วชาวทยาศาสตร ว 22101 ชนมธยมศกษาปท 2

เรอง อาหารกบการด ารงชวต

สกรรญา อนทฤทธ โรงเรยนตรงรงสฤษฎ อ าเภอยานตาขาว จงหวดตรง

ส านกงานเขตพนทการศกษามธยมศกษาเขต 13

เลมท 4

เอกสารประกอบการเรยน เรอง อาหารกบการด ารงชวต เปนเนอหาหนวยหนงของวชาวทยาศาสตร รายวชา ว 22101 ชนมธยมศกษาปท 2 จดท าขนเพอใชประกอบ การเรยน เพอใหนกเรยนไดศกษาคนควาและสามารถเรยนรไดดวยตนเอง และเพอเปนแนวทางในการเลอกรบประทานอาหารใหเกดประโยชนตอรางกายสงสด ในขณะเดยวกนยงไดเรยนรเกยวกบอาหารในทองถน สารอาหารทมประโยชนตอรางกาย สามารถหลกเลยง โทษหรอพษภยทเกดจากการรบประทานอาหาร ท าใหด ารงชวตอยในทองถนไดอยางปลอดภยและมความสข เอกสารประกอบการเรยน เรอง อาหารกบการด ารงชวต ไดจดท าเปน 5 เลม โดยแยกตามเนอหาและจดประสงคการเรยนรเพอสะดวกในการใช ดงน เลมท 1 อาหารพนบานกบการด ารงชวตของคนในทองถนจงหวดตรง เลมท 2 อาหารและสารอาหารในทองถนจงหวดตรง เลมท 3 สารอาหารมคณคา น าพาสขภาพแขงแรง เลมท 4 สารเจอปนเปนพษ ท าลายชวตผบรโภค เลมท 5 เลอกบรโภค ปลอดภยจากโรคตามหลกโภชนาการ ส าหรบเลมน เปนเลมท 4 เรอง สารปนเปอนในอาหาร กบความปลอดภยในการบรโภค มจ านวน 2 ตอน คอ ตอนท 1 สารพษในอาหารทเกดขนเองตามธรรมชาต ตอนท 2 สารพษในอาหารทเกดจากการกระท าของมนษย ในการจดท าเอกสารประกอบการเรยนชดน เพอประโยชนและเปนแนวทางปฏบต เพอชวตทมคณภาพตอผเรยนและผทสนใจศกษาหาความร ซงผเขยนไดรบค า แนะน าจากผเชยวชาญหลายทาน ในการตรวจสอบขอมล และชแนะเพมเตม ผเขยนไดน ามาปรบปรงแกไขจนไดเอกสารประกอบการเรยนทสมบรณ จงขอขอบพระคณผเชยวชาญทกทานมา ณ โอกาสน

สกรรญา อนทฤทธ

ค าน า

ก

ก ก

หนา

ค าน า ก

สารบญ ข

จดประสงคหลกของการศกษาเอกสาร ค

ค าแนะน าการใช ง

แบบทดสอบกอนเรยน จ

สารเจอปนในอาหาร กบความปลอดภยในการบรโภค 1

ตอนท 1 สารพษในอาหารทเกดขนเองตามธรรมชาต 2

ตอนท 2 สารพษในอาหารทเกดจากการกระท าของมนษย 11

สรป สารเจอปนเปนพษ ท าลายชวตผบรโภคบรโภค 20

แบบทดสอบหลงเรยน 21

บรรณานกรม 24

สารบญ

ข

หลงจากศกษาเอกสารประกอบการเรยน เรอง อาหารกบการด ารงชวต ผเรยนมความรความสามารถดงน

1. ระบแหลงอาหารพนบานในทองถนจงหวดตรงได 2. บอกชออาหารพนบานในทองถนจงหวดตรงได 3. ระบแหลงอาหารทใหสารอาหารประเภทตาง ๆ ได 4. บอกความส าคญของสารอาหารประเภทตาง ๆ ตอการด ารงชวตของมนษยได 5. ตรวจสอบและสรปสมบตของสารอาหารประเภทคารโบไฮเดรต โปรตน ไขมนและวตามนบางชนดได 6. อธบายสาเหตของโรคและอาการทเกดจากการขาดสารอาหารและพลงงานได 7. เลอกรบประทานอาหารไดอยางเหมาะสมตอความตองการของรางกาย 8. บอกประโยชนและโทษของสารปนเปอนในอาหารบางชนดได 9. ปองกนและหลกเลยงสงเปนพษในอาหารได 10. การเลอกบรโภคอาหารตามหลกโภชนาการ

จดประสงคหลกของการศกษา

ค

เอกสารประกอบการเรยน เรอง อาหารกบการด ารงชวต วชาวทยาศาสตร รายวชา ว 22101 ชนมธยมศกษาปท 2 นกเรยนสามารถศกษาและเรยนรไดดวยตนเอง โดยกอนทนกเรยนจะเรมเรยนร ใหอานและท าความเขาใจค าแนะน าการใช และปฏบตตามอยางตงใจ ดงน 1. เอกสารประกอบการเรยน เรอง อาหารกบการด ารงชวต ชดนไดจดท าขนจ านวน 5 เลม ส าหรบเรอง “สารปนเปอนในอาหาร กบความปลอดภยในการบรโภค” เปนเลมท 4 ซงใชประกอบแผนการจดกจกรรมการเรยนรท 51-55 2. นกเรยนท าแบบทดสอบกอนเรยน จ านวน 10 ขอ 3. อานสาระส าคญ และจดประสงคการเรยนรใหเขาใจ เพอใหทราบวา เมอศกษาจบแลวนกเรยนสามารถเรยนรอะไรไดบาง 4. ศกษาเนอหาความรและท าความเขาใจเกยวกบเนอหาเรอง อาหารกบการด ารงชวต เลมท 4 “สารปนเปอนในอาหาร กบความปลอดภยในการบรโภค” โดยเรมศกษาจากตอนท 1 และตอนท 2 5. เมอศกษาเนอหาแตละตอนจบแลว ท ากจกรรมแบบฝกหดฝกคด กจกรรมเพลงหรรษา และกจกรรมอน ๆ เรยงไปตามล าดบดวยความตงใจ 6. ตรวจค าตอบจากเฉลยกจกรรมแบบฝกหดฝกคดหลงจากท ากจกรรม แบบฝกหดฝกคด 7. นกเรยนสรปเนอหาความร 8. ตรวจสอบเนอหาความรจากบทสรป 9. นกเรยนท าแบบทดสอบหลงเรยน จ านวน 10 ขอ 10. ตรวจค าตอบแบบทดสอบกอนเรยนและหลงเรยนจากเฉลยในภาคผนวก เพอเปรยบเทยบความกาวหนาทางการเรยนรของนกเรยน 11. นกเรยนตองมความซอสตยตอตนเองโดยไมดค าตอบจากเฉลยหรอไมลอกเพอนกอนทจะท ากจกรรมและแบบทดสอบ

