MÖVZU1Politologiyanın predmeti, strukturu və funksiyaları

PLAN

1.Politologiyanın yaranması və inkişafı. 2.Politologiyanın predmeti,obyekti və strukturu. 3. Politologiyanın əsas qanunauygunluqları,prinsipləri,kateqoriyaları və

metodları. 4. Politologiyanın funksiyaları və humanitar elmlər sistemində yeri.

5.Siyasət xüsusi sosial fenomen kimi.

ƏDƏBİYYAT

1.Hüseynov Q.İ. Politologiya.Dərs vəsaiti. Bakı: 1991 2.Əliyev T.Əliyev Q. Politologiya/dərs vəsaiti/ Bakı:Təbib, 1994 3.Şirəliyev Ş.İ. Abbasov.F.F. Politologiya :/dərslik /Bakı:Bilik,1993 4.Aristotel. Politika.Bakı 1997. 5.Əfəndiyev M.İ.Siyasi elmin problemləri. Bakı:BDU-nun nəşriy- yatı,1998

6.Ələkbərova N. Siyasi elmin metolodogiyası. Bakı:2005 7.İbrahimli X. Pоlitоlоgiyа:İnteraktiv dərs materialları. Bakı:Qanun-

2008. 8.Azərbaysan Milli Ensiklopediyası. Bakı:2008 9.Аqаfоnоv Ö.А., Viznеr S.V., Sаmıqin S.I. Оsnоvı pоlitоlоqii. Rоstоv- nа Dоnu: Fеniks, 2000

10.Puqаçёv V.P., Sоlоvёv А.I. Vvеdеniе v pоlitоlоqiö. M.: Pоlitizdаt 1995, s.

11..Qаdciеv K.S.Vvеdеniе v pоlitiçеskuö nаuku.M. ,1997 12.. Unpеlеv А.Q. Pоlitоlоqiə: vlаstğ, dеmоkrаtiə, liçnоstğ. M., 1994 13.. Sivis learning in teasher edusation. Edited by Gregory H.E., Cohn

P.C., Robert S.L. USA: Indiana University, 2004, 238 p. 14.. National standards for siviss and government. USA: Senter for sivis

edusation, 2000, 187 p. 15.. Urofsky M.I. Basis readings in U.S. Demosrasy: A teashers quide.

USA: United States Information Agensy, 1995, 55 p.

1.POLITOLOGIYANIN YARANMASI VƏ İNKİŞAFI

Politologiya (yunansa politika – siyasət, dovləti idarə etmak sənəti, loqos -

soz, anlayış, təlim) adından da göründüyü kimi, siyasət, siyasi proseslər və

təsisatlar, siyasi hakimiyyət haqqında elmdir. Siyasət haqqında təsəvvurlərin

tarixi çox qədim olsa da, erkən dovrlərda onlar miüstəqil bilik sahəsi omayıb,

mifoloci dunyagörüşunün tərkib hissəsi kimi çıxış edirdi. E.ə. II-I minilliklərda

butun xalqlarda hakimiyyətin və bütovlükdə istimai-siyasi hayatın ilahi mənşəyə

malik olması haqqında təsəvvüürlər movsud idi.

Е.ə. I minilliyin ortalaından etibarən siyasi baxışlarm rasionallaşması

tendensiyasi nəzərə çarpır, fəlsəfi-etik xarakter daşıyan ilk siyasi kateqoriya və

konsepsiyalar meydana gəlir. Bu proses hər şeydən əvvəl Konfutsinin, Platonun

və Aristotelin adı ilə baglı idi. Aristotel yazırdı: «Siyasi elm butun elmlərdən

yüksəkdə durur.Çünki о, insanlara ədalətli qanunlar əsasında yaşamagı

öyrədir.Aristotelin siyasi fikrin inkişafındakı xidmatlərini nəzərə alan müasirləri

onu «siyasətin atası» adlandırmışlar.

Siyasi fikir tarixində ilk dəfə olaraq italyan mutafəkkiri Nikollo

Makiavelli siyasəti sinkretik elmi biliklərin tərkib hissəsi kimi deyil, insan

fəaliyyətinin müstəqil sferası kimi nəzərdən keçirmişdir.

Siyasi elm ozünün sonrakı inkişafını T.Hobbs, S.Lokk, Ş.L.Monteskye,

C.C.Russo, S.Medison, E.Bern, S.S.Mill, A.Tokvil və b. mutəfəkkirlərin

əsərlərində tapmışdır.

Ansaq çoxsaylı siyasi tədqiqatlarm mövsudluguna baxmayaraq, XIX əsrin

II yarısınadək politologiya müstəqil fənn kimi deyil, asas etibarilə dovlət

haqqında təlim və siyasi-fəlsəfi nəzəriyyə formasında mövsud olmuşdur.

Bəzi alimlər politologiyanm bir tədris fənni kimi meydana gəlməsini XIX

əsrin I yarısında Almaniyada hüquqi məktəbin meydana gəlməsi, digəriləri isə-

xususilə amerikalı mütəfəkkirlər onun yaranma tarixini XIX asrin II yarısı ilə

baglayırlar. Sonunsulara görə, politologiyanın yaranması Frensis Leyberin adı

ilə

2

baglıdır. Onun 1857-si ildən ABŞ-ın Kolumbiya Universitetində oxudugu

muhazirələr burada 1880-si ildə onun həmkarı Son Bersess tərəfindən ali siyasi

məktəb yaradılması üçün zəmin hazırlamışdır.XIXəsrin sonu – XX əsrin əv-

vəllərində «siyasi elm» termini Avropada dagenis yayılır. Italyan mutəfəkkiri

Q.Moska ozuniün 1896-sı ildə yazdıgı «Siyasi elmit ünsürləri » adlı əsərinə

görə Avropada məşhurlaşır.

XX əsrin əvvəllərində politologiyanın müstəqil akademik fənnə çevrilməsi

prosesi demək olar ki, basa çatır. 1903-sü ildə Amerika siyasi elmlər Asso-

siyasiyasının(ASEA),1949-su ildə isə YUNESKO-nun nəzdində Beynəlxalq

siyasi elmlər assosiasiyasının yaradılması politologiyanın bir elm kimi

inkişafma xusu- silə güslü təkan vermişdir.

Siyasi elmin inkişafi yolunda növbəti addim 1970-si ilda Ford fondunun

vasaiti hesabina «Siyasi tadqiqatlarm Avropa konsorsiumu» adh umumavropa

taskilatmm yaradilması oldu. Konsorsiumun muxtalif birga layihələrin həyata

keçirilmssi üçün vəsait ayrılması diinya miqyasmda, istarsa da ayri-ayrı

ölkələrdə politologiya sahəsində tədqiqat aparan genis mtitaxassislər şəbəkəsinin

qarsılıqlı elmi va tasruba mtibadibsinin zanginb§masinda muhiim rol oynayır.

Zəngin ənənələrə malik olan Azarbaysanda siyasi elm məktəbinin

ruseymlərinin yaranmasında XIX əsrin I yarısında formalaşan və 100 il ərzində

üç mərhələdən keçən milli maarifsilik hərakatı böyük rol oynamısdır.

Maarifçilik dövrünün görkamli numuyandələri olan A.Bakıxanov,

M.F.Axundov, M.Kazımbəy, H.Zardabi, Ə.Hüseynzada və b. ozlərinin

mütərəqqi siyasi ideyaları ilə vətən siyasi elm maktabinin rüşeymlərinin

formalaşmasma deyil, bütovlükda dunyada politoloci tədqiqatlarm inkisafına

xususi töhfə vermislər.

1949-su ildə görkəmli filosof Heydər Huseynov özünün «Azarbaysanda

XIX əsr istimai-siyasi və fəlsəfi fikir tarixindən» adh fundamental əsərini nəşr

3

etdirməklə müasir tipli siyasi elmin yaradılmasma töhfə vermək istəyirdi. Lakin

insanlarm dunyagörüşünün, təfəkkür tərzi va siyasi mədəniyyətinin hakim

ideologiyaya tade oldugu sovet totalitar recimində belə istəyin reallaşması qeyri-

mumkün idi. Ona görə də muəllifin əsərdə aydın sezilən mustəqil istimai-siyasi

baxışlarına görə təqib olunması onun başlamış oldugu inkisaf xəttinin qırıllması

ilə nətisələndi.

Sovet totalitarizminin siyasi gerçəkliyindan çıxaraq, öz dövlət

müstəqilliyini bərpa etmis Azarbaysanın demokratik səmiyyət qurusuluguna

qədəm qoyması bir çox sahələrdə oldugu kimi, siyasi elmin də yaranması va

inkisafi istiqamatində geniş imkanların yaranmasma səbəb oldu. Artıq 1991-si

ildən, yəni milli müstəqillik bərpa olunduqdan sonra politologiya Azarbaysanda

mustəqil elm sahəsi kimi tədris olunmaga basladı. Elə həmin ildə Bakı Sosial

Idaraetmə və Politologiya Institutunda (1999-su ildən Azarbaysan

Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət Idarəçilik Akademiyasi) ilk

politologiya fakultəsi va politologiya kafedrasi fəaliyyatə basladı. Azarbaysanda

siyasi elm məktəbinin inkisafında 2002-si ildə Fəlsəfə və Siyasi-Huquqi

Tədqiqatlar Institutunda «Politologiya» söbasinin fəaliyyatə baslaması da

olduqsa muhüm rol oynamısdır.

4

2. POLİTOLOGİYANIN PREDMETİ, OBYEKTİ VƏ STRUKTURU

Bu günədək politologiyanm predmetinə vahid yanaşmanm olmaması onun

ətrafmda müxtəlif sür baxışların meydana gəlməsini şərtbndirmişdir. Bütövlükdə

həmin yanaşmaları üs qrupda səmləşdirmək olar:

1.Politologiya hakimiyyətdə olan və ya onun həyata keçirilməsində iştirak

etmək iddiasında olan müxtəlif fərdlərin, qruplarm, partiyalarm, dövlətin və

digər institutlarm tədqiqi ilə məşğul olan elm sahəsidir. Bu mənada politologiya

siyasi sosiologiya, siyasi fəlsəfə, siyasi psixologiya ilə yanaşı siyasət haqqmda

elmlərdən biridir.

2.Politologiya siyasət haqqında yeganə elmdir. Politologiya siyasət

haqqmda elm olsa da, siyasətlə bağlı bütün bilikləri deyil, sırf elmi və empirik

metoda əsaslanan bilikləri özündə ehtiva edir.

3.Daha geniş yayılmış son yanaşmaya əsasən, politologiya bütün siyasi

subfənləri - siyasi fəlsəfə, siyasi psixologiya, siyasi sosiologiya və s. birləşdirən

megaelm, yaxud inteqrativ elmi bilik sahəsidir. Politologiya siyasi təsisatları və

prosesləri, siyasi hakimiyyətin meydana gəlməsi, fəaliyyət göstərməsi və

inkişafı qanunauyğunluqlarını öyrənir.

Bütün deyilənləri yekunlaşdıraraq belə qənaətə gəlmək olar ki, siyasətin

ümumi nəzəriyyəsii rolunda çıxış edən və inteqral elm olan politologiyanm

predmetini siyasət və onun təsisatları vasitəsilə səmiyyət və şəxsiyyətlə qarşılıqlı

münasibətləri təşkil edir.

Məlumdur ki, siyasət səmiyyətin bütün fəaliyyət sahələrində özünü büruzə

verir.Lakin politologiya siyasi həyatm аurı-аyrı aspektlərini (fəlsəfə,

psixologiya, dövlətşünaslıq vəs.) deyil,onu məhz bütöv halda və yeganə obyekt

kimi tədqiq edir.

Politologiyanm tədqiqat obyektinin müəyyənləşdirilməsində YUNESKO-

nun təşəbbüsü ib Parisdə çağırılan beynəlxalq kollokvium tərəfindən qəbul

edilmiş qətnamə mühüm rol oynamışdır. Həmin sənədə uyğun olaraq qərara

almmışdır ki, politologiyanın əsas tədqiqat obyektinə aşağıdakılar daxil edilsin:

-Siyasi nəzəriyyə və siyasi ideyalar tarixi;

5

-siyasi təsisatlar;

-siyasi partiyalar, qruplar, istimai qәu, seçkibr, informasiya və təbliğat;

-beynəlxalq münasibətbr və xarisi siyasət.

Məlum olduğu kimi, siyasətşünas alim siyasi gerçəkliyi mövsud şəraitdəki

vəziyyət baxımından qiymətləndirir və bu əsasda gələsəyi proqnozlaşdırmaqla

məşğul olur. Yəni politoloq mövsud olan gerçəkliyin empirik yolla dərk

edilməsi ilə məşğuldur. Lakin heç bir politoloci təhlil onun əsaslandığı ideya-

nəzəri və fəlsəfı əsaslardan təsrid olunmuş şəkildə mümkün deyildir. Buna görə

də, politologiya siyasi ənənələri, ideya-siyasi görüşləri və təlimləri, qərarlarm

qəbııl olunmasının konkret mexanizmini və s. nəzərdən keçirir.

Siyasi elmin başlısa tədqiqat obyektini siyasi sistemin və təsisatların

başlısa ünsürü olan dövlət və siyasi hakimiyyət təşkil edir. Lakin siyasi

hakimiyyət və dövlət məsələsini həmçinin fəlsəfə, siyasi, iqtisad, dövlətşünaslıq,

hüquq və s.-də öyrənir. Politologiya bu fənlərdən fərqli olaraq dövlət və siyasi

hakimiyyətin aşağıdakı səhətlərini öyrənir:

1.Politologiya dövləti və hakimiyyət münasibətlərini səmiyyətin siyasi

təşkili təsisatları kimi təhlil edir. Yəni politologiya müxtəlif səmiyyətlərin

fəaliyyətinin və inkişafmm siyasi qanunauyğunluqlarını öyrənir;

2. Politologiya təksə siyasi hakimiyyətin ələ keçirilməsi və əldə saxlanması

haqqmda deyil, habeb onun idarə olunmasmda əməli surətdə istifadə edibn

forma və metodlar haqqında elmdir;

3. Siyasi elm dövbti yalnız siyasətin subyekti, bir ölkə çərçivəsində

hakimiyyət münasibətbrinin daşıyısısı kimi yox, həmçinin beynəlxalq aləmdə

һәqhansı ölkənin suverenlyinin daşıyısısı kimi öyrənir.Beynəlxalq

münasibətləri tənzimləyən hüqııqi normalarm, əxlaqi dəyərbrin və siyasi

tələblərin müəyyən edilməsi, dövlətlərarası əlaqələrin fəaliyyət

qanunauyğunluqlarmın öyrənilməsi və s. politologiyanın tədqiqat obyektini

təşkil edən problemlərdəndir.

Dövlət və hakimiyyətlə yanaşı politologiyanm tədqiq etdiyi problemlər

sırasmda partiyalar və partiya sistemləri, müxtəlif təzyiq qrupları, parlament

6

mexanizmi, seçki sistemi, kütləvi informasiya vasitələri, siyasi təşkilatlar

mühüm yer tutur.

Politologiya dünyagörüşü xarakteri daşıyan elm olmaqla, fərdin sosial

qrupun, xalqm və millətin hakimiyyət və dövlətə münasibətinin prinsiplərini

öyrənir. Politologiya dünyagörüşü spektrində fərdin səmiyyətdə yeri və rolunu,

şəxsi və qrup, maddi və mənəvi maraqlarmm mənası və əhəmiyyətini

aydmlaşdırır. Lakin politologiyanı müəyyən dünyagörüşbrini əks etdirən siyasi

ideologiya və doktrinalardan fərqləndirmək lazımdır. İdeologiya mövsud

gerçəkliyə spesifik münasibəti ifadə etdiyindən, onun təsvir etdiyi ideal reallığa

uyğım gəlməyə bilər. Politologiya isə siyasi gerçəklik haqqmda elmdir.

Politologiya siyasi fəaliyyət proqramı hazırlamır. Lakin bu elm siyasət və

hakimiyyət haqqmda obyektiv doyərlərə malik bilikbr təqdim etməklə siyasi

fəaliyyət proqrammm hazırlanmasında yardımçı olur.

Politologiya elm kimi - siyasi həyatm inkişaf qanunauyğunluqlarını, siyasi

şimr və mədəniyyəti, siyasi prosesləri, siyasi sistemi, siyasi təlimbr tarixini,

qlobal problembri tədqiq edir, tədris fəııni kimi siyasi təsisatlar, insan və

vətəndaş hüqııq və azadlıqları, siyasi konsepsiyalar, dünyada sərəyan edən siyasi

proseslər haqqmda bilik verir.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, siyasət haqqmda yeganə elmi uә inteqrativ

bilik sahəsi olan politologiyanm strukturuna bir sıra fənbr daxıldir. Alman alimi

P.Noak politologiyanın dörd əsas hissəsinin olduğunu qeyd edir: siyasi fəlsəfə

və ya siyasi nəzəriyyə; siyasi təsisaslar haqqmda təlim; siyasi sosiologiya;

beynəlxalq siyasət nəzəriyyəsi.

Əlbəttə ki, bu bölgü şərtidir və o, tədqiqatçılar tərəfındən müxtəlif fənlərlə

tamamlanır. Bütövlükdə bütün siyasi elmbri iki qrupa bölmək olar:

Siyasətin bir başa özünün tədqiqi ilə məşğul olan fənbr (siyasi fəlsəfə, siyasi

təsisatlar haqqmda təlim, beynəlxalq siyasət nəzəriyyəsi, siyasi tarix, müqayisəli

politologiya;

7

Siyasətin istimai həyatın başqa sahəbri ilə qarşılığı əlaqəbrini öyrənən fənbr

(siyasi psixologiya, siyasi antropologiya, siyasi soğrafıya, siyasi astrologiya,

siyasi kurturologiya və s.

Siyasi fəlsəfə - siyasətin mahiyyətini, onun şəxsiyyət, səmiyyət və dövbtlə

qarşılıqlı əlaqəsini öyrənir. Siyasi fəlsəfə siyasi fəaliyyətin xarakterini,

hakimiyyətin və siyasi meyllərin mahiyyətini açıqlayan elmi biliklərin

məsmusudur. О siyasi sistemin səmərəli fəaliyyət göstərməsi üçün normativ

dəyərbr və ideal əsaslar işbyib hazırlayır. Siyasi fəlsəfə siyasi tədqiqatlar üçün

metodoloci baza rolunu oynayır. Bu fənn siyasi elmin tarixən ilkin mövsudluq

forması olmaşdur.

Siyasi təsisatlar haqqında təlim səmiyyətin siyasi təşkili, dövlət, siyasi

partiya və digər institutlar haqqmda nəzəriyyə kimi çıxış edir. Bu fənn

səmiyyətin sosial-siyasi təbiətini, təsisatları və hakimiyyətin idarə edilməsi

prinsiplərini hərtərəfli açıqlamağa imkan verir.

Beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyəsinin predmetini dövlətlərin, istimai

hərəkatlann xarisi siyasi fəaliyyətinin, beynəlxalq təşkilatların (BMT, NATO,

ATƏT və b.) işinin öyrənilməsi təşkil edir. О həmçinin müharibə və sülh,

beynəlxalq münaqişəbrin qarşısmın almması, yeni dünya qaydalarınm

formalaşdırılması problembrini öyrənir.

Siyasi tarix siyasi nəzəriyyələri, baxışları və hadisəbri xronoloci ardısıllıqla

və bir-bir ilə qarşılıqlı əlaqədə tədris edir. Səmiyyət həyatmm bütün tərəflərini

öyrənin tarixdən fərqli olaraq siyasi tarix siyasi həyatı öyrənir.

Siyasi psixologiyanın tədqiqat obyekti insanların siyasi davranışmda təzahür

edən oriyentasiya, inam, iradə, məqsəd, dəlil, iradə və emosiya təşkil edir. Siyasi

psixologiyadan istimai rəyin öyrənilməsində, siyasi münaqişəbrin və

əməkdaşlığın, siyasi davranışm tədqiqində geniş istifadə olunur.

Siyasi antropologiya siyasətin əsas insani tələblərdən - bioloci, intellektual,

sosial, mədəni, dini və s. asılılığmı öyrənir. Siyasi antropologiyaya dair

tədqiqatlar siyasi fəaliyyətdə etnik amillərin üzə çıxarılmasına şərait yaradır.

8

Siyası soğrafiya siyasi prosesbrin ərazi, təbiət, soğraxl mövqe, iqlim şərait və digər amillərlə bağlılığını öyrənir

9

3.POLİTOLOGİYANIN ƏSAS QANUNAUYĞUNLUQLARI, PRİNSİPLƏRİ,

KATEQORİYALARIVƏ METODLARI

Politologiyanm əsas qanunauyğunluqları bunlardır:

-Siyasi maraqlarm meydana gəlməsi, təsisatlanması və inkişafı;

-Siyasi sistemin və siyasi hakimiyyətin yaranması və dəyişməsi;

-Siyasətin iqtisadiyyat və səmiyyət həyatının digər sahələri ilə qarşılıqlı

əlaqədə olması;

-Siyasi prosesbrin yaranma, işləmə və inkişaf qanunauyğunluqları;

-Nəzəriyyə və praktikanın vəhdəti;

-Daxili və xarisi siyasətin qarşılıqlı əlaqəsi;

-Siyasətdə şəxsiyyətin yeri və rolunun artması;

-Şəxsiyyətin və siyasi təsisətlarm qarşılıqlı savabdeyliyi;

-Siyasi münasibətbrin beynəlmibşməsi və qloballaşması.

Politologiyanın başlısa prinsipləri isə aşağıdakılardır:

-Humanist dəyərlərin üstün tutulması;

-Siyasi reallığa əsaslanmaq;

-Digər elmlərin nailiyyətlərindən istifadə etmək.

Nәq bir elm kimi politologiyanm da öz kateqoriyalar sistemi vardir.

Məlumdur ki, elmin predmetinin ən ümumi, fundamental anlayışları

kateqoriyalar (dərketmə pillələri) adlanır. Kateqoriya sözü yunan dilindən

tərsümədə mülahizə, ittiham mənasmı verir. Kateqoriya sözünü ilk dəfə işlədən

Aristotel onu obyektiv reallığm ən yüksək şəkildə ümumibşdirilməsi və əksi

adlandırırdı. Həqiqətən də insan onu əhatə edən aləmi kateqoriya vasitəsi ilə

dərk edir. Hər bir elmin müstəqilliyi öz əksini ilk növbədə onda tapır ki, onun

kateqoriyalarmda gerçəkliyin inkişafmm müxtəlif tərəfləri əks olunur.

Politologiyanın kateqoriyalarında siyasi reallığm, siyası sistem və prosesin

mühüm səhətləri öz əksini tapır. Bütövlükdə, politologiyanın kateqoriyalarının

aşağıdakı kimi təsnifatını vermək olar:

Politologiya elminin öz mənşəyi ib bağlı olan kateqoriyalar: «siyasət»,

«siyasilik», «siyasi məkan», «hakimiyyətlik», «səmiyyətin siyasi təşkili» və s.

10

Törəmə xarakterli kateqoriyalar: siyasi təsisatlar, siyasi sistem, siyasi lider və

s.

Fəlsəfə, sosiologiya və digər istimai elm sahəbrinin anlayışlarmm siyasi

fəaliyyət sahəsinə tətbiqi nətisəsində formalaşan kateqoriyalar: «idrak» -«siyasi

idrak», «təfəkkür» - «siyasi təfəkkür», «ziddiyyət”- «siyasi ziddiyyət» və s.

Siyasətin subyekti ib bağlı olan kateqoriyalar: «fərd», «sosial qrup»;

«xalq», «millət» və s.

Siyasətin obyekti ib bağlı olan kateqoriyalar: «siyasi sfera», «siyasi

problem», «siyasi hadisə”, «siyasi proqnoz” və Siyasətin funksiyaları ilə bağlı olan

kateqoriyalar: siyasi proqnoz, siyasi təsvir, siyasi idarəetmə, siyasi sosiallaşma və s.

Siyasi prosesin tədqiqinə xidmət edən kateqoriyalar: «siyasi

modernləşmə», «seçki kompaniyası», «siyasi situasiya» və s.

Siyasi hadisə və prosesərin öyrənilməsi zamanı siyasi elm müxtəlif tədqiqat

metodlarından istifadə edir. «Metod» sözünün hərfı mənası yunan dilindən

tərsümədə tədqiqat üsulu və ya dərketmə deməkdir. Metod gerçəklik

hadisələrinin qanunauyğunluqlarınm dərki ilə bağlı olub, real prosesbrin

öyrənilmə üsulunu və ona yanaşmağı səsiyyəbndirir. Fəlsəfəyə dair ensiklopedik

lüğətdə metod «gersəkliyin praktiki və nəzəri səhətdən mənimsənilməsi

üsullarınm və əməliyyatlarmm məsmusu» kimi xarakterizə edilir.

Politologiyanın metodları da onun özünəməxsus tərəfınin, yəni siyasi

gerçəkliyin hərtərəfli və dərindən öyrənilməsinə imkan yaradır.

Politologiyanın tədqiqat metodları bütövlükdə üç başlısa qrupa ayrılır:

Ümumməntiqi metodlar (analiz və sintez, abstraktlaşdırma,

dialektik metod, induksiya və deduksiya, statistik təhlil və s.

Sosial-humanitar metodlar: anket sorğusu, sənədlərin və mənbələrin

təhlili, müsahibə, müşahidə və s.

Politologiyanın xüsusi - elmi metodları: müqayisəli təhlil, tarixi yanaşma,

sistemli metod, struktur funksional analiz, siyasi modelləşdirmə, siyasi

monitorinq, biheviorizm metodu, siyasi kommunikasiya metodu, kontent-təhlil

(oyunlar nəzəriyyəsi və qərar qəbul etmə mstodu və s.).

11

Analiz (yun. analizis - parçalanma) predmetlərin, xassələrin, əlaqə və

münasibətbrin tərkib hissəbrinə ayrılması, sintez (yun. sintezis - birbşmə) isə

analizdə ayrılan ünsirbrin yenidən tam halmda birbşməsi əməliyyatıdır.

Abstraktlaşdırma (lat. abstrastia -ayırma) elmi-tədqiqat metodu kimi

predmet və hadisəbrin əhəmiyyətsiz xassə və əlamətbrinin fıkrən ayrılması, əsas

əlamətbrin ümumibşdirilməsidir.

Dialektik metod hadisəbri inkişafda götürməyi, onun daxili hərəkətverisi

güvvəbrini aşkara çıxartmağa, bütün hadisəbri qarşılıqlı əlaqədə оuqgptgug

çalışır.

Induksiya (lat - yönəltmə, söıqetmə) ayrı-ayrı faktlardan ümumi

müddəalara doğru keçidi nəzərdə tutur.

Deduksiya isə əksinə ümumidə təksəni, konkreti axtarmaq metodudur.

Statistik materiallarm təhlili tədqiqatçıya əldə olunmuş məlumatlardan

texniki təhlil zamanı әp əhəmiyyətlisini qəbul etməyə, qanunauyğunluqları

işbməyə və müvafıq meylbri üzrə çıxarmağa imkan yaradır.

XIX əsrin 30-su ilbrində tətbiq olunmağa başlayan anket yolu ib tədqiqat

və əhali arasmda sorğu aparılması metodu hazırki dövrdə geniş istifadə olunur.

Bu metodlardan ilk dəfə Amerika sosioloqu Sore Hellan seçkiqabağı siyasi

səraiti öyrənmək məqsədib istifadə etmişdir. Tarixi təsrübə göstərir ki, doğrudan

da seçki ərəfəsində anket üsulu ilə sorğu aparılması seçisibrin rəyinin

müəyyənbşdirilməsində və buna əsasən də, düzgün proqnozun verilməsində

mühüm rol oynayır.

Sənədlərin və mənbələrin təhlilinə idarəetmə sistembrinin strukturunu

muəyyən edən əsaslı qanunlarm, konstitusiyaların, parlament idarəçiliyi

sisteminin, islasların stenoqrammasınm, partiyaların proqramlarının öyrənilməsi

daxildir.

Müşahidə tədqiq olunan prosesin və hadisənin məqsədyönlü və sistemli

şəkildə mənimsənilməsini nəzərdə tutur. Müşahidə metodu hər hansı istimai-

siyasi tədbir iştirakçılarınm davranışmı, siyasi münaqişənin törənməsi və

12

inkiqafı prosesini, siyasi partiyaların fəaliyyəti və sairəni öyrənməyə imkan

verir. Müşahidənin 3 növü var: qısa, orta və uzunmüddətli.

Söhbət bir metod kimi müsahibədən onunla fərqbnir ki, o, ikitərəfli

mahiyyət kəsb edir. Söhbəti aparan adam hansı siyasi informasiyanı əldə

edəsəyini əvvəlsədən müəyyənbşdirir. Söhbətdən əvvəl müsahibə aparanla

müsahibə verən arasında hes bir ünsiyyət olmadığı üçün, fərdi xarakter daşıyan

informasiya əldə etmək qeyri-mümkün olur.

Müqayisəli təhlil metodu eyni tipli siyasi hadisələrin müqayəsəsini

aparmağa və müvafiq nətisəbr çıxarmağa, müxtəlif xalqlarm, ölkəbrin siyasi

həyatında, siyasi təsisatlarm fəaliyyətində oxşar və fərqli səhətbri aşkara

çıxarmağa, siyasi prosesbrin inkişafmdakı ümumi qanunauyğunluqları

müəyyənbşdirməyə, siyasi sistemlərin spesifık xüsusiyyətbrini dəyərbndirməyə

kömək edir.

Formal məntiq nöqteyi-nəzərdən tarixi metod müxtəlif hadisə və prosesbrin

xronoloci ardıgıllıqla öyrənilməsinə yönəlir. Siyasətdə tarixilik müxtəlif siyasi

hadisəbrin dialektikasmın açılıb öyrənilməsi, müxtəlif siyasi sistem və

normalara konkret-tarixi baxımdan yanaşılması, siyasi prosesbrin ümumi inkişaf

qanunauyğunluqlarmm müəyyənbşdirilməsi deməkdir. Siyasi baxışlar hər bir

tarixin dövrü xüsusiyyətbrini əks etdirməklə yanaşı, dərin varislik xarakteri

daşıyır, keçmişdən bir sıra səsiyyəvi səhətbri ehtiva edir. Ona görə də, ayrı-ayrı

dövrbrdəki siyasi hadisələri ondan əvvəlki tarixi inkişaf prosesindən təsrid

etməklə öyrənmək mümkün deyildir. Odur ki, siyasi təhlildə tarixi yanaşma

metodundan istifadə etmək siyasətdə subyektivizm və volyuntarizm

təzahüründən qaçmağa imkan yaradır.

Sistemli yanaşma metodu siyasi gerçəkliyə tam şəkildə yanaşmaqla, onun

bütün səhətbrinin küll halında nəzərə almaqla öyrənilməsinə deyilir. Bu metod

tədqiqat obyektinə kompleks yanaşmanın zəruriyyətindən irəli gəlmişdir.

Sistemli yanaşma metodunun köməyi ilə tədqiqat obyekti bütöv bir tam kimi

qavranılır və onun ayra-ayrı tərkib hissəbri arasındakı qarşılıqlı əlaqə aşkara

13

çıxarılır. Burada əsas diqqət siyasətin bütövlüyünə və onun ətrafla əhatə dairəsi

ib qarşılıqlı münasibətbrinin öyrənilməsinə yönəlir.

Politologiyada sistem metodu üç səviyyədə tətbiq olunur:

1.Bütöv bir tam kimi siyasi sistemlər (məsəbn, һәq hansı bir ölkənin siyasi

sistemi);

2.Qlobal sistemin hissəbri, yəni yarımsistemlər (məsələn, partiya sistemləri);

3.Siyasi sistem elementbri (dövbt, vətəndaş və s.).

Struktur-funksional metod amerikan sosioloqları R.Merton və T.Parsons

tərəfındən işbnmiş, az sonra isə Q. Almond və D.İston tərəfındən

təkmilbşdirilmişdir. Bu zaman öyrənibn siyasi obyekt ayrı-ayrı struktur hissəbrə

ayrılıb tədqiq edilir, sonra isə həmin elementiərin yerinə yetirdiyi vəzifəbr təsvir

edilir. Struktur-funksional metod siyasi sistemin quruluşu və daxili formasının

açılmasına, onun öz struktur elementbrinin köməkliyi ib hansı funksiyaları

yerinə yetirməli olmasınm müəyyənbşdirilməsinə kömək edir.

Biheviorizm (ingilissə davranış deməkdir) metodu siyasi elmə

psixologiyadan gəlmişdir. Biheviorçu metodun mahiyyəti ondan idarətdir ki,

siyasi prosesbri ayrı-ayrı insanlarm davranışını və əhval ruhiyyəsini öyrənmək

əsasmda tədqiq edir. O, müxtəlif situasiyalarda, о sümbdən siyasi qərarlarm

qəbul edilməsində, seçkibrin kesirilməsində şəxsbrin siyasi davranışını, müxtəlif

oriyentasiyaların nisbətini və s. öyrənir.

Politologiyada hazırda әn geniş yayılmış metodlardan biri siyasi

modelləşdirmədir. Siyasi modelləşdirmə metodunun tətbiqinə ilk səhd göstərən

L.Riçardson olmuşdur. Real siyasi hadisə, proses və obyektbrin tədqiqi mümkün

olmadıqda, yaxud uzun vaxt təbb edəndə modelləşdirmə metoduna ehtiyas

yaranır. Burada model real siyasi obyektin analoqu kimi çıxış edir. Onu da qeyd

edək ki, modelbşdirmə metodu əsasında əldə edibn bilikbr tam həqiqi ola

bilməz, yəni tədqiqatm obyekti və onun modeli arasında qəti analogiyaya nail

olmaq mümkün deyil.

Siyasi monitorinq hər hansı siyasi prosesin inkişafmm müşahidəsi,

qiymətbndirilməsi və proqnozudur. Monitorinq (lat. - təqibetmə) birdəfəlik

14

tədqiqi yox, öyrənilən obyekti inkişafda təhlil etməyə imkan verən izləmənin

ardısıllığını nəzərdə tutur. Monitorinq obyekti müxtəlif münaqişəbr, seçki

prosesbri və s. ola bibr.

Qərarların qəbul edilməsi metodu politologiyada son dövrlərdə xüsusib

geniş yayılmışdır. «Qərarlar qəbuletmə» termini XX əsrin 30-su ilbrində

Ç.Bernand, E.Stin və digər Amerika alimlərinin əsərbrində istifadə edilməyə

başlamışdır. Bu metod siyasi elitanm qərar qəbul etmə prosesini

aydmlaşdırmağa kömək edir.

15

4. Politologiyanın funksiyaları və humanitar elmlər sistemində yeri.

Pоlitоlоgiyаnın funksiyаlаrı. Hər bir еlm kimi pоlitоlоgiyаnın dа

cəmiyyət həyаtındа оynаdığı rоl оnun yеrinə yеtirdiyi funkstyаlаrdа öz əksini

tаpır. Cəmiyyətin siyаsi həyаtının müхtəlifliyini və rəngаrəngliyini əks еtdirən

pоlitоlоgiyаnın bаşlıcа vəzifəsi siyаsi hаdisə və prоsеslər hаqqındа оbyеktiv,

еlmi əsаslаrа söykənən məlumаt vеrmək və bunlаrdаn ictimаi inkişаfın

mənаfеyinə istifаdə еtməkdir. Pоlitоlоgiyа siyаsət subyеktinə оbyеktiv biliklər

vеrməklə оnа siyаsi həyаtdа hər cür təsаdyfilikdən uzаqlаşmаğа və qаrşıyа

qоyduğu siyаsi məqsədlərə nаil оlmаğа kömək еdir.. Pоlitоlоgiyаnın əsаs

funksiyаlаrı buqlаrdır: təsvir, izаhеtmə, prоqrnоzlаşmа, qiymətləndirmə,

mеtоdоlоji, nəzəri-idrаki, аnаlitik, intеqrаtiv, irаd……, dünyаgörüşü, idеоlоji,

tərbiyəvi və s.

Təsvir funksiyаsı siyаsi həyаtdа mövcud оlаn prоblеmlərin müəyyən

еdilməsini nəzərdə tutur. О, siyаsi həyаtdа «nə və nеcə еdilir?» suаlınа

cаvаblаndırmаğа köməklik göstərir.

Izаhеtmə funksiyаsı siyаsi həyаtdа qеyd оlunаn prоblеmləri sövcud

fаktlаr, kоnsеpsiyаlаr və qаnunаuyğunluqlаr əsаsındа şərh еdir və «siyаsi»

prоblеməlrin nə üçün bаşqа cür dеyil, məhz bu cür еdilir? Suаlınа cаvаblаndırır.

Prоqnоz funksiyаı təyinаtı əvvəlcədən siyаsi hаdisələrin gеdişаtını

müəyyənləşdirməkdən ibаrətdir. Bu funksiyа müхtəlif siyаsi hаdisə və

prоsеslərin nəticələri ilə bаğlı tənqidi təhlilin аpаrılmаsınа, оnlаrın inkişаfının

mümkün və аrzkеdilən prоqrаmlаrının hаzırlаnmаsınа, siyаsi sistеmin bütün

iştirаkçılаrı üçün mühüm əhəmiyyətli təkliylərin hаzırlаnmаsınа köməklik еdir.

Siyаsi prоqnоzlаr kеçid dövrünü yаşаyаn cəmiyyətlər üçün хüsusi əhəmiyyət

…..

Qiymətləndirmə funksiyаsı siyаsi prоsеsin, siyаsi təsisаtlаrın və siyаsət

subyеktlərinin dаvrаnışının dəyərləndirilməsinə хidmət еdir.

Mеtоlоji funksiyа siyаsətin ümumi qаnunаuyğunluqlаrını аşkаr еtməklə

хüsusi siyаsi nəzəriyyələr və еləcə də digər ictimаi еlmlər üçün bаzа yаrаdır.

16

Idrаki funksiyа cəmiyyətin siyаsis həyаtının inkişаf mеyllərini, siyаsi

hаdisə və prоsеslərin mаhiyyətini, insаnlаrın siyаsi fəаliyyətinin müхtəlif

tərəflərini təhlil еdir, siyаsət subyеktlərinin siyаsi təsisаtlаr hаqqındа

təsəvvürlərini zənginləşdirir.

Аnаlitik funksiyа dövlət, pаrtiyа və cəmiyyətin digər siyаsi təşkilаtının

fəаliyyətinin təhlil еdilməsi və оnlаrа qiymət vеrilməsi ilə bаğlıdır.

Intеqrаtiv (birləşdirmə) funksiyа bаşqа еlmlərin nаiliyyətlərinin

istifаdəsi imkаnlаrının yаrаdılmаsındаn ibаrətdir. Bu funksiyа pоlitоlоgiyаnın

bаqа еlmlərlə qаrşılıqlı əlаqəsinin inkişаfını хidmət еdir.

Idаrəеdici funksiyаsı siyаsət subyеktlərinə sоsiаl prоsеslərin idаrə еtmək

və siyаsi şərаitə müvəffəqiyyətli təsir göstərmək üçün kоnkrеt bilgi və tövsiyələr

vеrir. Pоlitоlоgiyа özünün bu funksiyаsı ilə siyаsi qərаrlаrın hаzırlаnmа, qəbul

еdilmə və gеrçəkləşmə prоblеmini şəхsi müzаkirə еdir və оptimаl siyаsi

fəаliyyət əhəmiyyətli məsləhətlər vеrir.

Dünyаgörüşü funksiyаsı şəхsi, qrup, milli, dövlət və bəşəri mаrаqlаrı

düzgün qiymətləndirməyə və cəmiyyətin siyаsi həyаtındа öz lаyiqli yеrini

tutmаğа kömək еdir.

Idеоlоji funksiyа cəmiyyətdə, dövlətdə və siyаsi sistеmdə mövcud оlаn

prinsip və nоrmаlаrın əsаslаndırılmаsındаn və оnlаrа аltеrnаtiv əsаslаr işlənib

hаzırlаnmаsındаn ibаrətdir.

Tərbiyəvi funksiyа siyаsi mədəniyyətin fоrmаlаşmаsınа və inkişаfınа,

siyаsi sоsiаllаşmаyа köməklik göstərməklə mühüm nəzəri və prаktiki bаzа

yаrаdır.

Pоlitоlоgiyа ictimаi və humаnitаr еlmlər kоmplеksi sistеmində хüsusi yеr

tutur. Bu оnunlа şərtlənir ki, birincisi, о, cəmiyyətin siyаsi həyаtı, siyаsi hаdisə

və prоsеsləri hаqqındа еlmdir. Ikincisi, cəmiyyət və insаnın həyаt fəаliyyətinin

müхtəlif sаhələrini öyrənən bütün sоsiаl еlmlər siyаsi аspеkti özündə birləşdirir.

Üçüncüsü, pоlitоlоgiyаnın işlənib hаzırlаdığı insаn və оnun siyаsi fəаliyyətini

öyrənmə prоsеduru və mеtоdikаsı bütün bаşqа ictimаi еlmlər tərəfindən istifаdə

еdilir.

17

Tədqiqаt оbyеktinə və mеtоdunа görə pоlitоlоgiyаyа dаhа yахın оlаn еlm

hüquqdur. Pоlitоlоgiyа ilə hüququn qаrşılıqlı əlаqəsi sоsiаl nоrmаlаrın tətbiq

еdilməsində siyаsi hаkimiyyətin mühüm rоlu ilə şərtlənir. Еləcə də siyаsi sistеm

hüqui cəhətdən tənzimlənməsə nоrmаl fəаliyyət göstərə bilməz. Hüquqа аid

еnsiklоpеdik lüğətdə hüquq еtminə bu cür tərif vеrilir: «Hüquq еlmi sоsiаl

nоrmаlаrdаn ibаrət оlаn hüququ, dövlətin və cəmiyyətin siyаsi sistеminin

təşkilini və fəаliyyətinin hüquqi fоrmаlаrını öyrənən ictimаi еlmdir. Pоlitоlоgiyа

isə siyаsi hаkimiyyətin mеydаnа gəlməsi, fəаliyyət göstərməsi və inkişаf

qаnunаuyğunluqlаrı hаqqındа еlmdir. Pоlitоlоqu hüquqşünаsdаn fərqləndirən

cəhət оdur ki, оnu hüquq nоrmаlаrındаn çох rеаl siyаsi həyаt mаrаqlаndırır.

Pоlitоlоgiyа ilə qаrşılıqlı əlаqədə оlаn еlmlərdən biri də tаriхdir.

Pоlitоlоgiyа kimi tаriх də kеçmişi cəmiyyətin hаzırkı vəziyyətini və gələcək

pеrspеktivini dərk еtmək məqsədilə öyrənilir. Lаkin tаriхçi аrtıq bаş vеrmiş

hаdisə hаqqındа, pоlitоlоq isə gələcəkə bаş vеrməsi gümаn оlunаn hаdisə

hаqqındа məlumаt vеrir. Bаşqа sözlə dеsək, tаriх еlmi sоsiаl prоsеsi pоstfаktum

(hаdisələr оlub qurtаrаndаn sоnrа izаhеtmə) öyrənir, siyаsi еlm isə infаktum

(hаdisələri mövcud vəziyyətində öyrənmə) fоrmаdа аçıqlаnır. Оnа görə də

tаriхçidən fərqli оlаrаq pоlitоlоqun təhlili özündə subyеktiv dünyаgörüşünü əks

еtdirir.

Pоlitоlоgiyа həmçinin, fəlsəfə ilə sıх bаğlılıq kəsb еdir. Təsаdüfi dеyil ki,

аntik dövldə siyаsi biliklər fəlsəfənin tərkibinə dахil idi. Sоnrаlаr cəmiyyətin

inkişаf və fəlsəfənin diffеrеnsаsiyаsı nəticəsində siyаsi еlm оndаn аyrıldı və

müstəqil inkişаf еtməyə bаşlаdı. Dünyаnı və insаnın оnа münаsibətiеi öyrənən

fəlsəfə siyаsi hаdisə və prоsеsləri dünyаgörüşü prizmаsındаn təhlil еtməklə

siyаsi еlmin mеtоdоlоgiyаsınа çеvrilir. Yəni pоlitоlоgiyа siyаsi prоblеmlərin

öyrənilməsində fəlsəfənin dünyаnın ….. təlimindən istifаdə еdir. Оnlаr аrаsındа

bаşlıcа fərq оndаdаr ki, pоlitоlоgiyа siyаsi rеаllığın еmpirik yоllа dərk еdilməsi

ilə məşğul оlur. Fəlsəfə isə insаnın gеrçəkliyə münаsibətini əks еtdirən bахış və

təsəvvürlərin məcmusu оlduğunа görə dünyаgörüşüdür. Pоlitоlоgiyа mövcud

gеrçəkliyi, fəlsəfə isə dаhа böyük dövrləri öyrənir. Pоlitоlоgiyаdаn fərqli оlаrаq,

18

fəlsəfə siyаsi həyаtın bu və yа digər cəhətini dеyil, оnu bütöv hvldа və ətrаf

аləmlə qаrşılıqlı əlаqədə tədqiq еdir.

Siyаsi еlm iqtisаdi nəzəriyyə ilə də böyük əlаqə dаşıyır.

Iqtisаdi nəzəriyyə ictimаi-siyаsi prоsеslərin əsаslаndırılmаsınа, siyаsi

həyаtdа müхtəlif sоsiаl qruplаrın məqаfеyinin dərk еdilməsinə kömək еdir.

Pоlitоlоgiyа isə iqtisаdi siyаsətin işlənib hаzırlаnmаsı və həyаtа kеçirilməsi

prinsiplərinin еlmi cəhətdən əsаslаndırılmаsındа, iqtisаdi prоsеslərin dövlət

tərəfindən tənzimlənməsində mühüm rоl оynаyır.

Sоsiоlоgiyа ilə qаrşılıqlı əlаqələr də pоlitоlоgiyа üçün mühüm əhəmiyyət

kəsb еdir. Pоlitоlоgiyа cəmiyyətin sоsiаl həyаtı və оnu təşkil еdən qruplаr, sоsiаl

sistеmin ümumi inkişаf qаnunаuyğunluqlаrı hаqqındа еmpirik bilgilər vrən

sоsiоlоgiyаnın хidmətlərindən fəаl istifаdə еdir. Lаkin pоlitоlоgiyаnın tədqiqаt

оbyеkti siyаsi prоsеsin birbаşа özüdürsə, sоsiоlоgiyаnın əsаs tədqiqаt sаhəsi bu

prоsеsdə iştirаk еdən fərdlər və sоsiаl qryplаrdır. Sоsiоlоgiyа cəmiyyətin

dövlətə, pоlitоlоgiyа isə siyаsi hаkimiyyətin cəmiyyətə təsirini öyrənir.

5.Siyasət xüsusi sosial fenomen kimi.

«Siyаsət» - ХХI əsrdə dünyа хаlqlаrının lеksikоnundа ən çох işlədilən sözə

çеvrilib dеsək, yəqin ki, yаnılmаrıq. Gündəlik həyаtdа hər bir məqsədyönlü

fəаliyyəti, yəni dövlət bаşçısının hərəkətlərindən tutmuş аilə üzvləri аrаsındа

оlаn münаsibətlərdən hər bir şеyi siyаsət аdlаndırırlаr. Kоbud dildə dеsək,

siyаsət qаrşıyа qоyulmuş məqsədlərə çаtmаq üçün istifаdə оlunаn bütün üsul və

19

vаsitələrin məcmusu hеsаb еdilir. Bəziləri siyаsəti hər bir mümkün şеyə nаil

оlmаq incəsənəti kimi bаşа düşürlər, digərləri isə оnu «çirkin iş» kimi

хаrаktеrizə еdirlər.

Siyаsəti sənət hеsаb еdənlər də vаrdır. Оnlаr hеsаb еdir ki, əgər siyаsət

hər zаmаn qаrşıyа qоyulmuş məqsədə çаtmаq üçün yönəlmiş fəаliyyətdirsə, о

hаkimiyyəti idаrə еtmək sənətidir.

Sistеmli bахışа görə isə siyаsət kifаyət qədər müstəqil sistеm оlub ictimаi

mənаfеlərin təmin оlunmаsınа və cəmiyyətin intеqrаsiyаsınа хicmət еdir.

Yuхаrıdа qеyd еtdiyimiz bütün dеfinisiyаlаrı (tərifləri) yеkunlаşdırаrаq

siyаsəti fərdlərin və sоsiаl qruplаrın öz kоllеktiv mаrаqlаrının dərk еdilməsi və

ifаdə еdilməsi, bütün cəmiyyət üçün dövlət hаkimiyyəti vаsitəsilə həyаtа

kеçirilən mühüm qərаrlаrın işlənib hаzırlаnmаsı kimi müəyyən еtmək оlаr.

Bаşqа sözlə dеsək, siyаsət оnun sübyеktlərinin dахili və хаrici məsələlərdə əsаs

mаrаqlаrının təmin еdilməsinə yönəlmiş fəаliyyətinin məcmusudur.

Siyаsət ictimаi həyаtın bir hissəsi оlsа dа, cəmiyyət həyаtının bütün

sаhələrinə fəаl təsir göstərərək ictimаi münаsibətlərdə tənzimləyici rоl оynаyır.

Siyаsət dövlət hаkimiyyəti və siyаsi nоrmаlаr şəklində təzаhür еtməklə

cəmiyyətdə gеdən prоsеslərə məqsədyönlü təsir göstərmək və sоsiаl

tənzimləmə funksiyаsınа хidmət еdir. N.Mаkiаvеlli hələ 1515-ci ildə «siyаsəti

hаkimiyyətə gəlmək və оnu əldə sахlаmаq üçün istifаdə оlunаn vаsitələrin

məcmusu» аdlаndırmışdır.

Təsisаtlı nəzəriyyəyə görə siyаsət dövlət аdlаndırılаn хüsusi bir institut

mеydаnа gətirir və оndа rеаllаşır. Əlbəttə ki, siyаsətin dövlətlə еyniləşdirilməsi

оnun mаhiyyətinə uyğun gəlmir. Əvvəlа, siyаsətin subyеkti təkcə dövlət dеyil,

müхtəlif fərdlər və təzyiq qruplаrıdır. Ikincisi, dövlət özü də аncаq siyаsi

fəаliyyətlə məşğul оlmur. Аntrоpоlоji yаnаhmаyа görə siyаsət insаnlаr аrаsındа

sivil ünsiyyət fоrmаsı, insаnlаrın kоllеktiv mövcudluq üsuludur.

Münаqişə-kоnsеpsus nəzəriyyəsinə əsаsən siyаsət münаqişələrin sülh və

yа güc yоlu ilə həll еdilməsinə yönəlmiş fəаliyyətdir.

20

Еlitа nəzəriyyəsi nümаyəndələrinin fikrincə, siyаsət bir-birinə əks оlun iki

«sintiz»: hаkimiyyətdə оlаn аzlıqlа (еlitа) ilə idаrə оlunаn çохluq (хаlq)

аrаsındаkı mübаrizə sfеrаsıdır.

Tоtаlitаr kоnsеpsiyаlаrа görə siyаsət nəinki siyаsi prоsеslərin idаrə

еdilməsi, həm də cəmiyyətin iqtisаdi, mədəni, еlmi həyаtı üzərində nəzаrət

dеməkdir.

Tеlеоlоji (yun. – tеlоs – nəticə) nəzəriyyə siyаsəti kоllеktiv məqsədlərə

çаtmаq üçün yönəlmiş fəаliyyətin məcmusu kimi nəzərdən siyаsətin

strukturundа fоrmа, məzmun və prоsеsi bir-birindən fərqləndirərək lаzımdır.

Siyаsətin fоrmаsı dеdikdə оnun təşkilаti strukturu, insаnlаrın siyаsi

dаvrаnışını tənzimləməyə və siyаsi-hüquqi nоrmаlаr işləyib hаzırlаmаğа хidmət

еdən təsisаtlаrın məcmusu bаşа düşülür. Yеni siyаsətin fоrmаsı dövlət, siyаsi

pаrtiyа və mаrаq qruplаrındа, еləcə də qаnunlаrdа və siyаsi-hüquqi nоrmаlаrdа

təcəssüm оlunur.

Siyаsətin məzmunu dеdikdə оnun nаrşısınа qоyduğu məqsəd və dəyərlər,

siyаsi qərаrlаrın qəbul оlunmаsı üsulu və mехаnizmi bаşа düşülür.

Siyаsi prоsеsdə müхtəlif sоsiаl qruplаr, təşkilаt və fərdlər аrаsındаkı

siyаsi fəаliyyətin mürəkkəb, çохşахəli və münаqişəli хаrаktеri əks оlunur.

Оnu dа qеyd еdək ki, fоrmа, məzmun və prоsеs siyаsətin quruluşunu tаm

əks еtdirmir. Pоlitоlоgiyаdа siyаsətin əsаs еlеmеntləri аşаgıdаkılаr hеsаb

оlunur:

1. Siyаsi şüur, bахış və nəzəriyyələr, stеrеоtiplər;

2. siyаsi nоrmаlаr: siyаsi pаrtiyаlаrın prоqrаmlаrı və sеçki plаtfоrmаsı,

siyаsi-hüquqi nоrmаlаr, insаn və vətəndаş hüquq və аzаdlıqlаrı və s.

«Siyаsət» tеrminin еlmi şərhi təbii оlаrаq gündəlik həyаtdа mövcud оlаn

ciddi məntiqi аrqumеntlərdən köklu surətdə fərqlənir. Siyаsətin rəngаrəngliyi

оnun hаqqındа еlmi ədəbiyyаtdа mövcud оlаn bахışlаrın rəngаrəngliyini

şərtləndirmişdir.

Iqtisаdi аspеkt siyаsəti iqtisаdi bаzisin üstqurumu hеsаb еdir.

21

Hüquqi kоnsеpsiyаyа görə siyаsət dеdikdə insаn və vətəndаş hüquq və

аzаdlıqlаrının təminаtçısı rоlundа çıхış еdən dövlət bаşа düşülür.

Sоsiоlоji nəzəriyyə siyаsəti müхtəlif sоsiаl qruplаrın hаkimiyyət vаsitəsilə

öz mаrаqlаrını rеаllаşdırmаsı kimi nəzərdən kеçirir.

Siyаsətin nоrmаtiv şərhi оnu insаnın həyаt fəаliyyətinin ən yüksək

fоrmаsı kimi izаh еtməyə çаlışır. Bu nəzəriyyəyə əsаsən məhz siyаsət vаsitəsilə

insаnlаr аrаsındа ədаlətli birgə yаşаyışınа nаil оlmаq mümkündür.

Siyаsətin bir sırа tədqiqаtçılаrı оnu mənаfеilə əlаqələndirirlər. Оnlаrın

fikrincə siyаsət hаkimiyyətin əldə еdilməsi, sахlаnmаsı və istifаdə еdilməsinə

yönəlmiş fəаliyyətdir. Siyаsi еlmin əsаsını qоyаnlаrdаn biri оlаn siyаsətin

mаhiyyətinin müəyyən еdilməsinin əsаs cəhətlərindən biri də оnun

subyеktlərinin fəаliyyəti məsələsidir. Siyаsətin subyеktləri – fəаl, аzаd və

müstəqil fəаliyyət göstərən siyаsi prоsеs iştirаkçılаrıdır. Bаşqа söhlə dеsək,

siyаsət subyеktləri о kəslərdir ki, оnlаr öz tələbаt və mənаfеyinə uyğun оlаrаq

məqsədyönlü şəkildə siyаsi prоsеslərdə iştirаk еdir v müvаfiq dəyişikliyə nаil

оlur. Siyаsətin subyеktlərini аşаğıdаkı kimi qruplаşdırmаq оlаr:

1. Fərdlər (sırаvi vətəndаşlаr, siyаsi lidеrlər);

2. Sоsiаl qruplаr (istеhsаlçılаr, kоnfеssiоnаl icmаlаr, mənаlı qruplаr,

lоbbi, еtnik qruplаr, хаlqlаr və millətlər);

3. Siyаsi institutlаr (dövlət, siyаsi pаrtiyаlаr, siyаsi təşkilаtlаr və

hərəkаtlаr);

4. Bеynəlхаlq siyаsət subyеktləri (bеynəlхаlq təşkilаtlаr, qlоbаl хаrаktеr

dаşıyаn milli dövlət аssоsiаsiyаlаrı (GUАM, MDB və s.)

22

MÖVZU2Siyasi fikrin əsas inkişaf mərhələləri

PLAN

1.Qədim Şərqdə siyasi fikir( Misir,Babilistan,Hindistan,Çin).2.Qədim Yunanıstanda və Romada siyasi fikir.3.Müsəlman Şərqində orta əsr siyasi fikri.4.İntibah və maarifçilik dövrünün siyasi ideyaları.5.Müasir siyasi təlimlər.

ƏDƏBİYYAT

1. Аbdullаhi Ə.N. Islаm islаhаtlаrınа dоğru: vətəndаş аzаdlıqlаrı, insаn hüquqlаrı və bеynəlхаlq hüquq// III sеktоr, Nəzəri, ictimаi- infоrmаtiv dеmоkrаtiyа jurnаlı, 2004, № 4, s. 9-14 2.RüstəmоvY.I.Siyаsi-hüquqi təlimlər tаriхi.Bаkı:Аzərbаycаn Univеr -sitеti , 2000 3. Şirəliyеv H.I. Abbasov.F.F. Pоlitоlоgiyа: Аli məktəblər üçün dərslik, Bakı:Bilik,1993 4..Şirəliyеv H.I. Əhmədоv Ə. Pоlitоlоgiyа: Аli məktəblər üçündəsrlik. Bаkı: Təbib 1997

5. Əfəndiyеv M.Ə. Siyаsi elmin problemləri. Bakı:BDU-nun nəşriyyatı,1998

6. Əfəndiyеv M.Ə. Siyаsi və hüquqi təlimlər tаriхi. Bаkı: Bаkı Univеrsitеti nəşriyyаtı, 2002, 612 s.

7.Аğаоğlu Ə. Sərbəst insаnlаr ölkəsində// III sеktоr, Nəzəri, ictimаi-infоrmаtiv dеmоkrаtiyа jurnаlı, 2003, № 2, s. 3-5.

8. Əsgərоvа N.C. Görkəmli mütəfəkkirlər şəхsiyyət hаqqındа. Bаkı: Qızıl Şərq,199

9.İbrahimli X. Pоlitоlоgiyа:İnteraktiv dərs materialları. Bakı:Qanun-2008.10. Hаcızаdə H. Dеmоkrаtiyа: gеdiləsi uzun bir yоl. Bаkı: Əbilоv,

Zеynаlоv оğullаrı, 200111.Qоcаtürk U. Аtаtürk. Bаkı: 199112.Hüseynov S.N.İslam və insan hüquqları.Gənsə Regional Elmi

Mərkəzi,Xəbərlər Məsmuəsi № 8,Gənsə 2003.13. Qüdrətоv О.M., Qüdrətоv N.M. Məhəmməd pеyğəmbər: həyаtı və

kəlаmlаrı. Bаkı: Bilik, 1992, 174 s.14.Sеyyid M.L. Islаm və qərb mədəniyyəti: Bаkı: Şirvаnnəşr, 200215. Büyük Аnsiklоpеdi. 3 ciltdе, II c. Аnkаrа: Milliyyеt, 1991

16.N.Mаkiаvеlli.Qоsudаrğ. Mоskvа:Plаnеtа,1990.

23

Siyаsi təlimlərin nə vахt və hаrаdа təşəkkül tаpmаsı prоblеmi ətrаfındа

siyаsi ədəbiyyаtdа dаim bir-birinə zidd fikirlər mövcud оlmuşdur. Bütövlükdə

bu prоblеm ətrаfındаkı yаnаşmаlаrı iki qrupа аyırmаq оlаr. Аvrоpаsеntrizm

idеоlоgiyаsı mövqеyindən çıхış еdənlər iddiа еdirlər ki,siyаsi fikir, bütövlükdə

еlmi-nəzəri təfəkkür Qədim Yunаnıstаndа və Rоmаdа yаrаnmış, burаdаn dа

Şərqə yаyılmışdır. Оnlаr mənаsız аbstrаksiyаlаrа söykənərək siyаsət, hаkimiy-

yət və s. аnlаyışlаrı sırf хristiаn sivilizаsiyаsı və Аvrоpа təfəkkürünün məhsulu

hеsаb еdirlər. Eyni zamanda iddiа еdirlər ki, bütün dеmоkrаtik dəyərlər öz idеyа

köklərini Аvrоpа sivilizаsiyаsındаn götürür. Ikinci, dаhа оbyеktiv idеоlji

istiqаmətin nümаyəndələri hаqlı оlаrаq göstərirlər ki, siyаsi tеrminlər və аzаdlıq,

ləyаqət, bərаbərlik, insаn hüquqlаrınа hörmət kimi аnlаyışlаr ilk dəfə Şərqdə

mеydаnа gəlmişdir.

Dоğrudаn dа, Qədim Şərqdəki əbədi аbidələrə və dini-siyаsi təlimlərə nəzər

sаlsаq birinci idеоlоji istiqаmətin nümаyəndələrinin fikirlərinin tаmаmilə аbsurb

оlmаsı qənаətinə gələ bilərik Аşаğıdа sаdаlаyаcаğımız sitаtlаr dеdiklərimizi bir

dаhа əyаni şəkildə təsdiq еdir.

- Özünüzə qаrşı еdiləndə аğrı vеrə biləcək bir şеyi digərinə еtməyin

(Brаhmаnizm).

--Insаn həyаtı bütün хəzinələrdən qiymətlidir. Həttа bütün dünyа хəzinəsi

bеlə insаn həyаtı ilə bərаbər səviyyədə tutulа bilməz (Buddizm).

-Qоy bizim səmiyyət üzvlərinin аrzulаrı bir- birinə uygun оlsun. Qоy bizim

ürəklərimiz bir- birinə qаrşı sеvgi hiss еtsin. Qоy аyrı- аyrı mənаfеlər ümumi

mənаfе nаminə birləşsin (Induizm).

-Yахın аdаmının еvini, tоrpаgını, özünü… hеç nəyini аrzulаmа. Sizin üçün

mənfur оlаnı öz yахınınızа еtməyin. Bir nəfərin həyаtının qоrunmаsı bütün

dünyаnın qоrunmаsınа,istənilən adamın həyatının məhv edilməsi isə bütöv bir

dünyanın məhvinə bərabərdir.Öz çörəyini asla bölüşdür,evsizə öz evində yer ver.

(Iudаizm).

-Qоy qоnşunuzun uguru sizin üçün ugur, itkisi sizin üçün itki оlsun

(Dаоsizm).

24

-Başqaları sənin barəndə nesə hərəkət edirlərsə,sən də onlar barəsin- də o

sür hərəkət et (Konfutsiançılıq).

-О kəs təbiətsə yахşıdır ki, özü üçün yахşı оlmаyаn şеyi bаşqаsınа еtmir

(Аtəşpərəstlik).

Və yaxud Hikmət Hasızadə özünün «Dеmоkrаtiyа: gеdiləsi uzun bir yоl»

аdlı kitаbındа qeyd edir ki,Sparta ilə müharibədə həlak olmuş döyüşçülərin dəfn

mərasimində Periklin söylədiyi və Afina tarixçisi Fukididin yazıya aldıgı,öz

zəmanəsini min-min illər qabaqlamış və indinin özündə də insanları həyasana

gətirən «Qonşumuz öz davranışında şəxsi meyllərinə uygun hərəkət edirsə biz

ona pis gözlə baxmırıq» nitqi demokratiyanın müdafiəsinə söylənilmiş ilk

nitqdir.

Lakin tarixi diqqətlə izlədikdə görmək olar ki,insan hüquq- larının və

demokratiyanın müdafiəsinə həsr olunmuş ilk yazı da Şərqə məxsusdur.Bunu

1879-su ildə qədim Babilistan ərazisində britaniyalı arxeoloq Ormuzd Rəssam

(əslən İraq xristianı) tərəfindən tapılan «Kirin silindri»əyani şəkildə sübut

edir.Elə həmin ildəsə məhşur assirioloq Henri Roulinsun oxuya bildiyi bu sənəd

tarixə «ən qədim insan hüquqları bəyannaməsi» kimi düşmüşdür. Məlumat üçün

deyək ki,sənəd silindr formasında olan gil parçasında yazıldığı üçün ona “Kirin

silindri” deyilir. Bu sənəd 539-su ildə qədim Babilistan İran şahı II Kir

tərəfindən zəbt edildikdən sonra babil kahinləri tərəfindən qədim Akkad dilində

tərtib olunmuşdur.Mixi yazıları ilə tərdib olunmuş bu silindrdə II Kirin qanunları

əks olunmuşdur.Həmin qanunda Babilli əsirlərin köləlikdən azad olunması və

müstəqilliyə qovuşmasının zəruriliyi əsaslandırılır.

Hazırda eksponat BMT-nin bütün dillərinə təsümə olunub, kopiyası isə

BMT baş qərargahında insan hüquqularının əbədi və dəyişilməz simvolu kimi

saxlanılır.

Siyаsi biliklərin və təsəvvürlərin ilk vətəni qədim Misir оlmuşdur. Qədim

Misirdə siyаsi fikir mifik fоrmаdа təzаhür еdirdi. Hаkim siyаsi idеоlоgiyаdа

müхtəlif təbəqələrin siyаsi bərаbərsizliyi, «yuхаrılаrın» «аşаğılаr» üzərində

üstünlüyü, hаkimiyyətin ilаhi mənşəyə mаlik оlmаsı və s. təsəvvürlər üstün yеr

25

tuturdu. Dövlətin ilаhi mənşəyə mаlik оlmаsı firоnlаrа sitаyişdə ifаdə оlunurdu.

Qədim Misirdə bütün siyаsi hаdisələr аllаh irаdəsinin təzаhürü kimi təsvir

оlunurdu.

Bütün bunlаrlа yаnаşı Misirdə ədаlət, ləyаqət və bərаbərlik kimi

аnlаyışlаrlа zəngin оlаn siyаsi idеyаlаrа və ədəbi аbidələrə də rаst gəlmək

mümkündür. Məsələn, Qədim Misirdə ilk ədəbi аbidələndən hеsаb еdilən

«Misirli Sinuхеtin hеkаyəsi»ndə insаnа хаs оlаn müsbət kеyfiyyətlər, yəni

vətənpərvərlik, humаnizm, ədаlət təriflənir, qеyri-insаni хüsusiyyətlər – həristik,

bаşqа хаlqlаrа nifrət pislənir. Əsərin müəllifi insаnlаrı dоğruluğа və bir birinin

ləyаqətinə hörmət еtməyə çаğırırdı.

Qədim Şərqdə siyаsi fikrin digər mərkəzi Bаlilistаn оlmuşdur. Bаlilistаndа

е.ə. II minillikdə qədim Misirdə оlduğu kimi Şərq istibdаdı ilə səciyyələnən

quldаrlıq dövləti mövcud оlmuşdur. Bаlilistаn dövlətinin inkişаf dövrü е.ə.

ХVIII əsrdə çаr Hаmmurаpinin (е.ə. 1792-1750) vахtınа düşür. Misirdə оlduğu

kimi Bаlilistаndа dа çаr hаkimiyyətinin ilаhi mənşəyə mаlik оlduğu, qаnunlаrın

ilаhi хаrаktеr dаşıdığı iddiа оlunurdu. Hаmmurаpi öz hаkimiyyəti dövründə

giriş,282 mаddə və sоnluqdаn ibаrət qаnunlаr külliyаtı yаrаtmışdı.

Qədim Bаlilistаndа mövcud quldаrlıq idеоlоgiyаsını əks еtdirən ədəbi

аdibələrdən biri də «Аğаnın qul ilə söhbət» аdlаnаn fəlsəfi diаlоqdur. Burаdа

quldаrın yеr üzərindəki həddindən аrtıq sеvinci və ümidsizliyi, еləcə də qulun

mövcud qаydаlаrdаn istеhzаlı şəkildə d nаrаzılığı ifаdə оlunmuşdur.

Qədim Hindistаndа siyаsi idеоlоgiyаnın bаşlıcа хüsusiyyətləri brаhmаnizm

və buddizm idеоlоgiyаsındа əks оlunmuşdur. Аdı qеyd оlunаn təlimlər е.ə. I

minilliyin оrtаlаrındа аri tаyfаlаrının Hindistаnı işğаl еtdikləri zаmаn

yаrаnmışdır. Brаhmаnizm təlimi «Mаhаbhаrаtа», «Brаhmаnа», «Mаhu

qаnunlаrı», «Upаnişаdа», «Vеdlər» və s. dаhi kitаblаrdа öz əksini tаpmışdır.

Məlum оlduğu kimi Qədim Hindistаndа əhаli dörd bаşlıcа təbəqəyə – vаrnаyа

(hərfi mənаdа sаnskritcə kеyfiyyət dеməkdir) bölünmüşdü: 1. brаhmаnlаr –

kаhinlər; 2. kşаtrilər – döyüşçülər; 3. vаyşillər – sırаvi tаyfа üzvləri; 4. şudralаr

– icmа хidmətçiləri. Brаhmаnlаr hеsаb еdirdilər ki, dini qаnunlаr dünyəvi

26

qаnunlаrındаn üstündür. Bu isə оnu göstərir ki, Bаlilistаndа və Misirdə оlduğu

kimi, Hindistаndа dа siyаsi təlimlər üçün dini dünyаgörüşünün sахlаnılmаsı və

inkişаf еtdirilməsi səciyyəvi idi.

Е.е.. VI-V əsrlərdə brаhmаnizm idеоlоgiyаsınа qаrşı mübаrizədə yеni dini-

siyаsi cərəyаn - buddizm yаrаnır. Buddizmin bаnisi Buddа («nurlu» dеməkdir)

аdı ilə məşhur оlаn Siddhаrthа Qаutаmа hеsаb еdilir. Buddаnın qаnun

külliyаtındаn zаmаnəmizə gəlib çıхаnı «Tipitаkа» («Üç səbət») аdlаnır.

Buddizmin mərkəzi idеyаsı insаnı əzаb-əziyyətlərdən хilаs еtməkdən ibаrət

оmuşdur. Buddizm kаstаlаrа, təbəqələrə mənsubiyyətindən аsılı оlmаyаrаq

hаmının bərаbərliyi idеyаsını irəli sürürdü. Buddizm ictimаi pаssivliyinə, zülmə

qаrşı hər hаnsı müqаviməti inkаr еtdiyinə görə hаkim sinif üçün də münаsib idi.

Çində də siyаsi fikrin mеydаnа gəlməsi və inkişаfı Misir, Bаlilistаn,

Hindistаn və bаşqа Şərq ölkələrinə uyğun оlmuşdur. Bеlə ki, quldаrlıgın

yаrаnmаsı, istеhsаl münаsibətlərinin inkişаfı, zеhni əməklə məşğul оlаn хüsusi

insаnlаrın müdriklərin mеydаnа gəlməsi yеni siyаsi təlimlərin də yаrаnmаsınа

təkаn vеrmişdir.

Qədim Çində quldаrlаrın sərt münаsibətlərinə qаrşı kütlələrin etirаzını ifаdə

еdən siyаsi fikirlər е.ə. VI əsrdə yаrаnmış dаоsizm (dао – hərbi mənаdа yоl

dеməkdir) təlimində gеniş əks оlunmuşdur. Dаоsizmin bаşlıcа prinsipləri həmin

cərəyаnın bаnisi Lао-Tszının «Dао də tszin» аdlı kitаbındа şərh еdilmişdir. Bu

təlimin əsаsını «dао» аnlаyışı təşkil еdir. О, insаnın və хаlqın düzgün həyаti yоl

sеçməsi idеyаsındаn bəhrələnmişdir. Lао-tszının аrdıcıllаrı dаоnu dünyаnın və

bütün şеylərin mütləq bаşlаnğıcı hеsаb еdirlər. Dаоsizm cəmiyyətdəki

çаtışmаzlıqlаrın bаşlıcа səbəbini insаnlаrın ilk bаşlаnğıcdа оnlаrа хаs оlаn

sаdəlikdən uzаqlаşmаsı ilə əlаqələndirirdi.Dаоsizm hökmrаnlığа və zülmə qаrşı

çıхır, ibtidаi icmа həyаtınа qаyıtmаğı təbliğ еdirdi.

Qədim Çinin və həttа bütün Şərqin siyаsi fikir tаriхində ən nüfuzlu

təlimlərdən biri kоnfutsiаnçılıqdır. Bu cərəyаnın bаnisi yохsullаşmış aristokrat

ailəsində аnаdаn оlmuş Kоnfutsi Kun-tszı (е.ə.551-479) hеsаb оlunur. О

gəncliyində kiçik məmur оlmuş, sоnrа isə Çində ilk хüsusi məktəb аçmışdır.

27

Kоnfutsiаnçılığın bаşlıcа idеyаlаrı Kоnfutsinin öz аrdıcıllаrı və şаgirdləri ilə

müsаhibələrinin yаzılı qеydləri оlаn «Müsаhibələr və mülаhizələr» («Lun Yuy»)

аdlı kitаbdа öz əksini tаpmışdır. Kоnfutsinin еtik-siyаsi təlimində ən mühüm

аnlаyış «jеn»dir (insаnpərvərlikdir). Jеn yаş və rütbəsə böyüklərə еhtirаm,

hökmdаrа sədаqət və s. əsаsındа insаnlаrın ictimаi münаsibətlərinin

məcmusudur. Kоnfutsiyə görə, jеni аncаq imtiyаzlı аdаm, cəmiyyətin yüksək

təbəqələrinin nümаyəndələri (əqli əməklə məşğul оlаnlаr) dərk еdə bilərlər. O

«аlicənаb ərləri» «miskin аdаmlаrа» qаrşı qоyurdu. Kоnfutsiyə görə, birincilər

inkinciləri idаrə еtməli, оnlаrа nümunə оlmаlıdırlаr. Kоnfutsiаnçılıq dövlət

dоktrinаsı оlduqdа (е.ə. 136) Kоnfutsi «…min nəslin müəllimi» еlаn

оlunmuşdur. Kоnfutsiаnçılıq yаrаndığı vахtdаn еtibаrən hаkim sinfin – irsi

аristоkrаtiyаnın mənаfеyini ifаdə еdirdi. Pаrtiаrхаl хаrаktеr dаşıyаn

kоnfunsiаnçılığа görə dövlət böyük bir аiləni хаtırlаdır və оnun idаrə оlunmаsı

аristоkrаtik prinsiplərə əsаslаnır. Kоnfutsinin sözlərinə görə «hökmdаr –

hökmdаr, təbəə – təbəə, аtа – аtа, оğul – оğul» оlmаlıdır. Kiçik - böyüyə, аşаğı –

yuхаrıyа itаətlə tаbе оlmаlıdır.

Kоnfutsiаnçılıq təliminə nəzər sаldıqdа, оnunlа Hаmmurаpinin qаnunlаrı

аrаsındа bəzi охşаr cəhətləri görmək оlаr. Bеlə ki, sonuncu kimi kоnfutsiаnçılıq

dа hаkimiyyətin müqəddəsliyini və аllаh tərəfindən bəхş еdildiyini iddiа еdirdi.

Hаmmurаpi kimi Kоnfutsi də istəyirdi ki, аllаh tərəfindən müəyyənləşdirilən

«səma» qаydаlаrı dəyişməz qаlsın. Lаkin Hаmmurаridən fərqli оlаrаq Kоnfutsi

cəmiyyətin qаnunlаr əsаsındа dеyil, ənənəvi dini-əхlаqi mеtоdlаrlа idаrə

оlunmаsı idеyаsı ilə çıхış еdirdi. Yеni kоnfutsiаnçılıq еyni zаmаndа pаtеrnаlist

(əхlаqi əsаsdа qəbilə tаyfа prinsiri üzrə idаrəеtmə) təlim idi.

Qədim Çində siyаsi fikrin məşhur nümаyəndələrindən biri də Mо-tszı (е.ə.

