agriculture and agro-processing baseline...

BUJQËSIA DHE AGRO-PËRPUNIMI

Me porosi të: Përgatitur nga:

Blendi Gërdoçi, PhD

RAPORT PËRFUNDIMTAR

PËRMBAJTJA

PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE .............................................................................................. 3

1. HYRJE .............................................................................................................................. 11

2. PËRSHKRIM I PËRGJITHSHËM I SEKTORIT ........................................................... 16

2.1 Rëndësia për Ekonominë .............................................................................................. 16

2.2 Përshkrim i Përgjithshëm i Qarqeve .............................................................................. 20

2.3 Prioritetet e Qeverisë ................................................................................................... 22

2.4 Karakteristikat e Strukturës së Biznesit ......................................................................... 24

2.4.1 Madhësia e firmave ............................................................................................24

2.4.2 Statusi ligjor .......................................................................................................24

2.4.3 Pronësia ..............................................................................................................25

2.4.4 Modeli i biznesit .................................................................................................26

2.4.5 Produkti ..............................................................................................................26

2.4.6 Marketingu dhe Shitjet .......................................................................................27

2.4.7 Segmentet e Tregut ............................................................................................27

2.4.8 Shpërndarja dhe Logjistika.................................................................................27

2.4.9 Promovimi ..........................................................................................................28

2.4.10 Burimet .............................................................................................................28

2.4.11 Modeli i të Ardhurave ......................................................................................29

2.4.12 Lidhjet dhe Marrëdhëniet e Biznesit ................................................................29

3. KARAKTERISTIKAT E TREGUT TË PUNËS NË SEKTORËT E BUJQËSISË DHE

AGRO-PËRPUNIMIT .............................................................................................................. 31

3.1 Kontributi në Punësim – Sektori i Bujqësisë ........................................................... 31

3.2 Kontributi në Punësim – Nën-Sektori i Agro-Përpunimit ........................................ 32

3.3 Tendencat e Punësimit – Perspektiva e Përgjithshme ............................................ 35

3.4 Gjinia dhe Punësimi në Sektor ............................................................................... 36

3.5 Profilet e Rëndësishme Profesionale në Sektor...................................................... 38

3.6 Nevoja për Aftësi ................................................................................................... 39

3.7 Kanalet e Rekrutimit .............................................................................................. 40

3.8 Politikat për Trajnimin e Punëdhënësve ................................................................ 42

4. ANALIZË E ZHVILLIMIT TË AFTËSIVE PROFESIONALE SEKTORIALE ........... 44

2 BUJQËSIA DHE AGRO-PËRPUNIMI

4.1.1 Hartëzimi i Institucioneve të Arsimit dhe Formimit Profesional Bazuar në Profil ... 44

4.1.2 AFP Publik .........................................................................................................44

4.1.3 Ofrues Privatë të Shërbimeve të Biznesit (OSHB) që Ofrojnë FP......................49

4.2 Ofruesit e AP.......................................................................................................... 49

4.3 Qasja ndaj AFP ....................................................................................................... 51

4.3.1 Tendenca e regjistrimit / Profil i Studentëve dhe Trajnuesve: Kush i ndjek?

Braktisja dhe Përqindja e Kalueshmërisë ...................................................................51

4.3.2 Mundësitë e barabarta në sektor (Gjinia, Grupet e Nevojave të Veçanta) ........51

4.3.3 Orientimi Profesional.........................................................................................52

4.3.4 Standardet dhe Kurrikula (me fokus në Sipërmarrje dhe Menaxhim) ................52

5. VLERËSIM I NDËRHYRJEVE POTENCIALE DHE OFRUESVE TË AFP NË

BUJQËSI DHE AGRO-PËRPUNIM ........................................................................................ 53

5.1 AFP potenciale për T’u Synuar ............................................................................... 53

5.2 Veprimi/Ndërhyrjet Potenciale .............................................................................. 54

5.2.1 Bashkëpunimi i Pamjaftueshëm me Institucionet AFP dhe Mungesa e

Ndërgjegjësimit ndërmjet Aktorëve të Biznesit ............................................................54

5.2.2 Njohuritë e Pamjaftueshme mbi Teknologjinë dhe Menaxhimin e Procesit nga

Mësuesit ......................................................................................................................55

5.2.3 Studentët jo të sukseshëm dhe Aftësitë dhe Njohuritë Inadekuate ......................56

5.2.4 Cilësia e Papërshtatshme e Infrastrukturës .......................................................56

5.3 Vlerësimi i Veprimit/Ndërhyrjes së Mundshme në Sektorët e Bujqësisë dhe Agro-

Përpunimit ......................................................................................................................... 57

5.3.1 Sektori dhe Kriteret për Vlerësimin e Ndërhyrjeve ............................................57

5.3.2 Vlerësim i Sektorit ..............................................................................................58

5.3.3 Vlerësimi i Veprimit/Ndërhyrjes .........................................................................59

6. KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME ..................................................................... 62

7. REFERENCAT ................................................................................................................. 65


PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE

Informacion i Kontekstit mbi Projektin “Aftësi për Punë”

Projekti "Aftësi për Punë" ka qëllim të mbështesë sistemin e zhvillimit të aftësive

profesionale duke kombinuar teorinë me praktikën dhe duke bashkëpunuar me

sektorin privat. Studentët e rinj shqiptarë do të përfitojnë nga një qasje më e mirë

në tregun e punës dhe rritje e punësimit duke u ofruar atyre sisteme më të mira

trajnimi, të afta për t'i pajisur ato me aftësitë e nevojshme.

Objektivi Kryesor i Konsulencës

Objektivi kryesor i kësaj konsulence është të sigurojë një analizë të thellë për të

identifikuar elementët kryesorë, të cilët mund ti bëjnë sektorët e caktuar premtues

në drejtim të qëndrueshmërisë së sektorit, kontributit të tij në rritjen ekonomike të

vendit, mundësinë për krijimin e vendeve të përshtatshme të punës, të cilat ofrojnë

akses të barabartë dhe mundësi për të gjithë.

Output-et

Bazuar në objektivin e studimit output-et janë:

Kryerja e një analize të gjendjes aktuale duke u fokusuar në (i) zhvillimin dhe

tendencat e rëndësishme në sektorët e bujqësisë dhe agro-përpunimit; (ii)

punësimin në sektor; (iii) nevojat për aftësi dhe boshllëqet; (iv) profilet

profesionale; (v) analiza të gjendjes së institucionit të AFP-së dhe regjistrimit.

Vëmendje e veçantë do ti kushtohet konsideratave të aktorëve të biznesit mbi

mundësitë e sistemit të AFP-së për të adresuar kërkesat e punës dhe çështjet

gjinore.

Zhvillojë dhe vlerësojë ndërhyrje/veprime të mundshme me fokus të veçantë

mbi të mësuarit e përzier dhe të dyfishtë, në mënyrë që të përmirësojë

performancën e institucionin/eve të AFP-së.

Veprimet e sugjeruara nënkuptojnë gjithashtu tërheqjen dhe përfshirjen e

aktorëve të biznesit dhe aktorëve të tjerë të rëndësishëm publik dhe/ose privatë.

Problemet dhe Pyetjet Kërkimore

Duke përdorur një qasje cilësore bazuar në intervista të thelluara, fokusi kryesor i

këtij hulumtimi është sigurojë përgjigje për problemet kërkimore 1 dhe 4 (dhe

pyetjet e lidhura kërkimore), përkatësisht, (1) përmirësimin dhe maksimizimin e


futjes në tregun e punës të të rinjve të arsimuar me AFP duke patur parasysh

mjedisin mundësues dhe (4) potencialin e sektorit/ofruesit dhe gadishmërinë si një

bërës i ndryshimit. Pjesë e pyetjeve kërkimore të lidhura me problemin kërkimor 2

dhe 3, përkatësisht (2) pengesat dhe mundësitë për të tërhequr të rinjtë në AFP dhe

(3) gjendja e grupeve të pavaforizuara të adresohet duke shqyrtuar studimet

përkatësë të mëparshme dhe pjesërisht nga hulumtimi primar. Megjithatë, duke

patur parasysh numrin e ulët të intervistave dhe natyrën e pyetjeve kërkimore (2

dhe 3), analizës i mungon vlefshmëria dhe qëndrueshmëria e nevojshme.

Metodologjia e Studimit

Duke patur parasysh (i) natyrën cilësore të këtij studimi, (ii) numrin e ulët të

intervistave të programuara, (iii) diversitetin e institucioneve të pakta arsimore të

AFP të vendosura dhe (iv) heterogjenitetin e lartë të aktorëve të biznesit,

hulumtuesi përdor qasjen e rasteve të shumta me metodë të vendosur duke përfshirë

njësi të shumta të analizave si një metodë e përshtatshme për të kryer studimin

bazë. Plani për studimin bazë është ndër-sektorial në natyrë duke ju përgjigjur

pyetjes ‘Çfarë’. Përveç kësaj, hulumtuesi përdor logjikën e “kontributit” për të

argumentuar mbi ndikimin e mundshëm të ndërhyrjeve në sektorin AFP në

përmirësimin e performancës së tij, duke ju përgjigjur pyetjes ‘Pse’ dhe ‘Si’.

Analiza është organizuar nga përshkrimi i karakteristikave të përgjithshme dhe

marrëdhënieve të fenomeneve në shqyrtim.

Hartimi i Kampionit

Për të analizuar nevojat për aftësi të aktorëve të biznesit, hulumtuesi përdor

kampionë heterogjene, si një teknikë e qëllimshme për zgjedhjen e kampionëve,

për të kapur perspektiva të ndryshme të firmave të ndryshme, të cilat operojnë në

nën-sektorë të ndryshëm. Nga ana tjetër, duke patur parasysh profilet e ndryshme të

institucioneve të AFP, mbledhja e kampionëve përdoret për të rritur potencialin për

të synuar aktorë të përshtatshëm për intervista me informatorë kyçë.

Përshkrim i Përgjithshëm i Sektorit

Bujqësia dhe prodhimi i ushqimeve luajnë një rol të rëndësishëm në ekonominë

shqiptare. Sektori gjeneron 16.5% të PBB-së dhe mbetet ofruesi kryesor i vendeve

të punës, duke zënë 42.7% të punësimit. Pavarësisht zhvillimeve të

konsiderueshme pozitive, si në bujqësi dhe ne nënsektorët agro-përpunues, defiçiti


i tregtisë në produktet agro-ushqimore është ende shumë i madh. Eksportet janë të

kufizuara dhe të përqendruara sidomos në disa lëndë të para të papërpunuara,

ndërkohë që vendi importon ushqim të përpunuar, drithëra dhe duhan.

Agro-përpunimi është zgjeruar në mënyrë të konsiderueshme gjatë 10 viteve të

fundit. Edhe gjatë krizës aktuale, sektori ka vazhduar të rritet. Xhiro është rritur me

3% dhe punësimi me 3.3% në vit gjatë 2008-2013. Përpunimi i ushqimit në

Shqipëri përfshin mishin, bulmetin, frutat, perimet, ushqimet e konservuara, vajin e

ullirit, peshkun, pijet, barishtet dhe erëzat dhe nënsektorë të tjerë. Sektori i agro-

përpunimit është konsoliduar gjatë viteve të fundit në mënyrë të vazhdueshme.

Bujqësia dominohet nga ferma të vogla dhe prodhim i fragmentuar. Në mënyrë të

ngjashme, industria e përpunimit të ushqimit dominohet nga përpunuesit e vegjël,

të cilët punësojnë ndërmjet 2 deri në 10 persona. Vetëm 10% e bizneseve në këtë

sektor kanë më shumë se 50 punonjës. Vetëm pak firma janë në pronësi të të

huajve. Zakonisht firmat e huaja kanë tendencë për të krijuar partneritete me

sipërmarrësit lokalë në mënyrë që të menaxhojnë më mirë veprimet, duke qenë se

mjedisi i biznesit konsiderohet disi i ndryshëm dhe sfidues krahasuar me vendet e

origjinës. Qarqet kryesore për nga numri i firmave bujqësore dhe agro-përpunuese

duket të jetë Fieri, Vlora, Korça, Berati, Durrësi dhe Shkodra. Ndërkohë, Kukësi

dhe Dibra kanë mbetur prapa.

Ekzistojnë disa faktorë të rëndësishëm, të cilët ndikojnë përformancën e fermës dhe

modelin e adoptuar të biznesit, duke përfshirë aksesin në tokë, disponueshmërinë e

aseteve të veçanta, të tilla si traktorët ose mekanizime të tjera, burimet e financimit,

bashkëpunimin horizontal dhe vertikal dhe aksesin në shërbimet e ekstensionit dhe

ndihmën teknike. Modeli i biznesit i adoptuar nga firmat agro-përpunuese ndryshon

kryesisht në varësi të nën-sektorit. Megjtihatë, disa modele janë të qarta. Aksesi

ndaj burimeve dhe veçanërisht ndaj materialeve të para, në volum dhe cilësi duket

një kusht esencial për konkurrencën, produktivitetin dhe diverisifikimin e

produktit. Në kushtet e strategjive të segmentimit të tregut, firmat e vogla

fokusohen zakonisht në klientët me të ardhura të ulëta. Vetëm pak firma përpiqen

të diversifikojnë produktin e tyre duke u fokusuar në burime të veçanta lokale dhe

të synojnë klientë me të ardhura të larta në zonat urbane. Firmat e mëdha përpiqen

të diversifikojnë tregun e tyre gjeografikisht dhe sipas të ardhurave të klientëve.

