, historyk urbanistyki i architektury, a tak e badacz dziejów i fundacji rodów, nawet kostiumolog. Jest te bardzo pomocna w rekonstrukcji sztuki okazjonalnej oraz przy odtwarzaniu uroczysto ci zwi zanych z ceremonia ami religijnymi (np. uro-czysto ci koronacyjne obrazów) i wieckimi (np. uroczyste wjazdy w adców). Naj-wi ksz warto dla badacza historii sztuki maj przede wszystkim mapy kopersz-tychowe, zw aszcza te, które przedstawiaj widoki miast i sylwetki budynków.

Mapa zawiera zwi z , wiern informacj o otaczaj cym nas wiecie i jego hi-storii. Jednak brana pod uwag jako ród o historyczne, musi by poddana interpre-tacji i – je li to mo liwe – skonfrontowana ze ród em pisanym. Rozwój kartogra i by zale ny od wydarze politycznych, w tym zw aszcza militarnych, gospodar-czych i odkry geogra cznych. Bardzo szybko kartogra a potra a wykorzysta post p w ró nych dziedzinach nauki i techniki, na czele za wynalazkiem druku. Jednocze nie by a równie podporz dkowana sztuce – gra ce i malarstwu.

Najwspanialszy okres rozwoju kartogra i przypada na lata 1500-1700. Wraz z rozpowszechnieniem techniki miedziorytniczej w Europie nast pi o upowszech-

10.2478/v10075-012-0007-5

Brought to you by | University of CaliforniaAuthenticated | 10.248.254.158

Download Date | 9/16/14 10:46 AM

132 Irena Rolska

nienie map. Dzi ki miedziorytom zwi kszono nak ad odbitek z jednej p yty do trzech tysi cy egzemplarzy, a sama p yta mog a s u y grawerom przez oko o trzy-dzie ci lat; z wcze niej u ywanego do odbijania map klocka drewnianego mog o powsta jedynie sze set odbitek. Sztychy by y nast pnie kolorowane przez mala-rzy. P yty map by y tak cenne, e dziedziczy y je nast pne pokolenia sztycharzy1.

W produkcji map dominowa y Niderlandy, a artystów z tego kraju mo na by o spotka w ca ej Europie. W dekoracji map, zw aszcza kartuszy, istotn rol ode-gra a niderlandzka i holenderska gra ka, m.in. Lucasa van Leydena, Sadelerów, Jacoba Mahatma, Adriana van Ostaje, Walleranta Vaillanta, oraz emblematyka.

O dominacji kartogra i niderlandzkiej zadecydowa y prace grawerów map: miedziorytnika Gemmy Frisiusa (1508-1555), twórcy mapy wiata, Gerarda de Jode (1515-1591), autora planów miast niderlandzkich, oraz najs ynniejsze-go z grawerów i teoretyka kartogra i, Gerarda Kremera (1512-1594), zwanego Merkatorem, twórcy atlasu, czyli zbioru map. W jego atlasie wiata znalaz y si równie rysunki ukazuj ce pewne wydarzenia historyczne; na przyk ad na mapie Japonii umieszczono scen Ukrzy owania jako symbolu m cze stwa misjona-rzy. Dzie em Merkatora o wybitnych walorach artystycznych by a mapa Wysp Brytyjskich, z okr tami, gurami alegorycznymi i legendami odnosz cymi si do morskich potworów, z doskona ym ornamentowym rysunkiem. Najs ynniejsz za prac Kremera by atlas Europy. Kompletne dzie o ukaza o si dopiero po jego mierci w 1595 roku, dzi ki staraniom syna Rumolda2.

P yty Merkatora odziedziczy amandzki kartograf Jodocus Hondius (1563--1611), który mia w asne wydawnictwo w Amsterdamie. Po nim otrzyma je syn Henryk (1597-1643) i zi Johannes Janssonius Janszoon (1596-1664), kartograf ho-lenderski. Janszoon by autorem mapy Danii, gdzie bordiur mapy otacza y portrety mieszka ców oraz konterfekt s ynnego astronoma Tycho Brahe, z widokiem jego ob-serwatorium i wizerunkami du skich miast. Mapa ta by a wizytówk kraju – z przed-stawieniem jego mieszka ców, najwa niejszych miast i wybitnych obywateli3.