ค าแนะน าการใช

ง

เรอง สารเจอปนในอาหาร กบความปลอดภยในการบรโภค

ค าชแจง ใหนกเรยนเลอกค าตอบทถกทสดแลวท าเครองหมาย ( × ) ลงในกระดาษค าตอบ

1. สปรงแตงอาหารชนดใดไดจากธรรมชาตและไมเปนอนตรายตอรางกาย ก. ใบเตย ข. ดอกอญชน ค. ขมน ง. ถกทกขอ 2. ขอใดคอสารพษทเกดจาก เซลลของจลนทรย ก. ไวรส ข. แบคทเรย ค. เหด ง. ถกทกขอ 3. เชอจลนทรยชนดใดเปนเชอจลนทรยทเลกทสด ก. ไวรส ข. แบคทเรย ค. รา ง. โพรโทซว 4. แบคทเรยชนดใดพบมากทสดในอาหารกระปอง ก. Aspergillus versicolor ข. Aflatoxins ค. Clostridium botulinum ง. Zearalenone 5. สารพษทพบในถวลสงปน คอสารชนดใด ก. กรดเบนโซอก ข. อะฟลาทอกซน ค. โซดยมไนเตรต ง. โมโนโซเดยมกลตาเมต 6. อนตรายจากการบรโภคอาหารสก ๆ ดบ ๆ คอใด ก. เชอรา ข. สารกนบด ค. สารเคม ง. เชอพยาธ

แบบทดสอบกอนเรยน

จ

7. สารพษตาง ๆ ทตดมากบอาหารเมอกนเขาไปจะสะสมไวในอวยวะใด ก. มาม ข. ตบ ค. กลามเนอ ง. บรเวณหนาทอง 8. สงมชวตใดเมอรบประทานจะมอาการชาทฝปาก กลามเนอแขนขาไมมแรง ก. พยาธ ข. สตวปก ค. ปลาปกเปา ง. เหดพษ 9. ถารบประทานถวลสงทมเชอราอาจท าใหเกดโรคใด ก. กระดกผ ข. มะเรงตบ ค. ไตอกเสบ ง. ตบอกเสบ 10. พรกแหง หอม กระเทยม มกมสงเปนพษชนดใดปนเปอน ก. เชอรา ข. เชอไวรส ค. เชอพยาธ ง. เชอแบคทเรย

....................................................................................

เลม 4

ตอนท 1 สารพษในอาหาร เกดขนเองตามธรรมชาต

ตอนท 2 สารพษในอาหาร เกดขนจากการกระท าของมนษย

อาหารกบการด ารงชวต

เลม 4 กบความปลอดภยในการบรโภค

ตอนท 1 สารพษในอาหาร เกดขนเองตามธรรมชาต

1. นกเรยนยกตวอยางสารเจอปนในอาหารบางชนดได 2. นกเรยนบอกประโยชนและโทษของสารเจอปนในอาหารบางชนดได 3. นกเรยนปองกนและหลกเลยงสารพษในอาหารทมอยตามธรรมชาตได 4. นกเรยนท างานรวมกบผอนไดอยางสรางสรรค 5. นกเรยนน าความรเรอง สารเจอปนในอาหารไปใชในชวต ประจ าวนได

สารเจอปนในอาหาร คอ สารทผสมอยในอาหารไดจากการเตมลงไปในขณะปรงอาหารและไดจากธรรมชาต เปนสารทท าใหเกดกลน ส รส ใชปรงอาหาร บางชนดมคณคา บางชนดท าใหเกดโทษตอรางกายควรเลอกอาหารทไมมสารเจอปนทท าใหเปนอนตรายตอรางกายของเรา

อาหารกบการด ารงชวต

จดประสงคการเรยนร

สาระส าคญ

อาหารทเรารบประทานในแตละมอ นอกจากจะมสวนประกอบของอาหารเปน หม เนอ ปลา ไก และผกตาง ๆ แลว ผปรงอาหารยงนยมปรงสารตางๆ ลงไปอกดวย บางอยางกใสลงไปเพอใหมรสชาตดหรออรอยขน บางอยางใสลงไปเพอความมงหมายอยางอน เชน ไมใหอาหารบดหรอเนาเสย ชวยใหอาหารกรอบ และชวยใหมองดนารบประทาน เปนตน สารตางๆ ทใสลงไปในอาหาร ขณะปรงอาหารเหลานถอวาเปน สารปรงแตงอาหารหรอสารเจอปนในอาหารทงสน ท าใหม ส กลน รส ชวนรบประทาน ส ทใชปรงแตงอาหารไดจากธรรมชาต เชน สจากใบเตย กะลามะพราว ขมน อญชน เปนตน ซงสเหลานไมเปนอนตราย แตถาเปนสสงเคราะหอาจจะมอนตราย เพราะบางชนดอาจจะมสารพษผสมอย เชน สารตะกว กลน ทไดจากการสกดน ามนหอมระเหยจากพช สตว เชน กลนใบเตย กลนแมงดา กลนมะล กลนกหลาบ กลนสม เปนตน รสชาตอาหาร ไดจากการใสสารทชวยปรงแตงรสอาหาร เชน ผงชรส ซงไมมคณคาตอรางกายจงควรรบประทานในปรมาณทพอเหมาะ เปนตน สารบางอยางกไมมโทษตอรางกาย แตไมมคณคาทางโภชนาการ และบางอยางกเปนอนตรายตอรางกาย ถารบประทานมากเกนไป หรอบอยครงมากเกนไป ยกตวอยางอาหาร เชน เยนตาโฟ พบวา สารเจอปนในอาหารทพบไดแก น าปลา เกลอ น าตาล น าสมสายช พรก ส แตไมมสารกนบด สารเจอปนในอาหาร เปนสารพษทเกดขนจากธรรมชาต และจากการกระท าของมนษย ซงมผลท าใหเกดอนตรายตอรางกายจนอาจถงเสยชวตได สารเจอปนในอาหารแบงตามลกษณะการเกดได 2 ประเภท ไดแก สารพษในอาหารทเกดขนเองตาม ธรรมชาต และสารพษในอาหารทเกดจากการกระท าของมนษย