Shpërndarja dhe logjistika janë shumë të ndryshme përgjatë nën-sektorëve dhe

firmave. Roli i kompanive të mëdha të shpërndarjes për produktet “Made in

Albania” është gjithashtu i rëndësishëm. Kompanitë e mëdha veçanërisht në


produkte të qumështit dhe fruta/perime janë duke përmirësuar prodhimin e tyre dhe

rrjetet e shpërndarjes duke investuar shumë në logjistikën nga jashtë. Firmat e

mëdha kanë tendencën të përdorin metoda të ndryshme promovimi. Firmat e vogla

përdorin kryesisht shitjet personale për të promovuar produktet e tyre. Teknologjia

duket që ka një rëndësi të madhe në zhvillimin e modeleve të biznesit dhe

eksplorimin e burimeve ekzistuese, krahasuar me faktorë të tjerë, të tilla si

kapacitetet dhe aftësitë e punonjësve, TIK madje edhe se volumi i lartë i prodhimit

(për të shfrytëzuar ekonominë e shkallës). Prodhuesit e produkteve me vlerë të

shtuar të ulët tentojnë të rrisin përfitimet e tyre duke rritur volumet e prodhimit.

Disa kanë tendencë të kapitalizojnë mbi lëndë të parë me cilësi të lartë, veçanërisht

aftësi ose procese të kapitalit intensiv, të cilat rritin vlerën e shtuar dhe nëpërmjet

adoptimit të strategjive të çmimit premium. Koordinimi me aktorë të sipërm dhe të

poshtëm të bizneseve është një faktor thelbësor, i cili ndikon performancën dhe

konkurrencën e të gjitha firmave agro-përpunuese.

Punësimi

Bujqësia mbetet punëdhënësi më i madh në Shqipëri. Pjesa më e madhe e

popullsisë në zonat rurale mbetet e vetëpunësuar ose e punësuar në sektorin e

bujqësisë, me përqindjet më të larta në qarqet e Beratit, Dibrës, Elbasanit dhe

Fierit. Nënsektori i agro-përpunimit punëson rreth 11,300 persona në punë formale

dhe shumë të tjerë në joformale, sidomos gjatë sezonit të vjeljes. Të rinjtë përbëjnë

pjesën më të madhe të forcës së punës (65% e këtyre vendeve të punës janë të

mbushura me të rinj nën 30 vjeç, ndërsa 70% e tyre janë gra të reja në moshë)

kryesisht punëtorë jo të kualifikuar krahu, të punësuar në linjën e përpunimit -

seleksionim, transportim, ose paketim produktesh. Sektori ka një efekt të

konsiderueshëm shumëzues pasi 100,000 janë të punësuar në mënyrë indirekte

nëpërmjet zinxhirit të furnizimit, veçanërisht në zonat rurale. Në përgjithësi,

pastiçeria, qumështi dhe përpunimi i mishit janë sektorët me numrin më të madh të

të punësuarve. Disa nënsektorë, të tillë si përpunimi i mishit, vera, frutat dhe

perimet e konservuara, peshku, etj, kanë përjetuar një rritje të konsiderueshme gjatë

dekadës së fundit. Sektorë të tjerë kanë ndaluar (stanjacion) ose janë rritur me një

ritëm më të ngadaltë.

Në sektorin bujqësor janë të punësuara më shumë femra se meshkuj. Megjithatë,

kishte vetëm 21,527 drejtuese femra të fermave krahasuar me 329,389 meshkuj

drejtues të fermave (2012), gjë që shënon një ndryshim të vogël në krahasim me

vitin 2007. Përqindja e drejtueseve femra të fermave ishte 6.5 për qind në vitin

2012 krahasuar me 5.5 për qind në vitin 2007 (55 për qind e fuqisë totale punëtore


në bujqësi janë femra). Ato zakonisht kontribuojnë në funksionimin e fermës, duke

përfshirë përgatitjen dhe furnizimin e produkteve ushqimore, kujdesin e kafshëve

dhe aktivitete të tjera. Të ardhurat e grave në sektorin e bujqësisë janë mjaft të ulëta

dhe hendeku gjinor është më i lartë se në sektorët e tjerë. Të njëjtat konkluzione

janë nxjerrë për të femrat të punësuara në sektorin e agro-përpunimit, i cili

konsiderohet që paguan një ndër pagat bruto mesatare mujore më të ulëta.

Nevojat për Aftësi dhe Tendencat e Tjera

Në sektorin e bujqësisë, shërbimet më të kërkuara, zakonisht ato të dhëna, janë të

lidhura me aktivitetet e prodhimit të tilla si: shërbimi i ekstensionit për mbrojtjen e

bimëve, praktikat agronomike, zgjedhja e shumëllojshmërisë, përdorimi i inputeve,

shëndeti i kafshëve, mbarësimit artificial, etj. Fermat e mëdha, në varësi të llojit të

prodhimit dhe nivelit të integrimit, kanë nevoja të veçanta; shartimi për shembull,

edhe pse një punë sezonale, është në kërkesë të lartë nga shumë ferma të mëdha.

Në sektorin e agro-përpunimit, ekziston një nevojë e qartë për teknologë ushqimorë

(me specializim të ndryshëm). Disa nën-sektorë të veçantë kanë nevoja të veçanta.

Bukë pjekësit e specializuar janë shumë të kërkuar në zonat urbane duke qenë se

numri i furrave që ofrojnë një shumëllojshmëri të gjerë të produkteve po rritet në

mënyrë të qëndrueshme.

Në sektorët e bujqësisë dhe agro-përpunimit ka një tendencë të mirë-krijuar për të

rekrutuar pjesën më të madhe të stafit bazuar në rrjetet e familjes dhe miqve.

Përveç kësaj, vendndodhja luan një rol të rëndësishëm në rekrutimin e të

punësuarve. Shumë punonjës rekrutohen në nivel lokal dhe disa teknikë, inxhinierë

dhe staf menaxhues rekrutohen në zonat urbane apo gjysmë-urbane. Firmat më të

mëdha, sidomos ato që ndodhen në zonat urbane, përdorin kanale të tjera rekrutimi,

të tilla si njoftimet në gazetat kombëtare apo zyrat e punës.

Trajnimi në vendin e punës është metoda më e zakonshme e përdorur nga AP për të

trajnuar fuqinë e tyre punëtore, edhe pse metoda të tjera janë përdorur shumë.

Fermerët dhe mbarështuesit trajnohen zakonisht nga ekspertë vendorë dhe

ndërkombëtarë, në kuadër të nismave për ndërtimin e kapaciteteve të financuara

nga agjencitë qeveritare ose organizatat donatore. Edhe pse, shumë fermerë dhe

agro-përpunues e konsiderojnë trajnimin formal dhe këshillimin një "luks" ose

shumë teorik, disa histori suksesi të metodave të mirë-projektuar po ndryshojnë

keqkuptimin e përgjithshëm të pronarëve të ndërmarrjeve, menaxherëve dhe

fermerëve në lidhje me dobinë e metodave të tilla.


AFP në Bujqësi dhe Agro-Përpunim

1,800 studentë morën pjesë në shkollat e arsimit profesional (AP) në profile të

lidhura me bujqësinë në vitin akademik 2014-2015 me një rritje prej 15% krahasuar

me vitin e kaluar. Ekzistojnë 11 shkolla publike të arsimit profesional që ofrojnë

kualifikime në fushën e bujqësisë, agrobiznesit, agropërpunimit, teknologjisë së

ushqimit dhe veterinarisë, të vendosura në qarqet e Tiranës, Durrësit, Shkodrës,

Beratit, Korçës, Fierit dhe Elbasanit. Tendencat me rritje më të shpejtë në profilet

bujqësore të lidhura janë bujqësia dhe teknologji ushqimore. Oferta publike për

trajnim profesional afatshkurtër për sektorin e bujqësisë dhe agro-përpunimit është

e kufizuar në kopshtari, kurse të bletarisë, ndërsa kompanitë private janë duke qenë

më aktive në ofrimin e kurseve të trajnimit ad hoc.

Shkollat profesionale regjistrojnë zakonisht studentë me notë mesatare shumë të

ulët (nga edukimi bazë) ose ato të cilët nuk kanë kaluar vitin e parë të shkollës së

mesme. Kjo situatë kontribuon në arritje akademike të ulëta të studentëve, motivim

të ulët, paaftësi për të thithur materialet e të mësuarit dhe mbetjen ose lënien e

shkollës. Bërja tërheqës e edukimit të AP ndaj studentëve me performancë të lartë

është konsideruar nga shumë aktorë dhe ekspertë si një nga sfidat më të

rëndësishme me të cilat përballet sistemi.

Problemet dhe Ndërhyrjet

Problemet kryesore të identifikuara janë: (1) bashkëpunimi i pamjaftueshëm me

institucionet e AFP-së dhe mungesa e ndërgjegjësimit ndërmjet aktorëve të biznesit

(2) njohuritë e pamjaftueshme në teknologji dhe menaxhimin e procesit nga

mësuesit (3) studentë nën performancë dhe aftësitë dhe njohuritë joadekuate (4)

cilësia e pamjaftueshme e infrastrukturës. Një seri ndërhyrjesh janë propozuar për

të adresuar këto probleme, duke përfshirë: (1) fushatë ndërgjegjësimi ndërmjet

agro-përpunuesve dhe aktorëve të tjerë të biznesit; (2) aktivitete të rrjeteve

ndërmjet ofruesve të shërbimeve të biznesit, institucioneve të AFP-së, dhe agro-

përpunuesve dhe fermave; (3) programe trajnimi për mësuesit fokusuar në metoda

të reja të mësimdhënies; (4) praktika të fokusuara kryesisht në prodhimin dhe

shpërndarjen; (5) përmirësimi i kurrikulave dhe metodave të të mësuarit duke u

fokusuar në metodat e të mësuarit të dyfishtë dhe të përzier; (6) investime në

infrastrukturë.


Vlerësim i Sektorit dhe Ndërhyrjeve

Tre kritere, (1) rëndësia, (2) efikasiteti, (3) fizibiliteti, janë përzgjedhur për të bërë

të mundur një vlerësim të sektorit dhe ndërhyrjeve dhe veprimeve të mundshme në

sektor dhe nivelit të ofrimit të AFP.

Gjetjet e analizës tregojnë se efikasiteti i sugjeruar i ndërhyrjes në sektorët e

bujqësisë dhe agro-përpunimit është mjaft i vështirë për t'u arritur, edhe pse

ndërhyrjet e synuara në nën-sektorë të veçantë dhe profilet respektive mund të jetë

më efektive dhe prodhojnë rezultate të prekshme në afatshkurtër. Nga ana tjetër,

rëndësia dhe fizibiliteti i ndërhyrjes së propozuar është mjaft i lartë.

Shumë prej ndërhyrjeve të propozuara janë të ndërthurura me njëra-tjetrën.

Ndërkohë që përfshirja e aktorëve të biznesit vlerësohet si e vështirë për tu arritur,

analiza tregon se ky hap është vendimtar për qëndrueshmërinë dhe efektivitetin e

vetë iniciativës. Vlerësimet e sektorit dhe ndërhyrjeve sugjerojnë që ndërtimi i një

rrjeti të palëve të interesuara mund të konsiderohet si një pikë hyrje e zbatimit të

programit.

Konkluzione dhe Rekomandime

Bujqësia dhe sektori i agro-përpunimit ka gjasa të vazhdojnë rritjen e tyre të

qëndrueshme, pavarësisht nga rënie e përqindjes në ekonomi dhe niveli i ulët i

produktivitetit. Bujqësia në përgjithësi dhe agro-përpunimi, magazinimi dhe

shpërndarja e produkteve ushqimore në veçanti sigurojnë një mundësi për vende të

reja pune. Profilet e lidhura me agropërpunimin mund të përbëjnë një mundësi të

mirë për rritjen e punësimit, veçanërisht për gratë, duke qenë se NVM-të në zonat e

sektorit janë në rritje dhe gratë janë duke luajtur një rol të fuqishëm në shumë

biznese në pronësi familjare.

Çdo ndërhyrje në zhvillimin e potencialit të AFP-së duhet të marrë në konsideratë

kërkesat specifike të tregjeve lokale të punës dhe diversitetin e kontekstit në qarqe

të ndryshme të vendit. Duke u ndalur në shkollat premtuese të AP, të cilat ofrojnë

drejtim dhe profilet në kërkesë të lartë duket të jetë e vetmja mënyrë e mundshme

që të ketë rezultate të rëndësishme për një program të fokusuar në metoda të reja të

të mësuarit. Në përgjithësi, mund të thuhet se sistemi i AFP-së duhet të adresojë

presionin për fuqinë punëtore më të kualifikuar duke përdorur një strategji të


dyfishtë: (1) shpërndarjen e burimeve të kufizuara në disa profile të veçanta për

shkollat e AP; (2) të sigurojë FP fleksibël për zonat me akses të vështirë dhe

profilet, të cilat janë të nevojshme, por kanë kërkesë të kufizuar.

Projekti "Aftësi për Punë" duhet të konsiderojë krijimin e rrjeteve dhe

bashkëpunimit si një qasje e rëndësishme për të rritur efikasitetin dhe fizibilitetin e

programit. Alokimi i burimeve dhe sekuenca e veprimeve duhet të rregullohen me

kujdes për të adresuar boshllëqet e mundshme ndërmjet nevojave të sektorit dhe

propozimit të AFP-se, duke krijuar me kujdes një bashkëpunim konkret dhe më të

fortë ndërmjet aktorëve të rëndësishëm.