Wielkie znaczenie do estetyki i kolorystyki map przyk ada sztycharz Abra-ham Oretelis (1527-1598). W 1570 roku za o y w Antwerpii rm , która ko-lorowa a mapy. Kolory map, wyznaczaj ce m.in. krainy geogra czne, którymi i dzisiaj si pos ugujemy, zosta y ustalone ju w XV wieku. Mapy Oretelisa, ich tytu y i kartusze zdobi sceny z codziennego ycia, sceny biblijne i mitologiczne. Inspiracje do nich czerpa Oretelis – podobnie jak inni sztycharze – z malarstwa i gra ki niderlandzkiej4.

1 J. Werner, Technika i technologia sztuk gra cznych, Kraków 1972, s. 18.2 M. Sirko, Zarys historii kartogra i, Lublin 1999, s. 114-116.3 Ibid., s. 117-119.4 Ibid., s. 121-126.



133Mapa jako dzie o sztuki i ród o ikonograficzne

Dla badacza zajmuj cego si dziejami miast wyj tkowo cennym dzie em jest Civitates orbis terrarium Georga Brauna (1541-1622) i Fransa Hogenberga (1535--1590), najobszerniejsza publikacja dotycz ca miast Europy. W sze ciu tomach powstaj cych mi dzy 1572 a 1618 rokiem, znalaz o si pi set trzydzie ci wido-ków miast. Civitates stanowi wa ne ród o ikonogra czne, wiele bowiem z wido-ków miast wykonano w perspektywie sko nej, co umo liwi o pokazanie elewacji budynków oraz ich charakterystycznych cech. Portretowano mieszka ców miast, przedstawicieli ró nych zawodów, ale tak e np. powozy, ci kie wozy towarowe. Na planach ukazano wiele szczegó ów krajobrazowych – drzewa, pastwiska, sady, ogrody, stawy, rzeki, a nawet potoki. Widoki zosta y uzupe nione o krótkie opisy, dotycz ce m.in. mieszka ców, handlu, przemys u, które umieszczono na rewersie planów. Widoki ozdobione by y herbami. Plan Krakowa (il. 2), oprócz herbu mia-sta, zawiera herby Bony Sforzy, Polski i Litwy, a tak e Kleparza i Kazimierza. Podano równie nazwy dzielnic i miejscowo ci po o onych w s siedztwie Krako-wa. Ozdob tej panoramy jest ilustracja wjazdu Henryka Walezego do Krakowa5. W panoramie Warszawy, ukazanej od strony Pragi, znalaz y si herby Polski i sto-licy, przedstawiono równie postacie w strojach rycerskich i szlacheckich. Civita-tes jest jednym z najwa niejszych róde ikonogra cznych, portretowych, jedno- i wieloprzekazowych, pozwalaj cych na rekonstrukcj panoram miast, budowli, czy nawet ich detali architektonicznych, rze biarskich i malarskich6.

Do tej ogromnej pracy przy Civitates orbis terrarium zatrudniono ca e zast -py artystów, grawerów i kartografów. Informacji dostarczali przede wszystkim sami mieszka cy miast, w przypadku Lublina (il. 3) byli to jezuici. P yty do Ci-vitates wykona syn Fransa Hogenberga, Abraham. W drugim i trzecim tomie cz planów grawerowa Simon van den Neuvel, ogólny za plan serii zapewni Jors Hoefnagel (zm. 1600), a uko czy jego syn Jakob. Obrazy i rysunki zawarte w dziele Brauna i Hogenberga (zob. il. 2-4) by y dzie em takich artystów, jak Anthonij van den Wijngaerde, Pieter Breughel czy Egidius van de Rye7.

W Polsce powstanie kartogra i wi e si z kanonikiem Bernardem Wapow-skim (ok. 1450-1535), autorem map z roku 1526 po udniowej Sarmacji i Polski8. Kartogra a polska wietnie rozwija a si w okresie panowania króla Stefana Ba-torego (1576-1586), a mia y na to wp yw przede wszystkim dzia ania wojen-

5 Zob.; J. Banach, Dawne widoki Krakowa, Kraków 1967, s. 34.6 Zob.: H. Gawarecki, Najstarszy widok Lublina A. Hogenberga i jego powtórzenia w XVII

i XVIII wieku, „Studia i Materia y Lubelskie. Historia Sztuki” 1: 1963, s. 53-72; J. Frazik, Sztuka ziemi przemyskiej i sanockiej oko o roku 1600. Uwagi o wykonawcach, [w:] Sztuka oko o 1600, red. T. Frankowska, Warszawa 1974, s. 201-224.

