Çağdaş sanatın hayalet mekanları: tekinsizlik ve ev

• SorumluYazar:MertBarlas,HeykelBölümü,GüzelSanatlarFakültesi,AnkaraHacıBayramVeliÜniversitesi.• Adres:AnkaraHacıBayramVeliÜniversitesi,GölbaşıYerleşkesi,Bahçelievler323/1Cad.Gölbaşı-Ankara. • e-posta::[email protected] • ORCID:0000-0002-1524-4425• Çevrimiçiyayıntarihi:22.05.2020 Geliştarihi:14.02.2020/Kabultarihi:05.05.2020• doi:10.17484/yedi.689179

Barlas,M.(2020).Çağdaşsanatınhayaletmekanları:Tekinsizlikveevilişkisiüzerinesanatpratikleri,yedi:Sanat,TasarımveBilimDergisi,24,13-27.doi:10.17484/yedi.689179

YAZ2020/SAYI24SUMMER2020/ISSUE24

AraştırmaMakalesiResearchArticle

Çağdaş Sanatın Hayalet Mekanları: Tekinsizlik ve Ev İlişkisi Üzerine SanatPratikleriGhostSpacesofContemporaryArt:ArtPracticesonUncanninessandHomeRelationshipMertBarlas,HeykelBölümü,AnkaraHacıBayramVeliÜniversitesi

Özet

Buçalışma,tekinsizlik(dasunheimleiche/theuncanny)kavramınıngeleneksel tanımlarından günümüze değişen anlamları veçözümlemelerine yönelik verilerin, sanat alanı içerisinde üretilmişev/ mekân pratikleriyle ilişkili olarak anlamlandırılması üzerinekurulmuştur. Araştırma sürecinde, çok yönlü bir kavram olantekinsizliğin dilsel kökeninden yola çıkılarak, ev mekânı ile ilişkiliboyutuelealınmış;insanınevmekânındahuzuriçerisindevarolmahalinden çıkışla, belirli olumsuz koşullar altında oluşan kaygıdurumuna bağlı olarak, evin içinde var olma hissiyatının yitimiylebirlikteortayaçıkantekinsizlikduygusunadeğinilmiştir.Buanlamda,insanaenbilindik,enyakınmekânolanevin;anı,bellek,zaman,dışdünyanın yarattığı koşullar vb. unsurlarla insana yabancılaşan birmekânanasıldönüşebildiğidurumuüzerinden, tekinsizleşebilenbirmekân olarak değişen anlam ve görüntüleri ele alınmıştır. Çağdaşsanatiçerisindeevin/mekânınyenidenüretimpratiklerineyönelik;Gregor Schneider, Rachel Whiteread, Paulette Phillips ve MichaelLandy’nin ev/ mekân üzerine kurguladıkları eserleri, tekinsizlikkavramının dilbilimsel karşılıklarına yönelik taşıdığı anlamlarçerçevesindeelealınmıştır.

AnahtarSözcükler:Tekinsizlik,sanat,mekân,ev,evsizlik,bellek.

Akademikdisipin(ler)/alan(lar):Heykel.

Abstract

This study is based on the interpretation of the data regarding themeaningsandanalysisoftheconceptofuncanny(dasunheimleiche)anditstraditionaldefinitionsuptothepresent,inrelationtohome/spacepracticesproducedwithinthefieldofart.Onthebasisofthelinguisticoriginofthisversatiletermuncanny,itsassociationwiththehomespacehasbeenaddressed,aswellasthefeelingofuncannywith the lossof the feelingofbeing in thehouse,dependingon thestate of anxiety under certain negative conditions, based upon thestateofhumanbeing inpeace in thehomespace. In this sense, themost familiar, closest place to the house; changing meanings andimageshavebeenhandledasaspacethatcanbecomeuncannyoverthestateofhowitcantransformintoaspacealienatedtohumanbyelements such asmemory, time, conditions created by the outsideworld. For the reproduction practices of the house / space incontemporary art; Gregor Schneider, Rachel Whiteread, PaulettePhillips and Michael Landy's works, which are constructed on thehome / space, are considered within themeaning of the linguisticequivalentsoftheconceptofuncannyness.

Keywords: The Uncanny (Das Unheimliche), art, space, home,homelessness,memory.

Academicaldisciplines/fields:Sculpture.

MertBarlas

14

1.Giriş

Psikanalitikbirduygudurumuolarakdilbilimsel verilerle açıklanabilen tekinsizlik; insanın iç yaşamınadönük, tanıdık olduğunu düşündüğü olay, durum, mekân, kişi ve en önemlisi kendisi karşısındayabancılaşma,aithissetmemevebenzeridurumlardakialgıbelirsizliğineyönelik,paradoksalbirkavramdır.Tekinsizlik,geçmişyaşantıyadairkişiseledinimlerinşuanileörtüşmemesiyadainsanındışdünyaileolanilişkisinden kaynaklanan olumsuz koşullar ekseninde, kendini içeride ve güvende hissedememe halinebağlı, iç yaşam dengesini kaygıyla tehlike altına sokan, arada kalmışlık hissiyatının merkezde olduğu,çelişkili, tedirgin edici bir deneyimdir.Kavramherne kadar kişisel hissiyata ve kaygıyabağlı soyutbirdurumuifadeediyorolsada,mekanabağlıolarakgüvenhissininyitirilmesi,dikkatiinsanyaşamınınmerkezmekanıolanevalanınaçekereksomutlaşmayabaşlar.Çünküiçeridenyadadışarıdankaynaklananolumsuzdurumlarınaksineevinsanınkendinigüvendehissetmesigerekenvebuamaçdoğrultusundaarayışındaolduğu,dıştan sıyrılarak içeri çekildiği kişiselbir alandır.Ancakbunoktada, insanındünyauzamındakivarlığının en temel koşullarından ve belirtilerinden biri olarak ev; dışa karşı kapalı yapısıyla, içeridekiyaşamıdıştanörterekgizlerkenfarklıanlamveyaşantılaragebeliğiyletekinsizolmapotansiyelinideiçindebarındıran bir mekandır. Gerçekte ev, bir taraftan insan yaşamına elverişli, güvenli, rahat ve zamanlaiçerisindevarlıkbulaninsanaaşinagelmeyebaşlayanbiralanhalinedönüşürken,diğerbirtaraftaninsanıngeçmişiyle sürekli yüzleştiği, korkuları, kaygıları, acı ve sıkıntı vericideneyimleri vehattaölümgibibirgerçeği de bastırarak unuttuğu mekandır. Dolayısıyla tekinsizlik kavramı, orijininde barındırdığı evkelimesiileolanilişkisibakımındanirdelendiğinde;özneninkaygıdurumunabağlıolarakuzamlaolanilişkisürecininneden-sonuçbağlamıgözönünealındığında;insanaenyakın,entanıdıkveinsanıniçdünyasınınhuzur ve doyummerkezi olan evin olumsuz etkenler sonucunda aşinalıktan uzaklaşan, kaygı verici birortamadönüşmeyenekadardayatkınolduğuylailişkilidir.Tekinsizlik,bilindik,rahat,huzurlu,koruyucubir mekân olan evin, belirsizlik içerisindeki tuhaf değişiminin öznede oluşturduğu duygusal ikilemitanımlar.Öyleki,evileilişkilitekinsizhissetmedurumunu,geçmişteedinilenbilginin,deneyiminşimdiileuyuşmazlığına bağlı ortaya çıkan mekânsal empati kopukluğu olarak adlandırmakta mümkündür. Bubağlamda sanat alanında yer alan örneklere geçmeden önce, tekinsizlik kavramının dilbilimsel gelişimsüreciiçerisindeyeralantanımveçözümlemeleriniincelemekkuşkusuzaraştırmanınseyrivekavramınsanatbağlamındaüretilmişevnesnesiileolanilişkisinideğerlendirmekaçısındanyerindeolacaktır.