1. HYRJE

Arsimi dhe Formimi Profesional (AFP) konsiderohet të jetë zhvilluar në mënyrë

joadekuate në Shqipëri, pavarësisht reformave të vazhdueshme nga ana e Qeverisë

së Shqipërisë (QSH) të mbështetura nga organizata donatore. Duke patur parasysh

sfidën e AFP për tu përshtatur me kërkesat e reja të sistemit ekonomik, të rinjtë

priren të preferojnë arsimi e mesëm të përgjithshëm, pasi ai i ndihmon ato të jenë

fleksibël në tregun e punës

Aktualisht numri i shkollave profesionale bujqësore dhe të diplomuarve në shkollat

bujqësore është mjaft i ulët krahasuar me dy dekada më parë dhe me nevojat e vetë

sektorit. Ndërmjet ekspertëve është pranuar gjerësisht që në njërën anë në zonat

rurale ekziston një tendencë e përgjithshme për të lënë shkollën e mesme dhe për të

migruar drejt zonave urbane ose jashtë vendit dhe në anën tjetër, cilësia e arsimit

nuk është aq e mirë sa ç’duhet të ishte.

Për të trajtuar këto probleme, sistemi shqiptar i AFP është duke kaluar nëpër një

reformë të rëndësishme, e cila synon të përmirësojë cilësinë e trajnimit dhe

metodave të të mësuarit dhe ta përshtatë atë ndaj nevojave të tregut. Sistemi AFP

në Shqipëri është konsideruar një përparësi kryesore e qeverisë. Në këtë aspekt,

programi qeveritar deklaron (fq. 33):

[…] “Do të punojmë drejt riorientimit tërësor të arsimit profesional

drejt nevojave reale të tregut dhe kthimin e shtetit në financuesin e

mbështetësin kryesor të aftësimit profesional. Sistemi mbi të cilin

kjo reformë do të bazohet është sistemi dual gjerman që

karakterizohet nga një ndërthurje e mësimit teorik me punë praktike.

Gjithashtu, kurset dhe arsimi profesional do të zgjerohen edhe në

zonat rurale për t’i dhënë nxitjen e nevojshme industrisë

agropërpunuese.”

Si rezultat i shtysës e re e Qeverisë Shqiptare për të kthyer Zhvillimin e Aftësive

Profesionale (ZHAP) në një motor të rritjes për Shqipërinë, Projekti "Aftësi për

Punë" synon të mbështesë sistemin ZHAP duke kombinuar teorinë me praktikën

dhe duke bashkëpunuar me sektorin privat. Studentë të rinj shqiptarë do të

përfitojnë nga aksesi më i mirë në tregun e punës dhe rritja e punësimit duke i

siguruar atyre sisteme më të mira trajnimi të afta për t'i pajisur ato me aftësitë e

nevojshme.


Për të kryer një analizë krahasuese të sektorëve më premtues të ekonomisë me

potencial për të gjeneruar më shumë dhe vende më të mira pune për të rinjtë,

analiza e sektorit të veçantë, do të fokusohet në:

[…] “sigurimi i një analize të thelluar për të identifikuar elementet

kryesore, të cilët mund ti bëjnë sektorët e caktuar premtues në

aspektin e qëndrueshmërisë së sektorit, kontributit i tij në rritjen

ekonomike të vendit, mundësisë për krijimin e vendeve të mira që

ofrojnë akses të barabartë dhe mundësi për të gjithë. Për më tepër,

analiza do të sigurojë një kuptim të plotë të elementeve të ndryshme

të procesit të reformimit të kërkuara në sistemin e AFP për të

optimizuar potencialin e këtyre sektorëve për gjenerimin e më

shumë dhe më të mira të vendeve të punës për djem të rinj dhe vajza

të reja1”.

Bazuar në objektivin e studimit output-et janë:

Kryerja e një analize të gjendjes aktuale duke u fokusuar në (i) zhvillimin dhe

tendencat e rëndësishme në sektorët e bujqësisë dhe agro-përpunimit; (ii)

punësimin në sektor; (iii) nevojat për aftësi dhe boshllëqet; (iv) profilet

profesionale; (v) analiza të gjendjes së institucionit të AFP-së dhe regjistrimit.

Vëmendje e veçantë do ti kushtohet konsideratave të aktorëve të biznesit mbi

mundësitë e sistemit të AFP-së për të adresuar kërkesat e punës dhe çështjet

gjinore.

Zhvillojë dhe vlerësojë ndërhyrje/veprime të mundshme me fokus të veçantë

mbi të mësuarit e përzier dhe të dyfishtë, në mënyrë që të përmirësojë

performancën e institucionin/eve të AFP-së.

Veprimet e sugjeruara nënkuptojnë gjithashtu tërheqjen dhe përfshirjen e

aktorëve të biznesit dhe aktorëve të tjerë të rëndësishëm publik dhe/ose privatë.

Metoda dhe Projektimi i Kërkimit

Metodat e përdorura në këtë kërkim të fokusuar në sektorët e bujqësisë dhe agro-

përpunimit marrin në konsideratë natyrën kërkimore të kërkimit bazë të “Aftësi për

Punë” dhe multi metodën e projektimit të kërkimit adoptuar nga ekipi qendror.

Studimi bazë “Aftësi për Punë| bazohet në metoda të ndryshme të tilla si (i)

sondazhi, (ii) intervista të thelluara, (iii) fokus grupe, etj. Duke përdorur një qasje

1 IDM, Termat e Referencës për ekspertë të sektorit, 2015


cilësore bazuar në intervista të thelluara, fokusi kryesor i këtij hulumtimi është

sigurojë përgjigje për problemet kërkimore 1 dhe 42

(dhe pyetjet e lidhura

kërkimore), përkatësisht, (1) përmirësimin dhe maksimizimin e futjes në tregun e

punës të të rinjve të arsimuar me AFP duke patur parasysh mjedisin mundësues dhe

(4) potencialin e sektorit/ofruesit dhe gadishmërinë si një bërës i ndryshimit. Pjesë

e pyetjeve kërkimore të lidhura me problemin kërkimor 2 dhe 3,3 përkatësisht (2)

pengesat dhe mundësitë për të tërhequr të rinjtë në AFP dhe (3) gjendja e grupeve

të pavaforizuara (femrat, Romët/Egjiptianët, etj) të adresohet duke shqyrtuar

studimet përkatësë të mëparshme dhe pjesërisht nga hulumtimi primar. Megjithatë,

duke patur parasysh numrin e ulët të intervistave dhe natyrën e pyetjeve kërkimore

(2 dhe 3), analizës i mungon vlefshmëria dhe qëndrueshmëria e nevojshme.

Duke patur parasysh (i) natyrën cilësore të këtij studimi, (ii) numrin e ulët të

intervistave të programuara, (iii) diversitetin e institucioneve të pakta arsimore të

AFP të vendosura dhe (iv) heterogjenitetin e lartë të aktorëve të biznesit,

hulumtuesi përdor qasjen e rasteve të shumta me metodë të vendosur duke përfshirë

njësi të shumta të analizave si një metodë e përshtatshme për të kryer studimin

bazë.

Për shembull, kërkimi për nevojat për aftësi nevojë përfshin madhësinë e firmave të

ndryshme (numri i punonjësve në to) në nivele të ndryshme, duke kërkuar për

modele të qëndrueshme dhe njësi të taksonomive dhe/ose rezultate të kundërta për

arsye të parashikueshme. Një analizë më e thellë thekson hendekun mes aftësive që

nevojiten dhe atyre që kanë nxënësit e trajnuar në AFP, duke identifikuar arsyet për

këtë mangësi. Një metodë e ngjashme u përdor për kërkimin e propozimeve të

ndryshme dhe skenarëve për mënyrën e përmirësimit të performancës së AFP për të

identifikuar ndërhyrjet e mundshme. Edhe pse projektimit për studimin bazë është

ndër-sektorial në natyrë (mbledhjen e informacionit nga një numër i subjekteve në

një pikë të caktuar në kohë) u përgjigjur në pyetjen "Cili", studiuesi do të përdorë

"kontribut" logjikën për të argumentuar mbi ndikimin e mundshëm të ndërhyrjeve

në sektorin e AFP-së në përmirësimin e performancën e saj, duke diskutuar dhe

duke argumentuar nivelin e gatishmërisë së ofruesve për ndërhyrje të tilla (duke

pasur parasysh fokusin e programit mbi metodat përzier mësimit).

2 IDM, 2015, Udhëzime për raportet sektoriale

3 IDM, 2015, Udhëzime për raportet sektoriale


Hartimi i Kampionit

Për të analizuar nevojat për aftësi të aktorëve të biznesit, hulumtuesi përdor

kampionë heterogjene, si një teknikë e qëllimshme për zgjedhjen e kampionëve,

për të kapur perspektiva të ndryshme të firmave të ndryshme, të cilat operojnë në

nën-sektorë të ndryshëm. Nga ana tjetër, duke patur parasysh profilet e ndryshme të

institucioneve të AFP, mbledhja e kampionëve përdoret për të rritur potencialin për

të synuar aktorë të përshtatshëm për intervista me informatorë kyçë. Hulumtuesi

identifikoi dy individë: (1) një ekspert i AFP-së dhe pedagog në Universitetin e

Tiranës, dhe (2) një profesor në Universitetin Bujqësor të Tiranës (UBT), konsulent

dhe studiues me përvojë, të cilët ofruan informacion relevant dhe të plotë për të

hartuar instrumentete kërkimit dhe për të ndërtuar kampionin e duhur.

Në bazë të literaturës, Shkolla e Tiranës të Arsimit Profesional u konsiderua e

përshtatshme për më tej në thellësi, pasi performanca e tij është vlerësuar të jetë i

përshtatshëm. Për më tepër, shkolla ofron një numër të konsiderueshëm të

studentëve të regjistruar, drejtimet dhe profilet. Për këtë arsye, studiuesi zgjedh për

të intervistuar disa nga sipërmarrësit firmat e të cilëve janë vendosur në këtë rajon

apo rajone të afërta. Katër sipërmarrësit në nën-sektorët e përpunimit të mishit,

fruta të freskëta dhe perimeve magazinimit, bimët mjekësore aromatike (MAP),

dhe frutave dhe perimeve të përpunimit janë intervistuar. Sipërmarrësit e

intervistuar paraqesin firma të mëdha apo të mesme. Për të pasur një mostër të

duhur heterogjene, studiuesi intervistoi sipërmarrësit e fermave dhe firmave të

përpunimit në një rajon tjetër të vendit. Intervista me pronarin e një baxho të vogla,

kreu i një kooperative të fermerëve specializuar në prodhimin dhe eksportin

gështenja janë përzgjedhur për të kapur pamje të sipërmarrësve të vegjël dhe

fermerët që jetojnë në zonat rurale të rajonit të Shkodrës.

Në bazë të procedurës mbledhje së kampionit janë intervistuar Assoc. Prof. Edvin

Zhllima, lektor në UBT dhe konsulent i njohur, Dr. Sabah Sena, një nga

profesionistët me më shumë përvojë, dhe Arzen Rexha, agronom dhe studiues. Së

fundi, drejtori i Turizmit dhe Mikpritjes Shkollën e Tiranës u intervistuar pas një

vizite të shkurtër në ambientet e shkollës. Në shtojcën 1 jepet një listë e plotë e të

intervistuarve.


Kufizime

Studimi është cilësor dhe kryesisht eksplorues për nga natyra, edhe pse nuk është

komponent shpjegues. Edhe pse vëmendja e duhur i është kushtuar projektimit të

marrjes së kampionit, duke përfshirë dimensionin e sektorit të lidhura me AFP dhe

nënësektorët e bujqësisë dhe agro-përpunimit, madhësia, dimensioni (p.sh. numri i

nxënësve për shkollë apo madhësia e firmave), dimensioni gjinor dhe dimensioni

gjeografik, kampioni nuk është projektuar të jetë përfaqësues statistikisht. Duhet

theksuar se është përdorur trekëndëzimi e informacionit duke përdorur burime të

shumta të informacionit (përfaqësues të shkollave të AFP, aktorët e biznesit dhe

ekspertët) për të siguruar informacion të besueshëm dhe të vlefshëm.

Meqë studimi fokusohet në të dy sektorët e bujqësisë dhe agro-përpunimit, disa

seksione mund të jenë shumë të dendur me informacion. Studiuesi u përpoq për të

theksuar vetëm ato aspekte të konsiderohen të vlefshme për pyetjet kërkimore

shmangur mbivendosje mes sektorëve dhe të përmbahet nga e disa çështjeve dhe

temave. Megjithatë, kjo zgjedhje mund të ndikojë negativisht në përvojën e leximit.


2. PËRSHKRIM I PËRGJITHSHËM I SEKTORIT

Shqipëria ka një traditë të gjatë në bujqësi dhe prodhimin e ushqimit. Zhvillimi i

sektorit është favorizuar nga kushtet e përshtatshme klimatike Mesdhetare për

produktet e hershme jo të kohës së sezonit bujqësor dhe jo të kohës së sezonit

bujqësor, një vëmendje të shtuar të organeve qeveritare, donatorëve ndërkombëtarë

dhe aktorëve të tjerë të rëndësishëm, si edhe një interes në rritje nga ana e

fermerëve dhe sipërmarrësve lokalë.

