abbasi.dönemi-arap-edebiyatinda-zindiklik-(h.133-442)-226s

7/31/2019 Abbasi.dnemi-Arap-edebiyatinda-ZINDIKLIK-(h.133-442)-226s

1/226

GR

1. Kelime, Kavram ve Tarihe

Abbs dneminde din, siyas ve toplumsal tanmlamada ska kullanlan,

zaman iinde fonksiyonel olarak deiip rakipleri saf d brakma aracna da

dnen zndk ( -ez-znd) kavram, Arap literatrne Emev dneminin

sonlarnda girmitir. Kavramn kkeni konusunda farkl grler ileri srlmtr.

Kimilerine gre bu szck Yunancadan, kimilerine gre ramcadan, kimilerine

greyse Farsadan Arapaya girmitir. Bu farkl

grler aras

nda sonuncusu, genelkabule daha yakn grnmektedir. nk klasik Arapa szlklerde kelimenin

Farsa kkenine ilikin aktarlan bilgi ve grlerle bu kelimeye Arapada

yklenmi olan szck ve kavram anlamlar arasndaki paralellik dikkat ekmektedir.

Ne ki,zndkszcnn Arapaya Farsadan getii grnde olanlar da bu

szcn Farsadaki asl konusunda gr birlii iinde deildirler. Szcn

Yunancadan Arapaya gemi olduunu iddia edenler ise Yunanca aslnn ne

olduuyla ilgili her hangi bir bilgi vermemektedirler.

Szcn dil bakmndan kkenine deinmeyen el-Cevher, zndk

kavramnn kltrel boyutuna vurgu yapm ve dalistkkenli bir kavram olduuna

iaret etmitir. Ona gre, ez-znd ( ) Arapalatrlm bir kelime olup

oulu ez-zenda ( ) dr. Fiil kipi tezendaa ( ) masdar biimi de


2/226

2

ez-zendaa ( ) olarak kullanlmtr.1

bn Manra gre ez-znd ( ) Farsadakizend gery ( :

Zend taraftar) ifadesinden alnm olup, zamann devamlln savunan ve

ebediliine inanan, ahirete ve bir yaratcnn varlna inanmayan demektir.2 Kavram

bu anlamyla, bir yaratcnn varln kabul etmeme ve tanrtanmazlk anlamndaki

ild kavramyla benzemektedir.

msul-mute ise dalist inanca sahip, nur ve karanla inanan veya

ahirete ve rablie inanmayan, Mslman olmad halde Mslman gibi grnen,

slama inanmayp dncelerini gizleyen ve Mslman gzken anlamlarna geldii

ifade edilmektedir.3

Kavramn szlk anlamna deinmeksizin tarihsel alglan biimine ve

yaananlardan karlan sonulara dayanarak Abbsler dnemindeki siyasal

tanmlamadan hareket eden bnun-Nedme(.385/965) gre zndklar, inanlarn

gizleyen Maniheistlerdi. Onlar, zellikle Fars mevl'den olan vezir, edip ve

yazarlardan oluan bir sekin gurup tarafndan ynetilmekteydi.4 Baz aratrmaclar

da ilk dnemde el-Memnun sava at zndklarn, Mani dini mensuplar olduu

kanaatindedirler.5

Farsa zendk( ) szcnn anlam ile Arapada kullanlan znd

( ) szcnn anlam arasndaki yaknlk bu szcn kkeninin Farsa

olduunu desteklemektedir. Avesta taraftarlarnn,Avestann d anlamndan ok i

anlam gzetilerek yaplan ve bir tr tevili olan Zende inananlar iin kullandklar

1 el-Cevher (sml b. ammd), e-hh (tcul-lua ve hhul- arabiyye), (Yay. Amed A.

Attr, Beyrut, 1399, I, 546.2bn Manr (Cemluddin Ebul-Fal Muammed)Lisnul-arab, Beyrut, 1388, XII, 13.3 el-Frzbd (Mecdd-dn Muammed b. Yab), msul- mu, (Yay. M. M. Mustafa el-

Bb el-aleb), Msr, 1371/1952, III, 250-251.4

bnun-Nedm (Muammed b. s), el-Fihrist, Beyrut, 1398/1978, s. 338.5 Atvn (useyn), ez-Zendea ve-ubiyye fil-aril-abbsiyyil-evvel, Beyrut, 1984, s. 13;

Samarr (Abdullh Sellm), e-ubiyye, Badat, tsz., s. 82-83; Ocak (A.Yaar), Osmanl

Toplumunda Zndklar ve Mlhidler, stanbul 1999, s. 8.


3/226

3

zendk ( ) ile Arapadaki znd ( ) kelimesine yklenen anlam

rtmektedir. Buna grezendk, dalist inanca sahip olan Mecs Zerdtn kitab

Zende inanan kimse demektir. Kelime Arapalatrlarak sonundaki Kef ( ), fa

( ) dntrlmtr. Bunun yannda, nceleri Mani dinindeki bir mertebeyi ifade

etmek iin, daha sonralar Maniheizmin genelinin tanmlanmasnda kullanlan ve

Mani dininde, dindar ve inancnda sadk anlamndaki Aramca bir szckten

tretildii gr de ileri srlmtr.6 Ayrca Farsadaki zende ( )

kelimesinin hile ve tuzak anlamlarnda kullanlmasndan hareketle peygamberlik

iddiasnda bulunarak insanlar aldatt ve doru yoldan saptrd gerekesiyle

sahtekar olduunu ifade etmek iin Maniye bu ismin verildii de nakledilmektedir.7

Klasik Arap kaynaklar arasnda ez-znd kavramndan sz eden ilk yazar el-

Mesddir (. 346/ 957). el-Mesdye gre bu szck, ilk kez Ssn toplumunda

kullanlm olup Ssnlerin resmi dini olan Zerdtln kutsal kitabAvestann

tefsiri niteliindeki Zende uyan ve Avestay aslndan uzaklatrmakla sulanan

Mani ve taraftarlarna verilen bir addr.8

6Lat-name-i Dihhud, (Yay. Dr. Muammed Muin-Dr. Seyyid Caferehd), IX, 12972.7 el-Cevl (Eb Manr Mevhb b. Amed), el-Muarreb, (Yay. Amed Muammed akir),

Kahire, 1960, s. 343; el-Yes (Sebastian Reinswall), Alu kelimeti znd, el-Mer, I, Beyrut ,

1998, 681-682; Topalolu (Bekir), Zndk, A, XIII, 558; Zernkb (Abduluseyn), Kemeke-i

edyn der kalemr vi-islm,Mhnme-i mze u pervere, say: 5, dnem: 42, Tahran, Behmenmh

1351, 351.8 el-Mesd (Ebul-asan Al),Murcu-eheb ve medinul-cevher, (Yay. Yusuf Esad Dr),

Beyrut 1393, I, 275. Ssn hkmdarlarndan Butunnasrn olu Yestsif zamannda ortaya kan ve

daha sonra Zerdt adyla anlacak olan Azerbaycanl Zerdit b. Esbmn, halk arasnda Zemzeme

adyla bilinen, Mecusler arasndaki ad ise Besta (Avesta) olan kutsal kitab getiren bir peygamber

olarak kabul ediliyordu. Olaan st mucizelerle ortaya kan ve gelecee ait bilgilere sahip olduunu

iddia eden Zerdt, Pehlevice olan kitabAvestay altm harften oluan bir alfabeyle yazmt.

Anlalmasnda ve ezberlenmesinde zorluk ekilen Avestaya eitli yorumlar, hatta yorumlarna da

yorumlar yaplmtr. On iki cilt olduu sylenen bu kitaba Zerdt tarafndan yaplan tefsireZendad

verildi. Zendin yorumuna Bzend; Zerdtn lmnden sonra yap

lan haiyeye ise Barde ad

verildi. pur b. Erder ( M. 241-272) zamannda ortaya kan Mani b. Yezid ise Zende dayanan

dalist esasl inan sistemini Behrama arz etti. O zamana kadar Mecuslerin kutsal kitab olan

Avestann tevili olan ve d anlamndan ok i anlamnn esas alnarak aklandZendtaraftarlarnn


4/226

4

Zndklkkonusunu inceleyeb modern aratrmaclar arasnda nemli bir yere

sahip olan Trec Tbn ise, Zenda der sedeh-yi neostn-i slm balkl

makalesinde9, kavramn kkeni ve yklenen anlamlar hakknda eitli batl

aratrmaclarn grlerine yer vermitir. Modern aratrmaclarn hemen hepsi,

znd ( ) kelimesinin Farsa zendk ( ) kelimesinden alnarakArapalatrld konusunda fikir birliine sahiptirler. Yazda kelimenin Zendle

ilgili olduuna ve Ssn toplumunda mutlak anlamda Maniheistlerin tamam iin

deil, daha ok nde gelen ruhanileri iin kullanldna iaret edilmitir. A. A.

Bevana atfen ileri srlen varsayma gre ise Ssn toplumundaki zendk( )

kelimesinin asl Sryanicedeki znd ( ) kelimesidir. Sryanlerden

Ssnlere geen bu kavram Araplar tarafndan alnm ve slam literatrnesokulmutur.

el-Mehd olu el-Memna Onlar insanlar nce fuhiyattan kanma,

dnya nimetlerinden yz evirerek zhde ynelme ve sadece ahiret iin alma gibi

grnte gzel olan davranlara arrlar. Sonra et yemeyi ve temiz suya

dokunmay yasaklayp gnahtan kanmak iin hayvan kesmemeyi tlerler.

nderi olan Mani, ileri gelen ok sayda din adamyla birlikte II. Behram tarafndan ldrld.

Zende inanan anlamndaki zndk tabiri ilk kez bu tarihte kullanlmaya baland. Zndk olarak

anlan Mazdek ise daha sonra gelen Kubd b. Frz ( M. 488-496) zaman nda ortaya km,

hilekarlyla ve insanlar aldatmasyla mehur olan bu kii, ok sayda taraftaryla birlikte I Husrev

Enirvn b. Kubd ( M. 531-579) zamannda ldrlmtr. (Murcu-eheb , I,252-253, 274-275,

289-290)

Zndklk ve mani-mazdek ilikisi hakknda ise Kemal Paazade zetle u aklamalar yapmaktadr:

Zend, Kisr Kubd zamanndaki Senev mezheplerden biri olan Mazdekiyye frkasnn reisi

Mazdekin ortaya ortaya att kitabn addr. Onun yandalarna da bu nedenle zenadka denir...

Manicilikle Mazdekilik arasnda fark olmad hususu bizce isabetli deildir. Ayrca Zendin

mecusilerin kitab olduu dncesi de yanltr...Mecusiler Seneviyyeden farkldr...Seneviyye be

frkadr: Maniciler, Mazdekiler, biler, Marsiyoncular ve Kneviyye... Senevi olan Mecusiler de

drt frkadr: Keyumersiler, Zerdanclar, Mesihiler, Zerdtler... Araplar, semavi dinlerin dna

kan ve bunlar

inkar edenlere z

nd

k demilerdir. Bu da dehrye uygun dmektedir. [Ocak(A.Yaar) , a.g.e., s. 348.]9 Tbn (Trec), Zenda der sedeh-yi neostn-i slm, rannme, Sl-i Pencum, 1366/1987,

461.


5/226

5

Ardndan insanlar karanlk tanrs ve aydnlk tanrs esasna dayal dalist inanca

gtrrler. Daha sonra da kz karde ve kz ocuklaryla evlenmeyi, idrarla

ykanmay, karanlktan aydnla karmak amacyla ocuklarn alnmasn mbah

sayarlar. Onlar iin daraacn kur, klcn syr, onlara kar verecein mcadelede

orta

olmayan Allaha s

n. nk ryamda atan Abbas

grdm, bana iki k

l

hediye etti ve iki tanrya inananlarla savamam istedi. 10 tavsiyesinde yapt

tanmlamadan,zndkderken Mani dini mensuplarn kastettii anlalmaktadr.

lk balarda sadece Mani ve Mazdek gibi eski ran kkenli dinlerin

mensuplar iin kullanlan zndk nitelemesi, kelm ilminin gelimesi ve din

kavramlarn tanmlanmasyla birlikte kapsamn biraz daha genileterek Allaha veya

her hangi bir dine inanmad halde bu durumunu gizleyenler iin, ayrca el-Maarrnin de iaret ettii gibi11, zamann ebediliine inanan, peygamberlik

messesesini ve kitab kabul etmeyen dehrleriin de kullanlr olmutur. 12

Tefsir, tarih ve edebiyat kayna saylabilecek, Emlil-murte ismiyle

mehur eserde zndklk, dehrlik olarak tanmlanm ve zndklarn inanmadklar

halde Mslman grnen kimseler olduklar ifade edilmitir.13 Bu tanmlamann

yannda halk arasnda k, zarif ve dzgn giyinen kimseler de bu adla anlmtr. Bu

anlay ataszlerine kadar girmi ve zndk zerafeti ifadesinde, zerafetin zndklk

gstergesi sayld bu yzden de zndk ifadesinin vg anlam da ierdii rivayet

edilmitir.14

10 e-aber (Muammed b. Cerr), Trul-umem vel-Mulk, Beyrut, 1407, IV, 612; e-eybn

(Muammed b. Muammed), el-Kmil fit-tr, Beyrut 1415/1995, V, 276.11 el-Maarr (Ebul-Al),Risletul-ufrn, (Tah. ie Abdurrahmn bintu-ti)Khire 1977

s. 37.12 Ocak (A.Yaar) , ag.e., s. 347 vd.13 es-Seyyid Murte,Kitbul-eml, Haydarabad, 1367/1948, I, 88.14 el-Mehd dneminde halk arasnda yaygn olan bu tanmlamaya uyan kimselere de zndk

deniyordu. Zerafetleriyle ve sempatiklikleriyle mehur olan Ebul-Athiye, li b. Abdulkudds,

Mu b. yas ve Yay b. Ziyd gibi nl airler z

nd

k diye an

l

yorlard

. [el-Meydn (Amed b.Muammed), Mecmaul-emsl, Msr 1977-1979, I, 124; e-elib (Eb Manr Abdulmelik b.

