afganîler tekkesi

Üsküdar Afganîler Tekkesi veHaziresindeki Mezartafllar›

Ö M E R K O Ç Y ‹ ⁄ ‹ TMarmara Üniversitesi

Üsküdar, Anadolu’dan Avrupa k›tas›na geçifl kap›s› ve ‹stanbul Bo¤az› k›y›s›n-da olmas› nedeniyle önemli bir co¤rafi konuma sahiptir. ‹slam kültürünün hâ-kim oldu¤u bir ilçe olmakla beraber, Rum, Ermeni ve Yahudi az›nl›klar›n›n daas›rlarca huzur içinde yaflad›klar› bir mekând›r. Baz› Asya milletlerinden gelenguruplar, Üsküdar’› bazen bir geçifl yeri, bazen de bir ikamet yeri olarak seçmifl-lerdir. Bu seçim, ölümlerinden sonra da burada kalacak flekilde, etkilerini son-raki dönemlere aksettirecek bir zemin haz›rlam›flt›r. Nitekim Karacaahmet’teki‹ran Mezarl›¤›, Sultantepe’deki Özbekler Tekkesi ve bu araflt›rman›n konusunuteflkil eden Afganîler Tekkesi bu duruma örnek olarak zikredilebilir.Afganîler Tekkesi, Afganistan’dan ‹stanbul’a gelenlerin kald›¤› bir merkezdir.Tekke, kaynaklarda “Afganîler Kalenderhânesi” veya “Kalenderhâne Tekkesi”adlar›yla da geçmektedir. Ayr›ca Nakflî dergâhlar› içinde yaln›z bekâr derviflle-rin kald›¤› bir merkez oldu¤undan “O¤lanlar Dergâh›” olarak da bilinmektedir.1

Afganîler Tekkesi mensuplar›n›n ba¤l› oldu¤u tarikat, Bahaeddin Nakflibend’inkurdu¤u ve ‹stanbul’un gündelik hayat›na XV. yüzy›l›n sonlar›nda girmifl olanNakflibendiyye’dir.2 Tekkeye “kalenderhane” ve mensuplar›na “kalender” den-mesinin sebebi, buras›n›n Kalende-riyye tarikat›na mensup oluflundan de¤ildir.Zira tekkedeki zevat›n bütünüyle Kalenderîli¤e ait bir kimlik tafl›d›¤› söylene-mez.3 Haziredeki mezar tafllar›nda da Kalenderiyye’ye ait bir ibare bulunma-maktad›r.4 Buraya “kalenderhane” denmesi, mücerredlik (bekâr dervifllik) erkâ-n› uyguland›¤›ndan dolay›d›r. Kalenderhane olarak bilinen ‹stanbul’da yedi tekke vard›r. Bunlardan dördü Öz-beklere (Bülbülderesi, Sultantepe, Sultanahmet, Eyüp), ikisi Hindîlere (Sulta-nahmet, Aksaray), biri de Afganîlere aittir.5 Afganîlere ait olan kalenderhane,

666

bahse konu olan Üsküdar’daki bu tekkedir. Ancak yine Afganl› dervifller içinçok daha önce, XIV. yüzy›lda Tarsus’ta bir zaviye kurulmufltur.6

XVIII. yüzy›l›n sonlar›na do¤ru infla edilen Afganîler Tekkesi’nin, H. 1207(1792-93) y›l›nda yap›ld›¤›n› gösteren kitabesinde “Kalender” ve “Kalenderhâ-ne” ibareleri kullan›l-m›flt›r. Tekkedeki fleyh ve dervifllerin mücerred olmas› ge-rekti¤i vurgulanan kitabenin metni flu flekildedir:

Bârekallah bu KalenderhâneVakfolundu mücerred Afgâne

fieyhi kalender mücerred ola‹de it‘am bulunan ihvâne

Üsküdar Afganîler Tekkesi fieyh Meflrutas›

Ü S K Ü D A R A F G A N Î L E R T E K K E S ‹ V EH A Z ‹ R E S ‹ N D E K ‹ M E Z A R T A fi L A R I

667

Derûnunda cümle kalender olaVâk›f›n flart› budur derviflâne

Ç›kd› üçler dediler tarihin“Oldu itmâm Kalenderhâne”1207 7

Afganîler Tekkesi, Murat Reis Mahallesi’nde, Çavufldere Caddesi ile Silahtar-bahçe Soka¤›’n›n birleflti¤i köflede yer almaktad›r. Çinili Camii’nin karfl›s›ndaolan tekkenin arazisi 1657 m2’dir.8 Tekkeye, Çavufldere Caddesi’ne aç›lan tafl ke-merli ahflap bir kap›dan girilir. Kap›n›n sol taraf›nda (tekke arazisinin köflesin-de bulunan) üç katl› ahflap fleyh meflrutas› vard›r. Buran›n zemin kat›nda soka-¤a aç›lan küçük bir kap› bulunmaktad›r. Silahtarbahçe Soka¤› taraf›ndaki incetu¤la ve horasandan yap›lm›fl olan hamam ise büyük ölçüde y›k›k durumdad›r.Bahçenin orta yerinde etraf›n› alçak kesme tafl duvar›n çevreledi¤i hazire bulu-nur. Az ilerisinde ise kare planl› küçük bir havuz ve kuyu vard›r. Havuzun ya-n›nda, tonoz daml› büyük odan›n yan taraf›ndaki bir oyuktan temiz bir su ç›k-maktad›r. Daimi surette akan bu suyun bir döneme kadar çeflmeye ba¤l› oldu¤uanlafl›l›r. Çeflmenin bugün yerinde olmayan mermer ayna tafl›nda, H. 1261(1845) tarihli üç sat›rl›k bir kitabe yer al›yordu:Sâhibu’l-hayrât ve’l-hasenâtMerhûm ve ma¤fûrun leh esbak Bolu Mütesellimi‹smail A¤a ruhuna el-Fâtiha. 12619