Shqipëria ka nënshkruar marrëveshje të tregtisë së lirë me vendet e BE-së, EFTA-s

dhe CEFTA-s dhe është anëtare e OBT-së. Vendi është angazhuar për përafrimin

dhe zbatimin e politikave në përputhje me standardet dhe kërkesat e BE-së dhe

kornizën e politikave të anëtarësimit, në mënyrë që të rritë eksportet dhe të

përmirësojë sigurinë e ushqimit. Megjithëse përafrimi me standardet e BE-së

kërkon investime të konsiderueshme në modernizimin e objekteve dhe fermave,

njohuri dhe aftësi të forcës punëtore, Qeveria është duke e konsideruar këtë proces

si prioritet të lartë në zhvillimin rural dhe bujqësor.

2.1 Rëndësia për Ekonominë

Nga një pikëpamje makro ekonomike, bujqësia dhe industria e prodhimit të

ushqimit luajnë një rol të rëndësishëm në zhvillimin ekonomik të Shqipërisë.

Bujqësia mund të konsiderohet një sektor jetik për vendin duke qenë se gjeneron

16.5% të PBB-së dhe mbetet ofruesi kryesor i punës (42.7% të punësuar)4. Vlera e

Shtuar Bruto (VSHB) në bujqësi në vitin 2012 ishte 2.02 Milion Euro, duke

paraqitur një rritje prej 67% në krahasim me 10 vjet më parë (Tabela 1). Rritja e

VSHB-së në vit ishte mesatarisht 4.5%, shumë më e lartë se norma e rritjes së

përgjithshme ekonomike (rreth 3-4)5. Në këtë mënyrë, ndërkohë që pjesa e sektorit

të bujqësisë në ekonominë Shqiptare u rrit, produktiviteti i punës6 u rrit më shpejt

si pasojë kryesisht e efiçensës më të lartë të punonjësit. Megjithatë, produktiviteti i

punës në sektorin e bujqësisë është ende shumë i ulët krahasuar me mesataren në

BE7. Në vitin 2012, produktiviteti i punës ishte 3,615 Euro, pothuajse gjysma e

dhjetë anëtarëve më pak të zhvilluar të BE-së. I njëjti problem mund të evidentohet

4 INSTAT, 2014

5 UN, FAO, 2013, Analizë e Sektorit për Diversifikimin e Ekonomisë Rurale në Shqipëri

6 Matur sipas VSHB/punonjës

7MBZHRAU, 2013, Strategjia Ndërsektoriale për Zhvillimin Rural dhe Bujqësor


në sektorin e agro-përpunimit. Përmirësimi në produktivitetin e punës është më i

dobët në këtë nënsektor (vetëm 7.5% nga viti 2007 deri në vitin 2011)8.

Tabela 1: Vlera e shtuar bruto dhe tregtia në sektorin e bujqësisë

Njësia 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Vlera e shtuar bruto e sektorëve të bujqësisë, pylltarisë, gjuetisë dhe peshkimit

- VSHB (çmimet aktuale) mil. EUR 1.461,0 1.534,9 1.612,1 1.765,0 1.914,0 2.024

- përqindja në VSHB e të gjitha aktiviteteve

% 18,7 20,2 20,4 21,3 22,6 23,1

Tregtia në produktet ushqimore dhe bujqësore

Eksporti i produkteve agro-ushqimore

mil. EUR 51,5 58,9 71,5 82,9 101,2 128,9

- përqindja në eksportin e të gjitha produkteve

% 6,9 5,0 5,1 5,4 5,8 6,4

Importi i produkteve agro-ushqimore

mil. EUR 519,8 577,1 597,0 618,4 646,0 721,0

- përqindja në importin e të gjitha produkteve

% 14,6 17,8 17,2 15,8 18,7 17,0

Bilanci tregtar në produktet agroushqimore

mil. EUR -468 -518 -525 -535 -545 -592

Raporti i mbulimit eksport/import

% 9,9 10,2 12,0 13,4 15,7 17,9

Burimi: INSTAT

Pavarësisht shenjave të fundit të përmirësimit të ndjeshëm në rritjen e sektorit të

bujqësisë, defiçiti tregtar në produktet agro-ushqimore është shumë i madh me një

raport eksport/import në rritje të vazhdueshme (shiko shtojcat 2-5). Eksportet janë

të kufizuara dhe të përqendruara në disa fusha (shiko shtojcën 2 dhe 3), që do të

thotë peshk dhe prodhime deti, bimët aromatike medicinale, lëndë drusore dhe

mbetjeve të kafshëve dhe kohët e fundit perime dhe fruta.9

Vendi importon

ushqime të përpunuara, kafe, drithëra dhe duhan (shiko shtojcat 4 dhe 5). Produktet

e përpunuara janë ende një pjesë e vogël e eksporteve.

Sektori i agro-përpunimit është një sektor i rëndësishëm për ekonominë Shqiptare, i

cili gjeneroi në vitin 2011 një xhiro prej 56,52410

LEK (403 Milion Euro). Kjo

përbën 25.1% të xhiros së përgjithshme për bujqësinë ose 5% të PBB-së së

përgjithshme të Shqipërisë11

.

8MBZHRAU, 2013, Strategjia Ndërsektoriale për Zhvillimin Rural dhe Bujqësor

9COMTRADE, Drejtoria e Përgjithshme e Doganave, 2014

10MBZHRAU,2013, Strategjia Ndërsektoriale për Zhvillimin Rural dhe Bujqësor

11 INSTAT, 2012


Grafiku 1: Vlera e bujqësisë dhe prodhimit agroindustrial (milion lekë,

çmimet e vitit 2006)

Burimi: MBZHRAU – Sektori i Statistikave

Agro-përpunimi është zgjeruar gjatë 10 viteve të fundit në mënyrë të

konsiderueshme. Xhiro e sektorit pothuajse është dyfishuar nga viti 2000 në vitin

2011, ndërsa punësimi është rritur me afërsisht 20%12

, mbështetur nga një rritje e

kërkesës së brendshme për produktet e përpunuara. Edhe gjatë krizës, sektori ka

qenë në rritje: për periudhën 2008-2013, xhiro është rritur me 3% dhe punësimi

me 3.3% në vit13

. Kërkesa e brendshme do të jetë e lartë për vitet që vijnë, duke

qenë se të ardhurat rriten dhe konsumi zhvendoset drejt produkteve më të sigurta,

me cilësi të lartë dhe të përshtatshme.

Përpunimi i ushqimit në Shqipëri përfshin mishin, bulmetin, frutat, perimet,

ushqimet e konservuara, vajin e ullirit, peshkun, pijet, barishtet dhe erëzat dhe

sektorë të tjerë. Sektorët dominohen nga ndërmarrjet e vogla dhe të mesme, të cilat

kryesisht prodhojnë për tregun e brendshëm (p.sh. mish, qumësht dhe vaj ulliri),

ndërkohë eksportojnë me sukses në BE, SHBA dhe tregjet rajonale (p.sh. barishte

dhe erëza, peshk, perime). Industria e përpunimit të ushqimit dominohet nga

përpunuesit e vegjël që punësojnë midis 2-10 persona. Vetëm 10% e bizneseve në

këtë sektor kanë më shumë se 50 punonjës14.

12

RISI, 2013, Krijimi i Tregut të Punës për të Rinjtë: Analiza e Nënsektorit të Parë – Agro-përpunimi 13

MBZHRAU,2013, Strategjia Ndërsektoriale për Zhvillimin Rural dhe Bujqësor 14

INSTAT, 2013

149,802 155,669 159,080 171,802 177,438

186,263

47,970 51,353 52,731 55,543 56,524 59,996

0

50,000

100,000

150,000

200,000

2007 2008 2009 2010 2011 2012

Agriculture Agroindustry


Agro-përpunuesit (AP) furnizojnë një treg shumë të vogël (kryesisht tregun vendas

dhe tregun e Kosovës), i cili ka treguar tashmë për disa produkte shenja të ngopjes

(p.sh. djathë feta15

) dhe janë të paaftë të konkurrojnë me konglomerate të huaja për

produktet që kanë nevojë për investim në linjat e prodhimit të kapitalit intensiv

dhe nivelet e larta të ekspertizës. Në disa industri, duke përfshirë bulmetin, vajin e

ullirit dhe të tjera ekzistojnë kapacitete të pashfrytëzuara duke qenë se tregu

vendas është pothuajse i ngopur. Në këto industri, prodhimi mund të rritet

ndjeshëm, pa nevojën e investimeve shtesë në qoftë se sipërmarrësit mund të kenë

sukses në kapjen e tregjeve të reja.16

Për këtë arsye, mundësitë nga zhvillimi dhe

diversifikimi i tregut janë të rëndësishme. Eksporti mund të zhvillohet gjithashtu në

nënsektorët ku Shqipëria ka një avantazh konkurrues, bazuar në kushtet klimatike,

koston e ulët të punës dhe disponueshmërinë e burimeve.

Vlen të theksohet se ekzistojnë disa tendenca të rëndësishme pozitive në sektorë të

veçantë (shiko kutinë 1). Ka dëshmi të një rritje graduale të prodhimit të

produkteve të tilla si, sallam dhe proshutë, lëng frutash, djathë, perime të

konservuara, miell gruri, etj. Megjithatë, sektori i agro-përpunimit përballet

gjithashtu me disa sfida. Sektori në tërësi karakterizohet nga një defiçit i

rëndësishëm strukturor: shkalla e mallrave të importuara në furnizimin e

përgjithshëm është e lartë në prodhimin parësor dhe shumë e lartë në agro-

industri17

. Vendi mbështetet gjithashtu në importin e inputeve bujqësore, makineri

bujqësore, pajisje të përpunimit të ushqimit dhe edhe më shumë në materialet e

paketimit të ushqimeve.

Kutia 1: Analizë e nënsektorit – prodhimi, ruajtja dhe përpunimi i frutave dhe perimeve (F&P)

Ka pasur një ndryshim të madh nga kultivimi i drithërave tek frutat dhe perimet duke qenë se

prodhimi i frutave dhe perimeve është punë intensive që është ende një faktor i prodhimit të lirë.

Prodhimi i frutave jep një kontribut të rëndësishëm në sektorin e bujqësisë (17 për qind të

prodhimit të përgjithshëm bujqësor në vitin 2011). Outputi në vlerë është më shumë se dyfishuar

që nga viti 2000. Prodhimi i frutave18

është rritur rreth katër herë në krahasim me pikën më të ulët

(1995Error! Reference source not found.) dhe 2.3 herë në krahasim me të dhënat e ekonomisë së

15

GIZ, 2014, Mbështetje për Bujqësisë dhe Zhvillimin Ekonomik Rural në Zonat e Pafavorizuara të Shqipërisë - studim i (SARED) 16


DSA, 2011, Sondazh i Sektorit të Agrobiznesit 18

Fruta peme, agrume, ullinj, dhe rrush


mëparshme të centralizuar (1985) 19

. Eksporti i frutave, edhe pse ende modest (4629 ton në vitin

2011 dhe më shumë se 10.000 ton në vitin 201220

), tregon përparësinë krahasuese të sektorit.

Pjesa më e madhe e druve frutor, veçanërisht për mollët janë të vendosura në qarqet e Korçës dhe

Dibrës, ku fermerët planifikojnë të investojnë dhe rritin prodhimin (FAO 2013). 21

Edhe pse ka një

tendencë për të mbjellë dru frutorë intensivë, pjesa më e madhe e fermerëve të vegjël nuk kanë

zbatuar teknologji të mbjelljes intensive duke çuar në dru frutorë joefikasë, kosto më të larta për

rallisjen e të mbjellave, korrjen dhe praktika të tjera.

Prodhimi i perimeve është rritur me 1/3 në krahasim me vitin 2007, duke arritur në 866 000 MT në

2012. Investimet në rritje në serra kanë kontribuar në një ndryshim ndërmjet eksportit dhe

importit; për herë të parë në vitet 2011 dhe 2012 eksportet tejkaluan importet. Prodhimi i

perimeve është i përqendruar në qarqet e Fierit (31.4% të prodhimit të përgjithshëm), ndjekur nga

Tirana dhe Shkodra. Tre qarqet përbëjnë gjysmën e prodhimit kombëtar.22

Rritja në prodhimin e brendshëm sigurisht që nuk ka kaluar pa u vënë re ndërmjet tregëtarëve me

shumicë të frutave dhe perimeve (F&P), importuesve dhe fermerëve të tjerë të mëdhenj, duke i

çuar të gjithë këto aktorë të bëjnë investime në objektet dhe depot frigoriferike. Për shembull,

ekzistojnë 30 operatorë frigoriferikë në Korçë me një kapacitet frigoriferik prej 7520 tonësh23

të

fokusuar kryesisht për mollë. Megjithëse janë bërë investime të rëndësishme në drejtim të

frigoriferëve, teknologjia e pas korrjes nuk është optimizuar ende duke çuar në humbje të

rëndësishme.

Industria e përpunimit të Frutave dhe Perimeve (F&P) përbëhet nga rreth 30 kompani të

regjistruara dhe disa informale ose linja pjesërisht informale të përpunimit. Sipas MBZHRAU

(2012), ekzistojnë rreth 30 fabrika të përpunimit të F&P në nivel vendi. (p.sh. Berati ka 11 fabrika,

Dibra 2, Elbasani 2, Korça 3, Shkodra 2, dhe të tjerat janë shpërndarë në qarqet e mbetura).