7 Sirko, op. cit., s. 144.8 Ibid., s. 164-167.



134 Irena Rolska

ne, w których mapy odgrywa y ogromn rol 9. Jest to te okres zainteresowania polskich wielmo ów kolekcjonowaniem map. W ich siedzibach, w pa acowych bibliotekach znajdowa y si specjalne szafy lub skrzynie do przechowywania map10. Miko aj Krzysztof Radziwi „Sierotka” oko o 1585 roku zatrudni Ma-cieja Strubicza (ok. 1530-ok. 1604), kartografa Stefana Batorego, do wykona-nia mapy Litwy, jednak za jej autora uchodzi Tomasz Makowski (1575-1630), rysownik i sztycharz. W 1613 mapa Makowskiego (il. 1), ozdobiona winietami zamków i sylwetkami miast Litwy, zosta a wydana przez Radziwi a, przy wspó -pracy z ksi ciem Konstantym Wasylem Ostrogskim, w Amsterdamie. Obok Stru-bicza i Makowskiego nad mapami Litwy pracowa równie kartograf Szymon J droszkiewicz mieta ski. Sztycharze Miko aja Radziwi a „Sierotki” pracowa-li równie nad map wiata11.

Dla W adys awa IV pracowa w Gda sku Wilhelm Hondius (1597-1652), któ-ry dla króla wykona plan obl enia Smole ska z roku 1611. Jest to jedna z naj-ciekawszych ilustracji nie tylko dzia a wojennych, ale tak e obraz dokumentu-j cy widok miasta, przedstawiaj cy tak e ró nych formacje wojsk polskich bio-r cych udzia w zdobyciu Smole ska. Z polityk królewsk czy o si przybycie do Polski Fryderyka Getkanta, wykonawcy szczegó owego planu Pucka i oko-lic. Getkant wykona do atlasu zadedykowanego W adys awowi IV tak e plany miast: Lwowa, Grudzi dza, Tczewa i Królewca. Atlas zosta zrabowany przez Szwedów i dzi znajduje si w Archiwum Wojny w Szwecji. W latach 1630-1647 mapy Ukrainy opracowa Guillaume le Vasseur de Beauplan (il. 5). Jego mapa by a wielokrotnie u ywana przy sporz dzaniu map Rzeczypospolitej w XVIII wieku. Dzi jest te jednym z wa niejszych róde wykorzystywanych w bada-niach historyków sztuki12.

„Potop szwedzki” w XVII i pó niejsze wydarzenia wojenne na pocz tku XVIII stulecia przynios y ogromne zniszczenia w ca ej Rzeczypospolitej. Z tego okresu pochodz mapy i widoki miast, a tak e, po wi kszej cz ci dzi ju nieist-

9 K. Buczek, Kartogra a polska w czasach Stefana Batorego, „Wiadomo ci S u by Geogra cz-nej” 1933, z. 2, s. 69-121; Sirko, op. cit., s. 173-176.

10 I. Rolska-Boruch, Pa ac w Opolu Lubelskim, jego dzieje i zbiory, „Roczniki Humanistycz-ne. Historia Sztuki”, 47: 1999, z. 4, s. 151; A. Betlej, Sibi, deo, posteritati. Jab onowscy a sztuka w XVIII wieku, Kraków 2010, s. 291-296.

11 S. Aleksandrowicz, Mapa Wielkiego Ksi stwa Litewskiego Tomasza Makowskiego z 1613 r., tzw.”Radziwi owska”, jako ród o do dziejów Litwy i Bia orusi, „Studia ród oznawcze” 10: 1965, s. 33-67; idem, Pierwsze zaginione wydanie radziwi owskiej mapy Wielkiego Ksi stwa Li-tewskiego, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 16: 1968, nr 3, s. 539-545; T. Bernatowicz, Miles Christianus et peregrinus. Fundacje artystyczne Miko aja Radziwi a „Sierotki” w ordynacji nie wieskiej, Warszawa 1998, s. 25-30.

12 Sirko, op. cit., s. 179-180.




niej cych, polskich rezydencji. Ich autorem by Erik J. Dahlbergh (1625-1703), szwedzki in ynier wojskowy, dokumentuj cy najwa niejsze budowle w naszym kraju13. Mi dzy innymi na podstawie jego rysunków mogli my pozna widok pa acu Stanis awa Herakliusza Lubomirskiego w Pu awach, wzniesionego przez architekta Tylmana z Gameren w latach 1671-167914.