Sol tarafta, yüksekte oldu¤u için merdivenle ç›k›lan selaml›k köflkü mevcuttur.fieyh odas› niteli¤inde oldu¤u anlafl›lan bu mekân tek katl› müstakil bir yap›d›r.Kuzey ve güney duvarlar›nda ikifler, di¤erlerinde üçer tane olmak üzere on adetpenceresi bulunmakta ve kap›s› kuzeye aç›lmaktad›r. Köflkün içerisinde bordür-süz, sekizgen bir havuz bulunur. Havuz, mermer çubuklarla dörtgenlere bölün-müfl ve bunlar›n içi renkli tafl parçalar›yla yap›lm›fl geometrik desenli mozaik-lerle doldurulmufltur. Bu mozaikler, Sultanahmet Camii’nin pencere içleriylehünkâr mahfili duvarlar›ndaki mozaiklere ayn› elden ç›km›fl gibi benzemekte-dir.10 Kap›n›n karfl›s›nda bulunan mihrab›n iki yan›nda nifl fleklinde mum yak-ma mahalleri bulunmaktad›r. Saraylar›n d›fl›nda, günümüze kadar kalm›fl olaniki eyvanl› tek örne¤in bu köflk olmas›11 tekkenin mimari aç›dan ne kadar önem-li oldu¤unu gösterir. Bugün tavan› çökmüfl olan bu köflkün havuzu da, pencere-leri de harap durumdad›r.Afganîler Tekkesi, çeflitli nedenlerle ve daha çok hac yolculu¤u için ‹stanbul’au¤rayan Afganistanl› dervifllerin geçici bar›nmalar›n› sa¤lamak amac›yla yap›l-m›flt›. Tekke, bu temel özelli¤i nedeniyle flehirdeki di¤er tarikat yap›lar›ndan ay-r›l›r.12 Türkistan’dan ‹stanbul’a gelenler burada hiç yabanc›l›k çekmez, kendi di-linden ve adetlerinden anlayan kiflilerin rehberli¤iyle her türlü kolayl›¤› görür-dü. Buras› adeta do¤udaki Türk ve müslümanlar ile bat›dakiler aras›nda bir

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

668

rab›ta, bir anlaflma ve kaynaflma tesisiydi.13 Ayin gününün Perflembe oldu¤uhakk›ndaki bilgi ise,14 buran›n tekke özelli¤ini korudu¤unun göstergesidir. Afganîler Tekkesi’nde kalanlar›n ve gelen misafirlerin yiyecek masraflar› devlettaraf›ndan da karfl›lan›yordu. Nitekim uzun y›llar tekkeye Filibe Mukata-as›’ndan pirinç tahsis edildi¤i ve di¤er tekkelerden alt›n ve para gönderildi¤ikaydedilmektedir.15 Tekkede konaklayan baz› flah›slara nezaretler taraf›ndandestek verilmifltir. 1336 (1920) y›l›nda Afganîler Tekkesi’nde misafir olarak bu-lunan Afgan Emiri Habibullah Han’›n amcao¤lu Gulam Resul Han’›n, savafl vemaiflet s›k›nt›s› nedeniyle memleketine gidememesi üzerine Harbiye ve Dâhili-ye Nezareti taraf›ndan durumunun görüflülüp yard›m edilmesi hakk›ndaki bel-ge,16 bu konuda önemli bir örnektir. Afganîler Tekkesi, XIX. yüzy›lda birkaç defa tamir edilmifltir. 12 numaral› me-zar tafl›nda görüldü¤ü gibi, yirmi bir sene bu tekkede meflihatl›k görevini ifaeden Abdullah Efendi, tamir ve tezyindeki baflar›s›ndan dolay› tekkenin ikincikurucusu (bânî-i sanî) unvan›na sahiptir. 1925’te tekke ve zaviyelerin kapat›l-mas›yla bir süre daha tekke mensuplar› bar›nsa da, 1942 y›l›nda dervifl odalar›olarak kullan›lan binalar y›kt›r›lm›fl,17 ayn› y›l›n A¤ustos ay›nda da tekkeniniçindeki selaml›k köflkü sat›lm›flt›r.18 17 fiubat 1956 tarihinde ise Afganîler Tek-kesi, Numan Bey Vakf› ad›na tescil edilmifltir.19