Përpunimi i specializuar i frutave ka shfaqur gjithashtu: lëngun e frutave në Korçë dhe Dibër dhe

frutat e thata në Dibër. Pjesa më e madhe e kompanive në këtë sektor nuk mund të përballojnë

investimet e mëdha, në këtë mënyrë rinovimi i teknologjisë ekzistuese dhe hyrja e teknologjive të

reja janë duke u zhvilluar shumë ngadalë 24

.

2.2 Përshkrim i Përgjithshëm i Qarqeve

Sipas INSTAT-it, firmat e bujqësisë, peshkimit dhe pylltarisë përfaqësojnë vetëm

2% të totalit të firmave të regjistruara në Shqipëri (shiko tabelën 2). Duke pasur

19


FAOSTAT, 2014 21

Ë, 2013, “Organizimi i Zinxhirit Agro-Ushqimor në Shqipër – Rasti i ZMD-ve dhe Frutave” 22

MBZHRAU, 2013, Strategjia Ndërsektoriale për Zhvillimin Rural dhe Bujqësor 23


GIZ, 2014, Mbështetje për Bujqësisë dhe Zhvillimin Ekonomik Rural në Zonat e Pafavorizuara të Shqipërisë - studim i (SARED)


parasysh nivelin e lartë të informalitetit, sidomos në zonat rurale, këto shifra duhet

të merren me një shkallë të caktuar skepticizmi, edhe pse ato ofrojnë një

informacion të mirë në lidhje me shpërndarjen e aktiviteteve ekonomike në qarqe të

ndryshme të vendit. Qarqet kryesore në numra absolutë duket se janë ato të Fierit,

Vlorës, Korçës, Beratit, Durrësit dhe Shkodrës: ndërkohë Kukësi dhe Dibra kanë

mbetur mbrapa. Bujqësia, pylltaria dhe peshkimi përfaqësojnë thuajse 7% të

numrit të përgjithshëm të firmave në qarkun e Fierit dhe thuajse 4% në rajonin e

Beratit, duke siguruar një tregues të mirë për rëndësinë e sektorit në këto rajone.

Tabela 2: Firmat bujqësore, të pylltarisë dhe peshkimit sipas qarqeve

Qarqet Totali Bujqësia, pylltaria,

peshkimi Përqindja

Totali 112.537 2.260 2,0

Berat 4.302 165 3,8

Dibër 2.164 56 2,6

Durrës 9.578 160 1,7

Elbasan 7.859 107 1,4

Fier 9.693 668 6,9

Gjirokastër 2.681 63 2,3

Korçë 7.311 165 2,3

Kukës 1.068 34 3,2

Lezhë 3.388 88 2,6

Shkodër 5.446 141 2,6

Tiranë 49.467 185 0,4

Vlorë 9.580 428 4,5

Burimi: INSTAT, 2014

Këto të dhëna lidhen me nivelin e mekanizimit, i cili kryesohet nga qarku i Fierit

dhe numrin e serave me Fierin dhe Beratin, të cilat kryesojnë deri tani të gjitha

qarqet e tjera. Fieri, Tirana dhe Shkodra janë qarqet me zonat më të mëdha për

kultivimin e perimeve. Korça, Elbasani dhe Fieri kanë numrin më të madh të

pemëve dru frutore. Fieri, Elbasani, Shkodra dhe Tirana janë qarqet me numrin më

të madh të bagëtisë; Vlora, Gjirokastra dhe Elbasani kanë numrin më të madh të

bagëtive imta25

. Qarku i Fierit renditet i pari në numrin e fermave ndjekur nga

Shkodra, Tirana dhe Vlora (shiko tabelën 3 më poshtë).

25

MBZHRAU, 2014


Tabela 3: Numri i fermave sipas qarqeve

Nr. Qarqet Nr. i fermave

2013 2014

1 Berat 24.929 24.176

2 Dibër 25.717 25.658

3 Durrës 30.128 28.770

4 Elbasan 31.636 31.326

5 Fier 54.638 52.169

6 Gjirokastër 23.110 18.918

7 Korçë 29.220 29.500

8 Kukës 9.940 10.108

9 Lezhë 23.005 25.585

10 Shkodër 38.202 38.812

11 Tiranë 32.930 34.454

12 Vlorë 28.151 32.839

Totali 351.605 352.315

Burimi: Ministria e Bujqësisë, Zhvillimit Rural dhe Administrimit të Ujërave, 2014

2.3 Prioritetet e Qeverisë

Për të adresuar sfidat me të cilat përballen nën-sektorët e bujqësisë dhe agro-

përpunimit dhe zhvillimin e qëndrueshëm ekonomik, mjedisor dhe social të zonave

rurale, QSH ka krijuar një kuadër strategjik – Strategjinë Ndërsektoriale për

Zhvillimin Rural dhe Bujqësor në Shqipëri (SNZHRB). Strategjia ka për qëllim të

ngrejë instrumentet e politikave dhe rregullimet institucionale për anëtarësimin në

BE, përmirësojë në mënyrë të qëndrueshme aftësinë konkurruese të bujqësisë dhe

agro-përpunimit në Shqipëri.

SNZHRB 2014-2020 siguron kornizën për ndërhyrjet e nevojshme për të (i)

zhvilluar një sektor të qëndrueshëm dhe konkurrues bujqësor dhe të përpunimit të

ushqimeve (ii) nxisë një zhvillim të balancuar ekonomik në zonat rurale dhe (iii)

integrojë sektorin e bujqësisë dhe agro-përpunimit në BE26

. Kjo strategji, e

përgatitur së fundmi nga Qeveria Shqiptare, sintetizon mundësitë, sfidat dhe

prioritetet madhore për sektorët kryesorë të agro-përpunimit (Tabela 4).

26

MBZHRAU, 2013, Strategjia Ndërsektoriale për Zhvillimin Rural dhe Bujqësor


Tabela 4: Mundësitë, sfidat dhe prioritetet për sektorët kryesorë agro-

përpunues në Shqipëri

Mundësitë Sfidat Prioritetet

Mishi dhe produktet e mishit

Burimet e papërdorura të tokës për prodhimin e mishit

Pritet rritje e kërkesës

Preferencat e konsumatorëve për mishin e vendit

Çmim i lartë i mishit si pasojë e mungesës së fermave të specializuara dhe çmimit të lartë të ushqimit për kafshët

Standardet e sigurisë dhe mjedisore për thertoret

Zëvendësimi i importeve

Standardet mjedisore dhe të sigurisë së ushqimit

Qumështi dhe nënproduktet e tij

Kërkesa e lartë e brendshme për qumësht dhe bulmet

Rritje e kërkesës për produkte cilësore

Standardet e sigurisë dhe të mjedisit

Zëvendësimi i importeve

Plotësimi i standardeve të sigurisë së ushqimit

Mbështetje për ambalazhimin dhe etiketimin

Vera Cilësi e mirë dhe shumëllojshmëri e rrushit

Interes i madh ndërmjet investitorëve

Rritja e kërkesës së brendshme

Informaliteti në sektor

Kosto e lartë e prodhimit si pasojë e kapaciteteve të vogla të prodhimit (mungesë e ekonomisë së shkallës)

Ndërprerja e zinxhirëve të furnizimit

Investim në teknologjitë e artizanatit

Marketing dhe strategji të shpërndarjes më të mira

Frutat dhe Perimet

Kushte të përshtatshme për prodhimin e frutave dhe perimeve të hershme të lidhura me investime të rëndësishme në fermë dhe nivelin e përpunimit

Standardet e sigurisë dhe cilësisë

Tregu i brendshëm për frutat dhe perimet do të tejkalojë së shpejti kërkesën e brendshme

Nxitje e eksportit duke mbështetur aktorët e zinxhirit të vlerës për plotësimin e standardeve

lehtësimi i aksesit (lidhjet e tregut)

Mielli rritje e prodhimit të grurit dhe drithërave të tjera

diversifikim i prodhimit duke përfshirë brumërat dhe produkte të tjera

mungesa e mekanizimit dhe kostot e larta të prodhimit për grurin

paqëndrueshmëria e çmimit për grurin e importuar

mekanizimi për funksionimin e zinxhirit të furnizimit të sipërm

rritje e kapaciteteve të magazinimit

diversifikim i produktit

Ullinjtë dhe Vaji i Ullirit

Kapaciteti ekzistues i përpunimit mund të përthithë shumë më tepër prodhim vaji ulliri

Tregu i brendshëm për vajin e ullirit do të ngopet së shpejti

Cilësia e ulët e vajit të ullirit dhe çmimi shumë i lartë

Nxitja e eksporteve në tregun ‘niche’

Bimët aromatike-mjekësore

Përparësi konkurruese si pasojë e cilësisë së lartë dhe shumëllojshmërisë së gjerë të BAM

Mbishfrytëzimi i BAM-ve të egra

Monokultura (veçanërisht për disa

Rritje e investimeve për prodhimin e vajit të ullirit organik dhe esencial


Lojtarë me përvojë në sektorit dhe traditë në kultivim

BAM si sherebela)

Mungesë e investimeve në disa nënsektorë

Diversifikim të kultivimit

Përmirësim i aksesit në treg

Miratuar nga MBZHRAU, 2013, Strategjia Ndërsektoriale për Zhvillimin Rural dhe Bujqësor

Edhe pse instrumenti IPARD II konsiderohet si burimi kryesor për financimin e

politikës Shqiptare të zhvillimit rural, sfidat e shumta në këtë sektor do të

adresohen nëpërmjet qeverisë dhe gjithashtu financimeve të donatorëve

ndërkombëtarë. Disa nga masat që lidhen me AFP që do të zbatohen përfshijnë: (i)

transferimin e njohurive dhe inovacionit në bujqësi, pylltari dhe zonat rurale dhe

ndihmën me zbatimin e politikave të zhvillimit rural; (ii) përmirësimin e aftësive

dhe kompetencave profesionale të personave të angazhuar në sektorët e bujqësisë,

përpunimit të ushqimeve dhe pylltarisë dhe aktorëve të tjerë ekonomikë që veprojnë

në zonat rurale; (iii) transferimin e njohurive dhe forcimin e shërbimeve

këshillimore.

2.4 Karakteristikat e Strukturës së Biznesit

2.4.1 Madhësia e firmave

Numri i firmave me më shumë se 50 punonjës, të cilat veprojnë në bujqësi, pylltari

dhe peshkim është shumë i vogël – vetëm 13 (shiko tabelën 5). Rreth 94% e

firmave janë biznese të vogla me 1-4 punonjës. Këto të dhëna konfirmojnë rolin e

rëndësishëm të NVM-ve në këtë sektor dhe nivelin e zhvillimit të sektorit.

Tabela 5: Madhësia e firmave bujqësore sipas numrit të punonjësve

Aktiviteti ekonomik Totali

Grupuar sipas numri të të punësuarve

1-4 5-9 10-49 50+

Totali 112.537 101.025 5.387 4.647 1.478

Bujqësi, pylltari dhe peshkim

2.260 2.121 68 58 13


2.4.2 Statusi ligjor

Siç pritej, pjesa më e madhe e firmave, rreth 81%, janë të regjistruara si persona

fizik (shiko tabelën 6). Zakonisht, kjo është konsideruar mënyra më e lehtë për të

regjistruar një biznes të ri. Për më tepër, kostot administrative janë më të vogla se


kostot për firmat të cilat regjistrohen si persona juridik. Më vonë forma juridike

përshtatet nga firmat, të cilat janë të angazhuara në eksport ose importojnë sasi të

konsiderueshme të inputeve të tilla si fidanëve, pesticideve, etj. Megjithatë, kohët e

fundit janë shfaqur forma të reja juridike të tilla si kooperativat, por numri i tyre

është ende i parëndësishëm.

Tabela 6: Statusi juridik i firmave

Aktiviteti ekonomik

Totali

Person Fizik

Person Juridik

Totali 112,537 85,654 26,883

Bujqësi, pylltari, dhe peshkim 2,260 1,830 430


2.4.3 Pronësia

Në këtë sektor ekzistojnë pak firma në pronësi të të huajve (shiko tabelën 7).

Zakonisht, të huajt synojnë të krijojnë ortakëri me sipërmarrës lokal në mënyrë që

të menaxhojnë më mirë veprimet, duke qenë se mjedisi i biznesit është disi i

ndryshëm krahasuar me vendet e origjinës. Gjithashtu po shfaqen disa forma të

reja bashkëpunimi, të cilat përfshijnë sigurimin e inputeve dhe kontraktimin e

bujqësisë. Megjithëse të pazhvilluara, forma të tilla të kontraktimit pritet të japin

përfitime të konsiderueshme për fermerët të cilë nuk kanë kapital dhe njohuri. 27

Tabela 7: Pronësia e firmave

Aktiviteti ekonomik Totali Shqiptare Të huaja e të përbashkëta

Të Huaja

Totali 112,537 107,292 5,245 3,478

Prodhuesit e të mirave 16,989 15,460 1,529 930

Bujqësi, pylltari dhe peshkim

2,260 2,206 54 22


27

Arzen Rexha, agronom, Dhjetor 2015, intervistë


2.4.4 Modeli i biznesit

Bujqësia

Ekzistojnë disa faktorë të rëndësishëm, të cilët ndikojnë performancën e fermës dhe

modelin e biznesit të adoptuar nga fermerët, përfshirë aksesin në burimet e tokës –

një faktor i dorës së parë për shumë fermerë, disponueshmërinë e aseteve specifike

të tilla si traktorët ose mekanizime të tjera, burimet e financimit, bashkëpunimin

horizontal dhe vertikal dhe së fundmi aksesin për asistencë këshillimi dhe

teknike28

. Megjithëse mekanizimi dhe aksesi në tokë janë ende faktorët më të

rëndësishëm, ka të dhëna për një interes të fuqishëm ndërmjet fermerëve për

zgjerimin e shërbimeve të ofruara nga agronomët, veterinerët dhe specialistët e

tjerë vendas29

. Ekzistojnë disa implikime të rëndësishme për t’u patur parasysh

lidhur me profilet profesionale të AFP:

- Shfaqja e fermave të mëdha ka rritur kërkesën për specialistë në këto fusha,

veçanërisht për të arsimuarit me AFP, shërbimet e të cilëve janë shumë

herë më tepër të përballueshme për fermerët krahasuar me specialistët e

arsimuar me universitet.

