ศลปะเขมร

ภาพจากปกหนา

ภาพจากปกหลง

พระพรหมสมยเมองพระนคร จากวดบาเสต จงหวดพระตะบอง

จดแสดงในพพธภณฑกเมต ประเทศฝรงเศส

นางอปสร ปราสาทนครวด

ประตเมองพระนครธม สมยพระเจาชยวรมนท ๗

นางอปสร ปราสาทบนทายศร

แผนผงปราสาทตาแกว

แผนผงปราสาทแปรรป

ศลปะเขมร

ราคา ๑๗๐ บาท

ผศ. ดร. รงโรจน ธรรมรงเรอง และ

ผศ. ดร. ศานต ภกดค�า

ศลปะเขมร • ผศ. ดร. รงโรจน ธรรมรงเรอง และ ผศ. ดร. ศานต ภกดค�า

พมพครงแรก : กนยายน ๒๕๕๗

ราคา ๑๗๐ บาท

ขอมลทางบรรณานกรมรงโรจน ธรรมรงเรอง.

ศลปะเขมร. กรงเทพฯ : มตชน, ๒๕๕๗.๒๓๒ หนา : ภาพประกอบ.๑. ศลปกรรมเขมร. I. ศานต ภกดค�า, ผแตงรวม. I. ชอเรอง.709.596ISBN 978 - 974 - 02 - 1324 - 6

• ทปรกษาส�านกพมพ : อารกษ คคะนาท, สพจน แจงเรว, นงนช สงหเดชะ• ผจดการส�านกพมพ : กตตวรรณ เทงวเศษ• รองผจดการส�านกพมพ : รจรตน ทมวฒน• บรรณาธการบรหาร : สลกษณ บนปาน• บรรณาธการส�านกพมพ : พลลภ สามส• หวหนากองบรรณาธการ : อพสทธ ธระจารวรรณ• ผชวยบรรณาธการ : มณฑล ประภากรเกยรต• พสจนอกษร : โชตชวง ระวน, พทนนลน อนทรหอม• รปเลม : อรอนงค อนทรอดม• ศลปกรรม : นสรา สมบรณรตน• ออกแบบปก : สลกษณ บนปาน• ประชาสมพนธ : กานตสน พพธพทธอาภา

บรษทมตชน จ�ากด (มหาชน) : ๑๒ ถนนเทศบาลนฤมาลประชานเวศน ๑ เขตจตจกร กรงเทพฯ ๑๐๙๐๐โทรศพท ๐-๒๕๘๐-๐๐๒๑ ตอ ๑๒๓๕โทรสาร ๐-๒๕๘๙-๕๘๑๘แมพมพส-ขาวด�า : กองการเตรยมพมพ บรษทมตชน จ�ากด (มหาชน)๑๒ ถนนเทศบาลนฤมาล ประชานเวศน ๑ เขตจตจกร กรงเทพฯ ๑๐๙๐๐ โทรศพท ๐-๒๕๘๐-๐๐๒๑ ตอ ๒๔๐๐-๒๔๐๒พมพท : โรงพมพมตชนปากเกรด ๒๗/๑ หม ๕ ถนนสขาประชาสรรค ๒ ต�าบลบางพด อ�าเภอปากเกรด นนทบร ๑๑๑๒๐โทรศพท ๐-๒๕๘๔-๒๑๓๓, ๐-๒๕๘๒-๐๕๙๖โทรสาร ๐-๒๕๘๒-๐๕๙๗จดจ�าหนายโดย : บรษทงานด จ�ากด (ในเครอมตชน) ๑๒ ถนนเทศบาลนฤมาล ประชานเวศน ๑ เขตจตจกร กรงเทพฯ ๑๐๙๐๐โทรศพท ๐-๒๕๘๐-๐๐๒๑ ตอ ๓๓๕๐, ๓๓๕๑โทรสาร ๐-๒๕๙๑-๙๐๑๒Matichon Publishing House a division of Matichon Public Co., Ltd.12 Tethsabannarueman Rd, Prachanivate 1, Chatuchak, Bangkok 10900 Thailand