Muammed), imarul-ulb fil-muf vel-mensb, (Yay. Muammed Ebul-Fal brahm), Kahire,

1965,I, 176-177.]


6/226

6

Abbs halifelerinden el-Mehd dneminden itibaren zndk kavramnn

gerek ierik, gerekse yaklam asndan deiime uradn gryoruz. Bu dneme

kadar daha ok dini bir tanmlama olarak grlen bu niteleyi, yeniden slamlama

politikalar izleyen el-Mehdyle birlikte siyasal bir tanmlamaya da dnmtr.

Szck, halk aras

nda aka ve mizahla balay

p dinin emirlerinin hafife al

nmas

venihayet kutsal deerlere kar kma ve bunlara hakarete varan davran silsilesini

izleyen kiiler iin kullanlrken, kimi yneticilerin rakiplerini saf d brakmak

amacyla bavurduklar bir yaftalama biimi haline de gelmitir. Baz Abbs

halifelerinin ve kimi vezirlerin bu yntemi kullanarak rakiplerini, Zndk Divan

ad altnda bir emniyet takip birimi kurup ldrttkleri bilinmektedir.15

Kuranda zikredilmeyen znd kelimesi rivayet edilen baz hadislerde yeralm, ancak zndklarn zikredildii iki hadiste sz edilen zndklarn inan esaslar

ve zellikleri belirtilmemitir.16 Ayrca Hz. Al nin yakt rivayet edilen grubun da

mrtedler mi yoksa zndklar m olduu ak deildir.17 el-azzlye gre zndklar,

kyamet gnnde ruhlarn bedenlerle birlikte har olunacaklar konusunda yaptklar

itirazlar yznden peygamberi yalanlam saylmlardr. Onlar lmn kesin bir son

olduu ve ahiret hayatnn olmadn sylemektedirler. Bunlar mmetim yetmiksur frkaya ayrlacak. Zndklar dnda hepsi cennete gidecektir. hadisinin de

15 Emn (Amed), ual-islm, Beyrut, tsz, I, 156.16 Bu hadisler yledir: : Bu mmette baz

bozulmalar olacaktr. Dikkat edin, bu, kaderi yalanlayanlarda ve zndklkta olacaktr.,

: mmetimin iinde bozulma ve namuslu kadna iftira atma ortaya

kacaktr. Bu zndklkta ve kadercilikte olacaktr. [bn anbel e-eybn (Eb Abdillh Amed),

el-Musned, Msr, tsz., II, 108, 136]17 krimeden anlatldna gre Hz.Alye yanlarnda kitaplar olan o zndklar getirildi. Ate

yaklmasn emretti. Sonra da onlar kitaplaryla birlikte yakt. krime, yle devam etti: Bu olay bn

Abbsa sylendiinde, o ben olsaydm, hz. Peygamberin emri gerei onlar yakmaz, sadece

ldrrdm. nk yle buyurmutur: Dinini deitireni ldrn, ancak Allah

n azap ekliyleikence etmeyin. [el-Musned, I, 282; el-Bur (Muammed b. sml), Cmiu-ahh, (Yay.

Mustafa db el-Bu, Beyrut, 1408/1987, VI, 2537] Hadisin dier versiyonunda ise zndklar yerine

mrtedlerin yakld nakledilmitir. (el-Musned, I, 217)


7/226

7

iaret ettii kimselerdir.18

A.Yaar Ocakn B. Lewise atfen vard kanaate gre; snnlik d her trl

pheli inanc, materyalizmi, ateizmi ve sonunda devlet ve toplum iin tehlike

oluturabilecek her trl fikir ve eilimi tanmlayan kavram haline gelmitir. 19 Bu

tanmlama ise snnlik d olma temeline dayanmaktadr. Bu tespit snn dncenin

siyasal otoritelerce benimsendii el-Mtevekkilden sonra ve zellikle yazarn

inceledii Osmanl dnemi iin isabetli bir yargdr. Ancak konumuzu tekil eden

dnem iin geerli saylamaz. nk yazarn iaret ettii snn anlay, zgrlk

ilkesinden hareket eden fakat sonunda baskc anlaya dnen Mutezilenin izledii

yanl yntemler sayesinde hakim olmutur. Ancak hakim dnce ister snn ister

i isterse de mutezil olsun farkl olan bu ve benzeri kavramlarla tanmlamayyelemitir.

Zndklk, Abbs toplumunda bamsz dnce hareketlerinin tanmland,

ii ve snn guruplarn birbirlerini suladklar, ilahi ak kavram ve Vahdet-i vcd

felsefesi yznden sufilerin yargland ve sonunda pek ok kimsenin lmne

neden olan bir kavramdr. Zaman ve mekna hatta ahsa gre anlam deiikliine

urayan bylesi esnek bir kavramn tanmlanmas beraberinde baz zorluklar da

tamaktadr. zerinde karmaa yaratlan, siyas ve din kartlklarn ve

guruplamalarn tanmlanmasnda ve rakiplerin tasfiyesinde kullanlan bu kavramn

tarif edilmesi ve kapsamnn izilmesi bir bakma bu tanmlamay yapan da

belirlemekte ve tanmlamaktadr.

Grld gibi kelime anlamlar

na da uygun biimde kullan

lan ez-z

ndkavram dinsel, siyasal ve sosyal kayglar gz nnde tutularak tehditlerin

tanmlanmasnda gelii gzel denebilecek biimde kullanlmtr. Bu anlam

karmaas ve keyflik, sosyal ve siyasal bakmdan bir ok muhalifin yok edilmesinde

ara olarak kullanlm ve farkl dnceler bir anlamda bu yolla ortadan

kaldrlmtr.

18 el-azzl (Eb mid Muammed), Fayalut-tefria beynel-islm vez-zendea, (Yay. Riyd

Mustafa el-Abdullh), Beyrut,1986, s. 81-83.19 Ocak (A.Yaar) , a.g.e., s. 13-14.


8/226

8

zet olarak ez-znd, islam hukuku nazarnda sapkn olduu halde

Mslman grnen, mevcut otoriteyi kabul etmeyen s, slamn kurallarn hie

sayan ibh, tevhid inancnn dna kan, dalist ve septik, gelenekte ise din

konusunda selefi kmseyen ve kendi grlerini benimseyen kimse demektir.20

Sonu olarak zndklkla ilgili farkl tanmlamalar u ekilde zetlememiz

mmkndr:

1. Mslman olmad halde kendini Mslman olarak tanmlayan, ancak

Mslman kimliiyle mevcut din-siyas otoriteyi reddeden ve dinin buyruklarn

hie sayan kimse.

2. Mslman olmad halde kendini Mslman olarak tanmlayan, ancak

tevhid inancnn dna kan, bu inanc eletiren, dalist ve septik kimse.

3. Mslman olduu halde din konusunda selefin grlerine katlmayan

reformist kimse.

4. nan konusunda her hangi bir itiraz ya da eletirisi olmad halde srf

elence ve zevk dkn bir hayat biimini benimseyen ibh.

2. Konunun Kaynaklar

Konunun aratrlmas esnasnda incelenen tarih ya da edeb kaynaklar

arasndaki bak asnn farkll gze arpmaktadr. Konu hakknda yazlm

eserlerin incelenmesi srasnda gerekeleriyle aklanaca gibi, baz batl

yazarlardan farkl olarak kimi Arap yazarlar konuya, Arap toplumunun bozulmasnda

yegane amil saydklar mevlnin ve Abbs siyasetindeki Fars hayranlnn eseri

olarak bakmaktadrlar.

20 Chokr (Melhem), slamn Hicrkinci Asrnda Zndklk ve Zndklar, ev. Aye Meral, stanbul

2002, s. 26.


9/226

9

Konunun ele alnd eserleri klasik kaynaklar ve modern almalar olarak

deerlendirmek mmkndr. Abbsler dnemindeki zndklk hakknda bamsz

klasik bir eser bulunmamakta, ilahiyat, edebiyat ve tarih kaynaklarnda eitli

balklar altnda konuya deinilmektedir. Klasik dnemle ilgili almalarn vaz

geilmez kaynak kiilerinden birisi olan bnun-Nedm, z

nd

kl

eski Farsdinlerinden Mani dini ile ilikilendirmi, el-Hayyt ise el-ntiradl eserinde daha

farkl bir adan yaklam, Yahudi ve Hristiyan gruplarna iaret ederek konuyu bu

balamda ele almtr. bn uteybe de zndkl eski Fars dinlerinden saym ve

ureyte zndkln var olduunu ve bunun Araplara Hreden getiini

savunmutur.21 el-azzl ise Fayalt-tefria beynel-islm vez-zendea adl

eserinde kavram, kelam asndan deerlendirmi, ahiret inanc, Peygamberin

yalanlanmas balamnda ele ald kavramn klasik dini literatrdeki karln

sunmutur.22Mucemul-buldnda ise zndklarn Mani dini mensuplar olduklar

ifade edilmitir.23

Abbs dnemindeki siyasal ve dnsel zgrlk, farkl dncelerin ve

zellikle fethedilen topraklarn eski inanlarnn yeermesine zemin hazrlamt. Bu

sayede oluan inan ve dnce zenginlii, Arap-slam felsefesini benimseyenlertarafndan topluma ve dine kar bir tehdit unsuru sayld. Arap toplumunun bu

yabanc dncelerin etkilerine kar savunulmasnda en ciddi mcadeleyi, hi

phesiz Mutezile hareketi vermitir. Yunan, Hint ve Fars kltr ve felsefeleriyle

donanml kart dnceler ancak kendi silahlaryla etkisiz hale getirilebilirdi.

Mutezile, Yunan kltrn, zellikle de Aristo mantn renmeye balam, slam

kartlarna ve hasmlarna kar kendi dnce ve delillerini Yunan felsefesiyle

desteklemeye almt.24 Bu balamda iktidar erkinden de ald gle, zndkla

kar mcadele eden nemli isimlerden biri de el-Cdr. el-C Anti-Arabist

hareket olan ubiyyeyi, zndkln temeli ve bu hareketi besleyen en etkin kaynak

kabul etmi ve savunmac bir yaklamla zndklar hem Arapln hem de slamn

21

Emn (Amed),Fecrul-islm, Beyrut, 1975, s. 107-108.22Fayalut-tefria, s. 80-82.23 el-amev (Yt b. Abdillh),Mucemul-buldn, II, 24; V, 311.24 Molf (Omn), et-Teyyrtul-Ecnebiyye fi-iril-arab, skenderiyye, tsz., s. 42-43


10/226

10

dman saymtr.25

Grld gibi zndk kavram ilk dnem eserlerinde bamsz bir konu

halinde ele alnmamtr. Miladi X. Yzyldan sonra yazlan milel ve nihal

eserlerinde daha geni biimde ele alnm ve isminde zndk ifadesinin yer ald

kitaplar telif edilmeye balanmtr. nk bu dnemden itibaren ez-znd

kavramna yklenen anlam sadece eski ran dinlerine mensup olmay am, Ehl-i

snnet d btn dini ve felsefi inanlar ve doktrinleri iine alr hale gelmitir.26

Klasik kaynaklarda olduu gibi zndklk hakknda bamsz olmayan, sadece

konu ak iinde zndkla deinen modern almalara gelince, kltr tarihi

alannda ok nemli yeri olan Amed Emn, klasik kaynaklarda kavrama verilen

anlamlar deerlendirmi, zndk kavramnn, halk arasndaki anlalma biiminin

alimler ve elitlerin ykledikleri anlamdan farkl olduuna dikkat ekmitir. Halk

arasnda, dinin emirlerini hafife alan, dinin yasaklad davranlar saklama gerei

duymadan, aktan ileyen kimselerin bu adla anldn belirtmitir.27

h useyn, Abbs dnemi edebiyatnn zelliklerinden bahsettii eserinde

dnemin nl airlerini ele alm ve bu arada da onlara yneltilen ithamlarincelemitir. Zndkl mucnla (utanmazlk) birlikte ele alan yazar, zndkln

Iraktan am diyarna yayldn, dolaysyla Fars kkenli olduunu iddia etmitir.

Hareketin mantn da Farslarn Araplara olan nefretinin Araplarn dinlerine

yanstlmaseklinde aklamtr.28

ed-Dr ise zndkl Anti-Arabist ubiyye harekitiyle balantl olarak ele

almtr. Ona gre zndkln douunu ve gelimesini salayan ana etken

ubiyyedir. Yaanan din merkezli ayrlklarn hepsinin temelinde Farslarn

25 el-C (Eb Omn Amr b. Bar), el-Beyn vet-tebyn, (Yay. Fevzi Atv), Beyrut, 1968, I,

405-406; el-Ley (Semra Mutr), ez-Zendea ve-ubiyye ventirul-islm vel-urbe

aleyhima, el-Kahire, tsz., s. 23.26 Ocak (A.Yaar), a.g.e., s. 1027ual-islm, I, 156;Fecrul-islm, s. 107-108.28 useyn (h), ad ul-erbi, Msr 1356/1937, II, 160-163.