- Kooperativat e fermerëve si një model i ri biznesi kanë nevojë për punonjës

me kompetenca menaxheriale, të aftë të merren me llogarimbajtje,

komercializimin dhe promovimin e produkteve.

Agro-përpunimi

Modeli i biznesit i adoptuar nga firmat agro-përpunuese ndryshon ndjeshëm në

varësi të nën-sektorit. Një studim i kryer për GIZ (2015) dhe gjetjet nga intervistat

me aktorët e biznesit japin disa njohuri interesante mbi modelet e biznesit të

adoptuara nga firmat.

2.4.5 Produkti

Ka një interes në rritje për zhvillimin dhe diversifikimin e produktit dhe një rëndësi

në rritje i është dhënë etiketimit të produktit, veçanërisht në disa nën-sektorë të tillë

si bulmeti, vera, frutat dhe perimet e përpunuara. Megjithatë, aksesi ndaj burimeve

dhe veçanërisht materialeve të para si në volum dhe në cilësi konsiderohet një

kusht esencial për konkurrencën dhe dicersifikimin e produkteve30

. Të njëjtat

rezultate janë konfirmuar nga intervistat e realizuara gjatë këtij studimi.

28

GIZ, 2015, Studimi bazë për projektin SARED 29

Rexhep Meta, Dhjetor 2015, intervistë 30

GIZ, 2015, Studimi bazë për projektin SARED


Diversifikimi i produktit si një strategji e ndërmarrë nga KMY Ltd dhe Sejega Ltd

ka implikime të konsiderueshme për forcën e punës, e cila ka nevojë të përshtatë

dhe përmirësojë aftësitë dhe njohuritë për t'u marrë me sfidat që kanë të bëjnë me

procesin e menaxhimit dhe shitjes31

.

2.4.6 Marketingu dhe Shitjet

Firmat e mëdha e konsiderojnë marketingun dhe shitjet si një komponent i

rëndësishëm në modelin e tyre të biznesit. Jo çuditërisht, shitjet janë shumë të

rëndësishme për firmat e vogla gjithashtu. Këto firma nuk mund të mbështeten në

buxhete të mëdha marketingu, kështu që shitjet personale janë e vetmja metodë

promovimi e përdorur nga ana e tyre.32

Rritja e aksesit në tregje në të gjitha rastet

varet nga aftësitë e forcës shitëse të punës. Një theks i veçantë i kushtohet zhvillimit

të aftësive të këtyre punonjësve dhe motivimit të tyre33

.

2.4.7 Segmentet e Tregut

Ka një shumëllojshmëri strategjish të adoptuara nga firmat në segmentimin e tregut

të tyre dhe synimit të klientëve të tyre. Firmat e vogla përqendrohen zakonisht në

konsumatorë me të ardhura të ulëta ose shitës me pakicë që i shesin konsumatorëve

me të ardhura të ulëta. Disa përpiqen të diversifikojnë prodhimin e tyre duke u

përqendruar në veçanti në burimet lokale dhe synojnë klientët me të ardhura më të

larta në zonat urbane.34

Firmat e mëdha përpiqen të diversifikojnë tregun e tyre si

gjeografikisht ashtu edhe nga të ardhurat e konsumatorëve.35

Në disa raste,

veçanërisht në sektorin e bulmetit, firmat kanë një strategji të përzier, duke synuar

tregtarët me shumicë, supermarketet dhe/ose integrimin përpara.36

2.4.8 Shpërndarja dhe Logjistika

Shpërndarja dhe logjistika janë shumë të ndryshme përgjatë nënsektorëve dhe

firmave. Shitësit me shumicë zakonisht kanë tendencë të lidhin përpunues të vegjël

me një sektor shumë të fragmentuar të shitjes me pakicë. Megjithëse, roli i tyre si

kompani të mëdha është në rënie, veçanërisht në bulmet dhe fruta/perime, ato janë

31

Genci Mite, Gregor Lengo, Dhjetor 2015, intervista 32


Shënim: disa sipërmarrës konfirmojnë që pagat dhe bonuset janë më të larta për menaxherët e shitjeve 34


Gregor Lengo, Dhjetor 2015, intervista 36

Shaka Ltd, Korça, 2014, intervistë


duke përmirësuar rrjetet e tyre të prodhimit dhe shpërndarjes duke investuar shumë

në logjistikën nga jashtë. Shfaqja e zinxhirëve të supermarketeve po ndryshon

strukturën dhe modelet e sektorit të shitjes me pakicë, edhe pse ndikimi i tij është

ende i dobët në shumë nën-sektorë. Logjistika përbrenda37

është shumë e

rëndësishme gjithashtu. Investimet në logjistikën përbrenda dhe nga jashtë janë

çelësi për të siguruar qasje në burime dhe tregje.38

Për këtë arsye, shumë firma të

mëdha kanë të punësuar mekanikë dhe teknikë të tjera për t'u marrë me kostot në

rritje të mirëmbajtjes së logjistikës.

2.4.9 Promovimi

Edhe pse promovimet konsiderohen si një mjet i rëndësishëm i marketingut të

përzier për të bërë klientët të vetëdijshëm për produktin/et dhe cilësinë/të e tyre,

metodat dhe instrumentet e promovimit janë ende jo shumë të zhvilluara. Në rastin

e përpunuesve në shkallë të gjerë, markimi konsiderohet të ketë ndikim në rritjen e

aksesit në tregje dhe së fundmi në rritjen e shitjeve39

. Prandaj, firmat e mëdha

përdorin metoda të ndryshme promovimi. Firmat e vogla përdorur shitjet personale

për të promovuar produktet e tyre.

2.4.10 Burimet

Teknologjia duket se kanë rëndësi më të fuqishme në zhvillimin e modelit të biznesit

dhe shfrytëzimin e burimeve ekzistuese, në krahasim me faktorët e tjerë, të tilla si

kapacitetet dhe aftësitë e punonjësve, TIK apo edhe se kapaciteti i prodhimit (të

lidhura me shfrytëzimin e ekonomive të shkallës). Aktorët e biznesit konfirmojnë

se investimi në teknologjinë e përpunimit është i lidhur fort me produktivitetin

kryesisht duke rritur koefiçentët shtesë mbi koston e punës si pasojë e përmirësimit

të cilësisë40

. Megjithatë, edhe pse zbatimi i teknologjisë "së përkryer", është parë si

një mjet i rëndësishëm për të konkurruar në afatgjatë, shumë firma kanë

fleksibilitet të mjaftueshëm vëllimi për të rritur kapacitetet e tyre prodhuese, duke

përdorur metodat e punës intensive. Investimi në metodat e kapitalit intensiv nuk

37

Shënim: Logjistika nga përbrenda i referohet transportit, ruajtjes dhe shpërndarjes së mallrave që vijnë në një biznes. Logjistika nga jashtë i referohet të njëjtave për mallrat që dalin jashtë një biznesi. 38


Gregor Lengo, Dhjetor 2015, intervistë 40



konsiderohet i përshtatshëm për shkak të vëllime të ulët dhe sezonalitetit të

prodhimit41

.

Në përgjithësi, studimet dhe intervistat e mëparshme konfirmojnë që kapaciteti i

prodhimit dhe teknologjisë së përpunimit janë konsideruar faktorët më të

rëndësishëm për të rritur performancën e biznesit dhe konkurrencës. Drejtimi i

operacioneve, veçanërisht i atyre komplekse, është i rëndësishme për shumë

sipërmarrës. Specialistët e kualifikuar janë të nevojshëm, por nuk janë gjithmonë

në dispozicion në tregun e punës42

.

2.4.11 Modeli i të Ardhurave

Prodhuesit e produkteve me vlerë të shtuar të ulët kanë tendencë të rritin fitimet e

tyre duke rritur vëllimet e prodhimit (p.sh. Agronomi, Reçi Prodhimtar). Disa kanë

tendencë për të përfituar nga materiale të papërpunuara të cilësisë së lartë, aftësi

të veçanta ose procese të kapitalit intensiv për të rritur vlerën e shtuar dhe

miratojnë strategji të çmimit premium (p.sh. KMY).

Në përgjithësi, kompanitë janë mbajtëse të çmimeve, duke ndjekur zakonisht

strategjitë e çmimeve të kompanive të mëdha, të cilat zakonisht ndjekin trendin e

imponuar nga konglomerate të mëdha të huaja (p.sh. fruta dhe perime të freskëta

ose të përpunuara). Në disa tregje të tjera, të tilla si bulmeti, çmimi i bazuar në

kosto është përdorur nga shumë firma, të cilat janë të fokusuara në prodhime

tradicionale. Nga ana e kostos, strukturat e kostos ndryshojnë ndërmjet sektorit dhe

bizneseve, por pjesa më e madhe e bizneseve duket të miratojë modelin e biznesit

të nxitur nga kosto.43

2.4.12 Lidhjet dhe Marrëdhëniet e Biznesit

Pjesëmarrja organizata ndër-sektoriale është pothuajse inekzistente ndërmjet

firmave të madhësisë së vogël, por më tepër e shpeshtë ndërmjet bizneseve të

mëdha.44

Niveli i bashkëpunimit dhe madje i koordinimit të sipërm dhe të poshtëm

është argumentuar të jetë mjaft i lartë nga të gjithë përfaqësuesit e biznesit të

intervistuar edhe pse koordinimi konsiderohet sfiduese sidomos për ato firma

mungojnë që kanë mungesë të Teknologjisë së duhur të Informacionit (IT) dhe

sistemeve të shitjes.

41

Genc Mite, Dhjetor 2015, intervistë 42

Gregor Lengo, Dhjetor 2015, intervistë 43


Intervista me përfaqësues të biznesit


Vlen të theksohet se sa më e madhe firma, aq më i rëndësishëm roli i liderëve

politikë në ofrimin e mbështetjes për suksesin e bizneseve, edhe pse përfaqësuesit e

biznesit janë qartazi të gatshëm të pranojnë rolin e sferës politike.


3. KARAKTERISTIKAT E TREGUT TË PUNËS NË

SEKTORËT E BUJQËSISË DHE AGRO-

PËRPUNIMIT

Gjatë dy dekadave të fundit, tregu Shqiptar i punës ka pësuar ndryshime të

rëndësishme strukturore. Kalimi nga ekonomi e centralizuar në ekonominë e tregut

është shënuar nga një reduktim në aktivitetin ekonomik dhe nivele të

konsiderueshme të papunësisë. Kjo është e vertetë veçanërisht për sektorin e

bujqësisë, i cili lëvizi nga një sistem i bazuar në kooperativa në formën aktuale të

karakterizuar nga fragmentimi i tokës, produktiviteti i ulët, zhvillimi i pabarabartë

ndërmjet qarqeve, ndërprerje e zinxhirëve të furnizimit, etj. – të gjithë faktorë, të

cilët kanë efekte të dëmshme mbi punësimin.

3.1 Kontributi në Punësim – Sektori i Bujqësisë

Papunësia në vitin 2013 ishte më e lartë se në vitin 2007 (shiko tabelën 8 më

poshtë). Gjatë vitit 2014 në Shqipëri numri i të punësuarve ishte 1,037 Mijë

persona duke shënuar një rritje prej 1.3% krahasuar me vitin e mëparshëm.