หากสถาบนการศกษา หนวยงานตางๆ และบคคล

ตองการสงซอจ�านวนมากในราคาพเศษ

โปรดตดตอโดยตรงท บรษทงานด จ�ากด

โทรศพท ๐-๒๕๘๐-๐๐๒๑ ตอ ๓๓๕๓

โทรสาร ๐-๒๕๙๑-๙๐๑๒

หนงสอเลมนพมพดวยหมกทเปนมตรกบสงแวดลอมเพอปกปองธรรมชาต และสขภาพของผอาน

(5)ผศ. ดร. รงโรจน ธรรมรงเรอง และ ผศ. ดร. ศานต ภกดค�า

สารบญศลปะเขมร

คำ�นยม (๘) คำ�นำ� (๑๔) ประวตศ�สตรสงคมและวฒนธรรม ๒ กมพชาสมยกอนประวตศาสตร ๓ ประวตศาสตรกมพชาสมยกอนเมองพระนคร 5 อาณาจกรฝหนาน หรอ ฟนน ๕

อาณาจกรเจนลาและความลมสลายของอาณาจกรฝหนาน ๗

ประวตศาสตรกมพชาสมยเมองพระนคร ๑๐ ประวตศาสตรกมพชาสมยหลงเมองพระนคร ๑๖ ความสมพนธทางประวตศาสตร สงคมและวฒนธรรมไทย-กมพชา ๒๓

๑

(๖) ศลปะเขมร

ประวตศ�สตรศลปะเขมร ๓๕ ศาสนาและความเชอ ทสงผลตอการสรางสรรคงานศลปกรรม ๓๘ ความเชอพนเมองเรองภเขาและนาค ๓๘

ศาสนาพราหมณในสมยกอนเมองพระนคร

และสมยเมองพระนคร ๔๒

ศาสนาพทธในสมยกอนเมองพระนคร

และสมยเมองพระนคร ๔๖

คตเทวราชและคตอนๆ ทเกยวเนอง ๔๘

การยกสถานภาพบคคลใหเปนเทพเจา ๕๒

ศาสนาพทธเถรวาทในสมยหลงเมองพระนคร ๕๘

พทธศาสนาเถรวาทสมยละแวก ๖๒

พทธศาสนาเถรวาทสมยอดงฦๅชยและพนมเปญ ๖๓

ศาสนสถานสมยกอนเมองพระนคร และสมยเมองพระนคร ๖5 ศาสนสถานทวไป ๖๙

ศาสนสถานแบบมฐานเปนชน ๗๖

ปกรณมเทพเจาและลวดลายประดบ ๘๙

ประตมากรรมสมยกอนเมองพระนคร และสมยเมองพระนคร ๙๖ ประตมากรรมในศาสนาพราหมณ ๙๗

ประตมากรรมในพทธศาสนา ๑๐๐

ศลปกรรมสมยหลงเมองพระนคร ๑๐๖ ศลปะสมยพนมเปญยคท ๑ (พทธศตวรรษท ๒๐-๒๑) ๑๐๘

ศลปะสมยละแวก (พทธศตวรรษท ๒๑-๒๒) ๑๑๐

ศลปะสมยอดงคฦๅชย (พทธศตวรรษท ๒๒-๒๔) ๑๑๓

ศลปะสมยพนมเปญครงท ๒ (พทธศตวรรษท ๒๕) ๑๑๗

๒

(7)ผศ. ดร. รงโรจน ธรรมรงเรอง และ ผศ. ดร. ศานต ภกดค�า

แหลงเรยนรและสถ�นทสำ�คญ ท�งประวตศ�สตรศลปะ ๑๒๕ เมองอศานประหรอสมโบรไพรกก ๑๒๖ เมองหรหราลย ๑๒๖ เมองยโศธรประหรอเมองพระนคร ๑๓๐ ปราสาทนครวด ๑๓๓ ปราสาทบายน ๑๓7 ปราสาทบนทายศร ๑๔๔ เมองละแวก ๑๔5 เมองอดงคฦๅชยหรออดงคมชย ๑๔๙ พระบรมราชวงจตมขมงคล หรอพระราชวงหลวงกมพชา ๑5๒

คว�มสมพนธท�งประวตศ�สตรศลปะ กบดนแดนไทย ๑๖๒ หลกฐานทสะทอนความสมพนธกบกมพชา ระหวางพทธศตวรรษท๑๒-๑๘ ๑๖๔ ศลปะเขมรทพบในดนแดนไทย ๑๖๘ ปฐมบทของศลปะเขมรในประเทศไทย