11/226

11

Araplara olan dmanlklar yatmaktadr.29

Trkiyenin ada bilim adamlarndan Ahmet Yaar Ocak tarafndan telif

edilen ve Osmanl dneminde 15-17. yzyllar arasnda zndklkla nitelenen baz

hareketleri konu edinen Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhitler (15.-17.

Yzyllar) isimli eser, bu konuda lkemizde telif edilmi deerli bir almadr.

Kitapta zndkln tanm yaplm ve bu konuda yazlm klasik ve modern

eserlerden bahsedilmi, bu almamza k tutan nemli bir bibliyografik arka plan

hazrlanmtr. Eserde tarihsel sreci iinde zndklk, resmi devlet ideolojisini tarif

eden dairenin dnda kalmak olarak tanmlanmtr. Bu dairenin, dinin

yorumlan biimlerinden sadece birini esas alan snn karaktere sahip olduuna

dikkat ekilmitir.

Zndklk hakknda bamsz olarak telif edilen eserlerin banda

Abdurramn Bedevnin yazdMin Tril-ild fil-islam gelmektedir. Abbs

asrnda meydana gelen gelime ve deiimlerden bahisle, aydnlanma srecinin

anlatld Giri blmnden sonra Arap medeniyetinin temelleri hakknda ileri

srlen tezlere ayrlan bir blm gelmektedir. Arap toplumunun aydnlanma

srecinde karlat ciddi sorunlarn banda gelen zndkla ayrlan ksmda, konu

hakknda yaplm aratrmalar eletirel bir slupla incelenmitir. Zndk kavramna

yklenen anlamlar sralandktan sonra, zndklkla itham edilmi bnul-Mukaffa,

ibn er-Rvend gibi nemli ahsiyetlerin biyografileri, eserleri ve eserlerine yaplan

eletiriler okuyucuya sunulmutur. Arap yazarlar tarafndan kaleme alnm eserler

arasnda, bilimsel bak asnn gzlenebildii, objektif bir alma olan bu eserde,

zndklk konusu siyasal ve etnik kayglardan ok felsefi dayanaklar asndan ele

alnmtr

Semra Mutr el-Ley tarafndan kaleme alnan ez-Zendea ve-ubiyye

ventiril-slm vel-urbe aleyhima adl almada, konuya Arap milliyetilii

balamnda yaklalm ve eser savunmac bir slupla kaleme alnmtr. Yazar, ed-

Dr gibi ubiyye hareketini zndkln temel etkeni saym, bu iki kavram bir

29 ed-Dr (Abduazz), el-Curut-triyye li-ubiyye, Beyrut, 1981, s. 121; el-Ley, a.g.e., s.

28.


12/226

12

birinden ayrmamtr. yle ki ubiyyeye mensup olmad halde zndklkla

itham edilenlerin varlndan bile bahsetmemitir. Btn Sra d guruplardan

zndk diye sz etmitir.

Atf kr Eb Avn yazd ez-Zendea vez-zendia adl kitapta,

Araplarn ve Farslarn slam ncesi inanlarndan, Farslarn eski inanlarnn

retilerinden bahsedilmitir. Zndkln genel tanmlar yapldktan sonra kelam ve

fkh bilginlerince zndkln ne anlama geldii aklanmtr. Zndklk

Horasandaki dini-siyasi ayaklanmalarla ilikilendirilmi ve bu hareketlerin

felsefeleri ve isyanlar ele alnmtr. Zndklkla itham edilenlere ayrlan blmde

de, bu almamzda da ele alacamz nemli ahsiyetlerden, itham gerekelerinden

ve akbetlerinden sz edilmitir.

useyn Atvnn kaleme ald ez-Zendea ve-ubiyye fil-aril-

abbsiyyil-evvel isimli eserde, zndkln tanm yaplm, zndklkla Fars asll

mevl arasnda iliki kurularak zndkln douuna neden olan faktrler ve

zndkln amalar ele alnmtr. Abbs asrnda zndklkla itham edilenler

hakknda bilgi verildikten sonra da ubiyye hareketi incelenmi ve bu hareketin

nc airlerinden bahsedilmitir.

Zandaqa et Zndiqs en Islama u Second Secle de LHegre adyla Melhem

Chokr tarafndan hazrlanan doktora tezi ise bu konuda yaplm ilk bamsz modern

akademik almadr. Franszca aslndan, slamn Hicrkinci Asrnda Zndklk ve

Zndklar adyla Aye Meral tarafndan 2002 ylnda Trkeye evirisi yaplan

eserde, z

nd

k diye tan

mlanan hareketler, fetihler ve neticeleri, z

nd

kl

kla sulananMslmanlar anlatlmtr. slamla zndk diye nitelenen akmlar arasndaki teolojik

tartmalardan ve bu tartmalarda rol alm nemli simalardan ve onlarn kelam

grlerinden ayrntl olarak bahsedilmitir. Tevhid konusundaki tartmalardan ve

Kurana yaplan Murada (satama) faaliyetlerine deinilen almada, zndklkla

ubiyye arasndaki iliki incelenmi ve bu dnemde gerek halk tarafndan gerekse

yneticiler tarafndan ska kurulan zndklk-ibhlik ilikisi sembolik rnekleriyle

ele alnmtr.

Zndklk hakknda ksa ve z bilgilerin verildii, zellikle batl


13/226

13

aratrmaclar tarafndan yazlm nemli makaleler de vardr. Bu makalelerde ya

kavramdan hareketle nemli bir ahsiyet incelenmi ya da ahsa hasredilmi bir

makalede kavramdan sz edilmitir. Luois Massignon, Georges Vajda, I. Goldziher

ele aldklar konularda,zndkvezndkla deinen nemli batl bilim adamlarndan

baz

lar

d

r.

30

Konu hakknda yaynlanm oka Arapa ve Farsa makale bulunmaktadr.

Ancak Arap aratrmaclar tarafndan yazlan Arapa makalelerin hemen tamamnda,

konuya Abbs devletinin politikalar erevesinde yaklalm, klasik kaynaklardaki

Arap milliyetiliinden esinlenen yaklam taklit edilmi ve bu kaynaklarda verilen

bilgiler tekrarlamlardr. Klasik Arap kaynaklarndaki bilgileri esas alan Farsa

makaleler ise Arapa makalelerde olduu gibi eletirel bak asndan yoksunolmakla birlikte Arap yazarlarn aksine, ksmen Fars milliyetilii gden bir

tarzdadr.

Ancak konu hakknda yaplan incelemeler arasnda, kelimenin kkenini ve

kavram olarak yklenen anlamlar ele alan ve ok nemli bibliyografik bilgiler sunan

Trec Tbnn Zenda der sedeh-yi nehostn-i slm (rannme, Sl-i

Pencum, s.455-478) isimli Farsa makalesi zellikle dikkate deerdir. Yazar bu

makalede, kavramn kkenini ve tarihsel geliimini, Abbs halifelerinin zndklkla

mcadelelerini ve zndk olmakla sulanan nemli ahsiyetleri ele alm ve konu

hakknda ayrntl bir bibliyografya sunmutur.

30

Louis Massignon, , Z

nd

q, A; Georges Vajda, Les z

ndiqs en pays dslam au dbut de lapriode abbaside,Rivista degli Studi Orientali, Roma, 1937, 173-229; I. Goldziher, li b. Abd-

al-udds und das zndkthum wahrend der regierung des chalifen al-Mahd, Transactions of the Ixth

nt.Congr. Or. London, 1892, 104-129.


14/226

14

I.BLM

ZINDIKLIK

1. ZINDIKLIIN DOUU

Zndkln tarihesi incelenirken, kavramn Maniheizmle olan ilikisi en

nemli hareket noktasdr. slam toplumunda kullanlan bir kavram olmas ve

zndkla kar mcadele verenlerin slam adna hareket ediyor olmalar nedeniyle

siyasi ve din boyut kazanan kavramn tarihesi, elbette slam fetihleri ve dourduu

sonular bak

m

ndan ele al

nacakt

r. slam

Arap medeniyetinin ana unsuru kabuleden anlay31 asndan bakldnda, Araplara ynelik btn eletiri ve saldrlar

doal olarakslama yaplm saylmaktayd. Bu da kutsal bir deer olan dinle etnik

yapnn birbirine kart garip bir paradoksun ortaya kmasna sebep oluyordu.

Gerek dinsel gerek toplumsal anlamn yklendii zndklk, kitlesel

tezahrleri asndan bakldnda, aslnda yenilen bir milletin galip gelene kar

gerekletirdii bir bakaldr ve bir direnmeydi. ok ksa saylabilecek bir sredeantik medeniyet merkezlerini hakimiyeti altna alan slam, iinden kt Arap

unsuru tarafndan ideoloji haline getirilmi, ok gemeden de imparatorluk dzeyine

ulamt. Hakimiyet esas unsur olan Araplara dayansa da bu imparatorlukta, Mevl

ad verilen farkl unsurlar sayesinde her adan heterojen bir yap vard.32 Ancak

Emev ynetimi tarafndan fethedilen topraklarda yaayan bu unsurlara kar,

referanslar

na uygun olmayan bir politika tarz

uygulan

yordu. Efendinin kleye

31 Bedev (Abdurramn),Min Tril-ild fil-islm, Beyrut, 1980, s. 6.32 Ocak (A.Yaar), a.g.e., s. 1.


15/226

15

bak33eklinde nitelenebilecek bu politika ve fanatik Arap milliyetilii, yenilmi

olan antik medeniyet miraslarnn ilerinde zaten var olan Arap dmanlnn

kitlesellemesine yol am ve bu unsurlarn kendi kltrel kimliklerine yeniden

dnme ya da en azndan, Araplara kar varlklarn srdrebilme ve asimile olmama

direncini kuvvetlendirmitir.

Abbs ynetimiyle birlikte sadece Emev erki tarafndan bastrlan eski dinler

deil, ayn zamanda Mslman-siyasal hareketler de zgrlklerine kavumulard.

st tabakada kelam ilmi geliirken alt tabakada sahte peygamberler tarafndan

rgtlenen sapkn guruplar inanlmaz bir oalma yaadlar. Zndklk kavram ise,

Abbs halifelerinin giritikleri slamn zne dn hareketi olarak nitelenebilecek

nemli bir evrede yaylan bu sapkn mezheplerle yrtt mcadelesi esnasndatanmlanmt. Gayrimslimlere zimme hakk tannm ancak slamdan nce de

zulme uram olan Maniheizm, Deynizm, Marsiyonizm ve Mazdekizme mensup

guruplara bu hak tannmam ve zndklar olarak tanmlanmlardr.34

Abbs dneminin zgrlk ortam ve tercme faaliyetleri sayesinde Fars,

Hint ve Yunan kltrlerinden yaplan eviriler ve zellikle Yunan felsefesi ve dinlere

temel tekil eden konular etrafnda yaplan youn tartmalar da zndkl douran

etkenlerden saylmaktadr.35

Zndklkla nitelenen kitlesel hareketlerin douu Emevlerin son

dnemlerinde balamtr. Bu hareketi douran etkenleri; ana etkenler ve dolayl

etkenler olmak zere iki gurupta deerlendirmek mmkndr.

1. 1. Zndkln Douundaki Etkenler

1. 1. 1. Ana Etkenler

Zndklkla nitelenen kitlesel hareketlerin douundaki ana etkenler dini ve

siyasi etkenler olmak zere iki gurupta incenebilir:

33 Kll (Mustafa),Arap Edebiyatnda ubiyye, stanbul, 1992, s. 79-81.34 Chokr, a.g.e., s. 20.


16/226

16

1. 1. 1. 1. Dini Etkenler:

Kitlesel zndklk olarak tanmlanan hareketlerin ortaya kmasnn temelinde

yatan en nemli unsur din faktrdr. Yzyllardr yerleik dini ve kltr olan veayrca her zaman bir kurtarcnn beklendii bu blgede ilerideki rneklerinde de

grlecei gibi, dini sembol ve kavramlar kolayca kullanlmtr. Zira fethedilen ran

topraklarnda yaayan halkn bir ksm dalist felsefeyi esas alan Maniheizme

mensuptu. Onlar dinlerine bal kitlelerdi. Maniheistlerin yannda Marsiyonizm,

Deynizm ve Mazdekizm gibi eski ran inanlarna mensup olanlar da vard.

Kaynaklarda Abbs halifesi el-Mehdnin sava at zndk kitlelerin sadece

Maniheistler olmadn, ad geen bu guruplarn da alan bu savatan nasiplerini

aldklar ifade edilmektedir.36

Hristiyan retinin yan sra sert ileciliini ve temel ktmserliini

beendii Marsiyonizm eitimi alm olan Mani, gen yata dindalarna kar

karak, onlarn retilerini yetersiz bulmu ve bunlarn kurtarc Hz. s ile Paulun

emirlerine uygun olmadn dnmt. Vahyini kendi elleriyle yazan Manikendisini, iinde Hz. Adem, Buda ve Hz. snn da bulunduu gksel eli

halkasnn sonuncusu olarak ilan etmiti. Dnyann ktlklerle dolu olduu,

bedenin aalk bir varlk olduu, bu nedenle de dnyadan kopmak, evlenmemek,

canllara zarar vermemek, kanl kurbanlar kesmemek, hatta ekip bimemek gerektii

temel retileri arasndayd.37

Dolaysyla Fars kkenlilerin bu inan biimleri, artk tebas haline geldikleri

Arap devletinin yneticilerinin dini olan slamla badamyordu ve onlarn kendi

kltrel kimliklerini koruma veya yeniden kazanma gayretleri, hereyden nce inan

bakmndan bu ayrmay aa karyordu.