Shkalla e pjesëmarrjes në forcat e punës për popullsinë e moshës 15-64 vjeç ishte

61.5%. Për popullsinë e gjinisë mashkullore të moshës 15-64, shkalla e

pjesëmarrjes në forcat e punës ishte 20.9 pikë përqindje më e lartë se për femrat’.45

Megjithatë, hendeku i papunësisë nërmjet femrave dhe meshkujve gjatë viteve të

fundit ka qenë i ngushtë.46

Në vitin 2014, përqindja e papunësisë tek meshkujt

ishte 4.2 pikë përqindje më e madhe se tek femrat.47

45

INSAT, Tregu i Punës, 2014 46

INSTAT 2013 47

INSTAT, Tregu i Punës, 2014


Tabela 8: Punësimi në sektorë të ndryshëm

Përshkrimi 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Të Punësuar (I+II+III)

901,708 905,088 904,210 925,242 959,227 916,916 925,262

I. Sektori publik 166,543 166,430 166,338 165,100 164,400 163,900 163,885

Buxhetorë 125,500 125,320 126,500 128,200 128,734 129,212 129,065

Jo-buxhetorë 41,043 41,110 39,838 36,900 35,666 34,688 34,820

II. Sektori privat jo-bujqësor

238,975 237,231 241,836 256,288 268,690 290,763 318,571

III. Sektori privat bujqësor

496,190 501,427 496,036 503,854 526,137 462,253 442,806

Burimi: INSTAT,2015

Bujqësia mbetet punëdhënësi më i madh në Shqipëri me 42.7 përqind të personave

të punësuar të angazhuar në sektorin e bujqësisë.48

Të dhënat nga INSTAT tregojnë

një rënie të ndjeshme (1.5%) në shkallën e punësimit në bujqësi për vitin 2014

(shiko tabelën 8). Pjesa më e madhe e popullsisë në zonat rurale mbetet e

vetëpunësuar apo e punësuar në sektorin e bujqësisë, me shkallët më të larta në

qarqet e Beratit, Dibrës, Elbasanit dhe Fierit.49

Në vitet e ardhshme, kur sektori të

modernizohet dhe produktiviteti të rritet, numri i të punësuarve në sektorin e

bujqësisë pritet të ulet.50

Intervistat me aktorë51

të ndryshëm dhe studimet e mëparshme konfirmojnë se

ekzistojnë tre fenomene të rëndësishme, të cilat karakterizojnë tregun e punës në

bujqësi dhe në industrinë agro-përpunuese (veçanërisht ndërmarrjet e vendosura në

zonat rurale dhe gjysmë rurale). Së pari, ka një përqindje të lartë të njerëzve, të cilët

janë vetëpunësuar me kohë të pjesshme, shpesh të varur financiarisht nga familjet e

tyre. Së dyti, punësimi informal është i përhapur në të gjithë nënsektorët. Së treti,

gratë që lënë tregun e punës kontribuojnë në ekonominë familjare duke punuar në

shtëpi dhe ferma.

3.2 Kontributi në Punësim – Nën-Sektori i Agro-Përpunimit

48

INSTAT, 2014 49

UN, FAO, 2013, Analizë e Sektorit për Diversifikimin e Ekonomisë Rurale në Shqipëri 50


Edvin Zhllima, Sabah Sena, Dhjetor 2015, intervista


Agro-përpunimi punëson rreth 11,300 persona në punë formale dhe shumë më

tepër në informale, veçanërisht gjatë gjatë sezonit të korrjes. Të rinjtë përbëjnë

pjesën më të madhe të forcës punëtore (65% e këtyre punëve kryhen me persona të

rinj nën 30 vjeç, ndërkohë që 70% e tyre janë gra të reja) pjesa më e madhe

punëtorë krahu të pakualifikuar, të punësuar për të klasifikuar, ndarë ose paketuar

produktet.52

Ekzistojnë disa firma të mëdha, por pjesa më e madhe janë NVMs. Në

përgjithësi, NVMs e industrisë agro-përpunuese luajnë plotësisht një rol të

rëndësishëm (shiko tabelën 9). Ato punësojnë 6-7% të numrit total të punëtorëve të

punësuar nga NVM-të në Shqipëri dhe investimet e tyre përfaqsojnë 5-8% të

investimeve totale të bëra nga NVM-të53

. Sektori ka një efekt shumëzues duke qenë

se 100,000 janë të punësuar në mënyrë indirekte nëpërmjet zinxhirëve të furnizimit,

veçanërisht në zonat rurale.

Tabela 9: Numri i ndërmarrjeve, punësimit dhe investimeve dhe sektori i

NVM

Të Dhëna Bazë 2006 2007 2008

Të gjitha NVM

Numri i ndërmarrjeve 55,455 62,416 68,779

Mesatarja vjetore e numrit të të punësuarve 142,676 157,587 169,471

Investimet në Total (Milion Lekë) 26,210 42,451 43,488

NVM në agro-industri

Numri i ndërmarrjeve 2,053 2,040 2,117

Mesatarja vjetore e numrit të të punësuarve 9,995 10,293 10,919

Investimet në Total (Milion Lekë) 2,045 3,052 2,063

Përqindja e NVM Agroindustriale

Numri i ndërmarrjeve 4% 3% 3%

Mesatarja vjetore e numrit të të punësuarve 7% 7% 6%

Investimet në Total (Milion Lekë) 8% 7% 5%

Burimi: INSTAT, MBUMK 2010

Numri i punëtorëve të punësuarve në mënyrë formale është një tregues i

konsolodimit gradual dhe formalizimit të agro-industrisë. Rritja në punësim dhe

formalizimi mund t’i atribuohen konsolidimit të sektorit dhe fushatave të fundit

kundër informalitetit të ndërmarra nga agjenci të ndryshme qeveritare.54

Megjithatë

numri total i punonjësve në agro-përpunim është shumë më i lartë se ai që jepet më

të dhënat zyrtare.55

Pronarët e firmave të mëdha ankohen në lidhje me

52

RISI, 2013, Krijimi i Tregut të Punës për të Rinjtë: Analiza e Nënsektorit të Parë – Agro-Përpunimi 53

DSA, 2011, Sondazh i Sektorit të Agrobiznesit 54

Arzen Rexha, Dhjetor 2015, intervistë 55

DSA, 2011, Sondazh i Sektorit të Agrobiznesit


konkurrencën e padrejtë nga NVM-të për shkak të niveleve të larta të

informalitetit.56

Megjithatë, disa sektorë janë më të formalizuar se të tjerët si pasojë

e vendndodhjes së firmave afër qyteteve (me sa duket për shkak të kontrolleve më

të mira dhe më të shpeshta nga autoritetet).

Në përgjithësi, pastiçeria, qumështi, përpunimi i mishit janë sektorët me numrin më

të madh të të punësuarve. Tabela 10 më poshtë tregon disa tregues kryesorë

ekonomikë të NVM-ve agro-ushqimore sipas nënsektorit, duke përfshirë

investimin, numrin e ndërmarrjeve dhe punësimin. Të dhënat e fundit nuk janë të

disponueshme, por treguesit e paraqitur në këtë tabelë sigurojë një vlerësim

racional të numrit të NVM-ve agro-përpunuese të regjistruara zyrtarisht dhe

shumën e investimeve.

Tabela 10: Treguesit kyç ekonomikë të NVM-ve agro-ushqimore sipas

mesatares të nën-sektorit për 2007, 2008, 2009

Sektori Nr. i ndërmarrjeve

Nr. i punonjësve

Punonjës/ Ndërmarrje

Investimet (m. Lekë)

Mielli dhe produktet e pastiçerisë 1,260 4,478 3.6 503

Qumështi dhe produkte të qumështit

348 1,124 3.2 132

Përpunimi i mishit 70 953 13.6 109

Uji dhe pijet e buta 46 912 19.8 656

Produktet e papërpunuara të peshkut

5 793 158.6 64

Prodhimi i birrës 26 514 19.8 202

Vajrat ushqimorë 117 308 2.6 55

Prodhimi i verës 72 298 4.1 102

Frutat dhe perimet e përpunuara 22 231 10.5 21

Pijet e distiluara alkoolike 44 225 5.1 9

Tjetër 70 656 9.4 56

Totali 2,079 10,491 5.0 1,909

Burimi: MBZHRAU 2010

Nën-sektori me numrin më të madhe të punonjësve është ai i bluarjes dhe

produkteve të pastiçerisë, duke qenë se pjesa më e madhe e firmave që i përkasin

këtij nën-sektori përbëhen nga mikro kompani, pjesa më e madhe pastiçeri

artizanale të përhapura në të gjitha zonat rurale dhe urbane të qytetit.57

Por ka të

dhëna të informalitetit të madh në nënsektorë të tjerë, të karakterizuar nga 56

Intervistë me aktorë dhe ekspertë të biznesit 57

DSA, 2011, Sondazh i Sektorit të Agrobiznesit


fragmentimi i prodhimit dhe vendndodhja e firmave të vogla in zonat rurale dhe

gjysmë-rurale (p.sh. nënsektorët e bulmeti dhe verës).

Dinamika e punësimit ofron disa të dhëna interesante të zhvillimit të nën-sektorit

me kalimin e kohës. Për shembull, përpunimi i mishit, vera, frutat dhe perimet e

konservuara dhe peshku kanë përjetuar një rritje të konsiderueshme gjatë një

dekade. Sektorët e tjerë kanë fjetur ose janë rritur me një ritëm më të ngadaltë.

Tabela 11: Dinamika e numrit të punonjësve për sektor

Kategoria 2000 2009 Rritja

Bluara dhe produktet e pastiçerisë 3,888 4,376 13%

Industria e qumështit 970 1,131 17%

Përpunimi i mishit 357 959 169%

Produktet e papërpunuara të peshkut

428 835 95%

Uji dhe pijet e buta 625 818 31%

Birra 444 470 06%

Vera 118 338 186%

Vajra të rafinuar 215 288 34%

Frutat dhe perimet e konservuara 121 240 98%

Pijet e distiluara alkoolike 565 214 -62%

Të tjera 455 585 29%

Totali 9,076 10,262 13%

Burimi: MBUMK 2010

Tendencat e ndryshme në punësim dhe zhvillim ndërmjet nënsektorëve mund të

ofrojë dëshmi interesante për të ndërtuar strategji, të cilat kanë për qëllim

përmirësimin e edukimit të AFP dhe rritjen e disponueshmërinë së burimeve

njerëzore të mirë-arsimuara për agro-përpunuesit. Disa nënsektorët po lulëzojnë,

por të tjerët nuk janë duke u zhvilluar në të njëjtin ritëm. Nënsektorët, si frutat dhe

perimet, kanë filluar eksplorimin e tregjeve të eksportit, ndërkohë të tjerët janë në

stanjacion për shkak të ngopjes së tregut të brendshëm dhe mungesës së

kapaciteteve për të konkurruar në tregjet Evropiane ose Ballkanike.

3.3 Tendencat e Punësimit – Perspektiva e Përgjithshme


Në BE, 10 Shtetet e Reja Anëtare (SHRA)58

përjetuan një reduktim në forcën

punëtore bujqësore (një mesatare prej 4 për qind në vit midis 2005 dhe 2012).

Bujqësia në Shqipëri pritet të përballet me një zhvillim të ngjashëm strukturor që

çon në zvogëlimin e numrit të vendeve të punës. Ky trend mund të balancohet nga

rritja e aktiviteteve jo-bujqësore, duke përfshirë agropërpunimin, ndërkohë pritet

gjithashtu që përmirësimi i përdorimit të tokës bujqësore të çojë në rritjen e

kërkesës për vende të reja pune. Kjo tendencë përbën një sfidë të madhe për aktorët

e biznesit, organet qeveritare dhe aktorë të tjerë. Pavarësisht nga këto trende,

bujqësia do të mbetet një sektor i rëndësishëm i punësimit në të ardhmen e

parashikueshme.59

3.4 Gjinia dhe Punësimi në Sektor

Në sektorin bujqësor janë të punësuara më shumë femra se meshkuj. Megjithatë,

kishte vetëm 21,527 drejtuese femra të fermave krahasuar me 329,389 meshkuj

drejtues të fermave (2012), gjë që shënon një ndryshim të vogël në krahasim me

vitin 2007. Përqindja e drejtueseve femra të fermave ishte 6.5 për qind në vitin

2012 krahasuar me 5.5 për qind në vitin 2007 (55 për qind e fuqisë totale punëtore

në bujqësi janë femra).60

Ato zakonisht kontribuojnë në funksionimin e fermës,

duke përfshirë përgatitjen dhe furnizimin e produkteve ushqimore, kujdesin e

kafshëve dhe aktivitete të tjera. Për këtë arsye, në bujqësi, nuk ka ndarje të qartë

midis fermës dhe punës në familje për femrat shtëpiake.61

Një sondazh i realizuar nga GIZ shqyrtoi punësimin e anëtarëve të familjes në

fermë (shiko Grafikun 2). Sondazhi mori në konsideratë njësitë vjetore të punës

(NJVP, ku 1 NJVP = 225 ditë pune) si njësi të analizës. Siç pritej, punësimi i

anëtarëve të familjes përfaqëson burimin kryesor të punësimit. Nga 1.64 NJVP

(369 ditë pune) të punësuar në fermë, 1.58 NJVP (355 ditë pune) vijnë nga anëtarët

e familjes dhe 0.5 NJVP (103 ditë pune) vijnë nga anëtarë jo të familjes të punësuar

nga ferma.

mençur gjinore, raporti mashkull-femër është pak më pak se 1.55 deri në 1 për mbi

punësimin fermë dhe 1.36 me 1 për punë të punësuar62

.

58

Estonia, Letonia, Lituania, Polonia, Republika Çeke, Hungaria, Sllovakia, Sllovenia, Rumania, dhe Bullgaria (Malta dhe Qipro nuk janë përfshirë) 59



INSTAT, 2005, Becoming an Adult 62



A survey conducted by GIZ investigated the employment of family members in the

farm (see Graph 2). The survey considered annual ëorking units (AËU, ëhere 1

AËU = 225 ëorking days) as unit of analyses. As expected, employment of family

members represents the main source of employment.Outof 1.64 AËU (369 ëorking

days)employed on the farm, 1.58 AËU (355 ëorking days) come from family

members and 0.5 AËU (103 ëorking days) come from non-family members hired

from the farm. Gender-ëise, the male-to-female ratio is slightly less than 1.55 to 1

for on farm employment and 1.36 to 1 for hired labor.