Tekkenin postuna sadece Afganl› Nakflibendî fleyhleri oturdu¤u için, Saray veBab›âli nezdinde buras› bir nevi konsolosluk hükmü tafl›yan bir kurulufl olmufl-tur. fieyhlik makam›n›n Nakflibendiyye’ye verilmesinin, bu tarikat›n Afganis-tan’daki güçlü durumundan kaynakland›¤› ileri sürülmektedir.20 Tekkenin ku-rucusu ve ilk postniflini, fieyh Ahmed Nasîr-i Afganî el-Horasanî’dir (öl.1210/1795). Kendisinden sonra gelen fleyhler de “Afganî” lakab›yla an›lm›flt›r.Bilinen son postniflin ise Resul Mustafa Hüseyin Efendi’dir (öl. 9 fievval 1321/29Aral›k 1903).21 Tekkenin bilinen postniflinleri flunlard›r:

1- fieyh Ahmed Nasîr-i Afganî el- Horasanî Kabri hazirededir. 2- fieyh Muhammed ‹flret Efendi Kabri hazirededir.3- fieyh Muhammed Emin Efendi Kabri hazirededir.4- fieyh Musa Efendi Kabri hazirededir.5- fieyh Muhammed Said Efendi Kabri hazirededir.6- fieyh Selim Efendi Kabri hazirededir.7- fieyh Abdullah Efendi Kabri hazirededir.8- fieyh Ali Haydar Efendi Kabri hazirede de¤ildir.9- fieyh Resul Mustafa Hüseyin Efendi Kabri hazirede de¤ildir.22

Tekkenin müfltemilat›yla birlikte genel yap›s›na bakt›¤›m›zda, hazire önemli birmevkide bulunmaktad›r. Çeflitli a¤açlardan oluflan bahçenin23 ortas›nda bulu-nan hazire, adeta ölümle hayat›n iç içe oldu¤unu temsil etmektedir. Etraf› tafl-larla ve tel örgüyle çevrili kare bir ada fleklindeki hazirede, on iki adet bafl tafl›


669

ile bunlar›n baz›lar›n›n ayak tafl› vard›r. Bak›ms›zl›ktan y›k›lan mezar tafllar›,sonradan yerine dikilirken düzensiz dikilmifltir. Tafllar›n aras›nda tekkeye ait ol-mayan bir mezar tafl› yoktur, ancak hazireyi çevreleyen tafllar›n aras›nda, nere-den geldi¤i bilinmeyen bir kad›n mezar›n›n ayak tafl› vard›r. Haziredeki 12 mezartafl›n›n 7’si tekkede postniflinlik yapm›fl olan fleyhlere, 5’iise burada vefat etmifl olan dervifllere aittir. Tekkede postniflinlik yapm›fl olandi¤er fleyhlerin mezarlar› ise burada de¤ildir. Bunlardan fieyh Ali Haydar Efen-di’nin kabri Karacaahmet Mezarl›¤› fiehitlik Mescidi civar›ndad›r.24 fieyh ResulMustafa Hüseyin Efendi’nin ise kabrinin nerede oldu¤u belli de¤ildir. Büyükmezarl›klarda medfun olanlar›n mezar tafllar›nda tekke ad› geçmedi¤i zaman, okiflinin bir tekke fleyhi olup olmad›¤› veya tekke haziresine gömülmeye hak ka-zan›p kazanmad›¤› bilinememektedir.25 Bu yüzden, Afganîler Tekkesi’ne men-sup olup kabri baflka yerde olan kimseler hakk›nda bilgi yoktur. Bir tekke hazi-resinde medfun kiflilerin ise hangi tarikate mensub oldu¤u, fleyh veya dervifl ol-duklar› gibi bilgileri mezartafllar›ndan ö¤renmek mümkündür. fiahidelere (bafl ve ayak tafllar›) gelince; hazirede bulunan 12 bafl tafl›n›n hepside bafll›kl›d›r.26 7 tane flahidede ise düz cepheli, yaz›s›z, süslemesiz ayak tafl›vard›r (Nu. 1-7). Destarl› (sar›kl›), genellikle dört dilimli ve dilimsiz olan bafll›k-lar, çeflitli tarikatlarda kullan›lm›flt›r. Ancak buras›n›n bir Nakflî tekkesi olma-s›ndan yola ç›karak bafll›klara Nakflî tâc› demek mümkündür. Bir mezar tafl›ndaise y›ld›z desenli kâtibî kavuk bulunmaktad›r. Bafl tafllar›n›n tasnifi flu flekilde-dir:

Haziredeki mezar tiplerinin ço¤unlu¤u toprakt›r. Yani mezar üzerinde sadeceflahideler yer almaktad›r. As›l yerinde olmayan, ba¤›ms›z mezar tafllar› da mev-cuttur. Nu. 5’teki mezar tipi ise pehlelidir. Mezar tiplerinin da¤›l›m› flu flekilde-dir:

Bafl tafllar›ndaki yaz›larda silinme ya da k›r›lmadan dolay› tahrip görülmemektedir.Sadece 11 numaral› bafl tafl›n›n, 12. sat›r›nda bulunan “cevher” kelimesindeki cimharfi ile 13. sat›r›n-daki “fieyh Selim” ismindeki lâm harfi k›r›k durumdad›r.