2.TekinsizlikKavramınınKökeniveEvUzamıileİlişkisi

Tekinsizlik günümüzde halk arasında genellikle nesnel bilgiyi, gerçekliği aşan, doğal yöntemlerleaçıklanamayan fikir, olay,mekân vb. olguları tanımlamak için, gerçeklik ve kurgu arasında, gerçekliğinbilinmeyen tarafına işaret edenpsişik bir kelimeolarak kullanılmaktadır. Kavramın semantik kökenineinildiğindeyse;Almancaheim;ev-yaşanılanyerkelimesinedayanmaktaolup,anlamı;evin içinde,evgibigüvenli,rahat,gizlibiralanıniteleyenheimlichkelimesindentüretilerek,budurumlarınkarşıtlığını/zıtlığınıbelirten unheimlich; güvenli alanda/ güvende olamama, eve ait olmama, tanıdık olmama tanımlarınadayanmaktadır.Dilbilimsel çözümlemeleri bakımından; İngilizceyeuncanny olarak geçen,Türkçede ise'tekinsiz'olarakkarşılıkbulankavram,kökendiliolanAlmancadakiaçıklamalarınıbudilleriçerisindetamolarakkarşılayamamaktadır.Tekinsizlikkavramıilkkez1835yılındaAlmandüşünürFriedrichSchelling’inkaleme aldığı Einleitung in die Philosophie der Mythologie (Mitoloji Felsefesine Giriş) adlı kitabındageçmekte ve Schelling tekinsizliği "gizli ve saklı kalması gerekirken gün ışığına çıkmış olan her şeyinadlandırması" olarak tanımlamıştır. (Schelling’den aktaran Jay, 1994, s. 332). Tekinsizlik Ernst AntonJentsch’in1906yılındayayınlananZurPsychologiedesUnheimlichen(TekinsizliğinPsikolojisiÜzerine)adlımakalesinde,"bireylerinedinilenyenibilgileri;güvensizlik,rahatsızlıkvehattadüşmanlıkla/misoneizm1birleştirmesisonucuortayaçıkanuyumeksikliğiileilişkilendirilerektartışmayaaçtığı"(Wang,LilienfeldveRochat, 2015, s. 396) bir kavram olarak psikiyatri alanına ilk kez konu olmuştur. Jenstsch tekinsizlikkavramını; ilk bakışta genel anlamda olumsuz olarak tabir edilen, yeni ve bilinmeyen bir şey olaraktanımlamaktadır. "Şüphesizbukelimenin,başınatekinsizbirşeylergelen,kendini tamolarakyuvasındaveyahuzurdahissetmeyen,ilgilidurumdakişeyinkendisineyabancıolduğuyadaenazındankişiyeöylegözüktüğünüifadeettiğigörünmektedir."(Jentsch,1906/1997,s.8)

Schelling’intanımlamasındanyolaçıkanSigmundFreud,1919yılındayayınladığı,Jenscht’inçalışmasınabiryanıtniteliğindeolanDasUnheimliche(Tekinsiz)makalesindeisetekinsizlikkavramınıbirşeyinaynıandahem tanıdık hem de yabancı olabileceği fikri ile yeniden konumlandırarak yalnızca yeni, bilinmeyen,gizemli,esrarengizolanayönelikolmamaklabirlikteaynızamandagizlenmişyadabastırılmışolanın,yok

1Yenişeylereveyafikirlereduyulannefretveyagüvensizlik.

ÇağdaşSanatınHayaletMekanları

15

sayılanınortayaçıkışınayönelikbiranlamkazandırmıştır.Freudtekinsizolanı"geçmişedönükeskidenberibilinenvetanıdıkolankorkuvericişeylersınıfı"(Royle,2003,s.41)olarakaçıklar.Freud’ununheimlichkavramı sadece bilinmeyene, garip, yabancı olana yönelik bir kavram olmamakla birlikte, özellikle'heimlich'ekarşıbilinenvetanıdıkamaaynızamandagizli,bastırılmışveözel/mahremolanıniteleyenbirkavramdır."Almancaunheimlichsözcüğü, 'tanıdık', 'yerli', 'eveaitolan'heimlich,heimischsözcüklerininaçıkçakarşıtıdırvetekinsizolan,bilinmediğindenvetanıdıkolmadığındandolayı,bizikesinliklekorkutucuolduğusonucunavarmayacezbetmektedir."(Freud,1955,s.220).Tekinsizolanailişkinolarak;kavramınaçılımlarında- özellikle Freud’un bastırılanın geri dönüşüne işaretinde- geçmişte bir deneyimleme vesonrasında tanıdıklık hissini kaybederek yenidendeneyimlemedurumu söz konusudur. Tekinsiz olanlayüzleşmehaligündelikhayatıniçerisindekişiyeözgüunutulmuş,unutulmakistenmişolanlabeklenmedikbir an da tekrar karşılaşma sonucunda ortaya çıkabilecek, kişilerde farklılık gösterebilen bir yenidendeneyimlemevesonucundakirahatsızlık,kaygıdurumudur.Gerçekhayattaolupbitmişlegizlenmişolduğudüşünülendir. Tekinsizlik gerçekte dünün bilindikleştiği kalıntılarının, bugüne dair olanlarla ilişkiiçerisinde belirsizleşerek bireyin iç yaşantısına dönük olarak tedirginlik, kaygı ve güvensizlik yaşatmadurumudur. Ayrıca, bu tedirgin edici durumun kaynağında belirsizleşen bir zaman olgusu da yeralmaktadır.

Heimlich-unheimlichkavramlarıvaroluşçuyapıiçerisindeAlmanfilozofMart’inHeideggertarafındanSeinund Zeit (Varlık ve Zaman)adlı çalışmasında, huzur ya da kaygı anlarında 'Varlığın2' evde olması ya daolmamasınayönelikbirilişkiiçerisindeelealınmaktadır."Daseinonatambirsükûnetverenbirhis,"evde"olduğu hissi duyarken, endişe ortaya çıktığında bu his ortadan kalkar ve Dasein'ın 'içeride-Oluş'u,"varoluşsal evde-olmama 'tarzı'na girer." (Heidegger’den aktaranMegill, 1998, s. 187). Burada varlığın'evde olma' hali ya da benzetmesi; kişinin bir anlamda kendine ve dış dünyaya yabancılaştığı; vicdanmuhakemesi,endişe,kaygı,korkuvb.durumlardanuzaktagüvenlihuzurlubirdurumda,mekândavarolmahalini belirtir. "Kaygı durumunda 'dasein'/varlık 'uncanny/tekinsiz' hisseder. (...) Ancak burada'uncanniness'/ tekinsizlik aynı zamanda 'evdeolmamak' anlamınadageliyor. [dasNicht-zuhause-sein]"(Heidegger’denaktaranMasschelein,2011,s.140).Heiddegger’deevdebulunmahaliDasein’ninkendinihuzurda ve özgür bulma halidir. İnsan varlığının/Dasein'in yaşadığı tekinsizlik/unleimlich ise; insanınkendisinievde/dünyaüzerindehiçbiryerdehissetmemesi/aidiyetsizleşmesi,kendinihiçbirkimseolarakhissetmesi/kimliksizleşmesidünyakivarlığınakarşıbiryabancılaşmadurumundanibarettir.HeiddeggerUnheimlich’ielealırkenkavramınenyalınanlamına,evdeolmama,eveaithissetmemedurumunaişareteder. Çünkü insan 'evde var olma' durumunu yaşarken, genel kanıda huzur ve dinginlik hissiyatıiçerisindeyken,kaygıylakarşılaşmahallerindeysebuhissiyatınyoksunluğusonucuevdevarolmama/eveaitolmamadurumunagirer.