สารเจอปนในอาหาร

1

แบงออกตามชนดของสารพษได ดงน

1. สารพษจากเชอจลนทรย 2. สารพษในพชผก 3. สารพษจากสตว

1. สารพษจากเชอจลนทรย ประเทศไทยตงอยในเขตรอนชนมภมอากาศเหมาะแกการเจรญเตบโตและขยาย พนธของสงมชวตนานาชนดตงแต จลนทรย, เหด, รา, ตลอดจนพชและสตวนานาพนธ ซงจลนทรย, รา, และเหดสามารถสรางสารพษชวภาพทกอใหเกดอนตรายตอมนษยได จลนทรยเปนสงมชวตขนาดเลกพบทวไปตามธรรมชาต สามารถสรางสารพษได มทงชนดทเปนประโยชนและเปนโทษตอรางกาย จลนทรยเหลานอาจเจอปนและเจรญ เตบโตขยายพนธไดรวดเรวในอาหารโดยเฉพาะทอณหภมประมาณ 30-35 องศาเซลเซยส เมอคนรบประทานเขาไปจะกอใหเกดโรคอาหารเปนพษ บางชนดมอาการจ าเพาะ และมพษรายแรงจนท าใหถงแกชวตได ซงจลนทรยท าใหเกดพษไดทงตวเซลล และสารพษของจลนทรย มรายละเอยดดงน 1.1 พษทเกดจากเซลลของจลนทรย สามารถท าใหเกดโรคชนดตาง ๆ ได เชน ไวรส แบคทเรย โพรโทซว และเหด มรายละเอยดเพมเตมดงน 1.1.1 ไวรส เปนจลนทรยทเลกทสด ถาปนเปอนมากบอาหารและเครองดมจะท าใหเกดโรคทองรวง และตบอกเสบ 1.1.2 แบคทเรย เปนจลนทรยทมความสามารถในการแพรขยายพนธสงท าใหเกดโรค วณโรค อหวาตกโรค บด เปนตน 1.1.3 โพรโทซว ไดแก เชอบดอะมบา ซงอาจปนเปอนมากบอาหารหรอน าดม เมอเขาสรางกายจะเจรญเตบโตอยางรวดเรวท าใหเกดการปวดทองอยางรนแรง

ตอนท 1 สารพษในอาหาร เกดขนเองตามธรรมชาต

2

1.1.4 เหด เปนจลนทรย ทมทงชนดทมประโยชนรบประทานไดและชนดทเปนพษรบประทานไมได เชน เหดเมา ซงมหลายชนด เชน เหดระโงกหน (เหดไข) เหดหวกรวด เหดขา เหดโคนสม และเหดไขหงส เปนตน หากรบประทานเขาไปจะมอาการปวดทองอยางรนแรง คลนไส อาเจยน ถายอจาระเหลว การท างานของตบและไตอาจ ลมเหลวถงขนเสยชวตได

เหดขามพษ เหดระโงกหนหรอเหดไขมพษ เหดหวกรวด

ภาพ 1.1 ตวอยางเหดทมพษ ทมา ยง ภวรวรรณ, 2557

การปองกนพษทเกดจากจลนทรยกระท าไดโดยการปรงอาหารใหสกโดยใชความรอนทอณหภมสง หรอใชความรอนทคงตวนาน ๆ เชน การนง ตม และตน สวนเหดพษปองกนไดโดยการไมรบประทานเหดทสงสย ไมรจก และไมแนใจ 1.2 พษจากสารพษของจลนทรย นอกจากจลนทรยทเจอปนในอาหารจะท าใหเกดโรคชนดตาง ๆ แลวยงสามารถสรางสารพษทเปนอนตรายตอรางกายได ดงน 1.2.1 พษจากแบคทเรยคลอสตรเดยมโบทลนม (Clostridium botulinum) ท าใหเกดโรคโบทลสซม ซงมการอกเสบของกระเพาะอาหารและล าไสทมอนตรายรายแรงทสด เปนแบคทเรยทสรางสปอรและไมตองการอากาศในการเจรญเตบโต พบในอาหารกระปองทบรรจไมถกสขลกษณะ และอาหารทหมกดองเอง เจรญเตบโตไดดในทไมมอากาศ มการสรางสารพษท าใหผบรโภคมอนตรายถงตายได การปองกนท าไดโดย เลอกรบประทานอาหารกระปองทไดมาตรฐาน หรอไดรบการรบรองจากหนวยงานหรอสถาบนทมชอเสยงทเชอถอได รวมถงไมควรชมอาหารกระปองทสงสยวาเสย ไมรบประทานอาหารกระปองในขณะเยน อาหารกระปองทเหลอจากการรบประทานควรเกบในตเยน และถาเปนอาหารกระปองประเภทเนอสตวตองน ามาอนใหเดอดประมาณ 15 นาท กอนน าไปบรโภคทกครง

3

ภาพ 1.2 คลอสตรเดยมโบทลนมในอาหารกระปอง ทมา Bhargava, 2008

1.2.2 พษจากเชอรา (mycotoxin) การเจอปนของสารพษจากรามความ ส าคญตอเศรษฐกจการผลตอาหาร ทวโลกสญเสยอาหารทเนองจากการเจอปนของพษจากราถง 100 ลานตนตอป และทส าคญกวานนคอ มผลตอสขภาพมนษย เชอราทเปนปญหาหลกของการเจอปนในอาหาร คอ อะฟาทอกซน เชอราหลกทสรางสารพษ คอ แอสเพอรจลลส ฟลาวส (Aspergillus flavus) หรอ ราเหลอง พบมากใน ถวลสง และขาวโพด งา เครองเทศ รวมถงอาหารแหงอน ๆ ทเกบในทชน อาจมเชอราโดยเฉพาะ ราเหลอง (Aspergillus flavus) ถาเกดขนแลวสรางสารพษ ทเรยกวา “อะฟลาทอกซน” สารนทนความรอนไดถง 260 องศาเซลเซยส ถาไดรบสารนในปรมาณมากจะท าใหเปนไขชก หายใจล าบาก ตบ ไต ถกท าลาย สมองบวมและอาจตายได ถาไดรบในปรมาณทนอยจะสะสมสารพษในตบท าใหเกด มะเรงตบ วธปองกนสารพษจากรา กระท าไดโดยเลอกซออาหารแหงทไมขนราและทผลตขนใหม