ในสมยกอนเมองพระนคร ๑๖๙

ดนแดนไทยกบการแพรกระจายของศลปะเขมร

สมยเมองพระนคร ๑๗๒

ความสมพนธระหวางปราสาทพมายกบพนมรง ๑๗๖

ความส�าคญของศลปกรรมสมยพระเจาชยวรมนท ๗ ๑๘๓

สงทาย:แรงบนดาลใจจากศลปะเขมร ในศลปะสโขทยและอยธยา ๑๘๘

ภ�คผนวกลำ�ดบกษตรยกมพช� ๑๙๘

บรรณ�นกรม ๒๐๖

๓

๔

(๘) ศลปะเขมร

ค�านยมศลปะเขมร

หนงสอชด “ประวตศาสตรศลปะในประเทศอาเซยน” เกดขน

เนองดวยการทประเทศในภมภาคนประกาศรวมตวกนเปนประชาคม

อาเซยน ใน พ.ศ. ๒๕๕๘ ดงนน ในทกภาคสวนของแตละประเทศ

จงมความตนตวเรยนรซงกนและกนมากขน อนเปนการเตรยมความ

พรอมในดานตางๆ เพอรบกบการเขารวมประชาคมดงกลาว

ศลปวฒนธรรมถอไดวาเปนเอกลกษณส�าคญอยางหนงของ

ประชาชาตอาเซยน ภาควชาประวตศาสตรศลปะ คณะโบราณคด

มหาวทยาลยศลปากร ถอเปนหนวยงานหนงทมการเรยนการสอน

ศลปะในเอเชยตะวนออกเฉยงใต และมฐานขอมลดานศลปกรรมอย

ระดบหนง จนอาจกลาวไดวาเปนศนยกลางความรทางดานศลปกรรม

โบราณในเอเชยตะวนออกเฉยงใต ดวยเหตนคณาจารยในภาควชาฯ

จงไดรวมกนจดท�าชดต�าราความร เรอง “ศลปกรรมในเอเชยตะวน

ออกเฉยงใต” ตามโครงการเขาส ประชาคมอาเซยน โดยไดรบทน

สนบสนนจากงบประมาณแผนดน คณะโบราณคด มหาวทยาลย

ศลปากร เพอจดท�าต�าราในครงน ซงเลอกเขยน ๕ ศลปะ ไดแก ศลปะ

เวยดและจาม ศลปะเขมร ศลปะพมา ศลปะลาว และศลปะชวา สวน

ชดท ๒ ทจะตามมาไดแก ศลปะไทย (เปรยบเทยบกบเพอนบาน)

(๙)ผศ. ดร. รงโรจน ธรรมรงเรอง และ ผศ. ดร. ศานต ภกดค�า

วฒนธรรมดงเดมของผคนในภมภาคนมพฒนาการมาในลกษณะ

เดยวกน ตงแตสมยกอนประวตศาสตร ยคสงคมลาสตวจนสสงคม

เกษตรกรรม มหลกฐานทางโบราณคดทแสดงใหเหนวาสงคมยคแรก

เรมนมวฒนธรรมรวมกน เชน วฒนธรรมหวบนเนยน ตอมาเมอเขาส

ยคโลหะ ความสมพนธทางวฒนธรรมชดเจนขน เชน มวฒนธรรม

ดองซอน วฒนธรรมยคส�ารด ทพบกลองมโหระทกในลกษณะเดยวกน

และในชวงกอนประวตศาสตรตอนปลายไดพบหลกฐานวาผ คนใน

ภมภาคนเรมมการตดตอแลกเปลยนวฒนธรรมซงกนและกน เชน

เครองประดบ ก�าไล ตมห ทมรปแบบเดยวกน เปนตน

การเปลยนแปลงทางวฒนธรรมทส�าคญในภมภาคน คอ การ

รบวฒนธรรมทางศาสนาจากอนเดย โดยไดพบหลกฐานวา ศาสนา

เรมเขามาเผยแผแลวตงแตราวพทธศตวรรษท ๗-๙ ทงศาสนาพทธ

และฮนด ดเหมอนวาในระยะเรมแรกนนศาสนาเขามาปรากฏหลกฐาน

ขนพรอมๆ กน เพยงแตผคนในภมภาคเลอกรบศาสนาทเหมาะสมกบ

ตนเองหรอตามความศรทธาทอาจเกดจากผน�าเปนส�าคญ ดวยเหตน

จงท�าใหลกษณะทางวฒนธรรมเรมแตกตางกน อนสงผลในงานศลป

กรรมทตามมานนเกดความแตกตางกนตามไปดวย เชน ชนชาตท

เลอกรบศาสนาฮนดเปนสวนใหญ ไดแก ชวา (ในประเทศอนโดนเซย)

