องค์ประกอบศิลปะ Arts Composition

• การจัดองค์ประกอบทางศิลปะ เป็น หลักส ำคัญส ำหรับผู้สร้ำงสรรค์ และผู้ศึกษำงำนศิลปะ • เน่ืองจำกผลงำนศิลปะใด ๆ ก็ตำม ล้วนมีคุณค่ำอยู่ 2 ประกำร คือ คุณค่ำทำงด้ำนรูปทรง และ คุณค่ำ

ทำงด้ำนเรื่องรำว คุณค่ำทำงด้ำนรูปทรง เกิดจำกกำรน ำเอำ องค์ประกอบต่ำงๆ ของ ศิลปะ อันได้แก่ เส้น สี แสงและเงำ รูปร่ำง รูปทรง พื้นผิว ฯลฯ มำจัดเข้ำด้วยกันเพื่อให้เกิดควำมงำม ซึ่งแนวทำงในกำรน ำองค์ประกอบต่ำง ๆ มำจัดรวมกันนั้น

เรียกว่ำ กำรจัดองค์ ประกอบศิลป์ (Art Composition) โดยมีหลักกำรจัดตำมท่ีจะ กล่ำวต่อไป • อีกคุณค่ำหนึ่งของงำนศิลปะ คือ คุณค่ำทำงด้ำนเน้ือหำ เป็นเรื่องรำว หรือสำระของผลงำนที่ศิลปิน

ผู้สร้ำง สรรค์ต้องกำรที่จะแสดงออกมำ ให้ผู้ชมได้สัมผัส รับรู้ โดยอำศัยรูปลักษณะที่เกิดจำกกำรจัดองค์ประกอบศิลป์น่ันเอง

• หรืออำจกล่ำวได้ว่ำ ศิลปิน น ำเสนอเน้ือหำเรื่องรำวผ่ำนรูปลักษณะที่เกิดจำกกำรจัดองค์ประกอบทำงศิลปะ ถ้ำองค์ประกอบที่จัดขึ้น ไม่สัมพันธ์กับเนื้อหำเรื่องรำวที่น ำเสนอ งำนศิลปะนั้นก็จะขำดคุณค่ำทำงควำมงำมไป

• ดังน้ันกำรจัดองค์ประกอบศิลป์ จึงมีควำมส ำคัญในกำรสร้ำงสรรค์งำนศิลปะเป็นอย่ำงย่ิง เพรำะจะท ำให้งำนศิลปะทรงคุณค่ำทำงควำมงำมอย่ำงสมบูรณ์

• กำรจัดองค์ประกอบของศิลปะ มีหลกัที่ควรค ำนึง

• อยู่ 5 ประกำร คือ

• 1. สัดส่วน (Proportion)

• 2. ควำมสมดุล (Balance)

• 3. จังหวะลีลำ (Rhythm)

• 4. กำรเน้น (Emphasis)

• 5. เอกภำพ (Unity)

1 . สัดส่วน ( Proportion) หมำยถงึ ควำมสัมพันธ์กันอย่ำง เหมำะสมระหว่ำงขนำดของ

• องค์ประกอบที่แตกต่ำงกัน ทั้งขนำดที่อยู่ในรูปทรงเดียวกันหรือระหว่ำงรูปทรง และรวมถึง

• ควำมสัมพันธ์กลมกลืนระหว่ำงองค์ประกอบทั้งหลำยดว้ย ซึง่เป็นควำมพอเหมำะพอดี ไม่มำกไม่น้อย ขององค์ประกอบทั้งหลำยที่น ำมำจัดรวมกัน ควำมเหมำะสมของสัดส่วนอำจ

• พิจำรณำจำกคุณลักษณะดังต่อไปนี้

• 1.1 สัดส่วนที่เป็นมาตรฐาน จำกรูปลักษณะตำมธรรมชำติ ของ คน สัตว์ พืช ซึ่งโดยทั่วไป