35ual-islm, I, 144.36 Atvn, a.g.e., s. 19-20.37Chokr, a.g.e., s. 53-55.


17/226

17

1. 1. 1. 2. Siyasal Etkenler:

Konu hakknda aratrma yapan baz Arap yazarlara gre, Abbs devrimine

ramen iktidarn hl Araplarn elinde olmas bir ksm Farslarn amalarna

ulaamadklarn dnmelerine neden olmutu. Onlar ynetimin, grnte olduu

kadar gerekte de Farslara ait olmasn istiyorlard. Bunun da slamn hakimiyetinde

olamayacann farkndaydlar. Bu nedenle Maniheizm, Zerdtlk ve Mazdekizmi

yaymaya hz verdiler. Oysa Emev ynetimi, en knden en byne kadar tm

yneticileri Arap olan Arap ve Arapl olduka nemseyen bir devletti. Mevl

bask altndayd. Araplar zndklkla tanmlanan kltrlerle henz tam anlamyla

tanmamt. Abbs devletinin kuruluuyla uyanan ve kltrel kimliini ortay

koyma ve yaatma gayretine girien mevl, zellikle de Farslar ynetimde bir okkademeyi ele geirdiler. Emev dneminde aa vurmaya cesaret edemedikleri eski

inanlarn aka savunmaya ve yaymaya baladlar. Bundaki amalar dinsel deil,

siyasal temelliydi. Siyasal galibiyetlerinin ardndan da asl zndklk saylan eski

dinleri gn yzne kmaya balad.38

el-C da Farslarn milliyetilikleri uruna bu eski dinleri kullandklar

kanaatindedir. Nitekim ona gre Farslar, Araplara olan dmanlklarndan, onlarn

dillerine ve dinlerine de dman olduklar dncesindedir. Zndklk hareketinin

temelinde Anti-Arabist ubiyye dncesinin yattn savunmaktadr.39

Daha nce de belirtildii gibi Arap dnyasnda yaplm aratrmalar ve

klasik kaynak yazarlar benzer kanaate sahiptirler. slam topraklarnda zndk olarak

tan

mlanan Maniheizm bir ran dini deildir. Zira bu dinin kurucusu olan Mani,kendini Bbil peygamberi olarak tanmlamaktadr. Mani retisi Mazdekizmin

Hristiyanla, Budann retisinin ise Hz. s nn retisinin iine katld bir

retiydi. bn uteybe gibi zndklk olarak bilinen Maniheizmin bir ran dini

olduunu iddia edenlerin40 ise Maninin rkndan hareket ederek yanla dtkleri

38ual-islm. I, 145.39 useyn (h), a.g.e., s. 161-162; Atvn, a.g.e., s. 20.40Fecrul-islm, s. 107.


18/226

18

ortadadr.41

h useyne gre zndklk; Farslarn Araplara, onlarn geleneklerine,

ahlaklarna ve zel olarak da dinlerine kar besledikleri kinin bir tezahryd.

Zndklar baka bir dine inandklarndan dolay deil, sadece slama kar olan

kinlerinden tr baka dinlere sempati besliyorlard. Bu inanlar da slam yermek

iin ara olarak kullanyorlard. Farslar ne Yahudi ne Hristiyan ne de eski Fars

dinlerine mensuptu. Onlar bu inanlar sadece zevk ve elenceye izin verdiklerinden

benimsiyorlard. Onlar bu zevk dknlkleri olmasa slama ve Araplara dmanlk

yapmazlard.42

Abduluseyn Zerrnkba gre ise, Abbs devletinin ilk zamanlarnda,

zellikle el-Manr ve el-Mehd dnemlerinde ok sayda Mslman bu ithamla

karlamtr. Kimi sadece muhalif olduklarndan ya da dnemin yapsna uygun

olmadklarndan bu ithamla karlamtr. Ancak itham edilenlerin bir ksm ne

Manihizme ne de Dehriyyeye mensuptu. ubiyye hareketine mensup olmalar

veya milli duygular nedeniyle mevlyle ilikilerinin olmas muhtemeldi. Ancak

Manihizmin eski ran devletinin ihyasn amalad iddias doru deildi. nk ne

Mani rana hastr, ne de onun zhdne yaam tarz milliyeti duygularn yaatlaca

bir ortamd.43

1. 1. 2. Dolayl Etkenler:

Zndklk olarak nitelenen hareketin, Irakta, ynetim iin cidd bir tehditoluturacak denli aama kaydetmesinin ardnda, yukarda belirtilen ana etkenlerin

yan sra, bir takm dolayl etkenleri de grmek mmkndr. Fethedilen

topraklardaki kltrel heterojen yap, aydnlanma hareketlerinin ve bu dnemdeki

dnce ve ifade zgrlnn doal sonucu olarak glenmi, farkl felsefeler

yaygnlam ve slam inancyla ilgili en temel konular tartlr hale gelmiti. Bu

41 Chokr, a.g.e., s. 85-86.42 useyn (h), a.g.e., s. 162.43 Zerrnkb, a.g.m., s. 353.


19/226

19

zgrlk ortamnda, yenilmi olan milletlerin, fatih tabakaya kar, gizli-aikar fikir

mcadelesi amas ve kendi felsefelerini yaymaya almalar iin uygun bir zemin

olumutu. Resmi otorite tarafndan benimsenen ve desteklenen ilim adamlar

tarafndan sunulan siyasal ve dinsel sylemlere aykr sylem gelitirenler zndk

olarak tan

mlanm

lard

. Z

nd

kl

n gelimesinde nemli pay

bulunan fanatikiaekolleri ise, benimsedikleri inanlarnda ve sylemlerinde eski Fars inanlarn

referans alyorlard.44 ii Farslar her ayaklanmay kendi lehlerine kullanyor,

Ehlibeyti ise siyasal amalarnda ara olarak kullanyorlard.45

Dnce alannda tanmlanan bu zndkln yannda, sosyal ve ekonomik

yap sonucu doan zevk ve elence hayatnda toplumun genelince benimsenmi veya

slamca ho grlm elencenin snrlarn aan ibh diye nitelenen ve dahasonralar sosyal zndklk kavramyla tanmlanm kiiler de ortaya kmtr.

Aklamak, serbest brakmak, meru saymak gibi anlamlara gelen ibha

kelimesi terim olarak kanunlarn, dini emirlerin ve ahlak kurallarnn

balaycln kabul etmeyip hereyi mubah grmek anlamndadr. Baz klasik

kaynaklarda, bhlerin mlkiyet hakkn tanmadklar, her trl serveti hatta

kadnlar bile ortak kabul ettikleri, bu fikirleri yznden de bhlerin insanlarn en

erlileri olduklar nakledilmitir. Baz yazarlar, ibhlerin Mazdekiyye ve

Maziyariyye mensuplar olduklar grndedirler. Genel anlamda ise, hemen her

toplumda var olan ibhler, ilke ve grleri belirli bir mezhep ya da gurup olmayp

dinin emir ve yasaklarna, ahlaki kanun ve dzenlemelere kar kan guruplar iin

kullanlan ortak bir isimdir.46

Abbsler dneminde itikad anlamda Mani ve Mazdek inanlarna mensup

olanlarn dnda, zndk denince akla gelen, belki de en yaygn anlay, sosyal

zndklkt. Bunlar, elence dkn, slamn emirlerini yeterince nemsemeyen,

arap dkn, arkc erkek ve cariyelerle kadnms erkeklerin boy gsterdii

yksek sosyetenin elence meclisleri ve elence evlerinin mdavimi olan ibhlerdi.

44 Atvn, a.g.e., s. 18-19.45erf (Muammed Bed), e-r beynel-mevl vel-arab, Msr, 1954, s. 38.


20/226

20

Bu dnem anlayna gre, erk b. Abdillhn sznde belli bal

zellikleri sralanan zndk, namaz ihmal eden ve arap iendir.47 ev ayf

tarafndan tamamen Farslara mal edilen ve onlarn atalarndan devraldklar miras

olarak tanmlanan48 Abbs toplumundaki elence yaam, Emevler dneminde,

zellikle icz blgesinde yayg

nken, bu dnemde Bara, Kfe ve Badat gibibykehirlerde kurumlamt.

Elence hayatna dalm olan ibh zndn zellikleri olduka fazladr.

Elence ortamndaki davranlarnn hemen tamam, znda ait zellik kabul

edilmitir. Dinin emirleri onun iin bir engeldir. Zina eder ve olancdr. Kurulu

ahlaki dzen asndan yasaddr. Arsz, utanmaz, gnahkar, fask, soytar ve

iftiracdr. Nefsinin isteklerini yerine getirmede cesur birfatik, ar perdesini yrtmmtehettikve mstehcendir. Namaz, oru ve hac gibi ibadetler onun iin bir eziyettir

ve onlarla alay eder. Hayatnn sonunda ehadet getirecei yerde yakksz ifadeler

kullanr. eytann elisidir ve onun ordusuna mensuptur. Hz. Ademe boyun

emeyiini savunur. Kuran satar ve parasyla davul alr. Zndk temiz giyimli,

gzel grnml, etrafna jestler yapan, dzgn konuan, ifade ve cmle seiminde

zenli zariftir.49

evresindekileri elendirmek iin mizah yeteneini kullanr. Bunuyaparken de kutsal deerleri hafife alr. Duygulandnda coup kendinden geer ve

zerindeki elbiselerini yrtar. Kurandaki bir sureden daha gzel biriir yazdn

iddia eder.50

zet olarakibh zndk, slamn emirlerini hie sayan, Kuran okumay dahi

bilmeyen, holanmad kimseleri hatta eski arkadalarn bile acmadan eletiren,

onlara hakaret eden ve bakalarn devlet otoritesiyle balarn derde sokacak

46 el-Curcn (Al b. Muammed b. Al), et-Tarift, (Yay. brahm el-Ebyar), D.el-Kttb el-

Arab, Beyrut, 1405, 1.bask, I, 20; Onat (Hasan), bhiyye,DA, XIX, 252.47 el-ab el-Badd (Eb Bekr Amed b. Al), Tr badd, Beyrut, tsz,, IX, 294; Vefeyt, II,

467.48 ayf (ev), el-Arul-abbsiyyil-evvel, el-Kahire, 1966, s. 65.49imarul-ulb, I, 177.50 Chokr, a.g.e., s. 332 vd.


21/226

21

tehlikeli bir itham olan zndklkla itham eden bir kfrbaz ve iftiracdr.51

Atvna gre, onlarn amac, slamn etkinliini zayflatp Araplarn

ahlakn, ideallerini ve deerlerini ykmakt. Onlar, temel deerlerinden koparmak,

dayanaksz ve temelsiz brakmakt. Arapay ve slam renerek, aslndan

saptrmaya almak, Maniheizmle benzer olduu kanaatini hakim klmakt. Ahlaki

bakmdan ise genleri zevk, elenceye, araba, cinsel sapknla, homoseksellie ve

ahlakszla tevik ederek sosyal knt yaratmakt.52

h useyne gre de, zndklarn amac her hangi bir inan deil, sadece

her trl zevki mbah sayan ibha ve elence hayatyd. stedikleri bu hayat tarzn

yaarken hi bir snr ve engelle karlamamak en byk emelleriydi. Zevk ve

elence dknlkleri olmasayd, slamn her hangi bir emrini inkar etmezler,

siyasete bulamazlar, devlete kar gelmezler ve Farslar Araplardan intikam almaya

kalkmazlard. Ancak slam, dier semavi dinler gibi zevk konusunda hassast.

Ahlaki arnmaya nem verir ve insanlarn zel ve toplum yaamlarnda temiz ahlakl

olmalarna deer verirdi. Bu da ibha ve zevk dknlyle uyumamakta ve onlara

kar nlemler almaktayd. Zevk dkn ve msrif, slam esaslarnn dna kmaya

gc yettiinde, hibir saknca grmeksizin zevklerden yararlanabildiinde, insan

tabiat gerei, gittii yolu savunmaya kalkacak ve kendisini mazur gstermek iin

kendince gerekeler veya mazeretler sayacaktr. bahiler de bunu yapmlard. htiya

duyduklar her trl ortam ve gerekeyi Fars toplumunda bulmulard. Amalar her

hangi bir dinsel reti deil, sadece zevkti. Bu yaama uygun olan dualizmi

semelerindeki amalar da buydu. Baz Emev sultanlarnn bu eilimleri onlara

cesaret vermi, Abbsler dneminde Farslarn hakimiyetiyle de bu yaam tarzlarn

gizleme gerei duymamlardr.53

Yukarda saylan nedenlerden baka, Kurandaki ak hkmlere ramen,

baz Irakl alimlerin arabn haraml konusunda takndklar gelenee aykr

tavrlar, arap kullanmna yaygnlk kazandrmtr. Hurma arab, kaynatlm zm

51 Chokr, a.g.e., s. 339 vd.52 Atvn, a.g.e., s. 23-24.53 useyn (h), a.g.e., s. 162-163.


22/226

22

arab, bal, buday ve incir araplarnn helal olduklarna ilikin yaplan itihatlar,

baz sultanlarn dahi arap kullanmalarna yol amtr.54

Siyasi alanda olduu gibi, gelenek ve elence yaantsnda da Emev toplumu

ile Abbs toplumu bir birinden ayrlyordu. Emev toplumu daha sade ve basit Arap

gelenekleriyle yaarken, Abbs toplumunda hakim olan, Fars gelenekleriydi. Dn

trenleri, buralardaki elence eitleri, alnan aletler, misafirlere yaplan ikramlar,

yneticileri sunulan hediyeler, Abbsler dneminde saltanat havasnda, Emevler

dnemindekilere gre daha gsteriliydi. Emevlerde hakim olan bedevi tarz yaam

biimiyken, Abbslerde Kisr benzeri bir saltanat ve gsteri havas vard.