670

Mezar tafllar›ndaki kitabe metinlerinin ço¤u celî sülüs, sadece 3’ü (nu. 9,10,11)ta’lik hatla yaz›lm›flt›r. Yaz›lar›n kalitesi vasat seviyede olmas›na karfl›l›k 10 ve11 numaral› flahidelerin yaz› ve istifleri güzeldir. Nu. 11’de Fevzî mahlas›yla ta-rih düflürülmüfltür:

Cevher olsa seng-i târîh Fevziyâ flâyeste kim“fieyh Selim’in medfenin Hakk ayn-› gülzâr eyledi”

Kitabe metinlerinin geneli mensur, nu. 7 ve 11’deki metinler manzumdur.Nu.10’daki metinde ise dört sat›r manzum, di¤er dört sat›r mensurdur. Bu man-

Üsküdar Afganîler Tekkesi Haziresi

671

zum metinler, e¤er flairi taraf›ndan divan›na al›nmad›ysa, baflka bir yerde bula-mayaca¤›m›z için daha büyük önem tafl›maktad›r. Nu. 7 ve 11’deki fliirlerde ka-birdeki flah›slar hakk›nda bilgiler verilirken, nu. 10’daki fliirde medfun flah›siçin dua istenmektedir:

Bakup geçme ricam budur ey Muhammed ümmetiÖlünün diriden hemân bir Fâtihad›r minnetiNûr-› Kur’ân gelüp kabrim ziyaret eden ey Resûlün ümmetiOkuyan rûhum içün bir Fâtiha ihsan eden bulur cenneti


672

Mezar tafllar›nda Allah’› anma ve övme ihtiva eden bafllang›ç ibareleri flunlard›r:

Dua niteli¤inde kullan›lan s›fatlar flunlard›r:

Haziredeki mezar tafllar›nda kullan›lan unvan ve lâkaplar; medfunlar hakk›ndafleyhlik, hac›l›k, seyyidlik ve nereli olduklar›na dair bilgiler içermektedir:

Mezar tafllar›n›n hemen hemen hepsinde yer alan, ziyaretçiden kabirde yatan ki-fli için dua iste¤ine, ikisinde (nu. 7 ve 11) rastlanmamaktad›r. Geri kalan tafllar-da ise dua istekleri flu flekildedir:


673

Tekke haziresinde yatan flah›slar›n birbirleri ile olan akrabal›klar› hakk›nda sa-dece bir mezar tafl›nda bilgi vard›r. Buna göre 2 numaral› mezarda yatan DerviflMuhammed, tekkenin kurucusu ve ilk postniflini olan fieyh Ahmed Nasîr’in kar-deflidir. Hazirede yatanlar›n isimleri ve ölüm tarihleri flöyledir:

H. M.1. fieyh Ahmed Nasîr Afganî el-Horasanî 1210 1795-6

2. el-Hâc Dervifl Muhammed, ahî-i Ahmed Nasîr 1210 1795-6

3. el-Hâc Dervifl Abdullah Afganî 1210 1795-6

4. Dervifl es-Seyyid Hasan ibn Mustafa 25 N 1210 3 Nisan 1795

5. fieyh el-Hâc Seyyid Muhammed ‹flret Efendi 1212 1797-8

6. el-Hâc Dervifl Zülâlî el-Afganî el-Kürdistanî 1212 1797-8

7. fieyh Muhammed Emîn 1228 1813

8. fieyh el-Hâc Musa Efendi Afganî 15 C 1248 9 Kas›m 1832

9. Afganî el-Hâc Muhammed ⁄ulâm Efendi 17 C 1250 21 Ekim 1834

10. fieyh Muhammed Saîd Efendi 21 S 1274 11 Ekim 1857

11. fieyh Selim 1287 1871

12. Afganl› Abdullah el-Mevlevî Nakflibendî 20 C 1302 6 Nisan 1885

Müfltemilat›yla birlikte bugün harap bir durumda olan Afganîler Tekkesi’nin,yar›nlara sa¤lam bir flekilde ulaflmas› için k›sa zamanda onar›lmas› gerekmekte-dir. Tarihin tan›kl›¤›n› yapan bu müessese, gelecekte de canl› bir kaynak olmaözelli¤ini korumal›d›r. Afganîler Tekkesi, iç zenginli¤i itibariyle tekke kültürü-nü yans›tabilecek bir konumdad›r. Modern müze teknikleriyle ele al›n›p, hâlâayakta duran binalar›n›n restorasyonu halinde, üzeri tozlanm›fl bir kültürü aç›-¤a ç›karmak mümkündür. Unutulmaya yüz tutmufl bu mekân gün yüzüne ç›ka-r›ld›¤›nda, Üsküdar’›n dokusuna ayr› bir güzellik katacakt›r.