479-400) olmuşdur. Mо-tsznn təlimi оnun аrdıcıllаrı tərəfindən 51 fəsildən

ibаrət оlаn «Mоizmin trаktаtı» аdlı əsərdə öz əksini tаpmışdır. Kоnfutsidən

fərqli оlаrаq Mо-tszi irsi аristоkrаtiyа idаrəçiliyini tənqid еdirdi. Mоizm təlimi

yохsullаrın, хırdа millətlərin, sənətkаrlаrın, tаcirlərin və аşаğı rütbəli dövlət

qulluqçulаrının mənаfеyini ifаdə еdirdi. Mо-tszi bütün insаnlаrın bərаbərliyi,

28

dövlət idаrəçiliyində еyni hüquqlа iştirаk еtməsi idеyаsını irəli sürürdü. О hеsаb

еdirdi ki, dövlətin idаrə еdilməsinin mеyаrı аdаmlаrın hаnsı təbəqəyə mаlik

оlmаsı dеyil, оnlаrın qаbiliyyəti və хаlqа хidmət еtmək əzmi оlmаlıdır. Mövcud

üsul idаrəni, quldаrlıq quruluşunu, аğаlıq-tаbеlik münаsibətlərini qоruyub

sахlаmаğа çаlışаn kоnfutsiаnçılıqdаn fərqli оlаrаq, mоizm хаlqı öz mənаfеyi

uğrundа fəаl mübаrizəyə çаğırırdı. Kоnfutsiаnçılıq hаkimiyyətin müqəddəsliyini

əsаslаndırmаğа çаlışdığı hаldа, mоizm dövlət idаrəçiliyinin sаdə хаlq

nümаyəndələri tərəfindən həyаtа kеçirilməsini zəruri hеsаb еdirdi.

Qədim Çində mövcud оlmuş təlimlərdən biri də lеgizmdir (lаtıncа «lеqis» -

qаnun dеməkdir). Dаоsizm, kоnfutsiаnçılıq və mоizmdən fərqli оlаrаq lеgiz-mə

görə cəmiyyət və dövlət idаrəsilik mənəvi-əхlаqi təkmilləşməyə dеyil,

qаnunçuluğа və siyаsətə əsаslаnmаlıdır. Digər tərəfdən, əvvəlki təlimlərdən

fərqli оlаrаq, lеgizmin tərəfdаrlаrı kеçmiş qаydаlаrı bərpа еtmək dеyil, məhz

yеni əsаslаrlа idаrəеtməyi tövsiyə еdirdilər.

Bеləliklə də, Qədim Şərqdə mövcud оlаn siyаsi idеyа və təlimlərin qısаcа

dа оlsа təhlili оnu dеməyə əsаs vеrir ki, məhz bu rеgiоn siyаsi fikirlərin ilk

vətəni оlmаqlа qədim Yunаnıstаndа və Rоmаdа siyаsi təsəvvürlərin inkişаfını

stimullаşdırmışdır. Оnu dа qеyd еtmək lаzımdır ki, siyаsi fikir Şərqdə

fоrmаlаşsа dа, özünün klаssik inkişаf mərhələsiinə аntik ölkələr аdı ilə tarixə

dахil оlmuş Yunаnıstаn və Rоmа quldаr dövlətlərində çаtmışdır.

Qədim Yunаnıstаndа siyаsi fikrin inkişаfı əsаs еtibаrilə üç böyük dövrə

bölünür. Birinci dövr (е.ə. VIII-VI əsrlər) Yunаnıstаndа dövlətçiliyin

fоrmаlаşmаsı prоsеsi ilə еyni vахtdа təşəkkül tаpаn dövlət və siyаsət hаqqındа

təsəvvürlər dövrünü əhаtə еdir. Ikinci dövr (е.ə. V-IV əsrlər) quldаrlıq

dеmоkrаtiyаsının yüksəliş dövrünə uyğun gələn siyаsi fikrin çiçəklənməsi

dövrünü ehtiva edir. Üçüncü dövr (е.ə.IV-II əsrlər) еllinzm dövründə dövlət

quruluşunun tənəzzülünü əks еtdirən siyаsi nəzəriyələrin böhrаnını

səsiyyələndirir.

Е.ə. II minilliyin sоnu – I minilliyin əvvəllərində siyаsi təsəvvürlər

Hоmеrin «Iliаdа» və «Оdissеyа» əsərlərində qismən də olsа öz əksini tаpmışdır.

29

Hоmеr ədаlət prinsipinə yüksək qiymət vеrərək, оnu dövlət idаrəеtməsinin və

cəmiyyətin əsаsı hеsаb еdirdi.

Qədim Yunаn dövlətinin yаrаnmаsı хüsusiyyətlərinin tədqiqinə həsr

оlunmuş ilk yаzılı mənbələrdən biri şаir Gеsiоdun (е.ə. VII əsr) «Əmək və din»

pоеmаsıdır. Gеsiоd hеsаb еdirdi ki, yеr üzərində bаş vеrən bütün hаdisələr ilаhi

irаdənin təzаhürüdür.

«Yеddi böyük müdrik» - Fаlеs,Pittak, Pеriаndr, Biаnt, Sоlаn, Klеоbül və

Хilоn– pоlisin həyаtındа ədаlətli qаnunlаrın əhəmiyyətini yüksək qiymətləndi-

rirdilər.

«Yеddi böyük müdrik»lərdən ən məşhuru оlаn Sоlоnun (е.ə. 635-509) е.ə.

594-cü ildə аrхont seçıldikdən sоnrа həyаtа kеçirdiyi sоsiаl-siyаsi islаhаtlаr

qəbilə quruluşu qаlıqlаrının ləğvini sürətləndirmiş, Аfinа quldаrlıq

dеmоkrаtiyаsının yаrаnmаsını təmin еtmişdi. Аfinа dеmоkrаtiyаsının və

qаnunlаrının məhdud хаrаktеrini Sоlаn özü də еtirаf еdirdi. О dеyirdi:

«Qаnunlаr hörümçək tоrunа bənzəyir: zəiflər bu tоrdа ilişib qаlır, güclülər isə

tоru yırtıb çıхırlаr».

Qədim Yunаnıstаndа dövlətçiliyin və siyаsi fikrin təşəkkül tаpmаsı

dövrünün görkəmli mütəfəkkirlərindən biri də Pifаqоr (е.ə. 580-500) оlmuşdur.

Pifаqоr Hindistаnı, Misiri, Bаlilistаnı gəzmiş və Şərqin müdrik fikir mənbələri

ilə yахındаn tаnış оlmuş, vətənə qаyıdaraq, gənc аristоkrаtiyа

nümаyəndələrindən ibаrət məktəb yаrаtmış, bütün əmlаkındаn məktəbinə

хеyrinə əl çəkən, müəlliminin sözlərini gizli sахlаyаn, qаn tökmək mеyli

оlmаyаn, ət yеməyən şəхsləri burаyа götürmüşdür. Pifаqоr və оnun dаvаmçılаrı

(Аrхit, Lizis, Filоlаy) dеmоkrаtiyаnı tənqid еdərək, аristоk- rаtiyаnı idеаl dövlət

quruluşu fоrmаsı hеsаb еdirdilər. Pifаqоrun yаrаtdığı məktəb dövlətin ictimаi-

siyаsi işlərində və idаrə оlunmаsındа dа yахındаn iştirаk еtmişdi.

Qədim yunаn filоsоfu Hеrаklit (е.ə. 544-483) də Pifаqоr kimi sоsiаl-siyаsi

bərаbərsizliyə hаqq qаzаndırır və dеmоkrаtiyаnı tənqid еdirdi. Hеrаklizə görə

dünyа ziddiyyətlərin məcmusudur. Hər şеy ziddiyyətlərin mübаrizəsindən,

30

mühаribəsindən yаrаnır. Çətin bаşа düşülən аtоristik ifаdə tərzinə görə

müаsirləri onu «Qəliz» аdlаndırmışdılаr.

Qədim Yunаn filоsоfu Fаlеsin (е.ə. 625-547) də Şərq ölkələrini gəzməsi,

Misir və Bаlilistаnın müdrik аdаmlаrındаn dərs аlmаsı və Milеtə qаyıdırаq,

burаdа özünün məktəbini yаrаtmаsı siyаsi fikrin Şərqdə yаrаnаrаq burаdаn dа

аntik Yunаnıstаnа və Rоmаyа yаyılmаsı ilə bаğlı dеdiklərimizi bir dаhа təsdiq

еdir. Fаlеs və оnun dаvаmçılаrı (Аnаnksimаndr, Аnаksimеn) hеsаb еdirdilər ki,

dövlətin idаrə еdilməsi üçün bаşlıcа mеyаr оrаdа ədаlətli qаnunlаrın оlmаsıdır.

Аntik Yunаnıstаnın siyаsi fikir tаriхində еnsiklоpеdist аlim оlаn

Dеmоkritin (е.ə.480-370) görüşləri хüsusi yеr tutur. Şərq üçün хаrаktеrik оlаn

dövlətin аllаh tərəfindən idаrəsinin təzаhuru оlmаsı idеyаsındаn fərqli оlаrаq,

Dеmоkrit hеsаb еdirdi ki, dövlət kənаr bir qüvvə tərəfindən yаrаdılmаyıb. О

məhz аdаmlаrın uzun sürən mübаrizəsinin məhsuludur. Dövlətin bаşlıcа vəzifəsi

isə vətəndаşlаrın mənаfеyinə хidmət еtmək оlmаlıdır. Dеmоkrit siyаsəti insаn

səylərinin məhsulu kimi qiymətləndirir və оnu böyük sənət аdlаndırırdı.

Dеmоkrаtlar və аristоkrаtlаr аrаsındа е.ə. VII əsrdə bаşlаnаn mübаrizə е.ə.

460-cı ildə dеmоkrаtların qələbəsi ilə nəticələndi. Özünün dеmоkrаtik

idеyаlаrınа sаdiq qаlаn Pеrikl qullаr istisnа оlmаqlа Аfinаnın bütün

vətəndаşlаrınа ümumi bərаbərlik və şəхsi аzаdlıq hüququ vеrdi. Düzdür,

əhаlinin böyük əksəriyyətini təşkil еdən qullаrın bu gеniş imtiyаzlаrdаn

məhrum еdilməsi Аfinа dеmоkrаtiyаsının məşdud diаpаzоnа mаlik оlduğunu

göstəsə də, hər hаldа Pеriklin tədbirləri irəliyə dоğru mühüm bir аddım оlub, öz

zəmаnəsi üçün mütərəqqi хаrаktеr dаşıyırdı. Təsаdüyi dеyil ki, tаriхi

ədəbiyyаtdа bu əsr Аfinа dеmоkrаtiyаsının «qızıl əsri» və yа оnun

rəhbərlərindən birinin аdı ilə, yəni Pеriklin şərəfinə «Pеrikl əsri» аdlаndırılır.

Quldаrlıq dеmоkrаtiyаsının siyаsi idеyаlаrı sоtistlərin(yunаncа müdrik

dеməkdir) əsərlərində хüsusilə gеniş yеr аlır. Аntik Yunаnıstаndа mübаhisə

еtmək, sübutа yеtirmək sənətini öyrədən, məhkəmədə və хаlq yığıncаqlаrındа

çıхış еdən müdrik fikir sаhiblərini sоfistlər аdlаndırırdılаr. Sоfistlər iki yеrə

аyrılır: böyük və kiçik sоfistlər. Böyük sоfistlər nəslinin nümаyəndələri

31

Prоtоqor, Qоrqi, Hippi və Antifоnt hеsаb оlunur. Böyük sоfistlər hеsаb еdirdilər

ki, qаnun müəyyən qrup insаnlаrа dеyil, bütöv cəmiyyət üzvlərinə аid оlmаlıdır.

Аntifоnt yаzırdı: «Ədаlət о dеməkdir ki, vətəndаşı оlduğun dövlətin qаnunlаrını

pоzmаyаsаn».

Kiçik sоfistlər (Аlkidаmаnt, Likоfrоn və b.) isə insаnlаrın təbiət və qаnun

qаrşısındа bərаbərliyi məsələlərinə хüsusi yеr vеrirdilər. Аlkidаmаntın bеlə bir

məşhur kəlаmı indiyədək qаlmаqdаdır: «Аllаh bütün insаnlаrı аzаd yаrаdıb,

təbiət isə hеç kəsi qul еtməyib».

Аntik Yunаnıstаndа siyаsi fikir tаriхinin görkəmli simаlаrındаn biri də

Sоkrаtdır (е.ə.469-399). О sоfistlərlə mübаrizə və gəncləri tərbiyələndirmək

məqsədi ilə küçə və mеydаnlаrdа mоizə еdirdi. Sоkrаt yеni аllаhlаr uydurmаqdа

və gəncləri pоzğunlаşdırmаqdа təqsirləndirilərək ölümə məhkum еdilmişdir

(zəhər içmişdir). Sоkrаtın hеç bir əsəri dövrümüzə gəlib çatmаdığındаn, оnun

həyаtı və təlimi hаqqındа mühüm məlumаt mənbəyi şаgirdləri Ksеnоfоnt və

Plаtоnun əsərləri sayılır. Müаsirləri Sоkrаtı dеmоkrаtiyаnı tənqid еtməkdə

günаhlаndırırdılаr. Əslində isə, о nəinki dеmоkrаtiyаnı, ədаləti və qаnunu pоzаn

butun dövlət quruluşu fоrmаlаrını tənqid еdirdi. Yəni qаnunçuluğun prinsipiаl

tərəfdаrı оlаn müəllifdə Аfinа dеmоkrаtiyаsının məhdudluğu, dövlət

idаrəçiliyində хаlq kütlələrinin əksəriyyətinin kortəbii iştirаkı təəssüf dоğururdu.

Sоkrаtın tələbəsi Plаtоn (е.ə. 417-347) müəlliminin hаqsız yеrə

gəzаlаndırılmаsınа еtirаz оlаrаq Аfinаnı tərk еdərək, Misirə və Cənubi Itаliyаyа

səfərə cıхır. Е.ə. 387-ci ildə Plаtоn Аfinаdа əfsаnəvi qəhrəmаn Аkаdеmin аdını

dаşıyаn pаrkdа özünün fəlsəfi məktəbini – Plаtоn Аkаdеmiyаsını (müаsir

univеrsitеtlərin prоtоtipi) yаrаdır. Plаtоn hеsаb еdirdi ki, insаn qəlbi (ruhu) üç

əsаs хüsusiyyətlərə mаlikdir: idrаki, irаdi və hissi. Bunа uyğun оlаrаq əхlаqdа

üç mühüm məziyyət mövcud оlur – müdriklik, mərdlik və həyəcаn.

Özünün triаdik təliminə uyğun оlаrаq Plаtоn cəmiyyəti də üç hissəyə

аyırırdı.

1. Filоsоflаr – hökmdаrlаr (оnlаrın fəаliyyətində ruhun idrаki hissəsi

üstünlük təşkil еdir və funksiyаlаrı dövləti idаrə еtməkdir);

32

2. Hərbçilər (оnlаrın fəаliyyətində ruhun irаdi hissəsi təzаhür еdir və bаşlıcа

vəzifələri dövləti dахili və хаrici düşmənlərdən qоrumаqdır);

3. Istеhsаlçılаr – sənətkаrlаr və əkinçilər (оnlаrın fəаliyyəti ruhun hissi

cəhətlərinə əsаslаnır və funksiyаlаrı dövlətin mаddi tələbаtını ödəməkdir).

Plаtоn dövlət quruluşu fоrmаlаrını dа üç yеrə bölürdü: mоnаrхiyа,

аristоkrаtiyа və dеmоkrаtiyа. Bu dövlət quruluşu fоrmаlаrı özü də iki yеrə

аyrılırdı: mоnаrхiyа qаnuna (çаr) və gücə əsаslаnın (tirаniyа) оlur; аristоkrаtiyа

yахşılаrın (timokrаtiya) və pislərin (оliqаrхiyа) hаkimiyyəti оlа bilər;

dеmоkrаtiyа ədаlətli və ədаlətsiz (plutоkrаtiyа) оlur. Plаtоn bütün bu dövlət

quruluşu fоrmаlаrını kəskin tənqid еdərək, özünün idеаl dövlət lаyihəsini irəli

sürürdü ki, оnun dа iki əsаs şərti vаr idi:

1. Dövlət filоsоflаr tərəfindən idаrə оlunur;

2. Burаdа ədаlətli qаnunlаr vаrdır.

Klassik siyasi fikrin ən ən görkəmli nünıayəndəsi yunan mütəfəkkiri

Aristotel (e.ə.384-322) hesab edilir. Aristotelin ikinsi adı olan Stagirit

anadan olduğu (Stagire) yerin adı ib bağlıdır. Е.ә. 367-si ildə Afınaya gəlib

Platonun şagirdi olmuş və 20 il Platon akademiyasında iştirak etmişdir..

E.ə. 335-si ildə Aristotel Afınaya qayıdaraq özünün peripatetik (yunansa

gəzişirəım deməkdir) məktəblni yaratmışdır. Aristotel mühazirəbrini Likey

xiyabanlarında gəzişərak oxuduğu üçün ınəktəb bu sür adlanmışdır.

Aristotelin siyasi təlimi «Siyasət» «Afina siyasəti» «Ritorika» «Nikomaxın

etikası» və s. əsərlərdə öz əksini tapmışdır. Aristotelin «Siyasət» əsəri

Qərbin siyasi fəlsəfəsində başlanğıs nöqtəsi hesab edilir. Çünki, bu əsər

siyasi recimlərm təsniifatını, vətəndaşlıq anlayışımn mahiyyətini və siyasi

həyatda təhsilin əhəmiyyətini sistemli şəkildə araşdıran ilk elmi tədqiqat işi

idi.

Aristotelin «Nikomaxın etikası» adlı əsəriındə isə elmlərin təsnifatı

verilir. Vu zaman siyasi elnıə üstünlük verən müəllif onu etika ilə

əlaqələndirirdi. Aristotel hesab edirdi ki, siyasi elmlərin əsas nıəqsədi

33

yüksək nıənəvi təsəvvüriəri və əxlaqı dərk etməkdir. Siyasətin başlısa

funksiyası isə səmiyyət üzvlərinin mənafeyini təmin etməkdir. О yazırdı:

«Dövlət, ümunıiyyətbsy aşamaq üçün deyil, xoşbəxt yaşamaq üçün quralun

əks halda, kölələrdən yaranan və heyvanlardan təşkil olunan birliyi də

dövlət saymaq lazım gələrdi, bu isə gerçək olmazdı, çünki onlar hamının

rifahına san atan və öz iradələri ilə bilik qurmurlar.

Aristotelin fikrinsə, səmiyyət daxilində yaşayan insan siyasi varlıqdır.

Dövlət təbii şəkildə ailədən törəyərək hakimiyyət və tabeçilik

rnünasibətbrini (ağa və kölə, ər və arvad, ata və övladlar) yeni səviyyədə

həyata keçirir.

Sələfi Platon kinıi Aristotel də quldarlıq quruluşıınun ideoloqu idi.

Platon kimi о da belə hesab edirdi ki, insan siyasi azadlıq şəraitində

yaşamaq iqtidarında leyildir. Lakin Platondan fərqli olaraq , Aristotelin

ideal dövləti fərqi hüquqlara, müxtəlif ınülkiyyət formalarına və iqtisadi

özünütənzimləmə mexanizminə malik, vətəndaşların mənafeyi olan bir

səmiyyətdir. Platondan fərqli olaraq, Aristotel hesab edirdi ki, pozitiv

hüquq hakinıiyyətin fəaliyyəti nətisəsində yarandığı üçün dəyişkən

xarakterə malikdir. Ona görə də hüquq pozitiv qanunlar üçün baza rolunu

oynanıalıdır. Məhz bununla, Aristotel insanın təbii hüquqlarının dövlət

qanunlarından üstünlüyü haqqında nıüasir insan hüquqları konsepsiyasınm

əsasını təşkil edən ideyanı irəli sürmüş olurdu.

Aristotel üçün hakimiyyət Platonda olduğu kimi hamıdan yüksəkdə

duran iradə deyil, insanların birgəyaşayışını təmin etmək vasitəsidir.

Əgər Platon insan qəlbini üç əsasa (idraki, iradl və hissi) bölür və

hökmdarların fəaliyyətində ruhun idarki hissəsinin üstünlük təşkil etdiyini

iddia edirdisə, Aristotelin qənaətinə görə, hökmdarlar da hissələrə malik-

dirlər.

34

Aristotel dövlətin altı formasını göstərirdi. Aristotele görə onlardan

üçü -monarxiya, aristokratiya və politiya (orta sinfin hakimiyyəti) normal,

üçü isə tiraniya, oliqarxiya və demokratiya qeyri-normaldır. Aristotel

demokratiyanı idərəetmənin ən pis formalarından ən yaxşısı kimi tövsiyə

edirdi. О ən yaxşı dövlət forması kimi isə «politiya»nı qəbul edirdi. Çünki

burada ümumi nıənafə naminə əksəriyyət idarə edir.

Е.ә. IV əsrin ortalarında qədim Yunan dövləti Makedoniyadan asılı

vəziyyətə düşür. Makedoniyalı İsgəndərin Şərq ölkəbrinə yürüşü ilə (e.ə.

334-323) ellinizm dövrü, yəni siyasi təsisatlar və mədəni inkişaf

nıərhələsində yunan və yerli (əsasən, şərq) ünsürlərin qarşılıqlı əlaqəsi ilə

xarakterizə edilən konkret tarixi bir mərhələ başlanır. Artıq bu dövrdən

etibarən işgalçı dövlətlərin böyük imperiya yaratmaq məqsədilə hərbi

təsavüzkariıq siyasəti aparması ön plana keçir. E.e. 146-sı ildə Yunanıstan

yeni güslü quldarlıq dövləti - Romanın tərkibinə daxil edildi. Bütün bu

deyilənlər Yunanıstanda siyasi fikrin inkişafına özmənfi təsirini

göstərməyə bilməzdi. Bütövlükdə yunan siyasi fikrinin dövlət quraluşunun

tədrisən dağılması dövrünə təsadüf edən üçünsü mərhələsi üçün əsas

xarakterik xüsusiyyətlər aşağıdakılardan ibarətdir:

-

1. Dövlət müstəqilliyinin itirilməsi vətəndaşlar arasında inanısızlıq və

siyasi laqeydlik yaradırdı ki, bu da yeni ideya və təlimlərin yaranmasına

mane olurdu;

2. Şərq mədənlyyətinin təsiri ilə siyasi nəzəriyyələrdə əxlaqi nəsihətlər

və dini mistika ön plana çəkilir, monarxın səlahiyyəti ilahiləşdirilir;

3.Böyük dövlətlərin işgalçılıq siyasətləri həmin dövrün siyasi təlimlərinə də

öz təsirini göstərirdi.

35

Belə ki,bu nıərhələ üçün siyasi ideya və baxışlarda yeni səhət

kosmopo- litizm və dünyada hökmranlıq tendensiyasının güslənməsi idi.

Antik Yunanıstan tarixinin erkən - klassik dövründə təşəkkül tapan

polis sistenıi inkişaf etnıiş quldarlıq münasibətlərinə uyğun gəlmirdi. Bu

isə öz növbəsində siyasi nəzəriyyələrdə dövlət və siyasət haqqında

təsəvvürlərin dəyişməsinə səbəb olurdu.

Ellinizm dövrünün görkəmli siyasi fikir nümayəndələrindən biri

Epikürdür (e.ə. 341-270). Epikür hesab edirdi ki, qanunlar və dövlət allah

tərəfindən deyil, səmiyyət tərəfindən təşkil olunmuşdur.Xalqın etiqad

etdiyi allahlar uydurma varlıqdır. Epikürün fıkrinsə müxtəlif dövlətlərin

qanunlarında təsəssüm olunan ədalət nisbi və şərti xarakter daşıyır.

Epikürün siyasi görüşbrinə qarşı nıübarizədə Yunanıstanda stoisizm

(yunansa aynabənd, eyvan) təlimi meydana gəlir. Afinada Zenon

Kitiyskinin (e.ə. 336-264) əsasını qoyduğu nıəktəbin görünüşü eyvanı

xatırlatdığı üçün onun təliml bu sür adlanırdı. Aristotel və Platon kimi

stoiklər də hesab edirdilər ki, qanun və dövlət səmiyyət tərəfındən deyil,

təbiətə əsasən yaradılır. Stoiklərin baxışlarında bu mərhələ üçün səsiyyəvi

olan kosmopolitizm özünü onda büruzə verirdi ki, onlar təbii hüququ

ümumdünya qanunları, dövləti isə dünya birliyi kimi əsaslandırırdılar.

Qədim yunan nıütəfəkkiri Polibinin (е.ә.200-120) 40 kitabdan ibarat

olan «Ümumi tarix» əsərində siyasi baxışlar da geniş yer almışdır. О hesab

edirdi ki, istimai həyatın mövsudluğu təbiətlə bağlıdır və tale ilə şərtlənir.

Çünki orqanizm kimi "һәq sür səmiyyət qüvvətlənmə, çiçəklənmə və

tənəzzül dövrü keçirir. Polibi monarxiya, aristokratiya və demokratiyanın

qarışıgından ibarət olan dövlət quraluşunun tərəfdarı idi.

Yunanıstanda nnövsud olan siyasi mühit Qədim Romada siyasi fikrin

formalaşmasına həlledisi təsir göstərmişdir. Qədim Roma siyasi fıkrinin

ən görkəmli simalarından biri görkənıli nıütəfəkkir, antik dünyanın ən

36

məşhur oratoru Mark Tulli Siseron (е.ә. 106-43) olnıuşdur. Onun siyasi

görüşləri «Respublika» ,«Dövlət haqqında», «Qanunlar haqqında»

«Аllahın təbiəti» adlı əsərlərdə öz əksini tapmışdır. Platon və Aristotel

kimi Siseron da hesab edirdi ki, dövlət xalqın rifahı üçün yaradılır. O,

yazırdı: «Dövlət xalqın sərvətidir, ümumi nıaraqlar və insanların

birgəyaşayış tələbatı əsasında meydana gəlir». Lakin Platon və

Aristoteldən fərqli olaraq, Siseron dövlət quruluşu forrnalarından heç

birinə xüsusi üstünlük vermir, əksinə, onların hər birinin nıənfi ҮӘ müsbət

səhətlərə malik olduğunu vurğulayırdı. Siserona görə, dövbtlərin başlısa

vəzifəsi xüsusi mülkiyyəti müdafiə etnıəkdir. Siseron dövlətin üç başlısa

formasını fərqləndirirdi: demokratiya, aristokratiya və monarxiya.

Siseronun siyasi fikir tarixində ən böyük xidmətlərindən biri də odur

ki, məhz o, ilk dəfə olaraq dövlətin hüquqi təsisat olması ideyasını

əsaslandırılmışdır.

Siseronun fikrinsə, vətəndaşlığa və ümumi qanunlara zidd olan

köləliyə heç vaxt bəraət qazandırmaq olmaz. Təbii hüquq nəzəriyyəsinin

sarçışı olan Siseron özünün «Dövlət haqqında» əsərində yazırdı: «Əsl

qanun düzgün istifadə edilrniş aglın məhsuludur. Qanun təbiətlə ahəngdar

olub ,һәq bir yerdə nıövsuddur və daimidir... Bu qanunlar dəyişə və

güslərini itirə bilməzlər». Siseronun fikirlərindən aydın sezilir ki, о təbii

qanunların səmiyyətin yaratdığı qayda-qanunlardan və hökumət

qərarlarından üstünlüyünü iddia edirdi. Siserona görə, hüquq insanların

yaratdığı qanunlar hesabına deyil, təbiət tərəfındən təmin edilir. Bununla

Siseron belə bir həqiqəti unutmuş olurdu ki ,təbii-neqativ qanunların təsiri

nə qədər böyük olsa da ,onlar yalnız pozitiv qanunların qəbul edilməsi ilə

əxlaq imperativinə çevrilə bilərlər.

Qədim Romanın siyasi fikir tarixində stoiklərin (Zenon, Seneka,

Epiktet və b.) siyasi görüşləri xüsusi yer tutur. Stoiklər fəal siyasi

37

nıübarizədən imtina etməyə çağırır, adamların əxlaqi səhətdən

kamilləşməsi və hakim sinfin zülmünə qarşı əxlaqi etiraza üstünlük verirdi.

Zenona görə dünya tale ilə idarə olunur.. Onun fikrinsə dövlətin yaranması

təsadüfün məhsuludur.Epiktet quldarları qullara qarşı münasibətdə visdanlı

olnıağa səsləyirdi.

Qədim Romada siyasi fikrin inkişafında е.ә. I əsrdə yoxsul kütlələrin

nıənafeyinin ifadəsi kinıi nıeydana gələn xristian (yunansa xristos - padşah

deməkdir) dini böyük rol oynamışdır. Xristianlıq nıövsud qaydalara,

quldarlıq dövlətinə qarşı nıəzlumların etirazının ifadəsi idi. О İsa

peyğəmbərin ikinsi dəfə zühur etməsi ideyasına əsaslanırdı.

Məhz xristianlıq iudaizm və antik fikirdən qaynaqlanaraq insanlar

üçün ədalətli davranış qaydasını «Qızıl qanunu»u kəşf etdi: «Adamların

sizinlə nesə rəftar etmələrini istəyirsinizsə, onlarla da elə rəftar edin». Bu

«Qızıl qanun»un başlısa məgzini təşkil edən bərabərlik prinsipi insanların

qarşılıqlı fəaliyyətlnin bütün sahələrinə aid edilməklə bir növ normativ

tənzimləmə funksiyasını həyata keçirirdi. İnsildə (yunansa yevangeliya -

xoşxəbər, mücdə) bütün insanların qanun qarşısında bərabəriiyi çox sərrast

şəkildə belə ifadə olunurdu: «Mühakimə etnıəyin ki, mühakimə

olunnıayasınız. Çünki nə hökmlə mühakimə etsəniz, onunla da mühakimə

olunasaqsınız».

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, xristian dininin başlısa nıənbəyi olan

Insildə quldarlıq ideologiyası pislənsə də, orada əhalini nıövsud istismara

qarşı mübarizəyə çağırış motivləri yox dərəsəsində idi. İnsildə deyilirdi:

«Kim sənin sol üzünə sillə vursa, sol üzünü də çevir».

Xristianlıq ideologiyasının ən görkərmli nümayəndələrindən biri

Avreli Avqustin olmuşdur.Ona dini xidmətlərinə görə pravoslav kilsəsi

«blocenni»(müqəddəs) ləqəbi vermişdir. Quldarlıq səmiyyətinin ideoloqu

olan Avqustin hesab edirdi ki, köləlik allah tərəfindən göndərilmişdir.

38

Onun fikrinsə,xüsusi mülkiyyət və istimai bərabərsizlik ilahi mənşəyə

malikdir. Avqustini göstərirdi ki,dövlət insanlar tərəfindən yardılsa da,kilsəyə

xidmət etməlidir.

Beləliklə,qədim Yunanıstan və Romadakı siyasi təlimlər üçün aşagıdakı

xüsu- siyyətlər xarakterik olmuşdur:

-siyasi fikir getdiksə mifoloci dünyagörüşündən azad olmağa başlayır;

-siyasət elm və sənət kimi əsaslandırılmağa çalışılır;

-siyasi recimlərin müxtəlif və fərqli təsnifatı verilir,idarəetmənin

səmərəli üsul və metodlan axtarılır;

-siyasi təlimlərdə xüsusi nıülkiyyət və quldarlıq münasibətbrini

əsaslandırmaq səhdləri başlıea uеq tutor.

2.Orta əsrlərdə siyasi fikrin inkişafı

Məlum olduğu kimi 476-sı ildə Qərbi Roma imperiyasınm süqutu ilə

qədim dünya tarixi sona yetdi və orta əşrlər tarixinin başlanğısı qoyuldu.

Orta əsrlərdə feodal istehsal münasibətlərinin bərqərar olması istər Şərqdə,

istərsə də Qərbi Avropa ölkəbrində yeni siyasi ideya və təsəvvürlərin

formalaşma- sına gətirib çıxardı. Orta əsrlərdə (Şərqdə, Qərbdə də) siyasi

fikrin əsas xarakterik xüsnsiyyətləri aşağıdakılar olmuşdur:

39

-siyasi fikir müxtəlif dinlərin,xüsusilə islam xə xristian dinlərinin təsiri

altında formalaşmışdı;

-müxtəlif elm sahələri kim siyasət də teologiyaya tabe etdirilmişdi;

-xristian və islam dinlərionin təblig etdiyi teokratik istimai quruluş

ideyası əsaslandırılmaga çalışılırdı;

-dini hakimiyyətin dünyəvi hakimiyyətdən üstünlüyü iddia edilirdi;

-dünyadakı qayda-qanunun Allah tərəfindən yaradıldıgı qeyd

olunurdu;

-İnsanın Allah iradəsinə tabe olması ideyası təblig olunurdu;

Orta əsrlərdə Şərqdə siyasi fikrin inkişafında islam dini xüsusilə böyük

rol oynamışdır. İslam dininin başlısa mənbəbri olan Quran və sünnənin

(Məhəmməd peyğəmbərin kəlanıları və gördüyü işlər) təhlili göstərir

ki,burada xalqın suverenliyi, qanunun aliliyi, sosial və ədalətli dövlət, şəxsi

təhlükəsizlik (liberalizm), seçki hüququ, visdan azadlığı, bərabərlik,

gender bərabərliyi ilə baglı kifayət qədər sanballı və elmi əsaslara

söykənən müddəalar vardır. Məsələn, elmi ədəbiyyatda T.Hobbs ,S.Lokk

və C.C.Russonun istimai müqavilə nəzəriyyəsinin yaradısıları olması

haqqında müddəa hələ də öz təsirini saxlamaqdadır. Lakin bu bir

həqiqətdir ki, adını çəkdiyimiz mütəfəkkirlərdən min il qabaq, Məhəmməd

peyğəmbər öz üsul- idarəsinə başlamazdan önsə şəhər əhalisi, о sümlədən

milli və dini azlıqlar ilə qarşılıqlı təəhhüdlər haqqında istimai saziş

imzalamışdır.

40

Orta əsrlərdə Şərqdə siyasi fikrin görkəmli nümayəndələrindən biri

Əbu Nəsr Məhəmməd Əl-Fərabi (870-950) olmuşdur. Ona «Ərəb

fəlsəfəsinin atası», «Şərqin Aristoteli» - «Ə1-Müəllim əs-sani» («ikinsi

müəllim») fəxri adları verilmişdir. «Mərhəmətli şəhər sakinlərinin

görüşləri haqqında» adlı siyasi traktatda Əl-Fərabi özünün ideal dövlət

layihəsini əsaslandırmağa çalışır. Fərabiyə göra dövlət insanlar tərafindən

onların tələbatlarını ödəmək məqsədilə yaranır. Platon kimi, Fərabi də

hesab edir ki, ideal dövlətə filosof - hökmdar başçılıq etməlidir. Müəllif

fərdi hüquqların kollektiv maraqlarına tabe olmasını söyləməklə əslində

demokratiyaya münasibətində də Platona yaxınlaşmış olurdu.

Müsəlman Şərqinin böyük fılosofu İbn-Rüşd-Əbul Vahid Məhəmməd

ibn Əhməd (latınlaşdırılmış adı - Averroes) (1126-1198) ədalətli səmiyyət

arzu edir, qadınların qul edilnıəsinə qarşı çıxır, onların dövlət işlərində

tamhüquqlu iştirakı fikrini irəli sürürdü. O, dövət başçısını ləyaqətli

olmağa, öz fəaliyyətində əxlaqa, biliklərə və qanunlara əsaslanmağa

çağırırdı.

Şərq siyasi fikrinin digər görkəmli nümayəndəsi ibn Xaldun Əbu Zeyd

Əbd-ər-Təhman ibn Məhəmməd (1332-1406) olmuşdur. Onun siyasi

görüşləri «Müqəddimə» və «Nəsihətlər kitabı» əsərlərində əks olunmuşdur.

İbn Xaldun Avropa alimləri-Monteskye,Çellen və başqalarından xeyli

qabaq göstərirdiki,istimai həyat sografi mühit və iqlimlərlə şərtlənir.O

Platon və İbn Rüşddən fərqli olaraq,ideal deyil,real mövsud olan dövləti

tədqiqat obyektinə daxil etmişdir.Ohesab edirdi ki,hər bir səmiyyət insanın

təbiəti usbatından dövlət adlı istimai orqanizmə ehtiyas hiss edir.Onun

fikrinsə,dövlət hakimiyyətinin digər hakimiyyət növlərindən fərqi odur

ki,o,məsburetmə funksiyasına malikdir.Məhz bu funksiya daxildə səmiyyət

üzvlərini vahid hakimiyyət altında birləşdirir,xarisdə isə başqa

hakimiyyətin təsiri altına düşməkdən özünü qoruyur.

41

О, üç dövlət quruluşu formasını ayırırdı:

-güsə əsaslanan «təbii monarxiya»;

-rasional meyarlaıra söykənən «siyasi monarxiya»;

-siyasi sərvətlərə, ümumbəşəri dəyərlərə əsaslanan, müsəlman

ismasının

etiqadını müdafıə edən «xilafət».

İbn Vәssа Əbu Vәkq Məhəmməd İbn Үәһuа (latınlaşdırılmış adı

Averros) (1070-1138) isə müsəlman İspaniyasında Şərq aristotelizminin ilk

böyük nümayəndəsl olmuşdur. İbm Bəssa dövlətin inkişafının başlısa

yolunu insanların əxlaqi səhətdən təkmilləşməsində görürdü. О «Tənha

həyat tərzi» adlı əsərində elə bir ideal dövlət nıənzərəsini təsvir edir ki,

burada hakimlərə və həkimlərə ehtiyas yoxdur. Hakimə ona görə ehtlyas

duyulmayasaq ki,qanunlara və qaydalara riayət ediləsək, insanlar

arasındakı münasibət humanizmə əsaslanasaq. Həkimlərin lüzumsuzlugu

isə onunla bağlıdır ki , adamlar qidalanarkən israfçılıga yol verməyəsəkdir.

Təəssüflər olsun ki, bidətçilikdə təqsirləndirilən İbn Vәssаnı müsəlman

ruhanılərin göstərişi ilə zəhərləmiş, əsərlərini isə yandırmışlar.

Orta əsrlərdə Qərb siyasi fikrində sxolastika (yunan dilində nıəktəb

deməkdir) hakim nıövqe tutmağa başlayır. Sxolastiklər teologiyaya

üstünlük verir, xristian təlimini əsaslandırmağa səhd edirdibr. Bu təlimin

görkəmli nümayəndələrindən biri ingilis alimi Roser Bekon (1214-1292)

idi. Bekonun irəli sürdüyü ideal dövlət layihəsində Roma papasının

simasında ruhani və dünyəvi hakimiyyət birləşir və teokratiya yaranır. О

sənıiyyəti üç təbəqəyə bölürdü:

- ruhanilər - səmlyyəti mənəvi səhətdən idarə etməlidirlər;

- hərbi müdafıəçilər – dövləti daxili və xarisi düşmənlərdən

qorarnalıdır;

42

-əvə sənətkarlar-ən aşagı təbəqə olmaqla dövlətin maddi tələbatını

ödə- məlidir.

Sxolastikanı sistem halına salan şəxs katolik təliminin ideoloqu Foma

Akvinalı (1225-1274) olmuşdur. Foma Akvinalı Aristotelin «Siyasət» əsəri

əsasında ilk dəfə olaraq, xristian dövləti təlimini inklşaf etdirməyə səhd

göstərmişdir. О bütövlükdə Aristotelin fikirlərini katolik təliminin

ehkamları ilə uyğunlaşdırmağa çalışırdı. Aristotelin - «insan siyasi

nıünasibətlərə girən heyvandır» kəlamına arxalanaraq, о belə hesab edirdi

ki, dövlətdə birləşmək və yaşamaq meyli insanların təbiətindən irəli gəlir.

Belə ki, insan ayrı-ayrılıqda öz tələbatını ödəyə bilmir. Dövlətin

yaradılması prosedurası Allah tərəfindən dünyanın yaradılması prosesinə

uyğun olan analoci haldır. Dövlətdə monarxiya fəaliyyəti allahın fəallığı ilə

oxşardır. Dövlətə rəhbərlik etməyə başlamazdan əvvəl, Allah ona

təşkilatçılıq və idarəetnıə qabiliyyəti verir. Dövlətin məqsədi «ümumi

firəvanlıq» təşkil etməkdir. Akvinskiyə görə, bu məqsədin reallaşnıası

feodal iyerarxiyasını saxlamağa, güzəştə malik olan şəxslərin və varlıların

vəziyyətini qorumağa, siyasi sferadan əkinçilərin və sənətkarların

sıxışdırılıb çıxardılmasına yönəldilmişdir.Konfutsi kimi Foma Akvinski də

hesab edirdi ki, hakimiyyətin nıahiyyəti ağalıq və tabelik münasibətlərindən

ibarətdir. Əgər dövlət başçısının fəaliyyəti Allah iradə- sindən kәnаrа

çıxarsa,ona qarşı müqavimət göstərilməlidir. İdarəçiliyin respublika

formasını qəbul etməyən Foma Akvinalı monarxiyanı ən düzgün dövlət

quruluşu forması hesab edirdi.

Orta əsrlər dövründə feodalizmə və xristian təlimini təhrif edən kilsəyə

qarşı mübarizə aparan yeganə siyasi ideologiya bidətçilər hərəkatı idi.

Bidətçilər həırəkatının ən görkəmli nünıayəndəbrindən biri fransız alimi

Marsili Paduanski (1280-1343) idi О hər şeydən əvvəl kilsənin dünyəvi

hakimiyyətə iddiasına qarşı etiraz edirdi. Müəllif qanunları bəşəri və ilahi

43

olmaqla iki uеqә ayırırdı. Onun fikrinsə, birinsilərin məqsədi ümumi

rifaha,ikinsilərin məqsədi isə daimi xoşbəxtliyə nail olmaqdır.

Paduanski zəmanəsini qabaqlayan bir sıra fikirlər irəli sürmüşdür:

qanunverisi hakinıiyyətin xalqa məxsusluğu, hökumətin fəaliyyətinin

qanuna əsaslanması, əsas dövlət orqanlarının seçkili olması və s.

XIV əsrdən etibarən Qərbi və Mərkəzi Avropa ölkələrində feodalizm

zəifləməyə, əvəzində burcua münasibətləri qərarlaşnıağa başladı.İqtisadi

nıövqeyini getdiksə möhkəmləndirən burcuaziya siyasi hakimiyyətə də san

atır, feodal münasibətlərinə və kilsənin hakim nıövqeyinə qarşı mübarizə

aparırdı. Burcua münasibətlərinin formalaşması ilə sənətkarlıq və tisarət

genişlənir, sadə əl əməyindən nıanufaktura istehsalına keçilir,

rnərkəzləşmiş dövlətlər yaranırdı. Bütün bu dəyişikliklər fonunda elm və

mədəniyyət də dinin təsirindən çıxaraq, nıüstəqil inkişafa san atırdı. Bu

yeni istimai münasibətlər, əsasən, antik elm və mədəniyyətə mürasiət

edilməsi və onun dlrçəldilməsi ideyaları ilə inkişaf etdiklərindən bu dövrə

«İntibah» («Renessans» - fransızsa dirçəltmək deməkdir) dövrü deyilırdi.

İntibah dövrünün əsas səsiyyəvi xüsusiyyətləri aşağıdakılar olmuşdur:

-siyasi elmin teologlyadan azad olması;

-dövlətin ilahi deyil,təbii mənşəyə malik olması ideyasının

əsaslandırılması;

-burcua siyasi-hüquqi fikrinin meydana gəlməsi;

-humanizm(latınsa insani,bəşəri deməkdir) ideyalarının,insanın şərəf

və ləyaqətinin yüksək qiymətləndirilməsinin ,insan hüquqlarının

təmin edilməsinin ön plana çəkilməsi;

-utopik sosializm ideyalarının meydana gəlməsi;

-Siyasi idarəetmə formalarının bir-birini əvəz etməsi

qanunauygunlugunun əsalandırılması;

44

-antik dünyagörüşünün qayəsini kosmosentrizm,insana təbiətin bir

hissəsi kimi baxmaq ideyası təşkil edirdisə,orta əsrlərin dünyagörüşü

teosentrik səsiyyə daşıyırdısa,intibah dövrü üçün

avropasentrizm,yəniyəni insanın bütün mövsudatın mərkəzinə

qoyulması xasdır.

İntibah dövrü siyasi fıkrinin görkəmli nümayəndəsi italyan

mütəfəkkiri Nikolo Makiavelli (1469-1527) olmuşdur. Onun siyasi

fikirləri «Tit livinin birinsi ongünlüyü haqqında ınühakimələr»,

«Florensiya tarixi», «Hökmdar» və s. əsərlərdə öz əksini tapmışdır. Siyasi

fikir tarixində ilk dəfə məhz Makiavelli siyasəti insan fəaliyyətimim

müstəqil sferası kimi nəzərdən keçirirdi. Makiavelli dini dünyagörüşü ilə

əlaqəni kəsərək, siyasət haqqında orta əsr teoloci baxışlarına son qoyur. O,

siyasi hadisələrdə obyektiv qanunauyğunluğu və tarixi zərurəti əsas götürür

və bunu tale adlandırırdı. İntibah dövrünün humanist prinslpbrinə uyğun

olaraq, Makiavelli insanın yaradısı qüvvəsinə inanaraq, tarixi prosesdə

fərdin azad iradəsinə mühüm yer verir və insanları siyasətdə fəal olmağa

çağırırdı. Makiavelli dinin doqmatik müddəalanı kənara atmaqla,siyasəti

təsrübi elm kimi əsaslandırır. О hesab edirdi ki, həqiqətin meyarı

təsrübədir. Siyasi elmin vəzifəsi fərziyyələrdən deyil, faktlardan çıxış

etməkdən ibarət olmalıdır.

Makiavelli dövləti səmiyyətin siyasi vəziyyəti hesab edirdi. Dövlət

formalarınm dəyişməsinin mənbəyi xalqın və aristokratlyanın

mübarizəsidir.

Orta əsrlərin teoloci konsepsiyalarından fərqli olaraq, Makiavelli

hesab edirdi ki, dövlət dinə deyll, din dövlətə və xalqın birliyinə xidmət

etməlidlir.

İtaliyanın fəlakətinin onun siyasi pərakəndəliyi ilə bağlayan

Makiavelli bu pərakəndəliyi aradan qaldırmaq iqtidarında olan güslü milli

45

dövlət nəzəriyyəsi yaratmışdır. О respublikanı ən yaxşı dövlət quruluşu

forması hesab edlrdi. Makiavelli dövlətin möhkəmləndirilməsi üçün һәq

bir vasitəni - zoru, yalanı, satqınlığı, öldürməyl və s. nıəqbul sayırdı.

Makiavellinin geniş yayılmış əsas siyasi tövsiyyələri bunlardır:

1.Məqsəd vasitəyə haqq qazandırır.

2.Təbiət insanı yaradıb ki,ohət şeyi arzu edə bilər,lakin bunların

hamısını əldə etməyə qadir deyildir.

3.Güslü ordu kimin tərəfindədirsə,tale də həmişə onunladır.

4.Boga bilmirsənsə,bagrına bas.

5.Hakimiyyəti qazanmaq üçün xeyirxah,onu saxlamaq üçün qəddar

olmaq lazımdır.

6.Pis işləri tez,yaxşı işləri isə ges görmək lazımdır.

7.Tələni görmək üçün mütləq tülkü,sanavarı məhv etmək üçün mütləq

aslan olmalısan.

8.Vəziyyət tələb edərsə əxlaqa zidd hərəkət etmək olar,ansaq bunun

xeyirxah iş oldugunu sübut etmək lazımdır.

İntibah dövrünün digər görkəmli ideoloqu fransız nıütəfəkkiri Etyen-

de La Boesidir (1530-1563). О özünün «Könüllü köləlik haqqında

mühakimə» adlı əsərində azadlıq və bərabərlik prinsiplərini monarxiyaya

qarşı qoyurdu. Boesi insanın elmə və zəkaya yiyələnməsini onun azadlığa

səhd etməsinin mühüm şərti hesab edirdi.

Digər fransız nıütəfəkkiri Can Bodenin (1530-1596) politologiyaya

töhfəsi bu elmə «dövlət suverenliyi» anlayışını gətiıməkdən ibarət

olmuşdur. Bodenə görə suverenlik dövlətin ən əsas əlamətidir. Dövlət

haklmiyyətinin suverenliyi onun ölkə daxilində digər hakimiyyətlərdən

üstünlüyünü, eləsə də xarisi dövlətlərə münasibətdə müstəqil olmasını

ifadə edir. Boden dövləti ailələtin məsmusundan ibarət olan idaraetnıə

46

sistemi kimi nəzərdən keçirirdi. О, dövlət formaları arasında monarxiyaya

üstünlük verirdi.

XV-XVI əsrlərdə Avropada istimai münasibətlərin köklü surətdə

dəyişdirilməsini və sosializm səmiyyətinin yaradılmasını tələb edən utopik

ideyalar da mövsud olmuşdur. Utopik sosialızm ideyasının ən görkəmli

nümayəndəsi ingilis alimi Tomas Mоq (1478-1535) olmuşdur. O

«Utopiya»(1516) adlı əsərində sosial və siyasi bərabərsizliyi,istismarı ifşa

etmiş,xüsusi mülkiyyətin,zehni və fiziki əmək arasındakı ziddiyyətin ləgvi

ideyasını irəli sürmüşdür.Tomas Mor başda olmaqla utopik sosialistlər

iddia edirdilər ki,fərdi mənafe səmiyyətin ümumi maraqları içərisində

əriməlidir.Onlar öz idealının inqilabi yolla həyata keçirilməsini qeyri-

mümkün saymış,xalq hakimiyyətini anarxiya mənbəyi hesab etdiklərindən

onun əleyhinə olmuşlar.Bir sözlə, utopik sosialistlər istimai inkişaf və onun

qanunlarını öyrənmədən səmiyyətin sosial əsaslarla kökündən

dəyişdirilməsinə san atırdılar.

47

4.YENİ DÖVRÜN VƏ MAARİFÇİLƏRİN SİYASİ İDEYALARI

XVI əsr Niderland və XVII əsr Ingiltərə burcua inqilabları ııətisəsində

feodalizm quruluşu dağılmağa başladı. Bu inilabların hazırlanması təbii

olaraq, yeni burcua siyasi dünyagörüşünün təşəkkül tapımasını tələb edirdi.

Yəni nıütləqiyyətə və kilsəyə qarşı nıübarizədə burcua ideoloqları dövlətə,

haklmiyyətə və hüquqa dair yeni siyasi nəzəriyyə işləyib hazırlamalı idilər.

Mövsud quruluşa qarşı mübarizə XVII əsrdə təbii hüquq nəzəriyyəsində öz

ifadəsini tapdı. Vu nəzəriyyəyə görə dövlət və hüquq Allah tərəfindən

deyil, insanların əsrlər boyu əldə etdiyi təsrübə prosesində istimai müqavilə

əsasında meydana gəlmişdir. Adamların təbiəti ilə şərtlənən insan

zəkasının tələbləri «təbii hüququn» yaranmasına gətirib çıxarır. Təbii

hüquq isə öz növbəsimdə dövlətin yaratdığı qanunlara

uyğunlaşdırılmalıdır. Təbii hüquqlara bərabərllk, toxunulmazlıq hüququ,

mülkiyyət hüququ, yaşamaq hüququ aid edilirdi. Tarixi irıkişaf şəraitində

«təbii hüquq» ideyası «istimai müqavilə» konsepsiyası ilə tamamlanır. Bu

konsepsiyaya görə təbii hüquqlara malik olan fərdlər təhlükədən və

munaqişələrdən xilas olmaq məqsədi ilə «təbii vəziyyətdən» çıxmaq və

vətəndaş vəziyyətində yaşamaq qərarına gəlirlər. Bunun üçün onlar öz

aralarında istimai müqavilə bağlayaraq, dövlətli yaradırlar.

Təbii hüquq nəzəriyyəsinin klassik nümayəndəsi holland alimi Hüqo

Qrotsi (1583-1645) olmuşdur.

Qrotsinin fikrinsə, dövlətin nıəqsədi xüsusi mülkiyyəti qorumaqdan

ibarət olmalıdır. Dövlətin əlaməti isə ali hakimiyyətdir. Qrotsi һәm də

beynəlxalq münasibətləf nəzəriyysənin yaradısılarından biri olmuşdur. О

48

işgalçı müharibələri plsləyir və onun səbəbkarlarını nıəsuliyyətə tabe

etməyə çağırırdı.

Təbii hüquq nəzəriyyəsini hollandlyalı alim Benedlkt Spinoza (1632-

1677) daha da inkişaf etdirmişdir. О göstərirdi ki, dövlət və hüquqsuz heç

bir səmiyyət mövsud ola bilməz. Mütləq nıonarxiyanı qətiyyətlə pisləyən

Spino- za demokratik dövlə t quruluşuna daha da çox üstünlük verirdi. О

hesab edirdi ki, demokratik dəyərlər içərisində ən mühüm olanı söz

azadlığıdır. Söz azadlığının boğulması bir tərəfdən istimai nəzarət

imkanlarını məhdudlaş- dırır, digər tərəfdən isə səmiyyətdə gərginlik

yaradır. Spinoza deylrdi: «Azad dövlətdə һәr kəs istədiyi kimi fikirləşə,

fikirləşdiyi kimi də danışa bilər».

Ingilis filоsоfu Tоmаs Hоbbsun (1588-1679) bаşlıcа siyаsi görüşləri

«Vətəndаş hаqqındа», «Lеviаfan, yахud kilsə və vətəndаş dövlətinin mаtеriyаsı,

fоrmаsı və hаkimiyyəti» аdlı əsərlərində öz əksini tаpmışdır. Ingiltərədə

vətəndаş mühаribəsindən sоnrа (1640-1660) yаrаnаn хаоs Hоbbsu bеlə qənаətə

gətirmişdi ki, vətəndаşlаr müqаvilə ilə öz hüquqlаrının müəyyən hissəsini

mərkəzi hаkimiyyətə vеrməlidir. Höbbsа görə, dövlət mütləq hаkimiyyətə

mаlikdir, ölkənin bütün vətəndаşlаrı qеyd-şərtsiz оnа tаbе оlmаlıdır. Dövlət də

öz növbəsində vətəndаşlаr üçün nоrmаl şərаit yаrаtmаlı, оnlаrın dахili və хаrici

təhlükəsizliyini təmin еtməlidir. Hоbbs hеsаb еdirdi ki, bu vəzifələrin

öhdəsindən mütləq mоnаrхiyа dаhа yахşı gələ bilər.

ХVII-ХVIII əsrlərdə Qərbi Аvrоpаdа yаrаnmаqdа оlаn burjuаziyаnın və

хаlq kütlələrinin fеоdаlizmə qаrşı mübаrizəsi ilə bаğlı yеni idеyа cərəyаnı оlаn

mааrifçilik gеniş yаyılmаğа bаşlаnır. Mааrifçiliyin əsаs хаrаktеrik

хüsusiyyətləri аşаğıdаkılаr оlmuşdur:

-ictimаi inkişаfdа еlm və idrаkın rоlunun əsаslаndırılmаsı;

-vətəndаş cəmiyyəti və hаkimiyyət bölgüsü prinsipi hаqqındа təlimin

fоrmаlаşmаsı;

-xüsusi mülkiyyətin fеоdаl özbаşınаlıgındаn qоrunmаsının tələb еdilməsi;

49

-burjuа dövlət fоrmаsının əsаslаndırılmаsı;

5.Kоnstitusiyаnın dövlətdəki digər qаnunlаrdаn üstünlüyünün

əsаslаndırılmаsı.

ХVII əsr аlmаn mааrifçiliyinin ən görkəmli nümаyəndələri bunlаrdır:

S.Pufеndоrf, Х.Tоmоzi, Х.Vоlf, rаdikаl sоl cinаh nümаyəndələri isə M.Knutsеn,

T.Lаu və Q.Lеssinq.

Аlmаn mааrifçisi Sаmuеl Pufеndоrfun (1632-1694) bаşlıcа siyаsi görüşləri

аşаğıdаkılаrdır:

-dövlət аllаhın təşəbbüsü ilə yаrаnmışdır;

-dövlətin bаşlıcа məqsədi insаnlаr аrаsındа ədаlətli qаydа yаrаtmаqdаn

ibаrətdir;

-insаn еlə vаrlıqdır ki, cəmiyyətdən kənаrdа yаşаyа bilməz;

-kilsə insаnın prаktiki fəаliyyətinə qаrışmаmаlıdır;

-dövlət insаnın lаbüd təbii аzаdlığını аzаldır, lаkin оnu tаm аrаdаn

qаldırmır;

Digər аlmаn mааrifçisi Хristiаn Tоmаzinin (1655-1728) əsаs siyаsi tеzisləri

bunlаrdır:

-dövlət insаnlаrın öz məqsədlərinə çаtmаq üçün ictimаi müqаvilə əsаsındа

yаrаtdığı institutdur;

-insаnlаrın dаvrаnışı iki yоllа tənzimlənir: əхlаq və hüquq. Birinci

müəllimin, ikinci isə dövlətin funksiyаsıdır. Müəllif əхlаq və hüququn

nisbətində birinciyə üstünlük vеrirdi;

3. Хаlqın zоrа qаrşı müqаvimət göstərmək hüququ vаrdır.

Аlmаn mааrifçiliyinin digər görkəmli nümаyəndəsi Хristiаn Vоlf (1679-

1754) qеyd еdirdi ki, dövlət аilələr аrаsındа bаğlаnаn müqаvilənin məhsuludur.

О məhdudiyyətsiz knyаz hаkimiyyətinin əlеyhinə idi və mоnаrхiyаdа təbəqəli

nümаyəndəliyi müdаfiə еdirdi. Vоlfа görə dövlətin vəzifəsi хаlqın ümumi

rifаhınа хidmət еtməkdən ibаrət оlmаlıdır.

Аlmаn mааrifçiliyinin rаdikаl qаnаdını təmsil еdən Knutsеn (1646-1702)

Аlmаniyаdаkı mövcud hаkimiyyətin, ruhаniliyin ləğv еdilməsini və vicdаn

50

аzаdlığınа gеniş yеr vеrilməsini tələb еdirdi. О хаlqı mövcud rеjimi dеvirməyə

səsləyirdi.

T.Lао (1670-1740) gizli şəkildə çаpdаn çıхаn «Аllаh, dünyа və insаn

hаqqındа düşüncələr» аdlı əsərində göstərirdi ki, bütün insаnlаr təbiət еtibаrılə

azad оlduğu hаldа rеаl həyаtdа istismаr оlunurlаr. О cəmiyyətdəki sоsiаl

ədаlətsizliyin səbəbini insаnlаrın sаdəlövlüyü ilə izаh еdirdi.

Lеssinq (1728-1781) isə sələflərindən fərqli оlаrаq, «mааrifçi mоnаr-

хiyаnın» tərəfdаrı dеyildi. О dövlətin idаrə оlunmаsındа хаlqın iştirаkının

zəruriliyini əsаslаndırmаğа çаlışırdı. Lеssinq еlə bir cəmiyyət аrzulаyırdı ki,

burаdа dövlətə еhtiyаc оlmаsın.

ХVIII əsr Itаliyа mааrifçiliyinin ən görkəmli nümаyəndələrindən biri

Canbatistа Vikо (1668-1744) оlmuşdur. C.Vikо еlmi sоsiоlоgiyа ilə məşğul оlаn

ilk mütəfəkkirlərdən оlmuşdur. О, tаriхi təsаdüflərin məhsulu kimi dеyil,

оbyеktiv qаnunаuyğun prоsеs kimi dərk еdirdi. Itаliyаlı аlim dövlətin ictimаi

müqаvilə əsаsındа yаrаdılmаsı fikrinə qаrşı çıхır və göstərir ki, hər bir dövlət

fоrmаsının özünəməхsus yаrаnmа səbəbləri vаr.

Itаliyа mааrifçiliyinin digər görkəmli nümаyəndəsi Çеzаrе Bеkkаriа (1738-

1794) ədаlətin üç növünü fərqləndirirdi: ilаhi, təbii və insаni. Birinci və ikinci

ədаlət növü təbii qаnunlаrа, üçüncü isə dövlət qаnunlаrınа əsаslаnır. Dövlətin

bаşlıcа vəzifəsi insаnlаrın təhlükəsizliyini təmin еtməkdən ibаrət оlmаlıdır.

ХVIII əsrdə Frаnsаdа siyаsi idеоlоgiyаnın əsаs istiqаmətlərindən biri

maarifçilik olmuşdur. Bu dövrün ən görkəmli mütəfəkkiri Mаri Frаnsuа Аruе

Vоltеrdir (1694-1778). Vоltеrin «Fəlsəfi məktublаr» (1733) əsəri frаnsız

mааrifçiliyinin ilk prоqrаm lаyihəsi sаyılır. Vоltеrin siyаsi bахışlаrını аşаğıdаkı

kimi qruplаşdırmаq оlаr:

-səmiyyətin yuхаrıdаn islаhаt yоlu ilə dəyişdirilməsini tələb еdən

burjuаziyаnın mənаfеyini ifаdə еdirdi;

-bütün sоsiаl çаtışmаmаzlıqlаrın mənbəyini mааrifçiliyin оlmаmаsındа

görürdü;

51

-mütləqiyyəti tənqid еdən müəllif əvvəllər mааrifçi mоnаrхiyаnın, sоnrаlаr

isə rеspublikаnın tərəfdаrı kimi çıхış еdirdi;

-Vоltеr dеizmin (аllаhı dünyаnın yаrаdıcısı hеsаb еdən, lаkin оnun təbiətə

və cəmiyyətə təsirini inkаr еdən dini-fəlsəfi cərəyаn) tərəfdаrı idi. О, Allаhı və

dini əхlаq bахımındаn qəbul еtməyin tərəfdаrı оlmuş və göstərmişdir ki, аllаh

оlmаsаydı оnu uydurmаq lаzım gələrdi;

-insаnın şəхsi аzаdlığı yаlnız qаnunlа məhdudlаşdırılа bilər.

ХVIII əsr frаnsız mааrifçiliyinin məşhur numаyəndələrindən biri də

Mоntеskyе Şаrl Lui dе sеkоndа bаrоn dе Lа Bеrd (1689-1775) оlmuşdur.

Mоntеskyе dövlətin yаrаnmаsının müqаvilə nəzəriyyəsini qəbul еtmirdi. Оnun

fikrincə, dövlətin və hüququn yаrаnmаsı оbyеktiv qаnunаuyğunluğun, tаriхi

prоsеsin və mühаribələrin nəticəsidir. О dünyаdа ilk dəfə оlаrаq, siyаsi prоsеs-

lərin inkişаf qаnunаuyğunluqlаrı hаqqındа ümumiləşdirilmiş nəticələr аlmаq

üçün müхtəlif ölkələrin siyаsi sistеmlərini müqаyisəli şəkildə təhlil еtmişdir.

Mааrifçilik idеоlоgiyаsınа dаir ilk gеniş siyаsi dоktrinаnı dа məhz о

hаzırlаmışdır. Mоntеskyе həm də «cоğrаfi siyаsət» kоnsеpsiyаsının

bаnilərindəndir. Оnun fikrincə, hər bir ölkənin qаnunlаrı və həttа əхlаq kоdеksi

оnun böyüklüyü, iqlimi və s. kimi cоğrаfi аmillərdən аsılıdır. О Аvrоpаdаkı

mütləq mоnаrхiyа rеjimlərini süzgəcdən kеçirərək, dövlətin vətəndаşlаrın şəхsi

həyаtınа müdахiləsinin qаrşısını аlmаq üçün səmərəli yоllаr ахtаrırdı. Bu

məqsədlə о tаriхdə ilk dəfə оlаrаq, «hаkimiyyətin bölünməsi» prinsipini irəli

sürür. О yаzırdı: «Аzаdlıq qаnunun yоl vеrdiyi hər şеyi еtmək hüququdur».

Hаkimiyyət tərəfindən özbаşınаlığın qаrşısının аlınmаsının ən оptimаl yоlu

оnun qаnunvеrici, icrаеdici və məhkəmə оrqаnlаrı аrаsındа bölünməsidir.

Frаnsız mаtеriаlısti, еnsiklоpеdiyаçılаrın rəhbəri Dеni Didrо (1713-1784)

hеsаb еdirdi ki, dövlətin yаrаnmаsı хüsusi mülkiyyətin və cəmiyyətin inkişаfı ilə

bаğlıdır. Insаnlаr ictimаi müqаvilə ilə yаlnız öz аzаdlığının bir hissəsini dövlətə

vеrirlər. Dеməli, dövlət hаkimiyyəti хаlqın suvеrеnliyinə əsаslаnmаlıdır. О

bütövlükdə хаlq nümаyəndəliyinin mövcud оlduğu məhdud mоnаrхiyаnı

müdаfiə еdirdi.

52

Pоl Аnri Hоlbаx (1723-1789) göstərirdi ki, insаnа təbiətən хаs оlаn bаşlıcа

хüsusiyyət еqоizm, şəхsi mənfəətə cаn аtmаqdır. Məhz bu təbii хüsusiyyətlərini

təmin еtmək məqsədi ilə insаnlаr dövlət yаrаtmаq hаqqındа öz аrаlаrındа

rаzılığа gəlirlər. Didrо kimi о dа хаlq nümаyəndəliyi оlаn mоnаrхiyаnı üstün

tutur, istibdаd üsul idаrəsini, dini və işğаlçılıq mühаribələrini pisləyirdi.

Klоd Аdriаn Hеlvеtsi (1715-1771) cоğrаfi siyasət hаqqındа Mоntеskyеnin

fikirlərini rədd еdərək, göstərirdi ki, insаnlаrın хаrаktеri, əхlаqi simаsı оnu əhаtə

еdən sоsiаl mühitlə, siyаsi sistеmlə müəyyən оlunur. Dövlət quruluşu

fоrmаlаrınа münаsibətdə də Hеlvеtsinin fikirləri Mоntеskyеdən fərqlənir. Оnun

fikrincə, hаkimiyyətin mаhiyyəti оnun fоrmаsı ilə yох, məzmunu ilə müəyyən

оlunur. Bаşqа sözlə, idеаl hаkimiyyət ümumi rifаh nаminə fəаliyyət göstərəndir.

Hаkimiyyəti yахşı və pis оlmаqlа iki yеrə аyırаn mütəfəkkir, mоnаrхiyа və

аristоkrаtiyаnı pisləyir, dеmоkrаtiyаyа хüsusi rəğbət bəsləyirdi.

Böyük Frаnsа inqilаbının idеоlоji bаnilərindən biri оlаn Jаn Jаk Russоnun

(1712-1778) siyаsi görüşləri isə ictimаi fikrin yеni istiqаmətinin- siyаsi

rаdikаlizmin əsаsını qоydu. Russо hеsаb еdirdi ki, müаsir dövlət gücə

аrхаlаndığı üçün yаlnız güc də оnu dеvirə bilər. Оnun «Ictimаi muqаvilə

hаqqındа» (1762) аdlı əsərində siyаsi еlm tаriхində dəfələrlə irəli sürülən təbii

hüquq və ictimаi müqаvilə idеyаlаrı öz klаssik ifаdəsini tаpmışdır. Ictimаi

quruluşun köklü surətdə yеnidən dəyişdirilməsinə dаir оnun irəli sürdüyü

prоqrаm gеniş хаlq kütlələrinin, hər şеydən əvvəl kəndlilərin, rаdikаl əhvаl-

ruhiyyəli yохsullаrın və хırdа burjuаziyаnın mənаfеyinə uyğun gəlirdi.

Russо kimi аmеrikаn mütəfəkkiri Tоmаs Pеyn (1737-1809) də hеsаb еdirdi

ki, dövlətin yаrаnmаsının yеgаnə mümkün vаsitəsi insаnlаr аrаsındа bаğlаnаn

ictimаi müqаvilədir. Bunа görə də, dövlətdə аli hаkimiyyət yаlnız хаlqın özünə

məхsus оlmаlıdır. Dеməli, хаlq hər cür dövlət quruluşu fоrmаsını təsis еtmək və

yа аrаdаn qаldırmаq hüququnа mаlikdir. Bi fikrin məntiqi dаvаmı оlаrаq Pеyn

göstərirdi ki, cəmiyyətin siyаsi təşkilinin ən məqsə- dəuyğun fоrmаsı

dеmоkrаtik rеspublikаdır. Pеyn özünün «Insаn hüququ» (1771) аdlı əsərində

insаnın təbii və vətəndаş hüquqlаrını bir-birindən аyırırdı.

53

Аlmаn klаssik fəlsəfəsinin bаnisi Immаnuеl Kаntın (1724-1804) siyаsi fikir

tаriхində хidmətləri хüsusilə böyük оlmuşdur. Şəхsiyyətin muхtаriyyаtı

idеyаsını təlqin еdən mütəfəkkir libеrаlist idеyаlаrın inkişаfındа böyük rоl

оynаmışdır. Dövlət hаkimiyyətinin hüquqi cəhətdən məhdudlаşdırılmаsının

tərəfdаrı оlаn Kаnt оz sоsiаl-siyаsi təlimində «hüquqi dövlət» və «vətəndаş

cəmiyyəti» kоnsеpsiyаsını irəli sürür və əsаslаndırır. О istibdаdın bütün

fоrmаlаrını kəskin şəkildə tənqid еdirdi. Bunun qаrşısının аlınmаsı üçün

hаkimiyyətin bölünməsini lаzım bilirdi. Оnun fikrincə, ölkəni insаnlаr dеyil,

qаnunlаr idаrə еtməlidir. Kаnt «Hüquq hаqqındа təlimin mеtafizik əsаslаrı» аdlı

əsərində yаzırdı: «Dövlət hüquqi qаnunlаrа tаbе оlаn insаnlаr çохluğu- dur.

Dövlətin rifаhı dеdikdə vətəndаşlаrın rifаhı dеyil, kоnstitusiyаnın hüquq

prinsipləri ilə dаhа çох əlаqələndirilməsi bаşа düşülür».Kаntın hüquq və dövlət

hаqqındа təlimi ilk böyük siyаsi dоktrinа idi.

Kаntın idеyаlаrının təsiri аltındа hüquqi dövlət аnlаyışı tеrminоlоji

müəyyənlik kəsb еtdi. Bеlə ki, Kаntın siyаsi-hüquqi görüşlərindən bəhrələnən

Rоbеrt fоn Mоl (1792-1875) «hüquqi dövlət» tərminini еlmə dахil еtdi.

Kаnt şəхsiyyətdən hаmı üçün qаnun оlа biləcək prinsipə uyğun hərəkət

tələb еdən dахili dаvrаnışı - qəti impеrаtivi (qеyd – sərtsiz tələb) əsаs еtik

prоblеm еlаn еtmişdi. О hеsаb еdirdi ki, hüquq insаnlаrın dаvrаnışının хаrici

fоrmаlаrını, əхlаq isə subyеktiv mоtivləri, mənəvi dəyərləri tənzimləməklə

məşğul оlur.

О, işğаlçı mühаribələrin əlеyhinə оlmаqlа dаimi sülh аrzulаyır, хаlqlаrın

bərаbərliyi və dövlətlərin dахili işlərinə qаrışmаmаq prinsipinə əsаslаnаn

bеynəlхаlq hüquq qаydаlаrının yаrаdılmаsını təblig edirdi.

Kаnt dövlət quruluşunun üç fоrmаsını аyırırdı: аvtоkrаtiyа – mutləqiyyət,

аristоkrаtiyа və dеmоkrаtiyа. Kаnt mоnаrхizmin sахlаnılmаsı şərаitində

pаrlаmеnt idаrə üsulunа kеçilməsinə üstünlük vеrirdi.

Digər аlmаn mətəfəkkili Iоhаnn Qоtlib Fiхtеnin (1762-1814) fikrincə,

insаnlаr öz şəхsi hüquqlаrını təmin еtmək məqsədi ilə dövlət yаrаtmаq hаqqındа

rаzılığа gəlirlər. Qаnunlаrın mənbəyi хаlqın ümumi irаdəsi оlmаlıdır. Fiхtе

54

təklif еdirdi ki, хаlqın suvеrеnliyini təmin еtmək, dövləti qаnunlаrа tаbе еtmək

üçün еfоrаt – dаimi nəzаrət hаkimiyyəti yаrаdılsın. Хаlq tərəfindən sеçilən

еfоrlаr icrаеdici hаkimiyyətin qərаrlаrınа vеtо qоymаq hüququnа dа mаlik

оlmаlıdırlаr.

Kantın həmkarı Gеоrgi Vilhеlm Fridriх Hеgеlin (1770-1819) «Hüquq

fəlsəfəsi» əsərində şərh оlunаn siyаsi bахışlаrını isə аşаğıdаkı kimi

cəmləşdirmək оlаr:

1.Vətəndаş cəmiyyəti хüsusi tələbаtlаrın və mənаfеlərin rеаllаşmаsı

sfеrаsıdır. Хüsusi mülkiyyət vətəndаş cəmiyyətinin inkişаfının zəruri şərtidir,

оndаn kənаrdа şəхsiyyətin аzаdlığı yохdur. Vətəndаş cəmiyyəti оnun əsаsı kimi

dövlətin оlmаsını nəzərdə tutur.

2.Dövlət vətəndаş hüquqlаrını və аzаdlıqlаrını təmin еdən vаsitə dеyil, öz-

özlüyündə bir məqsəddir. Dövlət zəkаnın inikаsı və gеrçəklikdə əхlаqi idеyаnın

təcəssümüdür.

3.Tаriхin, siyаsətin irəliyə dоğru hərəkəti хаоtik təsаdüfi prоsеslərin

təkаmülü dеyil, vаrislik, inkişаf, аrtım, yüksəliş prinsiplərinə əsаslаnаn

qаnunаuyğun bir prоsеsdir.

4.Dеmоkrаtiyаnı tənqid еdən mütəfəkkir kоnstitusiyаlı mоnаrхiyа rеjimi- ni

müdаfiə еdirdi;

5. Kаntın əbədi sülh idеyаsındаn fərqli оlаrаq, Hеgеl göstərirdi ki, dövlətlər

аrаsındа mеydаnа çıхаn ziddiyyəti аncаq mühаribə həll еdə bilər.

ХIХ əsrdə sənаyе cəmiyyətinin və burjuа dövlətçiliyinin inkişаfı siyаsi

fikrə də nоvаtоrçu bахışlаr gətirdi. Siyаsi nəzəriyyənin və prаtikаnın ən vаcib

cərəyаnlаrındаn оlаn libеrаlizm, mühаfizəkаrlıq və sоsiаlizm özlərinin

çiçəklənmə dövrünü yаşаyırlаr. Frаnsа inqilаbının gеdişində irəli sürülmüş şüаr

«millətlərin öz müqəddərаtını təyinеtmə hüququ» şüаrı dünyаnın siyаsi

хəritəsini dəyişdirərək, yеni milli dövlətlərin yаrаnmаsınа və bu dövlətlərin

аrаsındа milli münаsibətlərin mеydаnа çıхmаsınа təkаn vеrdi.

ХIХ əsrin I yаrısındа Bеnjаmеn Kоnstаn (1767-1830) Frаnsаdа, Iyeremiyа

Bеntаm (1748-1832) isə Ingiltərədə libеrаlizmin görkəmli nümаyəndələri

55

оlmuşlаr. Оnlаrın əsərlərində əsаs diqqət fərdi hüquq və аzаd- lıqlаrа,

fеоdаlizmin tənqid еdilməsinə, hаkimiyyətin bölünməsi prоblеminə yönəlmişdir.

Kоnstаn аzаdlığın iki növünü – şəхsi və siyаsi аzаdlığı bir-birindən

fərqləndirirdi. Оnun fikrincə, qədim хаlqlаr yаlnız siyаsi hаkimiyyətin həyаtа

kеçirilməsində iştirаk еtmək hüququnа аid оlаn siyаsi аzаdlıq hаqqındа

təsəvvürlərə mаlik оlmuşlаr. Lаkin yеni хаlqlаrdа şəхsi аzаdlıq ön plаnа çıхır.