JacquesM.E.Lacantekinsizlik/unheimlichüzerine,Freud’unbirduygudurumunuveyadeneyimlemehalinitanımlamakistediğikavramayenidenbiçimvererek'Extimité'sözcüğünütüretirvekullanır."Fransızcasıextimite olan, Lacan’ın intimite (içsel) kelimesine exterieur’dan (dışsal) gelen ex- önekini kullanarakürettiğibuterim,psikanaliziniçvedışailişkinkarşıtlığınasılsorunsallaştırdığınıçokiyiifadeeder.”(Kaçar,2018, s.549). "İngilizcedeki theuncanny tercümesiAlmancakavramın temelbelirsizliğinibüyükölçüdesürdürmektedir.KavramFransızcastandartçevirisil'inquiétanteétrangeté3dışındakarşılığasahipdeğildir.Bu yüzden Lacan bir tanesini türetmek zorunda kalmıştır;Extimité" (Dolar, 1991, s. 6). Lacan terimlerarasındakimuğlakilişkilerindoğasınıözneüzerindenyolaçıkarakçözümlemeküzereyabancı,tanıdık,içvedışkavramlarınaodaklanır.Extimité,özneninkendini tanımasıvekendineyabancılaşmasınayönelikolarak; 'iç'- 'dış' ilişkisindekisınırınbelirsezleşmesi ileortayaçıkandurumyadaolaylarıbelirtmek içinLacantarafındankullanılır.SlavojŽižek,Lacan’ınextimitékavramınayönelik"(…)kendikendiningüneşiolarakkendisietrafındadönenbuözerköznekendindekendindenfazlabirşey’le,merkezindeyabancıbirbedenlekarşılaşır.Lacan'ınuydurduğuextimiteterimitamdabunu,mahremiyetinortasındakiyabancıyıadlandırmayıhedefler"(Žižek,2005,s.225)demektedir.

Tekinsizlikkavramınınhemenhertanımlamasında,aynıandahemoradaolanhemdeoradaolmayan(amaunutulmuşamahatırlanmakistenmeyenyadasaklanmışolsun)şeyitanımladığıaçıkçagörülmektedir.Buanlamdabilinen,tanıdık,unutulmuşolanlayenidenkarşılaşmahalinininsanyaşamındakaygıyaratabilentekinsizbirdurumolduğunuanlamayayönelik JacquesDerrida’nınhayalet tanımındandayararlanmakyerindeolacaktır.Derrida,hayaletkavramınınvemusallatolmadurumununkökenineinerkenkaynağınıFreud’dan alır. Öyle ki Freud; "birçok insan için tekinsizliğin tepe noktası ölüm, ölü bedenler, ruhlar,hortlaklarvehayaletlerileilgiliolanherhangibirşeyiletemsiledilirvetekinsizlikdeneyimlendiğindeevin

2AlmancavaroluşanlamınagelenbusözcükHeideggertarafındaninsanındünyaiçindekivaroluşuna,varlığayönelikkullanılmaktadır.3Endişeverici,endişeuyandırantuhaflıklar.

MertBarlas

16

içindehayaletlerinvarlığınıhissederiz"(Freud,1955)demektedir.Freud’unbumusallatoluşdurumunagetirdiğiaçıklamalardaUnheimlichkeitdeneyimindenedenilkvebelirginörnekolarakelealdığınıDerridaşu cümlelerle dile getirir; "(…) çünkümusallat oluş 'her şeyin ötesindebir derecede' (im allerhöchstenGrade),pekçokkişiiçin'ölüme,cesede,ölüleringerigelişinebağlıdır,ruhlarvehayaletlerleilgilidir(mitGeistern uryi Gesperıstern)." (Derrida, 2007, s. 261). Hayalet tekinsizlik kavramında sıklıkla değinilengeçmişinderinliklerindeyokolupgittiğidüşünülürkenumulmadıkbirzamandabirbelirme,birhatırlamahalidir.Derrida’yagöre;(...)bedeningölgeresmigeçerönümüzden(...)Hayaletörgen,dokunmadığımızyeredokunmak, hissetmediğimiz yerde hissetmek, acının olmadığı yerde acı çekmek gibidir (...) algınıngörüngübiliminüstüneçarpıçektiğibirgörüngübu(Derrida2007,s.230).Tekinsizliği,Marx’ınHayaletleriadlı çalışmasını sonlandırırkenbubeklenmedikkonukolma haliyle ilişkilendirerek-bukonukdışarıdangelendeğil,bizzatyanıbaşımızdaeviniçindeolandır-"(...)yabancıyıkonuketmeksizinkonuketmek,nevarki zaten içerigirmişbizebizdenyakınbiryabancınınhemenyanıbaşımızdabulunması, (...)sonuçtabizimdeonundaolmayanyerleregözegörünmeksizinvehiçbireylemdebulunmaksızınelkoymuşbirkimliksizliğibuyuretmeksözkonusudur"(Derrida2007,s.260-261)diyerekdilegetirmektedir.

Tekinsizlikkavramınadairtümbutanımlamalarınötesinde,evnasıltekinsizolarakadlandırılabiliryadainsana nasıl yabancılaşıp tekinsiz bir mekâna, imgeye dönüşebilir? Bu soruyu cevaplayabilmek içinaraştırmanın başında değinilen, kavramın dilbilimsel tanımlamalarına geri dönüldüğünde ve butanımlamalar içerisinde bulduğu diğer anlamlar doğrultusunda; tekinsizlik, tanıdık bilindik olanlaapansızınyenidenkarşılaşmadurumuolmasınınyanısıra,ev,evin içindeolmaveevindışındakalanla/kalmaklayakındanilişkilidir.Kavramınenbasitanlamıyla;gerçekteinsanaaitenbilindik,insanaenyakınmekânolarakevin,olumsuzkoşullaraltında,kişinin,evinbütünlüğünü tehditediciunsurlarsonucundanasılkaygıverici,rahatsızedicibirmekânadönüşebildiğineodaklanan,kişiyeözgüpsikolojikbirdurumuntanımlamasıolduğugörülmektedir.İnsangerçekte'dış'takalankarşısında,dünyanındengesizliğineanlamvermeye çalışarak çözüm üreten ve 'dış'a ait olanın düzensizliği karşısında da zaten kaygı duyan birvarlıktır. Dışta kalanın yarattığı tehlikelerden, dışta kalmanın yaratacağı güvensizlikten korunarakbarınabilmekinsaniçinilkeldönemlerdengünümüzetaşınantemelbirkaygıdır.İnsanbudoğalkaygılarsonucunda,barınmavekorunmaihtiyacınınçözümlenmesiamacıyla 'güvenlimekân'ıyaratmaarayışınagirer.Buanlamdabarınmanınensomutveyalınhaliolanevisterfizikiisteröznelleşenyapısıylaiçerisivedışarısıarasındadörtduvardanoluşan,uzaydabirsınıralanolarak, insandagüvenverahatlıkduygusuuyandıranmekandır."Şayetinsanoğlu,zamanınakıntısıylaçaresizcesürüklenmeyecekse,sabit/sağlambiryerleşimmekanınaihtiyaçduyar."(Bollnow,1961,s.33).Diğerbirtaraftanev,yalnızcabarınmavekorunmadürtülerinin merkezinde yer alan fiziki bir yapı, insanın biyolojik ihtiyaçlarını karşıladığı mahrem birikamet alanı olmakla da kalmaz. Ev ayrıca; insanın kişisel, psikolojik, sosyolojik yaşantı ve ilişkileridoğrultusundaşekillendirdiğibiryapıdır.Buyapızamanla,içindevarlıkbulaninsanınonunlakurduğuçifttaraflıilişkisonucunda;insanınkişiselleştirdiği,aidiyetduygusununoluştuğu,içselleşerekmekânileilişkiligüvenduygusuyaratanveinsanatanıdıklaşan,aşinalaşanbilindikmekânıyuvasıhalinedönüşür."Evbircennet, kişinin rahatlayabileceği ve başkalarının bakışlarından uzakta 'kendi olabildiği/ normaldavranabildiği'özelbiralanolarakkavramsallaştırılmıştır."(Saunders’tanaktaranMcCarthy2015,s.4).Ancak,evleilişkilitümbuolumlamalarınkarşısındayeralacakbirbiçimde;insanıniçyaşantısınadönükolarakkendinibelirsizlikiçerisindebulduğubirdurumveyaeveait'iç'-'dış'sınırınbelirsizleşmesi,güveni,rahatlığıtehlikeyedüşürenkaygıvericibirdurumsonucundatümbuolumludurumvehallertehlikealtınagirerekeveyönelikyabancılaşmavetekinsizlikhaliniortayaçıkar.Çünkü,gerçekteevindünyanın/'dış'takalanherşeyinötesindekorunaklı/güvenlibirmekânolduğunubilerekyaşayaninsan,evinonunelerden,hangiolumsuz,tedirginedicibelkidekorkuvericişeylerdenkoruduğunuunutarakdayaşayanbirvarlıktır.Dışa bir anlamda kapalı olan bu güvenli/ temkinli alan insanın anılarının, hatıralarının ve dolayısıylaunutmakistediklerinindesaklandığıbirmekandır.Unutulmakistenenleyenidenkarşılaşmahali,bilindiktanıdıkolanbudünyevimekânınbiranlamdagörüntüsünündeğişerekgüvenlialanolmahalini,aitolmahissinisorgulamayaaçar.Bu,eviniçindeykenyabancılaşmahali,iç-dışarasındakisınırınyitimidir.