674

KATALOG

Nu. 1Cinsiyet : EMezar tipi : Toprak Bafl tafl› : Bafll›kl›, düz cepheliBafll›k tipi : Destarl›, dört dilimli Nakflî tâc›Ayak tafl› : Düz cepheli, yaz›s›z, süslemesizYaz› türü : Celî sülüsMetin türü : MensurSüsleme : -

Metin ÖgeleriAllah’a övgü : Hüve’l-Hayyü’l-BâkîYak›nma : -

Nu. 1 Nu. 2 Nu. 3


675

Dua s›fat› : Merhûm ve Ma¤fûrLâkab : efl-fieyhKimlik : Ahmed NasîrUnvan : Afgânî el-HorasânîDua : -Dua iste¤i : Ruhiyçün FâtihaTarih : Sene 1210Metin : 1. Hüve’l-Hayyü’l-Bâkî

2. Merhûm ve Ma¤fûr3. efl-fieyh Ahmed Nasîr4. Afgânî el-Horasânî5. ruhiyçün Fâtiha6. sene 1210


Metin ÖgeleriAllah’a övgü : Hüve’l-BâkîYak›nma : -Dua s›fat› : Merhûm ve Ma¤fûrLâkab : el-Hâc DerviflKimlik : Muhammed, ahî-i Ahmed NasîrUnvan : -Dua : -Dua iste¤i : Rûhiyçün FâtihaTarih : Sene 1210Metin : 1. Hüve’l-Bâkî

2. Merhûm ve Ma¤fûr


676

3. el-Hâc Dervifl Muhammed4. ahî-i Ahmed Nasîr5. rûhiyçün Fâtiha6. sene 1210


Metin ÖgeleriAllah’a övgü : Hüve’l-BâkîYak›nma : -Dua s›fat› : Merhûm ve Ma¤fûrLâkab : el-Hâc DerviflKimlik : AbdullahUnvan : AfgânîDua : -Dua iste¤i : Rûhiyçün FâtihaTarih : Sene 1210Metin : 1. Hüve’l-Bâkî

2. Merhûm ve Ma¤fûr3. el-Hâc Dervifl4. Abdullah Afgânî5. rûhiyçün Fâtiha6. sene 1210

Nu. 4Cinsiyet : EMezar tipi : Toprak Bafl tafl› : Bafll›kl›, düz cepheli


677

Bafll›k tipi : Destarl›, y›ld›z desenli kâtibî kavukAyak tafl› : Düz cepheli, yaz›s›z, süslemesizYaz› türü : Celî sülüsMetin türü : MensurSüsleme : -

Metin ÖgeleriAllah’a övgü: Hüve’l-BâkîYak›nma : -Dua s›fat› : Merhûm ve Ma¤fûr, el-Muhtâc ilâ rahmeti

Rabbihi’l-⁄afûrLâkab : Dervifl, es-SeyyidKimlik : Hasan ibn MustafaUnvan : -Dua : -Dua iste¤i : Rûhuna Fâtiha

Nu. 4 Nu. 5 Nu. 6


678

Tarih : 25 N [Ramazan] sene 1210Metin : 1. Hüve’l-Bâkî

2. Merhûm ve Ma¤fûr3. el-Muhtâc ilâ rahmeti Rabbihi’4. l-⁄afûr Dervifl5. es-Seyyid Hasan ibn Mustafa6. rûhuna Fâtiha

25 N [Ramazan] sene 1210

Nu. 5Cinsiyet : EMezar tipi : PehleliBafl tafl› : Bafll›kl›, düz cepheliBafll›k tipi : Destarl›, dört dilimli Nakflî tâc›Ayak tafl› : Düz cepheli, yaz›s›z, süslemesizYaz› türü : Celî sülüsMetin türü : MensurSüsleme : -

Metin ÖgeleriAllah’a övgü : Hüve’l-BâkîYak›nma : -Dua s›fat› : Merhûm ve Ma¤fûr Lâkab : efl-fieyh el-Kâmil el-Fâz›l el-Hâc SeyyidKimlik : Muhammed ‹flret Unvan : Efendi, Nakflibendî el-Afgânî el-HorasânîDua : -Dua iste¤i : li’llâhi’l-FâtihaTarih : Sene 1212Metin : 1. Hüve’l-Bâkî

2. Merhûm ve Ma¤fûr efl-fieyh3. el-Kâmil el-Fâz›l el-Hâc4. Seyyid Muhammed ‹flret Efendi5. Nakflibendî el-Afgânî6. el-Horasânî li’llâhi’l-Fâtiha7. sene 1212


679

Nu. 6Cinsiyet : EMezar tipi : ToprakBafl tafl› : Bafll›kl›, düz cepheliBafll›k tipi : Destarl›, dört dilimli Nakflî tâc›Ayak tafl› : Düz cepheli, yaz›s›z, süslemesizYaz› türü : Celî sülüsMetin türü : MensurSüsleme : -

Metin ÖgeleriAllah’a övgü : el-BâkîYak›nma : -Dua s›fat› : Merhûm ve Ma¤fûrLâkab : el-Hâc ed-Dervifl Kimlik : ZülâliUnvan : el-Afgânî el-KürdistânîDua : -Dua iste¤i : Rûhuna FâtihaTarih : Sene 1212Metin : 1. el-Bâkî

2. Merhûm ve Ma¤fûr3. el-Hâc ed-Dervifl4. Zülâlî el-Afgânî5. el-Kürdistânî6. rûhuna Fâtiha7. sene 1212

Nu. 7Cinsiyet : EMezar tipi : ToprakBafl tafl› : Bafll›kl›, düz cepheliBafll›k tipi : Destarl›, dört dilimli Nakflî tâc›Ayak tafl› : Düz cepheli, yaz›s›z, süslemesizYaz› türü : Celî sülüsMetin türü : Manzum, 4 beyit