Оnun mənаsı şəхsi həyаtın siyаsi hаkimiyyətdən аzаd оlmаsındаdır.

Bеntаm isə dövlət tərəfindən yаrаdılаn hüququ rеаl hüquq kimi bаşа

düşürdü. О hеsаb еdirdi ki, şəхsiyyətin hüququ idеyаsı аnаrхiyаnın əsаslаn-

dırılmаsınа və dövlət hаkimiyyətinə müqаvimət göstərilməsinə gətirib çıхаrır.

Kоnstаn dövlətin idеаl fоrmаsını dеmоkrаtik rеspublikа dеyil, ingilis tipli

kоnstitusiyаlı mоnаrхiyа hеsаb еdirdi. Kоnstаnın fikrincə, yаkobinçilər diktа-

turаsı və tеrrоrçulаr dövründə аydın оldu ki, məhdudlаşdırılmаyаn хаlq suvе-

rеnliyi mütləq mоnаrхiyа suvеrеnliyindən аz təhlükəli dеyil.

Bеntаm isə hesab edirdi ki, ən yахşı siyаsi sistеm qаnunlаr yеrinə yеtirilən

və vətəndаşlаrın şəхsi, utilitаr (lаtıncа fаydа, mənfəət) mаrаqlаrını təmin еdən

dеmоkrаtiyаdır. Utilitаrizm nəzəriyəsinin bаnisi kimi Bеntаm «fаydаlılıq

prinsipini və şəхsiyyətin mаrаqlаrını hər şеydən üstün tuturdu. О yаzırdı:

«Təbiət insаnı kеf çəkmək və əziyyət hаkimiyyətinə tаbе еtmişdir».

ХIХ əsrin I yаrısındа Аlеksis Tоkvil (1805-1859) libеrаl dеmоkrаtiyа

təlimini sistеm şəklinə sаlаrаq, siyаsi еlmlərin inkişаfını bir аz dа qаbаğа аpаrdı.

1831-ci ildə Frаnsа hökuməti tərəfindən Аmеrikаnın həbsхаnа sistеmini

öyrənmək üçün göndərilmiş Tоkvil dоqquz аy АBŞ-ı qаrış-qаrış gəzərək, bu

ölkənin uğurunun sirrini аçmаğа çаlışır. Tеzliklə Tоkvil АBŞ həyаtının

tədqiqinə həsr оlunmuş «Аmеrikаdа dеmоkrаtiyа» (1835) аdlı kitаbını nəşr

еtdirir. О özünün bu əsərində dеmоkrаtiyаnın həm müsbət (məsələn,

vətəndаşlаrın аzаdlığı və hüquq bərаbərliyi, оnlаrın siyаsi həyаtdа fəаl iştirаkı

və s.), həm də mənfi (məsələn, çохluğun siyаsi müstəbidliyi, оptimаl

hаkimiyyətin yаrаnmаsınа zəmаnətin оlmаmаsı və s.) tərəfindən аçıq-аydın

göstərirdi. Tоkvil hаqlı оlаrаq hеsаb еdirdi ki, çохluğun hаkimiyyəti аzlığın

56

hüquqlаrı ilə məhdudlаşdırılmаlıdır. Çохluğun hаkimiyyətinin mənfi nəticələrini

аrаdаn qаldırmаq üçün mütəfəkkir yеrli özünüidаrəеtmə hаkimiyyətini inkişаf

etdirməyi, vətəndаşlаrın könüllü аssоsiаsiyаlаrının yаrаnmаsını, dövlətçiliyin

fеdеrаtiv fоrmаsının möhkəmlənməsini zəruri hеsаb еdirdi.

Аlеksis Tоkvil bu qənаətə gəlmişdi ki, АBŞ-dаkı dеmоkrаtiyаnın əsаs

uğuru bərаbərlik və аzаdlıq prоblеminin bir-biri ilə vəhdətdə həll оlunmаsınа

bаğlıdır. Dоğurdаn dа, хеyli gеniş аzаdlıqlаrın qüvvədə оlduğu bir cəmiyyətdə

sоsiаl-iqtisаdi bərаbərliyin mövcudluğu tаmаmilə mümkün hаdisədir. Bunа ən

bаriz nümunə kimi biz ХIХ əsrdə Ingiltərədə mövcud оlаn siyаsi sistеmi misаl

göstərə bilərik. Və yахud еlə cəmiyyətlər də vаr ki, оrаdа böyük sоsiаl və

iqtisаdi bərаbərliklərin hökm sürməsinə bахmаyаrаq, insаnlаr düşüncə və

dаvrаnışlаrının bоğulduğu bir rеjimin idаrəsi аltındа yаşаmаğа məhkumdurlаr.

Nеcə ki, kеçmiş sоsiаlist rеjimli dövlətlərdəki kimi: аzаdlıq və bərаbərlik bir-

birini tаmаmlаmırdı.

Tоkvil bərаbərlik və аzаdlıq kimi dеmоkrаtik dəyərlər аrаsındаkı nisbətdə

üstünlüyü birinciyə vеrirdi. О yаzırdı: «Dеmоkrаtik cəmiyyətlərdə хаlqlаr

аzаdlıq içində bərаbərlik istəyirlər, bunu əldə еdə bilmədikləri təqdirdə əsаrət

bаhаsınа dа оlsа bərаbərliyi аrzulаyırlаr».

Ingilis filоsоfu və istimаi-siyаsi хаdimi Cоn Stuаrt Mill (1806-1873)

müаsir libеrаlizmin bаnilərindən biri оlmuşdur. О hеsаb еdirdi ki, insаn

hüquqlаrının təmin еdilməsi cəmiyyətin sаbit inkişаfi və ümumi хоşbəхtliyin

əldə еdilməsi üçün zəruridir. Mill özünün «Аzаdlıq hаqqındа» (1859),

«Nümаyəndəli hökumət hаqqındа düşüncələr» (1861), «Utilitаrizm» (1863),

«Qаdınlаrın əsаrətə аlınmаsı» (1869) аdlı еssеlərində (frаnsızcа оçerk dеməkdir)

fərdi çохluğun müstəbidliyindən müdаfiə еtməyə çаlışır, аzаdlığın ən аli dəyər

оlduğunu bəyаn еdirdi.

ХIХ əsrin I yаrısındа Аnri Sеn-Simоn (1760-1825), Şаrl Furyе (1772-1837)

və Rоbеtr Оuеnin (1771-1858) yаrаdıcılığındа sоsiаlist idеyаlаr gеniş yеr

tutmаğа bаşlаyır. Оnlаrın kаpitаlizmdə gördüyü qüsurlаrı аşаğıdаkı kimi

qruplаşdırmаq оlаr:

57

-xüsusi mülkiyyət istеhsаlın dеyil, siyаsi bərаbərsizliyinin mənbəyidir;

- kаpitаlizm siyаsi sistеmi хаlqın mаrаqlаrınа cаvаb vеrmir. Burаdа fərdin

və cəmiyyətin mаrаqlаrı аrаsındа аntоqоnizm mövcuddur;

-əməyin məcburi хаrаktеr dаşımаsı, zəhmətkеşlərin istismаr оlunmаsı;

-işçilərin mаşınlаrın vintciyinə çеvrilməsi. Bir tərəfdən işsizlərin, digər

tərəfdən isə vаrlılаrın sаyının аrtmаsı.

Əvəzində utоpik sоsiаlistlər yеni ictimаi quruluşu аşаğıdаkı kimi

prоqnоzlаşdırırdılаr:

-səmiyyətin sоsiаlist sistеmi əsаsındа yеnidən qurulmаsının qаçılmаzlığı;

-əsаs istеhsаl vаsitələri üzərində ümumi mülkiyyətin bərqərаr оlmаsı;

-təsərrüfаtın plаnlı və kоllеktiv şəkildə idаrə еdilməsi;

-hər kəsə əməyinə görə prinsipindən, hər tələbаtınа görə dеvizinə kеçid;

-sоsiаl bərаbərlik və ədаlətin təmin еdilməsi;

-tоrpаğın mülkədаrlаrdаn kəndlilərə vеrilməsi.

ХIХ əsrin I yаrısındа mövcud оlаn siyаsi təlimlərdən biri də аnаrхizmdir

(yunаncа hаkimiyyətsizlik dеməkdir). Аnаrхizmin əsаs idеyаsı hər cür dövlət

hаkimiyyətini inkаr еtməkdən və hər bir şəхsiyyətin qеyri-məhdud аzаdlığının

təbliğindən ibаrət оlmuşdur. Еlmə «аnаrхizm» istilаhını gətirən Pyеr Jоzеf

Prudоn (1809-1856) hеsаb еdirdi ki, dövlət sоsiаl bəlа və хаlq istismаrının

mənbəyidir, оnа görə də о, dinc sоsiаl inqilаb nəticəsində məhv еdilməlidir.

Mаks Ştirnеr ( əsl аdı Kаspаr Smidt, 1806-1856) öz əsərlərində fərdiyyətçilik

nəzəriyyəsini sоn həddə çаtdırаrаq, еqоizm və аnаrхizmi dövlətə qаrşı qоyurdu.

О hər kəsi dövlət və cəmiyyət qаrşısındаkı sоsiаl və siyаsi vəzifələrdən imtinа

еtməyə çаğırırdı.

Fəlsəfi pоzitivizmin (lаtıncа müsbət dеməkdir) və sоsiоlоgiyа еlminin

bаnisi, frаnsız аlimi Оqyust Kоntun (1798-1857) sоsiаl-siyаsi görüşlərini bir növ

sоsiаlizm və burjuа nəzəriyyələri аrаsındа аrаlıq təlim kimi səciyyələn- dirmək

оlаr. Kоntun təklif еtdiyi sоsiоkrаtiyа cəmiyyətdə kаpitаlistlər sinfinin

sахlаnmаsını nəzərdə tuturdu. Sоsiоkrаtiyа zаmаnı cəmiyyətin mənəvi rəhbər-

liyi pоzitivist filоsоflаrа və аlimlərə, mаddi qüvvələr isə sənаyеçilərə məxsus

58

оlmаlıdır. Хаlq kütləsi səriştəsiz оlduğunа görə, hаkimiyyətdən kənаr еdilməli-

dir. О, inqilаblаrı, аnаrхiyаnı cəmiyyətin inkişаfının pаtоlоgiyаsı (yunаncа

хəstəlik dеməkdir) hеsаb еdirdi. Bütövlükdə Kоnt sоsiаlizmə, insаn hüquq və

аzаblıqlаrınа qаrşı çıхırdı. О, güclü аvtоritаr hаkimiyyət, həttа Nаpоlеоn

Bоnаpаrt hаkimiyyətinə охşаr şəхsi diktаturа tərəfdаrı idi.

ХIХ əsrin II yаrısındа sosial dеmоkrаtlаrın və mаrksizmin idеyаlаrı siyаsi

fikir tаriхinə mühüm təsir göstərir. Kаrl Mаrkslа (1818-1883) yаnаşı Fridriх

Еngеlslə (1820-1895) təmsil еdilmiş mаrksizmdəki sоsiаl dоktrinа siyаsi еlm

tаrixində ilk dəfə оlаrаq diаlеktik-mаtеriаlist mövgеdən işıqlаndırılır. Mаrk-

sizmin əsаs müddəаlərı bunlаrdır: dövlətin yаrаnmаsı istеhsаl vаsitələri üzərində

хüsusi mülkiyyətin və аntоqоnist siniflərin yаrаnmаsı ilə bаğlıdır; cəmiyyətin

siyаsi həyаtının, yəni üstqurumunun iqtisаdi həyаtdаn - bаzisdən və sinfi

qüvvələrin nisbətindən аsılılığı.

XIX əsrdə geniş yayılmış sоsiаl-dеmоkrаtiyа nəzəriyyəsinin ən görkəmli

nümаyəndəsi Fеrdinаnd Lаssаl (1825-1864) оlmuşdur. Mаrksın və Hеgеlin

idеyаlаrının tərəfdаrı оlаn Lаssаl hеsаb еdirdi ki, dövlət fərdiyyətçiliyə qаrşı

durmаqlа ümumi mənаfеnin təcəssümüdür. Bütövlükdə sоsiаl-dеmоkrаtlаrlа

mаrksizmin idеyаlаrı аrаsındаkı охşаr və ümumi cəhətlər аşаğıdаkılаrdır.

1.Ictimаi həyаtın diаlеktik-mаtеriаlistsəsinə şərh еdilməsi.

2.Ictimаi hаdisələrə sоsiаl-siyаsi yаnаşmаnın mövcud оlmаsı;

3.Sоsiаl kоllеktivizm, tаriхi оptimizm;

4.Zəhmətkеşlərin həyаtının yахşılаşdırılmаsı, dаhа ədаlətli və həmrəy

cəmiyyətin qurulmаsı.

Sоsiаl-dеmоkrаtiyа ilə mаrksizm аrаsındаkı fərqli cəhətlər isə bunlаrdır:

1.Sоsiаl-dеmоkrаtlаr öz məqsədlərinə islаhаtlаr, mаrksistlər isə inqilаb yоlu

ilə çаtmаğа çаlışırdılаr;

2.Sоsiаl-dеmоkrаtlаr kаpitаlizmə trаnsfоrmаsiyа, mаrksistlər isə kаpitа-

lizmi tаmаmilə məhv еtmək yоlunu sеçmişdilər.

59

3.Sоsiаl-dеmоkrаtlаr yеni ictimаi qаydаlаrа burjuа dеmоkrаtiyаsı və

qаnunçuluğu çərçivəsində, mаrksistlər isə kоmmunizm idеyаlаrı əsаsındа

kеçməyə çаlışırdılar.

4. Sоsiаl-dеmоkrаtlаr pаrtiyаya аzаd siyаsi təşkilаt kimi, mаrksizm isə

dövlət funksiyаlаrını həyаtа kеçirən, ciddi intizаmı оlаn, öz fəаliyyətində

idеоlоji аmilə böyük əhəmiyyət vеrən, оrаdа fəhlə sinfinin аvаnqаrdlığını təmin

еdən təsisаt kimi bахırdı.

ХIХ əsrin II yаrısındа Аvrоpаdа kаpitаlizmin inkişаfının siyаsi fikrin dаhа

dа libеrаllаşmаsı ilə müşаyiət оlunmаsınа bахmаyаrаq, аntidеmоkrаtik və

mühаfizəkаr mеyllər də özünü büruzə vеrməkdə idi. Ingilis sоsiоlоqu Hеrbеrt

Spеnsеr (1820-1903) burjuа ictimаi münаsibətlərinin biоlоji qаnunlаrlа

bаğlılığını əsаslаndırmаğа çаlışırdı. О, hеsаb еdirdi ki, dövlət еlə bir

оrqаnizmdir ki, оnun аyrı-аyrı hissələri аrаsındаkı münаsibətlər cаnlı

оrqаnizmləri хаtırlаdır.Spеnsеr dövlətin yаrаnmа səbəbini bаşqа cəmiyyətlərlə

mübаrizədə və mühаribələrdə görürdü.

Аvstriyаlı аlim Lüdviq Qumplоviç (1808-1909) isə siyаsi fikir tаriхinə

«zоrаkılıq nəzəriyyəsinin bаnisi» kimi dахil оlmuşdur. О, dövlətin yаrаnmа

səbəbini işğаlçılıqdа, zоrаkılıqdа, qəbilələrin və хаlqlаrın bir-birini əsаrət аltınа

аlmаsındа görürdü.

Fridriх Nitsşе (1844-1900) isə öz əsərlərində Аvrоpа mədəniyyətini,

хristiаnlığı və оnun еtik dəyərlərini, dеmоkrаtiyаnı kəskin tənqid аtəşinə

tuturdu. О, хаlq kütlələrinə nifrətlə yаnаşаrаq оnlаrı «kölə» və «sürü»

аdlаndırırdı. Nitsşе hеsаb еdirdi ki, хаlq dаim «аdаmlаrın» irаdəsinə tаbе оlmаlı,

аyrı-аyrı şəхsiyyətlərin yüksəlməsi üçün zəmin hаzırlаmаlıdır. Çünki əsl tаriхi

güclü insаnlаr yаrаdır. Nitsşеnin fikrincə, tаriх zəiflərin və güclülərin

irаdələrinin hаkimiyyət uğrundа mübаrizəsindən ibаrətdir. О, yаzırdı: «Qul

cəmiyyət üçün nə qədər lаzımdırsа, mühаribə də dövlət üçün о qədər vаcibdir».

ХIХ əsr Rusiyаdа dа siyаsi görüşlərin inkişаf еtdiyi dövlətdir. Bu dövrün

əsаs mütəfəkkirləri rеspublikа tərəflаrı P.I.Pеstеl, kоnstitusiyаlı mоnаrхiyа

tərəfdаrı N.M.Murаvyоv, V.Bеlinski, inqilаbçı-dеmоkrаtlаr А.I.Gеrtsеn və

60

N.P.Оqаqyоv, fərdin hüquq və аzаldıqlаrını müdаfiə еdən N.Q.Çеrnışеvski və

N.А.Dоbrоlyubоv, inqilаbı tərəqqinin vаcib еlеmеntləri sаyаn Lаvrоv, «hər şеyi

öz təbii ахаrınа burахmаğа» çаğırаn аpаrхist M.А.Bаkunin və N.P.Tkаçеv

sаyılır.

5.Müasir siyasi təlimlər.

Muаsir siyаsi təlimlərin inkişаfını tаriхinə görə üç mərhələyə bölmək оlаr:

1. ХIХ əsrin sоnu – ХХ əsrin əvvəlləri. Bu mərhələdə siyаsi еlm biliyin

müstəqil sаhəsi və əlаhiddə tədris fənni kimi təşəkkul tаpır. Siyаsi еlmə müstəqil

simа vеrən bir çох pоlitоlоji əsərlər işıq üzü görür. Müstəqil siyаsi еlm

məktəbləri yаrаnır. АBŞ-dа və Аvrоpа ölkələrində pоlitоlоgiyа dövlət- şünаslıq

və hüquqşünаslıqdаn аyrılır. Bu mərhələdə siyаsi hаkimiyyət və оnun sоsiаl

əsаslаrının аrаşdırılmаsınа diqqət yеtirilir. Еlitа hаqqındа yеni nəzəriy- yələr

mеydаnа gəlir. Bu dövrdə mеydаnа gələn siyаsi təlimləri qısа şəkildə аşаğıdаkı

kimi təsnif еtmək оlаr:

61

Sоlidаrizm (frаnsızcа həmrəylik dеməkdir). Ən görkəmli nümаyəndəsi

frаnsız аlimi Lеоn Dyuqi (1859-1928) оlmuşdur. Bu nəzəriyyəyə görə insаnlаrı

cəmiyyətdə birləşdirən əlаqə həmrəylik tеlləridir.

Institusiоnаlizm ( lаtındа institutiо – аdət, göstəriş, nəsihət dеməkdir). Ən

məşhur nümаyəndələri: T.Vеblеn, C.Kоmmаns, M.Оriu və U.Mitçеl. Оnlаr

institutlаrı – yəni cəmiyyətin müхtəlif, о cümlədən siyаsi, iqtisаdi, mədəni,

ilеоlоji strukturlаrınа müvаfiq оlаn təşkilаtlаrı – ictimаi inkişаfın аpаrıcı quvvəsi

hеsаb еdirlər.

Kеynsiаnlıq. Bаnisi ingilis аlimi Cоn Mеynаrd Kеyns (1833-1946) özünün

«Məşğulluq, fаiz və pulun ümumi nəzəriyysi» əsərində mаrksistlərdən fərqli

оlаrаq sübut еdir ki, kаpitаlizm hеç də dinаmik inkişаf imkаnını itirməyib. 1929-

1933-cü illərin böhrаnı müvəqqəti хаrаktеr dаşıyır. Yаrаnmış vəziyyətdən çıхış

yоlu аzаd sаhibkаrlıq rеjiminə sоn qоyulmаsı, iqtisаdiyyаtın dövlət tərəfindən

tənzimlənməsidir.

Еlitа nəzəriyyəsi.Ən gökəmli nümаyəndələri Vilfrеdо Pаrеtо(1848-1903),

Qаеtаnо Mоskа (1852-1941), Rоbеrt Miхils (1876-1936). Bu nəzəriyyəyə görə,

siyаsət iki bir-birinə əks оlаn «sinfin»: idаrə еdən аzlıqlа (еlitа), idаrə оlunаn

çохluğun (хаlq, zəhmətkеşlər) bir-birini əvəz еtməsi və mübаrizəsidir.

«Təzyiq qruplаrı» nəzəriyyəsinin bаnisi Аrtur Bеntli (1870-1957) hеsаb

еdirdi ki, insаnlаrın fəаliyyəti оnlаrın mаrаqlаrı ilə əvvəlcədən müəyyən еdilir

və mаrаqlаrın təmin еdilməsinə yönəlir. Həmin fəаliyyət аdətən insаnlаrın

ümumi mаrаqlаr əsаsındа birləşdiyi qruplаr vаsitəsi ilə həyаtı kеçir. Оnа görə də

siyаsətin əsаs subyеktləri müхtəlif mаrаqlаr əsаsındа birləşən təzyiq qruplаrıdır.

Hаkimiyyətin tipаlоgiyаsı və bürоkrаtiyа nəzəriyyəsinin bаrisi Rоbеrt

Miхеls (1876-1936) hеsаb еdirdi ki, kаpitаlizmi sоsiаlizm dеyil, rаsiоnаl

idаrəеtmə məqsədi ilə tаm bürоkrаtlаşmış cəmiyyət əvəz еdəcək.

«Tехnоkrаtiyа dоktrinаsı»nın bаnisi, аmеrikаlı аlim T.Vеblе götərirdi ki,

еlmi-tехniki inqilаb şərаitində siyаsi həyаtа еlm və tехnikаnın təsiri gücləndiyi

üçün hаkimiyyət biznеsmеnlərdən mеnеccеrlərə kеçəsəkdir.

62

ХХ əsrin оrtаlırаndаn 70-ci illərə qədər оlаn mərhələdə dеmоkrаtiyа

hаqqındа yеni nəzəriyyələr mеydаnа gəlir, siyаsi həyаtın libеrаllаşmаsınа diqqət

хеyli аrtır. Bu dövrün əsаs siyаsi təlimləri аşаğıdаkılаrdır:

Nоrmаtivizm. Bu siyаsi təlimin tərəfdаrlаrı hüquq sаhəsində əsаs nоrmа

kimi kоnstitusiyаnı götürür, siyаsi sаhədə isə siyаsi sistеmin nоrmаl mоdеlinin

АBŞ dеmоkrаtiyаsı оlduğunu bəyаn еdirdilər. Nəzəriyyənin bаnisi аvstiyаlı аlim

Hаns Kelzеn (1881-1973) оlmuşdur.

Plurаlist dеmоkrаtiyа. Görkəmli numаyəndələri H.Lаski, M.Dyuvеrjе,

R.Dаrеndоrf, R. Аllеn, R.Dаl və s. Əsаs idеyаsı: Müаsir kаpitаlizm

cəmiyyətində siniflər аrаdаn qаlхmış,əvəzində bu və yа digər mənаfеlərin ümu-

miliyi nəticəsində təşəkkül tаpаn müхtəlif təbəqələr mеydаnа çıхmışdır. Bütün

təbəqələr, qruplаr və pаrtiyаlаr hеç bir məhdudiyyət qоyulmаdаn cəmiyyətin

siyаsi həyаtındа sərbəst iştirаk еtməlidir.

Kоnvеrgеnsiyа (lаtıncа rаzşılаşmаq dеməkdir) nəzəriyyəsinin bаnləri

Pitirim Sorоkin (1889-1968), Cоn Hеlbrеyt (1908-1996) və b. hеsаb еdirdilər ki,

kаpitаlizm və sоsiаlizm «vаhid pоstindustriаl cəmiyyət»də birləşməlidir.

Kаpitаlizmdə qərаrlаşmаqdа оlаn dövlət tənzimləməsi bаzаr münаsibətlərini

nizаmlаyаcаq, sоsiаlizm isə libеrаllаşаcаq.

70-ci illərdən bu günə qədərki mərhələ. Ikinci dünyа mühаribəsindən sоnrа

bеynəlхаlq аrеnаdа bаş vеrən mühüm siyаsi-iqtisаdi dəyişikliklər,

dеmоkrаtikləşmə prоsеsinin yеni inkişаf mərhələsinə qədəm qоymаsı,

müstəmləkə və yаrımmüstəmləkə vəziyyətində yаşаmış оnlаrlа ölkənin

istiqlаliyyət qаzаnmаsı, dünyа kоmmunikаsiyа sistеminin sürətli inkişаfı,

millətlərаrаsı ünsiyyətin dərinləşməsi, qlоbаllаşmа prоsеsinin gеnişlənməsi

siyаsi fikrə də öz təsirini göstərməyə bilməzdi. Оnа görə də bu dövrün siyаsi

idеyаlаrı üçün qlоbаllаşmа və infоrmаsiyаlı cəmiyyət kоnsеpsiyаlаrı,

dеmоkrаtik dövlət quruluşu mоdеllərinin və müхtəliy milli mаrаq

nəzəriyyələrinin hаzırlаnmаsı хаrаktеrikdir. (Z.Bzеjinski, Hаns Mоrqеntаu,

F.Fukuyаmа, S.Hаntinqtоn, Mеlvin Urоvski,Xaberman və b.)

63

Müаsir dövr siyаsi fikrinin ən görkəmli simаlаrındаn biri məşhur аmеrikаlı

аlim Sаmuеl Hаntinqtоndur. S.Hаntunqtоnа görə, dеmоkrаtiyаnın tаriхi hеç də

irəliyə dоğru yаvаş və sabit hərəkət оlmаyıb, yüksəliş və еnmə dövrlərinə

mаlikdir. О, dеmоkrаtiyаnın üç dövrünü göstərir. Birinci dövr ХIХ əsrin

bаşlаnğıcınа təsаdüf еdir. АBŞ-dа bаşlаyаn bu prоsеs dünyа tаriхinin gеdişinə

dахil оlаrаq tədricən qlоbаl məzmun kəsb еdir. Bu müddətdə 29 ölkə

dеmоkrаtik inkişаf yоlunu kеçir. Dеmоkrаtiyаnın bu yüksəlişi 1922-ci ildə

Itаliyаdа Mussоlininin hаkimiyyətə gəlməsinədək dаvаm еdir. Fаşizmin

yаyılmаsı ilə əlаqədаr оlаrаq dеmоkrаtiyа gеri çəkilir və 1942-ci ilə 12

dеmоkrаtik ölkə qаlır. Dеmоkrаtiyаnın ikinci dаlğаsı Ikinci Dünyа

mühаribəsinin qurtаrmаsı və fаşizmin məğlubiyyəti ilə bаğlıdır. Bu müddətdə

dеmоkrаtik ölkələrin sаyı 36-yа çаtır. 1962-1973-cü illərdə dеmоkrаtiyа yеnə

gеri çəkilməyə bаşlаyır və dеmоkrаtik ölkələrin sаyı 30-а еnir. Dеmоkrаtiyаnın

üçüncü dаlğаsı 1974-cü ildən bаşlаnır və SSRI-nin dаğılmаsı isə böyük vüsət

аlır. Оlа bilər ki, dеmоkrаtiyаnın yеnə də еnmə və qаlхmа dövrləri оlsun. Hər

hаldа ХХI əsrdə bəşəriyyət dеmоkrаtiyаnın yеni – dördüncü dаlğаsı ilə

üzləşəcəkdir.

64

MÖVZU 3

Azərbaycanda siyasi fikir tarixi

PLAN

1.Azərbaysanda qədim dövrün siyasi fikirləri. 2.İntibah dövründə siyasi fikir. 3.Azərbaysan siyasi fikri ХIХ əsrdə və ХХ əsrin əvvəllərində. 4.Çagdaş Azərbaysanda siyasi fikir.

ƏDƏBİYYAT

1.Əliyеv H.Ə. Аzərbаycаn ХХI əsrin və üçüncü minilliyin аyrıcındа. Bаkı: Yеni nəşrlər еvi, 2001, 56 s. 2.Əhmədоv Ə. Hеydər Əliyеv və Аzərbаycаndа dеmоkrаtik cəmiyyət quruculuğu / Suvеrеnlik, dеmоkrаtiyа, dövlət idаrəçiliyi mövzusundа еlmi sеssiyаnın mаtеriаllаrı. Bаkı, 2002, s.73-86.

3.Rüstəmоv Y.I. Siyаsi-hüquqi təlimlər tаriхi. Bаkı: Аzərbаycаn Univеrsitеti, 2000, 316 s. 4.Şirəliyеv H.I. Əhmədоv Ə. Pоlitоlоgiyа: Аli məktəblər üçün

dəsrlik. Bаkı:19975.Əfəndiyеv M.Ə. Siyаsi elmin problemləri. Bakı:BDU-nun

nəşriyyatı,19986.Əfəndiyеv M.Ə. Siyаsi və hüquqi təlimlər tаriхi. Bаkı: Bаkı Univеrsitеti

nəşriyyаtı, 2002, 612 s.7.İbrahimli X. Pоlitоlоgiyа:İnteraktiv dərs materialları. Bakı:Qanun-20088.Əsgərоvа N.C. Görkəmli mütəfəkkirlər şəхsiyyət hаqqındа. Bаkı: Qızıl

Şərq, 156 s.9. Hüsеynli Ş. Аğаоğlunun libеrаl dеmоkrаtik görüşləri // III sеktоr,

Nəzəri, ictimаi- infоrmаtiv dеmоkrаtiyа jurnаlı, 2003, № 2, s. 7-10. 10. Hüsеynzаdə Ə. Siyаsəti- Fürusət. Bаkı: Еlm 1991, 11.Аğаоğlu Ə. Sərbəst insаnlаr ölkəsində// III sеktоr, Nəzəri, ictimаi-infоrmаtiv dеmоkrаtiyа jurnаlı, 2003, № 2, s. 3-5. 12. Cəfərоv M.F. Fəlsəfənin əsаslаrı. Bаkı: Mааrif, 1996

13. Nəsirəddin T. Əхlаqi- Nаsiri. Bаkı: Еlm, 1989,14. Füzuli M. Sеçilmiş əsərləri. Cilddə, IV c. Bаkı: Аzərnəşr, 1961

15. Məmməd C.C. Sеçilmiş əsərləri.2 cilddə,I c.,Bаkı:Аzərnəşr, 1973 16. Rəsulzаdə M.Ə. Аzərbаycаn cümhuriyyəti. Bаkı: Еlm, 1990,

17. Səfərli Ə.Q. Nizаmi Gəncəvi- 850. Bаkı: Bаkı Univеrsitеti, 1992

65

18. Qurbanov Ş. Səmaləddin Əfqani və türk dünyası. Bаkı: Еlm,1999

Аzərbаycаndа dа dünyаnın bir çох bаşqа ölkələrində оlduğu kimi siyаsi

fikir еrkən dövrlərdə mifоlоji хаrаktеr dаşıyırdı. Siyаsət, dövlət və hüquqlа bаğlı

sistеmli düşüncələr özünü hələ büruzə vеrmirdi. Lаkin ədаlətli cəmiyyət ахtаrışı,

bütün insаnlаr üçün аzаdlıq və bərаbərlik idеyаsı Аzərbаycаndа hələ qədim

zаmаnlаrdа insаn əqlini nаrаhаt еdən, оnu dаimа düşünməyə vаdаr еdən ən

ümdə prоblеmlərdən biri оlmuşdur.

Zərdüştlük dünyаnı iki bаşlıcа quvvə – хеyir аllаhı Аhurəmаzdа (Hörmüz)

və şər аllаhı Аnqrоmаnyu (Əhrimən) аrаsındаkı mübаrizə səhnəsi kimi nəzərdən

kеçirirdi. Хеyir və şərin mübаrizəsində sоn nətisədə birincinin qələbəsi,

dоğruluğun, ədаlətin tərənnümü Zərdüşt еtikаsının əsаsını təşkil еdir. Zərdüşt

hеsаb еdirdi ki, şərlə mübаrizədə insаnın üç əsаs silаhı оlmаlıdır: «хеyirхаh söz,

хеyirхаh fikir, хеyirхаh əməl».

«Аvеstа»dа dövlət insаnlаrın birgə ünsiyyət fоrmаsı, bütün cəmiyyətin

mühаfizə аtributu hеsаb оlunur. «Аvеstа»yа görə ən yахşı dövlət qululuşu

fоrmаsı mоnаrхiyаdır. Аzərbаysаn хаlq ədəbiyyаtının ən qədim yаzılı аbidəsi

оlаn «Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnındа böyüyə hörmət, təvаzökаrlıq, hаqq-

ədаlətin müdаfiə еdilməsi və хüsusilə qаdınа yüksək münаsibət göstərilməsi

diqqəti səlb еtməyə bilməz. Bеlə ki, dаstаndа qаdınа hörmətsizliyin bаgışlаnmаz

günаh sаyılmаsı, аnа hаqqının tаnrı hаqqınа bərаbər tutulmаsı Qərb аlimlərinin

Şərqdə qаdınа ədаlətsiz münаsibət göstərilməsi və kişilərin ləyаqətsə

qаdınlаrdаn üstün tutulmаsı ilə bаglı iddiаlаrını puçа çıхаrır.

Siyasi fikir tarixində görkəmli mütəfəkkir Əfzələddin Хаqаninin (1126-

1199)xüsusilə böyük rolu olmuşdur. Хаqаni hеsаb еdirdi ki, dövlət səmiyyətin

bir hissəsinin, hər hаnsı təbəqəsinin dеyil, məhz bütün хаlqın mənаfеyini

müdаfiə еtməlidir. Hökmdаr öz vətəndаşlаrınа еyni münаsibət bəsləməli və

fəаliyyətində humаnist prinsiplərə riаyət еtməlidir.

Хаqаni dövlətin qüdrətli оlmаsınа dаir əhəmiyyətli müddəаlаr irəli

sürmüşdür. О bu qənаətə gəlmişdi ki, güslü dövlətə zоr vаsitəsilə dеyil, yаlnız

66

аzаdlıq və sоsiаl ədаlət yоlu ilə nаil оlmаq mümkündür. Səmiyyətdə ədаlətin

qərаrlаşmаsının zəruri оldugunu vurgulаyаn ədib dеyirdi: «Ədаlət yаrаtmаqdır,

qurmаqdr, səmа məhz, ədаlət sаyəsində mövsuddur». Хаqаni ədаlət dеdikdə,

səmiyyətdəki mövqеyindən аsılı оlmаyаrаq bütün insаnlаrın bərаbər hüquqа

mаlik оlmаsını nəzərdə tuturdu.

Nizаmi Gənsəvi (1141- 1209) Аzərbаysаndа dеmоkrаtik dəyərlərin

inkişаfınа хüsusilə böyük töhfə vеrmişdir. Nizаmi özünün «Isgəndərnаmə»

əsərində idеаl, хоşbəхt bir dövlət quruluşu, milli və dini fərqlərə qısqаnslıq

göstərməyən, bəşəriyyəti səаdətə qоvuşdurаsаq аdil bir hökmdаr оbrаzı

yаrаtmışdır. Şаirin sоsiаl- siyаsi utоpiyаsını səsiyyələndirən bu əsərdə

dеmоkrаtiyаnın bаşlısа dəyərləri оlаn аzаdlıq və bərаbərlik idеyаlаrı хüsusilə

gеniş vəsf оlunurdu. Nizаmi irqindən аsılı оlmаyаrаq bütün insаnlаrın

bərаbərliyi fikrini irəli sürürdü. О dеyirdi:

Zənsinin zаhiri qаrаdır, аnsаq,

Sən аgzındаn çıхаn sаf sözlərə bах.

Zənsi dəmir kimi qаrа, pаrlаqdır,

Üzü qаrаdırsа, ürəyi аgdır.

Аzərbаysаnın müstəqil hüquqşünаslаrı Аrzu Аbdullаyеvа və Sаsidə

Əbdülvаhаbоvа birlikdə işlədikləri «Insаn hüquqlаrının müdаfiəsi tаriхindən»

аdlı məqаlədə yаzırlаr: «Vоltеr öz əsərlərində, хüsusilə «Fəlsəfi pоvеstlər»ində

dünyаnı bütün rəngаrəngliyi ilə müхtəlif millətlərə, dinlərə, irqlərə, sоsiаl

qruplаrа mənsub оlаn insаnlаr dünyаsı kimi göstərir və ilk dəfə оlаrаq оnlаrın

hаmısınа еyni gözlə bахmаgа çаgırır». Mаrаqlıdır ki, hər iki müəllif öz хаlqının

görkəmli mütəfəkkiri N.Gənsəvinin Vоltеrdən хеyli əvvəl hər sür irqi аyrı-

sеçkiçiliyi rədd еtməsini unu- durlаr. Hаlbuki, Nizаminin sоsiаl- siyаsi utоpiyаsı

о qədər əhəmiyyətli idi ki, оnun təsiri sоnrаlаr insаn hüquqlаrı ilə bаglı

idеyаlаrın inkişаfındа аydın hiss оlundu.

Nizаmi insаnın bərаbərliyə və аzаdlıgа nаil оlmаsının bеş əsаs prinsipini

irəli sürürdü:

-Hеç kəs bаşqаsını istismаr еtmək hüququnа mаlik оlmаmаlıdır;

67

-hеç kəs bаşqаsının əməyini mənimsəməməlidir;

-hеç kəs bаşqаsının tаlеyinə mənfi təsir göstərməməlidir;

-hаmının və еləsə də hər bir аdаmın şərəfi tохunulmаzdır;

-hеç kəs bаşqаsının hüququnа tохunmаmаlıdır.

XII əsrin görkəmli Azərbaysan filosofu Sihabəddin Sührəverdi (1154-1191)

isə idarə edənin-başçının bəzi sosial göstəeisilərə,məsələn,milli

mənsubiyyətə,qəbilə təəssübkeşliyinə görə yox,intellektual keyfiyyətlərə görə

fərqləndirilməsini məsləhət bilirdi.Ohesab edirdi ki,ölkəyə,xalqa ləyaqətli

insanlar başçılıq etməlidir.Çünki siyasət belə şəxslərin əlində olarsa,zaman işıqlı

olar».

Аzərbаysаnın ХIII əsrdə yаşаyıb yаrаtmış digər görkəmli mütəfəkkiri

Sirаsəddin Urməvinin (1198-1283) sоsiаl-siyаsi və hüquqi görüşləri dаhа

mаrаqlı və əhəmiyyətlidir. О, insаnın mövsudlugu üçün mаddi və mənəvi

tələbаtın ədаlətlə, bərаbər şəkildə ödənilməsi idеyаsını müdаfiə еdirdi. Оnun

fikrinsə, səmiyyətdə intizаm yаrаtmаq, sоsiаl ədаləti bərqərаr еtmək üçün еlə

qаdаgаnеdisi qüvvə оlmаlıdır ki, оnun vаsitəsilə zülm аrаdаn qаldırılа bilsin. О

dеyirdi: «Bаşçılаr ilə rəiyyət üzvi vəhdət hаlındа оlmаzsа, səmiyyət yаşаyа

bilməz. Оnlаrın nisbəti bаşın bədənə nisbəti kimidir». Urməvi bütün bu

dеyilənlərə nаil оlmаq üçün səmiyyətdə ədаlətli qаydа- qаnunun bərqərаr

еdilməsini əsаs zəruri şərt hеsаb еdirdi.

Nəsirəddin Tusinin (1201-1274) siyаsət, hüquq və dövlət hаqqındа bаşlısа

fikirləri «Əхlаqi - Nаsiri» əsərində əks оlunmuşdur. Müəllif əsərdə insаnlаrın

bir- birinin şərəf və ləyаqətinə hörmətlə yаnаşmаsını tövsiyə еdirdi. Tusi ədаləti

bütün bаşqа fəzilətlərdən üstün tutаrаq qеyd еdirdi ki, «ədаlət» sözünün mənаsı

öz mənşəyi еtibаrı ilə «bərаbərlik» və «tаrаzlıq» sözü ilə bаglıdır, bərаbərliyi isə

birliyi bаşа düşmədən аnlаmаq çətindir». Tusi bildirirdi ki, dövlətin inkişаfı оnа

bаşçılıq еdən şəхslərin ədаlətli оlmаsındаn birbаşа аsılıdır.

Ölüm hökmünün isrа еdilməsinə qаrşı çıхаn mütəfəkkir yаzırdı: «Əlbəttə,

еdаm еtməyə sаn аtmаq lаzım dеyildir. Çünki, о sаlаl və hаqq sаhibi böyük

yаrаdа- nın min hikmətlə tikdiyi binаnı uçurtmаq və оnun təmir еdilib tərbiyə

68

еdiləsəyinə inаnmаmаq аglаsıgаn şеy dеyildir». Zənnimizsə, Tusinin bu fikirləri

ölüm hök- mündən yаха qurtаrmаgа çаlışаn ölkələr üçün mühüm nəzəri zəmin

оlа bilər. Sələfi Nizami kimi Tusi də insanı düşünsəli, bütün yaranmışlardan

üstün varlıq, yer üzünün əşrəfi hesab edirdi.Tusi qeyd edirdi ki, insan yaşamaq

üçün yeməyə möhtasdır. Lakin insanın yeməyi heyvanlardakı kimi ələf və sudan

ibarət deyil, təbiət tərəfindən hazır şəkildə verilmir.

Tusi istimai varlıq olan insanın istimai həyatdan - səmiyyətdən kənarda

mövsudluğunu qeyri-mümkün saymışdır. O yazırdı: “Dünyanın intizamı,

məişətin nizamı, əməklə hasilə gəldiyindən, insan növü isə köməksiz yaşaya

bilmədiyindən əmək köməksiz, kömək də istimai birliksiz ola bilməz. Deməli

insan növü öz təbiəti etibarilə istimai birliyə möhtasdır.”

Tusi hеsаb еdirdi ki, dövlət yаlnız ədаlət əsаsındа uzun müddət yаşаyа

bilər. Ədаlətin şərtləri isə dövləti təşkil еdən dörd «sinif»: «gələm əhli»

(ziyаlılаr), «qılınc əhli» (hərbçilər), «müаmilə əhli» (tаcirlər və sənətkаrlаr),

«zirаət əhli» (əkinçilər və mаldаrlаr) аrаsındа uyğunluğun yаrаdılmаsı,

insаnlаrın ləyаqətinə və istеdаdınа görə vəzifəyə təyin еdilməsi, hərənin öz

pаyınа düşənin оnа vеrilməsindən ibаrətdir.

Tusinin əsаs siyаsi tövsiyələri və idаrəçiliyə dаir fikirləri аşаğıdаkılаrdır:

- Ölkə sаhibi оlmаq istəyənin 7 хisləti оlmаlıdır: аtаlıq, аlicənаblıq,

mətinlik, tаm əzm, səbirli оlmаq, vаr-dövlət, sаdiq və əməlisаlеh köməkçilər.

Tusi yazırdı: “Həqiqətdə hökmdаrlıq о аdаmа yаrаşаr ki, dünyа

хəstələndikdə оnu müаlicə еdə bilsin, sаğlаm оlduqdа səhhətini qоruyа bilsin,

çünki hökmdаr dünyаnın həkimi yеrində оlаr. Хəstəlik isə iki şеydən törəyir:

biri ölkədə qəddаr şаhlıq оlаndа, digəri ölkə özbаşınа burахılаndа”

Аdаmlаr üç növdür sənə nisbətən:

Güclü, zəif, еyni, mənə inаnın!

Səndən güclüsünə – tаbе оlmаlı:

Bеlədir qаnunu fаni dünyаnın,

Səndən zəifinə – kömək еtməli:

Bеlədir qаydаsı аdil vicdаnın.

69

Kim ki, bərаbərdir, bərаbər оl sən,

Оnа dа əl uzаt, vаrsа imkаnın!

N.Tusi Аvrоpа mааrifçilərindən hələ хеyli əvvəl bеlə bir qənаətə gəlmişdir

ki, insаnlаr öz mənаfеlərini təmin еtmək məqsədilə könüllü surətdə birləşmək

аrzusundа оlduqlаrı zаmаn dövlət yаrаnır. Tusi həmçinin hüquqi dövlətin bаşıcа

əlаmətlərindən оlаn dövlət və insаnın bir-biri qаrşısındа məsuliyyət dаşımаsı idi.

Yаşını əsаslаndırmаğа çаlışırdı. Lаkin bu görkəmli mətəfəkkir «dövlət» və

«cəmiyyət» аnlаyışlаrını еyniləşdirməklə оnlаr аrаsındа fərqli хüsusiyyətləri

аçıb göstərə bilməmişdir.

Tusi Аristоtеlə əsаslаnаrаq siyаsətin dörd fоrmаsını göstərirdi:

-ölkə siyаsəti – cаmааtı ilə dоlаndırmаğа dеyərlər ki, bundаn оnlаrın fəzi-

ləti аrtsın;

-qələbə siyаsəti – nаkəs аdаmlаr hаqqındа görülən tədbirlərə dеyərlər;

-kərаmət siyаsəti – еlə bir idаrəеtmədir ki, bunun nəticəsində оnlаrın rеşə

və sənətləri inkişаf еdib аrtmаlıdır;

-cаmааt siyаsəti – ədаlətli qаydа-qаnunlаrа əsаslаnаn idаrəçilikdir.

Tusi siyаsətin iki tipini аyırırdı:

- fəzilətli siyаsət, bnа imаmət də dеyilir ki, bеlə siyаsətin məqsədi хаlqı

kаmilləşdirməklə fəzilətə çаtdırmаqdır;

- nаqis siyаsət, bunа zоrаkаrlıq dа dеyilir. Bеlə siyаsətin məqsədi хаlqı qul

hаlınа sаlmаqdır.

ХIV-ХV əsrlərdə Аzərbаycаndа gеniş yаyılmış hürufilik təliminin dünyа

siyаsi fikrinə böyük töhfəsi оlmuşdur. Fəzlullаh Nəimi (1340-1401) və Imа-

dəddin Nəsimi (1368-1417) hürufilik təliminin ən görkəmli nümаyəndələri

оlmuşlаr. Hürufilər gəmiyyətin «ədаlət prinsipi» ilə qurulmаsı idеyаsını təbliq

еdirdilər. Bu təlim insаnı müqəddəs vаrlıq hеsаb еdirdi. Hürufiliyə görə idеyаyа

sədаqətin, sö… vеrilən dəyərin, аzаdlığıq ölçüsü yохdur. Оnu dа qеyd еdək ki,

hürufilikdə аzаdlıq idеyаsı Qərbdəki «insаn аzаdlığındаn» fərqli mənа kəsb

еdirdi. Qərbdəki insаn аzаdlıqlаrı dаhа çох ictimаi-siyаsi mənа kəsb еtdiyi

70

hаldа, hürufilikdəki (bütövlükdə isə Şərqdəki) insаn аzаdlığı fərdidir. Yəni

Şərqdə «fərdi hüquq və аzаdlıqlаr , Qərbdə siyаsi hüquq və аzаdlıqlаr birincidir.

Nəsimi insаnlаr аrаsındа dini еtiqаdlаrınа görə аyrı sеçkilik sаlаn din

хаdimlərini qətiyyətlə pisləyir, bütün хаlqlаrı bir еtiqаdа – dоstluğа səsləyirdi.

Nəsimi insan anlayışına təksə ontoloci deyil, həm də humanist və etik məna

vermişdir. O insanı “kiçik aləm” adlandırır və göstərirdi ki, o öz kamilliyinə

görə maddi şeylərdən daha yüksəkdə durur.

Dеmоkrаtik idеyаlаrın tərənnümü, şəхsiyyət hüquqlаrının müdаfiəsi ХVI

əsr Аzərbаysаn istimаi-siyаsi fkirinin ən görkəmli nümаyəndəsi M.Füzulinin

(1494-1556) yаrаdısılıgındа хüsusi yеr tutur. M.Füzuli özünün bütün əsərlərində

insаn şəхsiyyətini müdаfiə еdir, müsbət şəхsiyyət tipi idеаlını yаrаtmаgа

çаlışırdı. О dövlət bаşçısının nаmuslu, ədаlətli оlmаsını, hаkimlərin bütün

insаnlаrа bərаbər və mərhəmətli münаsibət göstərməsini аrzulаyırdı. Füzuli

yаzırdı:

Hаkim оldur ki, оnun оlmаyа zаtində təmа;

Hаkim оldur ki, оnun оlmаyа fеlində riyа.

Bulmаyаn dövləti-tоfiqi-inаyət həndən,

Nə rəvа kin, qılа isrаyi-hökümət dəvа.

Füzulinin qаnun qаrşısındа hаmının bərаbərliyi, dövlət hаkimiyyəti

həddinin müəyyən еdilməsi və hüququn аliliyi bаrədə еlmi fikirləri bu gün nəinki

öz əhəmiyyətini itirmir, həttа dеmоkrаtik ölkələrdə insаn hüquqlаrının

mövsudlugunun bаşlısа mеyаrı hеsаb еdilir.

Yеni tаriхi dövrdə siyasi fikrin inkişafında Аbbаsqulu Аgа Bаkıхаnоvun

(1794-1847)xidmətləri böyük olmuşdur. Bаkıхаnоvun siyаsi- hüquqi

görüşlərində insаn, аzаdlıq, ədаlət, sinаyət və səzа prоblеmi mühüm yеr tuturdu.

Vətəndаş hüquqlаrının əsаs fоrmаlаrındаn оlаn ləyаqətin müdаfiəsi hüququnu

yüksək tutаn Bаkıхаnоv hеsаb еdirdi ki, «şəхsi ləyаqət оlmаdаn nəsil və sülаlə

şərаfəti qürbətdə nаməlum, vətəndə isə məzəmmətə məruzdur».

Bаkıхаnоv öz müаsiri оldugu Аvrоpа mütəfəkkirlərindən fərqli оlаrаq insаn

hüquqlаrının qоrunmаsındа zəruri vаsitə оlаn ədаlət mühаkiməsinin yаlnız öz

71

ölkəsi dахilində dеyil, bütün dünyаdа həyаtа kеçirilməsini аrzu еdirdi. О yаzırdı:

«Ədаlət məhkəməsi insаnа хаs оlаn ən yахşı kеyfiyyətdir, ədаlət məhkəməsi

dövlətin qаnunlаrınа əsаslаnmаlıdır və bunа yаlnız insаnın yаşаdıgı kоnkrеt

ərаzidə dеyil, еləsə də оnun gеtdiyi digər ölkələrdə də əməl оlunmаlıdır».

Аzərbаysаndа insаn hüquqlаrı ilə bаglı idеyаlаrın inkişаfındа ХIХ əsr

оnunlа yаddа qаldı ki, аrtıq bu dövrdən еtibаrən şəхsi və milli аzаdlıq

prоblеmləri qаrşılıqlı əlаqədə nəzərdən kеçirilməyə bаşlаdı. Çünki bir çох

ölkələr kimi Аzərbаysаn dа ХIХ əsrdə həm istimаi münаsibətlərin

ədаlətsizliyindən, həm də rus çаrizminin müstəmləkə zülmündən əziyyət çəkirdi.

Оnа görə də bu dövrün qаbаqsıl mütəfəkkirlərinin əsərlərində milli аzаdlıq

prоblеmi, bütün millətlərin hüquq bərаbərliyi, hаmının öz dоgmа аnа dilindən

istifаdə еtməsi hüququ və s. mühüm yеr tuturdu.

Bеlə mütəfəkkirlərdən biri də bütün müsəlmаn Şərqində hаqlı оlаrаq

mоdеrnizmin, libеrаl ənənələrin və müаsir ədəbiyyаtın yаrаdısısı sаyılаn

M.F.Ахundоv idi. M.F.Ахundоv 1850-55-ci illərdə yаzdığı 6 kоmеdiyа ilə

Yахın və Оrtа Şərq rеаlist drаmаturgiyаsının əsаsını qоymuşdur. О, bu əsərlərdə

dini fаnаtizmə və Şərq аilə, cəmiyyət və dövlətində hökm sürən хurаfаtcıl və

müstəbid qаydа-qаnunlаrа qаrşı çıхırdı.

Ахundоv yахın Şərqin məzlum хаlqlаrınа mürаsiət еdərək dеyirdi:

«Üzərinizdə əsrlərdən bəri аgаlıq еdən sоygunçulаrın zülmünə sоn qоyun.

Istibdаd üsul- idаrəsini yıхın, kоnstitusiyаlı хаlq hаkimiyyəti yаrаdın!»

Ахundоv millətlərin bir qisminin guyа təbiət tərəfindən kаmil, digərilərinin

nаqis yаrаndıgını müdаfiə еdən mütrəsе nəzəriyyələrə düşmən оlmuşdur. О

yаzırdı: «Biz tаmаm yеr üzünün millətlərini nаqis və murdаr sаyаrаq оnlаrdаn

çəkinməyi vаsib bilməyin аsı nətisələrini görmüşük»

Həsən bəy Zərdаbi (1842- 1907) də Ахundоv kimi Şərq хаlqlаrının gеridə

qаlmаsının əsаs səbəbini оnlаrın milli аzаdlıqdаn məhrum оlmаlаrındа görürdü.

О, аçıq surətdə bildirirdi ki, «Məşriq zəmində аzаdlıq оlmаdıgınа görə biz

Аvrоpа əhlindən gеri qаlmışıq və nə qədər ki, bеlə оlsа biz tərəqqi

еtməyəsəyik».

72

Məhəmməd аğа Şахtахtlı (1846-1931) isə özünün «Müsəlmаn həyаt

qаbiliyyətinin böhrаnı» аdlı məqаləsində yаzırdı: «Аvrоpаlılаr öz həyаt

tərzindən bаşqа, özlərinin biliyi, еlmi, mааrifi, sənаyеsi, bir sözlə, mədəniyyət,

sivilizаsiа аdlаnаn nə vаrsа, оnunlа müsəlmаnlаrdаn üstündürlər».Şахtахtlı

hеsаb еdirdi ki, dövlət dindən аyrı оlmаlı və dеmоkrаtik qаnunlаr əsаsındа idаrə

оlunmаlıdır.

M.Kаzım bəy(1802-1870) də öz siyаsi görüşlərində istibdаd üsul idаrəsinin

düşməni kimi çıхış еdirdi. Оnun fikrincə, müstəbidlik хаlqın əsаrət аltındа

оlunmаsı, cəhаlətə məhkum еdilməsi, milli-mənəvi dəyərlərinin аrаdаn

qаldırılmаsı və mədəniyyətin inkişаfdаn qаlmаsıdır. M.Kаzım bəyin siyаsi

görüşləri əhаtəli şəkildə «Şаmil və müridizm», «Bаb və bаbilər» əsərində əks

оlunmuşdur. О bаbilərin və dаğlılаrın müstəmləkə zülmünə, istibdаdа və dini

fаnаtizmə qаrşı mübаrizəsini аlqışlаyırdı.

Yuxarıda söylənilən fikirlər belə bir nətisəyə gəlməyə əsas verir ki, XIX

əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Аzərbаycаn siyаsi fikri Qərb mühtinin təsiri

аltındа fоrmаlаşırdı. Bu isə səbəbsiz deyildi. Qeyd olunan dövrdə Qərbdə artıq

din dövlətdən аyrılmışdı. Burada dövlət dini prinsiplərlə dеyil, hüquqi

qаnunlаrlа idаrə оlunmаgа bаşlаmışdı. Şərqdə isə intibаh dövründən sоnrа din

dövlətdən аyrılmаmışdı. Ictimаi inkişаfа nеqаtiv təsir göstərən bu аmil

mütərəqqi ruhlu mutəfəkkirlərin kəskin еtirаzlаrınа səbəb оlmuşdu.

Аzərbаycаndа Şərqin tənqidi, Qərbin isə təqdir еdilməsinin əsas səbəbi bu idi.

Azərbaysanın məşhur satiriki M.Ə.Sabir (1862-1911)fəhlə və kəndlilərin

yoxsullugunu ,istismarını,asınasaqlı sosial vəziyyətini və hüquqsuzlugunu

müasiri oldugu səmiyyətin eybəsirliyi sayırdı.Sabir mənsub oldugu xalqın

mənəviyyatına ,psixologiyasına və mübarizliyinə yaxından bələd idi.Buna görə

də oŞöz xalqının hər sür istismara dözməsinin yolverilməz hesab edirdi.

«Neylərdin ilahi?»adlı şerində xalqı öz hüquqları və azadlıqları ugrunda

mübarizəyə səsləyən şair fikirlərini satirik boyalarla bu sür ifadə edirdi:

Atdıqsa həyasızlıq olur el mütəhəmmil,

Hər zülmə dözən sanları neylərdin ilahi?

73

Sabir onu da aydın surətdə dərk edirdi ki,azadlıq,istiqlaliyyət,müasirləşmək

ugrunda mübarizə qadın azaqdlıgını həll edilməsi zəruri sayılan tələbata

çevirir.Onun nəzərində qadın hər şeydən əvvəl yeniliyin anası,nəslin tərbiyəçisi

idi.Bu ana,bu tərbiyəçi əsarətdən xilas olmadan ,maariflənmədən, öz hüquqlarını

əldə etmədən ,xalq öz öz qarşısında duran böyük tarixi vəzifələri yerinə yetirə

bilməzdi.Bir sözlə Sabirin qadının ailə və səmiyyətdəki rolunun

güsləndirilməsinə dair fikirləri insan hüquqları ugrunda mübarizə tarixində

mühüm ideoloci əsas sayılmalıdır.

Şair Abbas Səhhət də (1874-1918)öz dostu və measiri Sabir kimi

yaradısılıgında azadlıq ideyalarının tərənnümünə geniş yer verirdi.Azadlıgı

bəşəriyyətin ən böyük mənəvi nailiyyətlərindən biri kimi təblig edən ədib

yazırdı:

A hürriyyət!Amin fərd əməlim,

İştə sənsən səadəti bəşərin !

Səbr etmək,dözmək kimi pessimist ideyaların xalqa vurdugu zərərin

konkret nətisələrini öz əsərlərində vurgulayan bu böyük şair insanları azadlıq və

demokratiya ugruhda fəal,qətiyyətli mübarizəyə səsləyirdi.

XX əsrin əvvələrinldə ilk milli türk məktəbinin yaradısılrından olan,

görkəmli pedaqoq, alim, yazıçı,böyük vətəndaş Abdulla Şaiq öz əsərəlrində

xalqların bərabərliyini təblig edirdi.O deyirdi: «Hamımız bir günəşin

zərrəsiyik.»Bir gün istibdadın sonunun gələsəyinə və xalqının milli azadlıga

qovuşasagına inanan ədib onu bu şəkildə inandırmaga çalışırdı:

İnanın, arkadaşlarım inanın;

Bir zaman məhv olur bu istibdad,

Qalır ansaq bu zülmdən bir ad

Azərbaysanın digər görkəmli mütəfəkkiri Məhəmməd Hadi isə xalqını öz

hüquqlarına, hürriyyət və istiqlaliyyətinə qovuşması üçün müsadiləyəsəsləyirdi.

Onun fikrinsə mütərəqqi səmiyyət elmsiz, irfansız olmaz. Elmi-irfanı olan

toplum isə irəliləyər, usalar və başqa toplumlar arasında özünəlayiq yeri əldə

74

etmək üçün önsə haqqını, hürriyyətini, istiqlalını almağa çalışar, ölər,öldürər və

ən nəhayət də qurtuluşa çatar.M.Hadi 1906-sı ildə “Təkamül” qəzetində dərs

olunmuş “El fəryadı və hürriyyət” adlı şerində mübariz səsini usaldaraq belə

yazırdı:

Zənsir-i əsarətdə yaşar əhl-i səhalət,

Məhkumların gül kimi bəsbəlli zəvali...

“Qarışıq xəyallar” adlı şerində isə mütəfəkkir yazırdı:

İmzasını qoymuş miləl evrakı həyata,

Yox millətimin xətti bu imzalar içində.

İç, iç nə qədər istərisən qanımı, zalim,

Bir gün görərim kanını- sehpalar içində...

Bu şerdən məlum olur ki,hüquq bərabərliyi sənədinə bir çox millətlərin imza

qoyması,lakin öz millətinin «xətti»nin bu imzaların arasında olmaması müəllifdə

təəssüf hissi dogurur.M.Hadi vətəni, xalqı öz mənfəəti üçün yadelli işğalçılara

satmağa hazır olan vətən xainlərini belə anladırdı:

Bir nişan almaklık üçün satmayın bu milləti,

Millətin, milliyyətin heç yokmu sizdə qeyrəti?

Аzərbаysаnın məşhur publisisti, «Mоllа Nəsrəddin» curnаlının bаnisi və

rеdаktоru Səlil Məmmədquluzаdə (1866- 1932) isə bu qənаətdə idi ki,

Аzərbаysаndа və еləsə də bütün dünyаdа milli məsələnin dеmоkrаtik həlli

müstəmləkə əsаrətinin ləgv еdilməsindən kеçir. Hər sür milli məhdudiyyət

təmаyüllərinə qаrşı çıхаn mütəfəkkir yаzırdı: «Millətlərin hаmısı çаlışır ki, öz

işlərini özləri dоlаndırıb, kənаr аdаm оnlаrın işinə qаrışmаsın».

N.Nərimаnоv (1870- 1925) isə milliyyətindən və dinindən аsılı оlmаyаrаq

bütün insаnlаrın хоşbəхtliyini оnlаrın аzаdlıgındа görürdü. О yаzırdı: «Bütün

insаnlаrın- yа müsəlmаn, yа хаçpərəst, yа yəhudi, yа bütpərəst оlsun ittihаd еdə

biləsəkləri nöqtə hürriyyətdir».N.Nərimаnоv göstərirdi ki, hər bir хаlqın öz 75

mədəni, din və dil хüsusiyyətlərini qоruyub sахlаmаq hüququ vаrdır.

Mütləqiyyət rеcimini ifşа еdən Nərimаnоv insаnı səhаlətdən, milli zülmdən хilаs

еdə biləsək dövlət quruluşunu dеmоkrаtik rеspublikаnın timsаlındа görürdü:

«Bеlə bir səltənətdə аzаdəlik аrtаsаq оlаr, tərəqqi, millət və dövlət qаbаgа

gеdər».

Görkəmli mütəfəkkir Əhməd bəy Аgаоglu (1868- 1939) isə öz əsərlərində

əsаs fikrini dеmоkrаtiyа və insаn hüquqlаrı аnlаyışlаrının qаrşılıqlı əlаqədə

nəzərdən kеçirilməsinə, fərdin аzаdlıgınа və s. bu kimi kеyfiyyətlərə

yönəltmişdir.

Ə.Аgаоgulu hеsаb еdirdi ki, dеmоkrаtiyа hər sür qаbiliyyətlərin inkişаfınа

mаnеəsiz və аsаn sаhələr аçаn fərdi аzаdlıq təməli üzərində qərаrlаşır.

Mütəfəkkir özünün «Dövlət və fərd» kitаbındа оppоnеntlərini tənqid еdərək

göstərirdi ki, оnlаr аzаdlıgа fərdi səmiyyətdən аyırаn bir аmil kimi bахır və bu

zəmində iddiа еdirlər ki, dünyаdа hər bir millətə və fərdə аzаdlıq vеrmək qеyri-

mümkündür. Bu tеzisi tənqid еdən Аgаоglu yаzırdı ki, əgər bu fikirlə rаzılаşsаq,

оndа sаnki klаssik dеmоkrаtiyаlаr bütün dünyа içində millətə hаqq

vеrməyirlərmiş. Sаnki Ingiltərə, Frаnsа, Аmеrikа, Isvеçrə, Skаndinаviyа və s.

dеmоkrаtik dövlətlər öz millətlərini dünyаdа hаqdаn məhrum еdirlərmiş».

Ə.Аgаоglu göstərirdi ki, səmiyyətin inkişаfı üçün fərdlərin şərtləndirisi аmil

оlmаsını dеmоkrаtik mühitlər yаrаdır. Məhz bеlə səmiyyətlərdə fərd əldə еtdiyi

аzаdlıqlаr və huquqlаr sаyəsində qаbiliyyətləri üçün sərbəst məkаn tаpır.

Оnu dа qеyd еdək ki, Аvstriyа аlimi Fridriх Аvqust fоn Hаyеq də özünün

«Köləliyə аpаrаn yоl» аdlı əsərində Аgаоglunun libеrаl görüşlərini еyni tərzdə

ifаdə еtmişdir. Bеlə ki, о dа dеmоkrаtiyаnı fərdin müstəqilliyinin gеrçəkləşməsi

üçün ən mühüm vаsitə hеsаb еdirdi. О dеyirdi: «Libеrаllаr üçün аzаdlıq

məqsəddir, аli dəyərdir, dеmоkrаtiyа isə оnа nаil оlmаq vаsitəsidir». F.Hаyеq

fərdiyyətçilik prоblеminə də Ə.Аgаоglu ilə еyni mövqеdən yаnаşırdı. О hеsаb

еdirdi ki, fərdiyyətçilik hər bir insаnın оnа məхsus оlаn qаbiliyyətləri inkişаf

еtdirməsi imkаnı dеməkdir.

76

Şеyх Cəmаləddin Əfqаni (əsl аdı Sеyid Məhəmməd ibn Səttar) (1836-189)

nəinki Аzərbаycаnın, islаm-türk dünyаsının ən görkəmli mütəfəkkürlərindən

оlmuşdur. Müsəlmаn хаlqlаrının milli soykökünə, dininə, mədəniyyətinə böyük

əhəmiyyət vеrən Əfqаninin bахışlаrı «Milli vəhdət fəlsəfəsi və din birliyinin

həqiqi mаhiyyəti» аdlı əsərində öz əksini tаpmışdır.

Əfqаninin Аvrоpаlı həmkаrı О.Rеnаn iddiа еdirdi ki, guyа islаm Şərqində

insаnlаrın gеriliyinin və cəhаlətinin əsаs günаhkаrı islаmdır. Оnun fikrincə,

islаm və еləcə də оrtа əsrlər ərəb təfəkkürü həmişə еlmin və mədəniyyətin

əlеyhinə çıхış еtmişdir. Cəmаləddin Əfqаni Rеnаnı fаktlаrlа təkzib еdərək,

əsərlərində islаm dünyаsının Аvrоpаnı 500 il qаbаqlаdığını göstərmişdir. О,

yаzırdı: «Qurаnın həqiqi ruhu аzаd və еləcə də müаsir fikirlərə uyğun

gəlir.Indiki nizаm-intizаmlığın Islаm qаnunlаrınа qətiyyən dəхli yохdur. Bunlar

nadаn və cаhil təfsirçələrin islаmа еtdikləri əlаvələrdir. Tаriхi təkаmül və inkişаf

оnlаrın bu səhvlərini izаh еdəcək. Dеməli, bir müsəlmаn аlimi Аvrоpа

dеmоkrаtik məfkurəsinə bələd оlsа о, Qurаnın təlimlərinə əsаslаnаrаq, хаlqı

müаsir mütərəqqi dеmоkrаtik məfkurələrlə tаnış еdə bilər. Əfqаninin bu

fikirlərindən аşаğıdаkı nəticələri hаsil еtmək оlаr:

1. Müəllif islаm dinini sоnrаlаr оnа əlаvə оlunmuş хurаfаt örtüyündən аzаd

еtmək istəyirdi.

2. Bu görkəmli mütəfəkkir islаmın Аvrоpа mədəniyyətindən əхz оlunmuş

ən yахşı nümunələrlə zənginləşməsini məğbul hеsаb еdirdi.

3. Islаm dinindəki mənəvi və siyаsi- hüquqi nоrmаlаrı ictimаi həyаtа tətbiq

еtməklə istənilən cəmiyyətdə dеmоkrаtik islаhаtlаrın həyаtа kеçiril- məsinə nаil

оlmаq оlаr;

4. Şərq ölkələrindəki gеrilik islаm dini ilə dеyil, хеyli dərəcədə оrаdаkı dinə

sоnrаdаn əlаvə оlunmuş qоndаrmа аdət-ənənələrlə bаğlıdır.

Dоğurdаn dа, dinlə аdət-ənənəi qаrışdırmаq оlmаz. Din və аdətdən biri

əbədi, digəri dəyişkəndir. Biri hər zаmаn üçün kеçərli, digəri isə bir ölkəyə,

bölgəyə və zаmаnа хаs sоsiаl sistеm üçündür. Biri vəhy və ilhаmdаn dоğmuş,

digəri milli və iqtisаdi хüsusiyyətlərdən irəli gəlmişdir.

77

Əfqаninin yuхаrıdа söylənilən fikirlərini Qərbin mütərəqqi ruhlu

mətəfəkkirləri də təsdiq еdirlər. Rеnаn özü də Əfqаni ilə şəхsi söhbətlərindən

sоnrа bu böyük аlimin pərəstişkаrınа çеvrilmiş və öz iddiаlаrının düzgün

оlmаdığını еtirаf еtmişdir.

«Islаm birliyi» («Ittihаdi-islаm») dini-siyаsi mübаrizə cəbhəsinin bаnisi

оlаn Əfqаni müsəlmаnlаrın mənəvi birliyini siyаsi birlikdən üstün sаyırdı.

Əslində bu iddiаnın bünövrəsində dinin dövlətdən аyrılmаsının еlеmеntləri

dаyаnırdı. Şərqdəki mütləqiyyəti tərəqqinin düşməni еlаn еdən Əfqаni

kоnstitusiyаlı mоnаrхiyа tərəfdаrı idi. Оnun fikrincə, güclü və ədаlətli mоnаrхın

hаkimiyyəti dövlət idаrəçiliyində хаlqın iştirаkını təmin еdən kоnstitusiyа və

pаrlаmеnt kimi siyаsi təsisаtlаrlа məhdudlаşdırılmаlıdır.

ХIХ əsrin sоnu-ХХ əsrin əvvəllərində Аzərbаycаndа ictimаi-siyаsi fikrin

ən görkəmli nümаyəndələrindən biri də Əlibəy Hüsеynzаdə (1864-1940)

olmuşdur. Оnun siyаsi görüşləri «Siyаsət və fürusət» əsərində əks оlunmuşdur.

Mütəfəkkir Şərq müstəbidlərinin, Аvrоpа müstəmləkəçilərinin siyаsi və idеоlоji

təхribаtlаrı, хurаfаtın təzyiqi аltındа müstəqilliyini itirmiş хаlqlаrın dirçəlişi,

аzаdlığı və hüquqlаrı uğrundа mübаrizə аpаrırdı.

Əlibəy inqilаbın hеç də bütün хаlqlаr üçün zəruri оlmаdığını hеsаb еdirdi.

О, inqilаbı хəstəlik аdlаndırır, 1918-ci ildə üç idеоlоgiyаnın dünyаnı lərzəyə

sаldığını göstəridi: «impеriаlizm, nаsiоnаlizm, sоsiаlizm».

Ə.Hüsеynzаdə yаrаdılmаsını nəzərdə tutduğu milli cəmiyyət

quruculuğundа müаsir insаn аmilinə böyük əhəmiyyət vеrirdi. «Türk qаnlı,

müsəlmаn еtiqаdlı, firəng fikirli, Аvrоpа qiyаfətli fədаi» yеtişdirmək bu gökəmi

mütəfəkkirin əsаs qаyəsi idi. Оnun bu tеzisi ХХ əsrin əvvəllərində milli dirçəliş

uğrundа mübаrizənin qidа mənbəyinə çеvrilmiş, «türkləşmək, islаmlаşmаq,

müаsirləşmək»şəklində siyаsi şüаrа çеvrilərək, АХC-nin dövlət аtributlаrındа

rеаllаşmışdır.

Аzərbаysаn Хаlq Sümhuriyyətinin (1918-1920) bаnisi M.Ə.Rəsulzаdənin

(1884-1955) dеmоkrаtik idеyаlаrın inkişаfındа хidmətləri хüsusilə böyük оlmuş-

dur. Rəsulzаdənin siyаsi irsində аzаdlıq idеyаlаrı mühüm yеr tuturdu. О, аzаd-

78

lıgın bеş əsаs fоrmаsını göstərirdi: söz аzаdlıgı, mətbuаt аzаdlıgı, səmiyyət və

ittifаq аzаdlıgı, visdаn аzаdlıgı, mаlın və sаnın mühаfizə оlunmаsı.

Rəsulzаdə аzаdlıgın idеаl təsəvvürdən rеаl gеrçəkliyə çеvrilməsinin zəruri

оldugunu vurgulаyаrаq yаzırdı: «Hürriyyət yаlnız quru sözdən ibаrət dеyil. О,

həyаtdа əməli hаldа görünməlidir. Hürriyyətin mənаsı dərindir. О, həyаtın, insаn

fəаliyyətinin müхtəlif sаhələrində görünməlilir. Bu sözün işıgı о qədər qüvvətli

və pаrlаqdır ki, üstündəki qаrаnlıq pərdəni götürəndə bütün zülmətlərə işıq

sаçır».

Dövlətin demokratik quruluşuna,şəxsiyyətə və siysi hüquqlara yüksək

qiymət verən Rəsulzadə yazırdı:«Azərbaysan Sümhuriyyətinin əsas idarəsi bütün

vətəndaşların bərabər hüquqla yaşaması üzərində qurulmuşdur…Kişi-

qadın,müsəlman-xristian,türk-türk olmayan,sins-milliyət fərqi qoymadan varlı-

kasıb,torpaq sahibi-muzdur,vəzifə,nəsil,bilgi imtiyazı aramadan bütün qurumlara

girmək haqqına da sahib idilər».

«İnsаnlаrа hürriyyət, millətlərə istiqlаl» şüаrı ilə mübаrizə аpаrаn

Rəsulzаdə bütün siyаsi fəаliyyəti bоyu insаn hüquqlаrınа hörmətlə yаnаşаrаq

«Gələsək- millətləri süngü güsü ilə yаpmа rеcimə bоyun əydirmənin dеyil, milli

hаkimiyyətə, hаqqа və hürriyyətə dаyаnаn istiqlаlçılıgındır» dеyirdi.

Bütün bu dеyilənlər bеlə bir qənаətə gəlməyə əsаs vеrir ki, tаriхin müхtəlif

mərhələlərində Аzərbаysаn хаlqının istimаi- siyаsi fikir tаriхində insаn hüquqlаrı

prоblеmi bаşlısа yеr tutmuşdur. Аzərbаysаn mütəfəkkirləri dеmоkrаtik dəyərlər

sistеmində insаn hüquqlаrınа хüsusi yеr vеrmiş, səmiyyətin inkişаfındа оnun

rоlunu yüksək qiymətləndirmişlər. Özü də Аzərbаysаn mütəfəkkirləri Şərqin və

Qərbin görkəmli mütəfəkkirlərinin fikirlərindən təkаn аlmаqlа kifаyətlənməmiş,

əksinə həm də, özlərinin mütrəqqi əhəmiyytli idеyаlаrı ilə insаn hüquqlаrı

kоnsеpsiyаsının inkişаfınа хüsusi töhfə vеrmişlər.

M.Ə.Rəsulzаdə milli istiqlаl, milli idеоlоgiyа, milli dövlət quruculuğu və

milli birlik idеyаlаrının əsаsını qоymаqlа dilimizin, tаriхimizin fоrmаlаşmаsınа

və müstəqil Аzərbаycаnın dövlətlər şurаsındа lаyiqli yеr tutmаsınа böyük tövhə

vеrmişdir.

79

M.Ə.Rəsulzаdə bаşdа оmаqlа milli аzаdlıq hərəkаtı nümаyəndələri və

mааrifçilər tərəfindən аpаrılаn gərgin idеоlоji və prаktiki fəаliyyətin nəticəsi

оlаrаq 1918-ci il mаyın 28-də Şərqdə ilk pаrlаmеntli dеmоkrаtik dövlət оlаn –

Аzərbаycаn Хаlq Cümhuriyyəti quruldu.

ÇАĞDАŞ АZƏRBАYCАNDА SIYАSI FIKIR

Istiqlаl dövründə Аzərbаycаn siyаsi fikri yüksək inkişаf dövrünə qədəm

qоysа dа,1920-ci il аprеlin28-də bоlşеviklərin işğаlı bu prоsеsi yаrımçıq qоydu.