3.ÇağdaşSanattaTekinsizbirMekânOlarakEvİmgeleri

Tekinsizliktıpkıkorkugibisanatınbirdiğerkaynağıolanancakgenelliklekorkukavramıilekarıştırılanbirunsurdur."Çelişkilibiçimde,kararveremezcesine,heimliche-un-heimlicheolan,dehşetvericiveyakorkunçolanla (mit dem Grauenhaften) birbirine karıştırılır." (Derrida, 2007, s. 263). Tekinsizlik ve korkukavramlarınınbirbirindenayrılmasınayönelik ise; tekinsizlikte aşinalıkveyabancılık arasındabir gidişgeliştenkaynaklananbelirsizbirbekleyişvebunabağlıkaygı,korkudaiseartıkkaynağıvebelkidenedenibellibirsonuçlayüzleşmeolduğusöylenebilir.BuanlamdaFreud’untekinsizliküzerinetanımlamalarındanyola çıkan sürrealist sanatçılardan günümüz çağdaş sanatçılarına, kavram sanat içerisinde nesne


17

üretimlerinde, nesnelerin görsel temsillerinde sıklıkla adı geçen bir temaya dönüşmüştür. Mekân vemekânın yeniden üretimine yönelik sanat pratiklerinde tekinsizlik kavramında ele alınan; bastırılanlaansızınyüzleşme,yabancılaşma,ikileşme/çiftleşme(doppelganger),geçmişlekurulanbağdabiryenidenkarşılaşmahaliolarakmusallatolma(haunting),iç-dışilişkisindekişiselmekanlarıntekinsizdeğişimlerivb.durumlarsanatçılartarafındanelealınaraksıklıklaadıgeçenkonularhalinedönüştürmektedir.Bununlabirlikte sanat içerisinde tekinsizlik, korku kavramı kadar izleri net sürülebilen bir kavram değildir. Buanlamda İngilizsanatçıRachelWhiteread’in tekinsizlikveev ilişkisiçerçevesindeelealınabilenmekânayönelikçalışmaları,sanatalanıiçerisindeetkileyicigörselliğesahipeserleriçerisindeyeralmaktadır.

RachelWhiteread’inçoğuçalışması,maddeninfizikselliğiilesınırladığıboşluğaveformlarınyokoluşunaodaklanarakmekânınyenidenkeşfiüzerinegelişmiştir.Sanatçıinsanlarıngünlükhayattayaşamlarınınbirparçasıolannesneleriniçerdendökümünüyaparakboşluklarınıkütlehalindeizleyicikarşısınaçıkararakçalışmalarına başlamış, bu anlamdaürettiği çalışmalarına bir dizi sıcak hava torbaları vb. nesnelerin içdökümlerinialmıştır(Şekil1).

Şekil1.RachelWhiteread,Untitled(PinkTorso),1995.

Whiteread’in çalışmalarında ele aldığı nesne ve mekanlar, işlevsel olma durumlarına yönelik taşıdığıanlamlardanuzaklaştırılarak,içerdiğiboşluk-kütleformuylasanatsalbirürünniteliğikazanır.Nesnelervemekanlarreferansalınanobjelerintıpatıpbenzerlerigibigörünmelerinekarşın,hayaletleşengörüntüleriileadetaölümüçağrıştırarakizleyiciyetekinsizleşenbirdeneyimyaşatmaktadır."Freud’untekinsizliğiüçkategoriye bölmesi (...) birinci kategorisi cyborg, ikiz, kukla ve belirli tekrarlama türlerini içeren çiftinfikridir.Bukategori,RachelWhiteread’inorijinalnesnelerinhayaletyankısınıyaratan,mekanlarıniçineaitboşluklarınnegatifdökümleriilebağlantılıdır."(HardyveWiedmer,2011,s.245).Çalışmalarındakullandığıtekniğin bir diğer dikkat çeken özelliği ise iç dökümü yapılan objenin, dökümün çıkarılma aşamasındatamamenparçalanarakortadankalkmasıdır.Böyleceortayaçıkannesnelerasılnesneyereferansversedebilinenle bilinmeyen arasındaki sınırı ortadan kaldırır ve bir anlamdabelirsizleşir.Whiteread objelerinboşluklarınıkütleolarakortayaçıkarmadeneyimlemelerindensonra ilgisinimekânaveeveyöneltir.Buanlamdamekandakiboşluğukütleyedönüştürmearayışınadairelealdığıilkeseri1990yılınaaitGhost'tur(Şekil2).

MertBarlas

18

Şekil2.RachelWhiteread,Ghost,1990.

Ghostçalışmasıterkedilmişbirevinoturmaodasınaaitgörünmeyeniçboşluğununalçıyardımıylagörünürkılındığıbiryapıdır4.Çalışma,birodanıninşasürecindensanatçınınçalışmayısonlandırdığıanakadartümzamanlaraaitboşluğunhapsedildiği,biranlamdakatılaşanhavanınkütleleşmişhalidir.İçeriyeaitbukütleyapıartıkdışaaçılmıştır,izleyiciiçileancakdışarıdanilişkiyegirebilir,hiçbirşeyyadahiçkimseartıkbuodanıniçineaitolamaz,giremezyadaçıkamaz.Objeçalışmalarındaolduğugibi,Whitereadodanıniçindekibuyapıyıçıkarmakiçinmekânınkendisiniparçalamak,yıkmakzorundadır.Bubiranlamdayenidendoğuşiçinbirkurbanvermeritüeligibidir."Binanınölümüdoğalvegerçekleştirme(üretim)sürecininbirparçasıolarak kabul edilir. Dış duvarların sıyrılarak yırtılması, gerisindeki müdahaleyi ortaya koymaktadır."(Hogue,1999,s.198)