W spisach silva rerum mo na równie odnale zapisy dotycz ce map. Zwy-kle jednak dotyczy y one ziem w a ciciela i wykonywane by y przez in ynie-rów wojskowych. Z czasem ich warto artystyczna musia a ust pi zwyk ym informacjom kartogra cznym i dlatego pozosta y one przede wszystkim wa nym ród em informacyjnym. Na szczególn uwag zas ugiwa y mapy sporz dzone

przez arianina Józefa Naronowicza-Naro skiego15, który przebywa na dworach magnackich, wykonuj c plany pa aców i mapy dóbr ich w a cicieli, m.in. dla Ra-dziwi ów16. Mapy wielkich dóbr powstawa y i w XVIII wieku. Dobra hrabstwa bialskiego, nale ce do ksi cia Hieronima Radziwi a, z planami miast, folwar-ków i wsi, ilustrowa a mapa z roku 1781. W roku 1786 wspominano równie map , nale cego do Radziwi ów, ksi stwa bir a skiego17.

Lata 1651-1740 to okres upadku kartogra i w Polsce, wynikaj cy z braku za-interesowania kartogra w adców, a tak e braku kartografów, rytowników, a na-wet wydawców map. Jednak zdarza y si wyj tki. W roku 1728 wydano koloro-wany miedzioryt przedstawiaj cy plan Poznania, odbity na jedwabiu i otoczony z ot koronk . O arowany zosta Janowi Jerzemu Przebendowskiemu z okazji jego wjazdu do Poznania jako generalnego starosty (obecnie w Bibliotece Pa -stwowej w Berlinie)18.

W latach czterdziestych XVIII wieku pojawiaj si w Polsce wielcy mi o-nicy i zbieracze kartogra i. W pierwszym rz dzie trzeba tu wymieni biskupa

krakowskiego Józefa Andrzeja Za uskiego, który przez trzydzie ci lat zgromadzi

13 K. Wardzi ska, Dawne widoki Warszawy. Katalog rycin z XVI I-XIX wieku, wzorowanych na widoku Warszawy E. J. Dahlbergha, [w:] Muzeum Historyczne w Warszawie, Studia i Materia y, red. J. Durka, Warszawa 1958.

14 M. Kwiatkowski, Pa ac w Pu awach w XVII wieku, „Pu awy. Teka Konserwatorska” 1962, z. 5, s. 11-17.

15 J. Naronowicz-Naro ski w roku 1660 ze wzgl du na swoje wyznanie religijne musia opu-ci Rzeczypospolit i uda si do Królewca, gdzie stworzy podwaliny nowoczesnej kartogra i

pruskiej. Por. J. Szeliga, Mapy Prus Ksi cych Józefa Naronowicza-Naro skiego z lat 1660-1678. Ziemie dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn 1995.

16 J. Naronowicz- Naro ski, Budownictwo wojskowe, Warszawa 1956; idem, Budownictwo wo-jenne, Warszawa 1957; J. Bogdanowski, Architektura obronna w krajobrazie Polski. Od Biskupina do Westerplatte, Warszawa 1996, s. 16 i n.

17 B. Olszewicz, Kartogra a polska XVIII wieku, Warszawa 2003, s. 66, 75.18 Sirko, op. cit., s. 184.



136 Irena Rolska

pot ny zbiór map. Znaczn cz kolekcji Za uski wypo yczy Janowi Maury-cemu hrabiemu Brühlowi, koniuszemu dworu w Dre nie i jednemu z najwi k-szych kolekcjonerów map w Europie. Brühl mia wyda Atlas Sarmacji, lecz prace przerwa a jego mier , a zbiory – w tym i Za uskiego – zosta y sprzedane na aukcji. Pozosta cz map z biblioteki Za uskiego w 1795 roku wywieziono do Petersburga, gdzie sta y si podstaw carskiej kolekcji19.

Jeszcze w latach trzydziestych XVIII wieku, podczas pobytu w Rzymie, ksi - Józef Aleksander Jab onowski podj starania maj ce na celu powstanie opra-

cowania kartogra i Rzeczpospolitej. W roku 1756 in ynier Saint Hillers przy-gotowa dla Jab onowskiego map Polski20. W 1760 roku Jab onowski zatrudni kapitana Franciszka Floriana Czakiego, w gierskiego geografa i kartografa do wykonania map Polski i Wielkiego Ksi stwa Litewskiego21.