• ถือว่ำ สัดส่วนตำมธรรมชำติ จะมีควำมงำมที่เหมำะสมที่สุด หรือจำกรูปลักษณะที่เป็นกำร

• สร้ำงสรรค์ของมนุษย์ เช่น Gold section เป็นกฎในกำรสร้ำงสรรค์รูปทรงของกรกี ซึ่งถือว่ำ

• "ส่วนเล็กสัมพันธ์กับส่วนที่ใหญ่กว่ำ ส่วนที่ใหญก่ว่ำสมัพันธก์ับส่วนรวม" ท ำให้สิ่งต่ำง ๆ

• ที่สร้ำงขึ้นมีสัดส่วนที่สัมพันธ์กับทุกสิ่งอยำ่งลงตัว

• 1.2 สัดส่วนจากความรู้สึก โดยที่ศิลปะนั้นไมไ่ด้สร้ำงขึ้นเพื่อควำมงำมของรูปทรงเพียง อย่ำงเดียว แต่ยังสร้ำงขึ้นเพื่อแสดงออกถึง เนื้อหำ เร่ืองรำว ควำมรู้สึกด้วย สัดส่วนจะชว่ย เนน้อำรมณ์ ควำมรู้สึก ให้เป็นไปตำมเจตนำรมณ์ และเรื่องรำวที่ศิลปินต้องกำร ลักษณะ เช่น นี้ ท ำให้งำนศิลปะของชนชำติต่ำง ๆ มีลักษณะแตกต่ำงกัน เนื่องจำกมเีร่ืองรำว อำรมณ์ และ ควำมรู้สึกที่ต้องกำรแสดงออกต่ำง ๆ กันไป เช่น กรีก นิยมในควำมงำมตำมธรรมชำติเป็น อุดมคติ เน้นควำมงำมที่เกิดจำกกำรประสำนกลมกลืนของรูปทรง จึงแสดงถึงควำมเหมือน จริงตำมธรรมชำติ ส่วนศิลปะแอฟริกันดั้งเดิม เน้นท่ีควำมรู้สึกทำงวญิญำนที่น่ำกลัว ดังนั้น รูปลักษณะจึงมีสัดส่วนที่ผิดแผกแตกต่ำงไปจำกธรรมชำติทั่วไป

• 2. ความสมดุล หรือ ดุลยภาพ หมำยถึง น้ ำหนักที่เทำ่กันขององค์ประกอบ ไม่เอนเอียงไปข้ำงใดข้ำงหนึ่ง ในทำงศิลปะยงัรวมถึงควำมประสำนกลมกลืน ควำมพอเหมำะพอดีของ ส่วนต่ำง ๆ ในรูปทรงหนึง่ หรืองำนศิลปะชิ้นหนึ่ง กำรจัดวำงองค์ประกอบต่ำง ๆ ลงใน งำนศิลปกรรมนั้นจะต้องค ำนึงถงึจุดศูนย์ถ่วง ในธรรมชำตินัน้ ทุกสิ่งสิ่งที่ทรงตัวอยู่ได้โดยไม่ล้มเพรำะมีน้ ำหนักเฉลี่ยเท่ำกันทุกด้ำน ฉะนั้น ในงำนศิลปะถ้ำมองดูแล้วรู้สึกว่ำบำงส่วนหนักไป แนน่ไป หรือ เบำ บำงไปก็จะท ำให้ภำพนั้นดูเอนเอียง และเกิดควำม รู้สึกไม่สมดุล เป็นกำรบกพร่องทำงควำมงำม

• ดุลยภำพในงำนศิลปะ มี 2 ลักษณะ คือ

• 1. ดุลยภำพแบบสมมำตร (Symmetry Balance) หรือ ควำมสมดุลแบบซ้ำยขวำเหมือนกัน คือ กำรวำงรูปทั้งสองข้ำงของแกนสมดุล เป็นกำรสมดุลแบบธรรมชำติลักษณะแบบนี้ใน ทำงศิลปะมีใช้น้อย สว่นมำกจะใช้ในลวดลำยตกแต่ง ในงำนสถำปัตยกรรมบำงแบบ หรือ ในงำนที่ต้องกำรดุลยภำพที่นิง่และมั่นคงจริง ๆ