จาม (ในประเทศเวยดนาม) และเขมร สวนชนชาตทเลอกรบพทธศาสนา

ไดแก พมา ไทย และลาว

งานศลปกรรมเกดจากศรทธาความเชอทางศาสนา ชนชาตท

เลอกรบศาสนาฮนด มความเชอเรองเทพเจาและลทธเทวราชา ท�าให

มการกอสรางศาสนสถานทมความยงใหญมนคงเพอเทพเจา สวน

หลกปรชญาของพทธศาสนา มความเชอเรองนพพานเปนเรองสงสด

เพราะฉะนนการสรางศาสนสถานเปนเพยงเพอพธกรรมทางศาสนา

สมถะ เรยบงายและเหมาะกบคนในสงคม แตอยางไรกตาม สวนหนง

ของศาสนสถานในพทธศาสนาทมความยงใหญกมเชนเดยวกน เชน

ในศลปะพมา ซงเกดจากความศรทธาในพทธศาสนาอยางแทจรง

(๑๐) ศลปะเขมร

ดงนนจากความเหมอนและความแตกตางทางวฒนธรรม โดย

เฉพาะงานศลปกรรมทเปนสวนหนงของการสะทอนความคดและ

ความเชอทางศาสนาของแตละชนชาต จงปรากฏในงานศลปกรรม

ทแตกตางกน แมวาจะเปนศาสนาเดยวกนกตาม สวนหนงของแนวคด

คตการกอสรางนนเหมอนหรอใกลเคยงกน แตรปแบบศลปกรรมยอม

มความแตกตางกนไปตามสภาพแวดลอมทางวฒนธรรม อนเปนเรอง

ของงานชาง แมวาจะมการรบและสงอทธพลใหแกกนในบางเวลาและ

โอกาสกตาม เชน ปราสาททสรางในศลปะชวา ตางจากปราสาทเขมร

และปราสาทจาม หรอเจดยในศลปะพมากมลกษณะและรปแบบตาง

จากเจดยในประเทศไทย เปนตน

ดงนน ชดโครงการต�าราประวตศาสตรศลปะเอเชยตะวนออก

เฉยงใต จงตองการแสดงใหเหนหลกฐานทางดานศลปกรรมของแตละ

ประเทศวามลกษณะรปแบบเปนอยางไรในแตละยคสมย การเรมตน

การสบเนอง ความรงเรอง และความเสอม ในสวนทเหมอน สวนท

แตกตาง และเอกลกษณเฉพาะของแตละประเทศเปนอยางไร จาก

ชดโครงการต�าราดงกลาว ไดน�ามาปรบปรงเปนหนงสอชด “ประวต

ศาสตรศลปะในประเทศอาเซยน” จดพมพโดยส�านกพมพมตชน โดย

แยกเลมเปนศลปะในแตละประเทศเพองายตอการอานและท�าความ

เขาใจ โดยในเนอหาหลกของศลปกรรมแตละประเทศจะประกอบดวย

สวนท ๑ ประวตศาสตร สงคม และวฒนธรรม สวนท ๒ ประวต

ศาสตรศลปะ สวนท ๓ แหลงเรยนรและสถานทส�าคญทางประวต

ศาสตรศลปะ และสวนท ๔ คอ ความสมพนธทางดานประวตศาสตร

ศลปะกบดนแดนไทย

ในนามของคณะผ จดท�าขอขอบคณ คณบดคณะโบราณคด

(ผ ชวยศาสตราจารยชวลต ขาวเขยว) ทไดใหความส�าคญและได

สนบสนนงบประมาณเปนคาด�าเนนการจดท�าโครงการต�าราในครงน

และขอขอบคณส�านกพมพมตชน ทไดใหความส�าคญอยางมากตอ

งานศลปวฒนธรรม และไดจดพมพหนงสอชดนขนเพอเปนการเผย

แพรความรสสาธารณชน

(๑๑)ผศ. ดร. รงโรจน ธรรมรงเรอง และ ผศ. ดร. ศานต ภกดค�า