680

Süsleme : -Metin ÖgeleriAllah’a övgü : -Yak›nma : -Dua s›fat› : -Lâkab : fieyhKimlik : Muhammed EmînUnvan : Nakflî, Cefltiyye ve Kâdirî müstahlefiDua : Kabri münevver olaDua iste¤i : -Tarih : Sene 1228Metin : 1. Nakflî ve Cefltiyye ve Kâdirî müstahlefi

2. Terk-i sivâ eyleyüp arfla su‘ûd eyledi3. Yani o merd-i Hudâ denme¤e mürflid-sezâ4. Kabri münevver ola terk-i flühûd eyledi5. Hâli idi aflk-› Hakk zikri idi zât-› Hakk6. Virdi idi ism-i Hakk Hakk’a vedûd eyledi7. Yakd› dilin üçlerin fevt-i peyâm› hemîn 8. fieyh Muhammed Emîn mahv-i vücûd eyledi9. sene 1228

Nu. 8Cinsiyet : EMezar tipi : Toprak (ba¤›ms›z)Bafl tafl› : Bafll›kl›, düz cepheliBafll›k tipi : Destarl›, dört dilimli Nakflî tâc›Ayak tafl› : -Yaz› türü : Celî sülüsMetin türü : MensurSüsleme : -

Metin ÖgeleriAllah’a övgü : Hüve’l-BâkîYak›nma : -Dua s›fat› : Merhûm ve Ma¤fûr, ilâ rahmeti Rabbihi’l-⁄afûr


681

Lâkab : efl-fieyh el-HâcKimlik : MusaUnvan : Efendi, AfgânîDua : -Dua iste¤i : Rûh-› tayyibe[si] içün el-FâtihaTarih : Fî 15 Cemâziye’l-evvel sene 1248Metin : 1. Hüve’l-Bâkî

2. Merhûm ve Ma¤fûr3. ilâ rahmeti Rabbihi’l-⁄afûr4. efl-fieyh el-Hâc5. Musa Efendi Afgânî6. rûh-› tayyibe[si] içün7. el-Fâtihafî 15 Cemâziye’l-evvel sene 1248

Nu. 7 Nu. 8 Nu. 9


682

Nu. 9Cinsiyet : EMezar tipi : Toprak (ba¤›ms›z)Bafl tafl› : Bafll›kl›, düz cepheliBafll›k tipi : Destarl›, dilimsiz Nakflî tâc›Ayak tafl› : -Yaz› türü : Celî ta‘lîkMetin türü : MensurSüsleme : -

Metin ÖgeleriAllah’a övgü : Hüve’l-BâkîYak›nma : -Dua s›fat› : Merhûm ve Ma¤fûr’un lehLâkab : Afgânî el-HâcKimlik : Muhammed Gulâm

Nu. 10 Nu. 11 Nu. 12


683

Unvan : EfendiDua : Cennetmekân firdevsDua iste¤i : Rûhiyçün el-FâtihaTarih : Fî 17 C[emâziye’l-âhir] sene 1250Metin : 1. Hüve’l-Bâkî

2. Merhûm ve Ma¤fûrun leh3. Cennetmekân firdevs4. âfliyân Afgânî5. el-Hâc Muhammed Gulâm Efendinin6. rûhiyçün el-Fâtiha7. fî 17 C[emâziye’l-âhir] sene 1250

Nu. 10Cinsiyet : EMezar tipi : Toprak (ba¤›ms›z)Bafl tafl› : Bafll›kl›, düz cepheliBafll›k tipi : Destarl›, dilimsiz Nakflî tâc›Ayak tafl› : -Yaz› türü : Celî ta‘lîkMetin türü : Manzum (4 sat›r) ve MensurSüsleme : -

Metin ÖgeleriAllah’a övgü : -Yak›nma : -Dua s›fat› : Merhûm ve Ma¤fûr, el-Muhtâc

ilâ rahmeti Rabbihi’l-⁄afûrLâkab : efl-fieyhKimlik : Muhammed SaîdUnvan : Efendi, Tarîkat-› Aliyye-i

Nakflibendiyye meflây›h›ndan, AfgânîDua : -Dua iste¤i : Rûh-› flerîfiyçün el-FâtihaTarih : Fî 21 S[afer] sene 1274Metin : 1. Bakup geçme ricam budur ey Muhammed ümmeti

2. Ölünün diriden hemân bir Fâtihad›r minneti

684

3. Nûr-› Kur’ân gelüp kabrim ziyaret eden ey Rasûlün ümmeti4. Okuyan rûhum içün bir Fâtiha ihsan eden bulur cenneti5. Tarîkat-› Aliyye-i Nakflibendiyye meflây›h›ndan Afgânî Merhûm 6. ve Ma¤fûr el-Muhtâc ilâ rahmeti Rabbihi’l-⁄afûr7. efl-fieyh Muhammed Sa’îd Efendinin rûh-› flerîfiyçün8. el-Fâtiha. fî 21 S[afer] sene 1274