Abbsler dnemindeki elence hayat ise, ekonomik kalknmln da

verdii rahatlkla, alabildiine snrszd. Bklan her zevk trnn yerine yenisi icat

ediliyor ve zevkin doruklarna doru klmaya allyordu. Halifelerin bir ou

elence hayatyla ilgiliydi. Her halife, tahta gedikten sonra belli bir sre i ve d

karmaayla mcadele ediyor, ardndan da belli bir rahatla eriyordu. te bu ksa

rahatlama sresi elence ve zevk zamanyd.

2. Zndklk Balamnda Abbs Yneticileri:

Zndklkla mcadeleyi benimsemi olan Abbs halifelerinin ve dier devlet

adamlarnn saray hayatn, elence yaamlarn ve insanlarla olan ilikilerini ortaya

koymak, zndklk kavramnn kullanmyla ilgili sorunun yant bulmas asndan

byk nem tar. Acaba bu kavrama yklenen anlam paralelinde bir yaam biimihalifelerin saraylarnda, yakn evrelerinde grlmyor muydu? Kiileri zndk

olarak nitelemede ve yaptrmnn uygulanmasnda bir btnlk, tutarllk var myd?

Nedimleriyle elenirken, zndklara zg grlen davran biimi sergiliyorlar

myd? Zndklkla sulamada acaba Arap ile Arap olmayan arasnda bir ayrmclk

sz konusu muydu? Btn bu sorulara aranan yantlarn bulunmasnda, bizzat

halifelerin ve dier nemli devlet adamlarnn yaamlarna bu kavram asndan

yaklamann yararl olaca kukusuzdur.

54 ayf (ev), a.g.e., s. 65.


23/226

23

Kitlesel zndklk hareketleri saylan isyanlarn bastrlmasnn ardndan,

saltanat merkezi olan Badatta ve dier byk kentlerde, ekonomik refah artm,

kimi zaman saraydan halka doru, kimi zaman da halktan saraya doru akan popler

bir elence kltr domutu. arabn ba tac olduu bu elence hayatnda arkc

erkekler ve cariyelerle kad

n grnml erkekler boy gsteriyorlard

.

Balangta inan ve dnce merkezli kullanlan zndklk kavram, kapsam

genilemesine uram, bilimsel tanmlamadan uzaklaarak avam arasnda gelii

gzel kullanlan bir kavram haline gelmiti. Sosyal davran, zel yaam tercihi

bazen de ok dnlmeden sylenen bir sz kolayca sahibinin bu ithamla

karlamasna yol ayordu.

Kavram kargaasnn yaand zndklk ithamlarndan dnemin nde gelen

pek ok airi nasibini almt. Bu ithamlarda arap, elence ve cinsel tercihler de

nemli rol oynuyordu. Baz aratrmaclar tarafndan sosyal zndklk kavramyla

tanmlanan davranlar incelerken toplumdaki ve saraydaki elence hayatna

deinmeyi gerekli grdk. Zira bu adan bakldnda, toplumla saray arasndaki

benzerlikler ya da farkllklar daha da nem kazanmaktadr. Zndklk ithamyla kar

karya kalan airlerle bu airlere yaptrm uygulayan saray erkannn tutum ve

davranlarndaki tutarllk ya da tutarszlklar ortaya koymak gerekmektedir. Bu

noktaya deinirken verilecek rnekler, ayn zamanda siyaset edebiyat ilikisinin de ip

ularn verecektir. Bu nedenle saraydaki elence yaam ve airlerin konumlarn

incelemeyi gerekli grdk.

lk Abbs halifesi Ebul-Abbs Abdullh b. Muammed b. Al es-Seff(. 136/753), Emevi ailesinin hayatta kalan son fertlerini ve kurmaya alt yeni

devletin dmanlarn ortadan kaldrmak iin giritii mcadelede kan dkmekten

elence ve zevke ayracak zaman yok gibiydi. Byle yaparak yeni ynetimin

otoritesini yerletirmeyi ve muhalifleriyle halkn iine korku salmay amalyordu.55

Siyasal rakiplerine acmasz olsa da, bilgiye deer veren, kadn konusunda mutedil

bir yapya sahip tek elilii tercih eden bir halife olduu nakledilmitir. Kars mm

55 el-Ifahn (Ebul-Ferec), el-En, I-XXIV, (Yay. Al Muhenn-Semr Cbir ), Beyrt, 1986, IV,

337 vd; Hodgson, a.g.e., I, 237.


24/226

24

Seleme ile evlendiinde, yaygn olan gelenein aksine zerine ikinci bir evlilik

yapmayacana dair sz vermitir.56

Siyasetle edebiyat arasndaki geleneksel ilikiye uygun olarak onun da

etrafnda airler vard. Baz airler onu elendirmekten ok, Emevlerden intikam

almas iin duygularn tahrik ediyor, onlara kar daha da acmasz davranmaya

tevik ediyorlard. Nitekim Abbs propagandaclarndan Sudeyfyle sylyordu:

Onlar nasl affedersin? Gemite onlar sizden olanlar ldrp, namuslarnz

ayaklar altna almadlar m? Zeyd nerede, olu Yay nerede? Bu nasl bir musbet

ve gelenektir? Harrnda canna kylan mam, doruluun ve gvenin nderiydi.

Amedin ailesini yok ettiler, gnahlar balayan Allah, Mervann suunu

affetmesin!.57 Bir baka air ise, Onlarn af dilemeleri karsnda saknyumuamayn! Bu sadece korkularndan ve hrslarndandr. Geen bin yllar iinde

size (acy) yudum yudum iirmediler mi? Saltanatlar bitip, sreleri dolunca,

kestikleri akrabalk balarn kurmaya alyorlar. Artk ok ge! Kendi kaplaryla

imeleri ve ektiklerini bimeleri gerekir...58

es-Seff airlerle arasn ho tutmu, dnemin nl airlerinden el-Ummn

ile es-Seyyid el-myerye vglerinin karlnda hediyeler vermitir.59

Emevlerden intikam alnmas iin tevik eden ve onlar hicvederken ar ifadelerle

yeren ve hakaret eden sml b. lid b. Abdillh el-asryi, etrafnda

bulunanlarn uyarlar zerine azarlam ve yanndan kovmutur.60

kinci Abbs halifesi Eb Cafer Abdullh b. Muammed b. Al el-Manr

(. 158/ 774), aabeyi es-Sefftan biraz farkl

olarak, devlet otoritesiniyerletirmek iin ierde ve darda yrtt savalarn yannda yeni devleti de

ekillendirmeye alyordu. Devleti ekillendirirken de Ssn geleneini rnek

alyordu. Ssn geleneindeki kutsal sultan ve kutsal devlet anlaynn egemen

olduu mutlakiyeti siyasal otoritenin yerlemesinde ok nemli katk salayan bir

56ual-slm, I, 108.57

el-En, IV, 344-345.58el-En, IV, 344-345; el-Kmil, V, 77; el-Bed vet-tr, VI, 90.59el-En, IV, I, 65; VII, 259 vd.60Ayn eser, XXII, 25.


25/226

25

devlet adamyd. Aabeyinin dinin emirlerini kan dkme pahasna da olsa yerine

getirme kararlln ifade eden es-Seff nvanna karlk, bu uurda yaplacak

mcadelede ilahi yardma mahzar kii anlamndaki el-Manr nvanyla61

mutlakiyeti imparatorluk yapsn iyice salamlatrmtr. Ailesinin saltanat borlu

olduu, fakat muhtemel tehdit unsuru olarak grd Eb Muslim ve iiler gibi oknemli mttefiklerini siyasi cinayetlerle ortadan kaldrarak kendisinin ve ailesinin

iktidarn nispeten bamsz ve gvenlii salanm bir hale getirdi.62

el-Manr, Abbs saltanatnn gerek banisiydi. Zamannn ounu yeni

devletin varln tehdit eden isyanlar ve muhtemel rakiplerini ortadan kaldrmaya

harcadndan, kaynaklarda elence hayatndan pek sz edilmez. e-aberinin

aktardna gre, evinde sadece bir kez elence meclisi kurulmutu. arap imez,sofrasnda da iilmezdi. Sadece Ssnler zamannda zistanda Cundabur Tp

Okulunun batabibiyken, bakente getirerek saray tabipliine atad Nesr

Bat63 geldiinde onun sofrasna arap konurdu. Hediye konusunda arya

gitmez, ocuklarndan arya giden olursa onu da uyarrd. Giyiminde, kuamnda ve

hayatnn dier aamalarnda cimrilik derecesine varan bir tasarruf anlay vard.64

Devletin kurulu aamasnda olmas, kurum ve kurulularyla henz teekkl

ediyor olmasiire ve elenceye zaman ayrmasna engel oluyordu.65 Ancak o da iir

eitimi alm ve iinde yaad toplumun fertleri gibi, iirden alnmas gereken

zevki ve bazen de teselliyi almtr. Nitekim olu Caferin lm onu ok etkilemi

ve Eb ueyb el-Huelnin oullarna syledii mersiyeyi okutarak teselli bulmaya

almtr.66

Sarayda airleri toplayan el-Manr, onlarn vg iirlerini dinler,

aralarndaki atmalar izlerdi. airlerin syledikleri vgler, bazen toplantda

bulunan devrin ileri gelen din bilginleri tarafndan ho karlanmazd. Nitekim Bara

61 Hodgson, a.g.e., I, 242.62Ayn eser, I, 238.63

Tru-aber, IV, 531; Fray, a.g.e., I, 362; Hodgson,a.g.e., I, 252-253.64 ual-slm, I, 108 vd.65 Demirayak (Kenan),Abbs Edebiyat Tarihi, Erzurum, 1988, s. 48.66 el-En, VI, 286 vd.


26/226

26

kads Sevar b. Abdillh el-Anbernin de bulunduu bir mecliste, air es-Seyyid b.

Muammedin Hi bireye benzemeyenlah size, hem dnya hem de din iin bir

sultan verdi. O, in kraln, Hint melikini hereyiyle, Trk sultann da aalanarak

eli kolu bal size boyun edirecek sonu gelmez bir saltanat bahetti. szleri

zerine, Sevar itiraz ederek airi iki yzllkle sulam

, el-Manr ise onusakinletirmitir.67

airlere kar cimri olduu sylense de, iir meclislerinde kendisine vg

iirleri syleyen bn Meyde ve akemul-vd gibi airleri dllendirmitir.68

urayi ise Veld b. Yezdi vd, Da gibi dalgalarla grl grl akan sele

yolunu dei desen, hemen sakinleir ve yolunu deitirir. Ya da yer yznn dier

taraflarnda senin atn yataklara akar. szlerinden dolay azarlam, o dakendince buna mazeretler sunmutur. Ama Selmy ve huzur dolu gnlerdeki

hznl geceleri unutmadm... dizeleriyle balayan uzun kasidesinden dolay da

affetmi ve dllendirmitir.69 Medinedeki bir iir meclisinde ise bn Herme

tarafndan vlm, bu vg karlnda ona drt bin dirhem balamtr. Bir

baka kasidesi iin de ona bin dirhem balamtr.70

Ebul-Abbs es-Seff lmnden nce, Kfe valisi olan yeeni s b.

Msya verdii vasiyet mektubunda veliaht olarak Eb Cafer el-Manru, ondan

sonra da eer hayatta kalrsa s b. Msy tayin ettiini bildirmiti.71 Oysa daha

nce, Abbs saltanatnn kendisini ispatlamasnda ve otoriteyi ele geirdiini

gstermesinde nemli pay olan amcas Abdullh b. Alyi, Mervn ortadan

kaldrmada gsterdii stn baardan dolay veliaht tayin etmiti.72 Ancak bu sefer

de el-Manr ayn yola bavurmutu. s b. Msnn el-Manrun ynetime

gelmesi iin halkn huzurunda okuduu vasiyetnamenin aksine, olu el-Mehdyi

veliaht ilan etmek istemiti.73 Bu isteinin meruluk kazanmas iin de airlerden el-

67 el-En, VII,280.68Ayn eser, II, 219, 316; VI, 299.69Ayn eser, IV, 310, 317.

70Ayn eser, VI, 117 vd.71Tru-aber, IV, 374; el-Kmil, V, 100.72 Zorlu (Cem), a.g.e., s. 50,52.73Tru-aber, IV, 483 vd., el-Kmil, V, 180 vd.


27/226

27

Mehdnin stnlklerini anlatan iirler yazmalarn istemiti.

ktidar mcalesinde rol almak, olumlu ya da olumsuz sonular itibariyle

bedeli ar bir tercihti. Kazanldnda refah dolu bir hayat srlebilecei gibi

kaybetmenin bedeli canla denecekti. Son derece tehlikeli bu ie air Eb Nuayle

talip olmutu. el-Manr, Abdullh b. er-Rebi el-ri araclyla ondan s b.