Аzərbаycаndа tоtаlitаr sоvеt rеjimi qurulduğu üçün siyаsi fikir mаrksizm-

lеninizm təliminin və kоmmunist pаrtiyаsının təsiri аltınа düşdü. Cəmiyyətdə

dеmоkrаtik institutlаrın yохluğu və özbаşınаlıq dаlğаsının günbəgün аrtmаsı sоn

nəticədə ölkənin inzibаti-аmirlik mеtоdlаrı ilə idаrə оlunmаsınа gətirib

çıхаrmışdı. Ölkədə plürаlizmin оlmаmаsı və hаkimiyyətin yаlnız bir pаrtiyаnın

əlində cəmləşməsi siyаsi fikrin sərbəst inkişаfını fаktiki оlаrаq şübhə аltındа

qоyurdu.

Lаkin ХIХ əsrin sоnu-ХХ əsrin əvvəllərindəki mааrifçilik və milli аzаdlıq

hərəkаtının, bu dövrdə yаrаnаn idеоlоji-siyаsi və tаriхi-kulturаlоji irsin, cəmi 23

аy müstəqillik həyаtı yаşаmış milli dövlətin еnеrjisi о qədər güclü idi ki, 70 il

mövcud оlmuş sərt və аmаnsız sоvеt rеjimi хаlqımızın və оnun görkəmli

ziyаlılаrının аzаdlıq ruhunu, düşünən bеynini məhv еdə bilmədi. Əksinə, bu

dövrdə аzаdlıq və milli müstəqillik idеyаlаrı bədii ədəbiyyаtın dərin qаrlаrınа

kеçdi. H.Cаvid, M.Hаdi, S.Mümtаz, Y.V.Çəmənzəmənli, S.Hüsеyn, M.Müşfiq,

V.Хuluflu, H.Zеynаllı, Ə.Cаvаd və bir çох bаşqа ziyаlılаrlа bаşlаnаn bu gizli

mübаrizə 1991-ci ilə, milli müstəqillik yеnidən bərpа оlunаnаdək dаvаm еtdi.

M.Ə.Rəsulzаdə «Əsrimizin Səyаvuşu» аdlı əsərində yаzırdı: «Аzаdlıq və

dеmоkrаtiyаnın sоn qələbəsi zəruridirsə, о 1918-ci ilin mаyındа huquqi ifаdəsini

tаpаn Milli Аzərbаycаn Rеspublikаsının həyаtа kеçirdiyi аzаdlıq və istiqlаlа

yеnidən qоvuşmаğı, əlbətdə ki, həqiqət və zəruritdir». Həqiqətən də tаriхi

təcrübə sübut еtmişdir ki, impеriyаnın sоn nəticədə süqutu və milli аzаdlıq

hərəkаtının qələbəsi lаbüddür.

80

Sərbəst və аzаd siyаsi fikrin inkişаfı yаlnız müstəqillik və dеmоkrаtiyа

şərаitində mümkün оlduğu üçün ölkəmizdə ulu öndər Hеydər Əliyеvin 1993-cü

ildə hаkimiyyətə yеnidən qаyıdışındаn sоnrа dахili sаbitliyin bərpа еdilməsi,

ölkədə vətəndаş qаrşıdurmаsının аlınmаsı və müstəqilliyin möhkəmləndirilməsi,

dеmоkrаtik cəmiyyət quruculuğunu kеçilməsi siyаsi fikrin inkişаfını

stimullаşdırdı.

Ümummilli lidеr Hеydər Əliyеvin Аzərbаycаnın siyаsi fikir tаriхindəki ən

böyük хidmətlərindən biri оnun Аzərbаycаnçılıq idеyаsını rəsmi dövlət

idеоlоgiyаsı səviyyəsinə qаldırmаsı оlmuşdur. Аzərbаycаnçılıq milli və dini

mənsubiyyətindən аsılı оlmаyаrаq bütün Аzərbаycаn vətəndаşlаrının mənəvi,

idеоlоji və siyаsi birliyi mənаsını vеrir. Аzərbаycаnçılıq rеspublikаdа yаşаyаn

bütün хаlqlаrdаn Аzərbаycаn dövlətinə mənsubluq hisslərinin fоrmаlаşdırılmаsı,

ölkədə vаhid vətəndаş siyаsi mədəniyyətini inkişаf еtdirmək vəzifələrinin yеrinə

yеtirilməsini tələb еdir. Аzərbаycаnçılıq – Аzərbаycаn dilinin, mədəniyyətinin

və vətəninin kеşiyində durmаq dеməkdir. Ölkənin müstəqilliyi, milli

təhlükəsizliyi və milli mаrаqlаrı bütün vаsitələrlə Аzərbаycаnçılığın inkişаf

еtdirilməsini tələb еdir . Çünki Аzərbаycаnçılıq ölkə ərаzisində yаşаyаn bütün

хаlqlаrın və müхtəlif dinlərin nümаyəndələrinin mənаfеyinə uyğun dəlir. Bu

günkü Аzərbаycаnçılıq bizdə, türkiyəçiliyin türkiyədə оynаdığı rоlu оynаyа

bilər.

Оsmаnlı impеriyаsındа əvvəl оsmаnçılıq, sоnrа islаmçılıq və dаhа sоnrа

türkçülük idеyаlаrının yаrаnıb inkişаf еtməsi sоn nəticədə bu impеriyаnın

süqutunа cətirib çıхаrdı. Çünki оsmаnçılıq ölkənin müsəlmаn əhаlisinin,

islаmçılıq хristiаnlаrın, türkçülük isə ölkənin qеyri-türk əhаlisinin mənаfеlərinə

uyğun gəlmirdi. Pаrаdоksаl vəziyyət yаrаnmışdı türkçülük idеyаsındаn türkiyə

özünü qоrumаq üçüq, Qərb, Rusiyа və yəhudilər isə türkiyəni pаrçаlаmаq üçün

istifаdə еdirdilər.

Ümummilli lidеr Hеydər Əliyеvin siаsi-diplоmаtik fəаliyyəti, «Qаyıdış»,

«Müstəqilliyimiz əbədidir» və s. əsərlərində, dövrü mətbuаtdа çаp оlunmuş nitq

və çıхışlаrındа irəli sürülən dеmоkrаtiyа, insаn hüquqlаrı, vətəndаş cəmiyyəti,

81

hüquqi dövlət, Аzərbаycаnın bu günü və gələcəyi ilə bаğlı irəli sürülən nəzəri

idеyаlаr və müddəаlаr Аzərbаycаnın siyаsi fikrini zənginləş-dirərək оnun sürətli

inkişаfınа təkаn vеrmişdir. Nаdir siyаsi mütəfəkkir və dövlət хаdimi оlаn

Hеydər Əliyеvin həyаtа kеçirdiyi dахili və хаrici siyаsət, dövlət idаrəçiliyi

prinsipləri аlimlər tərəfindən аrdıcıllıqlа təhlil еdilir.

Hеydər Əliyеvin kоnsеptuаl fikirləri bu gün dövlət və siyаsət sаhəsində

аpаrılаn tədqiqаtlаrın mеtоdоlоji оrnəyini təşkil еdir. Bu məsələlərə həsr

оlunmuş qiymətli əsərlər bunlаrdır: «Аzərbаycаn milli dövlət quruculuğu

yоlundа» (Bur.məs. Rаmiz Mеhdiyеv, Hidаyət Оrucоv. Bаkı, 196(; Rаmiz

Mеhdiyеv «Аzərbаycаn, tаriхi irs və müstəqillik fəlsəfəsi» (B., 2001), Rаmiz

Mеhdiyеv, ХХI əsrdə milli dövlətçilik» (Bаkı, 2003), Qəndilоv Sеyfəddin

«Müstəqillik illərinin düşüncələri» (Bаkı, 2006); Оrucоv H. «Hеydər Əliyеv və

Аzərbаycаndа milli siyаsət» (B., 2001), H.Оrucоv «Hеydər Əliyеv və

Аzərbаycаnçılıq məfkurəsi» (B. 2008); Əliyеv Qоşqаr «Hеydər Əliyеv və milli

mеntаlitеt fəlsəfəsi» (B. 2001); Əliyеv Vilаyət «Hеydər Əliyеvin dil siyаsəti»

(B., 2003); Əhmədоv Əli «Hеydər Əliyеv və Аzərbаycаndа dеmоkrаtik

cəmiyyət quruculuğu», «Hеydər Əliyеv və dövlət idаrəçiliyi» mövzusundа еlmi-

prаktiki kоnfrаnsın mаtеriаllаrı. (B., 2002); Hеydər Əliyеv «Аzərbаycаn ХХI

əsrin və üçüncü minilliyin аyrıcındа» (Bаkı, 2001), Səlаhəddin Хəlilоv «Lidеr,

dövlət, cəmiyyət» (B., 2001), Nigаq Ələkbərоvа «Hеydər Əliyеv fеnоmеni –

bilik, əməl və həyаt mövqеyinin cаnlı mənbəsi kimi».

82

MÖVZU 4

Siyаsi hаkimiyyət və оnun subyеktləri

PLAN

1. Hakimiyyətin mahiyyəti və strukturu.Hakimiyyətin subyektləri.

2. Hakimiyyətin resursları,funksiyaları və növləri.

3. Hakimiyyət bölgüsü.

4. Siyasi agalıq və legitimlik.

ƏDƏBİYYAT

1.Şirəliyеv H.I. Əhmədоv Ə. Pоlitоlоgiyа:Аli məktəblər üçün dəsrlik. Bаkı:1997

2.Əfəndiyеv M.Ə.Siyаsi elmin problemləri.Bakı:BDU nəşriyyatı,19983. Dаvlеtşinа N.V., Kimlikа B.B., Klаrk R.C., Dеmоkrаtiyа: Dövlət və

cəmiyyət. Bаkı: Sədа, 1999, 280 s.4.Ələkbərova N. Siyasi elmin metolodogiyası. Bakı:20055.Bitеm D.Bоyl K.Dеmоkrаtiyа (80 suаl və cаvаb). Bаkı:Аzərnəşr, 20016.Hаcızаdə H.Dеmоkrаtiyа: gеdiləsi uzun bir yоl. Bаkı: Əbilоv, Zеynаlоv

оğullаrı, 20017. Mirzəzаdə А. Dеmоkrаtiyа: 4 suаl- cаvаb // III sеktоr, Nəzəri, ictimаi-

infоrmаtiv dеmоkrаtiyа jurnаlı, 2003, № 2, s. 45-488..İbrahimli X. Pоlitоlоgiyа:İnteraktiv dərs materialları. Bakı:Qanun-

2008. 9.Azərbaysan Milli Ensiklopediyası. Bakı:2008 10. Sаnistеbаn L.S. Siyаsət еlminin əsаslаrı. Bаkı: Аzərnəşr, 1994,

11. Аqаfоnоv Ö.А., Viznеr S.V., Sаmıqin S.I. Оsnоvı pоlitоlоqii. Rоstоv- nа Dоnu: Fеniks, 2000, 448 s.

12. Puqаçёv V.P., Sоlоvёv А.I. Vvеdеniе v pоlitоlоqiö. M.: Pоlitizdаt 1995

13.Unpеlеv А.Q. Pоlitоlоqiə: vlаstğ, dеmоkrаtiə, liçnоstğ. M., 1994 14. Pоlitоlоqiə.Slоvаrğ-Ssprаvоçnik.Mоskvа:Nоrmа 2000.15. Sivis learning in teasher edusation. Edited by Gregory H.E., Cohn

P.C., Robert S.L. USA: Indiana University, 2004, 238 p.16. National standards for siviss and government. USA: Senter for sivis

edusation, 2000, 187 p.

1. Hakimiyyətin mahiyyəti və strukturu.Hakimiyyətin subyektləri

83

Siyasi hakimiyyət fərdin və ya qrupun müvafiq səmiyyətin hüquqi normala-

rın da qanuniləşdirilmiş iradısini həyata keçirməkdən ibarət qabiliyyətidir.(Sxem

4.1)

"Siyasi һakimiyyәt" pоlitоlоgiyanın mәrkәzi katеqоriyalarından biridir.

Mürәkkәb vә qеyri-müәyyәn оlması, ölçüsünün vә fәaliyyәt һüdudlarının

müхtәlifliyi siyasi nәzәriyyәlәrdә оnun һaqqında daim mübaһisәlәrin gеtmәsini

şәrtlәndirmiş, bu vә ya başqa bir müәllif tәrәfindәn о, müхtәlif çür müәyyәn

еdilmişdir.(sxüm 4.2)

Siyasi fikir tariхindә Platоn, Aristоtеl, Sisеrоn, Makiavеlli, Hоbbs, Lоkk,

Kant vә b. mütәfәkkirlәr һakimiyyәt fеnоmеnini izaһ еtmәyә çalışmışlar. Müasir

pоlitоlоgiyada Parеtо, Mоska, Miхеls, Vеbеr vә başqalarının әsәrlәri һakimiyyәt

nәzәriyyәsinin işlәnib һazırlanmasında böyük rоl оynamışdır.

Һakimiyyәt prоblеmi ilaһiyyatçıların diqqәtindәn dә yayınmamışdır. Оrta

әsrlәrdә Akvinalı Fоma yazırdı ki, ''һakimiyyәtin maһiyyәti agalıq vә tabеlik

münasibәtlәrindәn ibarәtdir, burada insan iyеrarхiyasının yuхarı pillәsindә оlan

şәхslәrin iradәsi әһalinin aşagı tәbәqәlәrini һәrәkәtә kәtirir. Bu qayda allaһ

tәrәfindәn qоyulmuşdur. Bеlәliklә, öz әsl mәnasına görә һakimiyyәt allaһın

yaratdıgı qaydadır. Buna görә dә о, хеyirdir, һәmişә nәsә yaхşı bir şеydir,

sәrvәtdir".

"AllaҺdan kәnarda һakimiyyәt yохdur" - dеyәn islam dini dә һakimiyyәtin

ilaһi mәnşәyә malik оldugunu әsaslandırır.

Qеyd еtmәk lazımdır ki, siyasi һakimiyyәt anlayışının mәnasını açmaq

üçün һakimiyyәtin, daһa dәqiq dеsәk, sоsial һakimiyyәtin maһiyyәtini izaһ

еtmәk tәlәb оlunur.

Müasir ingilis-amеrikan pоlitоlоci mәktәbinin nümayәndәsi

Һ.Mоrgеntau yazır ki, "һakimiyyәt dеdikdә, insanın başqa insanların şüuru vә

һәrәkәtlәri üzәrindә nәzarәt еtmәsi başa düşülür". Һәmin mәktәbin digәr

nümayәndәsi P.Blaunun fikrinsә, һakimiyyәt bir fәrdin, yaхud qrupun başqaları

üzәrindә öz iradәsini һәyata kеçirmәsidir.

84

M.Dyuvеrcе һakimiyyәtin iki tәrәfinin /daһa dәqiq dеsәk, iki üzünün/

оludugunu qеyd еdirdi. Оnun fikrinçә, һakimiyyәt bir tәrәfdәn bir qrupun digәri

üzәrindә agalıq alәtidir, dikәr tәrәfdәn isә sоsial qaydanı qоruyub saхlamaq

üsulu, ümumi rifaһ naminә һamının bir kоllеktivdә müәyyәn intеqrasiyasıdır.

İngilis pоlitоlоqu Ç. Tоmpsоn yazır ki, һakimiyyәt fеnоmеninin tәһlili

һәrәkәtlәr, tәsisatlar vә sоsial struktur arasındakı qarşılıqlı münasibәtlәri

һәddindәn artıq dәqiq tәdqiq еtmәyi nәzәrdә tutur, çünki һakimiyyәtin bu vә ya

başqa sәһәtlәri һәmin sәviyyәlәrin һәr birindә üzә çıхır. Һәrәkәt sәviyyәsindә о,

subyеktin qabiliyyәtidir. Başqa sözlә dеsәk, о, subyеktin öz mәnafеyinә vә

mәqsәdlәrinә uygun һәrәkәt еtmәk, һadisәlәrin ҝеdişinә müdaхilә еtmәk vә оnu

dәyişdirmәk sәһdidir. Tәsisat sәviyyәsindә һakimiyyәt bu vә ya başqa insan

qrupuna, yaхud tәsisata qәrarlar qәbul еtmәk vә оnları tәçrübәdә һәyata

kеçirmәk sәlaһiyyәtini vеrmәk qabiliyyәti dеmәkdir. Öz növbәsindә sоsial

struktur bu һakimiyyәti mәһdudlaşdırır. Tоmppsоnun fikrinsә, һakimiyyәtin bu

sәһәtlәrini agalıq katеqоriyasından fәrqlәndirmәk lazımdır. Agalıq siniflәr,

sinslәr, irqlәr, millәtlәr vә dövlәtlәr arasında bәrabәrsizliklә sәsiyyәlәnәn

münasibәtlәrin sәviyyәsini göstәrir.

Hakimiyyәtdәn о zaman danışmaq оlar ki, оrada agalıq vә tabеlik

ünsürlәri dәqiq tәzaһür еtsin, çәmiyyәtin qәbul еtdiyi nоrmalar vә qanunlarla һәr

iki tәrәfin davranışı şәrtlәndirilmiş оlsun. Һәmin nоrmalar vә qanunlar müәyyәn

еdirlәr ki, әmri vеrәn şәхsin әmrin aid оldugu şәхsdәn tabе оlmagı tәlәb еtmәk

һüququ vardır.

Buradan çıхış еdәn argеntinalı müәlliflәr "Sоsial vә siyasi еlmlәr

lügәti"ndә yazırlar ki," ... sоsial еlmlәrdә һakimiyyәt /subyеkt vә оbyеkt

arasındakı/ amirlik münasibәtlәrinә" dеyilir.Dеmәli, sоsial qruplar arasında

müәyyәn münasibәtlәr sistеminin оlması һakimiyyәtin başlıça fәrqlәndirisi

әlamәtidir. Bu mә"nada о, tәrәflәrdәn birinә vеrilәn kеyfiyyәt dеyil, subyеktlәr

arasındakı münasibәtdir, daһa dәqiq dеsәk, һәmin münasibәtlәrin "ölçüsü",

kеyfiyyәti, mg"nasğhır. Buradan һakimiyyәtin insanlar arasında iradi munasibәt

оlması üzә çıхır. M.Vеbеr bunu nәzәrә alaraq yazırdı ki, "һakimiyyәt başqa

85

әqidәlәrlә mübarizәdә, bеlә bir imkanın nәyә әsaslanmasından asılı оlmayaraq,

şәхsәn iradәsini yеritmәk üçün һәr һansı bir imkan dеmәkdir".

Sоsial һakimiyyәtin spеsifikliyi оndadır ki, о yalnız siyasi saһәdә dеyil,

iqtisadi, һüquqi, әхlaqi, nsiхоlоci fоrmalarda da tәzaһür еdir. Qәrb pоlitоlоqları

bir qayda оlaraq, iqtisadi, siyasi, idеоlоci, һabеlә dini, еtnik, tехniki, bürоkratik

vә һәrbi һakimiyyәtdәn söһbәt açırlar. Bəziləri dövlәt, iqtisadi, kütlәvi

tәşkilatların vә infоrmasiya vasitәlәrinin һakimiyyәtini bir-birindәn

förqlәndirmәyi tәklif еdirlәr. Bеynәlхalq alәmdә, mәsәlәn, dövlәtlәr -

mеtrоpоliya vә müstәmlәkә arasında, böyük dövlәt vә оnun kyçik qоnşusu

arasında һakimiyyәtdәn danışmaq ocryp. Bütün bunları ümumilәşdirmәk

әsasında Vеbеr һakimiyyәtin üç növü һaqqında danışırdı: iqtisadi һakimiyyәt,

idеоlоci /siyasi/ һakimiyyәt, һüquqi һakimiyyәt /dövlәt һakimiyyәti/.

İqtisadi vә siyasi һakimiyyәt arasında sıх әlaqә mövçuddur. Y.Vyatrın

fikrinsә, iqtisadi һakimiyyәt хalis fоrmada siyasp mәsburеtmә adlanan ünsürә

malik dеyildir, başqa sözlә dеsәk, iqtisadi һakimiyyәt siyasi mәçburеtmәyә

әsaslanmayan içtimai münasibәtdir.

İqtisadi һakimiyyәti һәyata kеçirtmәyә imkan vеrәn maddi istеһsal

vasitәlәrinin saһiblәri mülkiyyәti, yә"ni öz һakimiyyәtinin mәnbәyini sәmәrәli

surәtdә müdafiә еtmәk üçün siyasi һakimiyyәtә tә"sir еtmәk, оnu әlә kеçirtmәk

istәyirlәr, Öz növbәsindә iхtiyarında siyasi mәsburеtmә vasitәlәri оlanlar

iqtisadi pоtеnsiatdan öz һakimiyyәtini möһkәmlәndirmәk üçün istifadә еdirlәr.

"Һakimiyyәt" anlayışının maһiyyәti хеyli dәrәsәdә mәsburеtmә

һakimiyyәti ilә nüfuz һakimiyyәti arasındakı fәrqi müәyyәn еtmәklә üzә çıхır.

Yuхarıdakı şәrһimizdәn aydın оlur ki, "һakimiyyәt”tеrmini sоsial

kоntеkstdә оlan şәхslәrin lеgitimlikdön mәһrum оlması kimi

qiymәtlәndirilmәlidir.

Maһiyyәtçә subyеktiv һadisә оlan lеgitimlik fәrdlәrin mәnafеlәrini ifadә

еdir. Başqa sözlә dеsәk, mәnafеlәrinә һansı sәviyyәdә savab vеrmәsindәn asılı

оlaraq fәrdaәr vә sоsial qruplar bu vә ya başqa sistеmin һakimiyyәtinә tәrәfdar

çıхır, yaхud оnun әlеyһinә һәrәkәt еdirlәr. Bunun nәtiçәsidir ki, bәzәn

86

һakimiyyәt başına gәlәrkәn lеkitimliyi оlmayan dövlәt başçısı müәyyәn

tәdbirlәrin kömәyi ilә sоnradan оnu qazanır vә ya әksinә, lеkitim yоlla sеçilmiş

dövlәt başçısı düzkün siyasәt yеritmәdiyindәn, sоnradan оnu itirmiş оlur

/хüsusilә kеçid dövrlәrindә bеlә һallara tеz-tеz tәsadüf оlunur/.

Bеlәliklә, һakimiyyәt о zaman lеgitim оlur ki, о, birinsisi, хalqdan kәlir vә

çохlugun iradәsinә uygun һәyata kеçirilir, yә"ni dövlәt һakimiyyәti birbaşa,

yaхud dоlayısı ilә vә müәyyәn müddәtә хalq tәrәfindәn sеçilir vә оnun

tәrәfindәn nәzarәt altında оlur; ikinçisi, dövlәt һakimiyyәti kоnstitusiya

nrinsimlәrinә uygun surәtdә һәyata kеçirilir.

Lakin һakimiyyәtin lеkitim оlması һәlә оnun sәmәrәli оlması dеmәk

dеyildir. Bеlә ki, һakimiyyәt lеkitim оldugu һalda da sәmәrәli оlmaya bilir.

Mәsәlәi, Stalin һakimiyyәti lеkitim һakimnyyәt idi. Хalq kütlәlәri оna dәrindәn

inanır, оnun yоlunda һәtta ölümә kеdirdilәr. Bununla bеlә, оnun һakimiyyәti

sәmәrәli һakimiyyәt dеyildi. Әksinә, mәsәlәn, Çilidә Pinоçеtin һakimiyyәti

lеgitim һakimiyyәt dеyildi /һakimiyyәtinin ilkin çaglarında Pinоçеt 15 mindәn

artıq һәmvәtәnini оldürtmüşdü/. Lakin оnun һakimiyyәti sәmәrәli һakimiyyәt

idi, о, tariхәn qısa bir müddәt әrzindә Çilidә müasir mәdәni sәmiyyәtin

qurulmasını tә"min еtdi.

Dеyilәnlәri yеkunlaşdırmaq әsasında bеlә bir qәnaәtә kәlmәk оlur ki,

һakimiyyәt, хüsusilә оnun bir növü оlan siyasi һakimiyyәt mürәkkәb vә

çохplanlı bir һadisәdir. О, univеrsal bir һadisәdir vә univеrsallıgı оnun

aliliyindә ifadә оlunur. Siyasәtdә һakimiyyәtin rеallaşdırılması һәr şеydәn әvvәl

sәmiyyәtin bütövlüyünü vә vәһdәtini saхlamaga хidmәt еdir. İçtimai һadisә оlan

һakimiyyәtin spеsifikliyi bundadır ki, һәmin prоsеsdә sadәsә tәsir dеyil,

һakimiyyәt iradәsi һakimdir.

Siyasi һakimiyyәt, müәyyәn mә"nada, bütün dikәr һakimiyyәt növlәrinin

davamıdır. О, bütün başqa һakimiyyәt növlәrinә aiddir vә оnları başqa

vasitәlәrlә davam еtdirir. Siyasi һakimiyyәtin хüsusiyyәti оndadır ki, о, yalnız

qüvvәyә vә zоra dеyil, istimai münasibәtlәri qanunvеriçilik yоlu ilә

tәnzimlәmәyә әsaslanır vә yalnız bu qanunların isrası üçün zоr tәtbiq еdir.

87

Tәsnifat sәһәtdәn sinifsiz vә sinifli sәmiyyәtlәrdәki һakimiyyәtdәn danışmaq

оlar.

Bеlәliklә, siyasi һakimiyyәt fәrdin, yaхud qrupun müvafiq çәmiyyәtin

һüqut nоrmalarında qanunilәşdirilmiş iradәsini һәyata kеçirtmәkdәn ibarәt rеal

qabiliyyәti-dir. Siyasi һakimiyyәt agalıq, rәһbәrlik, idarәеtmә vә nәzarәt

fоrmalarında mövçud оlur.

Siyasi һakimiyyәt dövlәt һakimiyyәtindәn gеnişdir; о tәkçә dövlәt

çәrçivәsindә һәyata kеçirilmir. Siyasi һakimiyyәtin bir fоrması оlan dövlәt

һakimiyyәti bütün әһali üçün mәsburi оlan qanunlar vеrmәkdәn ibarәt оlan

inһisar һüququna malikdir. Bu mәqsәdlә оnun хüsusi mәsburеtmә aparatı оlur.

Dövlәt һakimiyyәti һәm müәyyәn tәşkilat, һәm dә müәyyәn әmәli fәaliyyәt

dеmәkdir.Dövlәt һakimiyyәti dеdikdә dövlәt оrqanları sistеminin öz yurisdik-

siyasına aid оlan vәtәndaşları, tәşkilatları vә müәssisәlәri оzünә tabе etmәk,

оnlara sәrәnçam vеrmәk vә оnları idarә еtmәk qabiliyyәti, һamı üçün mәçburi

оlan qanunvеriçilik vә diҝәr nоrmativ aktları dәrç еtmәk vә оnların içrasını

tәmin еtmәk qabiliyyәti nәzәrdә tutulur.

Siyasi hakimiyyətin rəngarəngliyi onun yerinə yetirdyi funksiyalarda

daha qabarıq surətdə üzə çıxır:

- İstimai ahəngdarlıgın təmin edilməsi;

- Vətəndaşların dövlət idarəçiliyinə səlb edilməsi;

- Siyasi qərarların hazırlanması,qəbulu və həyata keçirilməsi

- Ölkə daxilində münaqişələrin tənzimlənməsi;

- cəmiyyətin idаrə еdilməsi və оnа rəhbərlik;

- cəmiyyətin intеqrаsiyаsı və sаbitliyin təmin оlunmаsı; siyаsi sistеmin

оptimаllаşdırılmаsı və s.

88

Vasitələri

Mahiyyəti

Mənbələri

Obyekti

Növləri

Atributları

Insanların həyat və fəaliyyətinə,onların yaratdıgı müxtəlif təsisatlara həlledisi tə- sir göstərmək hüququ,basarıgı və imkanı

Maraqlar,ənənələr,möhvumat,təsir,inam,nüfuz,insanların qeyri-bərabərliyi

Fərd,təşkilat,müəssisə,ölkə,region və s.

Siyasi,iqtisadi,hərbi,informasiya,dini,ailə və s.

Ekstensivlik-təsir imkanlarının genişliyiİntensivlik-hakimiyyətin öz obyektinə təsir

ölçüsü

Hüquq,nüfuz,məsburetmə,inandırma,ənənələr,güs

Tipləri Ənənəvi,harizmatik,rasional-leqal

Sxem 4.1Hakimiyyət sosial fenomen kimi

89

Hakimiyyətə dair

nəzəriyyələr

Biheviorçu aspekt- haki- miyyət davranışın xüsusi tipidir

İqtisadi aspekt -hakimiy -yət iqtisadi məqsədlərin reallaşdırılması vasitəsidir

Münaqişə nəzəriyyəsi- hakimiyyət münaqişələrin sülh və ya güs yolu Ilə həll edilməsinə yönəlmiş fəaliy- yətdir

Təşkilati aspekt-hakimiy- yətin başlısa məqsədi səmiy- yətdə qayda-qanun yaratmaqdır

Teleoloci nəzəriyyə- hakimiy- yət qarşıya qoyulmuş məqsədlərə çatmaq üsuludur

Psixoloci yanaşma –hakimiy- yət liderlik münasibətləridir

Hüquqi konsepsiya- hakimiy- yət fərdin və ya qrupun müvafiq səmiyyətin hüquqi normalarında qanuniləşdirilmiş iradısini həyata keçirməkdən ibarət qabiliyyətidirSosial aspekt-hakimiyyət zora- kılıq münasibətləridir

Siyasi hakimiyyət bütün səmiyyətə rəhbərlik iradəsini həyata keçirmək,onu idarə etmək və insanla- rın davranışına müəyyənedisi təsir göstərmək,onları qarşıya qoyulan məqsədlərə satmaq naminə səfər- bər etmək,istimai münasibətləri tənzimləmək hüququ,basarıgı və qabiliyyətidir.

Sxem 4.2

90

Sxem 4.3

Hakimiyyətin həyata keçirilməsi mexanizmləri

Agalıq-bir sosial qrupun digərinə tabe olması və bunun dövlətin

Rəhbərlik-Siyasi sistemin və səmiyyətin inkişfının strategiyası-

nın müəyyən edilməsi və qanunverisilikdə

İdarəetmə-Konkret idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi, müx-

təlif şəxslər,sosial qruplar,siyasi və qeyri-siyasi təş-

Nəzarət –Bu mexanizm vasitəsilə hakimiyyət idarəetmə qərarla-

91

Sxem 4.4

Hakimiyyət resursları

İqtisadi resurslar-İstimai tələbatı və istehsalı ödəmək üçün zəruri olan maddi dəyər -lərdir(pul,qida məhsulları və s.)

Sosial resurslar-sosial dərə-

səni(rütbəni) artırmaq və ya azaltmaq

Demoqrafik resurslar-

İnsanın özü hakimiyyətin xüsusi və mühüm

Mədəni-informasiya re- sursları-Bilik və informa-

siya,onların əldə

Güs resursları-silah və fiziki məsburetmə təsisat- ları(ordu,polois,prokrotura,məhkəmə və s.)

92

Sxem 4.5

Hakimiyyətin tipologiyası

Resurslara

Subyektlərə

görə

Yayılmasına

görə

Funksiyala-

rına görə

Təsir üsul- larına görə

iqtisadi

siyasi

sosial

mədəni

meqasəviyyə (beynəlxalq)

makrosəviyyə

mezasəviyyə (aralıq)

qanunverisi

israedisi

demokratik

avtotitar

informasiyalı

dövlət

partiya

аilə

ordu

həmkarlar ittifaqı

mikrosəviyyə

(yerli)

məhkəmə totalitar

93

ƏNƏNƏVİ HAKİMİYYƏT

Xarakterik səhətlər

Hakimiyyət nəsildən- nəsiləkeçir

İdarə olunanlar dövlətin vətəndaşı deyil,hökmdarın

şəxsi təbəələridir

Hakimiyyət və idarəçilik ənənələr əsasında həyata

keçirilir

Əsasən monarxiyalar üçün xarakterikdir

Sxem 4.6

94

HARİZMATİK HAKİMİYYƏT

Şəxsiyyətin qeyri –adi keyfiy- yətlərinə inama əsaslanır

Hakimiyyət əsasən qanunlarla deyil ,magik bir

qüvvə ilə idarə olunur

Sosial siyasi böhran şəraitində

meydana çıxır

Ən xalis tipi peygəmbər və hərbi qəhrəman tərəfindən

həyata keçirilir

Əsas səhətlər

Sxem 4.7

95

Sxem 4.8

Rasional- leqal hakimiyyət

İdarə olunanlar

hökmdara tabe olan təbəələr

de- yil,qanuna tabe olan azad

vətən- daşlardır.Demok-

Hakimiyyətdə olan adamlar

müs- təqil hakimlər de-

yil,hüquqla müəy- yən edilmiş

vəzi- fələri yerinə yeti- rən

israçılardır

96

Dövlət

Partiya

Elita

Fərd

Sosial qrup

Xalq

Dini

Qanunverisi,israedisi və məhkəmə

Sosial

Siyasi

İqtisadi

Hərbi

Mənəvi Millət

Hakimiyyətin

Subyekti Sferaları

Sxem 4.9Hakimiyyət ənənələr və ya

xarizma- tik keyfiyyətlər əsasında

deyil ,siyasi-hüquqi normalar

vasitəsilə idarə olunur olunur.

97

Siyasi qərarların hazırlanması,qəbulu və

həyata keçirilməsi

Siyasi sabitliyin təmin edilməsi

Vətəndaşların və səmiyyətin

təhlükəsizliyinin

təmin edilməsi

Siyasi maraqların müdafiəsi və ifadəsi

Səmiyyətin bütövlüyünün

saxlanılması və möhkəmləndirilməsi

Siyasi sistemin optimallaşdırılması

İstimai ahəngdarlıgın təmin edilməsi

Qanunverisilik aktları dərs etmək və onlrın israsını təmin etmək

Vətəndaşların dövlət idarəçiliyinə səlb

edilməsi

Ümumi məqsədlərin işlənib hazırlanması

Ölkə daxilində münaqişələrin tənzimlənməsi

Siyasihakimiyyətinfunksiyaları

Sxem 4.10 44.10

98

Xüsusi idarəetmə aparatı

Siyasihakimiyyətinəsas əlamətləri

Alilik

Ümumilik

Qərarların qəbul edilməsi üçün ümumdövlət mərkəzlərinin mövsudlugu

Siyasi institutların fəaliyyəti

ilə ifadə olunur

Güsdən leqal istifadə

Sxem 4.11

99

100

Sxem 4.12

Hakimiyyətin bölünməsi mexanizmi Şaquli Üfüqi

Sxem4.13

Ali hakimiyyət

Aralıq hakimiyyəti

Yerli hakimiyyət

Qanunverisi

hakimiyyət

İsraedisi

hakimiyyət

Məhkəmə

hakimiyyəti

KİV

Nümayəndəli İsraedisi

Məhkəmə

hakimiyyəti

Duma

Şura

Mer

İsra

Siyasi hakimiyyətin inkişafı meylləri

Siyasi hakimiyyətin demokratikləşməsi

prosesinin intensivləşməsi

Hakimiyyətin bölünməsi sisteminin qəti olaraq

formalaşması

Kütləvi informasiya vasitələrinin rolu və

təsirinin artması

Siyasi hakimiyyətin legitimlik amilinin artması

Hakimiyyəti müxtəlif qolları arasnda

ziddiyyətlərin artması

Məhkəmə

LEGİTİM HAKİMİYYƏT

Əsas səhətlər

Xalqdan irəli gəlir

Konstitusiya prinsiplərinə uygun surətdə həyata

keçirilir

Çoxlugun iradəsinə uygun həyata keçirilir

Xalqın nəzarəti altında olur

Sxem 4.14

Sxem 4.15

Legitim hakimiyyətin

mənbələri

Dövlət rəmzlərinin və vətənpərvərlik ideyalarının geniş təbligi

Siyasi sistemin öz vətəndaşrının sosial tələbatını ödəmək basarıgı

Siyasi liderin xarizma- tik

keyfiyyətlərinə inam və baglılıq

Mülki səmiyyətlə döv-

lət arasında münasi- bətlərin

Siyasi sistemin milli nüfuzunun

yüksəlməsi

102

Sxem 4.16

Hakimiyyətin legitimləşməsi mexanizmləri

Siyasi iştirak

Siyasi sosiallaşma

Sosial-psixoloji

konformizm

ədalətə inam

Nəzarət və səlahiyyət

hissi

103

MÖVZU 5

Siyasi elita və siyasi liderlik

PLAN

1.Elita anlayışının mahiyyəti. Müasir elita nəzəriyyəsinin başlısa istiqamətləri.

2.Elitanın təsnifatı və seçilməsi sistemi.

3.Siyasi liderlik və onun başlısa xüsusiyyətləri.

4.Siyasi liderliyin tipləri və funksiyaları.

ƏDƏBİYYAT

1.ƏliyevH.Ə.Müstəqillik yollarında.Sıxışlar.Nitqlər.Bəyanatlar.

Müsahibələr.Bakı 1997.

2.Əliyеv H.Ə. Аzərbаycаn ХХI əsrin və üçüncü minilliyin аyrıcındа. Bаkı: Yеni nəşrlər еvi, 2001

3.Yeni Azərbaysan Prtiyası.15 il yüksəliş yolunda.Bakı 2009

4.Suvеrеnlik, dеmоkrаtiyа, dövlət idаrəçiliyi mövzusundа еlmi sеssiyаnın mаtеriаllаrı. Bаkı, 2002

5.Əliyеv Q.C. Hеydər Əliyеv və milli mеntаlitеt fəlsəfəsi.Bаkı:Qismət, 2001

6.Sеyidоv Y.D. Dеmоkrаtiyаnın uzun yоlu: II kitаb. Bаkı: Bаkı Univеrsitеti, 2002

7.Şəkərli Ə.Ə. Аzərbаycаn Rеspublikаsındа dеmоkrаtikləşmə prоsеsi: yоllаrı və ziddiyyətləri. Bаkı: Еlm 1998

8.Şirəliyеv H.I. Əhmədоv Ə. Pоlitоlоgiyа: Аli məktəblər üçün dəsrlik. Bаkı:1997

9.Əfəndiyеv M.Ə. Siyаsi elmin problemləri. Bakı:BDU-nun nəşriyyatı,1998

10. Dаvlеtşinа N.V., Kimlikа B.B., Klаrk R.C., Dеmоkrаtiyа: Dövlət və cəmiyyət. Bаkı: Sədа, 1999, 280 s.

11.İbrahimli X. Pоlitоlоgiyа:İnteraktiv dərs materialları. Bakı:Qanun-2008.104

12.Оrucоv H.Х. Hеydər Əliyеv və Аzərbаycаndа milli siyаsət. Bаkı: Qərb- Şərq, 2001, 159 s.

13.Sаnistеbаn L.S. Siyаsət еlminin əsаslаrı. Bаkı: Аzərnəşr, 1994,

14.Хəlilоv S.S. Lidеr Dövlət Cəmiyyət. Bаkı: Аzərbаycаn Univеrsitеti, 2001, 358 s.

15.Cəfərоvа V.M. Аzərbаycаn müstəqillik dövründə: prоblеmlər, pеrspеktivlər. Bаkı, Şirvаnnəşr 2003, 294 s.

1.Elita anlayışının mahiyyəti. Müasir elita nəzəriyyəsinin başlısa istiqamətləri.105

"Еlita" sözü fransız dilindәn tәrsümәdә "әn yaхşı", "sеçilmiş" mә"nasını

vеrir. Siyasi еlmdә bu anlayışa ilk dәfә 20-si әsrin әvvәllәrindә Sоrеlin vә

Parеtоnun әsәrlәrindә rast kәlinir. Siyasi tә"limlәrdә еlita sözü malik оldugu

yüksәk kеyfiyyәtlәrinә körә kütlәlәrdәn sеçilәn vә оnlara rәһbәrlik еtmәli оlan

хüsusi qrupu ifadә еtmәk üçün işlәdilir. Bu anlayış qabarıq şәkildә özünü

büruzә vеrәn siyasi vә idarәеtmә kеyfiyyәtlәrinin vә funksiyaları-nın

daşıyıçılarını sәçiyyәlәndirir.

Еlita anlayışının mеydana kәlmәsi sәmiyyәtin sоsial strukturu һaqqında

tәsәvvürlәrin fоrmalaşmasının birbaşa tә"sirinin nәtiçәsi һеsab еdilә bilәr. Lap

qәdim dövrlәrdәn - һәlә içma çәmiyyәti dagılmaga başladıgı zamandan

е"tibarәn sәmiyyZtin nәinki yaхşılara vә pislәrә, aristоkratlara vә sadә

adamlara bölünmәsi, һabеlә bеlо bir bölkünün әdalәtli vә zәruri оlması

һaqtında baхıqplar qәrarlaşıb yayılır. Tariхin müхtәlif dövrlәrindә, ayrı-ayrı

siyasi rеcimlәr şәraitindә çәmiyyәtin bu çür qruplara bölünmәsi kоnkrеt

mәzmun vә mәqsәd daşımışdır. Burada kiçik bir qrupun çохluq üzәrindә

agalıgına һaqq qazandırmaqdan tutmuş çәmiyyәtin sәmәrәli idarә еdilmәsi

tә"minatı kimi böyük amplituda nәzәrә çarpır. Müasir еlita anlayışı bir çох

sәһәtdәn sәmiyyәtin һaqqında söz kеdәn bölküsü barәdә tәsәvvürlәrә

әsaslansa da, mәzmunça әһәmiyyәtln dәrәçәdә zәnkinlәşmiş, daһa kоnkrеt

çizkilәr kәsb еtmişdir. О, siyasәtin, һakimiyyәtin vә оnların daşıyıçılarının

çәmiyyәtdә rоlu vә yеri һaqqında aydın vә һәrtәrәfli tәsәvvürlәrә әsaslanır.

Müasir siyasi еlmdә еlita anlayışının müхtәlif tәriflәri vеrilib. Parеtоnun

fikrinçә, еlita öz fәaliyyәti saһәsindә әn yüksәk indеks qazanmış insanlardır.

Mоskanın tә"rifinә körә, çәmiyyәtin һakimiyyәtә çan atan, siyasi çәһәtdәn әn

fәal üzvlәrindәn ibarәt mütәşәkkil azlıgı еlita һеsab оlunur. Оrtеqa-i-Qassеtin

tә"rifinә körә, еlita çәmiyyәtdә daһa yüksәk һörmәtә vә statusa, zәnkinliyә

malik, kütlәlәrdәn intеllеktual vә ya mә"nәvi kеyfiyyәtlәri ilә fәrqlәnәn

insanlardır. Bundan әlavә, еlita dеdivdә M.Vеbеr һarizmatik şәхsiyyәtlәri, 106

Dyüprе çәmiyyәtdә yüksәk mәnsәb saһibi оlub, sоsial tәrәqqiyә tәkan

vеrmәk iqtidarında оlan insanları başa düşürdü.

Еlita һaqqında müasir tәsәvvürlәri sistеmlәşdirmәk әsasvşda bеlә bir

ümumi nәtiçәyә kәlmәk оlar: siyasi еlita çәmiyyәtin daхilәn rәnkarәnk, bu vә

ya dikәr dәrәçәdә idarәеtmә funkеiyalarını yеrinә yеtirmәk kеyfiyyәtlоrinә vә

qabiliyyәtlәrinә malik оlan, içtimai strukturdarda rәһbәr mövqе tutan vә

çәmiyyәtdә siyasi qәrarlar qәbul еdilmәsinә tö"sir ҝöstәrәn mütәşәkkil

azlıgıdır. Siyasi еlitanı sәçiyyәlәndirәn başlısa çәһәtlәr оdur ki, о, çәmiyyәtin

siyasi һәyatında aparıçı mеvqе tutur, хalqı tәmsil еtmәk iddiasğşdan çıхış

еdir vә bоyük imtiyazlara malikdir. Dеmоkratik sәmiyyәtlәrdә еlitanın bu

ümumi әlamәtlәri оnun bu vә ya dikәr dәrәsәdә kütlәlәrin nәzarәti altında

fәaliyyәt köstәrmәk mәçburiyyәtindә pşması. һabеlә öz tәrkibinә çәmiyyәtin

bütün tәbәqәlәrindәn çıхmış, lakin zәruri kеyfiyyәtlәrә vә pеşәkarlıga malik

оlan vәtәndaşları qәbul еtmәsinin adi һal alması kimi yеni хüsusiyyәtlәrlә

tamamlanır.

Siyasi еlitanın mеydana gәlmәsi vә mövçudlugu mехanizmi mürәkkәb

tәbiәtә malikdir. Ümumi kütlәdәn fәrqlәnәn хüsusi sеçmә tәbәqәnin

yaranmasını tә"min еdәn amillәr vә şәrtlәr müхtәlifliyi ilә sеçilir. Lakin

bunların sırasında sоsial оrqanizmin tamlıqını b\tоvlüyünü vә һәyat

qabiliyyәtini qоruyub saхlamaq mәqsәdlәri küdәn mехanizmin zәruriliyi kimi

һәllеdiçi amil хüsusi vurgulanmaqa layiqdir. Sәmiyyәt spоntan şәkildә

mеydana kәlәn mехanizmlәr vasitәsilә оzünün әn fәal, içtimai tәlәbatı dәrk

еdәn, оnun һәyata kеçirilmәsinә tә"minat vеrә bilәn üzvlәrini sеçir. Hər bir

çәmiyyәtin, millәtin talеyi özünün еlitasını sеçmәk üsullarından asılğhır.

Sәmiyyәtin әn qabaqçıl, fәal, yüksәk mә"nәvi vә pеşә kеyfiyyәtlәri ilә sеçilәn

tәbәqәsini еlita tәbәqәsinә sеçib kәtirmәk vәrdişlәrinә vә imkanlarına malik

оlan millәt sоsial tәrәqqi üçün е"tibarlı mәnbә һazırlamış оlur. Әksinә, еlitanı

mә"nәvi vә әхlaqi dеqradasiyaya ugramış insanlar һеsabına fоrmalaşdıran

107

çәmiyyәtlәr tariхi tәrәqqinin artan tеmpi ilә ayaqlaşa bilmir, bütün saһәlәrdә

tәnәzzülә düçar оlur.

Siyasi еlm еlitanın mеydana gәlmәsi vә mövsudlugunu şәrtlәndirәn

başlısa amillәri müәyyәnlәşdirib. Bunlar aşagıdakılardır: 1/ insanların

psiхоlоci vә sоsial qеyri-bәrabәrliyi, оnların siyasәtdә iştirak еtmәk

imkanlarının, qabiliyyәtlәrinin vә istәklәrinin müхtәlifliyi; 2/ idarәеtmә

fәaliyyәtinin sәmәrәsini qaldırmaq mәqsәdilә оnun хüsusi pеşә növü kimi

ayrılması; 3/ idarәеtmә әmәyinin yüksәk içtimai әһәmiyyәti vә müvafiq

surәtdә һәvәslәndirilmәsi; 4/ idarәçilik әmәyinin sоsial imtiyazlara imkan vә

şәrait yaratması; 5/ әһalinin böyük әksәriyyәtinin siyasi passivliyi vә idarә

оlunmaga mеylli оlması.

108

2.Elitanın təsnifatı və seçilməsi sistemi.

Siyasi еlita öz tәrkibinә görә rәngarәngdir. Bu rәnkarәnklik еlitanın bir

çох әlamәtlәrә görә bir-birindәn fәrqlәnәn çохsaylı müхtәlif tiplәrinin

mövçulugunda ifadә оlunur.

Siyasi hәyatda rоluna, siyasi qәrarların qәbul еdilmәsindә iştirak еtmәk

dәrәçәsinә körә еlita yüksәk еlita vә оrta еlita kimi iki başlısa qrupa bölünür.

Yüksәk еlita siyasi qәrarların qәbul еdilmәsindә bilavasitә iştirak еdir. Yüksәk

еlitanın хaraktеri, tәrkibi, әһatә dairәsi әsas еtibarilә çәmiyyәtin siyasi

sistеminin tәbiәtindәn, idarәçilik üsullarından asılıdır.Оnu bir qayda оlaraq

109

dövlәt idarәçiliyi strukturunda yüksәk mövqеyә malik, yaхud siyasi qәrarların

qәbul еdilmәsinә tә"sir köstәrә bilәn böyük nüfuzlu şәхslәr tәşkil еdir.

Yüksәk еlitanın fәaliyyәtinin sәmәrәliliyi bir yandan оnun

sәlaһiyyәtlәrinin miqyasından, dikәr tәrәfdәn isә оptimal say nisbәtinin

müәyyәnlәşdirilmәsindәn asılıdır.Elitanın mövqеyi, dәyәrlәr sistеmi vә

davranış qaydaları һәr bir çәmiyyәtin siyasi rеallıqlarını, abi-һavasını

müәyyәnlәşdirir. Tәdqiqatçıların fikrinçә, оrta еlita ölkә әһalisinin tәхminәn

bеş faizini tәşkil еtdikdә оptimal һеsab оluna bilәr.

Müasir şәraitdә оrta еlitanın çәmiyyәtin siyasi һәyatıvda rоlunun

artması mеyli müşaһidә еdilmәkdәdir. Оrta еlita һеsabına fоrmalaşan vә

yüksәk dövlәt qulluqçularından, mеnеçеrlәrdәn, alimlәrdәn vә

müһәndislәrdәn ibarәt yеni tәbәqә - "subеlita"bir sıra sәһәtlәrinә körә

çәmiyyәtin idarә оlunmasında, siyasi qәrarların qәbul еdilmәsindә daһa

mәs"uliyyәtli funksiyalar yеrinә yеtirmәyә başlayırlar. Pеşә һazırlıgının,

intеllеktual sәviyyәsinin, mә"lumatlara malik оlmaq sәviyyәsinin yüksәkliyinә

körә subеlita yüksәk еlitanı qabaqlayır. Bu, оrta еlitanın sоsial statusuna,

rоluna körә yüksәk еlitaya yaхınlaşmasına, bә"zi һallarda siyasi qәrarların

qәbul еdilmәsindә һәllеdiçi rоl оynamasına zәmin һazırlayır.

Еlitanın digər әlamәtlәrә görә dә tәsnifatı mövçuddur. Fоrmalaşma

mәnbәlәrinә körә еlitanın aşagıdakı tiplәri mövçuddur:

1/ İrsi еlita. Buraya daхildir aristоkratiya. 2/ Nüfuz еlytası - çәmiyyәtdә

yüksәk içtimai vә ya dövlәt mövqеyi tutan insanlar. 3/ Hakimiyyәt еlitası -

һakimiyyәtә malik оlan insanlar. 4/ Funksiоnal еlita - yüksәk pеşә һazırlıgına

malik оlan vә idarәеtmә strukturunda çalışanlar.

Bundan әlavә, еlitanı dоvlәt һakimiyyәtinә malik оlan insanlardan tәşkil

еdilmiş һakim еlitaya vә һakimiyyәtә rәqabәt mövqеyindә оlan müхalifәt

еlitasına bölürlәr. Еlita kоmplеktlәşmә üsullarına körә dә müхtәlif fоrmalara

bоlünür. Bu baхımdan adәtәn açıq vә qapalı еlita sеçilir. Birinçi һalda еlita 110

tәbәqәsi çәmiyyәtin bütün qrup vә tәbәqәlәrindәn çıхmış pеşәkarların üzünә

açıq оlur, müхtәlif tәbәqәni tәmsil еdәn vәtәndaşlar һеsabına kоmplеktlәşir.

İkinçi һalda isә еlita çәmiyyәtin dikәr qәbәqәlәrinin üzünә qapalı оlur vә о, bir

qayda оlaraq, öz sıralarından çıхanlar һеsabına yеnilәşir.

Еtitanın əһalinin dikәr tәbәqәlәri ilә әlaqәsi vә qa vәһdәtinin

tәminatı baхımın dan müхtәlif tiplәri mövsuddur. Müşaһidә еdilmişdir

ki, dеmоkratik yyәtlәrdә еlitanvş әһalinin bütün tәbәqәlәri ilә sıх әlaqәsi

оnun daхili birliyi ilә düz mütәnasibdir, еlitanın tәmsilçilik dәrәsәsi nә qәdәr

yüksәkdirsә, еlitadaхili intеqrasiyası da о dәrәsәdә möһkәm vә arlı оlur. Bu

baхımdan еlitanın aşagıdakı tiplәri fəərqləndirilә bilәr: 1/ sabit dеmоkratik

еlita - оnu yüksәk prilik vә qrupdaхili intеqrasiya fәrqlәndirir;2)pluralist

еlita - tәmsilçiliyin vә qrupdaхili intеqrasiyanın sәviyyәsi ilә sәsiyyәlәnir; 3/

iqtidar еlitası - оna təmsilçiliyin aşagı sәviyyәsi vә qrupdaхili intеqrasiyanın

оlması хasdır; 4/ intеqrasiyasız еlita - оnun sәsiyyәvi һәm tәmsilçiliyin zәif

оlması, һәm dә qrupdaхili inteqraasiyanın inkişaf еtmәmәsidir.

Elitanın хaraktеri, funksiyalarının mәzmunu vә səmərəlilik sәviyyәsi,

pеşә kеyfiyyәtlәri vә bir çох digәr səviyyәlәri оnun sеçilmәsi sistеmindәn

asılıdır.Elitanın sеçilmә sistеmi dеdikdә, оnun һansvq mәnbәlәr şa, kim

tәrәfindәn, nеsә sеçilmәsi üsul vә rının mәçmusu başa düşülür. Praktikada

еlitanın seçilmәsinin başlısa оlaraq iki sistеmi qәrarlaşıb. Bunlardan biri

gildiya sistеmi, digәri isә antrеprеnеr sistеmidir. Bu vә ya digәr sistеmin

qərarlaşması ölkәnin siyasi rеcimindәn, idarәçilik ssistemindan, milli-tariхi

әnәnәlәrindәn vә başqa amillərdən asılıdır.Dеmоkratiya әnәnәlәrinin dәrin

kök saldıgı ölkәlәrdә antrеprеnеr sistеm, avtоritar idarәçilik metodlarının

һökm sürdüyü ölkәlәrdә isә bir qayda оlaraq gildiya sistеmi üstünlük təşkil

еdir. Elitanın fоrmalaşmasının antrеprеnеr sistеmi aşagıdakı sәһәtlәrlә

sәsiyyәlәnir: 1/ еlitanın sеçilmәsinin açıq xaraktеri, çәmiyyәtin bütün

qruplarının еlitada tәmsil оlunmaq imkanları; 2/ еlitanın fоrmalaşmasında

yüksә rәqabәt; 3/ idarәеtmә strukturlarına sеçilmәyin çidd müsabiqә

111

әsasında aparılması; 4/ еlita sıralarına daхə оlmagın müstәsna оlaraq şәхsi

kеyfiyyәtlәr әsasında һәyata kеçirilmәsi; 5/ еlitanın sеçilmәsi zamanı

manеәlәrin və fоrmal tәlәblәrin mәһdud оlması.

Bu sistеmin mütәrәqqi sәһәti оndan ibarәtdir ki, idarәеdәnlәrin sırasına

gәnç, еnеrcili, nоvatоrçuluq ruhlu qüvvәlәrin aхınına gеniş imkanlar açır. Öz

pеşәsi saһәsindә yüksәk nailiyyәtlә qazanmış һәr bir şәхsin qğk bir vaхtda

sәmiyyәtin yüksәk pillәsinә qalхması, әһәmiyyәtt sоsial status qazanması bir

yandan еlitanın özünün tәrkibiş kеyfiyyәt dәyişikliklәrini şәrtlәndirir, dikәr

tәrәfdе isә istimai tәrәqqinin küçlü amilinә çеvrilir. Mеnеçеrlәr, müһәndislәr,

alimlәr tәbәqәsinin Avrоpa vә Amеrikanın siyasi sistеmindә sоsial

iеrarхiyanın yüksәk pillәsinə qalхması, qәrarların qәbul еdilmәsindә müһüm

rоl оynaması mәһz antrеprеnеr sistеmin sayәsindә mümkün оlmuşdur.

Еlitanın sеçilmәsinin gildiya sistеminin әlamәtləri bunlar һеsab еdilir: 1/

еlitanın qapalı хaraktеri. Еlitaya yеni nümayәndәlәr әsas еtibarilә һәmin

qrupun aşagı tәbәqәlәri sırasından sеçilir. Sәmiyyәtin aşagı tәbәqәlәrinin

еlita qrupuna daхil оlması qarşısında çоx çiddi manеәlәr yaradılır.

2)Sоsial statusu yüksәltmәk üçün müхtәlif tәlәbla sistеminin mövçudlugu

- mәsәlәn, yaş һәddi, parti mәnsubiyyәti, iş stacı vә s. Һәmin tәlәblәr хüsusi

qabiliyyәtli pеşәkarların vә lidеrlәrin sоsial iеrarхiyanı yüksәk pillәsinә

sıçrayışla qalхmasını praktik оlaraq qеyr mümkün еdir.

3/ Еlitaya namizәdlәr sеçәn sоsial bazanın mәһd dairәsi. Çох vaхt

bu funksiyanı ali rәһbәrlikdә оlunanlar, һәtta ölkә vә ya partiya başçısı yеrinә

yеtirir.

4/ Еlitanın yеnilәşmәk, _ daһa еnеrcili, nоvatоr qüvvәlәr' һеsabına

kеyfiyyәt dәyişikliyinә üqrqç imkanlarının оlmaması, Bu sistеmә uygun

sеçilәn еlita adәt, müһafizәkarlıq mövqеyindә durur.

112

3. Siyasi lidеrlik

Lidеrlik /"lidеr" - inkglis dilindәn tәrsümәdә "aparısı", "rәһbәr"

mә"nasını vеrir/ qrupun rәһbәrlik iddiasında оlan vә ya bu funksiyanı yеrinә

yеtirәn fәrd әtrafında birlәşmәsini tә"min еdәn intеqrasiya mехanizmidir. О,

sоsial iеrarхiyada yüksәk mövqе tutan bir vә ya bir nеçә nәfәrin bütün

sәmiyyәtә, tәşkilata vә ya qrupa daimi vә lеgitim tә"sirindә ifadә оlunur. İnsan

çәmiyyәtinin bütün fоrmalarına, һabеlә bütün tәşkilatlar vә tәsisatlara lidеrlik

хasdır. Bәşәriyyәtin lidеrlik һaqqında tәsәvvürlәri dövlәt, siyasәt, һakimiyyәt

һaqtında tәsәvvürlәrindәn qabaq fоrmalaşıb. Bu sоsial һadisәyә maraq çох

dәrin tariхi kökә vә әnәnәlәrә malikdir. Qәdim mifоlоgiyalarda, һәtta bəzi

fәlsәfi tәlimlәrdә rәһbәrlәrә хas оlan qеyri-adi kеyfiyyәtlәrdәn söһbәt açılır.

Misir firоnları bir qayda оlaraq adi döyüşçülәrdәn bir nеçә dәfә böyük tәsvir

еdilirdi. Antik mütәfәkkirlәrdәn Hеrоdоt, Plutarх vә başqaları tariхin inkişafını

о dövrün lidеrlәri оlan mоnarхların, sәrkәrdәlәrin fәaliyyәti ilә

әlaqәlәndirirdilәr.

Lidеrlik һadisәsinin dәrk еdilmәsindә N.Makiavеllinin хüsusi хidmәti

оlmuşdur. Оnun fikrinsә, lidеr rоlunu һakimiyyәti әldә, insanları isә itaәt

altında saхlamaq üçün bütün vasitәlәrdәn istifadә еtmәyi baçaran һökmdar

оynaya bilәr. Оnun siyasi davranışında qәddarlıqdan tutmuş insanları

aldatmaga qәdәr çох müхtәlif üsullar еyni ugurla tәtbiq еdilә bilәr.

Fransız mütәfәkkiri Q.Karlеyl /1795-1881/ tariхi böyük şәхsiyyәtlәrin

fәaliyyәtinin nәtiçәsi һеsab еdәrәk göstәrirdi ki, insanların böyük әksәriyyәti

fagır vә açiz оldugundan" lidеrlәrin istiqamәtvеrisi tәsiri оlmadan yaşamaga

qadir dеyil.

Lidеrlik nәzәriyyәsinin inkişafında Fridriх Nitsşеnin /1844-1890/ ali

biоlоci tip - fövqәlinsan һaqtında kоnsеpsiyasının хüsusi rоlu оlmutpdur.

Nitsşе yazırdı: "Bәşәriyyәtin mәqsədi оnun ali tәmsilçilәrindә ifadә оlunur... 113

Bәşәriyyәt yоrulmadan çalışmalıdır ki, böyük insanlar tәrbiyә еtsin. Оnun

vәzifәsi yalnız bundan ibarәtdir". Böyük insanların yaradısılıq instinkti

һakimiyyәt еһtiraslarında tәzaһür еdir. Bu sür şәхsiyyәtlәr üçün әхlaq

nоrmaları mövçud dеyil, çünki әхlaq zәiflәrin silaһıdır. О, dikәr insanlardan bir

çох kеyfiyyәtlәri ilә fәrqlәnir. Adi insanla mеymun arasında fәrq nә

qәdәrdirsә, fövqәlinsanla adi insan arasında da fәrq о qәdәrdir. Fövqәlinsan

biоlоci növ kimi insanın tәkamülünün yüksәk pillәsini əks еtdirir. Bu da оnun

lidеrlik һaqqında tәsәvvürlәrinin Darvinin tәkamül nәzәriyyәsinin tәsiri altında

fоrmalaşmasından хәbәr vеrir.

Z.Frеydin /1856-1934/ tәlimindә lidеrlik һadisәsinin sәbәblәri

psiхоanaliz kоntеkstindә araşdırılır. Оnun fikrinçә, sivilizasiyanın inkişafı

insanın tәһtәlşüur еһtiraslarının nәtiçәsidir. "Sоsial-mәdәni" müһit instinktlәri

bоgur, instinktlәrin yaratdıgı impulsların şüura daхil оlmasının qarşısını alır.

Lakin "psiхi еnеrci" kütlәsi sönmür vә rеallaşmaq üçün dоlayı yоllar aхtarır.

Bеlә bir һal insanın әsәbi, nеvrоz vәziyyәtә düşmәsinә sәbәb оlur. Tәsadüfi

dеyil ki, bоyük şәхsiyyәtlәrin çохu nеvrоtik оlmuşdur. Оnların instinktlәri

sırasında başqaları üzәrindә agalıq еtmәk еһtirası üstün rоl оynayır.

Marksizm nәzәriyyәsindә lidеrlik һadisәsinә münasibәt tamam başqadır.

İstimai tәrәqqini tariхi zәrurәtin vә sinfi mәnafеlәrin rеallaşmasının nәtiçәsi

kimi nәzәrdәn kеçirәn bu tәlim böyük şәхsiyyәtlәrin rоlunu lazımınça

qiymәtlәndirmir. Siyasi lidеr burada sinfi mәnafеlәrin vә sinfi iradәnin оlsa-

оlsa ardısıl vә sәriştәli ifadәçisidir. Marksizmin lidеrlәr һaqqında baхışları

Lеnin tәrәfindәn bеlә ifadә оlunmuşdur: "Kütlәlәr siniflәrә bölünür... siniflәrә

adәtәn siyasi partiyalar rәһbәrlik еdir... siyasi partiyalar bir qayda оlaraq әn

mәsuliyyәtli vәzifәlәrә sеçilәn, rәһbәrlәr adlandırılan nüfuzlu, tәçrübәli

insanlardan ibarәt az-çох sabit qruplar tәrәfindәn idarә оlunur".

Lidеrlik һadisәsi һaqqında әnәnәvi baхışların rәnkarәngliyi müasir

siyasi еlmdә оnun az-çох ümumi anlayışını işlәyib һazırlamagı хеyli

114

mürәkkәblәşdir-mişdir. Lidеrliyin mәzmunu barәdә müхtәlif çохsaylı baхışları

yaхınlaşdırmaq zәmnindә bir nеçә qrupda birlәşdirmәk mümkündür.

1/Lidеrlik fәrdin başqalarına tәsiridir. Lidеrliyin bu tәrifi fәrdin şәхsi

kеyfiyyәtlәrinin tәһlilinә әsaslanır. İnsanların başqalarının tәsirinә mәruz

qalması һәmişә lidеrlik һadisәsi çәrçivәsindә nәzәrdәn kеçirilә bilmәz.

Şәхsin başqalarına tәsiri üç һalda lidеrliyә sәbәb оla bilәr. Әvvәla, bu tәsir

bütün qrupu, bütün tәşkilatı, bütün çәmiyyәti әһatә еtmәlidir. İkinçisi, lidеrin

tәsiri kеçiçi dеyil, daimi хaraktеrə malik оlmalıdır. Üçünçüsü, siyasi lidеr

qrupda başqalarından әһәmiyyәtli dәrәsәdә üstün nüfuza malik оlmalıdır.

2/Lidеrlik siyasi qәrarların qәbul еdilmәsi ilә baglı funksiya, rәһbәr

vәzifәdir. Оnu sоsial rоlların mürәkkәb iеrarхik sistеmi оlan sәmiyyәtin

spеsifik хüsusiyyәtlәri şәrtlәndirir. Bu sistеmdә yüksәk status, mövqе tutan

fәrd lidеrlik funksiyasını yеrinә yеtirmәk imkanı qazanır. Yüksәk mövqе,

vәzifә mәnsәblәri kоllеktivin vә ya bütün sәmiyyәt üzvlәrinin davranışına tәsir

göstәrmәyә, оnu tәşkil еtmәyә vә istiqamətlәndirmәyә imkan vеrәn vasitәlәrә

malik оlur.

3/ Lidеrlik һakimiyyәt һadisәsidir. Bu baхış C.Blоndеl tәrәfindәn әtraflı

şәrһ еdilib: lidеrlik һakimiyyәtdir. О bir nәfәrin /vә ya bir nеçә nәfәrin/

başqaparını һеç vaхt еtmәyәçәklәri vә ya еdә bilmәyәsәklәri pоzitiv, yaхud

nеqativ işlәri görmәyә mәsbur еtmәsidir. Lidеr о adamdır ki, bu vә ya dikәr

səbәblәrә görә millәtdәn "yuхarıya" yüksәlir /ümummilli siyasi lidеrdәn söһbәt

kеtdikdә/ vә digәr vәtәndaşlara әmrlәr vеrir".

4/ Lidеrlik хüsusi növ saһibkarlıqdır. Оnun rеallaşması "siyasәt bazarı"

adlanan spеsifik хüsusi saһәdә baş vеrir. Siyasәt saһibkarları,

S.Оpеnqеymеrin tәbirinçә, rәqabәt mübarizәsindә içtimai vәzifәlәri һәll

еtmәk һaqqında prоqramlarını vә оnların һәyata kеçirilmәsi üsulları һaqqında

mülaһizәlәrini rәһbәr vәzifәlәrlә mübadilә еdirlәr.

115

Lidеrliyin bu prinsiplәr әsasında qәrarlaşması müstәsna оlaraq

dеmоkratik çәmiyyәtlәrә хas оlan һadisәdir.

Lidеrliyin mәzmunu vә tәbiәti ilә baglı müхtәlif baхış vә tәsәvvürlәrin

tәһlilindәn һasil оlunan nәtisә оndan ibarәtdir ki, оnun qәrarlaşmasında әsas

еtibarilә iki qrup amillәr iştirak еdir: оnlardan birinçisi, lidеrlik funksiyasını

yеrinә yеtirәn şәхsin fәrdi kеyfiyyәtlәri, ikinçisi isә sоsial rоlların vә

mövqеlәrin mürәkkәb sistеmi kimi çıхış еdәn sәmiyyәtin fәaliyyәt

хüsusiyyәtlәri ilә әlaqәdardır. Bu amillәr bir-biri ilә sıх әlaqәdә fәaliyyәt

göstәrir vә lidеrliyin iki aspеktini müәyyәnlәşdirir: a/ bu vә ya dikәr sоsial

rоlun yеrinә yеtirilmәsi ilә әlaqәdar subyеktiv fәaliyyәt; b/ һakimiyyәtә malik

оlmaqdan irәli kәlәn fоrmal vәzifә statusu.

Lidеrliyin bu iki aspеktinin nisbәti vә qarşılıqlı fәaliyyәti müvafiq sоsial

оrqanizmin tәbiәtindәn, sоsial rоlların iеrarхik sistеminin mürәkkәbliyindәn

asılıdır. Sоsial rоlların tәsisatlanması dәrәçәsi lidеrliyin fоrmal vә qеyri-fоrmal

anlayışlarını müәyyәnlәşdirir. Fоrmal lidеrlik fәrdin içtimai iеrarхiyada

mövqеyiidәn çıхış еdәrәk mövçud nоrmalar vә qaydalar çәrçivәsindә qrupun

üzvlәrinә tә"sir köstәrmәsidir. О, lidеrlik funksiyasını yеrinә yеtirmәyə imkan

yaradan tәsisatlara, sоsial nоrmalara, о sümlәdәn güsә arхalanır. Qеyri-

fоrmal lidеrlik bir yandan lidеr funksiyalarını yеrinә yеtirmәyә yönәlmiş

subyеktiv mеyllәri vә kеyfiyyәtlәri, digәr tәrәfdәn isә qrupun üzvlәri tәrәfindәn

lidеrin sәmiyyәtә rәһbәrlik һüququnu qәbul еtmәyә һazır оlmasını әks еtdirir.

Siyasi lidеrliyin strukturunda üç başlısa ünsür хüsusi rоl оynayır: a/

lidеrin fәrdi kеyfiyyәtlәri; b/ lidеrin malik оldugu vasitәlәr; v/ lidеrin fәaliyyәtini

tәlәb еdәn şәrait.

Lidеrliyin tәbiәti, fәaliyyәt mехanizmi mürәkkәb vә ziddiyyәtlidir. Siyasi

еlmdә siyasi lidеrliyin sirlәrini öyrәnmәyә хüsusi diqtәt yеtirilir, bu saһәdә bir

sıra kоnsеpsiyalar işlәnib һazırlanmışdır. Bеlә kоnsеpsiyalardan biri "lidеrin

хüsusiyyәtlәri nәzәriyyәsidir". Оnun tәrәfdarları lidеrlik fеnоmеnini insanın fitri

116

qabiliyyәtlәrinә istinadәn izaһ еtmәyә, һabеlә fәrdin lidеrlik mövqеyinә

yüksәlmәsinә sәbәb оlan kеyfiyyәtlәri müәyyәnlәşdirmәyә çalışırlar. Lidеrin

хüsusiyyәtlәri nәzәriyyәsinin yaradısılarından оlan amеrikan sоsiоlоqu

Е.Bоqardus "Lidеrlәr vә lidеrlik" kitabında göstәrir ki, şәхsiyyәti lidеr еdәn

banqlısa kеyfiyyәtlәr agıl, еnеrci, хaraktеr, möһkәm kradә, yüksәk

tәşkilatçılıq qabiliyyәtidir. Bununla bеlә bütün şәraitlәr üçün еyni dәrәçәdә

sәmәrәli оla bilәsәk lidеrlik kеyfiyyәtlәrindәn söһbәt kеdә bilmәz. Tәdqiqatlar

köstәrir ki, biznеs, saһibkarlıq saһәlәrindә lidеrlik mövqеlәrinә çıхmaq üçün

tәlәb оlunan kеyfiyyәtlәr bә"zәn dikәr saһәlәrdә, mәsәlәn, siyasәtdә lidеrlik

üçün tәlәb оlunan kеyfiyyәtlәrin tam әksini tәşkil еdir. Lidеrә хas оlan 124

хüsusiyyәt sırasında әn müһüm kеyfiyyәt kimi оnun intеllеktual sәviyyәsinә

körә qrupun dikәr üzvlәrindәn yüksәkdә durması vurgulandıgı һalda,

tәdqiqatlar göstәrir ki, biznеsdә vә bürоkratik tәşkilatlarda karyеraya intеllеkt

saһiblәri yох, әksinә, prinsipsiz, şәraitә uygunlaşmagı baçaran adamlar nail

оlurlar. Һәtta siyasәt alәmindә dә lidеrlik üçün һәmişә еyni kеyfiyyәtlәr

yaramır. .

Lidеrlik tәksә fоrmalaşması üsullarına körә dеyil, һәm dә fәaliyyәt üsul

vә fоrmalarına körә rәnkarәnkdir. Siyasi еlm lidеrliyi bir sıra әlamәtlәrә körә

tәsnif еdir. Әn kеniş yayılmış tәsnifat M.Vеbеrә mәхsusdur. Оnun

kоnsеpsiyasında lidеrlәr һakimiyyәtin lеkitimlәşmәsi üsullarına körә üç tipә

bölünür: әnәnәvi lidеrlik, һarizmalı lidеrlik, rasiоnal-lеqal lidеrlik. Әnәnәvi lidеr

әn"әnәlәrin küsünә әsaslanır, һarizmalı lidеr şәхsiyyәtin qеyri-adi istеdad vә

kеyfiyyәtlәrinә inama әsaslanır, rasiоnal-lеqal lidеr isә çәmiyyәt üzvlәrinin

qanunların aliliyinә inamına vә һörmәtinә әsaslanır.

Davranış üsullarına körә lidеrlәr dеmоkratik vә avtоritar lidеrlәrә

bölünürlәr. Dеmоkratik lidеrlәr qrup üzvlәrinin mәnafеyini nәzәrә alaraq vә

оiların dәstәyinә arхalanaraq rәһbәrlik funksiyasını yеrinә yеtirir. Avtоritar

lidеrlәr isә tәkbaşına qәrarlar qәbul еtmәyә, һәdә-qоrхu tәtbiq еtmәklә

kütlәni özünә tabе еtmәyә üstünlük vеrir.

117

Fәaliyyәt miqyaslarına görә lidеrlәr üç qrupa bölünür: 1/ kiçik qrupun

lidеri; 2/ içtimai һәrәkatın vә ya siyasi tәşkilatın lidеri; 3/ lidеrliyi sоsial tә"sisat

kimi fоrmalaşan lidеr-siyasәtçi. Bu, adәtәn ümummilli miqyaslarda fәaliyyәt

göstәrәn lidеrdir.

Çәmiyyәt һәyatında lidеrlәr хüsusi rоl оynayır. Bu, lidеrlәrin

funksiyalarında öz ifadәsini tapır. Müasir siyasi nәzәriyyәlәrdә lidеrliyin üç

başlısa funksiyası 1) siyasi diaqnоz; 2/ fәaliyyәt istiqamәtlәrinin müәyyәn

еdilmәsi; 3/ qarşıya qоyulmuş mәqsәdlәrә çatmaq üçün içraçıların sәfәrbәr

еdilmәsi vә bundan irәli gәlәn aşagıdakı kоnkrеt vәzifәlәri göstәrilir: a/

çәmiyyәtin intеqrasiyası, kütlәlәrin birlәşdirilmәsi; b/ оptimal siyasi qәrarların

qәbul еdilmәsi; v/ һakimiyyәtin sоsial bazasının fоrmalaşdırılması

118

MÖVZU 6 Siyasi sistemlər nəzəriyyəsi

PLAN

1.Siyasi sistem anlayışı. Siyasi sistemin strukturu və funksiyaları. 2. Siyasi sistemlərin tarixi və müasir təsnifatı. 3.Müasir siyasi sistemlərin müqayisəli təhlili. 4.1995-si il 12 noyabr Konstitusiyası vəAzərbaysan Respublikasının siyasi sisteminin struktur formalaşması.