Nu. 11Cinsiyet : EMezar tipi : Toprak (ba¤›ms›z)Bafl tafl› : Bafll›kl›, düz cepheliBafll›k tipi : Destarl›, dilimsiz Nakflî tâc›Ayak tafl› : -Yaz› türü : Celî ta‘lîkMetin türü : Manzum, 6 beyitSüsleme : -

Metin ÖgeleriAllah’a övgü : Ya HûYak›nma : -Dua s›fat› : -Lâkab : fieyhKimlik : SelîmUnvan : -Dua : -Dua iste¤i : -Tarih : Sene 1287

Fevzî mahlas›yla tarih düflürülmüfl:Cevher olsa seng-i târîh Fevziyâ flâyeste kim

“fieyh Selîm’in medfenin Hakk ayn-› gülzâr eyledi”

Metin : 1. Ya Hû2. Fi’l-asl Afgâniyândan fieyh hû Selîm-i pâk-dili3. Terk edüp dünyay› azm-i kurb-› Gaffâr eyledi4. ‹flbu zât›n evliyâdan oldu¤unda flüphe yok 5. ‹rtihâlin çünki çend-gûn ol kadem ifl‘âr eyledi


685

6. Hem Arab Câmisi nam bir mabed-i tâbnâkda 7. On sene bi’l-i’tikâf evrâd[u] ezkâr eyledi8. Hem dahî ol müddet içre haste iken dâimâ9. Etmeyüp aslâ flikâyet flükr ü hemvâr eyledi10. Demesün hiç kimseler bu zâta etmifldir vefat11. Çün cemal-i Hakk an› ihyâ ve paydâr eyledi12. Cevher olsa seng-i târîh Fevzîyâ flâyeste kim13. “fieyh Selim’in medfenin Hakk ayn-› gülzâr eyledi”14. sene 1287

Nu. 12Cinsiyet : EMezar tipi : Toprak (ba¤›ms›z)Bafl tafl› : Bafll›kl›, düz cepheliBafll›k tipi : Destarl›, dilimsiz Nakflî tâc›Ayak tafl› : -Yaz› türü : Celî sülüsMetin türü : MensurSüsleme : -

Metin ÖgeleriAllah’a övgü : Hüve’l-BâkîYak›nma : -Dua s›fat› : -Lâkab : Afganl›Kimlik : AbdullahUnvan : el-Mevlevî NakflibendîDua : -Dua iste¤i : Rûhiyçün el-FâtihaTarih : Fî 20 Cemâziye’l-evvel sene 1302Metin : 1. Hüve’l-Bâkî

2. Bu dergâh›n yirmi bir sene3. meflîh[at]lik hizmetini bi’l-fi‘l4. îfâ ve mücedded sûretiyle ta’mir ve tezyînine5. muvaffak olarak bânî-i sanîlik ünvân›n› 6. ihzâr ve istifâ etmifl ve âlem-i tecerrüdde


686

7. irtihal-i dâr-› bekâ eyleyen Afganl›8. Abdullah el-Mevlevî Nakflibendî rûhiyçün9. el-Fâtiha. fî 20 Cemâziye’l-evvel sene 1302

D‹PNOTLAR

* Bu araflt›rmay› yapmama vesile olan, teflvik ve yard›mlar›yla beni destekleyen hocam Yrd. Doç. Dr.Sadi S. Kucur’a teflekkür ederim.1 Salim Yorganc›o¤lu, Üsküdar Dergâhlar›, ‹stanbul 2004, s. 75.

Üsküdar Afganîler Tekkesi fieyh Meflrutas›

687

2 Nakflibendiyye ile ilgili genifl bilgi için bk. Hamid Algar, “Nakflibendiyye”, Türkiye Diyanet Vakf› ‹s-lam Ansiklopedisi [D‹A], XXXII, 335-342; Ekrem Ifl›n, “Nakflibendîlik”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansik-lopedisi, XIX, 31-39. 3 Kalenderiyye’ye mensup dervifller, sakallar›n›, b›y›klar›n› hatta kafllar›n› bile ustura ile kaz›tarak tu-haf k›yafetlerle yaflad›klar›ndan bazen halk›n tepkisini de çekerlerdi. Kalp temizli¤inin önemini vurgu-layarak farzlar›n d›fl›nda namaz ve oruç gibi ibadetleri azalt›r, dünyevi lezzetlerden mübah olan›n› ye-me içme konusunda titizlik göstermezlerdi. Bununla birlikte ihtiyaçlar›n› giderecek para, yiyecek veiçecek gibi fleyleri biriktirmeye yanaflmazlard›. Dilencilik yapanlar› da vard›. Afganîler Tekkesi mensup-lar›n›n bu tür özelliklere sahip bir kültürde olduklar› söylenemez. Tekkedeki zevat›n Kalenderîli¤e aityaln›zca mücerredli¤i bilinmektedir. (Kalenderiyye hakk›nda daha genifl bilgi için bk. Ahmet YaflarOcak, Osmanl› ‹mparatorlu¤unda Marjinal Sufîlik: Kalenderîler”, Ankara 1992; Nihat Azamat, “Kalen-deriyye”, D‹A, XXIV, 253–256).