Msnn da bulunduu bir mecliste, sy yeren, el-Mehdyi de ven bir iir

sylemesini ister. O da kendisinden istenileni yerine getirir ve el-Manr tarafndan,

iki bin dinarla, bir rivayete gre de on bin dirhemle dllendirilir. Bu olayn sonunda

el-Mehdye biat edilerek halifelii onaylanr. Ancak bir oldu bittiyle saltanat

elinden alnan s, saltanat elinden alanlarn yerine Eb Nuayleyi hedef seer. el-

Manr ise onu koruyaca yerde o dnemde tehlikeli bir blge olana Horasanakamasn nererek adeta kendisini bu iten syrm, onu da kaderine terk etmi olur.

air, snn hizmetisi tarafndan yolda yakalanarak ldrlm ve derisi

yzlmtr.74

Amacna ulamak iin kulland birairin lmne seyirci kalan el-Manr,

dier yandan, zndklkla sulanm olan ammd Acradn szleri yznden

brokratn ya da vezirini grevden alabilmi, ancak aynairle arkada olduu iin

bir baka brokratn ldrebilmitir. te yandan sarayda saklad ve dllendirdii

airi, yeenini veliahtlktan uzaklatrmada ara olarak da kullanmtr. Nitekim

ammd Acrad, Ha adnda bir brokrat hicveden bir kaside syler, bu da el-

Manrun kulana gider. el-Manr, bu adamda hayr olsayd bu air onu hedef

almazd diyerek Hai grevden alr.75 Ne var ki, Bara ileri gelenlerinden ve ayn

zamanda bir brokrat olan Suheyl b. Slimi de ammd Acradla arkadalk

yapt gerekesiyle ldrtmtr.76

el-Manrdan nispeten huzurlu bir imparatorluk devralan Eb Abdillh

Muammed b. Abdillh el-Mehd (. 169/ 785) tahta getiinde, bu huzur ortamna

katk salayacak bir dizi uygulamalar gerekletirmitir.Babasnn zamannda

74Tru-aber, IV, 489; el-En, XX, 403 vd., 428 vd.75 el-En, XIV, 351.76Tru-aber, IV, 521; el-En, XIV, 322.


28/226

28

sarayla ilikileri bozulan dini guruplarla uzlamac bir politika izlemenin yannda77,

babasnn hapse att pek ok kiiyi de serbest brakmtr.78 Yeni devletin

kuruluunda, el-Manr tarafndan uygulanan tasarruf politikalar sayesinde dolan

hazinenin azn, bu politikalardan bunalan halka am ve toplumsal bir rahatlama

salam

t

r.

79

Saltanat merkezinde uygulad poplist politikalar, hac ziyareti iin gittii

iczda da devam ettirmitir. Babasnn tasarruf politikalarnn ardndan, icz

kabilelerine verdii balar ve hediyeler sayesinde gnllerini fethetmi ve blge

halknn balln kazanmtr.80

el-Mehdnin devletle halk bartrma politikalarnn bir paras olan bu

cmertliinden en fazla payairler almtr. Onlar sarayda toplar, iirlerini dinler ve

aralarndaki tartmalara elik ederdi. Gzel sanatlara, zellikle iire kar olduka

ilgili olan halife, bazen ifade edemedii duygularniirle anlatm, hznl olduu

zamanlarda da iirle teselli bulmaya almtr. Nitekim kznn lmnn ardndan

girdii matemden, Ebul-Athiyenin iirleriyle km, onlarla teselli bulmutur.81

Ebul-Athiye ile ava gider, bazen ondan kendisini hicvetmesini ister82, vg

iirlerinin karln da cmerte verirdi. Ancak kendisine bu kadar yakn dost

edindii airi hapse atmakta da tereddt etmemitir.83

el-Mehdnin ltuflarndan devrinin dier airleri de nasiplerini alyorlard.

akemul-vadi, bnul-Mevl ve Ber gibi airler, vg iirleri ve bazen elendirici

iirleri sayesinde bolluk iinde yaamalarn salayacak hediyelere kavuuyorlard.

arap ve mstehcen iire kar olumsuz tavr koyan el-Mehd, Ukke b.

Abdi-amedi arap iirinden dolay cezalandrmaya kalkm, ancak airin

77Hodgson,a.g.e., I, 243, 245.78 el-En, III, 173.79 ual-slm, I, 110.80

el-En, III, 295; el-ber, I, 234.81Tru-aber, I, 493; el-Kmil, V, 263; el-En, IV, 76.82 el-En, IV, 52.83Ayn eser, IV, 42, 44.


29/226

29

arab tanmyorsan benim arab gzel tasvir ettiimi nasl anladn? eklindeki

itiraz zerine onu cezalandrmaktan vazgemitir.84

Saraya yaknlklaryla bilinen devrin nde gelen vaizleri Sevr b. Abdillh

ve Mlik b. Dnrla mutezile gurubunun nde gelen ismi Vl b. A, Ber

hakknda ona bask yapyorlard. Bu kiilerin, vaazlarnda onu srekli toplumun fesat

kayna olarak nitelemeleri sonucu el-Mehd, Bern onun arap ve kadnlar

hakknda mstehcen iir sylemesini yasaklamtr.85Ancak nee kayna olan bu

airi, veziri Yab b. Dvdun, azl bir zndk olduu ve kendisini hicveden iirler

syledii tarznda doldurmas sonucu ldrtmtr. in asl ortaya ktnda ise ok

piman olmu fakat i iten gemitir.86 Ne gariptir ki, onu bu yanla sevk eden

vezirini her hangi birekilde uyard da kaynaklarda yer almamaktadr.

Dindarl ve dindar guruplarla saray arasndaki buzlar eritmesiyle tarihe

geen el-Mehd, zel yaamnda dier halifelerden ok farkl deildi. Yaanlan

bolluk ve toplum iindeki elence kltrne paralel olarak sarayda gelien elence

hayat olduka renkliydi. Bu konuda da ana kaynak, baz Arap yazarlar tarafndan

tarihi saptrmak ve Arap sultanlara iftira atmakla sulansa da el-sfahannin el-

Ensidir.

Sarayda elence meclisleri dzenleyen el-Mehd, devrin nde gelen

arkclarn dinler ve airlerin aralarndaki tartmalara katlrd. Bu eilimi kz

Aliyye ve olu brhmin, devrin nemli air, arkc ve bestekarlar olarak

yetimelerini salamtr.

arkc cariyeleri dinlemeyi, zellikle de Mervn e-mden satn ald ve

aralarnda gnl ba bulunan Cevher isimli cariyesini dinlemeyi severdi.87 Sarayda

dzenledii elence meclislerinde brhm b. lid, Dehmn, brhm el-Mevl ve

Fuleyh b. Ebil-Avr gibi arkclar dinlerdi.88 lk nceleri arkclarn ounu

84 el-En, III, 261 vd.85

Ayn

eser, III, 176 vd.86Ayn eser, III, 246 vd.87el-Beyn ve-ebyn, I, 555 vd.88 el-En, III, 301 vd; IV, 354; V, 204; VI, 30.


30/226

30

olduu gibi, baz airleri de perde gerisinden dinleyen el-Mehd, daha sonra bu

gelenei terk etmitir.89 Onun airlere ve arkclara hogrl davranmas, ad geen

arkclarn yannda iczdan ziyarete gelen baz arkclarn bazlarnn geri

dnmeyip sarayda kalmalarn salam ve bylece hem saray hem de sarayn

bulunduu bakent Badat, air ve sanat

lar

n ak

n ettii bir merkez halinegelmitir.90

Baz batl aratrmalarda, dini guruplarla saray arasnda nemli bir

yaknlama salayan el-Mehdnin bu davrannn arkasnda yatan asl nedeninin,

szde kalmayan ve gl bir slam birlii ruhunda kendini gsteren dindarlnn

olduu belirtilse de91, kimi Arap yazarlara gre, Abbs toplumunda elencenin

merulatrlmasnda en ciddi pay el-Mehdye aittir.92

Amed Emn el-Mehdnin arap imedii konusunda e-aber ve el-

Isfehn hem fikirdir.93 iddiasnda bulunsa da aada aktaracamz ve biri el-

Enden dieri ise el-Mesdye atfen eertu-ehebden alnan iki olay bunun

aksini gstermektedir. Yazarn bu iddias da szn edeceimiz rivayetleri grmemi

olabileceinin gstermektedir. Aksi halde bn aldna ynelttii, sulama

derecesine varan eletirisinde, iddia ettii yanla kendisi de dm olacaktr.94

s el-Mevl, babasbrhmden naklen yle anlatr: Bir gn el-Mehd

arap iiyordu. Sellm el-Ebraa Bana Siy (Krba), b (Kartal) ve ibl

(p)i getir der. Orada bulunanlar korkuya kapldlar. Halifenin hepsini ya da en

azndan bazlarn cezalandracan zannederler. Ancak gelenlerin arkc Siy ve

sazc

lar b ve ibl olduklar

anla

l

nca el-Mehd de onlar

n bu haline okgler.95

89ual-slm, I, 111.90 el-En, VI, 184.91 Hodgson, a.g.e., I, 243.92

ual-slm, I, 114-115.93Ayn eser, I, 112.94bn aldn (Abdurrahmn b. Muammed el-Hadram), el-Muaddime, Beyrut, 1984, s. 14, 18.95 el-En, VI, 162.


31/226

31

el-MesdninMurcu-ehebde de yer verdii dier olay ise yledir: Bir

sefer srasnda ordugah kurulur ve asker dinlenmeye ekilir. el-Mehd yanna birka

adamn alarak avlanmaya kar. Bir kylnn kulbesine rastlarlar. Olduka atrlar.

Kylye misafir arlayacak neyi olduunu sorar. Kyl de kendisine tahamml

etmesi art

yla kulbesine buyurmas

n

ister. Kyl nce ekmek ikram eder. Onuyedikten sonra st verir. Daha neyin var deyince de kk bir tulumla arap karr.

Bir kadeh kendi ier bir tane de ona verir. el-Mehd ona kendisinin kim olduunu

bilip bilmediini sorar. O da hayr der. el-Mehd kendisinin halifenin

hizmetilerinden olduunu syler. Kyl dua eder ve bir kadeh daha iip bir tane de

ona verdiinde, yine kim olduunu bilip bilmediini sorar. Kyl, biraz nce

syledin ya! der. O da hayr yle deil. el-Mehdnin komutanlarndan biriyim

der. Kyl yine dua eder ve nc kadehini doldurup ier, bir tane de ona verir. el-

Mehd ayn soruyu tekrarlaynca kyl nceki cevab verir. Ama o syledii gibi

olmadn, kendisinin el-Mehd olduunu syleyince kyl tulumun azn kapatr

ve tulumu kaldrr. el-Mehd tekrararap isteyince de Yok arkada! Sanaarap yok.

Bir kadeh itin, el-Mehdnin hizmetilerinden olduunu syledin. kinci kadehi itin

el-Mehdnin komutanlarndan olduunu syledin. nc kadehi itin el-Mehdnin

ta kendisi olduunu syledin. Vallahi! Eer drdncy de iersen her halde

Allahn elisi olduunu syleyeceksin der. Bunun zerine el-Mehd kahkahalara

boulur. Etrafn atllarn sardn gren kyl bunun biraka olmadn anlar.96

Ksa bir sre tahtta kalan el-Hd, Ms b. Muammed (.170/ 786), babas

el-Mehd gibi airlere kar olduka cmertti. Ukke ve Eb ar el-Huel ve Eb

Temmm gibi zamannn nl airlerini, yazdklar vg iirlerinden dolaydllendirmitir.97

Ebul-Athiyeye kar byk bir sevgi ve hayranlk besleyen el-Hd, onu

yanndan ayrmaz, iirlerinin karlnda binlerce dinarla dllendirmekten

ekinmezdi. Aralarndaki bu yaknlk, el-Hdnin lmnden sonra Ebul-

Athiyenin, er-Red tarafndan hapse atlma pahasna iir sylemeyi brakmasna

96eertu-eheb, I, 268.97 el-En, III, 262; XXIV, 108; IV, 103


32/226

32

neden olmutur.98

O da saraydaki elence meclislerinde zamannn nl arkclarndan brhm

el-Mevl, akemul-vd, bnul-Cm, ez-Zubeyr b. Damn dinlerdi. arklarn

etkisiyle coar, kendinden geerdi.99

air Ukke, bir gn el-Hdnin huzurunda hamriyyesini okur. Kasidedeki

benzetmelerinden dolay, onu arap iin belirlenmi olan cezayla cezalandracan

syler. Ukke ise, bunun szde olduunu, arap imediini syler. el-Hdnin

arap imeyenin bu benzetmeyi yapamayacan sylemesi zerine Ukke, el-

Hdye arap imiyorsanz, onu gzel tasvir ettiimi nereden anladnz? diyince,

cezalandrlmaktan kurtulur.100

Abbslerin tam anlamyla rgtlenmi, tm kurum ve kurulularyla

yerlemi bir devlet olma niteliine kavutuu Harn er-Red b. Muammed el-

Mehd (. 193/ 808) dnemi, devletin ekonomik olarak zirveye ulat, birka kuak

boyunca huzur ve refahn egemen olduu bir dnemdir. En tepede icrann ba

niteliindeki vezir, kendisine bal ok saydaki divan araclyla devleti

ynetiyordu. Halife, ba vurulacak son karar mercii olmann dnda gndelikynetime karmazd. Sadece bakentteki Cuma namazna imamlk etme ve ordunun

banda cihada katlma gibi iki nemli kutsal grevi vard. Rivayetlere gre er-Red

bir yl hacca gider, bir yl savaa katlrd.101

nceki halifeler gibi o da sarayda iir ve elence meclisleri dzenlerdi. Eb

Nuvs, Ebul-Athiye, Muslim b. el-Veld, Mervn b. Eb afa, Selm el-sir,

Muammed b. Munir ve Manr en-Nemr gibi devrin nl airleri bu meclislere

konuk olurlard. Syledikleri iirlerin karlnda ise bol hediyeler alrlard. airler

onun devrinde yaadklar bolluu hibir dnemde yaamamlard.102 Cmertlii

98 el-En, IV, 58, 76, 98.99Ayn eser, V, 177, 199; VI, 166; XXIV, 108.100100 el-En, III, 262.101 Hodgson, a.g.e., I, 246-247.