Ostatecznym rezultatem prac, którym patronowa Jab onowski, by atlas Carte de la Pologne autorstwa Giovanniego Antonio Rizziego Zannoniego (il. 6), wybit-nego kartografa w oskiego, wydany w roku 1772 w Pary u. Mapa, rozmieszczona na dwudziestu jeden arkuszach, by a wyrysowana i sztychowana przez wybitnych artystów francuskich: Bourgoin, Andre, Arrivet, Perrier, Beaublé, Chalmandrier. Przedstawiono na niej wszystkie województwa oraz plan i panoram Warszawy z widokami najwa niejszych budowli (il. 7)22, któr wyda w roku 1762 in ynier wojsk koronnych podpu kownik Pierre Ricaud de Tirregaille. W 1809 roku jej p y-ty zosta y wywiezione do Pary a, a mapa s u y a armii napoleo skiej do dzia a wojennych na terenie Polski23.

W tym miejscu trzeba wspomnie jeszcze o planie Warszawy (1762) Pierre`a Ri-cauda de Tirregaille`a. Plan zosta wykonany pierwotnie dla Franciszka Bieli skiego, marsza ka wielkiego koronnego, na podstawie pomiarów architekta Jakuba Fontany, a wyrytowanej prawdopodobnie w Dre nie przez kapitana wojsk koronnych, Ho-lendra z pochodzenia, Jakuba T. Marstallera (Marstalskiego). Dzisiaj stanowi cenne ród o ikonogra czne dla bada nad architektur warszawsk XVIII wieku24.

19 Olszewicz, op. cit., s. 14, 58. 20 Betlej, op. cit., s. 291-292.21 Czaki w 1764 roku opu ci Jab onowskiego zabieraj c mapy. Jego protektorem zosta Stani-

s aw August Poniatowski. Por. ibid., s. 292-293.22 Za czone ilustracje cyt. [za:] Bernatowicz, op. cit. (il. 1); J. Banach, Ikonogra a Wawelu,

Kraków 1977 (il. 2); J. Frejlich, Widok Lublina Jerzego Brauna i Abrahama Hogenberga. Zarys genezy widoków miasta w sztuce nowo ytnej, [w:] Ikonogra a dawnego Lublina, red. Z. Nestoro-wicz, Lublin 1999 (il. 3); Bogdanowski, op. cit. (il. 4); Sirko, op. cit. (il. 5); Betlej, op. cit. (il. 6, 7).

23 Olszewicz, op. cit., s. 31, 50-52. 24 A. Bartczakowa, Jakub Fontana – architekt warszawski XVIII wieku, Warszawa 1970, s. 144;

J. Kowalczyk, Pierre Ricaud de Tirregaille – architekt ogrodów i pa aców, „Kwartalnik Architek-tury i Urbanistyki” 33: 1988, z. 4, s. 299-318.




W kolekcji ksi cia Jab onowskiego, znanej ze spisu znajduj cego si w zbio-rach Biblioteki Jagiello skiej, znajdowa o si najwi cej map z XVII i z prze omu XVII i XVIII wieku. By y w ród nich prace znakomitych kartografów: Olafa Janssona Svarta, Johanna Janssona, Justa Danckersa, Guillaumeà le Vasseur de Beauplana, Hennricka Hondiusa, Isaaca Massa, Nicolasa Sansona, Tillemona. Dalej, XVII-wieczne mapy w oskie: Marca Vinzenza Coronelliego, Giovannie-go Giacoma da Rossi, Alexis-Huberta Jaillota. Nie mog o zabrakn w zbiorach Jab onowskiego map holenderskich: Fedreicka de Witte, Gerarda Vlacka, Pietera Scenka, oraz francuskich, Guillaumeà Delisleà i Nicolasa de Fer. Jab onowski posiada równie map sporz dzon w roku 1613 dla Miko aja Radziwi a „Sie-rotki”. Z map osiemnastowiecznych w kolekcji tej znajdowa y si mapy Johanna Tomiasa Meyera, Gabriela Bodenhera, Davida Fucka, Johanna Baptysty Homan-na, Carla von Frauendorfa, Guillaume Daneta i Jacoba Paula von Gundling25.