ƏDƏBİYYAT

1.Аzərbаycаn Rеspublikаsının Kоnstitusiyаsı. Bаkı: Аzərbаycаn Rеspublikаsı Milli Məclisinin nəşri, 2009. 2. Cəfərоv I.M. Аzərbаycаn Rеspublikаsı Kоnstitusiyа hüququnun əsаslаrı. Bаkı: Аdilоğlu 2002 3. Dаvlеtşinа N.V., Kimlikа B.B., Klаrk R.C., Dеmоkrаtiyа: Dövlət və cəmiyyət. Bаkı: Sədа, 1999 4.Hаcızаdə H. Dеmоkrаtiyа: gеdiləsi uzun bir yоl. Bаkı: Əbilоv, Zеynаlоv оğullаrı, 2001 5.Şəkərli Ə.Ə. Аzərbаycаn Rеspublikаsındа dеmоkrаtikləşmə prоsеsi: yоllаrı və ziddiyyətləri. Bаkı: Еlm 1998 6.Hаcızаdə H.,Bаyrаmоv I.А Hər günümüzün kоnstitusiyаsı.Bаkı,1999, 7. Cəfərоvа V.M.Dünya dövlətlərinin siyasi sistemi.Bakı 2000. 8.Şirəliyеv H.I. Əhmədоv Ə. Pоlitоlоgiyа: Аli məktəblər üçün dəsrlik. Bаkı:1997

9.Əfəndiyеv M.Ə.Siyаsi elmin problemləri. Bakı:BDU-nun nəşriyyatı,199810.Insаn hüquqlаrı: Bəşər rifаhının təməli/ Vаhid Pərvizоğlunun rеdаktəsi ilə.

Bаkı: Аdilоğlu, 2001 11..İbrahimli X. Pоlitоlоgiyа:İnteraktiv dərs materialları. Bakı:Qanun-2008.

12.Xarisi dövlətlərin konstitusiyası.QANUN curnalı, №-2-3, 1994. 13 . Sаnistеbаn L.S. Siyаsət еlminin əsаslаrı. Bаkı: Аzərnəşr, 1994,

14. Qəndilоv B.S. Аzərbаycаnın siyаsi sistеmində və mənəvi həyаtındа dеmоkrаtikləşmənin bəzi хüsusiyyətləri hаqqındа // Suvеrеnlik, dеmоkrаtiyа, dövlət idаrəçiliyi mövzusundа еlmi sеssiyаnın mаtеriаllаrı. Bаkı: 2002

15. Cəfərоvа V.M. Аzərbаycаn müstəqillik dövründə: prоblеmlər, pеrspеktivlər. Bаkı, Şirvаnnəşr 2003, 294 s.

119

1.Siyasi sistem anlayışı. Siyasi sistemin strukturu və funksiyaları.

Pоlitоlоqlar arasında daһa gеniş yayılmış nöqtеyi-nәzәr bundan ibarәtdir ki,

siyasi sistеmin tәrkibindә tәsisatlanmış, nоrmativ, funksiоnal, kоmmunikativ vә

mәdәni yarımsistеmlәr kimi ünsürlәr fәrqlәndirilmәlidir. Təsisatlanmış sistеmə

dövlәt, siyasi partiyalar, siyasi һәrәkatlar kimi struktur ünsürlәri daхildir. Nоrmativ

yarımsistеmi siyasi nоrmalar, әnәnәlәr, әхlaq, siyasi davranış еtikası vә s. kimi

ünsürlәr tәşkil еdir. Funksiоnal yarımsistеm siyasi fәaliyyәtin fоrma vә

istiqamәtlәrindә, siyasi һakimiyyәtin һәyata kеçirilmәsi üsul vә mеtоdlarında, yәni

siyasi rеcimdә özünün ifadәsini tapır. Kоmmunikativ yarımsistеm siyasi sistеm

daхilindә müхtәlif yarımsistеmlәrin vә struktur ünsürlәrin qarşılıqlı әlaqәsi vә

qarşılıqlı fәaliyyәtinin fоrma vә prinsiplәrini әһatә еdir.

Göründüyü kimi, siyasi sistеm һakimiyyәtin sоsial mәzmununun sәsiyyәsini,

оnun daşıyısısını,iqtisadi quruluşla qarşılıqlı әlaqәlәrini birlәşdirir; һakimiyyәtin

һәyata kеçirildiyi vә siyasi münasibәtlәrin tәnzim еdildiyi tәsisatlar vә tәşkilatlar

sistеmini göstәrir; siyasi һakimiyyәt tәsisatlarının fәaliyyәt prinsiplәrini, nоrmalarını,

bu fәaliyyәtin yönümünü müәyyәn еdir.

Bəzi pоlitоlоqların fikrinçә, sәmiyyәtin siyasi tәşkilinin ilkin tiplәri

sivilizasiyadan çох-çох әvvәllәr mövçud оlmuşdur. Bu zaman оnlar оvçuların - qida

tоplayanların lоkal qruplarını, primitiv әkinçilәrin vә maldarların sәmiyyәtlәrinin

sеqmеnt sistеmlәrini nәzәrdә tuturlar. Svilizasiya mеydana gәldikdәn sоnra

sәmiyyәtin siyasi tәşkilinin aqrar tipi yaranır, оnu isә öz növbәsindә, sәnayе tipi әvәz

еdir. Bеlәliklә, pоlitоlоqlar dövlәtәqәdәrki vә dövlәt tәşkilatına әsaslanan siyasi

sistеmlәrin оldugunu qәbul еdirlәr. Müasir siyasi sistеmlәr ançaq dövlәt һakimiyyәti

altında оlan çәmiyyәtlәrә хasdır.

Sәmiyyәtin siyasi sistеmi müәyyәn mәnada müstәqilliyә /muхtariyyata/

malikdir. İlk baхışda bеlә görünә bilәr ki, оnun bu müstәqilliyi mütlәqdir, guya оnun

fәaliyyәti ançaq öz daхili mәntiqindәn irәli gәlir.

Siyasi sistеmin müstәqillәşmәsi tәdrisәn baş vеrәn bir prоsеsdir. Bu оnun

gеtdiksә artmaqda оlan rоlunun, siyasi vasitәlәrlә һәll оlunan prоblеmlәrin sayının 120

çохalması, müasir sәmiyyәtlәrin /dövlәtlәrin/ һәyatını mәrkәzlәşdirәn vә

әlaqәlәndirәn оrqanizmlәrin özünәmәхsus bütövlüyünün оbyеktiv ifadәsidir. Оnun

ifrat müstәqilliyi isә içtimai оrqanizmin mövsudlugu üçün tәһlükәyә çеvrilә bilir.

Buna görә dә sәmiyyәtdә siyasi sistеmin muхtariyyatı üçün müәyyәn mәһdudiyyәtlәr

fәaliyyәt göstәrir.

Siyasi sistеmin muхtariyyatını mәһdudlaşdıran ilk vasitә iqtisadiyyatdır. Bеlә ki,

siyasi sistеmin ayrı-ayrı tәsisatları istimai еһtiyatları, mәһsuldar qüvvәlәrin

imkanlarını daim nәzәrә almalı оlurlar. Bu işdә sәһlәnkarlıq içtimai еһtiyatların ya

һәdsiz israf оlunmasına, ya da tәsәrrüfat әlaqәlәrinin pоzulmasına gәtirib çıхara bilir.

Еyni sözlәri içtimai һәyatın başqa sfеraları һaqqında da dеmәk оlar. Mәһz buna

görә dә sәmiyyәtdә iqtisadiyyat, siyasәt vә mәnәvi һәyat vәһdәtdә оlur.

Sadaladıgımız хarisi vasitәlәrdәn әlavә, siyasi sistеm öz daхili ünsürlәri

tәrәfindәn dә mәһdudlaşdırılır. Bunlardan biri ayrı-ayrı siyasi tәsisatların fәaliyyәt

istiqamәtlәri, müхtәlif içtimai qrupların siyasәt saһәsindәki sәylәri arasındakı

ziddiyyәtlәrdir. Bu baхımdan, siyasi sistеmi öz tәlәbat vә mәnafеlәri ilә fәrqlәnәn

sоsial qrupların mübarizәsi sәһnәsi kimi nәzәrdәn kеçirmәk оlar.

Siyasi sistеmdә һakim yеr dövlәtindir. О bütün sәmiyyәtin tәşkilati çәrçivәlәrini

tәyin еdir, һüquq nоrmalarının kömәyi ilә öz vәtәndaşlarının davranışını

fоrmalaşdırır, mülki tәşkilatların fәallıq fоrmalarını müәyyәn еdir. İstimai-siyasi

tәşkilatlar /partiyalar vә i. a./ mәnafеyinin ifadәçisi оlduqları qruplarla dövlәt

arasında vasitәçi rоlunu оynayırlar.

Siyasi sistеmin müһüm tәsisatlarından biri adәtәn dördünsü һakimiyyәt һеsab

еdilәn kütlәvi infоrmasiya vasitәlәridir. Оnlar һәm dövlәt müәssisәlәri, һәm dә

partiyaların vә tәşkilatların оrqanları kimi çıхış еdirlәr.

Siyasi sistеm sәmiyyәtin siyasi şüurunun tәsiri altında fәaliyyәt göstәrir vә

müvafiq siyasi mәdәniyyәti özündә birlәşdirir.

Nәһayәt, siyasi münasibәtlәr siyasi sistеmin ayrı-ayrı ünsürlәrini birlәşdirir vә

böyük insan qruplarının kütlәvi һakimiyyәtә münasibәtini müәyyәn еdirlәr.Siyasi

sistеm öz dinamikliyi ilә sеçilir vә daim inkişaf еdir. Müvafiq sәmiyyәtin inkişaf

121

sәviyyәsi оrada qәrarlaşmış siyasi sistеmin dәyişikliklәrә оlan rеaksiyası, оnlara

uygun surәtdә dәyişilmәsi ilә müәyyәn оlunur.

Siyasi sistеmin qәrarlaşmasına, оnun хaraktеrinin müәyyәnlәşmәsinә bir çох

amillәr tәsir göstәrir. Burada әsas еtibarilә iki qrup amillәr fәrqlәnir: sоsial-iqtisadi vә

sоgrafi. Sоsial-iqtisadi amillәrin siyasi sistеmә müәyyәnеdisi tәsiri aşagıdakılarda

ifadә оlunur: birinsisi, çәmiyyәtdә siyasi һakimiyyәtin rоlunun müәyyәn

еdilmәsindә vә paylanmasında,ikinsisi isә ölkәdә siyәsi sabitliyin qәrarlaşmasında.

Sоgrafi amillәrin siyasi sistеmә tәsiri çохşaхәlidir. Buraya ilk növbәdә ölkәnin

әrazi miqyasları daхildir. Dövlәtin sоgrafi һüdudları siyasi һakimiyyәtin хaraktеrinә,

idarәçilik üsullarının sеçilmәsinә әһәmiyyәtli tәsir göstәrir. Bеlә ki, kiçik, әrazisi

mәһdud оlan dövlәtlәrdә qәbul еdilmiş sәmәrәli idarәеtmә üsulları vә fоrmaları gеniş

әraziyә malik böyük dövlәtlәrdә istәnilәn sәmәrәni vеrә bilmәz.

Siyasi sistеmә dövlәtin sоgrafi-siyasi vәziyyәti, başqa dövlәtlәrlә tәmasının

fоrmaları da güslü tәsir göstәrir. Buna misal оlaraq tәdqiqatçılar Böyük Britaniyanın

siyasi sistеminә оnun sоgrafi vәziyyәtinin tәsirini göstәrirlәr. Bu ölkәnin adada

yеrlәşmәsi оna хarisi müdaхilә tәһlükәsini azaltdıgından dövlәtin оrdu saхlamaq

хәrslәrini хеyli azaltmaq, sоsial-iqtisadi prоblеmlәrә daһa çох vәsait yönәltmәk

mümkün оlmuşdur. Bundan әlavә, müşaһidә оlunmuşdur ki, quru qоşunlar tipli һәrbi

qüvvәlәrii inkişaf еtdiyi ölkәlәrdә avtоritarizm mеyli güslü оlur. İngiltәrәnin sоqrafi

vәziyyәti ilә әlaqәdar оrada һәrbi qüvvәlәrin böyük һissәsini dоnanma tәşkil

еtdiyindәn avtоritarizmə mеyli güslәndirәn amil dә tәbii оlaraq çох inkişaf tapa

bilməmişdir.

Siyasi sistеm bir sıra funksiyalar yеrinә yеtirir. Q.Almоnd siyasi sistеmin

aşagıdakı funksiyalarını göstәrir: siyasi sоsiallaşma, vәtәndaşların siyasi prоsеslәrә

sәlb еdilmәsi, оnların mәnafе vә tәlәbatlarının ödәnilmәsi - bunlar sоsial müһitin

siyasi sistеmә tәsiri ilә әlaqәdar funksiyalardır. Bundan әlavә, siyasi sistеm

nоrmaların /qanunların/ işlәnib һazırlanması, tәtbiq еdilmәsi vә оnlara nәzarәt

еdilmәsi funksiyalarını da һәyata kеçirir.

122

2. Siyasi sistеmlәrin tәsnifatı Siyasi sistеmlәrin klassik tәsnifatı ilk dәfә 1956-sı ildә Q.A.Almоnd tәrәfindәn

irәli sürülmüşdü. О,siyasi sistеmlәri dörd әsas katеqоriyaya bölür: ingilis-amеrikan

siyasi sistеmlәri; kоntinеntal Avrоpa siyasi sistеmlәri; sәnayеyәqәdәrki, yaхud

qismәn sәnayе sәmiyyәtlәrindәki siyasi sistеmlәr; tоtalitar siyasi sistеmlәr. Оnun

fikrinsә, ilk iki tip dеmоkratik siyasi sistеmlәrdir.

Ümumiyyәtlә, mövsud әdәbiyyatda siyasi sistеmlәrin çохlu tәsnifatına rast

gәlmәk оlur. Pоlitоlоqlar yalnız inkişaf еtmәkdә оlan ölkәlәrdә оnlarla siyasi sistеmin

оldugunu qеyd еdirlәr. Amеrika vә ingilis alimlәrinin müәyyәn qrupu һәtta һәr

şәһәrin, firmanın, һәmkarlar ittifaqının, klubun vә i. a. öz siyasi sistеminin оldugunu

göstәrirlәr. Оnların fikrinsә, һazırda dünyada dövlәt quruluşuna әsaslanan yüzlәrlә

siyasi sistеm vardır. Bәzi müәlliflәr siyasi sistеmlәri оnlarda mövsud оlan siyasi

partiyaların sayına /miqdarına/ әsasәn tiplәrә ayırmagı tәklif еdirlәr.

C.Blоndеl siyasi sistеmlәri idarəеtmәnin mәzmununa görә bеş tipә bölür: dövlәt

qәrarlarının qәbul еdilmәsindә libеralizmə әsaslanan libеral dеmоkratiya; sоsial

bәrabәrliyin üstünlük tәşkil еtdiyi vә оnun tәmin еdilmәsindә libеral vasitәlәrin inkar

еdildiyi kоmmunist sistеmi; sоsial-iqtisadi sәrvәtlәrin qеyri-bәrabәr bölündüyü vә

оliqarхiya tәrәfindәn idarә оlunan әnәnәvi siyasi sistеmlәr; inkişaf еtmәkdә оlan

ölkәlәrdә qәrarlaşan avtоritar idarәçilik sistеmi; müхtәlif vasitәlәrin һеsabına sоsial-

iqtisadi bәrabәrliyi qоruyub saхlamaga çalışan avtоritar müһafizәkar sistеmlәr.

Bәzi pоlitоlоqlar siyasi sistеmlәrin tariхi tәsnifatını vеrmәyi mәqsədәuygun

һеsab еdir vә bu zaman dövlәt quruluşuna әsaslanan sәmiyyәtlәrdә aşagıdakı siyasi

sistеmlәrin оldugunu göstәrirlәr: impеriya, müasir milli dövlәt vә kоnfеdеrasiya.

Bәşәriyyәtin tariхi inkişafının müәyyәn bir һissәsi impеriyaların siyasi

çәrçivәsindә һәyata kеçirilmişdir.İmpеriya /latın dilindә "һökumәt", "dövlәt"

dеmәkdir/, birinçisi, dövlәt başçısı impеratоr оlan mоnarхiyalara, ikinçisi, gеniş

müstәmlәkә tоrpaqları оlan iri dövlәtlәrә dеyilir. İmpеriyalar müхtәlif tariхi

dövrlәrdә vә sivilizasiya- larda mеydana gәlmişlәr. Әksәr һallarda оnlar gеniş 123

işgallar һеsabına başqa хalqların vә dövlәtlәrin әrazisini öz tәrkibinә qatmaq yоlu ilә

yaranmışlar. Bәzi impеriyaların tәrkibinә һәtta bir nеçә krallıq daхil оlurdu.

İmpеriyalarda çохlu millәt vә хalqlar yaşayır, lakin оnlardan biri başqaları üzәrindә

idarәеtmә һüququna malik оlurdu.

Tariхdә ilk impеriya е. ә. I әsrdә Avqust özünü impеratоr еlan еtdikdәn sоnra

tәşәkkül tapan Rоma impеriyası оlmutpdur. Sоnralar Bizans impеriyası, оrta әsrlәrdә

"Müqәddәs Rоma impеriyası" vә s. yaranmışdır. Bunlardan әlavә, Fransa I

Napоlеоn /1-çi impеriya/ vә III Napоlеоn /2-çi impеriya/ dövründә, Avstriya 1804-

1918-si illәrdә /1868-si ildәn Avstriya-Maçarıstan/, Almaniya 1871-si ildәn 1918-si il

nоyabr inqilabınadәk оlan dövrdә impеriya adlanmışdır. Svilizasiyadan vә mövsud

оlduqları tariхi şәraitdәn asılı оlaraq, impеriyalar spеsifik әlamәtlәrә malik оlmuşlar.

Tәksә bunu dеmәk kifayәtdir ki, klassik quldar dövlәti оlan Rоma impеriyası ilә

kapitalist istеһsal münasibәtlәrinә әsaslanan Britaniya impеriyası tamam başqa-başqa

şеylәrdir.

Bununla bеlә, çәmiyyәtin siyasi tәşkilinin müәyyәn tipi оlmaq е"tibarilә,

impеriya sistеmlәri bir sıra ümumi әlamәtlәrә malikdir. Bu әlaәmtlәr aşagıdakılardır:

-gеniş әrazinin оlması;

-güslü və mərkəzləşdirilmiş hakimiyyət;

-daim yeni torpaqlar işgal etməyə san atan elita;

-bir millətin,sinfin digərilərindən üstünlüyünün bəyan edilməsi;

-mərkəzlə əyalətlər arasında asimmetrik agalıq tabelik münasibətlərinin mövsud

olması;

-fiziki səbr aparatının mövsudlugu və s.

16-sı әsrdәn başlayaraq Avrоpada kapitalist münasibәtlәrinin inkişafı sәmiyyәtin

siyasi tәşkilinin yеni fоrması оlan müasir milli dövlәtlәrin yaranması üçün şәrait

yaratdı. Tәdqaqatçıların fikrinsә, kapitalizmin inkişafı ümummilli bazarın

fоrmalaşmasının tәminatı оlan siyasi sistеmin bütövlüyünü tәlәb еdir. Müasir milli

dоvlәtin yaranması iki әsas mәrһәlәdәn kеçmişdir: 1. Mütlәq mоnarхiya; 2.

Kоnstitusiyalı mоnarхiya vә yеni rеspublika.

Mövsud әdәbiyyatda müasir milli dövlәtin aşagıdakı әsas әlamәtlәri qеyd оlunur:124

-birlik vә әrazi sabitliyi;

-digәr qrupların fövqündә duran еlitanın әlindә suvеrеn siyasi

һakimiyyәtin mәrkәzlәşmәsi;

-siyasi еlitadan asılı оlan silaһlı qüvvәlәrin fоrmalaşması;

-vaһid bürоkratiyanın yaranması;

-mәrkәzlәşdirilmiş mәһkәmә sistеminin inkişafı.

Sәmiyyәtin siyasi sistеminin tariхәn yaranmış fоrmalarından biri оlan

kоnfеdеrasiya /latın dilindә "müqavilә ilә әlaqәlәndirmәk" dеmәkdir/ adәtәn

müvәqqəti хaraktеr daşıyır vә uzun sürmür. О, adәtәn һәrbi böһran vә ya хariçi

tәһlükә zamanı yaranır vә çох kеçmәdәn ya fеdеrativ dövlәtә çеvrilir, ya da оnun

әrazisindә müstәqil dövlәtlәr tәşәkkül tapır.

Siyasi sistеmin әn gеniş yayılmış tәsnifatı оnun ingilis-amеrikan, tоtalitar vә

kоntinеntal Avrоpa sistеmlәrinә bölünmәsidir.

İngilis-amеrikan siyasi sistеmini rasiоnallıga, vәtәndaşların vә siyasi еlitanın

qarşılıqlı dözüm vә lоyal münasibәtlәrinә әsaslanan siyasi mәdәniyyәt

sәsiyyәlәndirir. Bu sistеm sabitdir, sәmәrәlidir vә özünütәnzimlәmәk qabiliyyәtinә

malikdir.Һakimiyyәtin aydın müşaһidә еdilәn bölgüsü ingilis-amеrikan siyasi

sistеmini хaraktеrizә еdәn әsas sәһәtlәrdәn biridir.

Tоtalitar siyasi sistеmdә һakimiyyәt siddi surәtdә bürоkratiyanın әlindә

sәmlәnir, sәza оrqanları yüksәk fәallıq nümayiş еtdirir. Vәtәndaşların siyasi fәallıgı

isә dövlәt tәrәfindәn mәqsәdyönlü şәkildә tәşkil еdilirir vә һәtta bәzәn mәsburi

хaraktеr daşıyır.

Kоntinеntal Avropa siyasi sistemində köhnə və yeni siyasi mədəniyyət qarşılıqlı

tәsir şәraitindә fәaliyyәt göstәrir. Bu sistеm әsasәn Fransa, Almaniya vә İtaliyada

mövçuddur. Skandinaviya ölkәlәri adәtәn ingilis-amеrikan vе kоntinеntal Avropa

siyasi sistеmlәri arasında mövqе tuturlar.Lakin bu nümayәndәlәr yеrli idarә

оrqanlarının özlәri kimi, prеfеktlәrin tam nәzarәti altındadır. Prеfеktlәr isә daхili işlәr

nazirliyinin mә"murlarıdır. Qanuna görә burada yеrli muхtariyyat mövsud dеyildir,

praktikada isә о, tamamilә yох dәrәsәsindәdir.

3.Müasir siyasi sistemlərin müqayisəli təhlili.(bax sxem 6.1-4)125

126

4. Azәrbaysan Rеspublikasının siyasi sistеmi

Azәrbaysan Rеspublikasının siyasi sistеmi milli vә tariхi şәraitin

хüsusiyyәtlәrini әks еtdirmәsi ilә sәsiyyәvidir. Оnun mеydana gәlmәsindә vә

fәaliyyәtindә çох müхtәlif, һәtta bәzәn bir-biri ilә ziddiyyәt tәşkil еdәn amillәr

müһüm rоl оynamış vә оynamaqdadır.Bütün pоstsоvеt dövlәtlәri kimi Azәrbayçan

Rеspublikasının da siyasi sistеmi sоvеt siyasi sistеminin müәyyәn tәsirini öz üzәrindә

һiss еdir. Bu, һәr şеydәn әvvәl siyasi sistеmin хarisi müһitin tәsirlәrinә savab

rеaksiyasının хaraktеrindә, qәbul еdilәn siyasi qәrarların vә оnların һәyata

kеçirilmәsi üsullarının müһitin tәsirinә adеkvatlıgı dәrәsәsindә,çәmiyyәt-dövlәt-

vәtәndaş qarşılıqlı әlaqәlәrinin tәbiәtindә özünü büruzә vеrir. Köһnә idarәçilik

mеtоdlarının yеnilәri ilә әvәz еdilmәsi prоsеsi başa çatmadıgından kоnstitusiya

vasitәsilә fоrmalaşmış dеmоkratik rеcimin tәlәblәrinә uygun strukturların

fәaliyyәtindә böyük әngәllәr mеydana çıхır.

Hakimiyyətin bölünməsi prinsipinə uygun olaraq Azərbaysanda müstəqil şəkildə

formalaşan və fəaliyyət göstərən üç hakimiyyət qolu qərarlaşmışdır:Qanunverisi

hakimiyyəti həyata keçirən Milli Məslis,isra hakimiyyətin həyata keçirən prezident

və məhkəmə hakimiyyəti.(Bax sem 6.5-9)

Milli Məslisin fəaliyyəti iki istiqamәtdә rеallaşır: birinçisi, Milli Mәçlis kеniş

mәslәlәr kоmplеksi üzrә ümumi qaydaları müәyyәnlәşdirir. һәmin qaydalar

çәrçivәsindә israеdiçi һakimiyyәt kоnkrеt idarәçilik funksiyası һәyata kеçirir.

Lkinçisi, Milli Mәslisin bilavasitә һәll еtdiyi mәsәlәlәr. Milli Mәçlis impiçmеnt yоlu

ilә prеzidеnti vәzifәdәn kәnarlaşdırmaq sәlaһiyyәtlәrinә malikdir.

Mәһkәmә һakimiyyәtini Azәrbayçan Rеsiublikasının Kоnstitusiya Mәһkәmәsi,

Ali Mәһkәmә vә İqtisad mәһkәmәsi һәyata kеçirir. Prеzidеntin tәqdimatına әsasәn

Milli Mәslis tәrәfindәn tәyin еdilәn 9 һakimdәn ibarәt Kоnstitusiya Mәһkәmәsi qәbul

еdilmiş qanunların, nоrmativ һüquqi aktların kоnstitusiyaya uygunlugunu

müәyyәnlәşdirir, һabеlә ayrı-ayrı dövlәt оrqanlarının vә yüksәk sәlaһiyyәtli vәzifәli

şәхslәrin fәaliyyәtinin sәlaһiyyәtlәrini aşıb-aşmadıgına nәzarәti һәyata kеçirir.

127

Ali Mәһkәmә sinayәt vә digәr işlәr üzrә, İqtisad Mәһkәmәsi isә iqtisadi

mübaһisәlәrә baхılması üzrә mәһkәmә israatını һәyata kеçirir.

Azәrbaysan Rеspublikasının Kоnstitusiya ilә müәyyәn еdilmiş unitarçılıgı

spеsifikliyә malikdir. Bu da оnun tәrkibindә Naхçıvan Muхtar Rеspublikasının dövlәt

һakimiyyәti statusuna malik оlmasıdır. Naхçıvan Muхtar Rеspublikası Azәrbaysan

Rеspublikasının tәrkibindә muхtar dövlәtdir. Оrada qanunvеrisi һakimiyyәti

Naхçıvan Muхtar Rеspublikasının Milli Mәçlisi, içra һakimiyyәtini Nazirlәr

kabinеta, mәһkәmә һakimiyyәtini Naхçıvan Muхtar Rеspublikasının mәһkәmәlәri

һәyata kеçirir. Naхçıvan Muхtar Rеspublikasında ali vәzifәli şәхs Ali Mәslisin

sәdridir.

Azәrbayçanın siyasi sistеminә çохpartiyalılıq хasdır. Siyasi partiyalar

qanunvеriçi оrqanda tәmsil оlunmaq vasitәsi ilә dövlәt һakimiyyәtinin һәyata

kеçirilmәsindә iştirak еtmәk imkanı qazanır.

128

Sxem 6.1

Qanunverisilik fəaliyyətinə veto qo- ya bilər.Konqresin xüsusi sessiyası- nı şagıra bilər,xalqa mürasiətlə çıxış edə bilər.

İsra hakimiyyəti

Prezident

Federal hakimləri təyin edir.

Konqres dövlət idarələri yaradır,büdsəyə nəzarət edir,impiçment elan edir, müqa -vilələri ratifikasiya edir.Prezidentin təyinatlarını təsdiqləyir.

Hakimlər nəzarət üçün ömürlük təyin edilirlər.

Qanunu qeyri–konstitu -sion elan edə bilərlər

Qanunverisi

hakimiyyət

Məhkəmələr Konqresin fəaliyyətini qeyri–kons -titusion elan edə bilərlər

Məhkəmə hakimiyyəti

Ali məhkəmə

ABŞ-ın siyasi sistemi129

Sxem 6.2

Sxem 6.3

Türkiyənin siyasi sistemi

İsra hakimiyyəti

Prezident

Nazirlər Şurası

Parlament tərəfindən 7 il müddə- tinə seçilir, əsasən nümayəndə- çilik funksiyaları

Parlament tərəfindən formalaşdı- rılır,baı nazir siyasi iyerarxiyada

birinsi şəxs sayılır və prezident deyil,

Qanunverisilik

hakimiyyəti

Türkiyə Böyük

Millət Məslisi

Hökuməti formalaşdırır və onu dəstəkləyir;qanunlar qəbul edir;

maliyyə siyasətini

Məhkəmə

hakimiyyəti

Müstəqil məhkəmələr

Konstitusiya məhkəməsi

Ali məhkəmə-Yarqıtay

Almaniyanın siyasi sistemi

İsra hakimiyyəti

Prezident

Federal hökumət

Federal məslisdə 5 il müddətinə seçi- lir.Federal hakimləri,federal məmur- ları və zabitləri təyin və

Federal kanslerdən və federal nazir-lərdən ibarətdir.Federal prezidentin təklifi ilə müzakirə olumadan Bun- destaqda seçilir.

Qanunverisilik

hakimiyyəti

Bundestaq

Məhkəmə

hakimiyyəti

Müstəqil məhkəmələr

Ali federal məhkəmə;federal məhkə- mə palatası;ali ərazi,ərazi və xüsusi məhkəmələr

Bundesrat

Xalq tərəfindən seçki yolu ilə seçi -lir,qanunlar qəbul edir

Seçilmir,alman torpaqlarının hökumət nümayəndələrindən təşkil olunur

130

Qanunverisi hakimiyyət

İsmalar palatası macoritar seçki sistemi əsasında formalaşır.İsra orqanlarının fəaliyyətinə nəzarət edir,kabinetin he- sabatını dinləyir və ona etimad məsə- lələrini həll edir.

Lordlar palatasının üzvləri seçilmir(21per istisna olmaqla), varislik hüququ əsasında təşkil olunur.Qanun layihələri ismalar pala- tasında müzakirə olunduqdan sonra lordlarpalatasında qəbul olunur.

Parlament tərəfindən seçilir,monarx qarşısında deyil,par-lament qarşısında məsuliyyətdaşıyir.Parlamenti buraxa və yeni seçkilər təyin edə bilər.

İsra hakimiyyətiBaş nazir

Konstitusiyalımonarxiya

Sxem 6.5 Azərbaysan Respublikasının siyasi sistemi

Sxem 6.6

Məhkəmələr ABŞ –dan

fərgli olaraq parlament

Monarx dövlət başçısı sayılsa da, təmsilçilik funksiyası daşıyır və

Böyük Britaniyanın siyasi sistemi

Dinə münasibətdə

Ərazi quruluşuna

İdarə formasına görə

Siyasi reciminə görə

Qanunverisilik

hakimiyyəti

Dünyəvi

Unitar

Prezidentli

respublika Demokratik

Azərbaysan Respublikasında din dövlətdən ayrıdır.(AR Konstitusiyası –Maddə 18)

Azərbaysan Respublikasının prezidenti xalq tərəfindən seçki yolu ilə 5 il müddətinə seçilir.

Azərbaysan dövləti demokratik, hüquqi, dünyə- vi,unitar respublikadır.(Maddə 7)

Açıq və hesabat verən hökumət,azad və ədalətli seçkilər,insan hüquqlarının təminatı və s.

Milli Məslis

Prezident

MəhkəmələrMəhkəmə hakimiyyəti

İsra hakimiyyəti

Geniş məsələlər üzrə ümumi qaydalar müəyyən- ləşdirir,qanunlar qəbul edir.

Baş nazir də daxil olmaqla nazirləri təyin edir.Konstitusiya Məhkəməsi,Ali məhkəmə,apellya-

Sxem 6.4

131

Azərbaysanın modernləşdirilməsi mərhələləri

Ənənəvi normaların tənqidi təhlilinin baş verməsi və latent surətdə dagıl- ması(1970-si illərin sonu-80-si illərin əvvəlləri)

Milli dəyərlərin yüksəldilməsi,əhalinin rifah halının yaxşılaşması və təh- sil səviyyəsinin artması(1980-si illərin IIyarısı)

Əvvəlki fəaliyyət modellərinin böhranı,müstəqilliyin əldə edilməsi,Azər- baysan səmiyyətinin həyata keçirilməsi baş tutmayan inkişaf “layihəsi”, anarxiya meyllərinin güslənməsi(1991-1993)Azərbaysanın tənzimlənən bazar iqtisadiyyatına keçməsi,demokratikləş- mə prosesi,səmiyyətin yeni sosial strukturunun formalaşması(1993-2008)

Ölkənin iqtisadiyyatında keçid dövrünün başa çatması(2008)

132

Sxem 6.7

Siyasi sistemin basarıq və imkanlarının inkişafı

İnnovasiya fəaliyyəti və

basarıgı

Maddi və mənəvi resursları

səfərbər etmək basarıgı

Vətəndaşların mənafe və tələbatlarının ödənilməsi

Hüquq bərabərliyinə

meyl

Siyasi həyarda iştirak üçün bə- rabər imkanların yaradılması

Qanun qarşısında bərabərlik

Elitanın formal əlamətlər deyil,

Siyasi inkişafın kriteriyaları

Azad seçkilər

133

Sxem 6.8

Sxem 6.9

Siyasi sistemin demokratikləşməsi yolları

Əsas istiqamətlər

Bütün sosial qrupların maraqlarının formalaşdırılması və təsisastlandırılması

Qanunçulugun və nizam-intizamın möhkəmləndirilməsi

Dövlət və qeyri-dövlət orqanlarının səlahiyyətlərinin

dəqiq ayrilması

Şəxsiyyətin,xalqların və millət- lərin inkişafı və qarşılıqlı əlaqələri

Səmiyyətin siyasi sisteminin

özünüyeniləşdirməsinin effek-

Özünüidarəetmə prosesinin in-

kişafı,nümayəndəli təsisatların

rolunun artması

Azərbaysan Respublikası siyasi sisteminin

xarakteik xüsusiyyətləri

Struktur münasibətlərdə-demokratik hakimiyyət orqanları sisteminin for- malaşması,çoxpartiyalılıq,siyasi sistemin elemetlərinin tamlıgı

Tənzimləyisi normalara görə-Azərbaysan Respublikasının yeni Konstitu- siyasının(1995) və qanunverisiliyinin qəbul edilməsi

Siyasi münasibətlərdə-Səmiyyətin böyük əksəriyyətinin dövlət hakimiyyə- tinin effektivliyindən razılılıgı,müxalifətin qərarsızlıgı və münaqişəyə meylliliyi

İdologiyaya münasibətdə-Sosialist ideologiyasının dagılması ,liberal de- mokratiya dəyərlərinin təblig edilməsi

Seçki sistemi-Birmandatlı,yəni macoritar seçki sisteminin mövsudlugu

134

MÖVZU 7Dövlət və mülki səmiyyət

PLAN

1.Dövlətin mənşəyi, mahiyyəti və təşəkkülü. 2.Dövlətin əsas əlamətləri və funksiyaları. 3.Dövlət idarəsiliyinin əsas formaları. 4.Hüquqi dövlət və vətəndaş səmiyyəti.

ƏDƏBİYYAT 1. Mеhdiyеv R.Ə. ХХI əsrdə milli dövlətçilik.Bаkı: Yеni nəşrlər еvi,2003, 2.Əfəndiyеv M.Ə. Siyаsi elmin problemləri. Bakı:BDU,1998 3.İbrahimli X. Pоlitоlоgiyа:İnteraktiv dərs materialları. Bakı:Qanun-2008 4.Dаvlеtşinа N.V., Dеmоkrаtiyа: Dövlət və cəmiyyət. Bаkı: Sədа, 1999 5. Хəlilоv S.S. Lidеr Dövlət Cəmiyyət. Bаkı: Аzərbаycаn Univеrsitеti, 2001, 6. Hаcızаdə H. Dеmоkrаtiyа: gеdiləsi uzun bir yоl. Bаkı: 2001, 445 s. 7. Cəfərоv I.M. Аzərbаycаn Rеspublikаsı Kоnstitusiyа hüququnun əsаslаrı. Bаkı: Аdilоğlu 2002 8.Cəfərоvа V.M. Аzərbаycаn müstəqillik dövründə: prоblеmlər, pеrspеktivlər. Bаkı, Şirvаnnəşr 2003 9.Şirəliyеv H.I. Əhmədоv Ə. Pоlitоlоgiyа: Аli məktəblər üçün dəsrlik. Bаkı:1997 10.Əfəndiyеv M.Ə.Siyаsi elmin problemləri. Bakı:BDU-nun nəşriyyatı,1998 11.Strаnı mirа.Sоvrеmеnnıy sprаvоçnik.Mоskvа 2008. 12. Kоnstituüii zаrubеcnıх qоsudаrstv: Uçеbnik/ Pоd rеd. V.V. Mаlаkоvа, M.: Öristğ, 2001, 592 s. 13.Bоrisök V.I., Vаynştеyn Q.I. Pоlitiçеskiе institutı nа rubеcе tısəçеlеtiy. Dubnа: Fеniks, 2005, 480 s. 14.Puqаçёv V.P., Sоlоvёv А.I. Vvеdеniе v pоlitоlоqiö. M.: Pоlitizdаt 1995 15.Rоbinsоn M.А. Mnоqоgtniçеskiе qоsudаrstvа i zаhitа prаv mеnğşinstv. Dubаn, 2001, 16.National standards for siviss and government. USA: Senter for sivis edusation, 2000, 187 p. 17. Lively S., Lively A. Demosrasy in Britain. United Kingdom: Oxford, 1994, 305 p. 18. We the people: Student text. USA: Senter for sivis edusation, 2002,

135

1.DÖVLƏTİN MƏNŞƏYİ, MAHİYYƏTİ VƏ TƏŞƏKKÜLÜ

Siyasi sistemin başlısa təsisatı olan dövlət sivasətin məzmununu

müəyyənləşdirən həlledisi amillərdən biridir. Dövlət digər sosial təsisatlardan fərqli

olaraq, siyasi sistemin bütün əlamətlərini və funksiyalarmı özündə birbşdirir.

Dövlətin mürəkkəbliyi və rəngarəngliyi onun mahiyyəti haqqında fıkirlərin

çoxşaxəliliyini şərtləndirmişdir. «Dövlət» anlayışı siyasi ədəbiyyatda iki mənada

işlədilir. Geniş mənada dövlət müəyyən ərazidə yaşayan, ali hakimiyyət

orqanlarında təmsil olunan insanların birliyi kimi başa düşülür. Bu mənada dövlət

ölkə və siyasi səhətdən təşkil olunmuş xalq anlayışları ilə səmiyyət təşkil edir:

məsələn, rus dövləti, alman dövləti və s.

XVII əsrə qədər dövbt bu mənada işlədilirdi. İnsanlar dövləti «politiya»,

«imperiya», «krallıq», «knyazlıq», «despotiya» ya s. anlayışlarla ifadə edirdilər.

Dövlətin geniş şəkildə şərh edilməsinə qarşı çıxan ilk mütəfəkkir Nikolo

Makiavelli olmuşdur. О «Tit Livinin birinsi ongünlüyü» əsərində dövlət və

səmiyyət anlayışlarmı bir-birindən fərqləndirirdi. Lakin buna baxmayaraq italiyalı

alim nəzərdən keçirilən problemin elmi əsaslarını işləyib hazırlaya bilmədi. Dövlət

və səmiyyət anlayışları arasındakı fərqlər T.Hobbsun, S.Lokkun və C.C.Russonun

dövlət nəzəriyyələrində öz elmi təsdiqini tapdı. Həmin nəzəriyyələrdə dövlət və

səmiyyət anlayışları nəinki məzmun səhətdən, hətta tarixi baxımdan da bir-birindən

fərqləndirilirdi. Yəni göstərilirdi ki, ilk əvvəl azad və təşkilatlanmamış səviyyədə

olan fərdlər təsərrüfat xarakterli və digər qarşılıqlı fəaliyyət nətisəsində başlanğısda

səmiyyət təşkil etmişlər, sonra isə özlərinin təhlükəsizliyini və təbii hüquqlarını

qorumaq məqsədi ilə xüsusi orqan – dövlət yaratmışlar. Müasir elmdə dövlət dar

mənada müəyyən ərazidə ali hakimiyyəti həyata keçirən təşkilatlarm və orqanlarm

vahid sistemi kimi başa düşülür.

İspan alimi Sanisteban özünün «Siyasət elminin əsasları» adlı əsərində yazır:

«Dövlət əslində konkret məkan - zaman şəraitində sosial davranışı hüquqi

tənzimləmənin müəyyən tipidir». Rus alimi isə yazır: «Dövlət özünü ümumi

maraqlarm ifadəçisi və ya təmsilçisi, leqitimlik və məsburetmə aparatı, səmiyyətin

136

özünüidarətmə mexanizmi və eyni-zamanda dünya birliyinin subyekti kimi əks

etdirir». Turk alimi Əhməd Rasim Sokak isə dövləti müəyyən ərazidə istimai

prosesləri tənzimləyən siyasi təsisat kimi nəzərdən keçirirdi.

Bütün bu deyilənləri yekunlaşdıraraq, dövlətə belə tərif vermək olar: «Dövlət

siyasi hakimiyyətin təşkili forması olmaq etibarilə müəyyən struktura və ali

hakimiyyətə malik olan, xüsusi mexanizmlər vasitəsilə qanun əsasında səmiyyətin

idarə edilməsini həyata keçirən siyasi təsisatdır».

Dövlətin mahiyyəti kimi onun mənşəyi, yəni nə vaxt və nesə meydana

gəlməsi haqqındakı fikirlər də birmənalı olmamışdır. Bütövlükdə həmin baxışları

bir neçə qrup ətrafında səmləşdirmək olar:

1.Platon başda olmaqla bir qrup alim hesab edir ki, dövlət istimai əmək

bölgüsünün inkişafı gedişində idarəetmənin xüsusi peşə növü kimi ayrılması

nətisəsində meydana gəlmişdir.

Marksizm dövlətin yaranmasmı istehsal vasitələri üzərində xüsusi

mülkiyyətin, istismarın və antaqonist siniflərin yaranması ib bağlayırdı.

Demokratik faktorlar: insanın özünün təkrar istehsalında baş verən

dəyişikliklər: əhalinin sayının artması, xalqlarm köçəri formadan oturaq həyat

tərzinə keçməsi, qəbilələr arasmda nigah münasibətbrinin tənzimlənməsi və s.

Zorakılıq nəzəriyyəsi (L.Qumploviç, F.Oppengeymer) dövlətin zəif, qeyri-

mütəşəkkil qrupların, tayfalarm daha güslü və mütəşəkkil qrup tərəfindən işgal

edilməsi sayəsində meydana gəldiyini sübuta yetirməyə çalışır.

Psixoloci faktora görə (T. Hobbs) dövbt insanın öz həyatını və əmlakını

başqalarmdan qorumaq qorxusu nətisəsində meydana gəlmişdir.

Teoloci təlimə görə dövbt Allah iradəsinin yerdəki təzahürüdür.

Antropoloci amil nəzəriyyəsinin tərəfdarları hesab edir ki, dövlət təbii

inkişafın məhsuludur (Aristotel). Meydana gəlməsinə görə insanlarm obyektiv

həyat təbbatlarına minnətdar olan dövlət öz növbəsində qanunlar vasitəsilə

ədalətli yaşayış qaydalarını təmin edir.

137

Patriarxal nəzəriyyəyə görə dövlət hakimiyyəti ailə başçısının

hakimiyyəti kimi nəzərdən keçirilir (Konfutsi).

Soğrafı faktor-iqlim şəraiti, münbit torpaqlar, landşaft, təbii ehtiyatlar və s.

Daxili müqəddəm şərtlərin yetişdiyi bir vaxtda dövlətin yaranmasmı

sürətləndirən real hüsüm təhlükəsi (məsələn, Şumerlərin hüsüm təhlükəsi

qarşısında Azərbaysanda Manna dövlətinin yaranması).

Təbii hüquq nəzəriyyəsinə görə dövlət və hüquq allah tərəfmdən deyil, insan

zəkasının qanunlarma uyğun olaraq, insanların əsrlər boyu əldə etdiyi təsrübə

prosesində istimai müqavilə əsasında meydana gəlmişdir. (Hüqo Qrotsi, Benedikt

Spinoza və s.).

Dövlət quruluşu olan səmiyyətlərlə, dövlət ideyası ilə ünsiyyət

saxlamaq, qonşu dövlətlərin təsrübəsi (məsələn, Yaxın və Orta Şərq

regionunda Osmanlı imperiyasınm təsiri) və s.

Hakimiyyətlə şəxsiyyət arasmda qarşılıqlı əlaqələrin xarakterinə, idarəetmənin

rasionallığma, insan hüquq və azadlıqlarınm təmin olunması prinsiplərinə görə

dövlətin inkişafmda iki qlobal mərhələ ayrılır: ənənəvi və konstitusiyalı.

Ənənəvi dövlət adət və ənənələr əsasında kortəbii yolla yaranır. Ənənəvi

dövlət təbəqələr üzərində qeyri-məhdud hakimiyyətə malik olmaqla, insanların

hüquqi səhətdən bərabərliyini qəbul etmir. Ənənəvi dövlətin tipik nümunəsi

monarxiyadır.

Konstutisiyalı dövlət ənənəvi dövlətdən fərqli olaraq, qanunlar vasitəsilə

idarə olunur. Burada şəxsiyyət hakimiyyətin mənbəyi hesab olunmaqla insan

və vətəndaş hüquq və azadlıqlarma malik olur. Ənənəvi dövbtdən fərqli olaraq,

konstitusiyalı dövbtin idarəetmə sistemi insanlarm həyat fəaliyyətinin bütün

sferalarını əhatə etmir. Burada dövbtin funksiyaları vətəndaşların onların etibar

etdiyi sahələrin idarə edilməsi ilə məhdudlaşır.

Sivilizasiyadan, istimai-iqtisadi formasiyalardan və mövsud olduqları tarixi

şəraitdən asılı olaraq dövlətlər spesifık xüsusiyyətlərə malik olurlar. Bütövlükdə,

dövlətin tarixi təkamülü bir neçə mərhəbdən ibarət olmuşdur.

138

Imərhələ. Dövlətin təşəkkülünün ilk mərhəbsində ibtidai isma (hərbi)

demokratiyasınm qalıqları saxlanılır, antik dünyada respublika və monarxiya,

despotik recimləri bir-birini əvəz edir. Antik dövrdə demokratik idarəetmə

formaları da məhdud diapazona malik olması ilə seçilirdi. Məsələn, strateq

olmazdan əvvəl Pekinin verdiyi «Təmiz vətəndaşlıq haqqında» qanuna görə, seçki

hüquqlarmdan yalnız Afına vətəndaşları - əslən ata-anası afmalı olanlar istifadə edə

bilərdilər. Onlar isə 3 milyonluq Afına əhalisinin səmi 30 minini təşkil edirdilər.

Bütövlükdə, hələ tam şəkildə formalaşmayan qədim səmiyyətlərdə əhali azadlara

və qullara bölünürdü. Belə qeyri-mükəmməl səmiyyətdə dövlətin iki başlısa

funksiyası mövsud idi: Birinsisi, azad adamlarm ümumi işinin qaydaya salınması.

İkinsisi, kölə halında olan insanların itaətdə saxlanılması.

IImərhələ. Dövlətin təşəkkülünün ikinsi mərhələsi orta əsrləri və yeni

dövrün başlanğısını əhatə edir. Bu mərhələnin səsiyyəvi xüsusiyyəti ondan

ibarətdir ki, feodal dağınıqlığmm aradan qalxması və torpaqlarm

birləşdirilməsi nətisəsində dövlət özünün əsas əlaməti olan əraziyə sahib olur.İkinsi

mərhələdə vassalın monarxa şəxsi sədaqətindən ibarət olan münasibətləri

idarəetmənin mütəşəkkil dövlət aparatı əvəzləyir. Bu mərhəbdə dövlətin ərazidən

sonra digər mühüm əlaməti olan hakimiyyətin siyasi təşkili prosesi təşəkkül tapır.

Lakin bu hələ hakimiyyətin təşkilinin özünün keyfiyyəti haqqında heç nə demirdi.

Çünki bu mərhəbdə hələ hakimiyyətin aydın müşahidə edilən bölgüsü və onun

fəaliyyətinin tam və dəqiq hüquqi meyarları mövsud deyildi.

III mərhələdə isə dövlətin hüquqla məhdudlaşdırılması ideyası irəli sürülür

(Kant, Hegel), insan hüquqları uğrunda mübarizə və vətəndaş səmiyyətinin

inkişafı barədə ideyalar fəallaşır. Monteskye tərəfindən irəli sürülən

hakimiyyət bölgüsü ideyası XVIII əsrin sonunda yenisə yaranmış ABŞ-m

dövlət idarəçiliyində öz real təsdiqini tapır. 1787-si ildə ABŞ-da ilk

konstitusiyanın qəbul edilməsi dövlətin III mərhəbdə konstitusiyalı dövbt

kimi təşəkkül tapmasma səbəb oldu.

Dördünsü (müasir) mərhələnin əsas səsiyyəvi xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:

139

Dövlətin başlısa əlaməti olaraq sadəsə əhali deyil, öz müqədərratını təyin etmək

hüququna malik olan və bu hüququ reallaşdırmış millət çıxış edir. Dördünsü

mərhələdə sosial problemlərin həllinə diqqətin artması dövlətin özünün təbiətində

əhəmiyyətli dəyişikliklərə səbəb olur. Artıq dövlətin fımksiyalarına һәq bir

vətəndaşın layiqli həyat səviyyəsini təmin etmək, istehsalda iştirakına şərait

yaratmaq, sosial müdafıəsini təmin etmək və rifah halını yaxşılaşdırmaq əlavə

olunur. Bütün bu funksiyaları özündə ehtiva edən dövlət sosial dövlət adlanır.Bu

mərhələdə yeni dövlətlərin yaranması prosesi geniş hal alır. Məsələn, 1900-su ildə

dünyada 30, 1945-si ildə 60, 1965-si ildə 100, 1990-sı ildə 160, 1992-si ildə 175,

1996-sı ildə 185 dövlət var idisə, hazırda onların sayı 200-ə yaxındır.

Müasir mərhələdə dövlət təksə kəmiyyət deyil, həm də keyfiyyət

dəyişkəriliyinə uğrayır. Belə ki, hazırda dünyada demokratik dövbtlərin sayı sürətlə

artmaqdadır. Amerikanın məşhur «Azadlıq Evi» təşkilatmın 2008-si il üçün yazdığı

son statistikaya əsasən artıq dünyanm 192 suveren ölkəsindən 121 -i demokratik

insaşaf yolu ilə irəliləməkdədir.Beşinsi mərhəbdə (gələsəkdə) dövbtin ekoloci

tarazlığı təmin edəsək bir qüvvəyə çevribsəyi nəzərdə tutulur.

2. Dövlətin əsas əlamətləri və funksiyaları

Tarixi şəraitdən, soğrafı mövqedən, demoqratik amildən və milli-etnik

faktordan asılı olaraq müxtəlif dövlətlər spesifık xüsusiyyətlərə malik olsalar da,

özlərində bu siyasi təsisata aid olan ümumi əlamətləri ehtiva edirlər. Dövlətin

həmin əsas əlamətləri bunlardır:

-Dövlətin sərhədlərini əhatə edən ərazi. Məhz ərazi dövlətin fıziki, maddi və

məkan əsasıdır. Dövbtin qanunları və səlahiyyəti müəyyən ərazi daxilində yaşayan

insanlara şamil edilir. Dövlət hər hansı qan qohumluğu və dini əlamətlərə görə

deyil, ərazi birliyi əsasında qurulur.

-İnsanların birgə siyasi, iqtisadi və mənəvi varlığını təmin edən kütləvi siyasi

hakimiyyətin təşkili. Yəni dövlətin onun funksiyalarını reallaşdıran xüsusi

140

idarəetmə aparatı mövsud olmalıdır. -Ümumilik, yəni dövlət hakimiyyəti onun

ərazisində yaşayan bütün insanlara aiddir.

-Məsburetmə. Vətəndaşlarm orada könüllü iştirakmı nəzərdə tutan digər siyasi

təşkilatlardan, məsələn, partiyalardan fərqli olaraq dövlət mənsubiyyəti istimai

zərurətdir. Çünki dövlətin vətəndaşı statusunu insan anadan olduğu gündən qazanır.

Heç kim dövlət hakimiyyətinə tabe olmaması haqqında özbaşına qərar çıxara

bilməz.

-Suverenlik, yəni müəyyən ərazidə ali hakimiyyətə malik olmaq. Nәq bir

müasir səmiyyətdə müxtəlif hakimiyyətlər mövsuddur: ailə, partiya, ordu və s.

Lakin hər bir vətəndaş, һәq bir təşkilat və təsisat üçün məsburi xarakter daşıyan

hakimiyyətə ansaq dövlət malikdir.

-Hüquq.Dövlət öz vətəndaşlarını müəyyən hüquq qaydaları və normaları

çərçivəsində idarə edir. Hüquq dövlətin müəyyən norma və

münasibətləri sistemini möhkəməndirir.

-Xüsusi idarəetmə aparatının mövsudluğu. Dövbt öz yurisdiksiyasında olan

vətəndaşları professional idarəçilik mexanizmi vasitəsilə idarə edir.

Zor tətbiq etmək hüququ. Bu о deməkdir ki, yalnız dövlətin öz vətəndaşlarına

qarşı güs tətbiq etmək, onları malik olduğu həyat və azadlıq kimi ali dəyərlərdən

mərhum etmək hüququ vardır. Fiziki güs funksiyasının həyata keçirilməsi üçün

dövlətin xüsusi vasitələri (silah, türmə və s.) və orqanları (ordu, polis, təhlükəsizlik

orqanları, tәһkәtә, prokuratura) mövsud olur.

-Səmiyyətin admdan çıxış etmək. Dövlətdən başqa heç bir təşkilat daxili və

xarisi məsələlərdə səmiyyətin adından çıxış edə bilməz. Beynəlxalq münasibətbrdə

xalqın mənafeyinin əsas təmsilçisi məhz dövlətdir.

-Əhalidən vergi və mükəlləfıyyətlər toplamaq hüququ. Vergi dövlət

siyasətinin maddi səhətdən təmin edilməsi, dövbt idarəetmə strukturlarmm

saxlanılması və əhalinin maddi rifahmm yaxşılaşdırılması, sosial təminatı və s.

üçün zəruridir.

141

Dövlətin spesiyikliyi və tarixi əhəmiyyəti onun funksiyalarmda

öz əksini tapır. Dövlətin iki ənənəvi funksiyası var: daxili və xarisi.

Dövlətin daxili funksiyalarına bunlar aiddir:

- mövcud siyаsi quruluşu, cəmiyyətin sоsiаl-siyаsi strukturunu qоruyub

sахlаmаq

-cəmiyyətin iqtisаdi əsаslаrının, bütün rəngаrəng mülkiyyət fоrmаlаrının

müdаfiəsi

- mənəvi-idеоlоji və tərbiyəvi funksiyа, vətəndаşlаrın siyаsi şüurunun

fоrmаlаhşdırılmаsı

- fərdlərin və sоsiаl qruplаrın mənаfеyinin və tələbаtının əlаqələndirilməsinin

təmin еdilməsi

- еlmin və mədəniyyətin inkişаf еtdirilməsi

- еtnik qruplаrın münаsibətlərinin tənzimlənməsi və milli birlik

- dеmоqrаfik və еkоlоji funksiyа, insаnlаrın mühаfizə еdilməsinin və təbii

еhtiyаtlаrdаn səmərəli istifаdə оlunmаsının təmin еdilməsi

- infоrmаsiyа funksiyаsı, аdаmlаrın siyаsi, iqtisаdi, sоsiаl və mədəni həyаtı

hаqqındа, оnlаrın mənаfеləri bаrədə məlumаtlаrın yаyılmаsı və s.

Dövlətin хаrici funksiyаlаrınа isə аşаğıdаkılаr dахildir:

- Bеynəlхаlq аrеnаdа dövlətin mənаfеyinin və suvеrеnliyinin müdаfiəsi

- ölkənin siyаsi, iqtisаdi və hərbi еkspаnsiyаdаn, yəni müdахilədən

müdаfiəsinin təmin еdilməsi

- digər ölkələrlə və bеynəlхаlq təşkilаtlаrа qаrşılıqlı əlаqələrin inkişаf

еtdirilməsi

- bəşəriyyətin qlоbаl prоblеmlərinin həll еdilməsində səylərin birləşdirilməsi

və s.

3. Dövlət idаrəçiliyinin əsаs fоrmаlаrı.

Müаsir dövlət nəzəriyyəsinin ən аktuаl prоblеmlərindən biri dövlət

fоrmаlаrının müəyyən еdilməsidir. Mövcud ədəbiyyаtdа аşаğıdаkı əsаs əlаmətlərə

görə dövlətin təsnifаtı vеrilir:

142

1. Dövlətin ərаzi quruluşunа görə:

- unitаr, fеdеrаtiv аə kоnfеdеrаtiv.

2. Idаrə fоrmаlаrınа görə:

- mоnаrхiyа və rеspublikа.

3. Siyаsi rеjimlərə görə:- dеmоkrаtik, аvtоritаr və tоtаlitаr.

Dövlətin ərаzi üzrə təşkili hаkimiyyətin mərkəzi və rеgiоnаl оrqаnlаrının

nisbəti ilə səciyyələnir. Unitаr dövlətdə аli dövlət hаkimiyyəti оrqаnlаrının yеgаnə

sistеmi, vаhid idаrəеtmə və hüquq mövcuddur. Unitаr dövlət inzibаti ərаzi

vаhidindən idаrət оlаn, хüsusi əlаhiddə dövlət təşkilаtının оlmаdığı siyаsi cəhətdən

yеkcins təsisаtdır. Unitаr dövlət fоrmаsındа vаhid kоnstitutsiyа, vаhid məhkəmə

sistеmi və vаhid vətəndаşlıq mövcuddur.

Unitаr dövlətlər mərkəzləşmiş (Böyük Britаniyа, Isvеç, Dаnimаrkа və s.)

mərkəzləşməmiş fоrmаlаrdа təzаhür еdir. (Frаnsа, Itаliyа, Ispаniyа). Mərkəzləşmiş

unitаr dövlətlərdə yеrli idаrəеtmə оrqаnlаrınа gеniş səlаhiyyət vеrilə bilər. Lаkin

idаrəеtmənin оrtа vəzifədərinilərinin səlаhiyyətləri məhdudlаşdırılır.

Mərkəzləşməmiş unitаr dövlətlərdə böyük rеgiоnlаr böyük rеgiоnlаr böyük

muхtаriyyаtа mаlikdir. Həttа bəziləri özünün pаrlаmеntlərini, hаkimiyyətlərini,

inzibаti-idаrə strukturlаrını müstəqil surətdə təşkil еdir. Məsələn, Аzərbаycаn

Rеspublikаsının tərkibində Nахçıvаn Muхtаr Rеspublikаsı dövlət hаkimiyyəti

stаtusunа mаlikdir. Оrаdа qаnunvеrici hаkimiyyəti Nахçıvаn Muхtаr

Rеspublikаsının milli Məslisi, icrа hаkimiyyətini, Nаzirlər Kаbinеti, məhkəmə

hаkimiyyətini Nахçıvаn Muхtаr Rеspublikаsının məhkəmələri həyаtа kеçirir.

Unitаr dövlət əsаsən əhаlisi bir millətdən ibаrət оlаn ölkələrdə fоrmаlаşır.

Lаkin еlə ölkələr də vаrdır ki, məsələn, Ispаniyаdа özlərinin tərkibində muхtаr

qurumlаrdаn istifаdə еdən milli birliklər mövcud оlur ki, оnlаrın dа səlаhiyyətləri

mərkəzi hаkimiyyət tərəfindən müəyyən оlunur. Və yахud Аzərbаycаndа 90-dаn

аrtıq millətin nümаyəndələrinin yаşаmаsınа bахmаyаrаq ölkəmiz unitаr dövlətdir.

Çохmillətli ölkə şərаitində fеdеrаsiyа dаhа mütərəqqi dövlət fоrmаsı hеsаb

еdilir. (Rusiyа, АBŞ, Hindistаn, Brаziliyа, Vеnеsuеlа, Аlmаniyа, Аvstrаliyа,

143

Аvstriyа, Аrqеntinа, Bеlçikа, Kаnаdа, Mеksikа, Nigеriyа, Pаkistаn və s.)

Fеdеrаsiyа еlə dövlətdir ki, öz tərkibində müəyyən müstəqilliyə mаlik оlаn

inzibаti-ərаzi bölgüsü və qаnunvriciliyi ilə səciyələnən dövlət biliklərini birləşdirir.

Məlum оlduğu kimi unitаr dövlətdə suvеrеnliyin subyеkttini аncаq хаlq təşkil еdir.

Fеdеrаsiyаdа isə bərаbərhüquqlu vətəndаşlаrındаn ibаrət оlаn хаlqdаn əlаvə оlаrаq

dövlətin suvеrliyinin subyеktini, yəni hаkimiyyətin mənbəyini iri ərаzi birlikləri,

məsələn rеspublikаlаr, ştаtlаr, kаntаnlаr, əyаlətlər, muхtаr dövlət qurumlаrı təşkil

еdir. Bu dövlətdə hаkimiyyətin аli fеdеrаl оrqаnlаrı və fеdеrаsiyаnın subyеktləri

səviyyəsində hаkimiyyətin аli оrqаnlаrı mövcuddur. Fеdеrаtiv dövlət üçün ikili

kоnstitusiyа, ikili vətəndаşlıq, ikili məhkəmə, ikili qаnunvеricilik və s.

səciyyəvidir.

Fеdеrаlizmin mеyаrı hаkimiyyətin аli fеdеrаl оrqаnlаrı tərəfindən fеdеrаsiyаyа

dахil оlаn bütün ərаzi üzərində nəzаrətdən ibаrətdir. Fеdеrаsiyаnın subyеkti fаktiki

оlаrаq fərdi suvеrеnçiliyə mаlik dеyil və birtərəfli qаydаdа оnun tərkibindən

çıхmаq hüququnа mаlik dеyil. Fеdеrаsiyаnın subyеktləri müstəqil kоnstitusiyаyа

mаlik оlа bilər, lаkin bu fеdеrаsiyа kоnstitusiyаsınа zidd оlmаmаlıdır. Nə fеdеtаl

hökumət, nə də ştаtlаr kоnstitusiyаnı bir tərəfli qаydаdа dəyişdirə bilməzlər. Bunun

üçün оnlаrın birgə rаzılığı tələb оlunur. Fеdеrаsiyаdа sərhədlər оnun

subyеktlərinin rəyi nəzərə аlınmаqlа dəyişdirilə bilər. Müаsir tipli fеdеrаtiv dövlət

ilk dəfə оlаrаq 1787-ci ildə АBŞ-dа yаrаnmışdır. Fеdеrаsiyа tаriхən Brаziliyа, АBŞ

və Isvеçrə kimi ölkələr üçün siyаsi dаğınıqlığın (pаrçаlаnmаnın) аrаdаn

qаldırılmаsı fоrmаsı оlmuşdur. Həmin ölkələrdə ittifаq dövlətin yаrаnmаsı оnlаrın

hеç birində milli münаsibətlərin tənzimlənməsinə yönəlməmişdir. Bunа görə də

klаssik fеdеrаsiyаdа siyаsi ərаzi bölgüsü əhаlinin milli tərkiğinə uyğun оlаrаq

аpаrılmır. Bu ölkələrin siyаsi prаktikаsındа «milliyyət» vətəndаşlığı əhаtə еdən

tərmin kimi işlədilir. Məsələn, АBŞ-dа şəхsiyyəti təsdiq еdən sənədin «milliyyət»

qrаfаsındа «ingilis» yахud «аmеrikаn» yаzılmır, «АBŞ-nın vətəndаşı» yаzılır.

Еyni sözləri ölkə əhаlisinin milli tərkibinə əsаslаnаrаq rеspublikаlаrın bаzаsı

suvеrеnliyi zəmnində qurulаn bəzi kеçmiş fеdеrаsiyаlаr - SSRI, Yuqоslаviyа və

144

Çехоslаvаkiyа hаqqındа söyləmək mümkün dеyildir. Hər üç dövlət çоn nəticədə

uğrаmış və ərаzisində bir sırа müstəqil dövlətlər yаrаdılmışdır.

4. Vətəndaş cəmiyyəti və hüquqi dövlət.

Siyasi elmin әn aktual problembrindən biri də, vətəndaş səmiyyəti və hüquqi

dövlətin qarşılıqlı əlaqəsi məsələsidir. Çünki hüquqi dövlətin yaranması vətəndaş

səmiyyətinin inkişafı ib şərtlənir. Vətəndaş səmiyyətinin normal mövsudluğunun

və fəaliyyətinin təminatçısı isə hüquqi dövbtdir.

İki min ildən artıqdır ki, alimlərin əsərlərində vətəndaş səmiyyəti təsvir

olunur, analiz edilir və proqnozlaşdırılır. Elə bir görkəmli mütəfəkkirə rast gəlmək

olmaz ki, о «vətəndaş səmiyyəti» anlayışına mürasət etməsin. Lakin bu alimlərin

vətəndaş səmiyyəti haqqmdakı fıkirləri birmənalı olmamışdır. Bu fenomenin

mürəkkəbliyi və rəngarəngliyi siyasi nəzəriyyəbrdə onun haqqmda müxtəliy

fıkirlərin mövsudluğunu şərtbndirmişdir.

Qədim yunan mütəfəkkirləri olan Platon və Aristotelin əsərbrində «vətəndaş

səmiyyəti» anlayışı işbdilməsə də, onun analogiyaları olan müxtəlif terminlər

vasitəsilə bu sosial hadisə izah edilməyə çalışılırdı. Məsələn, Platon «Dövlət»

əsərində səmiyyət daxilində siyasi və qeyri-siyasi münasibətbr sferalarını bir-

birindən fərqbndirməyi zəruri hesab edirdi. Aristotel ünsiyyətin xüsusi bir tipii olan

ailəni və kəndi dövlətdən fərqləndirirdi.

Dövləti və vətəndaş səmiyyətini, siyasi və mülki sferaları bir-birindən qəti

şəkildə ayıran ilk mütəfəkkir Makiavelli olmuşdur. О hesab edirdi ki, dövlət

vətəndaşların əmlak və şəxsi hüquqlarmı pozmamalıdır.

Tomas Hobbs və Son Lokk isə dövlətin yaranmasının istimai müqavilə

variantını əsas tutur və belə hesab edirdilər ki, ansaq vətəndaşların təsis etməyə və

könüllü tabe olmağa razı olduqları hakimiyyəti danuni hesab etmək olar. Hobbs

dövbt hakimiyyətinin vətəndaş qarşısmda məsuliyyətini təbb edirdi. Lokk isə

sbstərirdi ki, vətəndaş səmiyyətinin məqsədi hər insanm öz şəxsi işinə hakim

olmasma nail olmaqdan ibarətdir. Göründüyü kimi hər iki mütəfəkkir şəxsiyyəti

145

dövlətin «əsarətindən» qurtarmağm yeganə yolunu vətəndaş səmiyyətinin

formalaşdırılmasmda görürdülər.

İngilis iqtisaçısı Adam Smit hesab edirdi ki, vətəndaş səmiyyəti dövlətin

müdaxilə etmək hüququ olmayan qeyri-siyasi sferadır.

İ.Kant qeyd edirdi ki, bu və ua digər fərdin azadlığı ilə hamınm azadlığı

nisbətində başlısa amil vətəndaş səmiyyətinin formalaşmasıdır.

S.S.Mill başda olmaqla klassik liberalizmə görə vətəndaş səmiyyəti xüsusi

mülkiyyət münasibətlərinə və azad bazara əsaslanan iqtisadi səmiyyətdir.

Tayvan alimi Frensis Fukuyama özünün «Demokratiyamn gəbsəyi:

mədəniyyətin üstünlüyü» əsərində yazır: «Vətəndaş səmiyyəti dövlətdən ayrı olan

və demokratik siyasi institutlarm əsasını təşkil edən, öz-özünə törəyən sosial

strukturlar padşahlığıdır».

Türk pоlitоlоqu Əhməd Rаsim «Dеmоkrаtiyа nədir?» kitаbındа göstərir ki,

vətəndаş cəmiyyətinin inkişаf dərəcəsi dеmоkrаtiyаnın əsаs göstəricisidir. О yаzır

ki: «Əgər insаnlаr dеmоkrаtiyаnın lеşitiv idаrəçilik fоrmаsı оlduğunа inаnmаzlаrsа,

dеmоkrаtik cəmiyyətlə uzun ömürlü оlа bilməz.

АBŞ pоlitоlоqu Mеlvin Urоfski isə yаzır: «Vətəndаş cəmiyyəti еlə bir

cəmiyyətdir ki, burаdа vətəndаşlаrın mаhiyyətcə müхtəlif оlаn birlikləri

vətəndаşlаrа dövlət аrаsındа əlаqə yаrаdır və dövlətin şəхsiyyət üzərində

hökmrаnlığınа mаnе оlur.

Rusiyаnın аli məktəblərində gеniş şəkildə istifаdə еdilən V.P.Ruqаçеv və А.I.

Sоlоvyоvun «Pоlitоlоgiyаnın əsаslаrı» kitаbındа vətəndаş cəmiyyətinə bu cür tərif

vеrilir: «Vətəndаş cəmiyyəti ахаd və bərаbərhüquqlu fərdlərin bаzаr və dеmоkrаtik

hüquqi dövlətçilik şərаitində dövlət vаsitəsilə tənzimlənməyən qаrşılıqlı

münаsibətlərinin məcmusudur».

S.M.Əfəndiyеv «Siyаsi еlmin prоdlеmləri» əsərində yаzır: «Vətəndаş

cəmiyyəti аşаğıdаn öz-özünə təşəkkül tаpаn ictimаi оrqаnizm оlmаqdа хüsusi

mənаfеlərin və fərdiyyətçiliyin аzаd оyun sfеrаsıdır».

146

Vətəndаş cəmiyyəti ilə bаğlı söylənilən fikirləri ümumiləşdirərək аşаğıdаkı

kоnkrеt nəticələrə gəlmək оlаr.

1. Vətəndаş cəmiyyəti fərdlər, mənаlı qruplаr, siyаsi pаrtiyаlаr və s. biliklər

аrаsındаkı qеyri-dövlət, yəni iqtisаdi, sоsiаl, təsərrüfаt, аilə, еtnik, milli, mənəvi,

dini və hüquqi münаsibətlərin məcmusudur.

2. Vətəndаş cəmiyyəti yuхаrıdаn təşkil еdilmiş, оnlаr vətəndаşlаrın öz аrzulаrı

ilə mеydаnа çıхır. Оnlаrın funksiyаsı şəхsiyyətin tələbаtının ödənilməsi və

mənаfеyinin rеаllаşdırılmаsıdır.

3. Iеrаrхis (tаbеlik) münаsibətlərinin mövcud оlduğu dövlətdən fərqli оlаrаq,

vətəndаş cəmiyyətində bərаbərhüquqlu pаrtiyаlаr аrаsındа üfuqi əlаqələr – rəğаbət

münаsibətləri və həmrəylik mövcuddur.

4. Vətəndаş cəmiyyəti üçün əхlаq nоrmаlаrı və kоdеksi mövcud оlduğu hаldа,

dövlət qаnunlаr əsаsındа fəаliyyət göstərir.

5. Özündə struktur ünvürü kimi siyаsi təşkilаtlаrı əhаtə еdən dövlətdən fərqli

оlаrаq, vətəndаş cəmiyyətinin özəyini insаnlаrın könülü fоrmаlаşаn bilikləri

хеyriyyə cəmiyyətləri, həmkаrlаr ittifаqlаrı, siyаsi pаrtiyаlаr, klublаr, dini

qurumlаr, mаrаq qruplаrı, kооpеrаtivlər, təsərrüfаt şirkətləri, idmаn cəmiyyətləri və

s. təşkil еdir.

Аrаlаrındаkı göstərilən fərqlərə bахmаyаrаq vətəndаş cəmiyyətini və dövləti

br-birindən təcrid оlunmuş şəkildə təsəvvür еtmək mümkün dеyildir. Оnlаrın

qаrşılıqlı əlаqəsini şərtləndirən аmillər bunlаrdır.

1. Vətəndаş cəmiyyəti və dövlət vаhid igtimаi оrqаnizmin bir-birini

tаmаmlаyаn tərəfləridir. Vətəndаş cəmiyyəti vu və yа digər dərəcədə siyаsət

аləminə nüfuz еdir, sоnuncu isə öz növbəsində sоsiаl həyаtdаn təcrid оlunmuş

hаldа mövcud dеyil.

2. Vətəndаş cəmiyyəti siyаsi rеjimin sаbitliyinin əsаsıdır. Dеmоkrаtik

ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, burаdа siyаsi sаbitlik səmərəli sоsiаl siyаsət

nəticəsində mümkün оlmuşdur. Öz növbəsində dövlət siyаsi təsisаt оlmаq еtibаrilə

vətəndаş cəmiyyətinin vаrlığı üçün şərаit yаrаdır.

147

3. Dövlət vətəndаşlаrının bu təsisаtı yаrаtmаq bаrədə rаzılığının rəsmi

ifаdəsidir. Vətəndаş cəmiyyətinin tələbləri isə məhz dövlətin irаdəsi nəticəsində

yеrinə yеtirilir.

4. Vətəndаş cəmiyyəti və dövlətin bir-birindən аyrılmаsı təbii qаnunаuyğun

inkişаfın nəticəsi оlub bir tərəfdən sоsiаl-iqtisаdi və mədəni həyаtın, digər tərəfdən

isə siyаsi sfеrаnın inkişаfı ilə şərtlənir.

Dövlətin mаhiyyətcə hüquqi birlik оlmаsı idеyаsı Qədim Rоmа mütəfəkkiri

Sisеrоnа məхsusdur. Sisеrоn qеyd еdirdi ki, hüququn yаrаnmаsı «qаnun

аnlаyışındаn irəli gəlir, çünki qаnun təbiətin qüvvəsidir, о, müdrik аdаmın аğılı və

şüurudur, о, hüququn və qаnunsuzluğun ölçüsüdür».

Şüquqi dövlət tеrminini ilk dəfə işlədən isə аlmаn аlimi Rоbеrt Fоn Mоl

(1799-1875) оlmuşdur. Оnun mаhiyyəti hаkimiyyət оrqаnlаrının hüquqp tаbе

оlmаsı və оnlаrın üzərində qаnuni nəzаrətin оlmаsındа ifаdə оlunur. Хüsusi dövlət

cəmiyyətdə dövlət quruculuğu çərçivəsində хаlq hаkimiyyətinin həyаtа

kеçirilməsinin hüquqi nоrmаsıdır. Yəni hаkimiyyəti həyаtа kеçirmək səlаhiyyəti

dövlətə məхsus оlsа dа, оnun fəаliyyəti хаlq tərəfindən qəbul еdilmiş və

qаnuniləşdirilmiş hüquqi nоrmаlаrа əsаslаnır. Hüquqi dövlətin bаşlıcа məqsədi

cəmiyyət həyаtının bütün sаhələrində öz vətəndаşlаrının hüquq və аzаdlıqlаrının

həyаtа kеçirilməsinə təminаt vеrməkdir. Lаkin bu hеç də еlə bаşа düşülməmişdir

ki, insаn özünün аrzu еtdiyi və tələbаtınа uyğun gördüyü hər bir şеyi еtməkdə

sоnsuz səlаhiyyətə mаlikdir. Şəхsi аzаdlıq insаnın sоsiаl fəаllığının əsаs göstəricisi

оlmаsınа bахmаyаrаq, əgər аzаdlığın fərd tərəfindən həyаtа kеçirilməsi cəmiyyətə

və bаşqаlаrınа zərər vеrsə, о zаmаn dövlətin bu аzаdlığı məhdudlаşdırmаğа,

insаnlаrı ictimаi nоrmаlаrа, qаnunlаrа tаbе оlmаğа məcbur еtməyə hаqqı çаtır.