688

4 Tekke haziresinde Kalenderiyye’ye mensup fleyhlerin giydi¤i bafll›¤›n örne¤i yoktur. Çünkü Kalenderîfleyhlerin 7x4=28 dilimli tâc (edvar-› letâ’if-i sebâ) giydikleri nakledilir (bk. Yahya Âgah b. Salih el-‹stan-bulî, Tarikat K›yafetlerinde Sembolizm (Mecmu’âtü’z-Zarâ’if Sandukatu’l-Ma’ârif), ‹stanbul 2005, s. 43).5 Osman Nuri Ergin, Türk fiehirlerinde ‹maret Sistemi, ‹stanbul 1939, s. 27.

Kalenderhaneler hakk›nda genifl bilgi için bk. M. Baha Tanman, “Kalenderhane”, D‹A, XXIV,

s. 249–250.6 Halim Bakî Kunter, “Tarsus’taki Türkistan Zaviyelerinin Vakfiyeleri”, Vak›flar Dergisi, 6, ‹stanbul1965, s. 31-50; Baflbakanl›k Osmanl› Arflivi [BOA], Sadaret Mektûbî Umum (A.} MKT.UM.), 541/24; Sa-daret Mektûbî Devair (A.} MKT.DV.), 173/21; Sadaret Mektûbî Nezâret Devâir (A.} MKT.NZD.), 252/9.7 Bu kitabe, 1984 y›l›nda Amcazade Hüseyin Pafla Medresesi’ne (Türk ‹nflaat ve Sanat Eserleri Müze-si) götürülmüfltür. (bk. M. Baha Tanman, “Afganîler Tekkesi”, D‹A, I, 400) 8 ‹stanbul Vak›flar Bölge Müdürlü¤ü, Hay›r ‹flleri Dosyas›, nu. H.17/129–22.9 Mehmet Nermi Haskan, “Afganl›lar Tekkesi”, Yüzy›llar Boyunca Üsküdar, ‹stanbul 2001, I, 399.10 M. Baha Tanman, a.g.m., s. 400.11 Günkut Ak›n, Asya Merkezi Mekân Gelene¤i, Ankara 1990, s. 128.12 Thierry Zarcone, “Afganîler Tekkesi”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, I, 86-87.13 Osman Nuri Ergin, a.g.e, s. 34.14 Salim Yorganc›o¤lu, a.g.e, s. 75.15 BOA, Cevdet-Evkaf, nu. 332/16857, nu. 128/6370, nu. 421/21322, nu. 433/21923; A.} MKT. DV., nu.173/21.16 BOA, Dahiliye Nezâreti Emniyet-i Umûmiye 5. fiube (DH.EUM.5.fib), nu. 69/2.17 Thierry Zarcone, a.g.m., s. 86.18 ‹stanbul Vak›flar Bölge Müdürlü¤ü, nu. H.17/129–12.19 ‹stanbul Vak›flar Bölge Müdürlü¤ü, nu. H.17/129–680.

Vak›flar Arflivi’ndeki 3.4.1958 tarihli raporda, fleyh meflrutas›n›n üst kat›nda Ali isminde bir flahs›n, altkat›nda çingenelerin ve avlu içindeki tekke binas›nda da üç talebenin oturmakta oldu¤u bildirilip, fu-zuli iflgalcilerin tahliyesi için aç›lan davadan bahsedilmektedir (bk. ‹stanbul Vak›flar Bölge Müdürlü¤ü,H.17/129–22). 20 M. Baha Tanman, a.g.m., s. 400.21 Zakir fiükrü Efendi, Die Istanbuler Derwish Konvente unel Ihre Scheiche (Mecmua-i Tekâyâ), nflr. M.Serhan Tayfli- K. Kreiser, Freiburg 1980, s. 76.22 ‹smail Hakk› el-Üsküdarî, Merâkid-i Mu’tebere-i Üsküdar, Ünlülerin Mezarlar› (yay. haz. Bedi N. fieh-suvaro¤lu), ‹stanbul 1976, s. 55.23 Vak›flar Bölge Müdürlü¤ü’nün 01.11.1961 tarihli durum raporunda Afganîler Tekkesi’nin bahçesin-de say›s›z meyve a¤açlar› oldu¤u bildirilmektedir (bk. ‹stanbul Vak›flar Bölge Müdürlü¤ü,H.17/129–27).24 Mehmet Nermi Haskan, a.g.e., s. 404.25 Hans Peter Laquer, Hüve’l-Bakî, ‹stanbul’da Osmanl› Mezarl›klar› ve Mezar Tafllar› (çev. SelahattinDilidüzgün), ‹stanbul 1993, s. 166–167.26 Bafl tafllar› ve bafll›k tipleri ile ilgili genifl bilgi için bk. Jean-Lou›s Bacqué-Grammont, Hans-PeterLaqueur, Nicolas Vatin, “Tarihsel Kaynak Olarak Osmanl› Mezarl›klar›”, Erdem, Atatürk Kültür MerkeziDergisi, 16/6, (Ocak 1992), s. 197-214.

afganîler tekkesi

Documents