Wielkim mi o nikiem kolekcjonowania map i atlasów by Stanis aw August Poniatowski. Od roku 1764 roku król d y do opracowania mapy Rzeczypospo-litej, zatrudniaj c do tego przedsi wzi cia kartografów królewskich, m.in. Fran-ciszka Floriana Czaki i Hermana Karola de Perthées. Perthées wykona w 1780 roku map województwa lubelskiego, rytowan przez Tardieu (dzi w zbiorach Archiwum G ównym Akt Dawnych)26.

Franciszek Florian Czaki opracowa w roku 1760 map Wis y (obecnie w bi-bliotece Arsena u w Pary u), interesuj c dla badaczy sztuki nowo ytnej ze wzgl du na zaznaczone na niej kolorami stosunki w asno ciowe ( ó ty – ozna-cza królewszczyzny, czerwony – dobra duchowne, zielony – szlacheckie); po-dobnie wygl da a jego mapa Spiszu. Z paryskiego r kopisu znana jest te jego mapa Warszawy i okolic po o onych w promieniu oko o pi tnastu kilometrów27.

W XVIII stuleciu powsta o wiele planów polskich miast. W 1771 roku marsza-ek Stanis aw Lubomirski o arowa królowi plan Warszawy wykonany przez Anto-

niego Ho a pod tytu em Delineacja miasta rezydencjonalnego J.K. Mo ci Warsza-wy […]. By to r kopi mienny atlas z dwunastoma planami Warszawy i zdj ciami architektonicznymi, który przed II wojn wiatow przechowywany by Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego. Z roku 1779 pochodzi miedzioryt z widokiem War-szawy autorstwa Micha a Keya z Drezna, Plan ichnographique de la ville de Var-sovie, residence des rois de Pologne, wed ug Piotra Hennequina, Francuza, nauczy-ciela rysunku w szkole kadetów. W zbiorach Archiwum G ównym Akt Dawnych

25 Betlej, op. cit., s. 294-295.26 K. Buczek, Karol de Perthées, kartograf króla Stanis awa Augusta, [w:] Pami tnik II Zjazdu

S owia skich Geografów i Etnografów w Polsce, Kraków 1927, s. 256-258.27 Idem, Czaki (Csky de Kerestszegh) Franciszek Florian, [w:] Polski S ownik Biogra czny, z.

4, Kraków 1938, s. 161-162; Olszewicz, op. cit., s. 17-19, 28-29.



138 Irena Rolska

znajduje si plan Lublina wykonany przez ckiego w roku 1780. Map Krakowa o wysokich walorach artystycznych, technicznych, gra cznych, wykonan stara-niem Hugo Ko taja, sztychowa Maciej D bski w 1787 roku, a reprodukowa j Stanis aw Tomkowicz w „Roczniku Krakowskim” (1907)28.

Na polecenie biskupa wile skiego Ignacego Massalskiego w roku 1764 wy-dano map diecezji wile skiej. Biskup p ocki ks. Micha Jerzy Poniatowski, brat króla, kaza sporz dzi map dla diecezji p ockiej. Ju jako prymas dla ca ego kraju zaleci wykonanie szczegó owych opisów para i, które mia y by przy-datne do opracowania przysz ych map. Powsta y, tylko wzmiankowane w roku 1783, mapy diecezji krakowskiej, che msko-lubelskiej, archidiakonatu warszaw-skiego i archidiecezji gnie nie skiej29.

Ciekawe by y równie mapy zakonów. Map prowincji zakonu reformatów, ze sztychami Jana Gotfryda Krügera, wyrytowan w Lipsku, wykonano w 1718 roku w klasztorze w Bia ej Podlaskiej i dedykowano ksi ciu Karolowi Stani-s awowi Radziwi owi. Mapa zakonu bernardynów zosta a wykonana w roku 1746 przez lektora zakonu Feliksa Nagrajowskiego, wyryta za przez Sebastiana Ochockiego i wydana w Warszawie w latach 1796-1797. Mapa prowincji polskiej zakonu trynitarzy, rytowana w Wiedniu przez Jan Jakuba Lidla, by a dzie em zakonnika Franciszka ab Angelis ze Lwowa. Obydwaj ci twórcy byli autorami mapy prowincji ruskiej bernardynów wydanej w Stanis awowie w roku 174830. Mapy zakonne s szczególnie cenne dla badaczy sztuki sakralnej, cz sto bowiem zwiera y opisy oraz widoki ko cio ów i klasztorów.