102 Abdullh b. Muammed b. Ubeyd, Kura-ayf, (Yay. Abdullh b. Hamd el-Manr), er-

Riyd, 1997, III, 225-226; el-En, IV, 46; XIII, 162; XVIII; 190.


33/226

33

airleri o kadar etkilemiti ki, bazlar onu Allahtan baka taplacak tanr olmaya

layk gryorlard. Nitekim bn Ebil-Bal yle diyordu: nsanlar rablerinden

baka bir tanrya tapacak olsalard, Allahn yannda sen mabud olurdun.103

el-Hdnin lmnden sonra iir sylememeye karar verdii iin hapse

attrd Ebul-Athiyeyi, syledii biriir nedeniyle affeder ve en yakn dostu ve

nedimi yapar. Hac seyahatleri dnda onu yanndan ayrmazd. Ancakarab, gazeli

ve elence hayatn brakp dnya zevklerinden el etek ekmeye karar veren airin bu

davrann kabullenememi ve onu vazgeirmek iin yine hapse atmtr.104

En ok tartlan Abbs halifesi hi phesiz Hrn er-Red b. el-Mehd

Muammed (. 193/ 808 )dir. bn alduna gre, zamann alimler ve Allah

dostlaryla geirirdi. Namazlarna zen gsterir, bir yl hacca gider bir yl da cihat

ederdi. Yaygn olan safarap imez, Badat alimlerinin fetvasna dayanarak, sarho

etmedii iddia edilen hurma arab (nebt-temr) ierdi.105 bn aldnun, er-

Redi son derece dindar bir kiilikle okuyucuya sunmas Amed Emnin

eletirisine konu olmutur. Ona gre, er-Red dnemi zevk ve elencede arln

yaand bir dnemdir. lkenin ekonomik refahn zirvesinde olmas bu arl

douran balca etkendi. Zerdtln arap ve arkclarla elenmeyi ho grmesi

nedeniyle, Farslarda yaygn olduunu iddia ettii alkanlklarn Bermekler

vastasyla saraya hakim olmas ise ikinci bir nedendi. Ama en nemli etken er-

Redin kiiliiydi. Sert mizacnn yannda iir ve ili arklardan kolayca etkilenen

bir yaps vard. Bir vaazdan etkilenip gzleri yala dolduu gibi, dinledii bir

arkyla da coup kendinden geerdi.106

Amed Emn, el-En ye dayanarak er-Redin arap imesi ve elence

hayatyla ilgili yorumundan sonra, bn aldnu tarih gereklerini gizlemekle

sulamtr. Ona gre, e-aber ve el-Mesdnin bu dnemdeki israfn ve

elencenin dorukta olduu konusunda hem fikir olmalarna ramen, bn aldn

tarihi gerekleri gizleyerek er-Redin dindar ynn ne karmaya alm ve

103

Kura-ayf, III, 364.104 el-En, IV, 67.105bn aldn (Abdurrahmn b. Muammed el-aram), a. g. e, s. 14, 18.106ual-islm, I, 115-116.


34/226

34

hayatnn hibir yerinde savurgan olmadn iddia etmitir. Oysa er-Red olu el-

Memnun dnnde kelimenin tam anlamyla savurganlk yapmtr. Bu nedenle

bn aldnun, er-Red dnemini israfsz, sade bir dnem olarak tanmlamas

yanltr.107

Arap edebiyat

nda ark

ve elence hayat

yla ilgili en nemli kaynak olan el-Ende, tm halifelerin olduu gibi er-Redin zel elence hayat hakknda geni

bilgiler bulunmaktadr. Bu bilgiler daha ok, bu elencelerde ona elik eden ya da

bizzat arklaryla onu elendiren arkclara veya hizmetilerine dayanmaktadr. Bu

anlatlanlara bakldnda, er-Redin hayat sanki tamamen elenceyle gemitir.

Anlatlanlarda abart olsa da baz tarih gerekleri de iinde barndrmaktadr. Zira

onun ve dier halifelerin zel hayatlar sadece elencelerde yer alm bu tip insanlar

tarafndan bilinebilirdi.

er-Red sarayda dzenledii elence meclislerinde cariyeleri ve bata

brhm el-Mevl, onun lmnden sonra da yerini alan olu s olmak zere

devrin nl arkclarn dinler, onlara bol hediyeler verirdi. arklardan ald

keyifle de coar ve ierdi.108 Nitekim bir gn brhm el-Mevl Ey Selmnn

yurdu! Beni yle coturdun ki... szleriyle balayan arky okur. ark er-Redin o

kadar houna gider ki, arky tekrar tekrar dinlemek ister. Sylemekten yorulan

brhm, arky bir de klesi el-Murtan dinlemesini ister. el-Murn

seslendirmesiyle kendinden geen er-Red imeye devam eder. O gece er-Red, el-

Mura hrriyeti dahil, hayatnda ummad pek ok eyi balar. Ayrca el-

Mur, Arap toplumunda ok nemli bir stat olan knye sahibi olma erefine,

yine o gece er-Redin huzurunda kavumutur.109

Klesi el-Murtan naklen olu Harn yle anlatr: Bir gn er-Redbnul-Cmi den kendi bestesi olan;

107ual-islm, I, 119-120.108 el-En, III, 265; V, 181, 221, 268.109Ayn eser, III, 69 vd.


35/226

35

Ayrln dostlarndaki hasreti dorua kard. Rabab unutmu gibisin, ya

da gerekten unuttun. Kargalar ayrlklar iin tt zaman, seslerini duyunca

duymazdan geldim... beyitleriyle balayan arksn dinler. arkdan ok holanan er-

Red tekrar tekrar sylemesini ister. Bu arada arknn etkisiyle o kadar ier ki,

kimseyi duyamayacak kadar sarho olur.

110

Medineli bir adam tarafndan yetitirilip eitilen ve Yay b. lid el-

Bermek tarafndan satn alnan sarn cariye ed-Dennrden ok holanan er-Red,

onun arklarn dinlemekten son derece keyif alrd. Bermekleri ortadan

kaldrdktan sonra, bir gn ed-Dennrden ark sylemesini ister. O da efendisinin

lmnden sonra ark sylemeye yemin ettiini syleyince, onu dvdrr ve zorla

eline bir ud tututurarak almasn emreder. aresiz kalan cariye, gz yalar arasndaverilen emri yerine getirir ve arksn syler. arkdan duygulanan er-Red ona

hrriyetini balar.111

Abbs halifeleri iinde arap ve elenceye dknlyle en fazla mehur

olan ve bu zelliiyle oka eletirilen Eb Ms Muammed b. Hrn el-Emn (.

177/ 793) dir. Veliahtlk yllarnda arap dknl ve mstehcenliiyle mehur

olan, bu yzden de zndklkla itham edilen Eb Nuvsla ok iyi dosttu. Henz

saltanat sorumluluunu almam bir veliahtken, Eb Nuvsla birlikte sabahlara

kadar, klesi Kevserin sunduu arab iip elenir, syledii iirlerin karlnda da

hediyeleri esirgemezdi. Ancak, ileride de deinilecei gibi tahta getikten sonra, bu

en yakn dostunu zndklk sulamasyla hapse attrm hatta lm emrini

vermitir.112

Babas er-Redin imparatorluu kardei Memnla onun arasnda

paylatrmas yznden, aralarnda iddetli bir saltanat kavgas balamt. Elenceye

ve araba dknl, ecinsellie varan cinsel sapknlklar hakknda sylenenler,

kardei el-Memnun onu ypratma amac tayan kampanyalarnn sonular ve

gerek d iddialar olarak gsterilmeye allsa da el-Emnin bu yn tarih

110 el-En, V, 275 vd.111Ayn eser, XVIII, 73 vd.112Ayn eser, XXV, 73-74; 104-105. (Abru Eb Nuvas)


36/226

36

kaynaklar tarafndan inkar edilememektedir. Nitekim tahta getikten sonra etrafna

toplad olanlara ve olanclara ar deer verdii, gece gndz yanndan

ayrmad, yemesinde ve imesinde yaren yapt, zgr kadnlar ve cariyeleri bir

kenara brakt anlatlan bir iirde yle deniyordu: ... Hayatnn yars onlara

aittir. Dier yar

s

nda da kendini araba vermektedir. Onun yan

nda ay yzlgzellerin ask suratla atlm kalardan baka nasibi yoktur. Bakan byle

hastalkl olursa, biz naslslah oluruz? sta bulunan (Red) bu durumu bilse, bu

ona ok ar gelirdi.113

O da selefleri gibi sarayda sazl szl elence meclisleri dzenler, bata s

el-Mevl olmak zere Yay el-Mekk gibi geceyi renklendiren nl arkclara bol

bol hediyeler verirdi.114

Genlik hevesleriyle kendisini saltanatn ortasnda bulan ve adeta tm vaktini

elenceyle geiren el-Emn, seleflerinin uzak durduklar ve mmkn olduu kadar

saraydan uzak tutmaya altklarair useyn b. e-ak yanna alp onunla ileri

derecede samimiyet kurarak birlikte balarda itii, sarho olunca da srtna binip

elendii rivayet edilmektedir.115

Bu tr taknlklarnn yannda devlet maln bol keseden datmakla da

mehur olan el-Emn, Eb Muammed et-Teymnin Sen Allahn halifesisin,

Haimoullarnn en hayrl anne ve babas iin seilmi hayrl bir evlatsn. Soyunu

el-Manr a balayan ok asil iki damardansn. szlerinden dolay coar ve veziri

el-Fal b. er-Reba, Teymnin kayn dirhemle doldurmasn emreder. Yanndan

ayr

ld

ktan sonra el-Fal, el-Emnin emrini yerine getirmesini isteyen airi yz bindirheme raz eder.116

airlere kar savurganla varan cmertlik sergileyen el-Emn, babas er-

Red gibi Ebul-Athiyeye zel ilgi gsterir, iirlerinden ve vglerinden byk

zevk alrd. Ebul-Athiye de adeti olduu zere, tahta getiinde onu da vm ve

113

Tru-aber, V, 110 vd.; el-Kmil, V, 410 vd.; ual-islm, III, 120-121.114 el-En, V, 378; VI, 194; XX, 336 vd.115Ayn eser, VII, 163, 227.116el-En, XX, 69.


37/226

37

yle demitir: Ey yeryznn en hayrls olan Nebnin amcaolu, sen halka bir

rahmetsin. Ey doru yolun nderi, gvenilir kii, Himoullar halifeliinin

znden szlm olan. Senin, sana iyilik emreden bir gnln, hediyelerle dolu

cmert bir elin var... .117

el-Emnin gen yata eline geirdii saltanat zevk ve elence uruna heba

etmesi en yaknnda bulunan devlet adamlarn bile rahatsz etmi ve tarihe geen

yaknmalarda bulunmalarna neden olmutu. Nitekim veziri el-Fal b. er-Rebi,

onun bu vurdumduymazln ve kardei el-Memnun onu alaa etmek iin nasl

altn yle dile getirmitir: O sansar gibi uyuyor. Kurt gibi dikkat kesilmi.

Tm derdi karn. obana tuzak kuruyor ama kpekler onu gzetliyor. Elindeki

nimetin gidebileceini dnmyor. Hibir dncenin hayata geirilmesini ve onukandran tuzaklar dnmyor. Kadehi onu oyalyor. Arzularnn peine taklp

gidiyor. Geen her gn yok olmasn salyor. Abdullh el-Memn kollarn svad.

Hedefini armayan oklarn da ona dorultu, uzaktan, dorudan ldrmeye atyor.

Akbet gerekten lmdr. lm onu ata bindirdi. Mzrak ular ve kllarn keskin

azlar onu belaya att.118

Eb Cafer Abdullh b. Harun el-Memn (. 218/ 833), saltanat ve varlk

karsnda ne yapacan aran, etrafnda dnenleri gremeyecek kadar toy ve

genlik heveslerinin buulu dnyasnda yaayan el-Emnin aksine, tecrbeli, ileri

grl, lkenin ihtiyalarn gren, bilimi ve felsefeyi seven, bilim adamlaryla

tartmaktan ve onlarn grlerini dinlemekten holanan olgun bir kiilie sahipti.119

Tabii bilimlere ve Yunan felsefesine kar byk ilgi duyuyordu. Yunanca ve

Sryaniceden tp, astronomi, matematik ve tabiat felsefesine ait klasik eserlerin

Arapaya evirilerini hzlandrm ve bu alanda aratrma ktphanesi grevi

grecek olan Beytl-ikmeyi kurdurmutur.120

airlere ilgi gsterir, gnllerini ho tutmaya nem verirdi. Devrin nemli

simas Ebul-Athiyeye ise zel bir ilgi duyard. Skntl olduu zamanlarda onun

117 el-En, XX, 316.118Tru-aber, V, 58; el-Kmil, V, 380; ual-islm, III, 121.119ual-islm, III, 212.


38/226

38

t verici iirleriyle huzur bulurdu.121 el-Memnun da elenceyi sevdii, arap

itii nakledilmitir. Elence meclislerinin nde gelen sesleri ise s b. brhm el-

Mevl ile amcas brhm b. el-Mehd ve leveyh idi. Memnun etrafna

dizilmi cariyeler ud alar, onlar da sylerdi. Ancak sn onun yanndaki

stnl asla tart

lmazd

.