Whiteread, Ghost çalışmasından üç yıl sonra 1993 yılında aynı uygulama süreciyle, bu defa bir evintamamınıkalıpolarakalır.Houseadlıbuçalışmasındaalçıyerinepüskürtmeçimentokullanmıştır(Şekil3).Kamusalvekişiselmekânayönelikbirbakışaçısısunan,biranlamdadafosilgörünümündekibuyapıdageçmiş zaman sıkışıp kalmaktadır. "Pek çok eleştirelmakalede,House sadece çoktan geçip gitmiş olanhuzurlugeçmişintatlıhatıralarınıdeğil,aynızamandaThatcheryıllarınındahakaranlıkhatıralarınıortayaçıkarmak için hafızayla ilişki kurar." (Myzelev, 2001, s. 61). Whiteread’in House çalışmasında mekân,aşinalıktankoparakyabancılaşanbirmekângörselliğinikazanır.Buradatekinsizlikiçindeolmahaliyenigelenin (sanat yoluyla yeniden ele yaratılan mekânın) yarattığı gerilimli ilişkiden ziyade, gerçektebilindikliğin (kamusal ya da kişiselmekân olarak ele alınan ev) o ana kadar ki aşinalık sürecinden veniteliklerindenkoparakbelirsizleşmesivebilinmediktanınmadıkniteliklerkazanmasıdurumudur.SlavojŽižekbudurumuşöyleyorumlamaktadır;"Birnesneveyaedimnekadartanıdıkveyasıradanolursa,dehşetuyandırma kapasitesi o kadar büyük olur. Burada heimlich (tekin) ve unheimlich (tekinsiz) arasındakibelirsizlikleilgileniriz."(Žižek,2012,s.152)

Whiteread’inmekânayönelikhayaletgörünümlübuçalışmaları,gerçekteher insandaevrenselanlamdabilindik olan ev/ kişiselmekân fikrini yıkımauğratır. "Unheimlich, yani tekinsiz olan, bilinenbir nesneanidentanımadıkbiryönsergilediğindeortayaçıkar.Aynışeydir,amaötekidir."(Žižek,2012,s.152).BuanlamdaWhiteread’inevlerininbaşkalaşımsüreci,biranlamdaFreudveHeidegger’intekinsizliküzerinesöylemleriningörselleşmehalidir.Objeüzerineçalışmalarındaolduğugibi,bumekanlardagerçektedünyaüzerinden silinmiş ancak bir şekilde geçmişten gelen hayaletlerinin hala orada varlıklarını sürdürdüğüizlenimini veren çalışmalardır. Günlük yaşamdan alışık olunan bu ev mekânları, diğer bir taraftanrahatsızlık verici bir şekilde yabancılaşarak tekinsizleşen mekanlar olarak izleyicisinin karşısına çıkar.

4RachelWhiteread’inseçtiğibuev,KuzeyLondra’dabulunanViktoryandönemeaitbirevdir.


19

İzleyicinin tersine çevrilmiş bu mekanlara bakarken içine düştüğü tekinsizlik ve arada kalmışlık hali,gerçekte bir mekânı izlerken o mekânın orada olmaması, çoktan yok olmuş olması durumundankaynaklanır.Bununlabirliktearaştırmadadahaöncededeğinildiğigibi;Whiteread’inmekanlarıreferansaldığı mekanların bir ikizi/çifti konumundadır ki, Freud tekinsizlik kavramını incelemeye alırken,makalesininikincibölümündeikiz/çiftkavramınıdaelealarakşöyledemektedir;"Rank’insöylediğigibivemuhtemelen'ölümsüz'ruh,bedeninilk'ikiz'iydi"(Freud,1955).Whiteread’inçalışmalarındadaasılmekânölen,yitipgidenmekanlaradönüşürken,ortayaçıkaneserlerseadetabumekanlarınruhlarınadönüşerek,izleyiciyi bastırılmış/ göz ardı edilerek hayattan çıkarılmış olan ölüm korkusuyla tekrar karşı karşıyabırakır.Çalışmalarındinginbirmabedianımsatmasıbuetkiyidahadagüçlübirhalegetirir.Yokolanevinyerininalaneserölümünkalıcıolduğununkanıtıgibidir.Bunedenledirki;"Elbetteçalışmalarınayöneliktartışmalarda, musallat olma (perili) mecazları ve tekinsizlik kavramlarına sıklıkla başvurulmaktadır."(Coxhead,2017,para.7).İzleyicibirtaraftangörünendiğerbiryandangörüneninardındagörünmeyen,biranlamdagündelikyaşamiçerisindeaşinaolduğuamabirokadardayabancılaşanbumekanlarınkarşındaarada kalmışlık duygusuna kapılarak belirsiz bir durum içine girer. Whiteread’in mekâna yönelik buçalışmaları gerçekte fiziki dünyadan silinmiş olanmimari yapıların kendi sınırları içerisinde hapsettiğiuzamıyenidengörünürkılarak,artıkiçerisindevarolmayanyaşamlabirliktesorgulamayaaçar.

Şekil3.RachelWhiteread,House,1993.

MertBarlas

20

Ev,mekânüzerineçalışmalarüretenbirdiğerisimAlmansanatçıGregorSchneidergündelikmekanlarınyeniden yapılandırılmasına yönelik olarak insan ve mekân ilişkilerini sorgulamaya açar. Bu bağlamdaSchneider,1985yılından itibarenDeadHouseuradınıverdiğiçalışmasında,Mönchengiadbach-Rheydt,Almanyadayeralanaileevineait içmekanlarıyenideninşaederek,mekânıtuhafbirdönüşümsürecinesokar (Şekil 4). "Schneider ailesi, evlerinin 1985 yılında yakınlardaki bir fabrikanın kirletici üretimisebebiyleyetkililertarafındanyaşanmazolduğuilanedilmesininardından,taşınmayazorlanmışvesonuçolarakevterkedilerekboşbırakılmıştır."(Berstrand,2013,s.108).BuolaydanbirsüresonraSchneider,evegeridönerek,evisanatüretimleriiçinbiruygulamamekânıhalinegetirir."(...)buevdeyıllarcatadilatyapanSchneider,gereklimalzemeyi (...)Garzweiler'inharapbinalarından tedarikediyordu. (...)kaçırılankurbanlarınsaklıtutulduğuyerleriaklagetirensesgeçirmezodalaryaptı."(SaehrendtveKittl,2012,s.30).

Şekil4.GregorSchneider,DeadHouseur,1985a.

BirmüzeişlevigörenDeadHouseurçalışmasındaSchneider,adetaeviniçerisindebirbaşkaevinşaeder;orijinalmekânıniçöğelerideğişimeuğrar,kimizamandayokolur(Şekil5).Odalariçerisindeodalarinşaedilir, koridorlar yeniden yapılandırılarak labirentvari geçişler kurulur. Yeni duvarlar eski duvarlarınönünü kaplar ya da tamamenonların yerini alarak eskinin izlerini siler. Böylece, Schneider içmekânınorijinal görünüşünüyenidenbiçimlendirmeyi imkânsız bir hale getirerek, evin içini yaşanılması zor birmekânadönüştürür.


21

Şekil5.GregorSchneider,ur14,DasLetzteLoch,Hausur,Rheydt,1996.