• 2. ดุลยภาพแบบอสมมาตร (Asymmetry Balance) หรือ ควำมสมดุลแบบซ้ำยขวำไม่เหมือน กัน มักเป็นกำรสมดุลที่เกิดจำกำรจัดใหม่ของมนุษย์ ซึง่มีลักษณะที่ทำงซ้ำยและขวำจะไม่ เหมือนกัน ใช้องค์ประกอบที่ไม่เหมือนกัน แต่มีควำมสมดุลกัน อำจเป็นควำมสมดุลด้วย น้ ำหนักขององค์ประกอบ หรือสมดุลด้วยควำมรู้สึกก็ได้ กำรจัดองค์ประกอบให้เกิดควำม สมดุลแบบอสมมำตรอำจท ำได้โดย เลื่อนแกนสมดุลไปทำงด้ำนที่มีน้ ำหนักมำกว่ำ หรือ เลื่อนรูปที่มีน้ ำหนักมำกว่ำเข้ำหำแกน จะท ำให้เกิดควำมสมดุลขึ้น หรือใช้หน่วยที่มีขนำด เล็กแต่มีรูปลักษณะที่น่ำสนใจถ่วงดุลกับรูปลักษณะที่มีขนำดใหญ่แต่มีรูปแบบธรรมดำ

• 3.จังหวะลีลา (Rhythm) หมำยถึง กำรเคลื่อนไหวที่เกิดจำกำรซ้ ำกันขององค์ประกอบ เป็นกำรซ้ ำที่เป็นระเบียบ จำกระเบียบธรรมดำที่มีช่วงหำ่งเท่ำๆ กัน มำเปน็ระเบียบที่สูงขึ้น ซับซ้อนขึ้นจนถึงขั้นเกิดเป็นรูปลักษณะของศิลปะ โดยเกิดจำก กำรซ้ ำของหน่วย หรือกำรสลับกันของหน่วยกับช่องไฟ หรือเกิดจำก กำรเลื่อนไหลต่อเนื่องกันของเส้น สี รูปทรง หรือ น้ ำหนัก

• รูปแบบๆ หนึ่ง อำจเรียกวำ่แม่ลำย กำรน ำแม่ลำยมำจัดวำงซ้ ำ ๆ กันท ำให้เกิดจังหวะ และถ้ำจดัจังหวะให้แตกต่ำงกันออกไป ด้วยกำรเว้นช่วง หรือสลับช่วง ก็จะเกิดลวดลำย ที่แตกต่ำงกันออกไป ได้อย่ำงมำกมำย แต่จังหวะของลำยเป็นจังหวะอย่ำงงำ่ย ๆ ให้ควำม รู้สึกเพียงผิวเผิน และเบื่อง่ำย เนือ่งจำกขำดควำมหมำย เป็นกำรรวมตัวของสิ่งที่เหมือนกนั แต่ไม่มีควำมหมำยในตวัเอง จังหวะทีน่่ำสนใจและมีชีวิต ได้แก่ กำรเคลื่อนไหวของ คน สัตว์ กำรเติบโตของพืช กำรเต้นร ำ เป็นกำรเคลื่อนไหวของโครงสร้ำงที่ให้ควำมบันดำล ใจในกำรสร้ำงรูปทรงที่มีควำมหมำย