4

เชอราอะฟาทอกซน

ถงลสงขนรา ขาวโพดขนรา

ภาพท 1.3 เชออะฟาทอกซนอาหารทขนรา ทมา ส านกหอสมดและศนยสารสนเทศวทยาศาสตรและเทคโนโลย, 2552

2. สารพษในพชผก พษในอาหารตามธรรมชาตทพบในพชผก เมอรบประทานเขาไปจะท าใหเกดพษตอรางกาย สามารถปองกนไดโดยหลกเลยงการรบประทานอาหารจากพชทมพษ มการจ าแนกสารพษจากพชตามการออกฤทธทางเภสชวทยา ไดเปน 4 ประเภทใหญๆ คอ

2.1 สารพษจากพชทท าใหเกดการระคายเคองตอระบบทางเดนอาหาร โดยจะท าใหเกดอาการคน ระคายเคอง ปวดแสบปวดรอนในปาก คลนไส อาเจยน อจจาระรวง ไดแก เผอก บอน ผลมะค าดควาย เปนตน

2.2 สารพษจากพชทออกฤทธตอระบบประสาทสวนกลางและจตใจ โดยการออกฤทธของสารพษจะมทงการกดระบบประสาทสวนกลาง และการกระตนท าใหเกดอาการชกและหลอนจตประสาท เชน เหด ฝน ใบและเปลอกของตนกระทอม สะเดาอนเดย หวกลอย มนส าปะหลงดบ กญชา เปนตน

5

2.3 สารพษจากพชทมฤทธตอหวใจและระบบหมนเวยนโลหต ไดแก ยโถ เมลดปอกระเจา เมลดร าเพย เปนตน

2.4 สารพษจากพชทมอนตรายตอตบและอวยวะอนๆโดยตรง ไดแก หญางวงชาง พระยาไรใบ ยางจากตนรก ตนหงหาย เมลดลกเนยง เปนตน

ลกเนยง ผลมะค าดควาย

หวกลอย เมลดร าเพย

ภาพท 1.4 สารพษในพชผก ทมา ส านกหอสมดและศนยสารสนเทศวทยาศาสตรและเทคโนโลย, 2552

3. สารพษจากสตว พษจากสตว เชน ปลาปกเปา คางคก หนอนพยาธ หอยทะเล และแมงดาทะเล ดงรายละเอยดตอไปน 3.1 ปลาปกเปา (Puffer fish) เปนสตวน าทมพษอยในตว พษของปลาปกเปามชอวา Tetrodotoxin พบพษมากทสดในสวนของ ไข ตบ ล าไส หนง สวนทเปนเนอปลาจะมพษนอย ถารบประทานเขาไปแลวจะมอาการชาและคนรมฝปาก ปวดทองหวใจเตนเรว และอาจเสยชวตได

ภาพ 1.5 ปลาปกเปา

ทมา กระทรวงสาธารณสข, 2551

6

3.2 คางคก (Bufo vulgaris) เปนสตวทมสารพษอยในตอมใตผวหนง พษนมฤทธท าลายระบบประสาท และระบบการหายใจ หากรบประทานจะเกดอาการคลนไส อาเจยน ปวดศรษะประสาทหลอน และอาจเสยชวตได หากสมผสทางผวหนงจะท าใหเกดการระคายเคอง แสบรอน หากสมผสกบตาอาจท าใหตาปอดได

ภาพ 1.6 คางคก

ทมา กระทรวงสาธารณสข, 2551

3.3 พษทเกดจากหนอนพยาธ ไดแก พยาธชนดตาง ๆ ไดแก พยาธไสเดอน พยาธแสมา และพยาธใบไมในตบ ซงเปนสาเหตทท าใหเกดโรคขาดสารอาหาร เพราะพยาธจะแยงอาหารทเรารบประทานเขาไป พยาธบางชนดท าใหเกดโรคได เชน ถารางกายมพยาธปากขอมากผลทตามมาคอ รางกายเสยเลอดมากท าใหเกดโรคโลหตจางสวนพยาธใบไมในตบอาจท าใหเกดมะเรงตบ มะเรงในทอน าด ท าใหประสทธภาพการท างานของตบลดลง ตบโตแขง และตายในทสด

ภาพ 1.7 พยาธใบไมในตบ

ทมา ส านกเทคโนโลยเพอการเรยนการสอน, 2551

7

3.4 หอยทะเล อาจมพษอยหลายชนดในหอยทะเลเปน ๆ เชน หอยแมลงภ หอยแครง หอยนางรม ท าใหเกดอาการเปนพษเมอบรโภคเขาไป อาการสวนใหญมก จะไมรนแรง แตทรนแรงถงตายพบไดเปนสวนนอย ถาเกดจากพษทมชอวา แซกซทอกซน ทมฤทธตอระบบประสาทคลายพษของปลาปกเปาและแมงดา พษของหอยทะเลทกชนดมกจะมความทนตอความรอน

หอยนางรม หอยแมลงภ หอยแครง

ภาพท 1.8 สารพษในหอยทะเล ทมา กระทรวงสาธารณสข, 2551

3.5 แมงดาทะเล พบในประเทศไทยม 2 ชนด คอ 1) แมงดาจาน (ไมมพษ) มขนาดโต ลกษณะหางเปนสนนน คลายสามเหลยม และมรอยหยกหรอหนามขนาดเลกบนสนนนอยางเหนไดชด 2) แมงดาถวยหรอแมงดาไฟ (ไขมพษ) หรอ เหรา เปนแมงดามพษ มล าตวเลกกวาแมงดาจานเกอบ 2 เทา สารพษทกอใหเกดพษ คอ tetrodotoxin หรอ saxitoxin มผลตอการท างานของระบบประสาท หลงการกนไขแมงดาไมเกน 1 ชวโมงถง 3 ชวโมง มอาการลนแขง พดไมได ชาทวรางกาย มอาการปวดทอง ถายเหลว วงเวยน ปวดหว อาเจยน รางกายออนแรง มกมภาวะระบบหายใจลมเหลวจนเปนสาเหตของการเสยชวต

ภาพ 1.9 แมงดาถวยหรอแมงดาไฟ

ทมา กระทรวงสาธารณสข, 2551

8

กจกรรมแบบฝกหดฝกคด

ค าชแจง ใหนกเรยนตอบค าถามโดยเตมขอความทถกตองลงในชองวาง

1. เราจะพบเชอราชนดใดมากทสดใน “ถวลสง”

........................................................................................................................................