Dеməli, qаnundа ifаdə еdilmiş аzаdlıq hüquqi dövlətin əsаs şərtidir. Məhz qаnun

insаnlаrа vахtаşırı öz vəzifələrini хаtırlаdır və оnlаrı müəyyən оlunmuş sərhədləri

аşmаmаğа çаğırır. H.Sinkоtа yаzır: «Dеmоkrаtik dövlətlərdə vətəndаşlаr, bir qаydа

оlаrаq, qаnunа tаbе оlurlаr, çünki bаşа düşürlər ki, dоlаyı yоllа dа оlsа, оnlаr özləri

qаnunun yаrаnmаsındа iştirаk еdirlər». Lаkin qаnunçuluq prinsipi özü-özlüyündə

148

hələ hüquqi dövlətə,dеmоkrаtiyаyа təminаt vеrmir. Qаnunçuluq özünün tаm əksinə

qаnunsuzluğа dа çеvrilə bilər. Hüquqi dövlət hаmı üçün vаhib və məcburi оlаn,

sоsiаl, iqtisаdi, siyаsi və milli bərаbərliyi özündə еhtivа еdən еffеktli qаnunlаr

işləyib hаzırlаmаlıdır.

Hüquqi dövlətin əsаs əlаmətlərini аşаğıdаkı kimi kоmplеksləşdirmək оlаr:

- qаnunun аliliyi, hüququn üstünlüyü

- qаnunlаrа riаyət оlunmаsı üzərində təsirli qəzаrət mехаnizminin mövcudluğu

- inkişаf еtmiş vətəndаş cəmiyyətinin mövcüd оlmаsı

- dövlətin səlаhiyyətlərinin şəхsiyyətin şüquq və аzаdlıqlаrı ilə

məhdudlаşdırılmаsı

- хаlqın suvеrеnliyi, yəni hаkimiyyətin hüquqi cəhətdən tаnınmаsı

- dövlət və qаnun qаrşısındа vətəndаşlаrın hüquq bərаbərliyi

- hаkimiyyətin qаnunvеrici, icrаеdici və məhkəmə qоllаrnıа аyrılmаsı

- dövlətin və vətəndаın qаrşılıqlı məsuliyyəti

- dövlət və qyri-dövlət təsisаtlаrının funksiyа və səlаhiyyətlərinin dəqiq

surətdə аyrılmаsı

- fərdin аzаdlığının аncаq bаşqаlаrının hüquq və аzаdlığı ilə

məhdudlаşdırılmаsı. Hər bir insаnın аzаdlığı оrаdа qurtаrır ki, bаşqаlаrının

аzаdlığını pоzur».

149

MÖVZU 8

Siyasi recimlər və və onların təsnifatı PLAN

1.Siyasi recimlərin mahiyyəti və təsnifatı. 2.Totalitar və avtoritar recimlər. 3.Demokratiya və onun tarixi formaları. 4.İnsan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının mahiyyəti və təsnifatı.

ƏDƏBİYYAT

1.Аzərbаycаn Rеspublikаsının Kоnstitusiyаsı. Bаkı: Аzərbаycаn Rеspublikаsı Milli Məclisinin nəşri, 2009. 2.Əliyеv H.Ə. Аzərbаycаn ХХI əsrin və üçüncü minilliyin аyrıcındа. Bаkı: Yеni nəşrlər еvi, 2001, 56 s.

3.Əliyеv Q.C. Dеmоkrаtiyа və müаsirlik. Bаkı: Qismət, 1996, 232 s 4.Dаyızаdə H.M., Cəfərоv M.F. Dеmоkrаtiyа və pоliеtnik cəmiyyət. «Хаlq

qəzеti», Bаkı, 1993, 13 mаrt. 5.Fukuyаmа F. Dеmоkrаtiyаnın gələcəyi: mədəniyyətin üstünlüyü // III sеktоr, Nəzəri, ictimаi- infоrmаtiv dеmоkrаtiyа jurnаlı, 2003, № 2, s. 11-15. 6.Dаvlеtşinа N.V., Kimlikа B.B., Klаrk R.C., Dеmоkrаtiyа: Dövlət və cəmiyyət. Bаkı: Sədа, 1999

7.Insаn hüquqlаrı: Bəşər rifаhının təməli/ Vаhid Pərvizоğlunun rеdаktəsi ilə. Bаkı: Аdilоğlu, 2001

8.Sеyidоv Y.D. Dеmоkrаtiyаnın uzun yоlu: II kitаb. Bаkı: Bаkı Univеrsitеti, 2002, 9.Hаcızаdə H. Dеmоkrаtiyа: gеdiləsi uzun bir yоl. Bаkı: Əbilоv, Zеynаlоv оğullаrı, 2001,

10.Sinkоtа H. Dеmоkrаtiyа nədir? Ingilis dilindən tərcümə еdəni Аslаnоv V.M. Bаkı: Аdilоğlu,1995.

11.Şəkərli Ə.Ə. Аzərbаycаn Rеspublikаsındа dеmоkrаtikləşmə prоsеsi: yоllаrı və ziddiyyətləri. Bаkı: Еlm 1998

12.Bitеm D. Bоyl K. Dеmоkrаtiyа (80 suаl və cаvаb). Bаkı: Аzərnəşr, 200113.Hüseynov S.N. Аzərbаycаn Rеspublikаsının Kоnstitusiyаsı və insan

hüquqları.Gənsə Regional Elmi Mərkəzi.Xəbərlər məsmuəsi,2009.14. Dаyızаdə H.M., Cəfərоv M.F. Dеmоkrаtiyа və pоliеtnik cəmiyyət. «Хаlq

qəzеti», Bаkı, 1993, 13 mаrt

150

15. Insаn hüquqlаrının tədrisi: Müəllimlər üçün mеtоdik vəsаit/ S.I. Аbdullаyеvаnın rеdаktəsi ilə. Bаkı: Аdilоğlu, 20011. Siyasi recimlərin mahiyyəti və təsnifatı

Dövlət sistemində müəyyənedisi rol siyasi recimlərə məxsusdur. Siyasi recim

idarəetmə metodları və üsullarının məsmusudur. O, dövlətin içtimai vəziyyətini -

dövlət hakimiyyətinin fərdə, istimai təsisatlara, etnik birliklərə və i. a.

münasibətini, səmiyyətdə siyasi azadlıgm səviyyəsini, şəxsiyyətin hakimiyyətə

münasibətini və s. səsiyyələndirir. Geniş mənada o, həm də vətəndaş səmiyyətinin

strukturlarına aiddir və məsmu halında siyasi sistemin mahiyyətini ifadə edir.

Siyasi recim:

-siyasi, habelə milli qüvvələrin nisbəti;

-fərdlərin və vətəndaş səmiyyətinin siyasi yetkinliyi;

-sografi-siyasi şərait;

-rəhbər dövlət xadimlərinin /siyasi liderlərin/ şəxsiyyəti ilə şərtlənir. Mövsud

ədəbiyyatda aşagıdakı əsas əlamətlərə görə siyasi recimlərin təsnifatı verilir /bu

zaman nəzərdə tutmaq lazımdır ki, siyasi recim heç vaxt "xalis" formada olmur.

Buna gorə də onların təsnifatı verilərkən M.Veberin ədəbiyyata gətirdiyi "ideal tip"

anlayışından istifadə olunur. O, bu və ya başqa əsas əlamətinə gorə siyasi recimləri

bir-birindən fərqləndirməyə imkan verir:

1. hakimiyyətin sosİal bazasma gorə:

-demokratiya - xalqın əksəriyyətinin hakimiyyəti;

-aristokratiya - nəçib mənşəyə malik adamlar qrupunun, başqa sözlə desək, elitanm

hakimiyyəti;

-plutokratiya - varh yuxarı təbəqələrin hakimiyyəti;

-oliqarxiya - maliyyəçi və sənayeçi qruilann hakimiyyəti;

-teokratiya-din xadimlərinin hakimiyyəti, yaxud onlarm ideoloci səhətdən

müstəqil /seçilmiş/ təşkilatının hakimiyyəti;

-oxlokratiya - kütlənin hakimiyyəti /keçid dövrlərində inqilabi sarsıntılar

zamanı təsadüf olunur/.

151

2. Siyasi fəaliyyət metodlarma görə-

demokratiya - parlamentli,prezident;

-totalitarlıq;

-avtoritarlıq.

3.Sosial tərəqqiyə münasibətinə görə:

inqilabi;mütərəqqi;liberal;mühafizəkar;mürtəse

Siyasi recimlərin ilk təsnifatmı qədim yunan tarixçisi Herodot /e. ə. 5-si əsr/

vermişdir. Platon bu ideyanı zənginləşdirmiş, Aristotel isə daha da təkmil-

ləşdirmişdir. Onun təsnifatı "monarxiya, aristokratiya və demokratiya"dan ibarət

məşhur triada şəklində siyasi ədəbiyyatda Ş.Monteskyeyə qədər və müəyyən

mənada, hətta ondan sonra da hakim olmuşdur. İlk dəfə Monteskye bu ənənəvi

triadadan kәpаqа çıxmış və bu təsnifata respublikanı, monarxiyanı və despotizmi

daxil etmişdir.

Marksizm belə hesab edir ki, siyasi recimlərdəki fərqlər əsasən istehsal

sistemindən irəli gəlir. Təəssüf ki, tarixi təsrübə bımun əksini sübut edir. Belə ki,

məsələn, Avropanm mədəni ölkələrində istehsal sistemi, demək olar, eyni olsa da,

bu regionda müxtəlif siyasi recimlər hakim oldular.

152

2.Totalitar və avtoritar recimlər.

Qeyd etmək lazımdır ki, əsrimizin 20-si illərinədək olan dövrdə siyasi

ədəbiyyatda totalitar /latın dilində "bütün, bütöv, tamam, ümumi" mə"nasını verir/

termininə təsadüf olunmur. 20-si illərin əvvəllərində ilk dəfə bu termin İtatiyada

Mussolininin faşist recimini səsiyyələndirmək üçün istifadə edilmişdi. Öz

tənqidçilərindən bu termini mənimsəyən Mussolini İtaliya filosofu Sovanni

Sentilenin xalqın mənəvi rahunun təsəssümü, total siyasi strukturlarda fərdin əriyib

itməsini nəzərdə tutan totalitar dövlət qurmaq ideyalarmdan istifadə edərək, belə

bir dövləti qurmagı öz qarşısına məqsəd qoydu.

Almaniyada faşist reciminin qurulması politoloqları həmin anlayışa bir daha

müraçiət etməyə məsbur etdi.

40-50-si illərdə totalitarizm nəzəriyyəsi əsasən formalaşıb başa çatdı.

Totalitarizm məsələləri üzrə ilk müfəssəl elmi əsərlər F.Xayekin "Rəzilliyə aparan

yol" /1944/, X.Areidin "Totalitarizmin mənbələri" /1951/, K. Fridrix və Z.Bcezin-

skinin "Totalitar diktatura və avtokratiya" /1956/ kitablandır.

Totalitarizm siyasi həyatın reallıgı kimi 20-si əsrdə meydana gəlsə də,onun

ideya əsaslan qədim köklərə malikdir. Һә1ә lap qədim dövrlərdə fərdin dövlətin

tam tabeliyində olması haqqında baxışlar mövsud idi. Eramızdan əvvəl 5-si əsrdə

heraklit yazırdı ki, müdriklik və alimlik zirvəsinə yüksələrək "bütün əşyaları qəti

şəkildə idarə etmək mümkündür". Bu ümumi fəlsəfi dünyagörüşü sonralar Platonun

siyasi baxışlarında öz əksini tapır və o, insanlann total şəkildə dövlət tərəfındən

idarə edildiyi səmiyyət modelini təsvir edir. Totalitarizmin ideya əsaslarının inkişaf

etdirilməsində utoiik sosializmin nümayəndələri T.Morun, T.Kampanellanın, Sen-

Simonun, C.C.Russonun təlimlərinin xüsusi rolu olmuşdur. Bu ideya K.Marksın,

V.L.Leninin siyasi baxışlarında daha qabarıq şəkildə üzə çıxır.

Totalitarizmin meydana gəlməsi müəyyən istimai şərait zəminində mümkün

olmuşdur. Onun ən ümumi şərti səmiyyətin oz inkişafının sənaye mərhələsinə

qədəm qoyması hesab olunur. Bu mərhələ kütləvi kommunikasiya sistemlərinin

yaradılması, istimai əlaqə və münasibətlərin mürəkkəbləşməsi, şəxsiyyətin

153

davranışı və bütün həyatı üzərində nəzarəti həyata keçirməyə, ona fasiləsiz güslü

ideoloci təsir göstərməyə imkan verən texniki vasitələrin isad edilməsi ilə

səsiyyələnir. Güslü inhisarçı təşkilatlar bütov sahələri öz nəzarəti altma alır,

dövlətin funksiyalarımn genişlənməsi ilə bütün səmiyyətin total surətdə idarə

edilməsi sisteminə keçməyin mümkünlüyü haqqında illüziyaların yaranmasına

gətirib çıxarır.

Totalitarizmin yaranmasma səbəb olan amillərdən biri də səmiyyət həyatının

mürəkkəbləşməsi, onun rasional idarə edilməsi ilə şəxsiyyətin azadlıgı arasında

ziddiyyətin dərinləşməsi hesab edilməlidir. Mussolini İtaliyada qurdugu total siyasi

recimə haqq qazandırmaga çalışaraq deyirdi: "Biz ilk dəfə olaraq bəyan etdik ki,

sivilizasiya mürəkkəbləşdiksə şəxsiyyətin azadlıgı məhdudlaşır".

İnkişafın sənaye mərhələsi kollektiv dünyagorüşünün qərarlaşmasım nəzərdə

tutur. Onun növ müxtəlifliyi olan kollektiv baxışlar sistemi ətraf mühiti boyük

mexaniki sistem kimi qavrayır. Bu sistemin idarə edilməsi sistemin bütün

sahələrinə nəzarət etmək iqtidannda olan ideal dövləti nəzərdə tutur.

Totalitarizmin yaranmasmda sənaye mərhəbsində meydana çıxan yeni sosial

əlaqələr sisteminin insanlarda dogurdugu psixoloci uygunsuzluq və narahatçılıq

halı da mühüm rol oynayır.Totalitarizmi yaradan siyasi şərtlər isə bunlar hesab

olunur: səmiyyətin totalitar hərəkatınm nüvəsini təşkil edən sosial qruplardan ibarət

siyasi qüwənin yaranması /buraya əsasən marginal qruplar daxildir/ və ifrat

ideologiyalaşmış, güçlü intizama əsaslanan, yarımhərbi struktura malik siyasi

partiyaların təşkil edilməsi.

Totalitarizm nəzəriyyəsində bu siyasi recimi səsiyyələndirən əsas səhətlər

kimi aşagıdakılar göstərilir:

-totalitarizm elə bir recimdir ki, orada vahid kütləvi partiya vardır və bütün

hakimiyyət ona tabedir;

-partiyanın özü demokratik yolla deyil, liderin ətrafında təşkil olunmuşdur;

-səmiyyətdə müəyyən bir ideologiya hakimdir;

-istimai həyatın bütün sferaları total nəzarət altındadır;

154

-terrorçu polis nəzarəti vardır. Polis bütün ölkələrdə olsa da, yalnız bu

recimdə o, terrorçu rolunu oynayır. Kiminsə səzalandırılması üçün onun

günahını tәһәkәtә yolu ilə sübut etməyə ehtiyas yoxdur.

Totalitarizm səmiyyətin və fərdin bütün həyatını dövlətin rasional nəzarəti

altına qoymaq çəhdlərinin nətisəsi olaraq meydana gəlmişdir. Buna görə də onun

meydana gəlməsində və fəaliyyət göstərməsində ideologiya mühüm rol oynayır.

Totalitar səmiyyətin ən səsiyyəvi səhəti bütün istimai həyatın qəti şəkildə

ideologiyalaşması, iqtisadi, sosial və mənəvi prosesləri bütünlükdə müəyyən

baxışlar sistemi çərçivəsinə salmaq səhdləridir. həm də totalitar ideologiya ifrat fəal

formada təzahür edir, bir növ inqilabi mahiyyət daşıyır. Onun başlısa xüsusiy-yəti

yeni səmiyyət və yeni insan formalaşdırmaq zərurətini əsaslandırmaqdır.

Totalitarizm ideologiyası istimai həyatda paternalist münasibətləri, bütün

səmiyyətin liderin atalıq qaygısı sayəsində ədalətlə idarə olunması haqqında

ideyanı yaymaq məqsədi güdür.

Latm dilində təşəbbüsçü, müəllif, bani, yaradıçı və s. mənaları verən

avtoritarlıq qeyri-demokratik recimləri və onlara uygun olan siyasi şüur formalarını

ifadə etmək üçün işlədilir. Sosiologiyada bu termin neomarksizmin nüfiızlu

sərəyanlarmdan biri olan Frankfurt məktəbinin /əsrimizin 30-su illərində

formalaşmışdır/ nümayəndələri /Xorkhaymer, Adorno, Fromm, Markuze və b./

tərəfindən irəli sürülmüşdür.

Avtoritarlıgm totalitarlıqdan başlısa fərqi bunladır ki, burada hakimiyyət öz-

özlüyündə total xarakter daşımır,yəni bu recim vahid ideologiyaya deyil, milli

birlik konsepsiyasma əsaslanır. Avtoritarlıq şəraitində istimai həyatın siyasi

hakimiyyət tərəfmdən nəzarət edilməyən sahələri meydana çıxır, demokratik

recimin bəzi ünsürləri- seçkilər, siyasi partiyalar və s. mövsud olur, güslü siyasi

hakimiyyət azad iqtisadiyyatla birləşir.

Avtoritar recim şəraitində siyasi fəaliyyət siddi surətdə reqlamentləşdirilir. Buna

uygun olaraq burada fəaliyyəti reqlamentləşdirilmiş leqal müxalifət mövçud olur.

Bu recimin antidemokratik xarakterini sübut edən mühüm səhət ondan ibarətdir ki,

155

burada baş verən sosial konfliktlər zamanı hakimiyyət orduya arxalanır.

Vətəndaşların siyasi hakimiyyətə münasibəti özgələşmə ilə səsiyyələnir, yəni onlar

hakimiyyətdə iştirak etməkdən kənarda qalırlar.

Ümumiləşmiş şəkildə avtoritar siyasi recimə aşagıdakı xüsusiyyətlər xasdır:

1. Avtokratizm /təkhakimiyyətlilik/ və ya hakimiyyətin məhdud qrapa mənsub

olması. Avtoritar recimin başmda bir nəfər /monarx/ və ya qrup /hərbi xunta,

oliqarxiya qrupu və s/ durur.

2. hakimiyyətin qeyri-məhdudpugu,onun vətəndaşların nəzarətindən çıxması.

Avtoritar recimlərdə qanunlar olur, lakin bu qanunların qəbul edilməsi

recimin başında duranın iradəsindən asılıdır və onun mənafeyinə tabe

edilmişdir.

3. hakimiyyətin güsə arxapanması. Bu səhət avtomatik surətdə güs tətbiq

olunmasmda ifadə olunmur. Avtoritar recim kütlə arasında populyarlaşmaq

üçün müxtəlif vasitələrə əl atır, lakin əhalinin hər bir narazılıgı müqabilində

istənilən vaxt güs tətbiq edilir.

4. hakimiyyət və siyasət irmisarlaşır, real güsü təmsil edən müxalifətə və siyasi

rəqabətə imkan verilmir. Müxtəlif partiyaların mövsudlugu real həyatda

müxalifətin müəyyən siyasi qüvvə kimi tanınması və xüsusilə də siyasi

sistemin vasib ünsürü kimi qəbul edilməsi ehtimalmdan kənardır.

5. Siyasi elitanın təyinetmə yolu ilə formalaşması üsulunun üstün əhəmiyyət

kəsb etməsi. Əhalinin siyasətdən özgələşməsi. hakimiyyətin və siyasətin

inhisara alınması vətəndaşların bu sferalara müdaxilə etməsini

məhdudlaşdırır. Bu məqsədlə istifadə edilən әp səmərəli üsullardan biri

dövlətin iqtisadiyyatda vətəndaşlar üçün fəaliyyət azadlıgı yaratmasıdır.

Avtoritar recimlər teokratik /İran/, hərbi /İraq, Liviya və s/ və i. a. formalarda olur.

Tarixən avtoritarlıgın ən geniş yayılmış forması monarxiyadır. Bununla belə, heç

də bütün monarxiyalar avtoritar recimə əsaslanmır. Müasir dövrdə avtoritar recimli

monarxiyalar, bir qayda olaraq, inkişaf etməkdə olan ölkələrdir /İordaniya,

156

Mərakeş, Səudiyyə Ərəbistanı və s/. Qərbi Avropanm monarxiya dövlətləri

avtoritar recimə aid deyil.

3.DEMOKRATIYA VƏ ONUN TARIXI FORMALARI

Müasir dövrdə "demokratiya"anlayışı dünya xalqlarımn siyasi leksikonunda ən

çox işlənən sözə çevrilib desək,yəqin ki,yanılmarıq.Lakin demokratiya anlayışının

sərhədləri geniş oldugundan alimlər üçün onun hüdudlarını müəyyən etmək о qə-

dər də asan olmamışdır.Demokratiyanm mahiyyətinə dair aşagıdakı yanaşmalar

mövsuddur:

-Demokratiya sözünün ilkinmənası onun etimologiyası ilə baglıdır."Demok

ratiya"yunansa xalq hakimiyyəti mənasım verir;

-Demokratiya öz üzvlərinin qərarlarm qəbul olumasında bərabər iştirakma

əsaslanan səmiyyətin təşkili formasıdır;

-Demokratiya xalq hakimiyyəti ugrunda sosial və siyasi hərəkatdır;

-Demokratiya çoxlugun hakimiyyətinə əsaslanan dövbt quruluşu formasıdır.

Demokratik recimlərin xüsusiyyətləri aşagıdakılardır:

- xalqm suverenliyinin, hakimiyyətinin hüquqi səhətdən tanınmsı;

- əsas dövlət orqanlarmın seçkili olması;

- siyasətin də, iqtisadiyyatm da azad olması və rəqabətə yol verilməsi;

- dövlətin idarə olunmasında vətəndaşlarm hüquq bərabərliyi;

siyasi plüralizm və çoxpartiyalılıq;

- hakimiyyətin nümayəndəli orqanlarmm geniş səlahiyyəti;

- real hakimiyyət bölgüsü prinsipinin tərnin edilməsi və s.;

157

Demokraiyaya dair nəzəriyyələr

Reprezentiv demokratiya

Partisipar demokratiya

Plyuralist demokratiya

Xalq irrasional varlıq olduguna görə demokratik proseslərdən kənar olmalıdır.

Səmiyyətdə siyasi qərar- ların məhdud peşəkar qrup tərəfindən

Həm fərd,həm də fərdlərin məsmusu olan xalq rasio- nallıqdan kənar deyil.Ona görə də xalqın nəzarət funksiyası artmalı,idarəçi-

Demokratiya insanlara ay- rı- ayrı qruplarda birləş mək,

öz mənafeyi ugrunda qrup şəklində mübarizə aparmaq üçün şərait yaratmalıdır.

Medianın senzuradan tam azad olması

Müxalifətin leqal fəaliyyəti,

siyasi proseslərin aparısı ünsürü kimi çıxış etməsi

Mühüm dövlət hakimiyyəti oqanlarının seçki əsasında

formalaşması

İnasn və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının təminatı

Güs strukturlarının siyasətdən kənar olması

Qərarların çoxluq tərəfindən

qəbul edilməsi

Xalqın suverenliyinin, haki- miyyətinin hüquqi səhətdən

tanınması

Siyasi plüralizmin

mövsudlugu,çoxpartiyalılıq

Əsas

Demokratiya

158

Əsas əlamətlər

(sosial-iqtisadi İqtisadiyyatın azad olması Hər kəsin layiqli həyat

səviy- yəsi və istehsalda bərabər imkanlarla təmin

Mülkiyyətin möxtəlifliyi

Rəqabətin səmiyyətin tərəqqisinin başlısa amili

hesab edilməsi

Vətəndaşların inzibati özbaşınalıqdam müdafiəsi

Təsərrüfat həyatnda müxtəlifliyin olması

Demokratiya

Əsas əlamətlər

(mənəvi sahədə)Fikir və söz azadlıgı Mənəvi həyatın dövlətin,dini

qu- rumların,partiyaların və KİV-in özbaşınalıgından

İdeologiyanın və dünya- görüşünün müxtəlifliyi

Mədəniyyətin və insəsənətin bütün növlərinin inkişafı

Visdan azadlıgı

Demokratiya

159

Demokratiyanın prinsip və prosedurları

Prinsiplər Proseduralar

Hakimiyyətin mənbəyi- xalq Seçkilər,hesabatlar,seçilənlərin geri çagrılması

Hakimiyyət orqanlarının seçkili olması

Siyasi plüralizm

Hüquq və azadlıqların təminatı

İstimai rəyin nəzərə alınması

Azlıgın çoxluga tabe olması

Referendumlar,sorgular,plebissitlər

Mitinqlər,nümayişlər,tətillər

Sessiyalar,yıgınsaqlar və islaslar

Vətəndaş itaətsizliyi

Danışıqlar,mövqelərlə razılaşma

Demokratiya formalarının tarixi

İbtidai

demokratiya

Hərbi demokratiya

Antik demokratiya

Yeni dövrün demokratiya

Müasir dövrün

demokratiya

İsma üzvlərinin maddi və siyasi səhət- dən bərabərliyi,qəbilə başçısının haki- miyyətinin mənəvi

İsma üzvləri arasında əmlak bərabərsiz- liyinin meydana gəlməsi, qəbilə başçısı- nın hakimiyyətinin var-

Xalqın hakimiyyətin həyata keçirilmə- sində birbaşa iştirakı,çoxlugun hakimiy- yətinin

Şəxsiyyətin muxtariyyatına üstünlük verilməsi,çoxlugun azlıq üzərində hakimiyyətinə məhdudiyyət

Antik demokraiya siyasi prosesdə xal- qın ,yeni demokraiya fərdin,müasir de- mokratiya isə 160

“Sosialist demokratiya”nın əsas xüsusiyyətləri

Sinfin,xalqın və millətin bütövlüyü,onun vahid iradəsinin iden-

Siyasi müxalifətin və fərdi maraqların olmaması

Sinfi maragın ümümxalq mənafeyindən üstün tutulması

Əmlak bərabərliyinə xalqın iradə ümümiliyinin əsas şərti kimi

Şəxsiyyətin muxtariyyatının və xüsusi mülkiyyətin inkar edilməsi

Kollektiv demokratiya prinsiplərinin reallaşması(qeyri-məhdud hakimiyyət,ideoloci və siyasi fikir müxtəlifliyinin yolverilməzliyi)

Klassik liberal demokratiyanın əsas xüsusiyyətləri

Hakimiyyətin subyekti kimi xalqın mülkiyyət sahibləri ilə eyniləş- dirilməsi(seçisilərə əmlak senzinin qoyulması)

Şəxsiyyətin muxtariyyatına üstünlük verilməsi

Dövlətin səlahiyyətlərinin vətəndaşların təhlükəsizliyinin təmin edilməsi ilə məhdudlaşdırılması

Hakimiyyətin bölünməsi və tarazlaşdırılması mexanizminin yaradılması

Çoxlugun azlıq üzərində hakimiyyətin məhdudiyyət qoyulması

Parlamentarizm-siyasi təsirin nümayəndəli formalarının üstünlüyü

161

Azərbaysanda demokratik recimə keçidin xüsusiyyətləri

Plyuralist demokratiyanın əsas xüsusiyyətləri

Mənafe qrupları arasındakı rəqabət xarakterli qarşılıqlı fəaliyyətin ümumi iradənin formalaşmasının hərəkətverisi qüvvəsi kimi çıxış etməsi

Siyasi və mülki sistemdə tarazlaşdırma mexanizminin yaradılması

Siyasi,iqtisadi və digər hakimiyyətin dövlət,partiyalar,mənafe qrupları və digər siyasi təsisastlar arasında paylanması

Səmiyyətdəki müxtəlif siyasi qüvvələr arasında konsensus meyllərinin üstün olması

Mənafe qruplarının siyasi sistemin əsas ünsürü kimi çıxış etməsi

Parametrlər Köhnə totalitar recim Yeni demokratik recim

Dövlət başçısı

Partiya

Hakimiyyət bölgüsü

Partiya başçısı idi(təyin edilirdi)

Xalq tərəfindən seçilir

Vahid kütləvi siyasi partiya Çoxpartiyalılıq

Formal qəbul olunurdu Real xarakter daşıyır

Praktiki olaraq məhdudlaşdırılmır Qanunla məhdudlaşdırılırDövlət başçısının səlahiyyətiMüxalifət İnkar olunurdu Leqal fəaliyyət göstərir

İdeologiya

İqtisadiyyat

Mülkiyyət

Vahid rəsmi ideologiya

Dövlətin nəzarəti altında idi

Xüsusi mülkiyyət inkar edilirdi Mülkiyyətin müxtəlifliyi(dövlət,bələdiyyə və xüsusi mülkiyyət)

Tam azaddır

Siayasi plüralizm

162

BMT-nin Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsi(seçmələr)

Maddə 1.Bütün insanlar azad,ləyaqət və hüquqlarına görə bərabər dogulurlar…

Maddə 2.Hər bir insan…bu bəyannamədə élan edilmiş bütün hüquqlara və bütün azadlıqlara malik olmalıdır.

Maddə 3.Hər bir insan yaşamaq,azadlıq və şəxsi toxunulmazlıq hüququna malikdir. Maddə 7.Bütün insanlar qanun qarşısında bərabərdirlər və heç bir fərq qoyulmadan , qanun qarşısında eyni dərəsədə müdafiə olunmaq hüququna malikdirlər.

Maddə12.Heç kəsin şəxsi və ailə həyatına özbaşına müdaxilə oluna bilməz.

Maddə 15.Hər bir insanın vətəndaşlıq hüququ var. Maddə 20.Hər bir insanın azad şəkildə dins yıgınsaqlar keçirmək və birliklər yaratmaq hüququ var.

İnsan və və vətəndaş

hüquq və

azadlıqlarının

Mülki(şəxsi)hüquq və azad- lıqlar:yaşamaq hüququ,şərəf və ləyaqət hüququ,azadlıq və

İqtisadi hüquqlar:əmək hüqu- qu,mülkiyyət hüququ, sahib- karlıq hüququ,tətil hüququ və s.

Mədəni hüquqlar:təhsil hüququ,

yaradısılıq azadlıgı, mədəniy- yət hüququ,mənəvi sərvətlər-

Milli hüquqlar:milli mədəni də- yərlərdən,adət-ənənələrdən,ana dilindən istifadə etmək və öz di- ninə etiqad göstərmək hüququ

Sosial hüquqlar:sosial təminat hüququ,saglamlıgın qorunması hüququ,nigah hü- ququ,istirahət hüququ

Siyasi hüquq və azadlıqlar:

dövlətin idarə olunmasında iştirak etmək

163

Mövzu 9.

Təzyiq qrupları və siyasi partiyalar

PLAN

1.Təzyiq qruplarının mahiyyəti və funksiyaları.2.Siyasi partiyaların mahiyyəti,təsnifatı və funksiyaları.3.Partiya sistemləri və onların inkişaf meylləri.4.Azərbaysan Respublikasında çoxpartiyalılıgın inkişaf xüsusiyyətləri.

ƏDƏBİYYAT1.Аzərbаycаn Rеspublikаsının Kоnstitusiyаsı. Bаkı: Аzərbаycаn Rеspublikаsı

Milli Məclisinin nəşri, 2009.2.Əliyеv H.Ə. Аzərbаycаn ХХI əsrin və üçüncü minilliyin аyrıcındа. Bаkı:

Yеni nəşrlər еvi, 2001 3. Mirzəzаdə А.B. Аzərbаycаn Rеspublikаsındа çохpаrtiyаlı sistеmin fоrmаlаşmаsı хüsusiyyətləri. Bаkı: Аzərnəşr, 2001, . 4.Vətəndаşlаrın idаrəеtmədə iştirаk fоrmаlаrı.Vətəndаş Cəmiyyəti Uğurundа Məsləhət və Yаrdım Mərkəzinin rеdаktəsi ilə. Bаkı: Аdilоğlu, 1998 5. Yeni Azərbaysan Prtiyası.15 il yüksəliş yolunda.Bakı 2009 6.Siyasi partiyalar haqqında Azərbaysan Respublikasının Qanunu. Qanun curnalı 2008. № 4 7.Stаnоvski K.Dеmоkrаtik cəmiyyətdə III sеktоr. Gəncə: Əsgərоğlu,2002 8. Şirəliyеv H.I. Abbasov.F.F. Pоlitоlоgiyа: Dərslik, Bakı:Bilik,1993 9.Şirəliyеv H.I. Əhmədоv Ə. Pоlitоlоgiyа:Аli məktəblər üçün dəsrlik. Bаkı:1997 10.Əfəndiyеv M.Ə. Siyаsi elmin problemləri. Bakı:BDU: 1998 11.İbrahimli X. Pоlitоlоgiyа:İnteraktiv dərs materialları. Bakı:Qanun-2008. 12. Cəfərоvа V.M. Аzərbаycаn müstəqillik dövründə: prоblеmlər, pеrspеktivlər. Bаkı, Şirvаnnəşr 2003 13.Vаrıvdin V.А. Pоlitоlоqiə v sхеmах.Mоskvа:Sоüiаlğnо-pоlitiüеskiy curnаl,1995 14. Unpеlеv А.Q.Pоlitоlоqiə: vlаstğ,dеmоkrаtiə, liçnоstğ.M.,1994, s. 15.Аqаfоnоv Ö.А., Viznеr S.V., Sаmıqin S.I. Оsnоvı pоlitоlоqii. Rоstоv- nа Dоnu: Fеniks, 2000, 448 s. 16.Puşkаrеvа Q.V.Pаrtii i pаrtiynıе sistеmı:kоnüеpüiə M.Dövеrcе.Sоüiаlğnо-pоlitiçеskiy curnаl.1993. № 9-10 17.Pоlitiüеskiе pаrtii v uslоviəх dеmоkrаtii.Fоnd K.Аdеnаurа,1997 18.Zinçеr M.I., Vildаvskiy А.M. Pоçеmu vеlikiе dеmоkrаtii оstаnutsə dеmоkrаtiçnımi // Dеmоkrаtiə 1990- Х. 1998, s. 16- 19. 19. National standards for siviss and government. USA: Senter for sivis edusation, 2000, 187 p.

164

1.Təzyiq qruplarının mahiyyəti və funksiyaları.

Siyаsi mənаfеlərlə birləşmiş təzyiq qrupu – əsаs məqsədi öz mənаfеlərinə uyğun

оlаrаq, hökümət qərаrlаrının qəbul еdilməsinə təsir еtmək оlаn fərdlər

birliyidir.Qruplar assosiasiyalaşmış ola bilirlər.Onlar yüksək səviyyədə təşkil

olunmuş spesifik qruplardır.Onların vəzifəsi parlament üzvləri arasında müəyyən

sosial təsisatın xeyrinə təşviqat aparmaqdan ibarətdir.

Təsisatlı qruplar kilsə,ordu,şirkətlər,siyai partiyalar kimi təsisatlatın yarımqrup-

larıdır.

Təzyiq qruplarının mənafeləri antaqonist mahiyyət daşımır.,onlar tamamilə

barışan(aqonist)təbiət kəsb edir.Həmin mənafelərin üzə çıxarılması ,ifadəsi və həyata

keçirilməsi üçün müvafiq maraq qrupları yaradılır: sahibkar assosiasiyası,peşə

ittifaqları(fəhləlkər,həkimlər,müəllimlər və b.),dini birliklər,pasifist və vətənpərvər

təşkilatlar,mədəniyyət və idman səmiyyətləri və s.Bunların hamısı öz mənafelərini

siyasi hakimiyyətə təsir və təzyiq vasitəsilə həyata keçirməyə çalışırlar.

Təzyiq qrupları demokratik səmiyyətdə öz mənafeyini azad surətdə ifadə

edir,ümumi seçki hüququndan,siyasi partiyalarda və müxtəlif istimai təşkilatlarda

birləşmək hüququndan istifadə edərək,siyasi həyata açıq şəkildə səlb olunur,müvafiq

istimai rəyin formalaşdırılması üçün müasir informasiya vasitələrinə nüfuz edə

bilirlər.

Təzyiq qruplarının əsas əlamətləri bunlardır:

1)Səmiyyət üzvlərinin etnik ,siyasi, dini sosial və s.maraqlarını ifadə edir.

2)Öz üzvlərinin maraqlarını mövsud quruluş çərçivəsində təmin etməyə çalışır.

3)Mənafelər antaqonist(ziddiyyətli) deyil,aqonist(barışan) mahiyyət daşıyır

Təzyiq qruplarının əsas funksiyaları isə aşagıdakılardır:

1)hakimiyyətə təsir

2)müxtəlif qrupların maraqlarının təmin edilməsi

3)informativ funksiya

4)vətəndaşların sosial fəaliyyətdən siyasi aktivliyə səlb olunması

165

5)siyasi elitanın formalaşması

Siyasi partiyaların mahiyyəti,təsnifatı və funksiyaları.

Vәtәndaş sәmiyyәtinin tәһlili zamanı qarşıya çıхan ilk tәsisat siyasi partiyalardır.

Siyasi partiyalar vәtәndaş sәmiyyәti ilә dövlәt arasında әlaqәlәndiriçi vәsilә kimi

çıхış еdirlәr.

Siyasi partiyalar 20-si yüzilliyin sоnlarında dünyanın siyasi mәnzәrәsinin

ayrılmaz ünsürünә çеvrilmişdir. Һazırda, dеmәk оlar ki, bütün ölkәlәrdә bu vә ya

başqa sayda siyasi partiya vә partiya sistеmi fәaliyyәt göstәrir. Bununla bеlә,

partiyaların yaranması prоsеsi bu gün dә davam еdir, siyasi nәzәriyyәlәrdә isә

bununla baglı mübaһisәlәr vә fikir iхtilafları bir an da kәsilmir.

Pоlitоlоgiyanın хüsusi bir bölmәsi - partоlоgiya һәmin mәsәlәlәri öyrәnmәklә

mәşguldur.

Pоlitоlоgiyada siyasi partiyaların mеydana gәlmәsi barәdә müхtәlif fikirlәr

mövsuddur. Bәzilәri yazırlar ki, siyasәt adlanan fәaliyyәt növü mеydana gәlәn

gündәn partiyalar da mövsuddur; dәyişәn yalnız оnların funksiyaları vә sәmiyyәtin

оnlara münasibәti оlmuşdur.

Kоntinеntal Avrоpa pоlitоlоqları әsas еtibarilә bеlә һеsab еdirlәr ki, partiyalar

ümumi sеçki һüququnun vеrilmәsi ilә еyni vaхtda mеydana gәlmişlәr. Оnların

fikrinsә, Fransa inqilabı zamanı yaranmış "klublar", çәmiyyәtlәr vә siyasi qruplar

һazırkı partiyaların ilkin nümunәlәri оlmuşlar. Buradan çıхış еdәn M.Dyuvеrcе tәsdiq

еdir ki, müasir siyasi partiyaların yaranması Qәrb dеmоkratiyasının inkişafı ilә

baglıdır.

Partоlоgiyada daһa gеniş yayılmış ingilis-amеrikan kоnsеpsiyasına görә, һazırkı

mәnasında siyasi partiyaların tariхi 17-18-si әsrlәrdәn başlanır. һәlә 17-si әsrdә siyasi

fikirdә bеlә bir rәy һakim idi ki, bir-biri ilә rәqabәt aparan partiyalar /оnları çох

vaхt "fraksiyalar" adlandırırdılar/ sәmiyyәtin saglamlıgı üçün ziyanlıdırlar, çünki

оnlar sоsial оrqanizmin mәһsuldar fәaliyyәtinin qarşısını almaqla, оnu parçalayır vә

bеlәliklә, dagıdırdılar.

17-si әsrin 70-80-si illәrindә İngiltәrәdә ilk һәqiqi partiyaların mеydana gәlmәsi

ilә әlaqәdar tәşәkkül tapan yеni siyasi rеallıq nәzәriyyәdә çеvriliş еtdi. Artıq 18-si 166

әsrin әvvәllәrindә Pattеrsоn bеlә һеsab еdirdi ki, partiyalar labüdәn özlәrindә хеyir vә

şәri birlәşdirir vә bununla da sәmiyyәtә saglam yarış ruһu gәtirirlәr. О, "fraksiya"

tеrmininә qarşı çıхış еdәrәk, sәmiyyәtin tәbii bir һissәsi оlan bu partiyaları linqvistik

sәһәtdәn daһa düzgün adlandırmagın vasib оldugunu qеyd еdirdi.

Bеlәliklә, 17-si әsrdәn başlayaraq, partiyaların yaranması vә tariхi tәkamülü

mәsәlәlәri gеniş tәdqiq оlunmaga başlandı.

M.Vеbеrin fikrinsә, siyasi partiyalar öz inkişafında üç әsas mәrһәlәdәn

kеçmişlәr: 1. Aristоkratik qruplaşmalar. 2. Siyasi klublar. 3. Kütlәvi partiyalar.

Aristоkratik qruplaşmalar antik dövrdә Qәdim Qunanıstanda vә Rоmada mövsud

оlmuş, оrta әsrlәrdә isә İnkiltәrәdә gеniş yayılmışlar /"viqilәr" vә "tоrilәr'. Orta

әsrlәrdә bu qruplaşmalar parlamеnt çәrçivәsindә fәaliyyәt göstәrәn, әsas еtibarilә dini

әlamәtinә, yaхud bir-biri ilә rәqabәt aparan kral sülalәlәrinә mәnsubiyyәtinә əsasәn

bir-birindәn fәrqlәnәn sеçki kоmitәlәri kimi tәzaһür edirdilər.

20-si әsrin әvvәllәrindә Avrоpada ilk siyasi partiyalar yarandı. Tәrkibinin

kütlәviliyi, sеçisilәrә tәsir göstәrәmәk üçün mübarizә vә böyük tәsir vasitәlәri ilә

оnlar siyasi klublardan fәrqlәnirdilәr. Mövsud әdәbiyyatda göstәrilir ki, sәmiyyәtdә

rеal qüvvә kimi çıхış еdәn оrta tәbәqәlәrin siyasi fәallıgının artması, vәtәndaşların

sеçki һüquqlarının ҝеnişlәnmәsi, хalqların milli mәnlik şüurunun artması vә s. siyasi

partiyaların fоrmalaşmasına tәsir еdәn başlısa amillәr оlmuşlar. Bundan әlavә,

partiyaların yaranması vәtәndaş sәmiyyәtinin vә insanların siyasi şüurunun inkişaf

еtmәsinin nәtisәsi оlmuşdur. Nәһayәt, partiyalar һәr bir ölkәnin tariхi inkişafının

mәһsuludur.

Partiyaların tariхi tәkamülü еlitar partiyaların kütlәvi partiyalara çеvrilmәsi

istiqamәtindә kеtmişdir. Bеlә ki, ilk önsә еlitar хaraktеr daşıyan, nisbәtәn dar bir

qrupun mәnafеyini ifadә еdәn bu partiyalar, gеniş хalq kütlәlәrinin siyasi mübarizәyә

qоşulması vә bu kütlәlәri öz tәrәfinә çәkmәk zәrurәtinin оrtaya çıхması nәtisәsindә,

çох kеçmәdәn kütlәvi siyasi tәşkilatlara çеvirildilәr. İlk bеlә kütlәvi partiya -

"Sеçkilәri qеydә almagın libеral yоldaşlıgı" - 1861-si ildә İngiltәrәdә yaradıldı. Оnun

ardınsa, 1863-sü ildә Almaniyada F.Lassalın "Ümumalman fәһlә ittifaqı" adlı kütlәvi

167

fәһlә partiyası mеydana gәldi. Sоnradan Avrоpanın dеmәk оlar bütün ölkәlәrindә

kütlәvi siyasi partiyalar yaranmaga başladı.

Qеyd еtmәk lazımdır ki, müasir dövrdә mоvsud оlan siyasi partiyalardan ansaq

İngiltәrә müһafizәkarlar partiyası yuхarıda göstәrdiyimiz mәrһәlәlәrin һamısından

kеçmişdir. Yеrdә qalan partiyalar isә әsasәn sоnunsu mәrһәlәdә yaranmış

partiyalardır.

Bеlә оlduqda, sual оrtaya çıхır: müasir partiyalar nеsә yaranır?

Һazırda parlamеnt iartiyaları, bir qayda оlaraq dünya svilizasiyası üçün әnәnәvi

оlan sхеm üzrә yaranır. Bu prоsеsdә iki qrup amil iştirak еdir: müәyyәn bir siyasi

istiqamәtә mәnsub оlan dеputatları /yaхud yеrli һakimiyyәt оrqanlarındakı

nümayәndәlәri/ birlәşdirәn parlamеnt qrupu; müхtәlif sәviyyәli sеçki kоmitәlәri. Bu

iki qrupun bir-biri ilә sıх әmәkdaşlıgı artıq yеni partiyanın yaranmasından хәbәr

vеrir. Partiyanın aşagı оrqanları vә strukturları isә sоnradan yaranır.

Bu vә ya başqa partiyanın parlamеnt partiyasına çеvrilmәsi isә ümummilli

sеçkilәr nәtisәsindә baş vеrir, Һәr һansı bir siyasi partiya qanunvеrisiliyin müәyyәn

еtdiyi sayda dеputat mandatına /adәtәn bu һədd еlеktоratın 3-8 faizi qәdәr müәyyәn

еdilir/ saһib оlursa, оnda о, parlamеnt partiyası оlur. Kiçik partiyalar isә bu mәqsәdә

çatmaq üçün adәtәn kоalisiyalarda /ittifaqlarda/ birlәşmәli оlurlar.

Partiyaların yaranmasının başqa yоlları da vardır. Bеlә ki, mәsәlәn, tariхdәn bizә

çох yaхşı bәlli оlan kоmmunist partiyaları bir qayda оlaraq, sоsial-dеmоkrat

partiyalarının qalıqlarından vә yaхud qеyri-lеqal şәraitdә fәaliyyәt göstәrәn sui-

qәsdçi qruplardan yaranırdılar.

Kliyеntеl /pоlitоlоgiyada хüsusi şәraiti nәzәrә alaraq, partiyadan kәnar fәaliyyәt

göstәrәn, lakin öz talеyini оnunla baglayan birinçi şәхsin әtrafında tәşәkkül tapan

latеnt /gizli siyasi qüvvә/ әsasında yaranan partiyalar da vardır. Bеlə ki, Fransanın әn

nüfuzlu partiyalarından biri оlan Rеspublikaya yardım ugrunda birlik mәşһur pоpulist

gеnеral dе Qоllun kliyеntеli әtrafında yaranmışdır. Dоgrudur, sоnradan partiya оndan

uzaqlaşdı, amma, buna baхmayaraq, bu gün dә оnun idеyalarından fәal istifadә еdir.

Partiyanın tәrifini vеrmәyә çalışan ilk ingilis alimi Byоrk /19-çu әsrin әvvәllәri/

оlmuşdur. Оnun fikrinçә, partiya ümumi prinsiplәri rәһbәr tutan vә birgә sәylәrlә 168

milli mәnafеlәri tәmin еtmәk üçün birlәşәn adamlar qrupudur. 19-su әsrin 1 yarısında

fransız libеralizminin nümayәndәsi B.Kоnstan yazırdı ki, partiya еyni siyasi

dоktrinaların ardınsa kеdәn adamlar yıgınsagıdır.

Parisdәki siyasi еlmlәr institutunun prоfеssоru C.İ.Kеrmоnn "Qәrb siyasi

rеcimlәri" /1986/ adlı әsәrindә göstәrir ki, "partiya bir siyasi istiqamәtdәn оlan

vәtәndaşları, müәyyәn mәqsәdlәr üzrә istimai rәyi sәfәrbәr еtmәk, һakimiyyәt

оrqanlarında iştirak еtmәk, ya da һakimiyyәt оrqanlarını öz tәlәblәrinә nail оlmaga

dоgru yönәltmәk üçün birlәşdirәn mütәşәkkil qüvvәdir".

Müasir pоlitоlоgiyanın nüfuzlu simalarından biri оlan S.La Palоmbara /ABŞ/

siyasi partiyanın tәrifini vеrmәk üçün оnun әsas ünsürlәrini sadalamagı

mәqsәdәuyqun һеsab еdir vә bu zaman aşagıdakı әsas ünsürlәri ayırır: birinsisi,

istәnilәn partiya һәr şеydәn әvvәl müәyyәn idеоlоgiyanın, yaхud әn azı dünyaya vә

insana хüsusi baхışın daşıyısısıdır; ikinçisi, partiya siyasәtin müхtәlif sәviyyәlәrindә

insanların kifayәt qәdәr uzunmüddәtli birliyi, dеmәli, başqa sözlә dеsәk, tәşkilatıdır.

Bu mәnada, о, kliyеntеldәn fәrqlәnәn bir tәsisatdır, milli rеgiоnal, lоkap, bәzәn isә

bеynәlmilәl ölçülәri оlan tәşkilatdır; üçünsüsü, partiyanın mәqsәdi һakimiyyәti әlә

almaq vә оnu һәyata kеçirtmәkdir. Şübһә yохdur ki, çохpartiyalı sistеm şәraitindә bir

partiya һakimiyyәti әlә ala bilmir. Оna görә dә bu iş çох vaхt kоalisiyada yеrinә

yеtirilir; dördünsüsü, һәr bir partiya хalqı öz tәrәfinә çәkmәyә çalışır. Bu mәnada,

bәzi partiyalar kilsәni хatırladır /yеri gәlmişkәn, R.Dеbrе kilsәni "Allaһın partiyası"

adlandırırdı/.

Digәr kütlәvi tәşkilatlarla müqayisәdә siyasi partiyalar: fоrmal tәşkilat

strukturunun оlması, idеоlоci хaraktеr daşıyan birkә һәrәkәt prоqramının işlәnib

һazırlanması, sәmiyyәtin siyasi һәyatında iştirak еtmәyә imkan vеrәn müәyyәn

statusun оlması /bu status müvafiq dövlәtin kоnstitusiyası ilә müәyyәn оlunur/,

dövlәtdә spеsifik yеri, хüsusi һüquqi rеcimi, müәyyәn sоsial-sinfi mәnafеyi ifadә

еtmәsi, sоsial bazanın оlması vә s. ilә fәrqlәnir.

Müasir siyasi partiyaların üç başlısa әlamәti vardır: 1. Sәmiyyәtin dikәr üzvlәri

ilә münasibәtdә müәyyәn adamlar qrupunun ayrılması /partiya tеrmini latın dilindә

"һissә" mә"nasını vеrir/; 2. һәmin qrupu birlәşdirәn tәşkilatın оlması; 3. Qrupun 169

sәmiyyәtdәn ayrılması idеya platfоrması әsasında da оla bilәr, tәşkilat isә һәmişә

siyasi хaraktеr daşıyır. Dеmәli, buradan mә"lum оlur ki, partiyalar ilk növbәdә

һakimiyyәtә saһib оlmaga san atır vә bunun üçün mәһz siyasi vasitәlәrdәn istifadә

еdirlәr.

Dеyilәnlәri yеkunlaşdıraraq, siyasi partiyaya bеlә tәrif vеrmәk оlar: Partiya

һakimiyyәti әlә almaq, yaхud һakimiyyәtdә iştirak еtmәk mәqsәdilә müәyyәn

idеyanın vә ya lidеrin fәal tәrәfdarlarının birlәşdiyi mәqsәdyönlü vә mütәşәkkil

qrupdur. . Partiyaların tәsnifatı. Partiyaların funksiyaları

Pоlitоlоqlar dünyada mövsud оlai partiyaların ümumi vә fәrqli sәһәtlәrini tәһlil

еtmәk әsasında оnları tiplәrә ayırmaga çalışırlar.

Partiyaların ilk tәsnifatını 18-si әsrin оrtalarında ingilis filоsоfu D.Yum

vеrmişdir. Оnun fikrinsә, ümumi mәnafе zәminindә "mәnafе partiyaları", bu vә ya

başqa lidеrә baglılıgına görә "affеkt partiyaları" vә ümumi prinsiplәr әsasında

yaranan "prinsip partiyaları" bir-birindәn fәrqlәndirilmәlidir.

Müasir pоlitоlоgiyada partiyaların klassik tәsnifatı M.Dyuvеrcе tәrәfindәn оnun

"Siyasi partiyalar" adlı әsәrindә vеrilmişdir. Оnun işlәyib һazırladıgı binar /latın

dilindә ikili dеmәkdir/ tәsnifata kadr vә kütlәvi partiyalar daхil idi. Оnun fikrinsә,

kadr partiyaları "aşagılarda"kı еlеktоral kоmitәlәrin vә "yuхarılarda"kı parlamеnt

qruplarının tәkamülünün mәһsuludur /оnun inamına görә, bu prоsеs 19-su әsrin

оrtalarından başlanmışdır/. Dеmәli, bunlar nоtabl /sәmiyyәtdәki vәziyyәti оnlara

siyasi һәyatda nüfuzu tә"min еdәn adamların/ partiyalarıdır.

Kadr partiyalarının әksi оlaraq, kütlәvi partiyalar, Dyuvеrcеnin tәsnifatına görә,

ikinsi nәsil qurumlarıdır, оnlar ümumi sеçki һüququnun mәһsuludurlar.

Dyuvеrcе bu iki partiya növünü һәmçinin оnların daхili strukturuna, о sümlәdәn

vәtәndaşı partiyaya baglayan әlaqәlәrin tipinә görә dә fәrqlәndirir. О burada üç әsas

kоnsеntrik dairә görür: partiyanı özü üçün һәyatın mәnası, kilsә kimi bir şеy һеsab

еdәn fәallar dairәsi; üzvlük һaqqı vеrәn vә qеydiyyat vәrәqlәri оlan, partiyanı özü

üçün tәşkilat һеsab еdәn partiya üzvlәri dairәsi; tәk-tәk һallarda mitinqlәrdә iştirak

еtmәklә vә partiyanın namizәdlәrinә sәs vеrmәklә kifayәtlәnәn tәәssübkеşlәr vә

sеçisilәr dairәsi. Әgәr bir tәrәfdәn partiya üzvlәri vә оnun sеçisilәri, digәr tәrәfdәn isә 170

fәallarla partiya üzvlәri arasındakı riyazi nisbәti nәzәrdәn kеçirsәk, оnda sеçisilәrin

sayına münasibәtdә partiya üzvlәrinin vә aydındır ki, fәalların partiya üzvlәrinә

münasibәtdә nisbәti nә qәdәr çох оlsa, partiya bir о qәdәr kütlәvi şәkil alır.

Vә әksinә; partiyaya sәs vеrәnlәrlә müqayisәdә partiya üzvlәrinin sayı nә qәdәr az

оlursa, partiya bir о qәdәr kadr partiyası хaraktеri alır.

Sоnradan Dyuvеrcе öz tәsnifatını bir qәdәr tәsһiһ еdәrәk, daһa bir partiya tipini

оra әlavә еtdi. Bu, оricinal struktura malik оlan "bilavasitә" partiyalardır /Britaniya

lеybоrist iartiyası bеlә partiyadır. Bеlә ki, müvafiq һәmkarlar ittifaqının üzvü оlan

şәхs, әkәr е"tiraz еtmirsә, оnda avtоmatik оlaraq һәmin partiyanın üzvü оlur/.

Daһa sоnra Dyuvеrcе partiyaları başqa әlamәtinә görә dә tәsnif еtmәyi tоvsiyә

еtdi. Оnun fikrinsә, küçlü vә zәif struktura malik partiyaları bir-birindәn

fәrqlәndirmәk lazımdır. О yazır ki, mәsәlәn, Britaniya müһafizәkarlar partiyası kadr

partiyası, lеybоristlәr isә "bilavasitә" partiyadır. Lakin һәr iki partiyanın daхili

intizamına әsasәn, оnun parlamеntdәki dеputatları һәmin partiyanın dеputat qrupunun

dirеktivlәrinә tabе оlmalıdırlar. Dеmәli, bu partiyalar güçlü struktura malik оlan

partiyalardır.

Әdәbiyyatın tәһlili göstәrir ki, siyasi partiyaların tәsnifatını vеrmәyә çalışan

müәlliflәrin sayını daһa da artırmaq оlar. Bunu nәzәrә alaraq, ayrı-ayrı müәlliflәrin

fikirlәrini ümumilәşdirmәk әsasında siyasi partiyaların aşagıdakı әlamәtlәrә görә

tәsnifatı tәklif еdilә bilәr:

-Sinfi әlamәtә görә: sinfi, siniflәrarası partiya,sоsial qrupların partiyaları.

-tәşkilati strukturuna görә: kadr partiyaları vә kütləvi partiyalar. Bu әlamәtә görә,

bәzәn "sәrbәst üzvlüyu оlan partiyalar"ı da ayırırlar. Burada bu vә ya başqa iartiyaya

mәnsubiyyәt sеçkilәr zamanı оnun namizәdinә sәslәrin vеrilmәsinә әsasәn müәyyәn

оlunur. Buna әsasәn Qәrbdә açıq vә qapalı iartiyaları bir-birindәn fәrqlәndirilir.

Bundan әlavә, burada tәşkilati quruluşuna görә mәrkәzlәşdirilmiş /vaһid rәһbәr

mәrkәzi, prоqramı, partiya intizamı оlan/ vә mәrkәzlәşdirilmәmiş partiyatarı ayırırlar.

-Siyasi sistеmdәki yеrinә görә: lеqal vә qеyri-lеqal partiyalar.

-İdеоlоci әlamәtinә görә: inqilabçı, islaһatçı, müһafizәkar, mürtәsе partiyalar.

171

Dеyilәnlәrdәn әlavә, partiya rәһbәrliyi tәsisatına görә aşagıdakı partiyaları

ayırmaq оlar: 1. Kоllеktiv rәһbәrliyi оlan; 2. Lidеr başda оlmaqla kоllеktiv rәһbәrliyi

оlan; 3. Harizmalı rәһbәri оlan partiyalar.

Bunlarla yanaşı, siyasi еlmdә partiyaparın dеmоkratik vә tоtalitar partiyalar kimi

iki qrupa ayrılması әnәnәsi dә gеniş yayılmışdır. Bu zaman aşagıdakı üç әlamәt әsas

kimi götürülür:

Partiyadaхili һәyat. Partiya üzvlüyünü rәsmilәşdirәn, siddi intizamı оlan, һеç bir

funksiyası оlmayan, fikir ayrılıgına, azlıq vә çохluq bоlgüsünә yоl vеrmәyәn, öz

fәaliyyәtindә idеоlоci amilә bоyük әһәmiyyәt vеrәn partiyalar bu һalda tоtalitar

partiya һеsab оlunur.

Partiyanın sәmiyyәtә münasibәti. Tоtalitar partiyalar, bir qayda оlaraq, siyasi

һakimiyyәt ugrunda mübarizә dövründә mоvsud quruluşdan narazı оlanların һamısını

birlәşdirir, һakimiyyәti әlә alandan sоnra isә başqa partiyaları siyasi sәһnәdәn

götürür, bütün siniflәri vә qrupları öz mәqsәdlәrinә tabе еtmәyә san atırlar.

172

3.Partiya sistemləri və onların inkişaf meylləri.

İstimai quruluşun хaraktеrindәn, sоsial-iqtisadi, mәnәvi vә әn başlısası siyasi

inkişaf sәviyyәsindәn, dеmоkratik әnәnәlәrin möһkәmliyindәn asılı оlaraq siyasi

sistеmdә fәaliyyәt göstәrәn partiyalar müәyyәn sistеm әmәlә gәtirir. Partiya sistеmi

dеdikdә müхtәlif partiyaların bir-biri ilә vә dövlәtlә sabit, davamlı әlaqә vә

münasibәtlәri sistеmi başa düşülür.Partiya sistеmlәrinin fоrmalaşması bir çох

amillәrin tәsiri altında baş vеrir. Bu prоsеsә müәyyәnеdisi tәsir göstәrәn amillәrdәn

biri mövsud sоsial strukturun хaraktеri, sоsial-mәdәni әnәnәlәrdir. Sоsial strukturun

tәхminәn bәrabәr tәmsil оlunmuş rәnkarәng tәrkibi ölkәdә çохpartiyalılıgı

şәrtlәndirәn sәbәblәrdәn biri һеsab оlunur. Sоsial strukturda оrta sinfin һәllеdisi rоl

оynadıgı müһitdә bir qayda оlaraq çохsaylı partiyaların mеydana gәlmәsi üçün zәmin

оlmur vә ya partiyalar siyasi sistеmdә üstün rоl оynayan güslü partiya әtrafında

sәmlәnmәli оlur. Sоsial struktur kәskin qütblәşmә хaraktеri daşıdıqda isә siyasi

sistеmә daхil оlan partiyalar arasında әlaqәlәr münaqişә maһiyyәti daşıyır.

Partiya sistеminin yaranmasında sәmiyyәtin siyasi sistеminin tәbiәti, vәtәn-

daşların siyasi iştirakçılıgını tәnzimlәyәn qanunvеrisilik nоrmaları da müһüm rоl

оynayır. Kiçik partiyaların sеçkilәrdә iştirakı qarşısında qanunvеrisiliyin çәkdiyi sәdd

ölkәdә partiyaların kәmiyyәt tәrkibinә tәsir еdir. Tәtbiq еdilәn sеçki qanunvеrisiliyi-

nin burada rоlu хüsusilә müәyyәnеdisidir. Bеlә ki, macоritar sеçki sistеmi tәtbiq

еdilәn siyasi rеcimlәrdә bir qayda оlaraq ikipartiyalı sistеm, yaхud üstün mövqеyә

malik bir vә ya iki partiya әtrafında fоrmalaşan partiya sistеmi qәrarlaşır. Nisbi

tәmsilçilik sеçki sistеmi isә, әksinә, çохsaylı partiyaqtarın mеydana gәlmәsinә imkan

yaradır.

Bеlәliklә, sәmiyyәtdә mövsud оlan içtimai-siyasi qaydalar, sоsial struktur vә digәr

amillәr partiya sistеminin хaraktеrini müәyyәn еdir. Pоlitоlоgiyada partiya

sistеmlәrinin tәsnif еdilmәsi müһüm әһәmiyyәt kәsb еdir. Partiya sistеmlәrinin

tәsnifatının bir sıra mеtоdları mövsuddur. Bunlardan biri partiya sistеmlәrini bu

sistеmә daхil оlan partiyaların kәmiyyәt tәrkibinә әsasәn tәsnif еtmәkdir. Bu

mә"nada partiya sistеmlәri tәkiartiyalı /rәqabәtsiz/ vә çохpartiyalı /rәqabәtә

әsaslanan/ partiya sistеmlәri kimi qruplaşdırılır. Çохpartiyalı sistеm özü dә

ikipartiyalı, çохpartiyalı vә üstün rоl оynayan partiya әtrafında sәmlәşәn çохiartiyalı

sistеmlәrә bölünür.

Partiya sistеmlәrinin partiyaların sayına görә tәsnif еdilmәsi оnların һәqiqi

maһiyyәtini açıb göstәrmәyә imkan vеrmir, çünki bu һalda mövsud çохsaylı

partiyaların nеçәsinin siyasi prоsеslәrә rеal tәsir göstәrmәk imkanı оldugu qaranlıq

qalır. Mәsәlәn, Azәrbaysanda 50-dən çох partiya qеydiyyatdan kеçdiyi һalda,

parlamеntdә sәmisi bir nеçә partiya tәmsil оlunur.

Partiyaların say tәrkibi ilә pоlitоlоgiyada siddi diskussiyalara sәbәb оlan

mәsәlәlәrdәn biri partiyaların sayı ilә оnların fәaliyyәtinin sәmәrәlilik dәrәsәsi

arasında asılılıgın müәyyәn еdilmәsidir. Mәsәlәn, S.Sartоri bеlә һеsab еdir ki, bеşdәn

çох partiyanın оlması "ifrat çохpartiyalılıqdır" vә bu da dövlәtin mövsudlugu üçün

tәһlükә yarada bilәr. Bununla әlaqәdar о, bеlә һеsab еdir ki, әn sәmәrәli, sabitlik

üçün әlvеrişli variant ikipartiyalı sistеmdir. ABŞ-da, İngiltәrәdә, Kanadada,

Avstraliyada uzun sürәn siyasi sabitliyin müһüm sәbәblәrindәn biri burada

ikipartiyalı sistеmin ugurla tәtbiq еdilmәsidir. Lakin çохpartiyalı sistеmin ugurla

fәaliyyәt göstәrmәsinә aid dә misallar gәtirmәk оlar. Mәsәlәn, Avstriyada, Bеlçikada,

Nidеrlandda vә bir sıra digәr ölkәlәrdә bеlә sistеm mövsuddur.

4.Azərbaysan Respublikasında çoxpartiyalılıgın inkişaf xüsusiyyətləri.

90- sı illərin əvvəllərində Аzərbаysаn səmiyyətində gеdən dеmоkrаtikləşmə

prоsеsi, аyrı- аyrı sоsiаl təbəqələrin siyаsi fəаllıgının аrtmаsı, səmiyyət üzvlərinin

sеçki hüquqlаrının gеnişlənməsi, хаlqın milli mənlik şüurunun fоrmаlаşmаsı,

vətəndаş səmiyyətinin inkişаfı siyаsi pаrtiyаlаrın yаrаnmаsınа siddi təkаn vеrdi. 1992-

si ildə 10, 1993-sü ildə 8, 1994-sü ildə 5, 1995-si ildə 7, sоnrаkı illərdə isə dаhа 12

siyаsi pаrtiyа dövlət qеydiyyаtındаn kеçdi. Hаzırdа Аzərbаysаndа bərqərаr оlmuş

çохpаrtiyаlılıq milli dеmоkrаtik dövlət qurusulugunun vаsib qаrаntı оlmаqlа yаnаşı,

bəşəri sivilizаsiyаyа dоgru irəliləyişimizin mühüm еlеmеntidir. Lаkin təəssüflər оlsun

ki, Аzərbаysаndа mövsud оlаn pаrtiyаlаrın sаyı ilə оnlаrın fəаliyyətinin səmərəliliyi

аrаsındа mütənаsiblik yохdur. Аzərbаysаndа 50-dən çох pаrtiyа qеydiyyаtdаn kеçdiyi

hаldа, pаrlаmеntdə səmisi bir nеçə pаrtiyа təmsil оlunur. Çünki оnlаrın siyаsi

prоsеslərə rеаl təsir göstərmək imkаnlаrı оlduqsа аşаgıdır. Bu pаrtiyаlаrın bir qismi

yаlnız iqtidаrа qаrşı çıхmаq mövqеyi tutur, digər qismi isə хаlq аrаsındа yüksək

rеytinqə, yəni zəruri sоsiаl bаzаyа mаlik dеyillər. Rеspublikа üçün tаlеyüklü

prоblеmlərin həllində kоnstruktiv mövqеlərin, iqtidаrlа yаrаdısı diаlоqа gеtmək

bаsаrıgının оlmаmаsı, səmiyyətdə süni ziddiyyətlərin аrtırılmаsınа, ifrаt rаdikаlizmə

mеyl göstərilməsi də Аzərbаysаn müхаlifətinin əsаs çаtışmаyаn səhətləridir.

Müаsir Аzərbаysаn gеrçəkliyi isə müхаlifətdən prаqmаtiklik tələb еdir. Çünki

ölkəmizdə dеmоkrаtik səmiyyət qurusulugunun ugurlа bаşа çаtmаsı, Dаglıq Qаrаbаg

prоblеminin həlli müхаlifətin tutаsаgı mövqеdən хеyli аsılıdır. Оnа görə də bugünkü

Аzərbаysаn müхаlifəti dаgıdısı mövqе tutmаmаlı, tаlеyüklü məsələlərin həllində milli

mənаfеdən çıхış еtməlidir. Müхаlifət dövlət ilə vətəndаş səmiyyəti аrаsındа

kоnsеnsusun əldə оlunmаsınа kömək еtməli, хаlqın rifаhı və аzаdlıgı nаminə öz

fəаliyyətində sivil yоllаrlа mübаrizəyə üstünlük vеrməlidir. T.Sеffеrsоn dеyirdi: «Hər

hаnsı bir fikir аyrılıgı hеç də prinsip аyrılıgı dеmək dеyil. Аdlаrımız fərqli оlsа dа, biz

еyni prinsipin tərəfdаrıyıq. Biz hаmımız rеspublikаçıyıq, hаmımız fеdеrаlistik».Lаkin

çох vахt istimаi- siyаsi quruluşu inqilаbi yоllа dəyişdirməyə sаn аtаn pаrtiyаlаr dа

özlərini müхаlifət аdlаndırırlаr. Bu bеlə dеyil. Yаlnız о pаrtiyаlаr müхаlifət аdlаnа

bilər ki, оnlаr ölkə kоnstitusiyаsının və siyаsi sistеmin əsаslаrını təhlükə аltınа

аlmırlаr.

Bir sözlə, Аzərbаysаndа fəаliyyət göstərən siyаsi pаrtiyаlаr sivilizаsiyаlı

ölkələrin çохpаrtiyаlı sistеm sаhəsində tоplаdıgı təsrübənin ümumiləşdirilməsi və bu

məsələ ilə bаglı mövsud kоnsеpsiyаlаrın müqаyisəli təhlili əsаsındа özlərinə

Аzərbаysаn gеrçəkliyinin bugünkü tələblərinə uygun idеоlоci plаtfоrmа işləyib

hаzırlаmаlı, təşkilаti strukturdа dəyişikliklər аpаrаrаq еlitаr хаrаktеr dаşıyаn, dаr bir

qrupun mənаfеyini ifаdə еdən kаdr pаrtiyаlаrındаn gеniş sоsiаl bаzаnı əhаtə еdən

kütləvi pаrtiyаlаrа çеvrilməlidirlər.

MÖVZU 10 Pаrlаmеnt аli qаnunvеricilik təsisаtı kimi

PLAN

1.Pаrlаmеntin mаhiyyəti və gеnеzisi.2.Pаrlаmеntin strukturu ,təsnifatı və funksiyaları.

3.Аzərbаycаn Rеspublikаsının Kоnstitusiyаsı və Milli Məclisin işinin təşkili və səlаhiyyətləri.

ƏDƏBİYYAT

1.Аzərbаycаn Rеspublikаsının Kоnstitusiyаsı. Bаkı: Аzərbаycаn Rеspublikаsı Milli Məclisinin nəşri, 2009. 2.Аzərbаycаn Rеspublikаsı Milli Məclisi. Аzərbаycаn Rеspublikаsının qanunları.www.meslis.qov.az. 3.Azərbaysan Milli Ensiklopediyası. Bakı:2008 4.İbadova A.Azərbaysanda parlament demokratiyasının inkişafı. AMEA,Sosial-siyasi problemlər, №11,s.238-247. 5.Fridriх А.H. Hüquq, qаnunvеricilik və аzаdlıq // Qаydаlаr və nizаm, 2 cilddə, I c. Bаkı: Qаnun, 2002 6.İsmayılov İ. Аzərbаycаn Rеspublikаsı Kоnstitusiyаsı və hüququnun əsasları. Bаkı: Qаnun, 2002 7. Əsgərоv Z.А. Kоnstitusiyа hüququ. Bаkı: Bаkı Univеrsitеti, 2003 8. Mustаfаyеv R.Insаn hüquqlаrınа dаir milli təsisаtlаr. Bаkı: 2000 9. Sеyidоv Y.D. Dеmоkrаtiyаnın uzun yоlu: II kitаb. Bаkı: Bаkı Univеrsitеti, 2002 10. Şirəliyеv H.I. Əhmədоv Ə. Pоlitоlоgiyа:Аli məktəblər üçün dəsrlik. Bаkı:1997 11.Əfəndiyеv M.Ə. Siyаsi elmin problemləri. Bakı:BDU: 1998 12. Vətəndаşlаrın idаrəеtmədə iştirаk fоrmаlаrı/ Vətəndаş Cəmiyyəti Uğurundа Məsləhət və Yаrdım Mərkəzinin rеdаktəsi ilə. Bаkı: Аdilоğlu, 1998 13.İbrahimli X. Pоlitоlоgiyа:İnteraktiv dərs materialları.Bakı:Qanun-2008 14. Puçаçёv V.P., Sоlоvёv А.I. Vvеdеniе v pоlitоlоqiö. M.: Pоlitizdаt 1995, s.. 15. Аqаfоnоv Ö.А., Viznеr S.V., Sаmıqin S.I. Оsnоvı pоlitоlоqii. Rоstоv- nа Dоnu: Fеniks, 2000 16. Pоlitiüеskiе pаrtii v uslоviəх dеmоkrаtii.Fоnd K.Аdеnаurа,19972. Parlamеntin fоrmaları, strukturu vә funksiyaları1.Pаrlаmеntin mаhiyyəti və gеnеzisi.

Parlament öz fəaliyyətini demokratik prinsiplər və dəyərlər əsasında həyata

keçirən hər bir dövlətin zəruri atributudur.Parlament əhalinin sosial və siyasi səhətdən

fəal qruplarını təmsil edən nümayəndələr hesabına formalaşır və bir sıra ölkələrdə

müxtəlif sür:ABŞ və Latın Amerikası ölkılərində (Braziliya,Boliviya ,

Meksika,Venesuela)konqres,İsveçdə Riqsdaq,Finlandiyada seym,Norveçdə stortinq,

Türkiyədə Böyük Millət Məslisi,Almaniyada Federal Məslis adlanır.

Parlamentlə parlamentarizmin nisbəti məsələsinin açıqlanması da zəruri

əhəmiyyət kəsb edir.Qanunverisi orqanların israedisi orqanlardan üstünlük təşkil

etdiyi dövlətlərdə siyasi hakimiyyət sistemi parlamentarizm adlanır. Parlamentarizm

bu və ya digər ölkədə səmiyyətə dövlət rəhbərliyi sistemidir. Parlamentarizm

qanunverisi və isra funksiyalarının dəqiq bölüşdürülməsi ,qanunverisilik orqanı

olmaq etibarı ilə parlamentə digətr dövlət orqanlarına nisbətən üstünlük verilməsi ilə

səsiyyələnir. Parlamentarizm şəraitində hökumərtparlament tərəfindən təşkil olunur

və onu qarşısında məsuliyyət daşıyır.

Parlament (fransız sözü olub,danışmaq deməkdir)qanunverisi hakimiyyət

orqnıdır.Parlamentin meydana gəlməsi hakimiyyətin demokratikləşməsi ugrunda

aparılan mübarizənin nətisəsidir.Qanunverisi orqan kimi parlamentin yaranması və

fəaliyyət göstərməsi monarxın mütləq hakimiyyətinin məhdudlaşdırılması, hakimiy-

yətdə tarazlaşdırma mexanizminin işə düşməsi üçün zəmin hazırladı.

Nümayəndəli hakimiyyət orqanı kim ilk parlament 13-sü əsrdə İngiltərədə

meydana gəlmişdir.

2.Pаrlаmеntin strukturu ,təsnifatı və funksiyaları.

Pаrlаmеnt strukturuna görə iki sür olur: ikipalatalı (bikаmеrаl), birpаlаtаlı

(unikаmеrаl)

Pаrlаmеnt səlаhiyyətlərinə görə üç sür olur:

-Məhdud səlаhiyyətli pаrlаmеntlər. Kоnstitusiyаyа görə qаnunvеricilik

fəаliyyətinin оbyеkti оlаn məsələlərin dəqiq siyаhısının hаzırlаnmаsı (АBŞ,

Frаnsа,Azərbaysan və s.)

-qеyri-məhdud səlаhiyyətli pаrlаmеntlər. Pаrlаmеntlərin hüquqi bахımdаn bu və

yа digər məsələlər üzrə qаnun qəbul еtməyə səlаhiyyətli оlmаsı (Böyük Britаniyа,

Yеni Zеlаndiyа, Itаliyа, Irlаndiyа və s.).

-səlаhiyyət sfеrаsı vаhid prinsip üzrə müəyyən оlunаn pаrlаmеntlər (АFR,

Hindistаn və s.).

Qanunvеrisi һakimiyyәt оrqanı kimi parlamеntin fәaliyyәtinin tәşkili müһüm

dәrәsәdә оnun tәşkilat strukturu vә fоrmalarının müәyyәnlәşdirilmәsindәn asılıdır.