• เนื่องจำกจังหวะของลำยนั้น ซ้ ำตัวเองอยู่ตลอดไปไม่มีวันจบ และมีแบบรูปของกำรซ้ ำ ที่ตำยตัว แต่งำนศิลปะแต่ละชิ้นจะต้องจบลงอย่ำงสมบูรณ์ และมีควำมหมำยในตัว งำน ศิลปะทุกชิ้นมกีฎเกณฑ์และระเบียบที่ซ่อนลึกอยู่ภำยใน ไม่สำมำรถมองเห็นได้ชัดเจน งำนชิ้นใดที่แสดงระเบียบกฎเกณฑ์ที่ชัดเจนเกินไป งำนชิ้นนั้นก็จะจ ำกัดตัวเอง ไม่ต่ำง อะไรกับลวดลำยที่มองเห็นได้ง่ำย ไมม่ีควำมหมำย ให้ผลเพียงควำมเพลิดเพลินสบำยตำแก่ผู้ชม

• การเน้น( Emphasis) หมำยถึง กำรกระท ำให้เด่นเป็นพิเศษกว่ำธรรมดำ ในงำนศิลปะจะต้องมี ส่วนใดส่วนหนึง่ หรือจดุใดจุดหนึ่ง ทีม่ีควำมส ำคัญกว่ำส่วนอื่น ๆ เป็นประธำนอยู่ ถ้ำส่วนนั้นๆ อยู่ปะปนกับส่วนอื่น ๆ และมีลักษณะเหมือน ๆ กัน กอ็ำจถูกกลืน หรือ ถูกส่วนอื่นๆที่มีควำมส ำคญัน้อยกว่ำบดบัง หรือแย่งควำมส ำคัญ ควำมนำ่สนใจไปเสีย งำนที่ไม่มีจุดสนใจ หรือประธำน จะท ำให้ดูน่ำเบื่อ เหมือนกับลวดลำยที่ถกูจัดวำงซ้ ำกันโดยปรำศจำกควำมหมำย หรือเรื่องรำวที่น่ำสนใจดังนั้น ส่วนนัน้จึงต้องถกูเน้น ให้เห็นเด่นชัดขึ้นมำ เป็นพิเศษกว่ำส่วนอื่น ๆ ซึ่งจะท ำให้ผลงำนมีควำมงำม สมบูรณ์ ลงตัว และน่ำสนใจมำกขึน้ กำรเน้นจุดสนใจสำมำรถท ำได้ 3 วิธี คือ

• 4.1. การเน้นด้วยการใช้องค์ประกอบที่ตัดกัน (Emphasis by Contrast) สิ่งที่แปลกแตก ต่ำงไปจำกส่วนอื่นๆ ของงำน จะเป็นจดุสนใจ ดังนั้น กำรใช้องค์ประกอบที่มีลักษณะ แตกต่ำง หรือขัดแย้ง กับส่วนอื่น ก็จะท ำให้เกิดจุดสนใจข้ึนในผลงำนได้ แต่ทั้งนี้ต้อง พิจำรณำลักษณะควำมแตกต่ำงที่น ำมำใช้ด้วยว่ำ ก่อให้เกิดควำมขัดแย้งกนัในส่วนรวม และท ำให้เนื้อหำของงำนเปลี่ยนไปหรือไม่ โดยต้องค ำนึงว่ำ แม้มีควำมขัดแย้ง แตก ต่ำงกนัในบำงส่วน และในส่วนรวมยังมีควำมกลมกลืนเป็นเอกภำพเดียวกัน

• 2. การเน้นดว้ยการด้วยการอยู่โดดเดีย่ว (Emphasis by Isolation) เมื่อสิ่งหนึง่ถกูแยก ออกไปจำกส่วนอื่น ๆ ของภำพ หรือกลุ่มของมัน สิ่งนั้นก็จะเป็นจุดสนใจ เพรำะเมื่อแยกออกไปแล้วก็จะเกิดควำมส ำคัญขึ้นมำ ซึ่งเป็นผลจำกควำมแตกต่ำงที่ไม่ใช่แตก ต่ำงด้วยรูปลกัษณะ แต่เป็นเรื่องของต ำแหน่งที่จัดวำง ซึง่ในกรณีนี้ รูปลักษณะนั้นไม่จ ำเป็นต้องแตกต่ำงจำกรูปอ่ืน แต่ต ำแหน่งของมันได้ดึงสำยตำออกไปจึงกลำยเปน็ จุดสนใจขึ้นมำ