2. คนทเปนวณโรค อหวาตกโรค และบด เนองจากรบประทานอาหารทมเชอโรคใดเจอปน

........................................................................................................................................

3. คนทรบประทานเหดเมาจ านวนมาก ๆ จะมอาการอยางไร

........................................................................................................................................

4. “เปนสตวทมสารพษอยในตอมใตผวหนง” กลาวถงสตวชนดใด

........................................................................................................................................

5. การปรงอาหารใหสกโดยใชความรอนสงหรอใชความรอนทคงตวนาน ๆ เชน การนง ตม ตน ผบรโภคจะปลอดภยจากพษชนดใด............................................................

.......................................................................................................................................

---------------------------------------------

กจกรรมท 1

9

กจกรรมแบบฝกหดฝกคด

ขอ 1. ตอบ เชออะฟาทอกซน

ขอ 2. ตอบ แบคทเรย

ขอ 3. ตอบ ปวดทองอยางแรง คลนไส อาเจยน ถายอจาระเหลว

ขอ 4. ตอบ คางคก

ขอ 5. ตอบ จลนทรย

-----------------------------------------------------

เฉลยกจกรรมท 1

10

เลม 4 กบความปลอดภยในการบรโภค

ตอนท 2 สารพษในอาหาร เกดขนจากการกระท าของมนษย

1. นกเรยนยกตวอยางสารเจอปนในอาหารบางชนดได 2. นกเรยนบอกประโยชนและโทษของสารเจอปนในอาหารบางชนดได 3. นกเรยนปองกนและหลกเลยงสารพษในอาหารได 4. นกเรยนท างานรวมกบผอนไดอยางสรางสรรค 5. นกเรยนน าความรเรอง สารเจอปนในอาหารไปใชในชวต ประจ าวนได

สารพษในอาหารทเกดจากการกระท าของมนษย จากการส ารวจพบวา ปจจบนอาหารจ านวนมากไมวาจะเปนพชผก ผลไม และอาหารส าเรจรปอน ๆ มความเปนพษอนเนองมาจากสารตกคางทใชในการเกษตร หรอการใชสงเจอปนตาง ๆ ในอาหารดงนน สงเปนพษในอาหารดงกลาวเหลานเกดจากการกระท าของมนษยทงสน

อาหารกบการด ารงชวต

จดประสงคการเรยนร

สาระส าคญ

สารพษทเกดจากการกระท าของมนษย สวนใหญเปนผลมาจากความเจรญทางดานวทยาศาสตรและเทคโนโลยทเราน ามาใชในชวตประจ าวน ไดแก สารตกคางจากการเกษตร และสงเจอปนในอาหาร มรายละเอยด ดงน

1. สารตกคางจากการเกษตร เชน ดดท ปย ยาปราบศตรพช ซงสลายตวชา มพษรนแรง อาจสะสมในอาหาร เมอรบประทานเขาไปจะเกดอนตรายตอชวตได จากการทเครอขายเตอนภยสารเคมก าจดศตรพช หรอไทยแพน (Thai-PAN) ไดเกบตวอยางผกและผลไมจากทวประเทศจ านวน 150 ตวอยาง เพอตรวจหาสารเคมตกคาง เมอเดอนสงหาคม 2560 ดงน - ผกยอดนยม 5 ชนด ไดแก ถวฝกยาว คะนา พรกแดง กะเพรา และกะหล าปล - ผกพนบานยอดฮต 5 ชนด ไดแก ใบบวบก ชะอม ต าลง และสายบว - และผลไม 6 ชนด ไดแก องน แกวมงกร มะละกอ กลวย มะพราว สบปะรด ผลปรากฏพบวา โดยภาพรวมมสารพษปนเปอนในผกและผลไมเกนมาตรฐานถง 46% โดยแยกตามล าดบได ดงน - ผกยอดนยมทวไปมสารเคมตกคางเกนมาตรฐาน 64% - ผกพนบานยอดนยมมสารเคมตกคางเกนมาตรฐาน 43% - ผลไมมสารเคมตกคางเกนมาตรฐาน 33%

ผกทพบสารเคมตกคาง แกวมงกร กลวย

ภาพ 2.1 สารเคมตกคางในผกผลไม ทมา ไทยแพน (Thai-PAN) 2560

ตอนท 2 สารพษในอาหาร เกดขนจากการกระท าของมนษย

11

การปองกนหลกเลยงจากสารเคมทตกคางในผกผลไม ท าไดดงน 1) เลอกซอผกสดทใบไมมคราบสขาว 2) เลอกรบประทานผกทไมคอยมแมลงรบกวน เชน ต าลง ชะอม ดอกโสน ดอกแค กระถน เปนตน 3) ลางผกสดกอนน าไปรบประทานดวยการลางน าหลาย ๆ ครง หรอลางดวยน าผสมน าสมสายชหรอลางดวยน าปนใส

2. สงเจอปนในอาหาร

แบงออกเปน 3 ประเภท คอ สารกนเสย สารแตงกลน และสผสมอาหาร 2.1 วตถกนเสย อาหารเมอถกทงไวสกระยะหนง จลนทรยทเจอปนอยในอาหารจะมการเจรญเตบโตแบงตวมจ านวนเพมมากขน และท าการยอยสลายสารอาหารท าใหอาหารเกดการเนาเสย ดงนน เพอชวยยดอายอาหารใหอยไดนานจงตองมการใสสารกนเสยลงไปในอาหาร เพอไปยบยงการเจรญเตบโตหรอท าลายจลนทรย ชวยใหอาหารคงสภาพ รส กลน เหมอนเมอแรกผลตและเกบไวไดนาน วตถกนเสยทนยมใช เชน สารกนบด สารกนหด และดนประสว เปนตน ดงรายละเอยดตอไปน 2.1.1 สารกนบด (preservatives) ทนยมใชกนมากคอ เชน กรดเบนโซอกและเกลอเบนโซเอท มกเตมลงในเครองดมตางๆ เชน น าผลไม ซอส ผกดอง แยม เยลล ผลไมแชอม และเครองแกงส าเรจรป ซงไมท าใหรสชาตอาหารเปลยน กรดโปรปโอนกและเกลอโปรปโอเนต ใชปองกนเชอราและการเกดเมอกหรอยางเหนยวในโด (dough) หรอแปงขนมปงทผานการนวดแลว มกใชในอาหารประเภทขนมปง เคก และเนยแขงชนดตาง ๆ อนตรายจากสารกนบด พษเฉยบพลน คอ กรณทไดรบสารเขาสรางกายในปรมาณมาก ท าใหเกดการระคายเคองระบบทางเดนอาหาร คลนไส อาเจยน ทองเสย วงเวยน และปวดศรษะได อาจเกดภาวะเมดเลอดแดงชอกเฉยบพลน (methemoglobin) พษกงเรอรงและพษเรอรง คอ เกดจากการบรโภคในปรมาณไมสงสะสมตอเนองเปนเวลานาน อาจกอใหเกดพษเรอรง และสะสมเปนสารกอมะเรงได