คณะผจดท�าจงหวงเปนอยางยงวาชดความรนจะเปนประโยชน

ตามวตถประสงคทจะท�าใหทงคนไทยและประชาคมอาเซยนไดมความร

ความเขาใจในวฒนธรรมซงกนและกนไดลกซงขน ซงการท�าความ

เขาใจในงานศลปกรรมรวมกนจะเปนแนวทางหนงทกอใหเกดความเขา

ใจและความรวมมอรวมใจกนในเชงสรางสรรคของประชาคมอาเซยน

ทจะขบเคลอนไปในอนาคต อนจะเปนผลดตอกนมากกวาการทแตละ

ชาตจะหวงผลประโยชนตอบแทนทางดานเศรษฐกจเปนส�าคญ

ศาสตราจารย ดร. ศกดชย สายสงห

ภาควชาประวตศาสตรศลปะ คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร

นกวจยดเดนแหงชาต สาขาปรชญา ประจ�าป พ.ศ. ๒๕๕๖ 

(๑๒) ศลปะเขมร

ประตเมองนครธมทศตะวนตก สมยพระเจาชยวรมนท ๗

(๑๓)ผศ. ดร. รงโรจน ธรรมรงเรอง และ ผศ. ดร. ศานต ภกดค�า

ตนไมใหญทปกคลมปราสาทตาธม เมองพระนคร ประเทศกมพชา

(๑๔) ศลปะเขมร

ศลปะในประเทศกมพชามบทบาทอยางลกซงตอศลปะในประเทศ

ไทย ทเปนเชนนกเพราะวาในอดตกาลดนแดนไทยเคยมความสมพนธ

กบการแผขยายอ�านาจทางการเมองการปกครอง หรออ�านาจทาง

วฒนธรรมของกษตรยกมพชา นยมเรยกชวงเวลาดงกลาวนวาสมย

ลพบร ในทางตรงกนขาม ในชวงเวลาทกมพชาโรยราลงและศนยกลาง

ความรงเรองทางวฒนธรรมอยในดนแดนไทย ไมวาจะเปนกรงศรอยธยา

หรอกรงรตนโกสนทร ศลปะไทยกลบเขาไปมบทบาทตอศลปะกมพชา

อยางเหนไดชด เหลานเปนประจกษหลกฐานทแสดงถงความสมพนธ

ระหวางสองประเทศไดเปนอยางด

เพอใหเกดความเขาใจตอศลปะเขมรและความสมพนธกบศลปะ

ไทย หนงสอเลมนจงจะเรมตนกลาวถงประวตศาสตรกมพชา จากนน

จะเปนเรองศาสนาและความเชอทสงผลตองานศลปกรรม ถดไปเปน

สงเขปศลปกรรมยคสมยตางๆ แหลงงานศลปกรรมทส�าคญ และ

สดทายเปนบทบาทหรออทธพลของศลปะเขมรตอศลปะไทยสมยตางๆ

ค�าน�าศลปะเขมร

(๑5)ผศ. ดร. รงโรจน ธรรมรงเรอง และ ผศ. ดร. ศานต ภกดค�า

หวงเปนอยางยงวาหนงสอเลมนจะชวยท�าใหเหนภาพพจนและ

ตวตนของกมพชาทปรากฏในหลกฐานศลปกรรม ตลอดจนสะทอน

ภาพความสมพนธกบประเทศไทย ทงในฐานะของผรบและผมอบ อน

น�าไปสความเขาใจอนดระหวางกน

ผชวยศาสตราจารย ดร. รงโรจน ธรรมรงเรอง

ภาควชาประวตศาสตรศลปะ คณะโบราณคด 

มหาวทยาลยศลปากร

ผชวยศาสตราจารย ดร. ศานต ภกดค�า

ภาควชาภาษาไทยและภาษาตะวนออก สาขาวชาเขมร คณะมนษยศาสตร 

มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ

ปราสาทนครวด เมองพระนคร ประเทศกมพชา

ศลปะเขมร