122

Bir gn s yanna artr ve ona yakn arkadalarndan yaknr. Onun

ayr bir yeri olduunu, kendisine daha yakn ve t veren olduunu syler. Sonra da

er-R en-Nemirye ait bir iiri bestelediini duyduunu ama hala onu

dinleyemediini syler. s da besteyi, henz cariyelerden bakasnn

dinlemediini syler. el-Memn arky dinlemek istediini syleyince, s

ortamn ok resmi olduunu, ark sylemeye uygun olmadn syler. Bununzerine hemen sofra kurulur. Yeme ime balar. Perde indirilip dier arkclar

sylemeye balarlar. Bir sre sonra el-Memn, zamann geldiini syleyince s,

isteini yerine getirir ve ona zevkli bir akam yaatr.123 Baka bir elence

meclisinde ise brhm el-Mevlnin Bera ait bir iire yapt besteyi

leveyhden dinler, ancak beenmez. Ayn arky stan ister. O da isteini

yerine getirir. arkdan son derece etkilenen Memn, arky defalarca okutur,kadehleriyle elik ederdi.124

Babas Harun er-Redin saray arkclarndan olan eski kle el-Mur,

onun da zevkle dinledii arkclardand. Bir gn sn bir bestesini stan

dinler ama beenmez. Aynarky el-Murtan dinlemek ister. el-Mur arky

tekrarlarken o da kadehini yudumlar.125

er-Redin imparatorluu ikiye ayrmas sonucu, el-Emnle el-Memn

120 Hodgson,a.g.e., I, 252.121Tru-aber, V, 201; el-En, IV, 56.

122 el-En, V, 295 vd; el-Maarr et-Tilimsn (Amed b. Muammed), Nefu-b min usnil-

endelusir-rab, (Yay. hsan Abbs), Beyrut, 1968, IV, 271; Behcet (Mucahid Mustafa), et-

Teyyrul-islm fi-i

ril-

abbsiyyil-evvel, Badat, 1402/1982, s. 72.

123 el-En, V, 359.124Ayn eser, V, 362.125Ayn eser, V, 354.


39/226

39

arasnda balayan mcadele yznden merkezi otoritede ortaya kan zaafiyet

nedeniyle balayan isyan hareketlerinin youn olduu bir zamanda tahta geen el-

Mutam, bir yandan bu isyanlar bastrmakla megul olurken, dier yandan

saraydaki elence ve iir meclisleri geleneini srdryordu.

Av dnnde dzenledii elencelerde brhm b. el-Mehd, s el-

Mevl, el-Mur ve leveyh gibi nl arkclar ve dier arkc cariyelerin

arklaryla comu ve sarho oluncaya dek imitir.126

Abbs halifeleri iinde iire ve mzie kar en ilgili sultan olan Eb Cafer

Hrn b. Muammed b. Hrn er-Red el-V (. 232/ 846), babas Emn gibi el-

useyn b. e-aka zel ilgi duyard. Ta giyme treninde iir okuyan airler

arasnda onun iirini beenmi ve onu otuz bin dinarla dllendirmitir.127

Sosyal ve siyasal etkisi nedeniyle, Abbs saraynda ayr bir yere sahip olan

iirin yannda ark syleme ve beste yapma da iirin ayrlmaz bir parasyd. Daha

nce arkc ve besteci prens ve prenseslere iaret edilmiti. Ancak bu, el-Vla

bir aama daha ileriye gtrlmt. Zira o, useyn b. e-akn iirlerinden

bazlarn bestelemi, cariyelerine, el-Mura veya sa ya da e-aka bubestelerini syletmitir.128 Yzn zerinde bestesi olan el-V, yapt besteleri

s el-Mevlye kontrol ettirirdi.129

Dzenledii meclislerde arkclarn makamlar ve icralar konusundaki

tartmalarn izler ve onlara katlrd.130 s el-Mevlnin ise onun yannda ok

zel bir yeri vard. Meclislere tm arkclar udlaryla gelirken, el-Va iki ve

sohbette elik ettiinden udsuz gelir, el-V istediinde de kendisine bir ud verilir

ve arksn sylerdi. el-V sadece Arapa arklardan deil, Horasandan getirilen

arkc klelerin syledikleri Farsa arklardan da etkilenirdi.131

126 el-En, V, 294, 339, 355, 411; XV, 361.127Ayn eser, VII,214.128

Ayn

eser, VII, 220.129Ayn eser, V, 371.130Ayn eser, V, 291 vd.131Ayn eser, V, 297; V, 304 vd.


40/226

40

li b. Abdilvehhab tarafndan, brhm el-Mevl ve olu s, Yay el-

Mekk ve Zubeyr b. Damn gibi nl arkclardan ders aldrlarak yetitirilen,

sarn arkc cariye alemu-liiyyeyi dinler dinlemez sesinden ok

etkilenmitir. arkclnn yannda beste de yapan alemi yz bin dirhem

kar

l

nda sahibinden sat

n alm

t

r.

132

Abbs asrnn son sultan saylan Cafer b. Muammed b. Hrn el-

Mutanr billh el-Mtevekkil (247/ 861), devrald mirasa uygun bir yaam

sergilemi, airlere ve arkclara kar olduka cmert davranmt. Kendisini,

Allah Necdi bereketlendirsin ve Necde selam olsun! Necdin ok uzakta olmas ne

de ho!... beyitleriyle balayan bir kasideyle ven Ebu-amt Mervn el-Asgar

yz yirmi be bin dirhem, elli elbise, at, katr ve eekle dllendirmitir.133 O dael-V gibi useyn e-ak yaknnda tutmu, nedim yapmt.134

Saltanatnn ilk yllarnda el-Mur ve sn lm onu ok zmt.

Bir cariyenin el-Mura ait i tanesinden mi yoksa dolu tanesinden mi dizdin

dilerini? Gzelliin damtlm bazm arabndan m yoksa saf baldan m? Ey

ruhun cesetten ayrld gibi beni brakp giden! Gnln, kalbimin krlmasna nasl

katlandmn ahididir. Szleriyle balayan arky sylediini duyunca onu tm

cariyelere retmesini emretmi sonra hepsini toplayarak sofrasn kurdurmu ve

gn boyunca aynarky syletmi ve imitir.135 Abdullh b. el-Abbs er-Reb

ve cariye olan arkclardan Arb ve el-Fal n arklarn dinlemi, bir Nevrz gn

de el-Faln elinden arap iip arksndan counca da onu iki yz bin dinarla

dllendirmitir.136

132 el-En, III, 373.133Ayn eser, XII, 99.134Ayn eser, VII, 190.135Ayn eser, XVIII, 360.


41/226

41

3. ZINDIKLIK-UBYYE LKS

Galip Araplarla yenik Farslarn bulutuklar merkez olan Irakta, Emev

devrinde gizliden gizliye balayan, Abbsler devrinde, zellikle de el-Memnun

el-Emne galibiyetinden sonra iyice gn yzne kan bir hareket olan ubiyye,

k nedenleri ve tarihi seyri bakmndan ok nemli bir harekettir.

Yukarda sralamaya altmz grler de gsteriyor ki, konuya yaklam

tarzlar genel olarak yanldr. Zira Arap yazarlarn Farslar sulayarak konuyu

aklamaya almalar bilimsel deil, siyasi bir yaklam biimidir. Zerrikbun

bak as ise Arap yazarlarnkine nazaran daha objektif ve siyasal kayglardan

uzaktr.

Farslarn ounlukta olmasyla birlikte, hemen tm etnik unsurlardan

katlmn olduu bu hareket, genel anlamda bir Mevl hareketiydi. Zira Emev

ynetiminin izledii siyasi, askeri ve ekonomik politikalar sonucu domu olan bu

hareket, insanlarn farkl etnik yapda yaratlmalarnn amacn vurgulayan Hucurt

suresi 13. ayette geen ub kavramndan hareketle bu ad almtr. Eitlik

ilkesinden yola kan hareket, zamanla Araplardan nefret eden, onlara daha ncekendilerine yapm olduklar muamelenin aynsyla karlk vermeye ynelen bir

harekete dnmtr.137

Dorusu Emev ynetiminin, idaresi altna ald yabanclara muamelesi pek

i ac deildi. Yeni topraklar fethetmeleri, Fars ve Bizans gibi kkl medeniyetlerin

merkezlerini ele geirmeleri, onlarn mill gururlarn kabartm ve Arap olularyla

vnmelerine yol amt. Bu durum ylesine ileri bir boyuta varmt ki, kendilerini

stn niteliklerde esiz ve benzersiz grmeye baladlar. Kendileri efendi, dier

milletler kleydi. Damarlarnda dolaan kan bile onlarnkinden farklyd. Bu nedenle

asalet ifade eden sosyal tanmlamalar Mevl denen bu tabakaya yakmazd. Onlarn

asalet sembol saylan knyeleri yoktu. Sadece lakap ve isimleriyle arlrlard. Bu

sosyal aalamalarn, yannda nemli devlet grevlerine sadece Arap asll olanlar

atanyor, kadlk ya da imamla atanan bir mevlnin hemen azli isteniyordu.

136Ayn eser, XIX, 253 vd., 326 vd.137 Kll, a.g.e., s. 71; Chokr, a.g.e., s. 239; Atvn, a.g.e., s. 149.


42/226

42

Uygulanan ekonomik politikalar, zellikle el-acccn, Mslman olan

topluluklardan cizye almaya devam etmesi ve tehcir politikalar Arap d unsurlar

iyice bktrmt.138

Bu tr yaklamlar sergileyen ve Arap hakimiyetini kahredici boyunduruk

olarak gren ubiyye hareketi, balangta eitlik ilkesinden yola km, ancak

sonunda Farslarn ve dier tm rklarn Araplardan stn olduu dncesine varm

ve bu amala ok sayda melib ad verilen eserler yazlmasnn yolunu

amtr.139

Ancak zikredilen bu politikalarn o zamann artlarnda gerekli olduu, bir

ksmnn ise politik amalarla abartld ve bylece Araplara tarihi bir iftirann

atld dncesinde olan yazarlar da vardr. Bunlardan biri de Dr. useyn

Atvndr. Atvn, yukarda ad geen eserinde ed-Dr den de alnt yaparak, o

dnemde uygulanan Arap politikalarnu gerekelerle savunmaktadr:

Araplarn Mevlye uygulad iddia edilen politikalar yznden ubiyye

hareketinin doduu iddias yanltr. Zira bu hareketin douunun altnda etnik

fanatiklik ve Mevl nin iindeki milli bamszlk duygusu yatmaktadr. AraplarnCahiliyeden kalma birtakm alkanlklarnn olduu dorudur. Ancak, Mevlnin

tamamn kmsedikleri doru deildir. Bu alkanlk bedevler ve kabile eraf

arasnda yaygnd. Toplumun tamamnda olan bir tavr deildi. Ayrca Mevl de tek

bir snftan olumuyordu. Aralarnda sava esirleri ve kleler de vard. Bu klelere

hrriyetleri verildikten sonra da eski efendileriyle aralarndaki sosyal farkllk devam

ediyordu. Oysa Mevlnin ou Mslman olduktan sonra, iinde bulunduklar

toplumun, sosyal bakmdan etkin rol olan kabile esasna dayal olduunu grdler.

Topluma giren, bu kabilelerin emsiyesi altnda giriyordu. Buna da Vel messesesi

deniyordu. Bu kanlmaz bir kurald. Azad edilen klelerle slama giren yabanc

topluluklarn tabi olduklar Vel kural ayn deildi. Bu bir anlamayd. Bu

anlamada bir aalama olmamakla birlikte bir eitlik de yoktu.

Aralarnda ilim adaml, katiplik ve tccarlk gibi toplumda byk deer

138 Araplarn Meval politikas hakknda daha geni bilgi iin bkz. Kll, a.g.e., s. 48-61.139 af (ebullh),ran Edebiyat Tarihi, (ev. Hasan Almaz), Nsha Yay, Ankara, 2002, I, 4.


43/226

43

tayan ilerle uraan kimseler olduu gibi orta tabakadan saylacak meslek

sahipleri de vard. Orta tabakaya ynelik aalayc bak etnik kkenlerinden deil,

sadece uratklar mesleklerden kaynaklanmaktayd.

Emevlerin Mevlyi nemli makamlardan uzak tuttuklar ve ynetimi kendi

tekellerine aldklar dorudur. Emev devletinin siyasi ve fikri yapsn yanstan bu

politika slama aykryd. Fatih onlar olduundan ynetime daha layktlar. Siyasi ve

askeri alanda uygulanan politikaya karn, Mevlnin eitli sanat faaliyetlerine,

divanlarda katiplik, muhafzlk ve haciplik yapmalarna msaade edilmitir.

el-acc ve benzeri kimi valiler, Emev dnemi ortalarnda kan ekonomik

kriz nedeniyle baz Mslman Mevlden cizye almlardr. Ancak bu bir istisnadr.

Mevlnin ar vergiler altnda ezildii iddias bir abartdr. Gerekte Emevler

meru vergi ve hediye snrlarn amamlardr.140

Sebebi ne olursa olsun, eitlik anlayyla yola kan ve Farslara mal edilen

ubiyye hareketi, eitlik ilkesini am, bir ksm sadece Araplara duyduu kin ve

nefreti ortaya koymakla yetinmiken, bir ksm bununla da yetinmeyip olumsuz

tutumlarnn alann Araplarn dini olarak grdkleri slam da iine alacakekildegeniletm

abbasi.dönemi-arap-edebiyatinda-zindiklik-(h.133-442)-226s

Documents