12

ขอแนะน าเมอจ าเปนตองกนอาหารทมสารกนบด อาหารทใสสารกนบดเปนสงทเราหลกเลยงไมได เพราะมอยในชวตประจ าวน แตไมควรกนตดตอกนเปนประจ า ในการซออาหารกระปองควรดฉลากอาหารวาเปนอาหารทผผลตนาเชอถอหรอไม และใสสารเคมอะไรลงไปบาง วธปองกนทดทสด คอ การปรงอาหารกนเองใน ครอบครวใหบอยทสด

ผกผลไมดอง น าผลไมกระปอง ซอสปรงรส

ขนมปง แยม เครองแกงส าเรจรป

ภาพ 2.2 ตวอยางอาหารทใสสารกนบด ทมา Health & Cuisine

2.1.2 สารกนหน ทนยมใช ไดแก กรดแอสคอรบก (C6H8O6) หรอ วตามนซ เปนสารกนหนทดทสด นยมใสในเนยเทยมโดยไมจ ากดจ านวน บเอชเอ ใชไดไมเกน 175 มลลกรมตอกโลกรม บเอชท ใชไดไมเกน 75 มลลกรมตอกโลกรม กบอาหารพวกไขมนจากสตว เครองดมทมไขมน ไอศกรม ขนมหวาน อาหารอบ และทอด ยสตแหง ไสกรอก และเนอสตว เดซล แกลแลต (Dodecyl Gallate) ใชไดไมเกน 100 มลลกรมตอกโลกรม เอนดจเอ (NDGA) ใชไดไมเกนรอยละ 0.02 ของปรมาณไขมน และน ามนในอาหาร พวกเนอสตว น ามนหม เนย ไอศกรม ครม ขนม และเครองดม และไมเกนรอยละ 0.05 กบวสดทใชบรรจอาหาร

13

อนตรายจากการใชวตถกนหน การใชวตถกนหนเพอปองกนการเกดปฏกรยาออกซเดชนในอาหารนน ถาหากใชในปรมาณทมากเกนไปตดตอกนเปนเวลานาน พบวา เปนสาเหตใหเกดอาการผดปกตแกผบรโภค เปนสารกอมะเรง และเนองอกได การปองกน ในการเลอกซออาหารแปรรปตาง ๆ ซงในปจจบนมแนวโนมใชวตถเจอปนอาหารทงสน ผบรโภคตองศกษาใหด เพอเลอกซออาหารทปลอดภย และใหประโยชนกบสขภาพสงสด

ไสกรอก ยสตแหง

นมยเอสท ขนมคกก ขนมถวทอด

ภาพ 2.3 ตวอยางอาหารทใสสารกนหน ทมา กองผลตภณฑอาหารและวสดสมผสอาหาร กรมวทยาศาสตรบรการ 2559

2.1.2 ดนประสว คอ สารเคมชนดหนงทเรยกวา โพแทสเซยมไนเตรท(Potassium nitrate) เปนผงสขาว ละลายน าไดด ไมมกลน มรสเคมเลกนอย และมกใชดนประสว เปนสารกนบดถนอมอาหาร เชน เนอหม เนอปลา เนอวว เนอเคม ปลาเคมกนเชยง ไสกรอก เบคอน แหนม เนอสวรรค ไตปลาดบ ปลารา ปลาเจา เปนตน อนตรายจากดนประสว เปนสารกอมะเรง ท าใหเปนมะเรงทปอด ตบ ไตหลอดลม หลอดอาหาร ส าไสใหญ ผวหนง โพรงจมก สมอง และกระเพาะปสสาวะ เปนตน

14

การปองกนและหลกเลยงความเสยงจากดนประสว หลกเลยงอาหารทมสแดงผดปกตจากธรรมชาต ไดแก เนอแดดเดยวกนเชยง หลกเลยงการรบประทานอาหารแปรรปตาง ๆ เชน ไสกรอก แฮม และควรรบประทานอาหารทมวตามนซ และวตามนอสงหลงอาหารเพราะวตามนดงกลาวสามารถยบยงการเกดสารไนโตรซามน (สารกอมะเรง) ในกระเพาะอาหารได

เนอเคม ปลาเคม กนเชยง

แหนม ปลารา ปลารา

ภาพ 2.4 ตวอยางอาหารทใสดนประสว ทมา กองผลตภณฑอาหารและวสดสมผสอาหาร กรมวทยาศาสตรบรการ 2559

2.2 สารแตงกลนและรส เปนสารทชวยใหอาหารมรสและกลน สารเหลาน ไดแก - สารแตงกลนแนวเครองเทศ (Spice Flavor) มกใชในการการปรงแตงขนมประเภทขบเคยวตาง ๆ เชน กลนกระเทยม กลนตะไคร กลนใบมะกรด กลนใบโหระพา กลนกระเพรา รวมถงกลนเครองเทศอน ๆ เปนตน - สารกลนผลไม เชน น าหวานกลนตาง ๆ - สารรสหวานประเภทน าตาลเทยม หวานกวาน าตาลทราย 550 เทา ถารบประทานมากจะเกดอาการคลนไส อาเจยน ทองเดน และอาจชกได