Schneider da ailesiyle kişisel bağları olan ev mekânının yıkımı ve yeniden inşa süreciyle değişimi, biranlamdamekânsalhafızanınyerindenedilmesi,aşinalıktankoparılaraktekinsizleşmesidir.DeadHouseur’dabetonladoldurularakgirişiengellemişalanlar,izoleodalarıngerisindekitlikalaneşyalar,dehlizlervb.eviaşinalığındanuzaklaştırangörselöğelerle,evingüvenverenrahatlığıendişeverenbirmekânadoğrudeğişmektedir.Evartıkbarınmanın,korunmanınmekânıdeğildir.Biranlamdadeformasyonauğrayanbukişiselmekân; aile, aidiyet, sığınak, kavramlarınınoluşturduğukonforlubir yuvanınkodlarını izleyiciyesunamazhalegelir (Şekil6). İşlevsizleşen,belirsizleşen içmekanlar,kimiodalardakapıvepencerelerinolmayışı, huzursuz edici bir biçimde izleyicinin içeride olma hissini manipüle ederek tekinsizleşir.Schneider’in bu çalışmasında ev, dışarıdan bakıldığında geçmiş ve bugün arasındaki sosyal yaşantınınizlerini veren standartbirAlmankonutuolarakdurmaktadır (Schneiderburadagerçekte izleyiciye çokaşinaolanevmekanınısunar),ancakeviniçerisinde,genelyapınınaksine,yenidenyapılandırılarakbirbiriilebağlantılarıkopanodalarınyarattığıiçvedışarasındakidengesizlik,tekinsizlikhissiniizleyiciyedolaysızolarakaktarır(bilinenmekânınardındakianlam,hemkavramhemdegörsellikyönündentuhafbirdeğişimsürecineuğrayaraktekinsizlikleyüklenir)."Tümbuetkilerevinyapısalbileşenleriiletekinsizliğinpsişikyapısı arasındaki kavramsal bağlantılara işaret ederken, genellikle ziyaretçiler tarafından ev;mekânsalolarakkafakarıştırıcıolaraktanımlanır."(Birnbaum’danaktaranBurke,2015,s.19)

MertBarlas

22

Şekil6.GregorSchneider,DeadHouseur,1985b.

Schneider’in ele aldığı bu mekânda ortaya çıkan tekinsizlik unsurunun bir diğer yönü; mimarimüdahalelerlemekânınyenidenyapılandırılarakevingerçekyapısınıtaklitetmesi,adetakötübirikizinin(doppelgänger) inşa edilmesidir. “Schneider’in çalışmasında ikilik kavramının tekrar ettiği doğrudur:tekrarlama, çift ve ikilik hem oda ve mekanların ilk metodik tekrarında, hem de nesnelerinin vekarakterlerininikiliğigibipekçokeserindeözelbiralakadüzeyinesahiptir.”(Loock’tanaktaranRoy,2017,s.30).DeadHouseurevinuzunyıllarboyuncabiraileiçinyuvaolmasıvesonrasındatekrarsıradanbirevedönüşmesinideiçmekândakiyıkımveyenidenüretimleizleyiciyedüşündürtenbirçalışmadır.

Ev, tarihin hemen her döneminde "bireyin yaşamının uzamsal merkezi" (Bollnow,1961, s. 33) olarak;insanınkendiyleiçeçekildiği,mahremliğinibarındırdığı,kendineenyakınhissettikleriniiçeridekorumayaaldığı kişisel alanı olmuş ve evin sınırları dışına itilen, eve ait olması istenmeyen her şey, kimi zamangüvensiz kimi zaman tehlikeli ve doğal olarak da yabancı ve tekinsiz kabul edilmiştir. Ancak günümüzmodernyaşamınınberaberindegetirdiğipsikolojikkaygılarvebukaygılarınyarattığıtekinsizlikhisleriilebirlikte, konformize edilmiş insan yaşamı içerisinde ev de standartları olması gereken bir mekânadönüşmüştür. Öyle ki, eve yönelik geleneksel dünyadan bugüne aktarılan, evin aile kavramıyla eşdeş,huzurlu ve güvenli bir sığınak olması dışında, ev artık; 'toplumdan, kalabalıktan kaçarak yalnızkalınabilecekbirmekânaduyulan ihtiyaçdoğrultusunda, 'gürültüvestrestenuzakbiryerleşim', 'şehrindışındaözlediğinizhayat','güvenliyaşamınmerkezi'vb.medyatiksloganlarlaişaretedilen,idealleştirilmişbirnesnedurumunagelmiştir.Dolayısıylaevgelenekseldenilebilecekfenomenolojikyaklaşımlarınürettiğiolumlamalarayöneliktanımlarınıbiranlamdayitirmiş;işlevselliğininönplanaçıktığı,sosyo-politik,sosyo-ekonomik etkenlerle standardize edilen ve böylece ötekileştirmenin de unsurlarından biri haline gelenticaribirürünedönüşmüştür.BuanlamdaBeatrizColomina;"modernevindiğerherhangibirürüngibi


23

satılabilecekbir ürünolarak görüldüğünü" (Colomina’dan aktaranTalu, 2008, s. 92) söylemektedir. Ev,içinde insanındoğal ihtiyaçlarınıkarşılamakadınayaşamınıkurmaamacıdoğrultusunda inşaedilenbirmekândeğil,idealeulaşmasıgerektiğidüşündürtüleninsanıniçeridekivedışarıdakiyaşamınayönelikbirüretim projesine dönüşmüştür. Kapitalist üretime yönelik olan konut mimarisinin, şehir yaşamınıniçerisinde 'güvenli mesken' mantığı dahilindeki üretimleri, kişisel ve öznece sınırlandırılmış olan evin,gelenekselyapıdakisınırlarınıdayıkımauğratır.İçinvedışınarasındakiayrımmuğlaklaşır,içdışarıyaaçılır.Dış’a ait olumsuz unsurlar/ tehditler karşısında (modern dünyanın insan yaşamı üzerindeki olumsuzetkenleri;savaş,terör,kaynağıbelirsizhastalıklarvebunedenlerebağlıkitleselölümler,yerindenedilme,göç/irticasonucubarınmaihtiyacı,vb.)evinsaniçinbirsığınakolmaözelliğinikarşılayamazhalegelmiştir."19. Yüzyıl sonunda iç mekân dışarıdan, şehirden, toplumdan sığınmayı, korunmayı önerirken, şimditoplum içmekânı istila ederhalegeldi. (…)Büyük ihtimalleartık sığınmagibibir şeydensözedilemez.Düşman herzaman içeridedir." (Colomina, 2007, s. 298). Günümüzde ev, kişinin sınırladığı bir alanolmaktançokdıştarafındantanımlanan,biçimlenensözdeözgürlükalanını ifadeetmektedir.Gelenekselbağlamda, ideal ev düşüncesinin bir anlamda yapı-söküme uğramasıyla; ev hatıralarla, insanın hayalgücüylekavrananbiruzamolmaktanziyade,geçmişlegelenbağlarındankoparılmışve insanbelleğindeizlerininsürüldüğübirimgehalinegelmiştir.Tekinsizlikbunoktadabiçimdeğiştirerek,modernbireyinevüzerinden 'yuva' arayışıyla, evin yitirilişine yönelik kaygılarıyla birlikte, kişinin içsel yaşantısındansıyrılarak,evindebiradımötesinegeçerek,şehrinsosyalolgularıylaelealınabilenbirunsuruhalineulaşır.Geçmişte dışta bırakılarak tekinsiz kabul edilen doğayken, şimdi tekinsiz olan modern insanın şehiryaşamınabağlıçıkmazlarıvedışarıdaaitolmayaçabaladığıyaşamınkendisidir.Evintekinsizbirmekânolma potansiyeli, ev ve tekinsizliğin insan yaşamının geçmişinden gelen çift taraflı ilişkisine yöneliktanımlamalarında ötesinde, sosyal, ekonomik, politik sistemlere dayalı iç-dış ilişkileri içerisinde dahabelirginhalegelmiştir.Günümüzdetekinsizlik,evinkayıpbirnesneyedönüşmesiyle,artıkhemiçtehemdışta amadaima evin içerisinde yaşanır boyuta gelmiş, bunedenle ev çelişkilere daha açık birmekânaevrilmiştir. Bu bağlamda tekinsizlik, dışa ait bir unsur olarak ele alındığında; çağdaş sanat içerisindemekâna yönelik üretimler veren sanatçıların, evi bir kaygı nesnesi, bir yitirilişin nesnesi ve günümüzyaşamınayöneliktuhafbirbelirsizliğinimgesiolarakdaüretimlerindegörselleştirdiklerigörülmektedir.