• 3. การเน้นด้วยการจัดวางต าแหน่ง (Emphasis by Placement) เมื่อองค์ประกอบอื่น ๆ ชีน้ ำมำยังจุดใด ๆ จุดนั้นก็จะเป็นจุดสนใจที่ถูกเน้นขึ้นมำ และกำรจัดวำงต ำแหน่งท่ี เหมำะสม ก็สำมำรถท ำให้จุดนั้นเป็นจุดส ำคัญขึ้นมำได้เช่นกัน พึงเข้ำใจว่ำ กำรเน้น ไม่จ ำเปน็จะต้องชี้แนะให้เห็นเด่นชัดจนเกินไป สิ่งที่จะต้อง ระลึกถงึอยู่เสมอ คือ เมื่อจัดวำงจุดสนใจแล้ว จะต้องพยำยำมหลีกเล่ียงไม่ให้สิ่งอื่นมำ ดึงควำมสนใจออกไป จนท ำให้เกิดควำมสับสน กำรเน้น สำมำรถกระท ำได้ด้วยองค์ ประกอบต่ำง ๆ ของศิลปะ ไม่ว่ำจะเป็น เส้น สี แสง-เงำ รูปร่ำง รูปทรง หรอื พื้นผิว ทั้งนี้ขึน้อยู่ควำมต้องกำรในกำรน ำเสนอของศิลปินผู้สร้ำงสรรค์

• 5.เอกภาพ( Unity)หมำยถึง ควำมเปน็อันหนึ่งอันเดียวกันขององค์ประกอบศิลป์ทั้งด้ำนรูปลักษณะ และด้ำนเนื้อหำเรื่องรำว เป็นกำรประสำนหรือจัดระเบียบของส่วนต่ำง ๆให้เกิดควำมเป็น หนึ่งเดียว เพื่อผลรวมอันไม่อำจแบ่งแยกส่วนใดส่วนหนึง่ออกไป กำรสร้ำงงำนศิลปะ คือ กำรสร้ำงเอกภำพขึ้นจำกควำมสับสน ควำมยุง่เหยิง เปน็กำรจัดระเบียบ และดุลยภำพ ให้แก่สิง่ที่ขดัแย้งกันเพื่อให้รวมตัวกันได้ โดยกำรเชื่อมโยงส่วนต่ำง ๆให้สัมพันธ์กัน

• เอกภำพของงำนศิลปะ มีอยู่ 2 ประกำร คือ

• 1. เอกภาพของการแสดงออก หมำยถึง กำรแสดงออกทีมีจุดมุ่งหมำยเดียว แน่นอน และมี ควำมเรียบง่ำย งำนชิน้เดียวจะแสดงออกหลำยควำมคิด หลำยอำรมณไ์ม่ได้ จะท ำให้สับสน ขำดเอกภำพ และกำรแสดงออกด้วยลักษณะเฉพะตวัของศิลปินแตล่ะคน ก็สำมำรถท ำให้เกิดเอกภำพแก่ผลงำนได้

• 2. เอกภาพของรูปทรง คือ กำรรวมตัวกันอย่ำงมีดุลยภำพ และมีระเบียบขององค์ประกอบ ทำงศิลปะ เพื่อให้เกิดเป็นรูปทรงหน่ึง ที่สำมำรถแสดงควำมคิดเห็นหรืออำรมณ์ของศิลปิน ออกได้อย่ำงชัดเจน เอกภำพของรูปทรง เป็นสิ่งท่ีส ำคัญท่ีสุดต่อควำมงำมของผลงำนศิลปะ เพรำะเป็นสิ่งที่ศิลปินใช้เป็นสือ่ในกำรแสดงออกถึงเรื่องรำว ควำมคิด และอำรมณ์