15

- ผงชรส มชอทางวทยาศาสตรวา โมโนโซเดยมกลตาเมต เปนเกลอของกรดกลตามก ผลตจากมนส าปะหลง หรอพชประเภทแปง หากรบประทานมากจะชาทตนคอ บรเวณใบหนา หวงเวยน อาเจยน อาจเปนอมพาตชวคราวตามแขนขา โดยเฉพาะ สตรมครรภรวมทงเดกทารกไมควรรบประทาน เพราะผงชรสจะไปท าลายเซลลสมอง

สารแตงกลนเครองเทศ น าตาลเทยม ผงชรส

ภาพ 2.5 ตวอยางสารแตงกลนและรส ทมา กองผลตภณฑอาหารและวสดสมผสอาหาร กรมวทยาศาสตรบรการ 2559

2.3 สผสมอาหาร เปนสทใสเพอชวยแตงเตมใหอาหารนารบประทานยงขน มทงสจากธรรมชาต และสสงเคราะห มรายละเอยดดงน 2.3.1 สจากธรรมชาต เปนสทไดจากพชและสตวไมเปนอนตรายตอสงมชวต เชน สด าจากถาน สแดงจากครง สเขยวจากใบเตย สมวงจากดอกอญชน และสเหลองจากขมน เปนตน

สด าจากถาน สเหลองจากขมน

สมวงจากดอกอญชน สเขยวจากใบเตย

ภาพ 2.6 ตวอยางสผสมอาหารทไดจากธรรมชาต ทมา กรมสงเสรมคณภาพสงแวดลอม, ม.ป.ป.

16

2.3.2 สสงเคราะห เปนสผสมอาหารทไดจากการสงเคราะหอนญาตใหใชในอาหารได แตถารบประทานมากจะกอใหเกดอนตรายตอรางกายโดยสไปเคลอบเยอบกระเพาะอาหารและล าไสท าใหอาหารยอยยาก ทองอด ทองเฟอ และดดซมอาหารไปใชไดนอย ท าใหทองเดน เปนสาเหตของการเกดโรคมะเรง อาหารทพบวาใชสไมถกตอง มมากมาย เชน ลกกวาด ขาวเกรยบ เปนตน

ลกกวาด ลกชบ ขาวเกรยบ

ภาพ 2.7 ตวอยางสผสมอาหารทไดจากการสงเคราะห ทมา กรมสงเสรมคณภาพสงแวดลอม, ม.ป.ป.

การปองกนและหลกเลยงจากสผสมอาหาร เลอกซออาหารทไมปรงแตงส ถาใสสควรเปนสทไดจากธรรมชาต และถาใชสสงเคราะหผสมอาหาร ควรใชในปรมาณทส านกงานคณะกรรมการอาหารและยา (อ.ย.) ก าหนด คอ 1 มลลกรม ตออาหาร 1 กก. และตองสงเกตขอความบนฉลาก ดงน 1. มค าวาสผสมอาหาร 2. ปรมาณสทธ 3. มชอสามญ 4. มชอและสถานทของผผลต และ 5. ตองมเลขทะเบยนอาหารของสในเครองหมาย อ.ย. นอกจากน ยงมพษภยในอาหารทเกดจากสาเหตอน ๆ อก ไดแก สารพษทปนมาจากภาชนะทบรรจ เชน กระปองบรรจอาหารทคณภาพไมดอาจมสารตะกวเจอปน ภาชนะพลาสตก เชน ถวยจาน และถงพลาสตกทมคณภาพต า จะมสารทกอมะเรงละลายลงไปผสมกบอาหารสารพษทเกดจากการปรงอาหาร เชน การปงยางทใชความรอนสงจะท าใหเกดโรคมะเรงได การปองกนพษจากสารเจอปนทงทมาจากธรรมชาตและทเกดจากการกระท าของมนษย ท าไดโดยเลอกใชสารเคมทไดรบอนญาต โดยสงเกตจากฉลาก การตรวจสอบ และการใชในปรมาณทเหมาะสม

17

กจกรรมแบบฝกหดฝกคด

ค าชแจง ใหนกเรยนตอบค าถามโดยเตมขอความทถกตองลงในชองวาง

1. อาการทไดรบสารกนบดเขาสรางกายจ านวนมากจะมอาการอยางไร

........................................................................................................................................

2. สารกนบดชนดใดทมกใสในขนมปง

........................................................................................................................................

3. อาหารชนดใดสามารถยบยงการเกด สารไนโตรซามน ในกระเพาะอาหาร

........................................................................................................................................

4. “โพแทสเซยมไนเตรท” เปนสารเคมทมอยในอะไร

........................................................................................................................................

5. มชอทางวทยาศาสตรวา “โมโนโซเดยมกลตาเมต” หมายถง

.......................................................................................................................................

กจกรรมท 2

18

กจกรรมแบบฝกหดฝกคด

ขอ 1. ตอบ คลนไส อาเจยน ทองเสย วงเวยน และปวดศรษะ

ขอ 2. ตอบ กรดโปรปโอนก และเกลอโปรปโอเนต

ขอ 3. ตอบ อาหารทมวตามนซ และวตามนอสง

ขอ 4. ตอบ ดนประสว

ขอ 5. ตอบ ผงชรส

-----------------------------------------------------

เฉลยกจกรรมท 2

19

เลม 4

ตอนท 1 สารพษในอาหาร เกดขนเองตามธรรมชาต

ตอนท 2 สารพษในอาหาร เกดขนจากการกระท าของมนษย

สรป เนอหา

การกนอาหารอยางถกหลกโภชนาการ นอกจากตองกนอาหารใหไดรบสารอาหารครบถวน ทงชนดและปรมาณทพอดกบความตองการของรางกายแลว ยงควรค านงถง ความปลอดภยจากการบรโภคอาหารดวย เพราะอาหารกอาจเปนพาหะหรอตวน าอนตรายทเรามองไมเหนเขาสรางกาย พษภยทเกดขนอาจเปนเพยงแคคลนไส อาเจยน ปวดทอง ทองเสย แลวกหายไปในระยะเวลาสน ๆ 1 – 3 วน แตในบางกรณอาจมอาการรนแรงและเปนอนตรายถงแกชวตได หรออาจเกดการสะสมของสารพษแลวท าใหเกดอนตรายตอสขภาพไดเชนกน ดงนน ควรพจารณาวาในอาหารมสงเจอปนทเปนอนตรายตอรางกายหรอไม ซงอาจมสงเจอปนทเปนพษอาจเกดขนเองตามธรรมชาต หรอทเกดจากการกระท าของมนษย สามารถหลกเลยงและปองกนได โดยเลอกบรโภคอาหารทปรงสกและถกสขลกษณะ ดงนน ถาทกคนรจกเลอกกนอาหารอยางถกสขลกษณะเปนประจ า กจะเปนการดแลตนเองใหปลอดภยไดทางหนง