KanadalısanatçıPaulettePhillips’in2002yılında,yerelbirevimgesinimerkezekoyarakelealdığıFloatingHouseisimlivideoçalışması"2002yılında,NovaScotia'daMahoneKörfezi'ndeinşaedilmişikikatlıbirevinyenidenüretilip,denizdeyüzdürülmesiylesunulanvideoenstalasyonudur.5"(Lauzon,2017,s.54)(Şekil7).

Şekil7.PaulettePhillips,FloatingHouse,2002.

5Videoiçinbkz.http://www.paulette-phillips.ca/WORK_TheFloatingHouse1.html

MertBarlas

24

Phillips, izleyicinin karşısına beş dakikalık döngü şeklinde çıkan bu videoda, alışılagelmişin dışında,okyanusun sularında yüzdürdüğü evi; yok oluşun, kaygının, kaybetmenin, geleceğe dair bilinmezliğintekinsizleşenbirbellekimgesiolarakelealır.Mekânınyenidenyaratılangerçekliğiyle,başıboşbirşekildesuyunüzerindesalınanvesaniyesaniyebatanbuev;sosyalyaşantı,mimarivetekinsizlikarasındakibirilişkiiçerisindeöngörülemeyenbirortamayerleşmefikrinimetaforikolarakizleyiciyeaktarır.Phillips’inFloatingHouseeserindefarklıbirbağlamlardaelealınanev,biryandantoplumsalbelleküzerinedokunmuştarihinizlerinitaşırkendiğerbiryandanpsikolojikkökenlibirtravmayadayalıolarakölümtemasınıdaadetageçmişzamanlardankalma,birölüyüdenizinderinliklerinedoğrusonyolculuğunauğurlamaritüeligörselliğindeelealmaktadır."Nitekimsanatçıyagörebueser(...)çıplakbedeniküçükbirkasabaolanNovaScotia’ya ait bir alanda bulunmuş, genç bir kadının ölümünün rahatsız edici hatırasına da yöneliktir."(Lauzon,2017,s.54-55).Suyagömülenevgörüntüsühayalilegerçeklikarasındakisınırıbulanıklaştırarak,evinsınırlarıardındagörünmezkılınmışyaşamlarınbelirsizliğiyle,birevdenbeklenen,sağlambirsığınakiçerisinde güvende ve huzurda olma fikirlerini altüst eder. Ev, bilindik yuva kodlarından uzak düşmüş,insanınyaşamaihtimaliniengelleyen,korkularlayüzleşmekzorundakalınan,kırılganbiralangörünümünebürünerek,içerisindetürlüihtimallerletekinsizliğiyanıbaşındabarındıranyabancıbirmekânadönüşür.

Kişiselsınırlariçerisinde,heranlamdabireyinkimliğinedairipuçlarıtaşıyanbiryapıniteliğindeolanev,kişiselhafızanınoluşmasındavekorunmasındadaenönemlimekandır.Ev,geçmişvebugünkügerçeklikarasında bastırılmış olanın geri dönüşün de taşıyıcı bir nesneye, simgeye de dönüşebilir. Bu bağlamda,insanın geçmişine dönük, kişisel hikayelerini, sırlarını barındıran bu mekân kişisel belleğin birdokümantasyonalanıhalinegelir.Belleğedair,yaşamınbiriçyadadışunsuruolarakelealındığındaev;unutulanlayadaonunaracılığıylagizlenenleyaşamınfarklıbirzamandilimindebirkezdahakarşılaşmapotansiyelinedegüçlübirşekildezeminhazırlar.Buradatekinsizlikaslınıyitirildiğisanılanbirgerçekliğinevüzerindenyenidenyaşanmasıbiçimindemeydanagelir.Dolayısıylasanatçılarınüretimpratiklerindedeevveevaracılığıylaişaretedilenkavramlar;Bugünkügerçekliklegeçmişeyönelikbastırılanın,unutulmakistenenin sanat yoluyla hatırlanmasına, yeniden ele alınmasına aracı olabilir. Bu anlamda, GregorSchneider’ınDeadHouseurçalışmasındaolduğugibiMichaelLandy’deSemi-Detachedisimliçalışmasındababa evini, kişisel anılarını iletmeye yönelik, geçmişten gelen taşıyıcı bir nesne şeklinde, ancak farklıbağlamlardaelealır(Şekil8).

Şekil8.MichaelLandy,Semi-Detached,2004.


25

Landy’nin çocukluk evini ele aldığıSemi-Detached isimli eseri,hemkavramsal açıdan güçlü bağlamlaraaçılan hemde görselliğiyle kapalı birmekânda ürkütücü boyutlara ulaşan bir enstalasyon çalışmasıdır.Landy burada sadece çocukluk evinin kopyalanmasına yönelik bir çabaya girişmekle kalmayıp, engellibabasınınyaşadığıyereözdeşbirevinşaederekotobiyografikbiranıtyaratmıştır.Landy,enstalasyonuniçinde tıpkı Paulette Philips’in Floating House eserinde olduğu gibi sesi kullanır, Ayrıca evde kişiselhikayeler içeren videolar ve nesneler sergiler. "Landy, bu sesleri ve görüntüleri hem gündelik hem deontolojik anlamda, ıssız ve nihai bir atmosferle rahatsız edici bir şekilde kaynaştırarak 'evde' olmaduygusunuiletmekiçinmanipüleeder."(Melhuish,2005,s.118)

Landy’dekişiselbiralanolarakkamusalmekândankopanev,galerimekânıiçerisindeişlevinden,bilindikhallerindenuzaklaşarak yabancılaşanbir formadönüşür. Evburadadışa kapatılmış, ardındaki yaşamınörtüldüğübiruzamolarak;insanıngeçmişiylebirliktebelkideunutarakberaberindegetirdiği,kimizamangüvenilir,kimizamandagizlenmişyadaunutulmuşolanınaçığaçıkabileceğitedirginliğininyaşandığıalanolarakizleyicininkarşınaçıkar.Landy’ninçalışmasındatekinsizliğinenbilinenetkisi,ev’infizikselyapısınınyanı sıra, varlığının geçmişten gelen hatıraların taşıyıcı bir imgesi biçiminde, sembolik anlamdakullanılmasıyladaaçığaçıkar.