Warto map i planów docenia równie Micha Mniszech, marsza ek wielki koronny, który przygotowa niezrealizowany projekt pod tytu em Musaeum Po-lonicom. Obok map geogra cznych mia y si tam znale si plany fortec i abry-sy najznaczniejszych miast Rzeczypospolitej31.

Mapy nale a y do bardzo cennych przedmiotów, nic wi c dziwnego, e zawsze stanowi y wa ny up w dzia aniach wojennych. Wywozili je z Polski w XVII wieku Szwedzi, w XVIII wieku wojska carskie, a na pocz tku XIX wieku od-dzia y napoleo skie. Z ogromnej ilo ci map, które znajdowa y si w polskich zbiorach, zachowa o si stosunkowo niewiele, zw aszcza gdy chodzi o zasoby na terenie Polski. Zwa ywszy na ogromne zniszczenia i straty rodzimej spu cizny artystycznej, do jakich dosz o podczas burzliwych dziejów naszego kraju, mapy stanowi jedno z wa nych róde informacji na temat sztuki polskiej XVI-XVIII wieku; czasami nawet pozostaj jej jedynym wiadectwem.

28 Ibid., s. 49, 62, 64, 75.29 Ibid., s. 66-67; A. So tys, Opat z San Michele. Grant Tour prymasa Poniatowskiego i jego

kolekcje, Warszawa 2008, s. 210-215.30 Olszewicz, op. cit., s. 13, 21. 31 Ibid., s. 57.




Il. 1. Tomasz Makowski, Mapa Litwy, 1613.

Il. 2. Georg Braun, Abraham Hogenberg, Kraków, 1617.



140 Irena Rolska

Il. 3. Georg Braun, Abraham Hogenberg, Lublin, 1617.

Il. 4. Georg Braun, Abraham Hogenberg, Przemy l, 1617.




Il. 5. Guillaume le Vasseur de Beauplan, Mapa Ukrainy, 1648.

Il. 6. Giovanni Antonio Rizzi Zannoni, Carte de la Pologne, 1772.



142 Irena Rolska




Il. 7. Giovanni Antonio Rizzi Zannoni, Plan Warszawy, 1772.Brought to you by | University of California

Authenticated | 10.248.254.158Download Date | 9/16/14 10:46 AM

144 Irena Rolska

SUMMARY

Old maps and atlases are among some of the most valuable works of art. For many centuries they have been sought after not only for purely practical reasons but also as collec-tor’s items. A map is also one of the sources used nowadays by the art historian, historians of urbanism and architecture, students of the history and foundations of families, or by the costume studies scholar. Maps are useful in restoring occasional art, reconstructing ceremo-nies associated with religious ceremonials (e.g. the holy picture coronation ceremonies) and secular rites (ceremonial arrivals of monarchs). Of greatest value to the art historian are rst of all copperplate maps, in particular those showing the views of towns and outlines

of buildings.A map contains concise and accurate information about the world around us and its

history. However, when treated as a historical source it has to be interpreted and, if possi-ble, compared with written sources. The development of cartography depended on politi-cal events, in particular military ones, but also on economic occurrences and geographi-cal discoveries. Very soon cartography was able to utilize progress in various branches of science and technology, with the invention of print as the leading branch. It was also subordinated to art: graphic art and painting. The most magni cent period in the develop-ment of cartography was in the years 1500-1700 when maps were true works of art.

One of the most valuable iconographic sources concerning Polish towns and above all illustrating their historical monuments as well as inhabitants is the work Civitates orbis terrarium (1617) by Georg Braun and Frans Hogenberg. Towns and also the pictures of magnate residences and churches in Poland and Lithuania were shown on the maps made in the seventeenth and eighteenth centuries by Tomasz Makowski, Fryderyk Get-kan, Józef Naronowicz-Naro ski, Guillaume le Vasseur de Beauplan, Erik J. Dahlbergh, Pierre Ricaud de Tirregaille, Giovanni Antonio Rizzi Zannoni, Jakub T. Marstaller, Fran-ciszek Florian Czaki and Herman Karol de Perthées. In the collections of Polish collec-tors in the eighteenth century – in the libraries of King Stanis aw August Poniatowski, of Józef Jab onowski, and of Bishop Józef Andrzej Za uski – there were not only maps illustrating the Polish and Lithuanian territories but also the works of well-known Euro-pean cartographers of the sixteenth to eighteenth centuries.



a map as a work of art and iconographic source

Documents