อาหารกบการด ารงชวต

20

เรอง สารเจอปนในอาหาร กบความปลอดภยในการบรโภค

ค าชแจง ใหนกเรยนเลอกค าตอบทถกทสดแลวท าเครองหมาย ( × ) ลงในกระดาษค าตอบ

1. แบคทเรยชนดใดพบมากทสดในอาหารกระปอง ก. Aspergillus versicolor ข. Aflatoxins ค. Clostridium botulinum ง. Zearalenone 2. สารพษทพบในถวลสงปน คอสารชนดใด ก. กรดเบนโซอก ข. อะฟลาทอกซน ค. โซดยมไนเตรต ง. โมโนโซเดยมกลตาเมต 3. อนตรายจากการบรโภคอาหารสก ๆ ดบ ๆ คอใด ก. เชอรา ข. สารกนบด ค. สารเคม ง. เชอพยาธ 4. สงมชวตใดเมอรบประทานจะมอาการชาทฝปาก กลามเนอแขนขาไมมแรง ก. พยาธ ข. สตวปก ค. ปลาปกเปา ง. เหดพษ 5. ถารบประทานถวลสงทมเชอราอาจท าใหเกดโรคใด ก. กระดกผ ข. มะเรงตบ ค. ไตอกเสบ ง. ตบอกเสบ 6. พรกแหง หอม กระเทยม มกมสงเปนพษชนดใดปนเปอน ก. เชอรา ข. เชอไวรส ค. เชอพยาธ ง. เชอแบคทเรย

แบบทดสอบหลงเรยน

21

7. สารพษตาง ๆ ทตดมากบอาหารเมอกนเขาไปจะสะสมไวในอวยวะใด ก. มาม ข. ตบ ค. กลามเนอ ง. บรเวณหนาทอง

8. สปรงแตงอาหารชนดใดไดจากธรรมชาตและไมเปนอนตรายตอรางกาย ก. ใบเตย ข. ดอกอญชน ค. ขมน ง. ถกทกขอ 9. ขอใดคอสารพษทเกดจาก เซลลของจลนทรย ก. ไวรส ข. แบคทเรย ค. เหด ง. ถกทกขอ 10. เชอจลนทรยชนดใดเปนเชอจลนทรยทเลกทสด ก. ไวรส ข. แบคทเรย ค. รา ง. โพรโทซว

--------------------------------------------------

22

เฉลยแบบทดสอบ กอนเรยน เรอง สารเจอปนในอาหาร กบ ความปลอดภย

ในการบรโภค

1. ง 2. ง 3. ก 4. ค 5. ข

6. ง 7. ข 8. ค 9. ข 10. ก

....................................................

เฉลยแบบทดสอบ หลงเรยน เรอง สารเจอปนในอาหาร กบ ความปลอดภยใน

การบรโภค

1. ค 2. ข 3. ง 4. ค 5. ข

6. ก 7. ข 8. ง 9. ง 10. ก

....................................................

23

กรมการแพทย. (ม.ป.ป.). อาหารทวไปและอาหารเฉพาะโรคผสงอาย. ม.ป.ท.: สถาบนเวชศาสตรผสงอาย กรมการแพทย กระทรวงสาธารณสข. กรมอนามย. (2545). ตารางแสดงคณคาทางโภชนาการของอาหารไทย. กรงเทพฯ: สามเจรญพานชย. กรมอนามย. (2546). ปรมาณสารอาหารอางองทควรไดรบประจ าวนส าหรบคนไทย พ.ศ. 2546 (พมพครงท 3). กรงเทพฯ : องคการรบสงสนคาและพสดภณฑ. กรมอนามย. (2550). ปรมาณสารอาหารอางอง. กนตามวยใหพอด. สบคนเมอ 4 มนาคม2550, จาก http://nutrition.anamai.moph.go.th/ temp/main /index.php กองโภชนาการ. (2550). ความรโรคขาดสารอาหาร. สบคนเมอ 23 พฤษภาคม 2550, จาก http://nutrition.anamai.moph.go.th/temp/main/index.php ดษณ สทธปรยาศร. (2542). ปญหาโภชนาการ. เอกสารการสอน ชดวชาโภชนศาสตร สาธารณสข หนวยท 1-7 (พมพครงท 15). นนทบร : มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช. ถนด ศรบญเรอง, กนษฐา อนอนนต และปนศกด ชมเกษยน. (2547). วทยาศาสตร ม.2 เลม 1. กรงเทพฯ : อกษรเจรญทศน. บญชา แสนทว. (2547). หนงสอเรยนสาระการเรยนรพนฐานวทยาศาสตร ชนมธยมศกษาปท 2 เลม 3. กรงเทพฯ: วฒนาพานช. สถาบนสงเสรมการสอนวทยาศาสตรและเทคโนโลย. (2549ก). หนงสอเรยน สาระการเรยนรพนฐานชวตกบสงแวดลอมสงมชวตกบกระบวนการด ารงชวต ชนมธยมศกษาปท 3. (พมพครงท 3). กรงเทพฯ: ครสภาลาดพราว. สถาบนสงเสรมการสอนวทยาศาสตรและเทคโนโลย. (2549ข). คมอคร สาระการเรยนรพนฐาน ชวตกบสงแวดลอมสงมชวตกบกระบวนการด ารงชวต ชนมธยมศกษาปท 3. กรงเทพฯ: ครสภาลาดพราว.

บรรณานกรม

24

สารานกรมไทยส าหรบเยาวชนฯ เลมท9 . (พมพครงท 11). (2548). กรงเทพฯ: รงศลปการพมพ (1977). สวทย อารกล. (2542). การประเมนภาวะโภชนาการทางชวเคม. เอกสารการสอน ชดวชาโภชนศาสตรสาธารณสข หนวยท 1-7 (พมพครงท 15). นนทบร : มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช. อแมนดา เออรเซล. (2548). คมอดแลสขภาพดวยวตามนและเกลอแร. (สรจกร ศร บรรกษและสรศกด รกหมาน, ผแปล) กรงเทพฯ: ซเอดยเคชน. (ตนฉบบภาษาองกฤษ พมพ ค.ศ. 1999)

25