4.Sonuç

Araştırmasüresinceörneklenen,evintekinsizliklebağlantılıbirimgeşeklindeilişkilendirilebildiğibütünbusanatpratikleriylebirlikte;hatıralarınbellekmekânıolarakbilindikolanevgörüntülerininaksine-kimizaman bastırılmayla yabancılaşan- hikayeleriyle belki de sırlarıyla, izleyicinin karşısına aşina olunanındışında,aşinaolunanıntersinebiranlatımyadagörüntülerleortayaçıktığınısöylemekmümkündür.Sanatalanında ele alınan bu pratiklerin okumalarından da anlaşılacağı üzere; bireyin yaşamı boyuncadeneyimlediği bir mekân olarak ev, ait olma, mahremi gizleme, hatıraların koruyucu alanı vb. kişiselyaşantılaradönükolaraktekinsizolanlaheranyenidenyüzleşmepotansiyelini içindebarındırmaktadır.Açıkça görülmektedir ki; tekinsizlik hissi ve buna bağlı kaygının oluşması, eve ait fiziksel niteliklerdenziyade,içerisindeyaşamasınaolanaksunduğuinsanınkendinevemekânayabancılaşmasürecininbaşladığı,bellekle/hatıralarlailgilibirçatışma,biruyumsuzlukdurumdur.Bununlabirlikte,tekinsizliğingeçmiştengünümüzesüreklilikarzedenvarlığıhernekadarevleçokyakındanilişkilibirkaygı/duygudurumunaişaret etse dahi, tekinsizlik kavramının ve tekinsizlik hissiyatlarının modern yaşamın yarattığıolumsuzluklariçerisinde,toplumsal,kültürelalandakideğişimlerlededönüşümeuğrayanbirdurumhalinegeldiğigerçeğigözardıedilememektedir.Günümüzyaşamındainsanhayatınayönelikşartlarınzorlaşması,bireyselleşme söylemleriyle azalan toplumsal ilişkilere bağlı yalnızlık hisleri, şehir yaşamının her türlüzorlayıcıetkenlerineyönelikinsanlarındışdünyayakarşıgüngeçtikçegüvensizleşmesi,yineevvekişiselmekanla ilişkiliolarak;savaş, terörvb.olumsuzfaktörlerleyerindenedilme,göç,barınakarayışıvetümbenzeriolumsuzşartlarayönelikartankaygıdurumlarıtekinsizlikkavramınıdeğişkenvefarklıboyutlarataşıyarak yeni baştan tanımlanır hale getirmektedir. Sonuç olarak; tekinsizliğin, ev ile olan ilişkisindeyalnızcabireyselbellektedeğil toplumsalbelleküzerindedeşuanadairvehuzursuzedenbirgeçmişlesürekliyenidenyüzleşmehalişeklindekarmaşıkbirfenomenedönüştüğügörülmektedir.

Kaynakça

Berstrand,T.(2013).Splittinganddoubling:SpacesforcontemporarylivinginworksbygordonMatta-Clark,Kurt Schwitters and Gregor Schneider (Yayınlanmış Doktora Tezi). Kent School of Architecture,UniversityofKent.

Bollnow,O.F.(1961).Lived-Space.PhilosophyToday,5(1),31-39.

Burke,E.(2015).Unsettlingspace:Traumaandarchitectureincontemporaryart(UnpublishedMSc.Thesis).TasmanianSchoolofArt,UniversityofTasmania.

Colomina,B.(2007).Domesticiyatwar.Cambridge,Mass:MITPress.

Coxhead, G. (2017, 6 November). Rachel Whiteread. Artnews, Art in America. Erişim adresi:https://www.artnews.com/art-in-america/aia-reviews/rachel-whiteread-62423/

Derrida,J.(2007).Marx’ınhayaletleri.(A.Tümertekin,Çev.).İstanbul:AyrıntıYayınları.

Dolar,M.(1991).Ishallbewithyouonyourwedding-night:Lacanandtheuncanny,October:RenderingTheReal,58,5-23.

MertBarlas

26

Freud,S.(1955).The‘Uncanny’.ThestandardeditionofthecompletepsychologicalworksofSigmundFreud,VolumeXVII(1917-1919):AnInfantileneurosisandotherworks,(A.Strachey,Trans.),217-256.

Hardy,S.andWiedmerC. (2011).Motherhoodandspaceconfigurationsof thematernal throughpolitics,home,andthebody.US:PalgraveMacmillan.

Hogue,M.(1999).Buildingscast,carved,wrapped:TheinterventionpracticesofRachelWhiteread,Matta-Clark and Christo. 87. Acsa Annual Meeting, 195-202. Association of Collegiate Schools ofArchitecture.

Jay, M. (1994). Downcast eyes: The denigration of vision in twentieth-century French thought. London,England:UniversityofCaliforniaPress.

Jentsch, E. (1997) On the psychology of the uncanny (R. Sellars, Trans.), Angelaki, 2: 1, 7-16, doi:10.1080/09697259708571910(Originalworkpublished1906)

Kaçar,E.(2018).Lacanvetopoloji.Flsf(FelsefeveSosyalBilimlerDergisi),25,535-554.

Landy,M.(2004).Semi-detached[Sanatçınınbabaevininreprodüksiyonu].(2019,October17).Retrievedfrom:https://bit.ly/2QHQ8MZ

Lauzon,C.(2017).Theunmakingofhomeincontemporaryart.USA:UniversityofTorontoPress.

Masschelein,A.(2011).Theunconcept:TheFreudianuncannyinlate-twentieth-centurytheory.USA:StateUniversityofNewYorkPress.

McCarthy, L. (2015). The unhomely home:Women, home-lessness and the unheimlich.Housing StudiesAssociationConference–‘HousingtheGenerations:Justice,InequalityandtheImplicationsofPoliticalChange.York,8-10April2015,SheffieldHallamUniversity.

Megill,A.(1998).Aşırılığınpeygamberleri:Nietzsche,Heidegger,Foucault,Derrida.(T.Birkan,Çev.).Ankara:BilimveSanatYayınları.

Melhuish,C.(2005).Michaellandy’ssemi-detached.HomeCultures,2(1),117–122.

Myzelev, A. (2001). The uncannymemories of architecture: Architectural works by Rebecca Horn andRachelWhiteread.BibliographieD'histoireDeL'art,FloridaStateUniversity,Tallahassee.59-65

Phillips,P.(2002).Floatinghouse.[5.1surroundsesile16mmfilmdeçekilentekkanallıvideogösterimi,3dakika]. Collection of TheNational Gallery of Canada,Ottawa. (2019,November 17). Retrievedfrom:https://bit.ly/39X5HYH

Roy, V. (2017). It’s all Rheydt. InRomero, E. A.(Ed.),Gregor Schneider, kindergarten (p. 26-35),México:MUAC.Erişimadresi:https://bit.ly/39rEH2x

Royle.N.(2003).Theuncanny.Manchester,UK:ManchesterUniversityPress.

Saehrendt,C.veKittl,S.(2012).Bunubendeyaparım!modernsanatıkullanmakılavuzu.(Z.A.Yılmazer,Çev.)İstanbul:AyrıntıYayınları.

Schneider,G.(1985a).Deadhouseur[Sanatçınınkendievi].Retrievedfrom:https://bit.ly/2sVkZg7

____________. (1985b).Dead house u r, [Sanatçının kendi evi]. Retrieved from: https://go.aws/3bzmSAt,https://bit.ly/2SlmFcz,https://bit.ly/2OPRa8k

____________. (1996). ‘u r 14, das letzte loch, haus u r, Rheydt’ [Sanatçının kendi evi]. Retrieved from:https://bit.ly/2FDfepS

Talu,N.(2008).Thephenomenonofthehomeinmodernculture:transcendentalhomelessnessandescapefantasyat the intersectionofartanddesign (YayınlanmışDoktoraTezi). İzmirYüksekTeknolojiEnstitüsü,İzmir.

Wang,S.Lilienfeld,S.O.veRochat,P.(2015).Theuncannyvalley:Existenceandexplanations,AmericanPsychologicalAssociation,ReviewofGeneralPsychology,19(4),393–407.

Whiteread, R. (1990). Ghost [Çelik konstrüksiyon üzerine alçı]. 269x 355.5x 317.5cm. Retrieved from:https://bit.ly/37UxMOB

__________.(1993).House[Döküm/püskürtmebeton].).Retrievedfrom:https://bit.ly/2FEAJXA


27

__________. (1995). Untitled/ pink torso [Döküm/ pempe diş plasteri]. Retrieved from:https://bit.ly/2Nd2A50

Žižek,S.(2005).Yamukbakmak:PopülerkültürdenJacquesLacan'agiriş.(T.Birkan,Çev.)İstanbul:MetisYayıncılık.

__________.(2012).LacanhakkındabilmeyihepistediğinizamaHitchcock’asormayakorktuğunuzherşey.(B.Erdoğan,Çev.),İstanbul:AgoraKitaplığı.

Çağdaş sanatın hayalet mekanları: tekinsizlik ve ev

Documents