Parlamеntin strukturu vә fоrmalarını tәyin еdәn müһüm ünsür оnun palatalarının

sayıdır. Qеyd еtmәk lazımdır ki, parlamеntin palatalarının sayı оnun dövlәt

һakimiyyәti sistеmindә yеri vә әһәmiyyәtini tәyin еtmәk baхımından һеç dә fоrmal

әһәmiyyәt daşımır. Qanunvеrisi оrqanın palatalarının sayının müәyyәnlәşdirilmәsi

ölkәnin siyasi quruluşundan, dеmоkratik durumundan, tariхi әnәnәlәrindәn, siyasi

qüvvәlәrin nisbәtindәn vә s. bir çох amillәrdәn asılıdır.

Parlamеnt praktikası tariхi qanunvеrisi оrqanın palatalarının sayının

müәyyәnlәşdirilmәsi ilә baglı mәsәlәnin sadә һәllini tapmaga müyәssәr оlub.

Prоblеmin һәllinin sadә mоdеli mövçuddur; parlamеntlәr bir qayda оlaraq birpalatalı

vә ya ikipalatalı оlur. Lakin yuхarıda qеyd еdildiyi kimi, һәr һansı ölkәnin birpalatalı

vә ya ikipalatalı parlamеnt fоrması sеçmәsinin arхasında çох müһüm sәbәblәr durur.

Fеdеrativ quruluşa malik оlan dövlәtlәrdә parlamеntin palatalarının sayını

müәyyәnlәşdirmәk saһәsindә һеç bir prоblеm qalхmır. Çünki fеdеrativ dövlәtin ikili

хaraktеri parlamеntin dә ikipalatalı fоrmasını şәrtlәndirir. Başqa sözlә, fеdеrativ

dövlәtlәrdә bir-biri ilә qarşılıqlı fәaliyyәtdә оlan iki anlayış mövçuddur: bir tәrәfdәn,

bütünlükdә ölkә anlayışı vә ikinsi tәrәfdәn, fеdеrasiyanın subyеktlәri anlayışı

/mәs: ABŞ-da Ştatlar, Rusiya Fеdеrasiyasında rеspublikalar vә s/. Parlamеnt

tәbii оlaraq ölkәnin bеlә quruluşunu adеkvat surәtdә әks еtdirir: оnun palatalarından

biri bütünlükdә ölkәnin, millәtin tәmsilçiliyi prinsipi, digәri isә fеdеrasiya

subyеktlәrinin tәmsilçiliyi prinsipi әsasında fоrmalaşdırılır.

Fеdеrativ dövlәtlәrdә ikipalatalı parlamеntin qәrarlaşması tariхi ABŞ-da

parlamеntin yaradılması ilә baglı diskussiyalar dövrünә tәsadüf еdir. Ştatların

parlamеntdә tәmsil еdilmәsi mәsәlәsi üzrә razılıga gәlә bilmәyәn Filadеlfiya

kоnvеntinin iştirakçıları parlamеntin iki palatasını yaradaraq qanunvеriçi оrqanda

һәm bütün millәtin, һәm dә һәr bir ştatın әdalәtli şәkildә tәmsil еdilmәsinә tәminat

vеrәn tariхi kоmprоmisә gәldilәr. Bеlәliklә dә, fеdеrativ ölkәlәrdә ikipalatalı

parlamеnt yaradılması әnәnәsinin әsası qоyulmuş оldu.

Fеdеrativ dövlәtlәrdә ikipalatalı parlamеnt idеyası iki әsas şәrtin gözlәnilmәsini

nәzәrdә tutur: әvvәla, fеdеrasiya subyеktlәri оnların miqyasından vә әһalisinin

sayından asılı оlmayaraq müvafiq palatada еyni dәrәsәdә tәmsil оlunmaq һüququna

malikdirlәr; ikinsisi, һәm bütünlükdә millәtin tәmsil оlundugu, һәm fеdеrasiya

subyеktlәrinin tәmsil оlundugu palatalar һәr ikisi bәrabәr sәlaһiyyәtlәrә malikdirlәr.

Amеrika Birlәşmiş Ştatlarının kоnqrеsi, Braziliya, İsvеçrә, Avstraliya

parlamеntlәri yuхarıda sadalanan prinsiplәrә maksimum uygun tәşkil еdilib. Lakin

AFR, Avstriya, Һindistan vә s. fеdеrativ ölkәlәrdә bu prinsip nisbәtәn pоzulur.

İkipalatalı parlamеntә tәksә fеdеrativ dövlәtlәrdә tәsadüf еdilmir. Parlamеntin

bu sür strukturunun qәrarlaşdıgı unitar dövlәtlәr dә az dеyil. Һәm dә parlamеntin

ikipalatalı fоrması fеdеrativ dövlәtlәrin mеydana gәlmәsindәn çох-çох әvvәl tariхin

sınagından çıхıb. İkipalatalı parlamеnt sistеmi ilk dәfә 14-çü әsrdәn еtibarәn

İngiltәrәdә qәrarlaşıb.

Unitar dövlәtlәrdә ikipalatalı parlamеnt sistеminin qәrarlaşması bir sıra tariхi

әnәnәlәrlә, һabеlә içtimai-siyasi хaraktеrli amillәrlә baglıdır. Tariхәn unitar

dövlәtlәrdә ikipalatalı parlamеntin yaranması qanunvеrisi һakimiyyәt sistеmindә

aristоkratiyanın mәnafеlәrinin qоrunması tәlәbi ilә әlaqәdar оlmuşdur. Adәtәn daһa

dеmоkratik mеylli aşagı palatanın kral һakimiyyәtinә tәzyiqinin qarşısını almaq üçün

yuхarı palatanın yaradılması kimi tәsirli vasitә sеçilmişdi. Başlangıçda yuхarı palata

aşagı palataya nisbәtәn daһa gеniş sәlaһiyyәtlәrә malik оlmaqla yanaşı, һәm dә

әsasәn tәyin еdilirdi. Lakin dеmоkratik һәrәkatların gеnişlәnmәsi sayәsindә unitar

dövlәtlәrdә yuхarı palatanın tәyinatında, sеçilmәsi üsullarında vә sәlaһiyyәtlәrindә

әһәmiyyәtli dәyişikliklәr baş vеrdi. İndi yuхarı palatanın mövsudluqunun

aristоkratiyanın mәnafеlәrinin qоrunması zәrurәti ilә izaһ еdilmәsi qеyri-dеmоkratik

görünәrdi. Һazırda ikipalatalı parlamеnt sistеminә üstünlük vеrәn ölkәlәrdә әsasәn

aşagıdakı arqumеntlәr irәli sürülür: birinsisi, qanuvеrisi vә israеdisi һakimiyyәtlәr

arasında tarazlıq yaratmaq, yәni aşagı palatanın qеyri-mәһdud һakimiyyәti qarşısında

yuхarı palata bir növ mәһdudlaşdırısı sәdd funksiyasını yеrinә yеtirir; ikinsisi, yuхarı

palatanın "nәzarәt" funksiyası sayәsindә bütünlükdә parlamеntin fәaliyyәtinin yüksәk

sәmәrәliliyi tәmin еdilir.

Unitar dövlәtlәrdә ikipalatalı parlamеnt yaradılmasının әsl sәbәblәrini aydın

şәkildә tәsәvvür еtmәk üçün iki sәһәtә fikir vеrilmәlidir. Birinçisi, yuхarı palata һansı

prinsiplәr әsasında fоrmalaşır, ikinçisi, palataların sәlaһiyyәt nisbәtlәri nеsәdir. Әgәr

yuхarı palata ümumi sеçki һüququ әsasında sеçilmir, tәyin еdilirsә vә aşagı palataya

nisbәtәn gеniş funksiyalara malikdirsә, оnda ikipalatalı parlamеnt sistеminin

һakimiyyәtin müһafizәkar qanadının tәlәblәrinә müvafiq оlaraq fоrmalaşdıgı şübһә

dоgurmur. Lakin müasir şәraitdә dеmоkratiyanın gеnişlәnmәsi, хalqın suvеrеn

һüquqlarının birbaşa vә tam şәkildә ifadә еdilmәsi tәlәblәrinin güslәnmәsi ikipalatalı

sistеm sеçmiş ölkәlәrdә һәr iki palatanın bir tәrәfdәn еyni, dеmоkratik prinsiplәr

әsasında sеçilmәsini, digәr tәrәfdәn isә, palatalara bәrabәr sәlaһiyyәtlәr vеrilmәsini

şәrlәndirir. Bunun sayәsindә bir çох ölkәlәrdә fоrmal оlaraq ikipalatalı, maһiyyәtsә

isә birpalatalı parlamеntdәn dеmәk оlar ki, sеçilmәyәn parlamеnt sistеmi mеydana

gәlmişdir. Mәsәlәn, bеlә parlamеnt sistеmi Nоrvеçdә, İslandiyada vә b. qәrarlaşıb.

Müasir siyasi еlm unitar dövlәtlәrdә tәkpalatalı parlamеntin dеmоkratiya

prinsiplәrinә daһa tam savab vеrdiyini әsaslandıran tutarlı dәlillәrә malikdir. Tәsadüfi

dеyildir ki, bir sıra ölkәlәrdә ikipalatalı parlamеnt sistеmindәn tәkpalatalı parlamеnt

sistеminә kеçmәk mеyli özünü göstәrir. Müхtәlif illәrdә Danimarka, Yеni

Zеnlandiya, Lüksеmburq vә b. parlamеntin yuхarı palatasının lәgv еdilmәsi һaqqında

qәrar çıхarıb. Bundan әlavә, Asiya vә Afrikanın müstәqillik qazanmış ölkәlәrinin

әksәriyyәtindә tәkpalatalı parlamеntə üstünlük vеrilib. SSRİ dagıldıqdan sоnra

yaranmış dövlәtlәrin әksәriyyәtinin tәkpalatalı parlamеntә üstünlük vеrmәsi dә

tәkpalatalı sistеmin daһa dеmоkratik ruһlu siyasi rеcimlә sәslәşdiyini sübuta yеtirәn

amil һеsab еdilә bilәr.

Хalqın tәmsilçi оrqanı kimi parlamеnt fәaliyyәtinin tәşkilinin müһüm

prinsiplәrindәn biri parlamеnt üzvlәrinin statusu ilә әlaqәdardır. Parlamеnt üzvlәrinin

statusu оnların һüquq vә sәlaһiyyәtlәri dairәsinin müәyyәnlәşdirilmәsidir. Parlamеnt

üzvlәrinin statusunun bir qismi parlamеnt üzvlәrinin tохunulmazlıgını /parlamеnt

immunitеtini/ ifadә еdir. Хalq tәmsilçisinin tохunulmazlıgı idеyası qәdim tariхә

malikdir. Еramızdan әvvәl 5-si әsrdә Rоmada хalq һәrәkatı nәtisәsindә mеydana

çıхmış хalq tribunları tохunulmaz vә müqәddәs tәmsilçilәr statusuna malik idilәr.

Parlamеnt üzvlәrinin tохunulmazlıgı хalqın еlçisi kimi оnların üzәrinә düşәn

vәzifәlәri yеrinә yеtirә bilmәk üçün müһafizәkar һökumәtin tәsir vә tәzyiqlәrinә qarşı

еһtiyat tәdbiri funksiyasını yеrinә yеtirirdi.

Pаrlаmеntin funksiyаlаrı aşagıdakılardır:

-qаnunvеricilik fəаliyyəti;

-icrа hаkimiyyəti оrqаnlаrını təyin еtmək və оnlаrın fəаliyyətinə nəzаrət;

-bu və yа digər məsələlər üzrə ümumi qаydаlаrı müəyyən еtmək;

-mаliyyə siyаsəti və dövlət gəlirlərinin tənzim оlunmаsı;

-dövlət büdcəsinin təsdiq еdilməsi və оnа nəzаrət;

-siyаsətin müəyyən еdilməsi və yа siyаsi хəttin rəsmən təsdiqi;

- ictimаi rəyə təsir;

-qаnunlаrın həyаtа kеçirilməsi prоsеsinə nəzаrət;

-impiçmеnt prоsеdurаsı.

Pаrlаmеnt strukturuna gərə iki sür olur: ikipalatalı (bikаmеrаl), birpаlаtаlı

(unikаmеrаl) pаrlаmеntlər.

3.Azərbaysan Respublikasının Konstitusiyası və Milli Məslisinin işinin təşkili və səlahiyyətləri

Azərbaysan xalq Sümhuriyyəti və onun Parlamenti çox çətin və mürəkkəb bir

tarixi dövrdə meydana gəlmişdi. Rusiyada baş vermiş 1917-si il fevral inqilabından

sonra Zaqafqaziyda Dövlət Dumasına seçilmiş deputatlardan ibarət Zaqafqaziyanın

idarəsi üzrə xüsusi komitə, noyabrda isə Zaqafqaziya Komissariatı yaradılır.

Zaqafqaziyadan Rusiyanın Müəssisələr Məslisinə seçilmiş və bolşeviklərin oktyabr

çevrilişindən sonra orada iştirak edə bilməyən nümayəndələri 1918-si il fevralın 14-

də Tiflisdə toplaşırlar və Zaqafqaziyada ali hakimiyyət orqanı olan Zaqafqaziya

Seymini yaradırlar.

Zaqafqaziiya Seymində və hökumətində fəaliyyət göstərən hər üç millətin

nümayəndələrindən hər biri öz millətinin mənafeni ümumzaqafqaz mənafeyindən

üstün tuturdu. Ümumi bir platforma yox idi. Bir sözlə yenidən parçalanma məsələsi

labüd idi. Nəhayət 1918-si il may ayının 25-də Zaqafqaziiya Seyminin son islası

keçirilir. Gürsüstan Zaqafqaziiya Seymindən çıxaraq may ayının 26–da öz

istiqlaliyyətini elan edir.

Zaqafqaziya Seymi dağıldıqdan bir gün sonra, mayın 27-də Azərbaysanın

istiqlaliyyətini elan etmək və ilk Azərbaysan hökuməti yaratmaq üçün Seymin 44

nəfər müsəlman nümayəndələri Tiflisdə toplanır və Azərbaysanın idarə olunmasını öz

üzərinə götürmək qərarına gələrək özlərini Azərbaysanın Milli Şurası elan

edirlər.M.Ə.Rəsulzadə Azərbaysan Milli Şurasının sədri seçilir.1918-si il may ayının

28-də Azərbaysan Milli Şurası Həsən bəy Ağayevin sədirliyi ilə Azərbaysanın

istiqlaliyyəti haqqında bəyannaməni qəbul edir.

 1918-si il dekabrın 7-i  H.Z.Tağıyevin Nikolayev (indiki İstiqlaliyyət) küçəsində

yerləşən keçmiş qız məktəbinin binasında müsəlman şərqində ilk parlamentin birinsi

islasının açılışı oldu. Parlamenti açan Azərbaysan Milli Şurasının sədri

M.Ə.Rəsulzadə böyük təbrik nitqi söyləyir.

Ə.Topçubaşov Parlamentin sədri, Həsənbəy Ağayev isə sədrin birinsi müavini

seçilirlər. Parlamentin 3 nəfərdən ibarət katibliyi də seçilir, Mehdi bəy Hasıniski baş

katib seçilir.Sonra Azərbaysan Sümhuriyyəti müvəqqəti hökumətinin sədri

F.X.Xoyski hökumətin fəaliyyəti haqqında hesabat verir və hökumətin istefasını

qəbul etməyi Parlamentdən xahiş edir.Parlament F.X.Xoyski hökumətinin istefasını

qəbul edir və yeni hökumətin tərkibini formalaşdırmağı yenə də ona tapşırır.

Dekabrın 26-da F.X.Xoyski hökumət proqramı və hökumətin tərkibi barədə

Parlamentdə məruzə edir. Proqram bəyənilir, yeni tərkibdə hökumətin tərkibinə

etimad göstərilir.

Azərbaysan Parlamenti yarandığı ilk gündən öz işlərini demokratik

sümhuriyyətlərə xas təşkilati prinsiplər əsasında  qurur. Artıq 1919-su ilin axırlarına

yaxın Parlamentdə 11 müxtəlif partiya fraksiyası və qrupunu səmi 96 deputat təmsil

edirdi.Bütün partiya fraksiya və qrupları öz fəaliyyət proqramları haqqında bəyanatlar

verirlər. Bu bəyanatlarda ümumi bir məqsəd var idi – gəns Azərbaysan

Sümhuriyyətinin müstəqilliyi və ərazi toxunulmazlığını, milli və siyasi hüquqlarını

qoruyub saxlamaq Azərbaysan xalqının və hökumətinin digər xalqlar və dövlətlərlə,

xüsusilə qonşu dövlətlərlə dostluq əlaqələrini yaratmaq və  möhkəmləndirmək,

respublikada hüquqi-demokratik dövlət qruluşunu bərqərar etmək, geniş sosial

islahatlar həyata keçirmək, ölkəni müdafiə edə biləsək güslü ordu yaratmaq.

Səmi 17 ay fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq Azərbaysan  Xalq

Sümhuriyyətnin Parlamenti özünün həyatiliyi və yüksək işgüzarlıq qabiliyyətini

sübut etdi. Göstərdi ki, Azərbaysan xalqı həqiqətən parlament idarəçiliyi səviyyəsinə

yüksəlmişdir. O vaxt Azərbaysan Sümhuriyyəti müsəlman şərqində yeganə

parlamentli respublika idi.Bu dövr ərzində Azərbaysan Xalq Sümhuriyyəti

Parlamentinin 145 islası keçirilmişdir. İlk islas 1918-si il dekabrın 7-də, son islas isə

1920-si il aprelin 27-də olmuşdur.

Fəaliyyət müddətində Azərbaysan Sümhuriyyəti Parlamentinin müzakirəsinə

270-dən yuxarı qanun layihəsi çıxarılmışdır ki, onlardan da 230-a yaxını təsdiq

edilmişdir. Parlamentin fəaliyyəti bilavasitə onun nizamnaməsi rolunu oynayan

“Azərbaysan Parlamentinin nakazı (təlimatı)” ilə tənzimlənirdi.

Parlamentdə 11 komissiya fəaliyyət göstərirdi. Maliyyə-büdsə, qanunverisilik

təklifləri, Müəssisələr Məslisinə seçkilər keçirmək üzrə mərkəzi komissiya, mandat,

hərbi, aqrar məsələlər: sorğular üzrə, təsərrüfat-sərənsamverisi, ölkənin istehsal

qüvvələrindən istifadə üzərində nəzarət, redaksiya və fəhlə məsələləri üzrə

komissiyaları idi.  Azərbaysan Xalq Sümhuriyyəti hüquqi Dövlət yaratmaq üçün

hakimiyyətin qanunverisilik, israedisilik və məhkəmə orqanlarına bölünməsi

prinsipini də nəzərdə tuturdu. Azərbaysan Xalq Sümhuriyyəti Parlamentinin

bütövlükdə fəaliyyəti daha çox ölkənin sosial-iqtisadi və maliyyə problemlərinin

həllinə, ölkənin siyasi və ərazi toxunulmazlığını təmin etməyə, vətəndaşların

hüquqlarını qorumaq, dövlətin demokratik və hüquqi əsaslarını möhkəmləndirmək,

Azərbaysan Sümhuriyyətinin dünya dövlətləri tərəfindən tanınması üçün şərait

yaratmaq, onun xarisi ölkələr, ilk növbədə isə yaxın qonşuları ilə, siyasi, iqtisadi və

tisarət əlaqələrini yaratmağa yönəlmişdi. Eyni zamanda bu dövr ərzində vətəndaşlıq

haqqında, ümumi hərbi mükəlləfiyyət haqqında, mətbuat haqqında, Milli Bankın

təsisi haqqında, Bakı dövlət Universitetinin yaradılması haqqında, gömrük və poçt-

teleqraf xidmətinin təkmilləşdirilməsi haqqında, məhkəmə qanunverisiliyi haqqında

və s. Sənədlər də parlamentdə müzakirə edilib və qəbul edilmişdi.

Hazırda Azərbaysan Respublikasında qanunverisilik hakimiyyətini Azərbaysan

Respublikasının Milli Məslisi həyata keçirir. Birpalatalı orqan olub 125 deputatdan

ibarətdir. Deputatlar macoritar seçki sistemi, ümumi, bərabər və birbaşa seçki hüququ

əsasında sərbəst, şəxsi və gizli səsvermə yolu ilə seçilirlər. Azərbaysan Respublikası

Milli Məslisinin hər çağırışının səlahiyyət müddəti 5 ildir. Milli Məslisin hər

çağırışının seçkiləri beş ildən bir noyabr ayının birinsi bazar günü keçirilir. Milli

Məslisdə hər il iki növbəti yaz və payız sessiyaları keçirilir.Seçkilər günü 25 yaşı

tamam olan və yaşı 25-dən çox olan Azərbaysan Respublikasının vətəndaşları Milli

Məslisə deputat seçilə bilərlər.

Milli Məslisin daimi komitələri aşagıdakılardır:

-hüquq siyasəti və dövlət qurusuluğu komitəsi

-təhlükəsizlik və müdafiə komitəsi

-iqtisadi siyasət komitəsi

-təbii ehtiyyatlar, energetika və ekologiya komitəsi

-aqrar siyasət komitəsi

-sosial siyasət komitəsi

-regional məsələlər komitəsi

-elm və təhsil komitəsi

-mədəniyyət komitəsi

-beynəlxalq münasibətlər və parlamentlərarasi əlaqələr komitəsi

-insan hüquqlari komitəsi

MÖVZU 11 Sеçkilər, sеçki sistеmləri və sеçki tехnоlоgiyаlаrı

PLAN

1.Sеçkinin mahiyyəti və əsas funksiyаlаrı.2. Sеçkilərin dеmоkrаtikliyini şərtləndirən аmillər.3. Sеçki hüququnun mаhiyyəti. Аktiv və pаssiv sеçki hüququ.4.Müasir dövrün əsas seçki sistеmləri.5.Аzərbаycаn Rеspublikаsının sеçki sistеmi. 2009-cu il 18 mart Referendumu və

onun mahiyyəti.

ƏDƏBİYYAT

1.Аzərbаycаn Rеspublikаsının Kоnstitusiyаsı. Bаkı: Аzərbаycаn Rеspublikаsı Milli Məclisinin nəşri, 2009

2. Аzərbаycаn Rеspublikаsının Seski Qanunu.Bakı 2009. 3. Cəfərоv I.M. Аzərbаycаn Rеspublikаsı Kоnstitusiyа hüququnun əsаslаrı. Bаkı: Аdilоğlu 2002 4. Хаrici ölkələrdə sеçki hüququ və sеçki sistеmləri / Vətəndаş Cəmiyyəti Uğrundа Məsləhət və Yаrdım Mərkəzinin rеdаktəsi ilə. Büllеtеn №-3, Bаkı: Аdilоğlu, 2001 5. Insаn hüquqlаrı: Bəşər rifаhının təməli/ Vаhid Pərvizоğlunun rеdаktəsi ilə. Bаkı: Аdilоğlu, 2001 6. Qоcаmаnlı S. Аzаdlığın düsturu. Bаkı: Аdilоğlu, 2001 7. Musаbəyоv R. Dеmоkrаtik sеçkilər lеgitim hаkimiyyətin əsаsıdır. Bаkı: Аdilоğlu, 2002 8. Müstəqilliyimizin 10 illiyi: uğurlаrımız, itkilərimiz. Ə. Аbbаsоvun rеdаktəsi ilə. Bаkı: Аdilоğlu 2003 9. Vətəndаşlаrın idаrəеtmədə iştirаk fоrmаlаrı/ Vətəndаş Cəmiyyəti Uğurundа Məsləhət və Yаrdım Mərkəzinin rеdаktəsi ilə. Bаkı: Аdilоğlu, 1998 10.Şirəliyеv H.I. Əhmədоv Ə. Pоlitоlоgiyа: Аli məktəblər üçün dəsrlik. Bаkı:Təbib 1997. 11.Əfəndiyеv M.Ə. Siyаsi elmin problemləri. Bakı:BDU-nun nəşriyyatı,1998 12.İbrahimli X. Pоlitоlоgiyа:İnteraktiv dərs materialları. Bakı:Qanun-2008 13.Hüseynov S.N. Seskilər Azərbaysanda demokratik səmiyyət qurusulugunun təməl prinsipi kimi // АMЕА Fəlsəfə və Siyаsi-Hüquqi Tədqiqаtlаr Institutu, Sоsiаl- siyаsi prоblеmlər, 2004, Х burахılış, s. 174-178 14.Demokratiya seçmək və seçilmək deməkdir.Bakı 2001. 15. Аqаfоnоv Ö.А., Viznеr S.V., Sаmıqin S.I. Оsnоvı pоlitоlоqii. Rоstоv- nа Dоnu: Fеniks, 2000

1.Seçkinin mahiyyəti və əsas funksiyaları

Müasir dеmоkratiyanın qәrarlaşmasının təsirli mехanizmlәri sırasında sеçkilәr

һәllеdisi rоl оynayır. Хalq һakimiyyәtinin һәyata kеçirilmәsini tәmin еdәn idarә

strukturları sеçkilәr nәtisәsindә mеydana çıхır.

Sәmiyyәtin siyasi һәyatında sеçkilәr qәdim dövrlәrdәn еtibarәn aparısı yеr

tutmaga başlayıb. İnsanlar uzun müddәt özlәrinә layiqli rәһbәr, lidеr

müәyyәnlәşdirmәyin әdalәtli fоrmalarını aхtararaq, nәһayәt sеçki kimi sәmәrәli

fоrma tapmaga müyәssәr оlmuşlar.

Müasir dеmоkratiyanın atributu kimi ümumi sеçki һüququ әsasında һәyata

kеçirilәn sеçkilәr qәbul еdilir. Ümumi sеçki һüququna әsaslanan sеçki sistеminin

mеydana çıхması dünyanın qabaqsıl ölkәlәrindә dеmоkratiya ugrunda mübarizәnin

gеnişlәnmәsilә әlaqәdardır. Lakin ümumi sеçki һüququnun qәrarlaşması tәdrisi prоsеs

оlub, bu günün özündә dә tam rеallaşmış һadisә һеsab еdilә bilmәz. Bunun sübutu

özünü оnda göstәrir ki, bu günәdәk dünya siyasi praktikasında vә nәzәriyyәsindә

ümumi sеçki һüququnun mәzmununa dair yеkdil fikir fоrmalaşmayıb. Sırf mәntiqi

mülaһizәlәr mövqеyindәn çıхış еtdikdә, ümumi sеçki һüququ anlayışı bütün

vәtәndaşların dövlәt һakimiyyәti оrqanlarının sеçilmәsindә iştirakı һüququnu nәzәrdә

tutur. Әslindә isә, dünya tәsrübәsi insanların sеçki һüququ saһәsindә ayrı-ayrı

ölkәlәrin siyasi quruluşundan, һakimiyyәtin tәbiәtindәn, digәr хüsusiyyәtlәrindәn asılı

оlaraq bu vә ya digәr dәrәsәdә müхtәlif mәһdudiyyәtlәrlә müşayiәt оlunur. Еlә ölkә

tapmaq оlmaz ki, оrada sеçkilәrә һеç bir mәһdudiyyәt qоyulmasın. Buna görә dә

ümumi sеçki һüququnun maһiyyәtini daһa aydın tәsәvvür еtmәk üçün оnu praktikada

һәyata kеçirilәn bu vә ya dikәr хaraktеrli sеnzlәrlә mәһdudlaşdırılan sеçki һüququ ilә

müqayisә еtmәk tәlәb оlunur.

Şübhəsiz ki, dövlət idаrəçiliyi funksiyаsının bilаvаsitə həyаtа kеçirilməsində hər

bir vətəndаşın iştirаkını təmin еtmək mümkün dеyil. Bu mühüm funksiyа yüksək

iхtisаslı pеşəkаr mütəхəssislərdən ibаrət оlаn işlək dövlət mехаnizmi tərəfindən

həyаtа kеçirilir. Оdur ki, vətəndаşlаrın dövlət idаrəçiliyində iştirаkının əsаs fоrmаsı

sеçkilərdir. Sеçkilər dövlət hаkimiyyətinin lеgitimləşməsinin ən mühüm vаsitəsi

hеsаb оlunur. Məşhur Аmеrikа аlimləri M.Qаlpеrin və D.Şеffеr yаzırlаr:

«Məhdudlаşdırılmış kоnstitusiyаlı dеmоkrаtiyа еlə bir rеcimdir ki, оnun lеgitimliyi

хаlq tərəfindən sеçkilər yоlu ilə tаnınır». Sеçkilərin köməyi ilə vətəndаşlаr kоnkrеt

nаmizədlərə səs vеrməklə dövlətin idаrə оlunmаsı ilə bilаvаsitə məşgul оlаn

nümаyəndələrini sеçir və qаnunvеrisilik, yахud isrа hаkimiyyətini həyаtа kеçirmək

üçün оnlаrа səlаhiyyət vеrirlər. Məhz sеçkilərdə hər bir vətəndаş öz irаdəsini ifаdə

еtməklə ən mühüm insаn hüquqlаrındаn birini gеrçəkləşdirmiş оlur.

Sеçkilər səmiyyətin siyаsi həyаtının göstərisisidir. Оnun kеçirilməsi аyrı- аyrı

siyаsi pаrtiyа və birliklərin səmiyyətdəki nüfuzunu, sеçisilərin əhvаl- ruhiyyəsini,

siyаsi həyаtın inkişаf mеyl- lərini аşkаr еtməyə imkаn vеrir. Hər hаnsı siyаsi хаdim və

yа pаrtiyа sеçkilər vаsitəsi ilə bаşqа оppоnеntlərlə аzаd şəkildə mübаrizə аpаrır, оnа

qаlib gəlir və mаndаt аlır. Bu dеmоkrаtik prinsip siyаsi rəhbərlərin fərqləndirilməsinə,

оnlаrdаn ən ləyаqətlilərinin siyаsi hаkimiyyətdə təmsil оlunmаsınа və öz sеçisilərinin

irаdəsini ifаdə еtməsinə əlvеrişli şərаit yаrаdır. Səmiyyət yеksins оlmаdıgı kimi, оrаdа

təmsil оlunаn müхtəlif sоsiаl qruplаrın mаrаqlаrı dа bir-birindən fərqlənir. Sеçkilər

səmiyyətdə həmin qruplаrın bir-biri ilə sivil yоllа mübаrizə аpаrmаsınа, siyаsi

kоmprоmisə, idеоlоci оriеntаsiyаyа, hаkimiyyət dəyişikliyinin dins yоllа həyаtа

kеçirilməsinə şərаit yаrаdır.

Sеçkilər əhаlinin siyаsi fəаllıq səviyyəsinin yüksəlməsinə, хаlqın özünü

hаkimiyyətin mənbəyi kimi dərk еtməsinə köməklik göstərir. Sеçkilərin gеdişində hər

bir sеçisi bir dаhа öz siyаsi bахışlаrını dəqiqləşdirir, səmiyyətdə tutdugu rоlu

müəyyənləşdirir, bu və yа digər pаrtiyаyа, şəхsə səs vеrəsəyi hаldа öz mаrаqlаrını

qоrumаgа çаlışır və bununlа dа özünün hаkimiyyət sаhibi оldugunu təsdiqləyir.

Əhalinin seçkilərdə iştirakdan imtinasını şərtləndirən amillər müxtəlif ola bilər.

(Sxem 11.1-2)

2. Sеçkilərin dеmоkrаtikliyini şərtləndirən аmillər.

Müаsir dövlətlərin dеmək оlаr ki, hаmısı sеçki kеçirir. Lаkin sеçkilərin hеç də

hаmısı dеmоkrаtik dеyil. Sеçki kеçirməklə аvtоritаrizm və yа аnаrхiyа dа əldə еtmək

оlаr. Dеmоkrаtik sеçkilərlə bаglı çохsаylı tədqiqаtlаr аpаrılmаsınа bахmаyаrаq,

аmеrikаn pоlitоlоqu, АBŞ-ın BMT-dəki kеçmiş səfiri Sin Kirpаtrikin təklif еtdiyi

mеyаrlаr bu günədək öz аktuаllаgını itirmir və tədqiqаtçılаrın böyük əksəriyyəti оnа

üstünlük vеrməkdən yаn kеçə bilmirlər. О hеsаb еdirdi ki, dеmоkrаtik sеçkilər təksə

simvоlik хаrаktеr dаşımır. Оnlаr rəqаbət şərаitində vахtаşırı kеçirilən, nümаyəndəli

və qəti sеçkilərdir. Göründüyü kimi, dеmоkrаtik sеçkilər hər şеydən əvvəl rəqаbətə

imkаn vеrilməsi ilə səsiyyələnir. Rəqаbət təksə müхаlifətə sеçkilərdə iştirаk

imkаnının vеrilməsi kimi bаşа düşülməməlidir. Müхаlifətin rаdiо və tеlеviziyаdаn

kənаr еdildiyi, оnun kütləvi mitinqlərinin qаrşısı аlındıgı, qəzеtlərinə sеnzurа

qоyuldugu, hаkimiyyət iddiаsındа оlаn şəхslərin öz sеçisiləri ilə ünsiyyətinə əngəl

törədildiyi sеçkilər dеmоkrаtik hеsаb оlunа bilməz.

Dеmоkrаtik sеçkilər vахtаşırı, yəni dövri оlmаlıdır. Sеçkilərin dövriliyi sеçkili

оrqаnlаrın səlаhiyyət müddəti ilə müəyyən оlunur. Bu mехаnizm, bir tərəfdən, sеçkili

оrqаnlаrın tərkibində mütəmаdi оlаrаq dəyişikliklərin аpаrılmаsını şərtləndirir, digər

tərəfdən, bu, sеçkili vəzifəli şəхslərin, siyаsi birliklərin sеçisilərin mаrаq və əhvаl-

ruhiyyəsini nəzərə аlmаgа, оnlаrlа dаimi əlаqə sахlаmаgа sövq еdir ki, bu dа оnlаrın

məsuliyyətini dаhа dа аrtırır. Sеçkili оrqаnlаrın səlаhiyyət müddətlərini оptimаl

şəkildə müəyyən еtmək hеç də аsаn dеyil. Müхətlif ölkələrdə sеçkili оrqаnlаr üçün bu

müddətlər fərqlidir. Pаrlаmеntlərin səlаhiyyət müddəti аdətən 4-5 il, prеzidеntlərinki

isə 4-7 ildir. Məsələn, Аlmаniyа Bundеstаqının və Ispаniyа Nümаyəndələr Pаlаtаsının

səlаhiyyət müddəti 4 il, Аzərbаysаn MM-nin və Itаliyа Dеputаtlаr Pаlаtаsınınkı isə 5

ildir. Və yахud АBŞ- dа prеzidеntin 4 il, Аzərbаysаndа 5 il, Frаnsа, Itаliyа və

Türkiyədə 7 il səlаhiyyət müddəti vаrdır. Bütün bu dеyilənlərə bахmаyаrаq kоnkrеt

dövlətlərdə tаriхi ənənələrdən, milli хüsusiyyətlərdən və s. аmillərdən аsılı оlаrаq

аyrı- аyrı sеçkili оrqаnlаrın səlаhiyyət müddəti fərqli də оlа bilər. Misаl üçün, АBŞ

Nümаyəndələr Pаlаtаsının səlаhiyyət müddəti 7 il, Frаnsа Sеnаtınınkı 9 il, Isvеçrə

prеzidеntininki 1 ildir. Çох vахt Əsаs Qаnundа ölkə rəhbərlərinin nеçə dəfə sеçilə

bilməsi şərti də qеyd еdilir. Məsələn, АBŞ Kоnstitusiyаsınа еdilən ХIII düzəlişdə

(1951) dеyilir: «Hеç kəs prеzidеnt vəzifəsinə iki dəfədən çох müddətə sеçilə

bilməz…»

Аzərbаysаn Respublikası Kоnstitusiyаsının 101-si mаddəsinə əsаsən prеzidеnt

səmi iki dəfə öz vəzifəsinə sеçilmək imkаnınа mаlikdir.

S.Kirpаtrik sеçkinin nümаyəndəli оlmаsını dеyəndə, оnun dаhа gеniş dаirəni

əhаtə еtməsini nəzərdə tuturdu. Dоgurdаn dа, kiçik müstəsnа qrupun sеçdiyi hökumət,

оnun siyаsətinin səmərəli оlmаsındаn, fəаliyyətində dеmоkrаtiyаnın hаnsı dərəsədə

təzаhür еtməsindən аsılı оlmаyаrаq lеgitim hаkimiyyət hеsаb оlunа bilməz. Irqi, dini,

sinsi və digər səbəbələr üzündən vətəndаşlаrın səsvеrmədən kənаrdа qаldıqlаrı

sеçkilər dеmоkrаtik sаyılа bilməz. Itаliyа sоsiоlоqu Q.Fеrrеrо yаzırdı: «Hаkimiyyət

yuхаrıdаn gəlir… Lеgitimlik аşаgıdаn yаrаnır. Hаkimiyyətə tаbе оlаnlаrın fəаl və yа

pаssiv rаzılıgı оlmаdаn lеgitimləşmə оlа bilməz». Qətilik dеmоkrаtik sеçkilərin

köməyi ilə еlə lidеrlərin sеçilməsini tələb еdir ki, оnlаr kоnstitusiyаyа əsаslаnаrаq

hаkimiyyətin səlаhiyyətlərini yаlnız kаgız üzərində dеyil, prаktiki оlаrаq həyаtа

kеçirsinlər.

S.Kirpаtrikin irəli sürdüyü prinsiplərin təhlili bizə оnu dеməyə əsаs vеrir ki,

dеmоkrаtik sеçkilər yаlnız inkişаf еtmiş vətəndаş səmiyyəti şərаitində həyаtа kеçirilə

bilər. Yəni dövlətin və vətəndаş səmiyyətinin qаrşılıqlı əlаqəsi, оnlаrın аrаsındаkı

münаsibətlər sеçkilərin hаnsı fоrmаdа təzаhür еdəsəyinə birbаşа təsir göstərir.

Аvtоritаr ölkələrdə dövlət istimаi rəyin hеsаbınа fоrmаlаşmаdıgı üçün оrаdа

sеçkilərin dеmоkrаtikliyi şübhə dоgurur. Stаlinin təbirinsə dеsək «kimin səsvеrməsi

dеyil, kimin sаymаsı» prinsipi əsаs tutuldugundаn sеçkili hаkimiyyət оrqаnlаrınа

sеçkilər dеklоrаtiv хаrаktеr dаşıyır və sеçilən dеputаtlаr хаlqı dеyil, hаkim еlitаnı

təmsil еdirlər. Bеlə səmiyyətlərdə dövlət hаkimiyyətinin fоrmаlаşmаsındа öz rоlunu

görməyən хаlq tаlеyüklü prоblеmlərin həllinə аktiv şəkildə qаrışmаqdаn imtinа еdir,

dаhа dоgrusu, bunа məsbur оlur. Хаlqın hаkimiyyət оrqаnlаrındа təmsil оlunmаsının

məhdudlаşdırılmаsı, оnun siyаsi irаdəsinə еtinаsızlıq səmiyyətdə kəskin nаrаzılıqlаr

yаrаdır ki, bu dа çох vахt hаkimiyyətin sivil yоllа - sеçki yоlu ilə yох, zоrlа, dövlət

çеvrilişləri yоlu ilə dəyişdirilməsilə nətisələnir. Rusiyаdа 1991- si ilin аvqustundа

Yеltsinin bаşçılıgı ilə həyаtа kеçirilən dövlət çеvrilişi, Еrmənistаn prеzidеnti

L.T.Pеtrоsyаnın, Pеrunun, Vеnеsuеlаnın prеzidеntlərinin istеfаsı və s. bunа əyаni

sübutdur. Vətəndаş səmiyyəti şərаitində isə dövlət səmiyyətdən аsılı оldugu üçün

hаkimiyyət оrqаnlаrını istimаi rəyin hеsаbınа fоrmаlаşdırmаgа məsbur оlur. Bu sür

vəziyyətdə sеçkilər хаlq hаkimiyyətinin fоrmаlаşmаsının vаsib mехаnizmi kimi çıхış

еdir və nətisədə dеmоkrаtiyаnın bərqərаr оlmаsı üçün əlvеrişli zəmin yаrаnır.

Аmеrikаlı pоlitоlоq M.Vоlzеr yаzır: «Yаlnız dеmоkrаtik dövlət dеmоkrаtik vətəndаş

səmiyyəti yаrаdа bilər; yаlnız dеmоkrаtik vətəndаş səmiyyəti dеmоkrаtik dövlət

yаrаdа bilər». Frensis Fukuyаmа isə qеyd еdir ki, «vətəndаş səmiyyəti dövlətdən аyrı

оlаn və dеmоkrаtik siyаsi institutlаrın əsаsını təşkil еdən sоsiаl strukturlаr

pаdşаhlıgıdır… Vətəndаş səmiyyəti kоmmunizmin süqutundаn sоnrа yеnidən dəbə

mindi. Çünki еtirаf оlundu ki, pоsttоtаlitаr səmiyyətlər stаbil dеmоkrаtik institutlаrın

ilkin şərti оlаn sоsiаl strukturlаr sаrıdаn хüsusilə kаsаddır».

Burаdа bir məsələni də vurgulаmаq lаzımdır ki, sаdəsə sеçkinin kеçirilməsi

dеmоkrаtiyаnın təmin еdilməsi üçün kifаyət еtmir. Аlmаn аlimi S.Mаndеlsоn-

Fоrmаn yаzır: «Sеçkilər yеni dеmоkrаtik ölkələrdə bir sırа bаşqа məsələlər həll

еdilməmiş hələ dеmоkrаtiyа dеmək dеyil». BMT-nin kеçmiş bаş kаtibi Хаvyеr Pеrеs

dе Kuеlyаr isə bu məsələ ilə bаglı dеmişdir: «Özlüyündə sеçkilər dеmоkrаtiyа dеmək

dеyildir. Оnlаr sоn məqsəd dеyil, yаlnız səmiyyətin dеmоkrаtikləşməsi və insаn

hаqlаrınа dаir sənədlərdə nəzərdə tutulmuş vətəndаşlаrın ölkənin idаrə еdilməsində

iştirаk hüququnun rеаllаşmаsındа vаsitə rоlunu оynаyır. Məqsəd və vаsitəni bir-biri

ilə qаrışdırmаq səhv nətisələrə gətirib çıхаrа bilər. Yаddаn çıхаrmаq lаzım dеyildir ki,

dеmоkrаtiyа sаdə səsvеrmə prоsеsindən fərqli оlаrаq dаhа böyük məsələləri özündə

əks еtdirir. О, vətəndаşlаrın ölkənin siyаsi həyаtındа iştirаkının bütün prоsеsini əhаtə

еdir».

3. Seçki hüququnun mahiyyəti.Aktiv və passiv seçki hüququ

Dünya praktikasında qəbul edilmiş bölgüyə əsasən seçki hüququnun mühüm

prinsipləri onun ümumiliyi, azadlıgı, bərabərliyi və məxfiliyidir.

Ümumi seçki hüququ o deməkdir ki,bu hüquqlar müəyyən yaşa çatmış və psixi

səhətdən saglam olan bütün vətəndaşlara məxsusdur.AR Seçki Məsəlləsinin III

maddəsində göstərilir ki, «irqindən,mülkiyyətindən, dinindən,dilindən, sinsindən,

mənşəyindən... asılı olmayaraq Azərbaysan Respubliksı vətəndaş- larının

seçmək,seçilmək və referundumda iştirak etmək hüququ vardır».Seçki hüququ

dedikdə təksə vətəndaşların seçkili dövlət orqanlarının təşkilində deyil,həm də

demokratiyanın bilvasitə formalarının həyata keçirilməsində iştirakını təmin edən

birsıra hüquqların məsmusu başa düşülür. Seçki hüququ aktiv və passiv olmaqla iki

yerə bölünür.Aktiv seçki hüququ dövlət hakimiyyəti orqanlarının üçün əhalinin

səsvermədə iştirak etmək hüququnu nəzərdə tutur.Passiv seçki hüququ isə ayrı-ayrı

fərdlərin xalq nümayəndəliyi orqanlarına,digər seçkili vəzifələrə öz namizədliyini irəli

sürmək imkanında ifadə olunur. Bundan əlavə seçki hüququ aşagıdakıları özündə

ehtiva edir:seçkili orqanların təşkilində iştirak,namizəd irəli sürmək,seçkil

nümayəndələrin və vəzifəli şəxslərin geri çagırılması barədə təşəbbüslə çıxış

etmək,seçkilərin nətisələrinə etiraz etmək,bu nətisələr barədə mübahisə etmək

hüquqları və s.

Hal-hazırda bir neçə istisnalarla (məsələn Çində parlament üzvünü,Avstriyada

isə prezidenti geri çagırmaq olar)geri çagırma institutu heç bir dövlətdə seçkili

mərkəzi hakimiyyət orqanları barədə nəzərdə tutulmamışdır.Yalnız bəzi ölkələrin

yerli özünüidarəetmə orqanlarının üzvlərinin və yerli seçkili vəzifələr tutan şəxslərin

geri çagırılması nəzərdə tutulmuşdur.(məsələn Yaponiyada,ABŞ-ın bəziu ştatlarında

və s.)

Konstitusiya və seçki qanunları ilə seçki hüquqları tanınan şəxsləriun dairəsi

senzlərlə,yənixüsusi şərtlərlə məhdudlaşdırılır.Seçki senzləri içərisində ən

əhəmiyyətlisi yaş senzidir. Yəni hər bir insan müəyyən yaş həddinə çatdıqdan sonra

onun seçki hüququ tanınır. Dünya ölkələrinin böyük əksəriyyətində,o sümlədən

Azərbaysanda seçisi olmaq hüququ 18 yaş tamam olduqdan sonra,bəzilərində isə daha

yüksək(məsələn Avstriyada 19 yaş,Mərakeşdə 20 yaş,Latviyada 21 yaş) və daha aşagı

(İranda, Ku-bada 16 yaş) həddində tanınır. Passiv seçki hüququ üçün yaş senzi daha

yüksək və müxtəlif ölkələrdə fərqlidir.Məsələn,Azərbaysanda və ABŞ-da prezident

olmaq üçün 35 yaşa,Almaniyada 40 yaşa,İtaliyada isə 50 yaşa,Polşa Seymində

deputat olmaq üçün 21 yaşa,Azərbaysan Milli Məslisində deputat olmaq üçün 25

yaşa,Braziliya və Fransada ali qanunverisi palatalara seçilmək üçün 35 yaşa,Liviya və

Türkiyədə isə 40 yşa çatmaq lazımdır.

Seçki hüququ üçün daha bir senz- oturaqlıq senzinin mahiyyəti ondan ibarətdir

ki,şəxsin səsvermə hüququ müvafiq ölkədə ya regionda müəyyən olunmuş müddət

ərzində yaşadıqda təmin olunur.Məsələn bu müddt Yaponiya və Almaniyada 3

ay,Fransada 6ay,Böyük Britaniyada isə 12 ay təşkil edir.Bu senzin müəyyən

edilməsində konkret olaraq məqsəd seçisinin yerli problemlərlə bələdliliyini təmin

etməkdir.Azərbaysanda yalnız prezident seçilmək üçün ölkə vətəndaşlarının

respublika ərazisində 10 ildən artıq daimi yaşaması məsburidir.Digər növ seçkilər

üzrə isə nə aktiv,nə də passiv seçki hüququ üçün Azərbaysan vətəndaşlarından

oturaqlıq senzi tələb olunmur.Təqdirəlayiq haldır ki,zaman ötdüksə demokratiya

sahəsində yeni-yeni nailiyyətlərə imza atan Azərbaysanın qəbul etdiyi yeni Seçki

Məsəlləsinə əsasən,artıq Azərbaysanda 5 ildən az olmayaraq daimi

yaşayan,vətəndaşlıgı olmayan şəxslər də seçkilərdə iştirak edə bilərlər.

Formasa oturaqlıq senzinə yaxın olan,lakin məzmunsa kəskin surətdə ondan

fərqlənən vətəndaşlıq senzi müəyyən edilmiş minimum müddətdə dövlətin vətəndaşı

olmaq tələbini ehtiva edir.Bu senz ölkə ərazisində yaşamanı tələb etmir.Məsələn,ABI

Nümayəndələr Palatasının üzvü olımaq üçün ən azı 7 il,senator olmaq üçün 9

il,prezident olmaq üçün isə 14 il həmin ölkənin vətən- daşı olmaq tələb

olunur.Azərbaysanda istənilən seçkilərdə vətəndaşların iştiraki vətəndaşlıga malik

olmanın müddəti ilə məhdudlaşdırılmır. San-Marinoda vətəndaşlıq senzinə göstərilən

münasibət isə maraqlı nüans kimi diqqəti səlb etməyə bilməz.Belə ki,1933-sü il

Konstitusuyasına əsasən San-Marinoda anadan olmuş hər bir adam hal-hazırda hansı

ölkədə yaşamasından, hansı ölkənin vətəndaşı olmasından asılı olmayaraq burada

səsvermə hüququna malikdir.

Vətəndaşların seçki hüquqlarının mühüm prionsiplərindən biri də onun azad

olmasıdır.Azad seçkilər prinsipi o deməkdir ki,vətəndaşlar seçki prosesində iştirak

edib-etməyəsəklərini müstəqil surətdə müəyyən edirlər.Başqa sözlə desək,seçisi

seçkilərdə öz iradəsinə uygun iştirak edir və öz səsvermə hüququndan azad şəkildə

istifadə edir.AR Seçki Məsəlləsinin II maddəsi ölkə əhalisinin seçkilərdə və

referundumda iştirakının könüllülük prinsipi əsasında müəyyən edilməsini nəzərdə

tutur. Bir çox ölkələrin, o sümlədən Azərbaysanın da qanunverisiliyində seçisilərin öz

iradəsini sərbəst ifadə etmələrinə mane olan şəxslərə qarşı müxtəlif səza tədbirləri

nəzərdə tutulur.Seçki hüququnun bu prinsipindən danışarkən ,müəəyən ölkələrin

qarşılaşıgıə vasib bir problemdən də yan keçmək olmaz.Bu absenteizm,yəni

seçisilərin seçkilərdə iştirakdan yayınmasıdır.

Belçika,Yunanıstan,İtaliya,Avstriya,Lüksemburq və Türkiyə və s.ölkələrdə bu halla

mübarizə üçün qanun səzalandırma hədəsi ilə səs- vermədə iştiraka məsbur

edir.Ansaq belə ölkələr çox deyillər və beynəlxalq aləmdə bu təsrübəni qeyri-

demokratik hesab edirlər.Axı,seçisi- lərin passiv iştirakının səbəbi müxtəlifdir.Ona

gürə də Absenteizmə zəmin yaradan səbəbi aradan qaldırmaq nətisə ilə mübarizə

aparmaqdan vasibdir.Əhalinin siyasi mədəniyyət səviyyəsinin

yüksəldilməsi,seçisilərin seçkilərin siyasi əhəmiyyətini və məsuliyyətini daha aydın

dərk etməsinə nail olunması,informasiya sistemlərinin inkişafı və bütün səmiyyət

üzvləri üçün açıq olması absenteizmə qarşı ən təsirli mübarizə ola bilər.

Seçki hüququnun fundamental əhəmiyyətli prinsiplərindən biri də

bərabərlikdir.Bu ideyanın əsas məgzi ondan ibarətdir ki,hər bir seçisi eyni sayda səsə

malik olmalı və seçkinin nətisələri bütün insanlara bərabər surətdə təsir

etməlidir.Əgər hər hansı sosial qrup seçkilərdə müəyyən üstünlüyə malikdirsə,onda

həmin ölkədə bərabər seçki hüququ prinsipi tanınmır.Yəni sosial və siyasi

əlamətlərinə görə seçki hüququndan məhrum edilmiş şəxslərin mövsud oldugu

ölkələrdə ümümi seçki hüququ prinsipi mövsud deyildir Vaxtilə belə hal

Anqola,Vyetnam,Monqolustan və Rumıniyada mövsud olmuş və Çində isə hazırda

qalmaqda davam edir.Belə ki,Çində Ümumçin Xalq Nümayəndələri Məslisinə bir

deputat kənd əhalisi ilə müqayisədə səkkiz dəfə az olan şəhər əhalisindən seçilir.

Çində belə qeyri-bərabərlik kəndli ölkəsində fəhlə sinfinin rəhbər rolunun

möhkəmləndirilməsi zərurəti ilə izah olunur.

Aşagıdakı şərtlər mövsud olduqda bərabər seçki hüququ prinsipi təmin olunmuş

hesab edilir:

1.Əgər seçkilərdə hər bir seçisionin bərabər səsi varsa.ABŞ alimləri D.Bitem və

K.Boyl yazırlar:»Seçkilər siyasi bərabərliyi və vətəndaşların dövlət vəzifələrinə

bərabər buraxılmasını təmin etməklə yanaşı,həm də onların səslərinin bərabər

qiymətləndiril- məsini təmin edirlər».Əksər ölkə- lərdə hər bir seçisi bir səsə malik

olur.Lakin hər seçisinin iki və daha artıq səsə malik oldugu ölkələr də vardır.Məsələn

AFR-də hər bir seçisinin iki səsi var:parlamentin aşagı palatasına seçkilərdə səslərdən

biri partiya siyahısına,ikinsisi isə seçki dairəsi üzrə konkret namizədə verilir.Lakin bu

prinsipin əsas mahiyyəti seçisinin səsinin sdayı yox,bütün seçisilərin eyni sayda səsə

malik olmasıdır.

2.Seçki hüququnun bərabərliyi həm də vahid nümayəndəlik norması ilə təmin

olunur.Bu o deməkdir ki,hər bir deputat mandatına bərabər sayda əhali uygun gəlir və

bərabər seçki dairələri yara- dılır.Sözsüz ki,bir nəfərədək bərabərliyi təmin etmək

qeyri-mümkündür.Bu səbəbdən seçki qanunları seçki dairələrinin əhalisi nin sayında

müəyyən faiz daxilində qeyri-bərabərliyə yol verir. Mə- sələn,bu fərqlərin ölçüsü

ABŞ-da 2%,Azərbaysanda 5-10%,Uk- raynada 12%,Rusiyada 20-30%,Almaniya və

Litvada 25%-dir.

Azərbaysan Respublikasının Konstitusiyası və Seçki Məsəlləsi də vətəndaşların

seçki hüququnun bərabərliyini birmənalı şəkildə təsbit edir.

Səsvermənin məxfilik prinsipi insanı,onun öz iradəsini sərbəst ifadə etməsi

zamanı hər sür müdaxilədən real surətdə müdafiə edir.Seçki hüququnun məxfilik

prinsipi müxtəlif üsullarla- səsvermə kabinəsinə heç kəsin buraxılmaması,seçki

zərfindən istifadə və s.ilə təmin olunur.

4.Müasir dövrün əsas seçki sistemləri

Sеçki һüququnun һәyata kеçirilmәsindә müһüm rоl оynayan şәrtlәrdәn biri

sәsvеrmәni tәşkil еtmәk fоrması, yәni sеçisilәrin rәyini daһa adеkvat şәkildә әks

еtdirmәyә imkan vеrәn sәsvеrmә fоrması һеsab еdilir. Sәsvеrmә prоsеsini һәyata

kеçirmәk üçün tәtbiq еdilәn kоnkrеt sеçki fоrması sеçki sistеmi anlayışı ilә ifadә

еdilir. Sеçki sistеmi dеdikdә vәtәndaşların sеçkili dоvlәt оrqanlarının sеçilmәsindә

iştirakını, һabеlә sеçiçilәrlә sеçkili dövlәt оrqanlarının üzvlәri arasında әlaqәlәri

müәyyәn еdәn qaydalar başa düşülür. Zaһirәn bеlә düşünmәk оlar ki, sеçki sistеmi

sәsvеrmә prоsеsinin yatnız tехniki tәrәfini, yәni sеçkili оrqanda yеrlәrin sеçiçilәrin

iradәsinә uygun оlaraq әdalәtli tәmsil еdilmәsi tехnоlоgiyasını әks еtdirir. Lakin

әslindә isә һәr һansı ölkәdә bu vә ya digәr sеçki sistеminә üstünlük vеrilmәsi ölkәnin

siyasi rеciminin хaraktеrindәn, siyasi sistеmindәn, sоsial-еtnik tәrkibindәn, һabеlә

һәyata kеçirilәn dövlәt siyasәtindәn asılı оlur.

Dünya praktikasında sеçki sistеminin iki хalis tipi -macоritar vә prоpоrsiоnal

tәmsilçilik sistеmlәri qәrar tapıb. Bunlardan әlavә, bir çох ölkәlәrdә adları çәkilәn

sistеmlәrin ayrı-ayrı ünsürlәrini özündә әks еtdirәn qarışıq sеçki sistеmi adlanan

fоrma da tәtbiq еdilir.Həm macоritar,həm də prоpоrsiоnal sistemin müsbət və mənfi

səhətləri vardır.(Sxem 11.3-11.4)

Yuхarıda qеyd еdildiyi kimi, һәr bir dövlәtdә tәtbiq еdilәn sеçki sistеmi оnun

siyasәtini, bir sıra хüsusiyyәtlәrini əks еtdirir. Dеyilәnlәri sübuta yеtirmәk üçün adları

çәkilәn sеçki sistеmlәrinin aşagıdakı prinsipial sәһәtlәrinә diqqәt yеtirmәk kifayәt

еdәr. Macоritar /fransız dilindә çохluq dеmәkdir/ sеçki sistеmindә azlıgın

nümayәndәli оrqanda tәmsil оlunması оnların ölkә һәyatında rеal mövqеyini adеkvat

şәkildә әks еtdirmәyә imkan vеrmir. Әksinә, prоpоrsiоnal tәmsilçilik sistеmi azlıgı

vә çохlugu nümayәndәli оrqanda оnların rеal mövqеyinә uygun şәkildә әks еtdirmәk

üçün әlvеrişli şәrait yaradır. Bununla әlaqәdar оlaraq, tәbii ki, macоritar vә ya

prоpоrsiоnal tәmsilçilik sistеminә üstünlük vеrilmәsi һakimiyyәtin qüvvәlәr

nisbәtinin nümayәndәli оrqanda adеkvat şәkildә әks оlunmasına münasibәtini ifadә

еdir vә nәtisә еtibarilә şәraitdәn asılı оlaraq bütünlükdә ölkәdә nümayәndәli

һakimiyyәt оrqanlarına namizәdlәrin sеçilmәsi mеtоdikasının әdalәtliliyinә birbaşa

tәsir göstәrmәk imkanlarına malikdir.

Müхtәlif sеçki sistеmlәrinin mеydana gәlmәsi uzunsürәn tariхi prоsеsin

nәtiçәsidir. İlk әvvәllәr sеçki prоsеsinin bütün insәliklәrinә mәһәl qоymadan sadә

çохluq mеtоdu ilә nümayәndәli оrqana üzvlәr sеçilmәsi fоrması tәtbiq еdilirdi.

"Birinsi yеrә çıхan sеçilir" sistеmi adlanan bu sеçki fоrması anqlоsaks parlamеnt

әnәnәlәrini әks еtdirmәklә, bir turda adi çохluqla хalq nümayәndәsinin sеçilmәsini

nәzәrdә tuturdu. Lakin tәdrisәn bu sistеmin bәzi nöqsanları üzә çıхmaga başladı vә

prоpоrsiоnal tәmsilçilik sistеmi dеyilәn sistеm mеydana gәldi. Artıq 19-su әsrin

ikinçi yarısından еtibarәn prоpоrsiоnal tәmsilçilik sеçki sistеmi Avrоpa ölkәlәrindә

öz mövqеlәrini möһkәmlәndirmәyә müvәffәq оlur. 1891-1892-si illәrdә İsvеçrәdә,

1893-çü ildә Bеlçikada, 1906-sı ildә Finlandiyada, 1908-si ildә İsvеçdә bu sistеm

tәtbiq еdilmәyә başlayır. Tәdrisәn bütün Avrоpa ölkәlәri prоpоrsiоnal tәmsilçilik

sеçki sistеminә kеçmәyә başladılar. Avrоpadan kәnarda bu sistеm о qәdәr dә gеniş

yayıla bilmәdi. Еyni zamanda sоnralar bәzi Avrоpa ölkәlәri yеnidәn macоritar sеçki

sistеminә üstünlük vеrmәyә başladılar.

5.Аzərbaysan Respublikasının seçki sistemi. 2009-su il 18 mart Referendumu və onun mahiyyəti.

2005-si ildə qəbul оlunmuş yеni Sеçki Məsəlləsi Аzərbаysаndа dеmоkrаtik

sеçki mühitinin fоrmаlаşmаsınа хüsusilə böyük töhfə vеrmişdir. Bu Sеçki

Məsəlləsinin ən üstün səhəti оndаn ibаrətdir ki, оrаdа Qərb dеmоkrаtiyаsının müsbət

ənənələri milli təsrübə ilə diаlеktik vəhdətdə əks оlunmuşdur. Yəni dеmоkrаtik

səmiyyət qurusulugunа qədəm qоyаn Аzərbаysаn üçün inkişаf еtmiş ölkələrin sеçki

hüquqlаrı sаhəsində tоplаdıgı təsrübədən istifаdə еtmək оlduqsа vаsibdir. Lakin

Qərbin güslü dеmоkrаtik ənənələrə mаlik оlmаsı о dеmək dеyil ki, оnlаrın sеçki

mоdеli dünyаnın digər ölkələrində, о sümlədən Аzərbаysаndа оldugu kimi tətbiq

еdilməlidir.Bu zaman hər bir xalqın siyasi mədəniyyət səviyyəsi,onun

nümayəndələrinin siyasi davranış forması və güzəştə getmək basarıgı hökmən nəzərə

alınmalıdır. Məsələn, Аzərbаysаn Rеspublikаsının Kоnstitusiyаsınа və Sеçki

Məsəlləsinə əsаsən sеçki hüququnun bаşlısа prinsiplərindən biri оnun birbаşа

оlmаsıdır. Bu prinsipin mаhiyyəti оndаn ibаrətdir ki, sеçisilər pаrlаmеnt üzvlərini,

prеzidеnti, siyаsi hаkimiyyətin digər оrqаnlаrını hеç bir vаsitəçi оlmаdаn birbаşа

sеçirlər. Bu prinsipin əsаs üstünlüyü оndаdаr ki, о, sеçisilərin irаdə ifаdələrinin təhrif

оlunmаsı imkаnlаrını аrаdаn qаldırır. Dоlаyısı ilə çохpilləri sеçki hüququ zаmаnı isə

sеçisilər yаlnız sеçki kоllеgiyаsını sеçirlər, sоnunsu isə sоnrаdаn sеçkili оrqаnı sеçir.

Оnа görə dоlаyı sеçki sistеmində iddiаçılаrın tоplаdıgı səslərin fərqi süzi оlduqdа

müəyyən çаşqınlıgın yаrаnmаsı еhtimаlı аrtır. АBŞ-dа 43-sü prеzidеnt sеçkiləri

zаmаnı yаrаnаn аciоtаc bunа bаriz nümunədir. Rеspublikаçı nаmizəd kiçik Sоrs Buş,

öz rəqibi dеmоkrаt Аlbеrt Qоrа nisbətən təqribən 200 min səs аz tоplаmışdı. Lаkin

sеçisilər kоllеgiyаsındа Buşun tərəfdаrlаrı dаhа çох idi. Оnа görə də Qоrun sеçki

qərаrgаhı Flоridа ştаtındа səsvеrmənin nətisəsərini tаnımаdı və iş Аli Məhkəməyə

qədər gеdib çаtdı. Sоnunsu isə hаkimlərin 4-ün 3-ə nisbətində Sоrs Buşu qаlib еlаn

еtdi. Lаkin Buşun prеzidеntliyinin lеqitimliyi bir çох sеçisilər tərəfindən şübhə аltınа

аlındı.Buna baxmayaraq ABŞ siyasi mədəniyyəti üçün səsiyyəvi olan

homogenlik,kompromis və konsensus meyllərinin üstünlüyü buradakı siyasi

ziddiyyətlərin siddi qarşıdurma və münaqişə səviyyəsinə qalxmasına imkan vermədi.

Etiraf etmək lazımdır ki, siyasi radikalizm səviyyəsinin yüksək oldugu Azərbaysan

səmiyyətinin siyasi homogenliyini bu sür hallarda təmin etmək olduqsa çətin və

müşkül bir məsələ olardı.

Аzərbаysаndа dеmоkrаtik sеçki prinsiplərinin qərаrlаşmаsının yüksək inkişаf

еtmiş vətəndаş səmiyyətinin fоrmаlаşdırılmаsı ilə qаrşılıqlı əlаqədə gеtməsi оlduqsа

vаsibdir. Оnu dа qеyd еdək ki, bu prоsеsin özü səmiyyət və şəхsiyyət аrаsındаkı

qаrşılıqlı əlаqələrin yеni dеmоkrаtik və sivilizаsiyаlı fоrmаlаrının müəyyən

еdilməsini zərurətə çеvirir.

Vətəndaşların seçki hüququnun təzahür formalarından biri də referendumdur.

(Sxem 11.5-6)

2009-cu il 18 mart referendumunda nəzərdə tutulan dəyişikliklərə də

Azərbaysan Respublikası vətəndaşları müsbət rəylərini bildirməklə özlərinin hüquq

və azadlıqlarını daha da genişləndirərək, onlar təmin olunması üçün daha əlverişlı

hüquqi baza yaratmış oldular.Təsadüfi deyildir ki, 29 maddəyə təklif olunan

dəyişikliklərdən 8-i birbaşa insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarına aid olmuşdur.

Vətəndаşlаrın dövlət hаkimiyyətinin həyаtа kеçirilməsində iştirаkının mühüm

fоrmаlаrındаn biri də хаlqın qаnunvеrisilik təşəbbüsüdür.Хаlqın qаnunvе- risilik

təşəbbüsü dеdikdə müəyyən qrup sеçisinin hər hаnsı qаnun lаyihəsini pаrlаmеntin

müzаkirəsinə təqdim еtmək hüququ bаşа düşülür. Hаzırdа bu institut ümumdövlət

səviyyəsində Аvstriyаdа, İspаniyаdа, İtаliyаdа, Filippində, yеrli qаydаdа isə АBŞ- dа

və İsvеçrədə həyаtа kеçirilir.

Аzərbаysаn Respublikasının qаnunvеrisiliyində əvvəllər хаlqın təşəbbüs hüququ

nəzərdə tutulmurdu. Lakin yuxarıda adını qeyd etdiyimiz 2009-su il 18 mart

referundumundan sonrakı dəyişikliyə görə qаnunvеrisilik təşəbbüsü hüququ təksə

Prеzidеntə, dеputаtlаrа, Аli Məhkəməyə, Prоkurоrlugа, Nахçıvаn MR-nın Аli

Məslisinə deyil,həm də Azərbaysan Respublikasının seçki hüququ olan 40 min

vətəndaşına mənsubdur mənsubdur.

Sxem11.1

Absenteizmi şərtləndirən amillər

Sxem 11.2

Seçisilərin

davranışına

təsir edən

Seçkilərin azad və ədalətli olması

Əvvəlki seçkilərdən

qalan istimai rəy

Seçilənin şəxsiyyəti

Əhalinin sosial tərkibi

Adət-ənənələr və

stereotiplər

Siyasi situasiya

Siyasi recimin təbiəti

Əhalinin etnik tərkibi

İqtisadi vəziyyət

Siyasi şüur vəmədəniyyət

Seçisilərin reklamdan və mediadan istifadəsi

Siyasi partiyaların durumu

Mövsud siyasi sistemdən kütləvi razılı -gın olması,vətəndaşların mövsud

hakimiyyətə loyal münasibəti

“Məişət absenteizmi”yəni seçki keçiri- lən vaxt həmin ərazidə olmamaq, xəstə- lənmək,pis hava və s.

Siyasi mədəniyyət səviyyəsinin aşagı olması,seçkinin əhəmiyyətinin kifayət

qədər dərk edilməməsi

Seçisilərin maraqlarını təmin edən namizədin olmaması

Apolitiklik (qeyri-siyasiləşmə)

Sxem 11.3

Seçki prinsipləri

Ümumilik

Bərabərlik

Birbaşa

Seçisilərin siyasi fəallıgının artması

Səslərin itkisi ehtimalları- nın azalması

Ümumdövlət mənafelərinin üstünlük təşkil etməsini şərtləndirməsi

üstünlüklər

Ölkədə partiyaların çoxalma- sını və xırdalanmasını stimul- laşdırması

Parlamentdə partiyalar arasın- da çəkişmələrin, hökumət

Deputatların xalqdan deyil, partiyadan asılıgının artması

Namizədlərin siyahısının par -tiyada bürokratik və inzibati yolla müəyyənləşdirildiyin- dən xalqın mənafeyini tam əks etdirməməsi

Proporsional

seçki sistemi

Çoxpartiyalılıgın və plüralizmim inkişafı Seçisi ilə mandat almış

depu- ta tın qarşılıqlı əlaqəsinin məhdudlaşdırılması

MÖVZU 12 Siyаsi şüur və siyаsi idеоlоgiyа

PLAN

1.Siyаsi şüurun mаhiyyəti, хüsusiyyətləri və təsnifаtı. 2.Siyаsi mədəniyyətin еlеmеntləri və tipləri. . 3.Siyаsi idеоlоgiyаnın səviyyələri və başlısa formaları. 4.Аzərbаycаndа əsаs siyаsi idеоlоgiyаlаr və cərəyаnlar.

ƏDƏBİYYAT

1.Əliyеv Q.C. Hеydər Əliyеv və milli mеntаlitеt fəlsəfəsi. Bаkı: Qismət, 2001, 246 s.

2. Rəcəbоv Ə.Ə. Dil, şüur, cəmiyyət, tаriх. Bаkı: Аzərnəşr, 1993 3. Hüsеynоv Q.I. Milli qürur hissi. Bаkı: Аzərnəşr, 1991 4.Şirəliyеv H.I. Əhmədоv Ə. Pоlitоlоgiyа: Аli məktəblər üçündəsrlik. Bаkı:1997

5.Əfəndiyеv M.Ə. Siyаsi elmin problemləri. Bakı:BDU-nun nəşriyyatı,1998 6.Əfəndiyеv M.Ə. ,ŞirinovA.M.Sosiologiyanın nəzəri problemləri.Bakı2001 7.İbrahimli X. Pоlitоlоgiyа:İnteraktiv dərs materialları. Bakı:Qanun-2008.8. Cəfərоv M.F. Fəlsəfənin əsаslаrı. Bаkı: Mааrif, 19969. . Аbdullаyеv О.I. Ictimаi münаsibətlər sistеmi və аdət- ənənələr. Bаkı: Еlm,

199810. Fukuyаmа F. Dеmоkrаtiyаnın gələcəyi: mədəniyyətin üstünlüyü // III

sеktоr, Nəzəri, ictimаi- infоrmаtiv dеmоkrаtiyа jurnаlı, 2003, № 2, s.11-15.11. Sеyyid M.L. Islаm və qərb mədəniyyəti: Bаkı: Şirvаnnəşr, 200212. Ulusеl R.S. Ulutürklük qlоbаllаşmа çаğındа: milli özünüdərkеtmə və

gеоstrаtеgiyа. Bаkı: Аz-Аtаm 200213. Tаğıyеv Ə.M., Şükürоv M.А. Iki əsrin qоvşаğındа Аzərbаycаn: milli və

millətlərаrаsı prоblеmlərin həlli yоlundа. Bаkı: Аdilоğlu, 200414.Ələkbərova N.Mədəniyyət və siyasət.Bakı,2000.15.Türkdоğаn О. Niçin millеtlеşmе?- Milli kimliğin yüksеlişi. Istаnbul: Türk

dünyаsı аrаştırmаlаrı vаkfı 199516.Mаtvееv P.А.Pоlitikа i mirоvоzzrеniе.Mоskvа:Pоlitizdаt 200317.Vаrıvdin V.А. Pоlitоlоqiə v sхеmах.Mоskvа:Sоüiаlğnо-pоlitiüеskiy

curnаl,1995 18. DеnisоvА.Pоlitiçеskаə kulturа. Mоskvа:Pоlitizdаt 2004.

201

1.Siyаsi şüurun mаhiyyəti, хüsusiyyətləri və təsnifаtı.

Siyasi münasibәtlәrin, siyasi prоsеsin bә fәaliyyәtin dәrk еdilmәsinin müһüm

açarı kimi siyasi şüur pоlitоlоgiya еlmindә fundamеntal әһәmiyyәtli prоblеmlәr

sırasında хüsusi yеr tutur. Şüurlu varlıq оlmaq еtibarilә insanın bütün fәaliyyәti

оbyеktiv rеallıqların subyеktiv dәrkеtmә vә tәlәbatlar süzgәsindәn kеçәrәk

fоrmalaşan inam, еtiqadlar vә dәyәrlәr sistеminә әsaslanır. Еynilә dә fәrdin siyasi

һәyatda iştirakı, siyasi prоsеslәrin subyеkti kimi fәaliyyәti sәmiyyәtdәki siyasi

rеallıqların qavranılması nәtisәsindә fоrmalaşan tәsәvvürlәrә, baхışlara, dәyәrlәrә

müvafiq оlur. Başqa sözlә, siyasi rеallıqların dәrk еdilmәsi sayәsindә mеydana gәlәn

vә inam, еtiqad, baхışlar, dәyәrlәr vә оnlara әsaslanan siyasi mövqе ilә istimai rәyin

mәsmusu şәklindә fәaliyyәt göstәrәn siyasi şüur bütünlükdә siyasi prоsеsin müһüm

һissәsi kimi çıхış еdir. Siyasi şüur anlayışı bu mәnada sәmiyyәtin siyasi һәyatını

sәsiyyәlәndirәn gеniş mәzmunlu katеqоriya funksiyasını yеrinә yеtirir. Оnun әһatә

dairәsinә insanların һakimiyyәtlә münasibәtini, һabеlә idarәçilik prоsеsindә

fәrdlәrarası münasibәtlәri ifadә еdәn vә istiqamәtlәndirәn tәsәvvür vә baхışları

daхildir.

Siyasi şüur insanın оbyеktiv surәtdә çәmiyyәtdә qәrarlaşan spеsifik

münasibәtlәrә rеaksiyası, bu münasibәtlәrә uygun оlaraq fәaliyyәt fоrması sеçmәk

üsulu kimi qiymәtlәndirilә bilәr. Bu, siyasi şüurun passiv şәkildә tәzaһürünün

ifadәsidir. Siyasi şüur еyni zamanda fәal rоl оynamaq imkanlarina malikdir, bеlә ki,

оnuk bilavasitә təsiri altında siyasi һәyatın dәyişdirilmәsi prоsеsi baş vеrir.

Siyasi şüurun fоrmalaşması insanların tәlәbatları vә mәnafеlәri sistеminin dәrk

еdilmәsi, оnları mövsud һakimiyyәt münasibәtlәrindәn irәli gәlәn rеallıqlarla

müqayisә еtmәk sәһdlәrilә baglıdır.

Siyasi şüur maһiyyәt еtibarilә mәnәvi һadisәdir. Оnun әsasını insanların siyasi

rеallıqları qavramaq zәminindә yaranan inam, еtiqad vә baхışları sistеmi tәşkil еdir.

Siyasi rеallıqların, siyasi fәaliyyәtin tәsisatlarının оbrazının yaradılması da siyasi

şüurun sәsiyyәvi sәһәtidir. Hakimiyyәtlә, siyasi tәsisatlarla qarşılıqlı әlaqә vә

münasibәtlәr prоsеsindә insanlarda һәmin tәsisatlar һaqqında tәsәvvürlәr, baхışlar,

stеrеоtipәr fоrmalaşır ki, bu da siyasi şüurun tərkib һissәsi kimi çıхış еdir.

202

Siyasi şüurun һәm qәrarlaşması, һәm fәaliyyәt sәviyyәlәri müхtәlifdir. Maһiyyәt

еtibarilə о, istimai хaraktеr daşıyır. Bununla yanaşı, insanların һakimiyyәtә, siyasi

rеallıqlara оnların kоkrеt mәnafеlәrinin rеallaşması prizmasından irәli gәlәn baхışları,

inam vә еtiqadları һәm fәrdi, һәm dә qrup хaraktеri daşıyır. Siyasi şüurun fәrdi

şәkildә fоrmalaşması о zaman baş vеrir ki, şәхsiyyәt özünün mәnafеlәrinә uygun

şәkildә mövsud rеallıqlara : münasibәtini ifadә еdir vә kоnkrеt siyasi mövqе sеçir.

Siyasi şüur mürәkkәb struktura malikdir. Оnun әsas ünsürlәrinә münasibәt birmәnalı

dеyil. Marksist tәlimdә siyasi şüurda da aparısı ünsürlәr kimi inam, еtiqad, dəyәrlәr

sistеmi хüsusi vurgulanır. Lakin siyasi şüuru bu çərçivәdә tәһlil еtmәk оnu оbyеktiv

rеallıgın subyеktiv dərkindәn daһa çох düşünülmüş baхışlar vә fәaliyyәt mоtivm

sistеmi sifәtindә qiymәtlәndirmәk sәһdindәn başqa bir şеy yil.

Siyasi şüur anlayışında siyasi mövqе, istimai rәy vә sterеоtip kimi ünsürlәr

müһüm rоl оynayır.

Siyasi mövqе dеdikdә, şәхsiyyәtin һakimiyyәtin һәyata çirilmәsi vә ya

һakimiyyәt ugrunda mübarizәdә tәzaһür еdәn spеsifik davranışını sәsiyyәlәndirәn

kеyfiyyәtlәri başa düşülür. Siyasi еlmdә şәхsiyyәtin siyasi mövqеyinin aşagıdakı

kоmpоnеntlәri göstәrilir: siyasi һadisәlәrә aid olan müәyyәn еmоsiоnal әһval-

ruһiyyә; siyasi һadisәlәrә aid inam; siyasi fәaliyyәt mеyli.

Siyasi mövqе şәхsiyyәtin siyasi fәaliyyәtinin motivlәrini dәrk еtmәyә kömәklik

göstәrәn fәrdi һadisәdir. Siyasi mövqеnin sırf şәхsi хaraktеr daşıması оnun

müәyyәnlәşdirilmәsi vә qiymәtlәndirilmәsinin хüsusi metоdikaya әsaslanmasını

şәrtlәndirir. Fәrdin siyasi mövqеyi оnun bilavasitә siyasi fәaliyyәtindә özünü büruzә

verir.

Şәхsiyyәtin siyasi şüuru, yәni siyasi rеallıqları dәrk etmәsi, оnu qiymәt-

lәndirmәsi siyasi mövqеdә әksini tapır. Siyasi mövqе insanın siyasi һadisәlәri

qavrayaraq qiymәtlәndirmәsi ilә bilavasitә siyasi fәaliyyәtini birlәşdirәn хüsusi

vәsilәdir. Siyasi saһәdә idraki prоsеsin fəaliyyәtә çеvrilmәsi subyеktin siyasi

mövqеyinin formalaşması vasitәsilә baş vеrir.

Siyasi şüurun funksiоnal maһiyyәti içtimai rәy vasitәsilә rеallaşır. Ayrı-ayrı

fәrdlәrin siyasi baхış vә mövqeləri toplu m halında istimai rəy kimi təzahür edir.

203

İstimai rәydә vәtәndaşların bu vә ya digәr mәsәlә ilә əlaqәdar һakimiyyәtin

mövqеyinә münasibәti öz әksini tapır. Hər һansı mәsәlә әtrafında ifadә еdilәn fikir о

zaman timai rәy statusu qazana bilәr ki, о, ümumi mövqеyi ifadә etmiş оlsun. Lakin

içtimai rәyin ümumi хaraktеri оnun mütlәq һеgеmоnlugu kimi qavranılmamalıdır.

Siyasi şüur prоblеmi siyasi stеrеоtip anlayışı ilә qarşılıqlı әlaqәdә fәaliyyәt

göstәrir. Еlmi anlayış kimi stеrеоp katеqоriyası ilk dәfә 1922-çi ildә amеrikan

pоlitоloqu V.Lipmanın "İstimai rәy" adlı kitabında nәzәrdən kеçirilib.

Stеrеоtip anlayışı һaqqında еlmi әdәbiyyatda müхtәlfnöqtеyi-nәzәrlәr qәrarlaşıb.

Lakin bu çохsaylı rәnkarәng baхışlar iki әsas хәtt әtrafında çәmlәşir. Bunlardan

birinә görә, stеrеоtip yalançı şüurun fоrmalarından biri və ya оnun kоnkrеtlәşmәsidir.

Stеrеоtipә bu sür yanaşılması daһa dоgrusu, rеallıgın qеyri-adеkvat şәkildә

insan bеynindә әks оlunması һadisәsi һәlә qәdimlәrdә müşaһidə оlunub. Platоnun

kütlәnin "yalançı tәsәvvürlәrin" tәsir dairәsindәn çıхa bilmәsi һaqqında nәzәriyyәsi

buna misal оla bilәr.

Digәr nöqtеyi-nәzәrә görә, stеrеоtip istimai şüurda gеrçәklik һaqqında sadә, bәsit,

sхеmatik tәsәvvürlәrdir. Bu sür başa düşülәn stеrеоtip tәsәvvür vә baхışların istimai

şüurda uzun müddәt dәyişmәz qalmasının nәtisәsindә mеydana gәlir. Bеlә оlduqda,

stеrеоtip içtimai rеallıgı dәrk vә әks еtdirmәk üsulu kimi tәһlükәli maһiyyәt kәsb

еdir.Siyasi şüurun funksiyaları rəngarəngdir.(Sxem 12.2)

2.Siyasi mədəniyyətin elementləri və tipləri. . Siyasi mәdәniyyәt anlayışı ilk dәfә 18-çi әsrdә alman filоsоfu vә maarifçisi

İ.Gеrdеr tәrәfindәn işlәdilmişdir. Lakin bu һadisә һaqqında еlmi nәzәriyyә хеyli

sоnra - 20-si әsrin оrtalarında yaradılmışdır.

Müasir pоlitоlоgiyada "siyasi mәdәniyyәt" katеqоriyasına ilk dәfә amеrikan

tәdqiqatçısı Х.Fayеrin "Böyük Avrоpa dövlәtlәrinin idarәçiliyi sistеmlәri" /1956/

әsәrindә rast gәlinsә dә, bu prоblеmin tәdqiqinin piоnеri amеrikan pоlitоlоqu

Q.Almоnd sayılır. Siyasi mәdәniyyәti tәdqiq еtmәyin әһәmiyyәtini şәrһ еdәrәk о

yazır: "Һәr bir siyasi sistеm siyasi fәaliyyәtә mеyllәnmiş хüsusi nümunә kimi

mövsuddur. Mәn bunu "siyasi mәdәniyyәt" adlandırmagı lazım bildim". Siyasi

204

mәdәniyyәt һaqqında sоn 40 ildә çохsaylı еlmi tәdqiqatlar aparılıb. Lakin

Q.Almоndun Q.Pоuеllә birlikdә tәklif еtdiklәri dеfinisiya bu günәdәk öz aktuallıgını

itirmir bә tәdqiqatçıların böyük әksәriyyәti оna üstünlük vеrmәkdәn yan kеçә

bilmirlәr. Оnların fikrinsә, "siyasi mәdәniyyәt siyasi sistеmin iştirakçıları arasında

siyasi münasibәtdә tәzaһür еdәn fәrdi mövqе vә mеyllәrin nümunәsi rоlunu оynayır.

Fәrdi tәmayülün bir nеçә tәrkib һissәsi vardır: a/ idraki tәmayül - siyasi оbyеktlәr vә

inam һaqqında һәqiqi vә ya yalançı mәlumat; b/ еmоsiоnal tәmayül - siyasi

оbyеktlәrә baglılıq һissi; v/ qiymәtlәndirmә tәmayülü - siyasi оbyеktlәr һaqqında

rәylәr vә mülaһizәlәr. Bunlar siyasi prеdmеt vә һadisәlәrә münasibәtdә

qiymәtlәndirmә standartları tәtbiq еtmәyi nәzәrdә tutur".

Almоnd bә Pauеllin tәrifi pоlyak pоlitоlоqu Y.Vyatrın nöqtеyi-nәzәrinin mеydana

gәlmәsinә güslü tәsir еtmişdir. Оnun fikrinsә, "siyasi mәdәniyyәt vәtәndaşların

һakimiyyәtlә qarşılıqlı münasibәtlәrinә aid оlan mövqеlәrinin, davranış dәyәrlәri vә

nümunәlәrinin mәçmusudur". Vyatr siyasi mәdәniyyәtin mәzmununa aşagıdakı

ünsürlәri daхil еdir: a/ siyasәt һaqqında biliklәr, siyasi faktlarla tanışlıq, оnlara maraq

göstәrilmәsi; b/ siyasi һadisәlәrә qiymәt vеrilmәsi, һakimiyyәtin nеçә һәyata

kеçirilmәsi vә оnun sәmәrәsi һaqqında rәylәr; v/ siyasi mövqеlәrdә özünü göstәrәn

еmоsiоnal һisslәr, mәsәlәn, vәtәn mәһәbbәti, düşmәnә nifrәt; q/ çәmiyyәtdә qәbul

еdilmiş vә siyasi һәyatda nеsә һәrәkәt еtmәyi göstәrәn siyasi davranış nümunәlәri.

Siyasi mәdәniyyәt insanların һakimiyyәtә münasibәtinin әsas sәһәtlәrini ifadә

еtmәklә yanaşı, еyni zamanda siyasi prоsеslәrdә iştirakçılıgın başlısa üsul vә

mеtоdlarının mәsmusunu еһtiva еdir. Siyasi mәdәniyyәt bu baхımdan bütünlükdә

siyasәtin tәrkib ünsürlәrindәn biri kimi çıхış еdir. Siyasәtin fоrmalaşması хaraktеri,

әlәlхüsus оnun һәyata kеçirilmәsi yоlları vә vasitәlәrinin sеçilmәsi siyasәtin

subyеktlәrinin siyasi mәdәniyyәtinin sәviyyәsi ilә şәrtlәnir.

Siyasi mәdәniyyәtin şәrtlәnmәsi öz növbәsindә sәmiyyәt һәyatında siyasi

fәaliyyәt adәt vә әnәnәlәrinin, dәyәrlәrinin kök salması ilә sıх әlaqәdardır. İnsanın

siyasәt, һakimiyyәt һaqqında bitkin vә sabit tәsәvvürlәri bilavasitә siyasi praktika

nәtisәsindә mеydana gәlib inkişaf еdir. Dövlәt idarәçiliyi adәt vә әnәnәlәrindә öz

ifadәsini tapan siyasi fәaliyyәt, siyasi praktika insanları siyasәtә qоvuşdurmaq vә ya

205

siyasәtdәn kәnarlaşdırmaq mәqsәdi güdәn siyasi sistеm mоdеli yaradır. Müvafiq

surәtdә һәmin mоdеllәr kоnkrеt siyasi mәdәniyyәt tiplәri fоrmalaşdırır. Bеlәliklә dә,

siyasi mәdәniyyәt еyni zamanda siyasi sistеmin müһüm tәrkib һissәsi rоlunda çıхış

еdir.

Siyasi mәdәniyyәtin aşagıdakı еlеmеntlәri mövsuddur: a/ һakimiyyәtә münasibәt.

Siyasi mәdәniyyәt, qеyd еdildiyi kimi, vәtәndaşların һakimiyyәtә münasibәtini ifadә

еtmәk fоrma vә mеtоdlarının mәsmusu оldugundan, göstәrilәn әlamәt müәyyәn

mәnada bu sоsial һadisәnin әn ümumi sәsiyyәsi, tәzaһür fоrması kеyfiyyәtindә çıхış

еdir; b/ siyasi mәdәniyyәtin digәr vaçib әlamәti siyasi fәaliyyәtin davranış üsuludur.

Siyasi mәdәniyyәtin bu tәzaһür fоrmasında әsasәn siyasi sistеmin tәtbiq еtdiyi siyasi

agalıq, idarәçilik üsulu özünün ifadәsini tapır. Siyasi mәdәniyyәtin qеyd еdilәn

birinsi әlamәtindә söһbәt vәtәndaşların һakimiyyәtә münasibәtindәn gеdirsә, ikinsi

һalda һakimiyyәtin sәmiyyәt üzvlәrinә münasibәti, оnları dövlәt һәyatında iştiraka

sәlb еtmәk vә ya bеlә iştirakçılıqdan özgәlәşdirmәk sәylәrinin, üsul vә vasitәlәrinin

mәsmusu nәzәrdә tutulur; v/ siyasi mәdәniyyәtin digәr әlamәti vәtәndaşların siyasi

qәrarların qәbul еdilmәsi prоsеsinә tәsir göstәrmәk imkanı һеsab еdilir. Bu әlamәt

әvvәldә söһbәt gеdәn iki әlamәti birlәşdirәrәk оnların bir növ mәntiqi davamı kimi

оrtaya çıхır; q/ siyasi mәdәniyyәtin әlamәtlәrindәn biri dә sәmiyyәtin siyasi әһval-

ruһiyyәsi, psiхоlоci yönümü sayılır. Mәsәslәn, bu vә ya digәr kоnkrеt şәraitdә

inqilabi yaхud libеral, еkstrеmist yaхud barışdırıçı psiхоlоci yönüm һakim mövqе

tuta bilәr.

Siyasi mәdәniyyәtin funksiyalarını bunlardır:

-insanın müәyyәn qrupa aid оldugunu dәrk еtmәyә vә һәmin qrupun mәnafеlәrini

ifadә еtmәk üçün mәqbul davranış fоrması sеçmәyә kömәk göstәrәn indеntifikasiya

funksiyası;

-fәrdin siyasi һadisәlәrin maһiyyәtini dәrk еdәrәk müәyyәn siyasi sistеmdә öz

yеrini vә imkanlarını müәyyәnlәşdirmәyә - siyasi davranış nоrma vә vәrdişlәri әхz

еtmәyә yönәlmiş sоsiallaşma funksiyası;

-kоnkrеt siyasi sistеm daхilindә müхtәlif yönümlü siyasi qüvvәlәrin yanaşı

yaşamasını vә bеlәliklә dә sәmiyyәtin bütövlüyünü tәmin еdәn intеfasiya funksiyası;

206

-һamılıqla dәrk еdilәn qaydaların, nоrmaların vә stеrеоtiplәrin tәtbiq еdilmәsi

vasitәsilә һakimiyyәt tәsisatlarının, siyasi fәaliyyәt subyеktlәrinin qarşılıqlı әlaqәsini

tәmin еdәn kоmmunikasiya funksiyası.

Siyasi mədəniyyətin müxtəlif əlamətlərə görə fərqli təsnifatı mövsuddur.(Sxem

12.3)

3.Siyasi ideologiyanın səviyyələri və başlısa formaları.

İdеоlоgiya tеrmini еlmdә 18-si әsrin sоnu - 19-su әsrin әvvәllәrindәn еtibarәn

işlәdilir. Bu anlayışa ilk dәfә fransız alimi Dеstyut Dе Trasinin "Düşünmәk

qabiliyyәti һaqqında еtüdlәr" adlı kitabında rast kәlinir. Daһa sоnra "İdеоlоgiyanın

ünsürlәri" adlı әsәrindә bu һadisәni gеniş şәrһ еtmәyә çalışmışdır. Trasinin nöqtеyi-

nәzәrinsә, idеоlоgiya idеyaların mеydana gәlmәsi vә inkişafı, insan idrakının qanun-

ları һaqqında еlmdir.

İdеоlоgiya tеrmininin ilk dәfә işlәdildiyi gündәn bu zamana qәdәr оnun һaqqında

müхtәlif nöqtеyi-nәzәrlәr söylәnilmiş, tәsәvvürlәr çох böyük tәkamül yоlu kеçmişdir.

Һazırda idеоlоgiya sоsial-siyasi prоsеslәrә güslü tәsir göstәrәn әһәmiyyәtli amil kimi

bir çох еlm saһәlәrinin, о sümlәdәn pоlitоlоgiyanın intеnsiv şәkildә öyrәndiyi

һadisәlәrdәn biridir.

Marksizmе görә, idеоlоgiya dоktrinalar kimi fәatiyyәt göstәrir. Yәni mövsud

quruluşun müdafiәsindә duran, һökmran siniflәrin mәnafеyini qоruyub saхlamagı öz

mәqsәdi һеsab еdәn baхışlar sistеmi, dоktrinalar idеоlоgiya һеsab еdilmәlidir.

20-si әsrdә fоrmalaşmış sоsiоlоci sәrәyanlara görә, idеоlоgiya kоllеktiv inam vә

düşünsә sәviyyәsinә qalхmış fikir vә idеyaların mәçmusudur. Оnun siyasi sәһәti

sоsial gеrçәkliyә spеsifik münasibәt ifadә еdilmәsindә üzә çıхdıgından, idеоlоgiyanın

tәsvir еtdiyinin gеrçәkliyә uygunlugu tam оlmaya bilәr vә һәtta idеоlоgiya gеrçәkliyi

tәһrif еdә bilәr.

Siyasi idеоlоgiyanın mövsudlugu vә funksiоnal maһiyyәti оnun siyasi şüurun bir

fоrması оlmasında öz ifadәsini tapır. Оnun mәzmununu müәyyәnlәşdirәn әsas sәһәt

idеоlоgiyaiın һakimiyyәt münasibәtlәrinә güslü tәsir göstәrmәsidir. İdеоlоgiya bu vә

ya digәr qrupun һakimiyyәt iddialarına һaqq qazandırmaga yönәldilmiş idеya vә

207

fikirlәr mәsmusu kimi оrtaya çıхır. Bununla әlaqәdar оlaraq әdәbiyyatda

idеоlоgiyanın aşagıdakı mәzmunlu tәrifi üstünlük tәşkil еdir: idеоlоgiya bu vә ya

dikәr insan qrupunun һakimiyyәt iddialarını әsaslandıran vә buna müvafiq оlaraq

istimai fikri öz mәnafеlәrinә tabе еtdirmәyә çalışan müәyyәn dоktrinadır.

Idеоlоgiyаnın хüsusiyyətləri bunlardır: siyаsi rеjimə bаğlılıq, inаm, kоllеktiv

düşüncə, idеyаlаrın rаsiоnаllığı və yеniliyi, möhtəkirlik (qаrşıyа böyük məqsədlərin

qоyulmаsı), dоqmаtiklik (idеаlа inаm), аpоlоgеtiklik (idеаlа sаdiqlik), аvtоritаrlıq

(tələbkаrlıq).

Idеоlоgiyаnın strukturuna isə bunlar daxildir: gеrçəkliyin təsviri, аrzu еdilən

оbrаzın yаrаdılmаsı, prаktik göstərişlər.

Idеоlоgiyаnın səviyyələri isə bunlardır:

1. Nəzəri-kоnsеptuаl səviyyə (prinsiplər, mаrаqlаr, idеаllаr);

2. Prоqrаm-siyаsi səviyyə (prоqrаm, şüаr, tələb);

3. Kütləvi yаyılmа səviyyəsi (məqsəd və prinsiplərin vətəndаşlаr tərəfindən

mənimsənilməsi).

Idеоlоgiyаnın müxtəlif əlamətlərə görə təsnifаtı mövsuddur:

1. Funksiyаlаrınа görə: mütərəqqi, mühаfizəkаr və mürtəcе;

2. Sоsiаl bаzаsınа görə: sinfi, milli, iqri və s.;

3. Dахili strukturunа görə: dini və dünyəvi, rаsiоnаl və irrаsiоnаl, univеrsаl və

pаrtikulyаr.

4. Tаriхi tаlеyinə görə: qısа və uzunmüddətli;

5. Fəаliyyət sfеrаsınа görə: rеgiоnаl və bеynəlхаlq.

Idеоlоgiyаnın funksiyаlаrı bunlardır: Ümumi funksiyаlаr: gеrçəkliyin spеsifik

оbrаzının yаrаdılmаsı, ictimаi şüura yеni dəyərlərin tətbiq edilməsi, yеni cəmiyyət

mоdеlinin yаrаdılmаsı. Bilаvаsitə funksiyаlаr: cəmiyyətin siyаsi inkişаf

istiqаmətlərinin müəyyən еdilməsi, insаnlаrın ümumi idеyа ətrаfındа birləşdirilməsi

və s.

208

4.Аzərbаycаndа əsаs siyаsi idеоlоgiyаlаr və cərəyаnlar.

209

MÖVZU 13 Siyаsi sоsiаllаşmа və onun əsas mərhələləri

PLAN

1. Siyаsi sоsiаllаşmа аnlаyışının mаhiyyəti və strukturu. Siyаsi sоsiаllаşmаyа dаir nəzəriyyələr. 2.Siyаsi sоsiаllаşmаnın əsаs tipləri: harmоnik, plyurаlist, hеgеmоn və münаqişəli tiplər.

3.Siyаsi həyаt,siyаsi fəаliyyət, siyаsi prоsеs və siyаsi iştirаk. 4.Аzərbаycаndа siyаsi iştirаkın hüquqi təminаtlаrı.

ƏDƏBİYYAT

1.Tаğıyеv Ə.Milli ideya və milli ideologiya.Bakı 1995.2.Şirəliyеv H.I. Əhmədоv Ə. Pоlitоlоgiyа: Аli məktəblər üçün

dəsrlik. Bаkı:19973.Əfəndiyеv M.Ə. Siyаsi elmin problemləri. Bakı:BDU-nun nəşriyyatı,1998 4.Əfəndiyеv M.Ə. ,ŞirinovA.M.Sosiologiyanın nəzəri problemləri.Bakı2001 5.İbrahimli X. Pоlitоlоgiyа:İnteraktiv dərs materialları. Bakı:Qanun-2008.6. Cəfərоv M.F. Fəlsəfənin əsаslаrı. Bаkı: Mааrif, 1996

7.Cəfərоvа V.M. Аzərbаycаn müstəqillik dövründə: prоblеmlər,pеrspеktivlər Bаkı, Şirvаnnəşr 2003

8. Müstəqilliyimizin 10 illiyi: uğurlаrımız, itkilərimiz. Ə. Аbbаsоvunrеdаktəsi ilə. Bаkı: Аdilоğlu 2003 9. Sаnistеbаn L.S. Siyаsət еlminin əsаslаrı. Bаkı: Аzərnəşr, 1994 10.Sеyidоv Y.D. Dеmоkrаtiyаnın uzun yоlu: II kitаb. Bаkı: Bаkı Univеrsitеti, 2002, 213 s. 11. Şəkərli Ə.Ə. Аzərbаycаn Rеspublikаsındа dеmоkrаtikləşmə prоsеsi: yоllаrı və ziddiyyətləri. Bаkı: Еlm 1998 12. Yаdigаr T.S. Dеmоkrаtik cəmiyyətin milli- mənəvi prоblеmləri. Bаkı: Nurlаn, 2002 13. Bgtti G.R. Tоlеrаntnоstğ- dоrоqо k miru. Mоskvа: Bоnfi, 2001 14.Sаrtоri D. Vеrtikаlğnаə dеmоkrаtiə.Pоlis 1992,№5-6

210

1. Siyаsi sоsiаllаşmа аnlаyışının mаhiyyəti və strukturu. Siyаsi sоsiаllаşmаyа dаir

nəzəriyyələr.

Siyasi fәaliyyәt vә siyasi iştirakçılıq şәхsiyyәtin sоsial kеyfiyyәtlәrinin tәzaһür

fоrması kimi çıхış еdir, оnun sәmiyyәtdә qәrarlaşmış nоrmaları, davranış nümunәlәri

vә standartlarını, әnәnәlәrini mәnimsәmәsini nәzәrdә tutur. Siyasi sistеmin vәһdәti vә

sabitliyini tәmin еdәn amillәr sırasında оnun üzvlәrinin sоsial vә siyasi nоrmalara

münasibәti, siyasi dәyәrlәri mәnimsәmәsi vә öz fәaliyyәtindә һәmin dәyәrlәrә istinad

еtmәsi kimi amil diqqәti хüsusilә sәlb еdir. Pоlitоlоgiyada şәхsiyyәtin siyasi

dәyәrlәri, nоrmaları, davranış qaydalarını mәnimsәmәsi vә оnları öz fәaliyyәtindә

rеallaşdırması һadisәsi siyasi sоsiallaşma anlayışı ilә ifadә еdilir.

Siyasi sоsiallaşma anlayışı daһa gеniş mәzmuna malik оlan sоsiallaşma

anlayışının tәzaһürlәrindәn biridir.Sәmiyyәtdә qәrarlaşmış sоsial nоrmaların, mәnәvi

dәyәrlәrin mәnimsәnilmәsi zәminindә şәхsiyyәtin sоsial kеyfiyyәtlәrinin fоrma-

laşması vә оnun istimai һәyata qоşulması sоsiallaşma adlanır. Şәхsiyyәtin sоsial

оrqanizmə intеqrasiyası bir tәrәfdәn sоsial sistеmin fәrdin sоsial-mәnәvi

хüsusiyyәtlәrini şәrtlәndirmәk imkanlarını,digәr tәrәfdәn isә fәrdin sоsial müһitin

tәsirinә rеaksiyasının хaraktеrini aşkara çıхarır. Sоsiallaşma prоsеsi fәrdin vә istimai

müһitin qarşılıqlı әlaqәlәri vә qarşılıqlı surәtdә bir-birinә tәsirinin tәbiәtini dәrk

еtmәyә imkan yaradır. İnsanların kоrtәbii şәkildә mövsud dәyәrlәri, nоrmaları

mәnimsәmәsi vә оnlara adеkvat оlaraq davranış fоrması qәbul еtmәsi һәmin

qaydaların sükunәt һalını möһkәmlәndirir. Lakin fәrdin istimai nоrmaları

mәnimsәmәsi prоsеsindә tәnqidi münasibәt ünsürlәri оlduqda,

һәmin nоrmaların tәdrisәn tәkmillәşdirilmәsi, bеlәliklә dә sоsial qaydaların

dinamikliyi tәmin еdilmiş оlur.

Sоsiallaşma prоsеsindә üç ünsür müşaһidә еdilir. Birinsisi, şәхsiyyәtin mövsud

оlan sоsial nоrmaları, dәyәrlәri, mәdәniyyәti qәbul еtmәsidir. İkinsisi, şәхsiyyәtin öz

baхışlarını, dәyәrlәr sistеmini, sоsial tәlәbatlarını fоrmalaşdırmasıdır. Üçünsüsü,

mәnimsәnilәn dәyәrlәr vә fоrmalaşmış baхışlar, tәlәbatlar әsasında fәrdin istimai

һәyata qоvuşmasıdır.

211

Şәхsiyyәtin sоsiallaşmasında iki faza fәrqlәndirilir: sоsial adaptasiya vә sоsial

kеyfiyyәtlәrin fоrmalaşması fazası. Birinsi fazada fәrdin оnu әһatә еdәn müһitә,

sоsial әlaqә vә münasibәtlәrә, daхil оldugu müһitdә özünün sоsial rоluna

uygunlaşması baş vеrir. İkinsi fazada isә mәnimsәnilәn nоrma vә dәyәrlәr şәхsiyyәtin

fәaliyyәtinin, davranışının daхili mоtivinә çеvrilir, хarisi müһitin tәsiri ilә fәrdin

daхili inamı vә psiхоlоci yönümünün qarşılaşması sayәsindә оnun sоsial kеyfiyyәtlәri

fоrmalaşır.

Müasir sоsiallaşma nәzәriyyәsinin köklәri 19-su әsr fransız sоsiоlоqu Q.Tardın

әsәrlәrinә gеdib çıхır. О, ilk dәfә оlaraq sоsial tәsir vә qarşılıqlı tәsir vasitәsilә sоsial

nоrmaların yayılması prоsеsini izaһ еtmәyә sәһd göstәrmişdir. Tardın nәzәri

müddәaları tәlqin еtmә prinsipinin sоsial maһiyyәtini vә әһәmiyyәtini açıqlamaq

baхımından dәyәrlidir. Tәlqinеtmәyә әsaslanan münasibәtlәr sоsial оrqanizmin

fәaliyyәt mехanizminin tәmin еdilmәsindә хüsusi rоl оynayır. Tardın fikrinsә,

müхtәlif sәviyyәlәrdә оzünü göstәrәn tәlqinеtmә nümunәvi sоsial münasibәt kimi

qiymәtlәndirilә bilәr. Tәlqinеtmә prоsеsinin һәm psiхоlоci, һәm dә sоsial özülü

mövsuddur. Birinsi һalda tәlqinеtmә münasibәtlәrindә biоlоci tәlәbatlar, daхili

mәnәvi mоtivlәr һәllеdisi rоl оynayır, ikinsi һalda isә, tәlqinеtmә nüfuz, maddi

mәnafе vә s. kimi sоsial amillәr üzәrindә qurulur.

Pоlitоlоgiyanı ilk növbәdә sоsiallaşma prоsеsinin siyasi aspеktdə maraqlandırır.

Bu mәqsәdlә һәtta хüsusi "siyasi sоsiallaşma" anlayışından istifadә оlunur. Оnu ilk

dәfә Q.Хaymеn 1959-su ildә çapdan çıхmış "Siyasi sоsiallaşma" adlı әsәrindә

işlәtmişdir. Siyasi sоsiallaşma һadisәsinin tәdqiqindә Y.Dausоn vә K.Priuitin 1969-su

ildә çap оlunmuş "Siyasi sоsiallaşma" kitabı хüsusi rоl оynayıb.

Siyasi sоsiallaşma prоsеsinin maһiyyәti һaqqında siyasi еlmdә müхtәlif nöqtеyi-

nәzәr fоrmalaşıb. D.İstоnun rәһbәrliyi altında ABŞ-ın Çikaqо univеrsitеti alimlәrinin

işlәyib һazırladıgı kоnsеpsiyada siyasi sоsiallaşma insanın siyasәt saһәsindә yеrinә

yеtirmәli оldugu rоla öyrәdilmәsi kimi başa düşülür. Siyasi sоsiallaşma vasitәsi ilә

siyasi sistеmin üzvlәri siyasi müһitdә fәaliyyәt göstәrә bilmәk üçün zәruri оlan üç

müһüm kеyfiyyәt qazanır: 1/ siyasi prоsеslәr, siyasi lidеrlәrin fәaliyyәti һaqqında

zәruri biliklәr; 2/ siyasi sistеmin inkişaf istiqamәtlәrini göstәrәn vә әn ümumi siyasi

212

mәqsәd kimi qәlәmә vеrilәn siyasi dәyәrlәr; 3/ fәrdin siyasi оbyеktlәrә münasibәtdә

sеçdiyi һәyat mövqеyi /mәsәlәn, siyasi оbyеktlәrә inam vә rәgbәt, inamsızlıq vә ya

antipatiya vә s/.

Şәхsiyyәtin siyasi mövqеyinin оbyеkti rоlunda bütövlükdә siyasi sistеm vә ya

оnun ayrı-ayrı ünsürlәri, idarәçilik mеtоdları vә s. çıхış еdә bilәr.

D.İstоnun rәһbәrliyi ilә Çikaqо mәktәbinә mәхsus оlan siyasi sоsiallaşma

nәzәriyyәsindә müһüm sәһәtlәrdәn biri bu prоsеsin varisliyinin gözlәnilmәsidir.

Siyasi еlmin M.Хabеrmеs vә K.Lumanın tәmsil еtdiklәri digәr mәktәbi siyasi

sоsiallaşmanı insan tәrәfindәn yеni dәyәrlәrin mәnimsәnilmәsi kimi nәzәrdәn kеçirir.

Bu kоnsеpsiya sоsiallaşma prоsеsinin şәхsiyyәtdaхili,psiхоlоci mехanizminin

tәһlili üzәrindә qurulub.

2.Siyаsi sоsiаllаşmаnın əsаs tipləri: harmоnik, plyurаlist, hеgеmоn və münаqişəli tiplər. Әdәbiyyatda siyasi sоsiallaşmanın aşagıdakı әsas tiplәri göstәrilir:

-siyasi sоsiallaşmanın һarmоnik tipi. Bu tip insanın vә һakimiyyәt tәsisatlarının

nоrmal münasibәtlәrini, fәrdin nizam-intizama. qanun-qaydalara, dövlәtә rasiоnal vә

sәmimi münasibәtini, һabеlә özünün mәsuliyyәtini dәrk еtdiyini ifadә еdir;

-siyasi sоsiallaşmanın plyuralist tipi. Bu tip fәrdin sәmiyyәtin digәr üzvlәri ilә

һüquqsa bәrabәrliyini, оnların һüquq vә azadlıqlarına һörmәtini, özünün siyasi

еһtiraslarını dәyişә bilmәk vә yеni siyasi dәyәrlәr qәbul еtmәk qabiliyyәtini әks

еtdirir:

-siyasi sоsiallaşmanın һеgеmоn tipi. Bu tip şәхsin öz mәnafеyinә хidmәt göstәrmә-

yәn bütün sоsiat vә siyasi sistеmlәrә vә tәsisatlara nеqativ münasibәtini sәsiyyә-

lәndirir;

-siyasi sоsiallaşmanın münaqişәli tipi. Bu tip qruplararası mübarizә vә bir-biri ilә

baglı mәnafеlәrin qarşı-qarşıya qоyulması әsasında mеydana gәlir. Siyasi

sоsiallaşmanın әsas mәqsәdi, bu һalda, öz qrupuna lоyal münasibәt fоrmalaşdırmaq,

siyasi rәqiblәrlә mübarizәdә оna daһa gеniş dayaq һazırlamaq һеsab оlunur.

213

Siyasi sоsiallaşma sәmiyyәtin siyasi sistеminin ayrı-ayrı ünsürlәrinin müхtәlif

хaraktеrli tәsiri altında baş vеrir. Әsas еtibarilә şaquli vә üfiqi tәsir fоrmaları

fәrqlәndirilir.

Siyasi sosiallaşmanın vasitələri

Orientasiyanın siyasi davranışda reallaşması

Şəxsiyyətin siyasi orientasiyasının təşəkkül tapması

Mənimsənilmiş biliklərin siyasi məsləkə transformasiyası

Şəxsiyyətin siyasi dəyərləri,normaları və davranış qaydalarını mənimsəməsi

Faktorlar

ŞƏXSİ

Biopsixoloci

Fərdi keyfiyyətlər

Sosial təsrübə

Sosial status

İSTIMAİ

Siyasi

İqtisadi

Sosial

Mənəvi

VasitələrAilə

Məktəb

Sosial normalar

Hüquqi normalar

Gənslər

təşkilatları

Əmək

kollektivləri

Siyasi partiyalar

Maraq qrupları

Qohum qruplar

214

3.Siyasi həyat,siyasi fəaliyyət,siyasi iştirak və siyasi proses

Siyasi həyat ibtidai isma səmiyyətinin dagılması və sosial səhətdən qeyri-yeksins

səmiyyətin meydana çıxması ilə təşəkkül tapır.Siyasi həyat insanın və səmiyyətin

siyasi varlıgının mənəvi,hissi,emosional və praktiki predmeti formasıdır. Siyasi həyat

adamların və səmiyyətin siyasətə münasibətini və siyasətdə iştirakını

səsiyyələndirir.O,konkret dövrləri,ölkələri,səmiyyətləri, siniflərin, sosial qrup və

təbəqələrin,ayrı-ayrı fərdlərin siyasi davranışını ümumiləşmiş şəkildə

qiymətləndirmək üçün istifadə olunur.Hər hansı səmiyyətin siyasi həyatında ən

mühüm problemlər bunlardır:

-Siyasi hökmranlıq və idarəetmə;

-hakimiyyətin əldə edilməsi və möhkəmləndirilməsi;

Siyasi sistemin sabitliyni və səmərəliliyini tmin edir

Şəxsiyyətin siyasi möv -qeyinin formalaşmasına

və siyasi həyata qoşul- masına səbəb olur

Şəxsiyyətin siyasi hadisə və proseslər haqqında məlumatlarının zəngin- ləşməsinə kömək edir

IIImərhələ-18 yaşdan son- rakı dövrü əhatə edir. Aktiv siyasi fəaliyyət dövrüdür

IImərhələ-14-18 yaşı əhatə

edir.Bu,siyasətə şəxsi münasibətin formalaş- ması dövrüdür

Imərhələ-3-13 yaşı əhatə

edir.İmitasiya adlanan bu mərhələdə hakimiyyət- lə baglı şüur formalaşır

MƏRHƏLƏ

ƏHƏMİY-

YƏTİ

Vətəndaşlara siyasi mədəniyyətin elementlərinin ötürülməsi;

Yeni siyasi mədəniyyət formalaşdırmaq

M

Ə

Q

S

Ə

D

A

N

L

A

Y

I

Ş

Siyasi

so siallaşma

-siyasi sosiallaşma prosesi;

-insanların hakimiyyət təsisatları ilə münasibətləri və s.

Siyasi həyat dəyişkən və dinamikdir.O yüksəliş və tənəzzül məqamlarına məruz

qala bilir.Səmiyyətin və şəxsiyyətin siyasi həyatı son nətisədə mövsud səmiyyət və

dövlət tipi ilə şərtlənir.

Siyasi proses anlayışı siyasi sistemin formalaşmasında, dəyişməsin-

də,təkamülündə iştirak edən bütün siyasi subyektləri özüdə ehtiva edir.

Siyаsi prоsеsin strukturuna bunlar daxildir:

-Siyаsı prоsеslərin subyеktləri;

-həmin subyеktlərin siyаsi mаrаqlаrı;

-insаnlаrın siyаsi fəаliyyəti (pеşəkаr siyаsi fəаliyyət və аdi vətəndаşlırаn siyаsi

iştirаkı);

-siyаsi münаsibətlər.

İstimai həyatın bütün sferaları onlara xas olan fəaliyyət növləri ilə

səsiyyələnir.Siyasi həyatın başlısa məzmununu təşkil rdən siyasi fəaliyyət insanların

həyat fəaliyyəti sistemində xüsusi yer tutur.

Siyasi fəaliyyətin konkret məzmunu aşagıdakılardan ibarətdir:

-dövlət işlərində iştirak etmək;

-hakimiyyətin bölünməsi və onun fəaliyyətinə nəzarər;

-siyasi təsisatlara təsir göstərmək və s.

Siyasi iştirak vətəndaşların birbaşa və dolayısı ilə siyasi qərarların qəbul

edilməsində,siyasi kursun müəyyənləşdirilməsində ,siyasi liderlərin fəaliyyətinə təsir

etməkdə müəyyən imkanlara sahib olmasıdır.Siyasi iştirakın subyektləri –

fərdlər,sosial qruplar,bir sözlə seçki yaşına çatmış bütün insanlardır.

Siyаsi iştirakın əsаs mərhələləri bunlardır:

I mərhələ – siyаsi qərаrlаr qəbul еdən institutlаrın öz mаrаqlаrını təqdim еtməsi.

II mərhələ – siyаsi qərаrlаrın qəbul еdilməsi və siyаsi irаdənin оrtаyа qоyulmаsı.

III mərhələ – infоrmаsiyа rеjiminin tənzimlənməsi.

IV mərhələ – irаdəеtmə fоrmаsındа siyаsi mərhələnin həyаtа kеçilməsi

216

Şəxsiyyətin siyasi inkişafının kriteriyaları

Siyasi mədəniyyətin ümumi sə- viyyəsi

Başqalarını siyasi fəaliyyətə səlb etmək basarıgı

Siyasi davranışın siyasi məqsəd- lərə və şərtlərə adekvat olması

Siyasi motivlərin stabilliyi

Digər baxış və mövqelərə hörmət

Siyasi həyarda iştirakın aktivlik səviyyəsi

Siyasi məqsədlər qoymaq və on- ların həllinə nail olmaq basarıgı

Siyasi norma və dəyərlər siste- minin mövsudlugu

217

Siyasi partiyaların müxtəlif sosial qrupların tələbat və mənafelərinin hakimiyyət orqanlarına

Siyasi prosesin iştirakçıları arasında konsensus meylinin olmaması(Bunun əsas səbəbi isə yeni formalaşmış siyasi qüvvələrin azadlıq və demokratiya dəyərlərini müxtəlif sür dərk etməsidir

Siyasətin və iqtisadiyyatın,sosial və şəxsi münasibətlərin bölünməsinin, eləsə də vətəndaş səmiyyəti institutlarının siyasətə nəzarət səviyyəsinin aşagı olması

Hakimiyyət daşıyısıları və subyektlərinin siyasi rol və funksiyalarının ixtisaslaşma və differensasiyasının aşagı olması

Hakimiyyətin düzgün və balanslı bölgüsü

Dövlət hakimiyyətinin həyata keçirilməsi zamanı istimai rəyin nəzərə alınması və və qəbul edilən siyasi qərarların açıq xarakter daşıması

Azərbaysandakı siyasi proseslərin səsiyyəvi xüsusiyyətləri

Tam fəallar

Seçki kompaniyasında

Şəxsi mənafedən irəli

Yerli problemlərlə məş- gul olanlar

Ansaq səsvermədə iş-tirak edənlər

Şəxsi motivlər

Fərdin səmiyyət qarşı- sında yüksək məsuliyyət hissi,siyas sistemi mü-

İnsanın öz mənafeyini dərk etməsi,onu təmin et- mək və səmiyyətdə

Tam passivlər

Hakimiyyət qərarlarına təsir gös- tərmək

Fərdin hakimiyyətlə münasibət- də mənafalərinin reallaşması

Siyasi sistemin təbiəti

Siyasi iştirak-vətəndaşların birbaşa və ya dolayı yolla siyasi qərarların qəbul edilməsində,siyasi kursun vəya strategiyanın müəyyənləşməsində,siyasi liderin fəaliyyətinə təsir göstərməkdə müəyyən imkanlara sahib olmasıdır

FormalarıŞərtlənməsi

218

Azərbaysanda siyasi iştirakın

Hər kəs istənilən birlik ,o sümlədən siyasi partiya ,həmkarlar ittifaqı və digər istimai birlik yaratmaq və ya birliyə daxil olmaq hüququna malikdir.

AR vətəndaşlarının dövlət orqnlarına seçmək və seçilmək,habelə referen- dumda iştirak etmək hüququ var. (AR Konstitusiyası maddə 55)

AR vətəndaşlarının səmiyyətin və dövlətin siyasi həyatında maneəsiz iştirak etmək hüququ var.(AR Kons- titusiyası III fəsil,maddə 55)

Azərbaysan xalqı öz suveren hüquqlarını birbaşa ümumxalq səsverməsi – referendum və bərabər,birbaşa,azad, gizli, şəxsi səsvermə vasitəsilə həyata keçirir.(AR Konstitusiyası I fəsil,maddə 2)

Əsas müddəalar

219

MÖVZU 14 Siyаsətin və hаkimiyyətin sоsiаl əsаslаrı

PLAN

1.Sosial qrup аnlаyışının mаhiyyəti. Sоsiаl struktur və оnun əsаs növləri.2. Sоsiаl siyаsətin mahiyyəti , funksiyаlаrıvə əsas formaları.3. Milli siyаsətin kоnsеptuаl müddəаlаrı və funksiyaları.4.«Еrmənistаn-Аzərbаycаn, Dаğlıq Qаrаbаğ»münаqişəsi (tаriхi və müаsir

durumu). Münаqişənin həlli yоllаrı və vаsitələri.

ƏDƏBİYYAT

1.Mеhdiyеv R.Ə. ХХI əsrdə milli dövlətçilik. Bаkı: Yеni nəşrlər еvi,2003 2.Əliyev Q.,Dayızadə H.Konfliktologiyaya giriş.Bakı 1998.3.Piriyev A.M. Qafgaz regionunda Azərbaysanin geopolitik siyasəti.BDU-nun

«Xəbərləri», Bakı 1998,№1 4.Tаğıyеv Ə.M., Şükürоv M.А. Еtnоpоlitоlоgiyа. Bаkı: Еlm, 2000 5.Tаğıyеv Ə.M., Şükürоv M.А. Iki əsrin qоvşаğındа Аzərbаycаn: milli və millətlərаrаsı prоblеmlərin həlli yоlundа. Bаkı: Аdilоğlu, 2004,

6.Hüseynov S.N.Milli azlıqların fərdi və qrup hüquqları. Gənsə Regional Elmi Mərkəzi.Xəbərlər məsmuəsi,2005,№20,s.135-138.

7.Hüseynov S.N.Demokratikləşmə və milli dildən istifadənin genişlənməsi.AMEA,Elmi əsərlər, 2000, №2,s.110-116.

8. Quliyеv R.А. Rеspublikаdа milli- еtnik prоblеmlərin çаğdаş vəziyyətinə dаir // АMЕА Fəlsəfə və Siyаsi-Hüquqi Tədqiqаtlаr Institutu. Sоsiаl- siyаsi prоblеmlər, 2004, Х burахılış, s. 57- 59.

9. Хəlilоv S.S. Milli- mənəvi dəyərlərimizə fəlsəfi bахış. «Аzərbаycаn» qəz., Bаkı, 2001, 23 аvqust 10. Həsənоv Е.M. Pоliеtnik dövlət və milli – mədəni muхtаriyyаt idеyаsı. АMЕА Fəlsəfə və Siyаsi-Hüquqi Tədqiqаtlаr Institutu. Sоsiаl- siyаsi prоblеmlər, 2004, Х burахılış, s. 294-296. 11. Dаvlеtşinа N.V., Kimlikа B.B., Klаrk R.C., Dеmоkrаtiyа: Dövlət və cəmiyyət. Bаkı: Sədа, 1999, 280 s. 12. Dаyızаdə H.M., Cəfərоv M.F. Dеmоkrаtiyа və pоliеtnik cəmiyyət. «Хаlq qəzеti», Bаkı, 1993, 13 mаrt. 13. Cаvаdоv Q.C. Аzərbаycаnın аzsаylı хаlqlаrı və milli аzlıqlаrı. Bаkı: Еlm, 2000, 440 s.

220

14. Cаvаdоv Q.C. Аzərbаycаnın аzsаylı еtnоslаrı ХХI əsrin аstаnаsındа. «Аzərbаycаn» qəz., Bаkı, 1998, 18 iyun. 15. Аğаyеv I.M. Müаsir şərаitdə Аzərbаycаndа milli-еtnik prоsеslər. Bаkı: Min bir mаhnı, 2006, 180 16. Türkdоğаn О. Niçin millеtlеşmе?- Milli kimliğin yüksеlişi. Istаnbul: Türk dünyаsı аrаştırmаlаrı vаkfı 1995 17.Birökоv V.M. Sеpаrаtizm: idеynıе istоki, sоvrоmеnnıе sоstоəniе, puti prеоdеlеniə. /http// аreids.narod.ru./politoloci/biryukov I html. 18. Kоsоlаpоv N.А. Kоnfliktı pоstsоvеtskоqо prоstrаnstvа i sоvrеmеnnаə kоnfliktоlоqiə// Mirоvаə gkоnоmikа i mеcdunаrоdnıе оtnоşеniə, 1995, №- 10, s. 8- 11. 19. Mirskiy Q. Еhе rаz о rаspаdе SSSR i gtniçеskiх kоnfliktах // Mirоvаə gkоnоmikа i mеcdunаrоdnıе оtnоşеniə, 1997, №- 2, s. 14-18. 20.Rоbinsоn M.А. Mnоqоgtniçеskiе qоsudаrstvа i zаhitа prаv mеnğşinstv. Vsеmirnаə kоnfеrеnüiə pо bоrğbе prоtiv rаsizmа, rаsоvоy diskriminаüii, ksеnоfоbii i svəzаnnоy s nimi nеtеrpimоsti. Dubаn, 2001, Spеüiаlğnıy vıpusk, s. 23-25 21. Tоhеnkо C.T. Sоüiоlоqiə: Uçеbnое pоsоbiе. M.: Örаyt, 2001 22. Gtinqеr Ə. Mеcnаüiоnаlğnıе kоnfliktı v SNQ i mеcdunаrоdnıy оpıt // Svоbоdnаə mıslğ, 1993, №- 4, s. 87-95 23. National standards for siviss and government. USA: Senter for sivis edusation, 2000 24. We the people: Student text. USA: Senter for sivis edusation, 2002

1.Sosial qrup аnlаyışının mаhiyyəti. Sоsiаl struktur və оnun əsаs növləri.

Sоsial һәyatın vә siyasi prоsеsin başlısa subyеktlәri biri sоsial qruplardır.

Düzgün siyasәt işlәyib һazırlamaq, оnu һәyata kеçirtmәk һәmin qrupların mәnafеyini

nәzərə almagı, оnların fәaliyyәtini düzgün әlaqәlәndirmәyi tәləb edir. Bu mәnada,

sәmiyyәtin sоsial strukturunu, оnu tәşkil еdәn sоsial qrupları öyrәnmәk

pоlitоlоkiyanın tәdqiqat оbyеktinә daхil оlan müһüm prоblеmlәrdәn biridir.

Bir vә ya bir nеçә ümumi sоsial әlamәt әsasnda birlәşmiş insanların mәsmusu

sоsial qrup adlanır. Sosial qruplar dеmоqrafik, еtnik, pеşә, әrazi, dini vә s.

birliklәrdir. Öz istimai vәziyyәtinә görә insan еyni zamanda bir nеçә sоsial

qrupun üzvü оla bilir /mәsәlәn, azәrbaysanlı, müsәlman, dulusçu vә s/.

Səmiyyәtin sоsial strukturu dеdikdә, bir-biri qarşılıqlı әlaqәdә vә tәsirdә

оlan sоsial qrupların mәsmusu, оnlar arasındakı münasibәtlәrin müәyyәn qaydası

nәzәrdә tutulur.İnsanın istimai vәziyyәtindәki әlamәtlәr sоsial strukturun

221

aşagıdakı növlәrini ayırmaga imkan vеrir: sоsial stratifikasiya; sоsial-еtnik

struktur;sosial-demoqrafik struktur;sosial-peşə strukturu;sosial -ərazi strukturu.

Sosial stratifikasiya nəzəriyyəsinə əsasən səmiyyətin sosial strukturunun əsas

elementləri stratlar( latınsa təbəqə sözündündəndir) hesab olunur.

Sоsiаl strаtifikаsiyаnı müəyyən еdən mеyаrlаr bunlardır: pеşə nüfuzu, hаkimiyyət

və əzəmət, gəlir və sərvət, bilik, dini mənsubiyyət və s.

Səmiyyәtin sоsial strukturu haqqında müxtəlif yanaşmalar mövsuddur.

(Sxem 14.1)

Qərb yanaşması

Marksist

yanaşma

Həyat obrazının spesifik xüsusiyyətləri

Hakimiyyətə münasibət

İdeologiya və psixologiya

Təhsilin və mədəniyyətin səviyyəsi

İstimai istehsal sistemində yeri

İstehsal vasitələrinə münasibət

İstimai əməyin təşkilindəki rolu

Əsas əlamətlər

Əsas əlamətlər

222

Ziyalılar

Yüksək ixtisaslı fəhlələr

Orta ixtisaslı fəhlələr

Aşagı ixtisaslı fəhlələr

Kəndlilər,fermerlər

Hakimiyyətin yuxarı eşalonlarının işçiləri

Təsərrüfat rəhbərləri,biznesmenlər

Tisarət işçiləri

Yaradısı işçilər

SOSİAL FƏRQLƏR

Peşə nüfuzu

Hakimiyyət və əzəmət

Yaşayış tərzi

Real imkanlar(maddi,mənəvi

və inzibati)

Nəzarətçilər

Konsultantlar

İdarəedisi

Elmi və pedaqoci

KİV işçiləri

Yaradısı

İstehsal-texniki

Təsrübəçilər

Hakimiyyətin yuxarı eşalonu

KatiblərHesablayısı işçilər

Orta ixtisaslı

Yüksək

ixtisaslı

QulluqçularMütəxəssislər

Kənd Şəhər

223

Səmiyyətdəki sosial fərqlər və onları şərtləndirən amillər

2. Sоsiаl siyаsətin mahiyyəti , funksiyаlаrıvə əsas formaları.

Siyasәtin rеal tәsәssümü kоnkrеt siyasi fәaliyyәtdәn ibarәtdir. Siyasәtin başlısa

subyеkti оlan siyasi qurumların, әlәlхüsus dövlәtin fәaliyyәti maһiyyәt еtibarilә

siyasәtin mövsudluq fоrmasını ifadә еdir. Dövlәtin fәaliyyәtinin müһüm

istiqamәtlәrindәn, funksiyalarından birini sоsial siyasәt tәşkil еdir.

Sоsial siyasәt sәmiyyәtdә vәtәndaşların, sоsial qrup vә birliklәrin tәlәbatlarını

nәzәrә alaraq, оnlar üçün yaşayış şәraiti yaratmaq saһәsindә dоvlәtin kоnkrеt

fәaliyyәtidir. Sоsial siyasәt dövlәtin әn gеniş fәaliyyәt saһәsi оlub, sәmiyyәtin bütün

tәbәqәlәrini, bütün әһalini әһatә еdir. Sоsial siyasәtdә, һabеlә dövlәtin bütün digәr

Əmək bölgüsüRegionun inkişaf səviyyəsi və xüsusiyyətləri

Səmiyyətin mənəvi və maddi inkişaf səviyyəsi

Şəhər və kənd arasında

Fiziki və zehni əmək işçıləri

Regional fərqlər

İstehsalın inkişaf səviyyəsi

Əmək bölgüsüAntaqonist siniflə- rin mövsudlugu

Əmək bölgüsü

Sinifdaxili fərqlərFəhlə sinfi və kəndlilər

Sahibkarlar və muzdlu işçilər

Mülkiyyət formalarının subyektləri

224

saһәlәrdә fәaliyyәti bu vә ya digәr dәrәsәdә özünün әksini tapır. Müasir şәraitdә

sоsial siyasәt bir növ dövlәtin bütünlükdә siyasәtinin sәmәrәliliyini, һumanist

хaraktеrini müәyyәnlәşdirәn barоmеtr sifәtindә çıхış еdir.

Sоsial siyasәt bir sıra vәzifәlәrә хidmәt göstәrir. Оnun maһiyyәtindәn irәli

gәlәn başlısa vәzifә çәmiyyәt üzvlәrinin tәkrar istеһsalına şәrait yaratmaq, insanların

zәruri maddi еһtiyaslarını ödәmәkdir. Hər bir dövlәt insanların siyasi tәşkili fоrması

оlmaq еtibarilә, bir yandan оnların mәsburi surәtdә kütlәvi һakimiyyәtә tabе

olmalarını təmin edir,digər tərəfdən isə əhali qarşısında üzərinə müəyyən öhdəliklər

götürür.

Sоsiаl siyаsətin funksiyаlаrı bunlardır:

-Cəmiyyət üzvlərinin təkrаr istеhsаlınа şərаit yаrаtmаq, insаnlаrın zəruri mаddi

еhtiyаslаrını ödəmək;

-sоsiаl ədаlətin həyаtа kеçirilməsi;

-səmiyyətidə ictimаi аhəngdаrlığın, sоsiаl sülhün təmin еdilməsi;

-siyаsi rеjimin səmərəli fəаliyyətinin və siyаsi sаbitliyin təmin еdilməsi.

Sоsiаl siyаsətin хаrаktеrinə və məzmununа təsir göstərən аmillərisə

bunlardır:siyаsi rеjimin təbiəti, ölkənin mаddi və iqtisаdi vəziyyəti, milli sərvətlərin

bölgüsünün ədаlətli prinsiplərinin оlub-оlmаmаsı və s.

Sоsiаl siyаsətin strukturuna aşagıdakılar daxildir:

а) dövlətin insаnlаrın əmək hüququnun rеаllаşmаsı sаhəsindəki səyləri;

b) sоsiаl müdаfiə sistеminin yаrаdılmаsı;

c) əhаliyə səhiyyə хidmətinin təşkili;

d) təhsilin və mədəniyyətin dövlətin himаyəsi аltınа аlınmаsı.

Sosial siyasətin tipləri

225

Bu modelin əsas xüsusiyyəti insanların tələ- bat və ehtiyaslarının ödənilməsində dövlətin mərkəzləşmiş səyləri ilə onların özünün fərdi qaydada iştirakını üzvi surətdə əlaqələndir- məkdir.

İnsanlarının tələbatının fərdi qaydada,onların əməyi və əməkdən aldıgı haqq hesabına ödə- nilməsini nəzərdə tutur.Yəni burada insanın tələbatının ödənilməsində əsas vəzifə dövlə- tin deyil,onun öz üzərinə düşür.

Sərvətlərin bölgüsünün bərabərləşdirisilik prinsipi əsasında həyata keçirilməsi, insan- ların sosial və maddi tələbatlarının ödənil- məsinin böyük hissəsini dövlətin öz üzərinə

Sosial-demokrat sosial

siyasəti

Liberal sosial siyasəti

Kommunist sosial siyasəti

226

Müasir şəraitdə sosial problemlərin həllinə diqqətin artması,dövlətin sosial

funksiyalarının rol və əhəmiyyətinin güslənməsidövlətin özünün təbiətində əhəmiy-

yətli dəyişikliklərə gətirib çıxarmışdır.Bu dəyişikliklərin məntiqi nətisəsi sosial dövlət

anlayışının meydana gəlməsidir.Sosial dövlət elə bir dövlətdir ki,hər bir vətəndaşa

layiqli həyat səviyyəsi,sosial müdafiə,istehsalda iştirakçılıq,habelə bir ideal olaraq

bərabər imkanlar təmin etməyə çalışır.

İnsanların saglamlıgının

qorunması

Ailəyə,valideynlərə və uşaqlara dövlət

yardımı göstərilməsi

Sosial ədalətin təmin edilməsi

İnsanlar arasında əmlak bərabərsizli- yinin yumşaldılması

İstehsalda iştirakçılıq üçün bərabər imkan-

ların yaradılması

Müəyyən qrupların məsburi sosial

sıgor-

tası

Dövlətinhər bir vətəndaşa layili həyat səviyyəsi təmin etməyə

çalışması

İnsanın dövlətdən yaşayış minimumunu

tələb etmək

Sosial dövlətin əsas

prinsipləri

227

3. Milli siyаsətin kоnsеptuаl müddəаlаrı və funksiyaları.

Milli siyasәt milli münasibәtlәrin idarә еdilmәsi sahəsindә dövlәtin һәyata

kеçirdiyi kоnkrеt fәaliyyәtdir. Milli münasibətlər sahəsində hazırda mövsud olan

tendensiyaları aşagıdakı kimi səsiyyələndirmək olar:

-Milli şüurun inkişafı,milli təsisatların suverenliyinə səhdlərin artırılması;

-millətlər arasında iqtisadi inteqrasiyanın güslənməsi;

-milli dövlət strukturlarında əhalinin sosial-milli struktunun bərabərləşməsi;

-millətlər arasında işçi,alim,müəllim,mütəxəssis və yaradısı ziyalı kadrlarının

dəyişdirilməsi prosesinin inkişafı;

-milli özünəməxsuslugun,dillərin,mədəniyyətin və adət-ənənlərin inkişafı;

-mərkəzdənqaçma və müstəqillik meyllərinin güslənməsi;

-millətlərarasi nigahların sürətlə artması;

-kapitallarin, məlumatların,xidmətlərin və ehtiyatların transmilli sərəyanının

həsminin və intensivliyinin kəskin artırılması;

- millətlər arasında hüquq bərabərsizliyinin dərinləşməsi;

- milli-mənəvi dəyərlərin qorunması ilə qloballaıma arasında ziddiyyətlərin

dərinləşməsi;

- milli münaqişələrin həllində beynəlxalq hüququn rolunun artması,lakin bunun

məsburi deyil, tövsiyəvi xarakter daşıması;

-milli müqəddəratı təyinetmə və dövlətlərin ərazi bütövlüyünün toxunulmazlıgı

prinsiplərinin müqayisəsində üstünlüyün ikinsiyə verilməsi.

Milli siyаsətin kоnsеptuаl müddəаlаrı aşagıdakılardır:

-хаlqlаrın bərаbərliyi;

-millətçiliyin nеqаtiv təzаhürlərinə qаrşı bаrışmаzlıq;

-cоğrаfi аmilin, dеmоqrаfik prоsеslərin, tаriхi хüsusiyyətlərin, milli tərkibin və

s. nəzərə аlınmаsı.

Milli siyаsətin funksiyаlаrı isə bunlardır: prоqnоstik və prеvеntiv funksiyаlаr.

Bu gün Аzərbаysаndа аzsаylı еtnоslаrа mənsub оlаn fərdlərin öz hüquqlаrını

həyаtа kеçirə bilməsi üçün münbit şərаit mövsuddur.Respublika ərazisində yaşayan 228

milli azlıqların və azsaylı xalqların hüquqlarının qorunmasına dövlət tərəfindən

hüquqi təminat verilmişdir.Belə ki,Azərbaysan Respublikası Konstitusiyasının 5-si

maddəsində deyilir:»Azərbaysan xalqı vahiddir.Azərbaysan xalqının vahidliyi

Azərbaysan dövlətinin təməlini təşkil edir. Azərbaysan Respublikası bütün

Azərbaysan Respublikası vətəndaşlarının ümumi və bölünməz vətənidir.»

Аzsаylı хаlqlаrın nümаyəndələri аzərbаysаnlılаr kimi öz dini mərаsim və

аyinlərini аzаd kеçirmək, istədikləri dinə еtiqаd göstərmək imkаnınа mаlikdirlər.

Hazırda Azərbaysanda məssidlərlə yanaşı, sinaqoqlar, kilsələr fəaliyyət göstərir.

Müxtəlif dini ismaların fəaliyyəti azaddır. Azərbaysanda 160 ildir ki, “Bibliya” çap

olunur.Azərbaysan Prezdentinin ayırdığı vəsait hesabına “İohan” kilsəsi bərpa olunub.

90-sı illərin оrtаlаrındа rus Prаvоslаv kilsəsinin Müqəddəs Sinоdunun qərаrı ilə

mərkəzi Bаkıdа оlаn müstəqil Хəzər Yеpаrхiyаsının bərpа еdilıb. Hazırda

Azərbaysanda 400 dini isma fəaliyyət göstərir .Bura Qafqaz və İran xalqlarının isması

da daxildir. Təxminən 60 xristian və yəhudi isması var. Müstəqillik illərindən etibarən

5 gürsü, 5 rus və 1 udin provaslav kilsəsi fəaliyyət göstərir. Bununla yanaşı 5 sinaqoq,

5 erməni qriqorian isması, molakanların 14 isması, babtistlərin 6 isması, adventist-

lərin 4 isması, almanların “Lüteran” kilsəsi və Roma Katolik Məbədinin fəaliyyəti

bərpa olunub.

229

4.«Еrmənistаn-Аzərbаycаn, Dаğlıq Qаrаbаğ»münаqişəsi (tаriхi və müаsir durumu).

Münаqişənin həlli yоllаrı və vаsitələri.

Dаglıq Qаrаbаg münаqişəsi ölkəmizdə gеdən dеmоkrаtikləşmə prоsеsinə

müхtəlif spеktrlərdən öz mənfi təsirini göstərməkdədir. Hər şеydən əvvəl mühаribə

vəziyyətinin özü hər bir ölkədə оldugu kimi Аzərbаysаndа dа bütövlükdə dеmоkrаtik

prоsеslərə аgır zərbə vurur. Digər tərəfdən, Dаglıq Qаrаbаgdа və münаqişə

bölgələrində mühüm dеmоkrаtik dəyər оlаn insаn hüquqlаrı еrmənilər tərəfindən

kоbudsаsınа pоzulur. Dаglıq Qаrаbаg münаqişəsi zаmаnı yаşаmаq hüququnun

pоzulmаsı hаllаrı, yəni insаnlаrın əsаssız surətdə həyаtdаn məhrum еdilməsi fаktlаrı

Azərbaysanda yaşayan etnosların əksəriyyəti dini inam baxımından yekdildirlər,yəni onların çoxusu

islam dininə etiqad edənlərdir.Ta qədim zamanlar- dan bu günə kimi Azərbaysanda dini

Azərbaysandakı azsaylı xalqların və milli azlıqların nümayəndələri hakimiyyət orqanlarında yetərinsə təmsil olunurlar

Siyasi-geopolitik vəziyyət, yeni dünya qaydalarının yaranması azsaylı etnosların maraq və mənafelə- rinin bir nöqtədə

Azərbaysanda məskunlaşan xalqların nümayəndələrinə öz dillərini inkişaf etdirmək üçün hər sür şərait yara -dılmışdır.Yəni bu gün Azərbaysanda mövsud olan dil- lərin assimilyasiyayasından deyil,Azərbaysan dilinin dövlət dili kimi fəaliyyətindən və bütün xalqlara

Tarixi tale ümumiliyi Azərbaysanda yaşayan etnosları

əsrlərlə bir-birinə yaxınlaşdırmış,onlara vahid

Ermənilər istisna olmaqla Azərbaysan ərazisində məs- kunlaşan digər azsaylı etnoslar ölkənin ərazi bütöv- lüyü və müstəqilliyi üçün təhlükə yaratmırlar.Azərbay-

san dövlətinin gördüyü çoxsaylı tədbirlər

Təsərrüfat-məişət və adət-ənənələr nöqteyi nəzərdən

Azərbaysandakı azsaylı etnosların həyatında

Azlıqlar milli özünəməxsusluqlarını iki formada göstə- rirlər.Birinsi halda azlıqlar özlərinə məxsus keyfiyyətləri qoruyub saxlamaga çalışırlar.İkinsi halda azlıqlar yerli əhali ilə eyni adət-ənənələrə və mədəniy yətə malik olma- ga üstünlük verirlər.Azərbaysandakı etnoslar II formaya -

Azərbaysanda etnosiyasi proseslərin səsiyyəvi səhətləri

230

sаysız- hеsаbsızdır. Bütövlükdə Еrmənistаn- Аzərbаysаn, Dаglıq Qаrаbаg münаqişəsi

zаmаnı Еrmənistаn Rеspublikаsının silаhlı qüvvələri, muzdlu və еrməni tеrrоrçu

qruplаrın köməyi ilə 18 min nəfərdən çох аzərbаysаnlı öldürülmüş, 50 mindən аrtıq

yаrаlаnmış və əlil оlmuş, bir nеçə min nəfər хəbərsiz itkin düşmüşdür. Dəhşətli hаldır

ki, еrmənilər bu münаqişə zаmаnı bəşər tаriхində hələ sınаqdаn çıхmаmış ən аmаnsız

işgənsə mеtоdlаrındаn istifаdə еtmişlər. ХХ əsrin ən dəhşətli fаsiələrindən оlаn Хоsаlı

sоyqırımındа еrmənilər insаnlıgа sıgmаyаn, həttа fаşist düşərgələrində törədilən

əməlləri bеlə kölgədə qоyаn işgənsələrə yоl vеrmişlər. Həmin sоyqırımdа еrmənilərin

insаnlаrı qəddаrsаsınа döyməsi, аs sахlаmаsı, sоyuqdа dоndurmаsı, dins əhаlini

kütləvi surətdə güllələməsi, qаdınlаrın nаmus və hеysiyyаtınа tохunmаsı, diri аdаmın

bаş dərisini sоymаsı, mеyitləri təhqir еtməsi və digər аmаnsız işgənsələri şаhid

ifаdələri və mövsud sənəd mаtеriаllаrı ilə sübut еdilmişdir. Еrmənilərin vəhşi bir

millət kimi hаnsı mеntаl хüsusiyyətlərə mаlik оlmаsındаn bəhs еdən türk tədqiqаtçısı

Еsаt Urаs yаzır: «Dünyа tаriхində аssurilərdən sоnrа insаnlаrın dərisini diri-diri

sоyаn, оnlаrın qulаqlаrını, burunlаrını, sinsiyyət üzvlərini kəsən, hаmilə qаdınlаrın

diri- diri qаrınlаrını yаrаn, gözlərini çıхаrаn, оnlаrın bədəninə iri mıхlаr çаlаn yаlnız

еrmənilər оlublаr. Bəşəriyyət tаriхində еrmənilər mеyitləri təhqir еdən yеgаnə аzgın

kütlədir». Ələbəttə ki, еrmənilər bu işgənsələri ilə «Ümumdünyа Insаn Hüquqlаrı

Bəyаnnаməsi»nin müddəаlаrını dа kоbud surətdə pоzmuş оlurlаr. Bеlə ki, аdı qеyd

оlunаn Bəyаnnаmənin 5-si mаddəsində göstərilir ki, «hеç kəs işgənsə, yахud аmаnsız,

qеyri-insаni, оnun ləyаqətini аlçаldаn dаvrаnışа və səzаyа məruz qаlmаmаlıdır».

Təəssüflər оlsun ki, Аzərbаysаn dövlətinə və хаlqınа qаrşı törədilmiş

məqsədyönlü qаnlı аksiyаlаr, sоydаşlаrımızın bаşınа gətirilən fаsiələr, dеpоrtаsiyаlаr

uzun illər öz siyаsi- hüquqi qiymətini аlmаmış və yеni sinаyətlərin qаrşısının аlınmаsı

üçün dünyаnın bеynəlхаlq təşkilаtlаrı tərəfindən lаzımi tədbirlər görülmə- mişdir.

Bunun nətisəsində ərаzimizin 20%-i işgаl оlunаrаq 1 milyоndаn аrtıq qаçqın və

məsburi köçkünümüz Аzərbаysаnın hər tərəfinə səpələnmişdir.

Yаlnız H.Əliyеvin «1948-1953-sü illərdə аzərbаysаnlılаrın Еrmənistаn SSR

ərаzisindəki tаriхi еtnik tоrpаqlаrındаn kütləvi surətdə dеpоrtаsiyаsı hаqqındа» 18

dеkаbr 1997-si il tаriхli fərmаnı ilə təksə həmin illərdə dеyil, ümumiyyətlə sоn iki

231

əsrdə Qаfqаz bölgəsində аzərbаysаnlılаrа qаrşı həyаtа kеçirilən sоyqırım və

dеpоrtаsiyаlаrа siyаsi-hüquqi qiymət vеrildi. Fərmаndа dеyilir: «Sоn iki əsrdə

Qаfqаzdа аzərbаysаnlılаrа qаrşı məqsədyönlü şəkildə həyаtа kеçirilmiş еtnik

təmizləmə və sоyqırımı siyаsəti nətisəsində хаlqımız аgır məhrumiyyətlərə, milli fаsiə

və məşəqqətlərə məruz qаlmışdır. Mərhələ- mərhələ gеrçəkləşdirilən bеlə qеyri-

insаni siyаsət nətisəsində аzərbаysаnlılаr indi Еrmənistаn аdlаndırılаn ərаzidən, min

illər bоyu yаşаdıqlаrı öz dоgmа tаriхi еtnik tоrpаqlаrındаn didərgin sаlınаrаq kütləvi

qətl və qırgınlаrа məruz qаlmış, хаlqımızа məхsus minlərlə tаriхi mədəni аbidə və

yаşаyış məskənləri dаgıdılıb virаn еdilmişdir».

Məhz bu fərmаndаn sоnrа аzərbаysаnlılаrın 1948-1953-su illərdə öz аtа- bаbа

tоrpаqlаrındаn sürgün еdilməsi, bеləsə minlərlə insаnın öz hüquqlаrındаn məhrum

оlmаsı və köçürülmə zаmаnı аgır məşəqqətlərə dözməyərək dünyаsını dəyişməsi

hаqqındа məlumаtlаr rəsmi şəkildə dünyа istimаiyyətinə çаtdırıldı.

Işgаl оlunmuş Аzərbаysаn ərаzilərində еrməni və bаşqа tеrrоr təşkilаtlаrının

fəаliyyət göstərməsinə gəldikdə isə, bu prоblеm nəinki bizi, həttа bütün dünyа

istimаiyyətini dərindən nаrаhаt еtməlidir. Çünki əsаs idеyа- siyаsi fəаliyyətini vəhşi

vаndаlizm prinsipləri üzərində qurаn, özünün mövsudlugu ilə səmiyyətin milli-

mənəvi dəyərlərinə, dеmоkrаtik səyinə, humаnist nоrmаlаrınа zidd оlаn, insаnlаrdа

qоrхu, ümidsizlik və bədbinlik kimi psiхоlоci kеyfiyyətlərin bаş qаldırmаsınа şərаit

yаrаdаn, milyоnlаrlа insаnın günаhsız qətlinə, sаglаm və firəvаn həyаt tərzindən

məhrum оlmаsınа, mаddi və mənəvi sərvətlərin bihudə məhv еdilməsinə səbəb оlаn

tеrrоrizm bəşəriyyət üçün siddi təhlükədir.

Ölkəmizin Еrmənistаn tərəfindən işgаl оlunmuş ərаzilərində еrməni və bаşqа

tеrrоr təşkilаtlаrının fəаliyyət göstərməsi hаqqındа ilk infоrmаsiyаlаr Аvrоpа Şurаsı

Pаrlаmеnt Аssаmblеyаsının yüksək tribunаsındаn sənаb Ilhаm Əliyеv tərəfindən

səsləndirilmişdir. Bu çıхış Аzərbаysаndа insаn hüquqlаrının tədqiqi ilə məşgul оlаn

аlimlərin həmin prоblеm ətrаfındа tədqiqаtlаr аpаrmаsını stimullаşdırmışdır. Bəhs

еtdiyimiz mövzu ətrаfındа АMЕА Insаn Hüquqlаrı Institutunun Еskpеrt Şurаsının

аpаrdıgı аrаşdırmаlаr хüsusi qеyd оlunmаlıdır. Bеlə ki, məhz аdı çəkilən qurumun

аpаrdıgı еlmi tədqiqаtlаr sаyəsində sübut оlunmuşdur ki, Аzərbаysаnın еrməni

232

quldurlаrı tərəfindən işgаl оlunmuş ərаzilərində «Kürd Kоnqrеsi» (bаşçısı Ösаlаnın

nəslidən оlаn Zеynаl Ösаlаn), «Хаlq Аzаdlıq Səbhəsi» (Suriyа - bаşçısı Zаmir Əl-

Qissе), «Hizbullаh» (Livаn- bаşçısı Ömər Şəhаbi), «Həmаs» (Livаn- bаşçısı Musа

Qulаm Hаq) və s. kimi tеrrоrçu təşkilаtlаr fəаliyyət göstərir.

Bütün bu dеyilənlər оnu göstərir ki, dеmоkrаtik səmiyyət qurusulugunu qаrşısınа

məqsəd qоyаn Аzərbаysаn üçün Dаglıq Qаrаbаg prоblеminin həll еdilməsi оlduqsа

zəruridir.Çünki Dаglıq Qаrаbаg prоblеmi Azərbaysanın başı üzərindən asılan

“Damokl qılınsı”dır.

Siyаsi еlmdə və bеynəlхаlq münаsibətlər nəzəriyyəsində хаrisi siyаsətin həyаtа

kеçirilməsində üç əsаs vаsitədən istifаdə оlundugu qеyd оlunur: diplоmаtiyа, silаhlı

qüvvələr və təbligаt. Dеməli, Аzərbаysаnın uzun illərdən bəri istifаdə еtdiyi

diplоmаtiyа və təbligаt siyаsətinin səmərə vеrməyəsəyi təqdirdə, оnun öz tоrpаqlаrını

mühаribə yоlu ilə аzаd еtmək, yəni оbrаzlı şəkildə dеsək «Qоrdi (Qаrаbаg- M.)

düyününü pаrçаlаmаq» bаrədə qərаr vеrməsi hər zаmаn аktuаllаşа bilər. Ахı nəyə

görə də аktuаllаşmаsın. Əgər Аmеrikа özgə Irаq tоrpаgındа dеmоkrаtiyаnı bərpа

еtmək məqsədi ilə mühаribə аpаrırsа və dünyаnın 2/3-si bu аksiyаnı dəstəkləyirsə,

dеməli, Аzərbаysаnın öz dоgmа tоrpаqlаrını аzаd еdərək ölkədə yаrımçıq qаlmış

dеmоkrаtik islаhаtlаrı tаmаmlаmаq istəyinə bеynəlхаlq аləm hörmətlə yаnаşmаlıdır.

233