Grafiku 2: Punësimi i Familjes

Burimi: GIZ, 2015

Të ardhurat e femrave në sektorin e bujqësisë janë mjaft të ulëta dhe hendeku

gjinor është më i lartë se në sektorët e tjerë. Femrat zakonisht janë të varura nga

bashkëshortët e tyre. E njëjta gjë mund të thuhet në lidhje me femrat e punësuara në

sektorin e agro-përpunimit i cili konsiderohet që paguan pagat bruto mesatare

mujore më të ulëta63

. Megjithatë, puna në bulmetore, fabrikat e përpunimit të

frutave dhe perimeve dhe objekteve të tjera të ngjashme të përpunimit të ushqimit

është një nga opsionet e vetme të punësimit të qëndrueshëm, formal dhe larg

fermës.64

Një sondazh i kryer nga Risi Albania gjeti se vetëm 1.27% e kompanive

të agro-përpunimit kanë një grua si menaxhere të nivelit të lartë dhe vetëm 3.8% e

grave ishin të punësuara në departamentet e marketingut dhe shitjeve, ndërsa 33%

ishin përgjegjëse për menaxhimin e operimit dhe 10% në teknologjinë ushqimore

/kontrollin e cilësisë cilësisë. Një studim tjetër, i kryer nga INSTAT, zbuloi se nga

63

INSAT, Tregu i punës, 2014 64

RISI, 2013, Krijimi i Tregut të Punës për të Rinjtë: Analiza e Nënsektorit të Parë – Agro-përpunimi

160

232 355

68 76 103

162

240

369 0.71

1.03

1.58

0.3 0.3 0.5

0.72

1.07

1.64

0

0.2

0.4

0.6

0.8

1

1.2

1.4

1.6

1.8

0

50

100

150

200

250

300

350

400

Females Males Total Females Males Total Females Males Total

Family members (1) Non-family members (2) Farm employment(3)=(1)+(2)

No of days per farm* AWU


një total 27.4% i kompanive në Shqipëri në pronësi ose të menaxhuara nga femrat

vetëm 6.5% janë në sektorin e bujqësisë.65

Këto rezultate kërkojnë për politika dhe

ndërhyrjet të forta sensitive gjinore.

3.5 Profilet e Rëndësishme Profesionale në Sektor

Profesionet në sektorët e bujqësisë, pylltarisë dhe peshkimit janë klasifikuar sipas

grupit 6, i cili përfaqëson 98.1% të punonjësve në këtë sektor (lista e profesioneve

të zhvilluara sipas AKAFPK) Vetëm 0.7% e punonjësve në këtë sektor janë

raportuar si shërbime klerike dhe punëtorë shitjesh, ndërkohë që 0.5% si

menaxherë, profesionistë & teknikë dhe 0.5% si operatorë të bimëve & makineri.66

Shumë bien nën fermerë të vegjël, edhe pse klasifikohen në kategori të ndryshme

në varësi të nënsektorit.

Megjithatë, ekziston një tendencë për fermerët, veçanërisht për fermerët e vegjël,

për të “diversifikuar” në aktivitete të ndryshme.67

Kjo është në mënyrë të qartë më

e dukshme në zonat e largëta dhe malore, ku nevoja për të shfrytëzuar të gjitha

burimet në dispozicion është e dukshme. Në zonat fushore me tokë pjellore,

specializimi në fermë është një tendencë në rritje.

Të dhënat nga INSTAT68

tregojnë që në industrinë e përpunimit të ushqimeve 47%

e punonjësve janë punëtorë që lidhen me artizanalet dhe përpunimin e ushqimeve

(shiko shtojcën 7 për më shumë detaje). Bazuar në listën e profesioneve të

zhvilluara nga AKAFP (në linjë me sistemin ISCO 08), profilet profesionale

përfshijnë kasap, bukëpjekës, bërës produktesh brumi, pastiçier, prodhues të

produkteve dhe nënprodukteve të qumështit, përpunues të frutave dhe periemve,

degustues të ushqimeve dhe pijeve, përgatitës të duhanit. Operatorë të makinerive

për mbjellje dhe prashitje përfaqësojnë 14% të profesioneve në industrinë e

përpunimit të ushqimeve, duke treguar nivelin e mekanizimit që ky sektor ka dhe

mundësinë për punësim për të diplomuar të tjerë më AFP me një profil më shumë

industrial për të ofruar drejtimin, mirëmbajtjen dhe riparimin e shërbimeve ndaj

pajisjeve të pëërdorura në këtë industri.

65

INSTAT, 2013 66

LFS, 2013 të dhëna mikro 67

Arzen Rexha, agronom, Dhjetor 2015, intervistë 68

të dhëna mikro nga LFS 2013, marrë nga http://ëëë.instat.gov.al/al/figures/t%C3%AB-dh%C3%ABna-mikro.aspx

http://www.instat.gov.al/al/figures/t%C3%AB-dh%C3%ABna-mikro.aspx

http://www.instat.gov.al/al/figures/t%C3%AB-dh%C3%ABna-mikro.aspx


3.6 Nevoja për Aftësi

Analiza e nevojave për aftësi 2013 gjeti që ekziston një nevojë evidente për disa

specialistë të tillë si teknologët ushqimore.69

Pas një viti, e njëjta analizë konfirmon

që profesionet më të shpeshta me mungesë të aftësive në këtë sektor janë teknikët e

përpunimit të ushqimeve dhe punonjësit e specializuar në shitje.70

Duket se

teknologët, të cilët drejtojnë veprimet dhe menazherët e shitjeve ose operatorët janë

me kërkesë të lartë. Duke u fokusuar në sektorë të ndryshëm71

, një studim tjetër

tregon që profilet më të rëndësishme të kërkuara profesionale janë si më poshtë: (i)

prodhuesit e mëdhenj të verës janë në kërkim për somelier, punëtorë të specializuar

në verëra, menaxherë cilësie dhe kualifikime të ngjashme; (ii) nënsektorët e

përpunimit të mishit kanë nevojë për mbikqyrës për proceset e prodhimit me

aftësitë e përshtatshme menaxheriale si edhe njohuri të proceseve teknologjike dhe

gjithashtu kasapë; (iii) firmat e përpunimit të vajit të ullirit dhe peshkimit kanë

nevojë për teknologë ushqimorë dhe gjithashtu teknikë laboratorikë; (iv) firmat e

përpunimit të qumështit kanë nevojë për mbikqyrës, specialistë të teknologjisë

(pasterizimit, kontrollit të cilësisë, menaxhimit të kanaleve të furnizimit) dhe aftësi

teknikësh të mjaftueshme për t’u marrë më mirëmbajtjen e paisjeve, (v) bukë

pjekësit janë të nevojshëm në mjaft dyqane dhe fabrika buke dhe pastash. Duket se

profesioni më i nevojshëm ndërsektorial i palotësuar nga furnizimi aktual i tregut

të punës është teknolog ushqimor me specializime të veçanta ad hoc. Analizat e

mëparshme kanë gjetur që teknologët ushqimorë është vështirë të plotësohen në

thuajse të gjitha industritë e përpunimit të ushqimeve duke qenë se teknologët

aktuale janë afër moshës së pensionit dhe kompanitë e gjejnë jashtëzakonisht të

vështirë zëvendësimin e tyre.72

Duke parë më nga afër në sektorin bujqësor, një studim i kryer nga DSA konkludoi

që shërbimet më të kërkuara zakonisht të transferuara janë të lidhura me aktivitetet

e prodhimit, të tilla si këshillimi mbi mbrojtjen e bimëve, praktikat agronimike,

zgjedhje të varieteteve, përdorimi i inputeve, shëndeti i kafshëve, mbarësimi

artificial, diversifikimi në kultivimin e BAM dhe çështje të lidhura me menaxhimin

69

ILO, 2013, Analizë e Nevojave për Aftësi 70

ILO, 2014, Analizë e Nevojave për Aftësi 71

ETF, 2015, Building an Albanian qualification netëork: Demand side analysis and list of occupations 72

Rama &Matja 2012


e fermës.73

Disa nga këto profile profesionale kanë nevojë patjetër për diplomë

universitare. Megjithatë, për disa shërbime veterinarie dhe praktika agronomike të

lidhura veçanërisht me menaxhimin e fermës, punonjësit e arsimuar me AFP mund

të ofrojnë sukseshëm një shërbim të mirë. Kjo pikëpamje është ndarë nga shumë

specialistë të sektorit.74

Intervistat me aktorët e biznesit konfirmojnë që ekziston një kërkesë në rritje për

profilet profesionale, të cilat nënkuptojnë një specializim të lartë, në sektorin e

bujqësisë dhe agro-përpunimit. Disa nën-sektorë paraqesin tendenca interesante.

Për shembull, shartimi, megjithëse një punë sezonale, kërkohet nga shumë fermerë

të mëdhenj75

në zonat e Korçës, Kavajës, Fierit dhe Lushnjës. Furrtarët janë shumë

të kërkuar në zonat urbane duke qenë se numri i furrave, të cilat ofrojnë një

shumëllojshmëri të gjerë të produkteve (përfshirë pastat) po rritet në mënyrë të

qëndrueshme.76

Megjithëse nevojat për aftësi të nivelit të ulët dhe të mesëm

zakonisht plotësohen, disa aftësi të tjera janë në kërkesë të lartë në industrinë e

kapitalit intensiv e vendosur në qytetet e mëdha, punëtoritë e vogla në zonat rurale

dhe gjysmë-rurale dhe në fermat e specializuara dhe zakonisht të mëdha.

3.7 Kanalet e Rekrutimit

Intervistat me përfaqësues të firmave të agro-përpunimit konfirmojnë një tendencë

të mirë-krijuar për të rekrutuar pjesën më të madhe të stafit bazuar në lidhjet

familjare dhe shoqërore. Një praktikë e tillë është më tepër e dukshme ndërmjet

firmave të vogla ose atyre firmave të vendosura në zonat rurale ose gjysmë rurale.77

Rrjetet konsiderohen një kanal rekrutimi i besueshëm, duke qenë se shumë prej

sipërmarrësve përqendrohen ndonjëherë më tepër në tiparet e personalitetit të

punonjësve të tyre sesa në nivelin e kualifikimit. Shumë punë, veçanërisht në

bujqësi aktivitetet/proceset intensive të punës së agro-përpunimit. Qasja është e

ndryshme kur aftësi të veçanta janë të nevojshme.78

Menaxherët e firmave dhe

73

SNV, DSA, Local Capacity Development Service Environment and the Agricultural Value Chain: Baseline Survey and Analysis, 2010 74

Arzen Rexha, agronom, Dhjetor 2015, intervistë 75

Ruzhdi Koni, eksportues i perimeve, 2015, intervistë 76

Edvin Zhllima, ekspert i bujqësisë 77

Rudin Beka, 2014; Emiland Scora, 2015; Ruzhdi Koni, 2015, Preke Gjeloshaj, 2015, intervista 78

“Disa aktivitete bujqësore kanë nevojë për aftësi të veçanta, të cilat nuk gjenden lehtë” (Ruzhdi Koni, pronar i Agrokoni, eksportues perimesh, Dhjetor 2015, intervistë)


pronarët janë të ndërgjegjshëm që punonjësit me një nivel të mirë të kualifikimit në

mekanikë, pasterizim, etj. janë të nevojshëm dhe nuk mund të arrihen duke

përdorur vetëm lidhjet si kanal kryesor të rekrutimit.79

Vendndodhja e firmave luan një rol të rëndësishëm në praktikat e rekrutimit. Duke

qenë se punësimi sezonal është shumë i zakonshëm si pasojë e pasigurive dhe

specifikave të prodhimit bujqësor dhe agro-përpunimit, ekziston një predominim i

marrëdhënieve rastësore të punës dhe punësimit informal.80

Për këtë arsye shumë

punonjës janë rekrutuar në nivel lokal dhe disa teknikë, inxhinierë dhe staf

menaxhues rekrutohen në zonat urbane.

Firmat e mëdha, veçanërisht ato të vendosura në zonat urbane (p.sh. fabrika e

përpunimit të mishit KMY) përdorin kanale të tjera të rekrutimit, të tilla si

njoftimet në gazetat kombëtare. Ky kanal rekrutimi është përdorur më shumë për të

rekrutuar forcë punëtore me kualifikim të lartë, qoftë me AFP ose arsimim

Universitar, të tilla si teknologë industrialë, inxhinierë ose staf menaxhues dhe

finance.

Ekzistojnë të dhëna për një rritje të rolit të Zyrave të Punës në ofrimin e

shërbimeve të sipërmarrësve. Atyre ju mungon ende kapaciteti për të adresuar

nevojat në mënyrë të suksesshme. Sejega ltd. pati sukses për të rekrutuar vetëm

10% forcës punëtore të nevojshme duke përdorur këtë kanal rekrutimi.81

Sipermarrës të tjerë nuk janë fare të vetëdijshëm për potencialin për të përdorur të

tilla kanale.

Për punëtorët shumë të specializuar, “punëtorët e vjedhur” është një praktikë e

përshtatur nga konkurrentët. Punëtorët joshen me paga të larta.82

Ndërkohë që

konsiderohet jo etike nga sipërmarrësit, kjo metodë duket që është adoptuar vetëm

në situata ekstreme për teknnikët me një reputacion të shkëlqyer.

Sipërmarrësit e AP rekrutojnë punonjës duke përdorur një shumëllojshmëri

kanalesh rekrutimi, por rrallë institucionet e AFP-së. Në disa raste, bashkëpunimi

me Universitetin ka dëshmuar të jetë i frytshëm në një shkallë të caktuar.83

Zakonisht, ato nuk janë të vetëdijshëm për shkollën që kanë ndjekur punonjësit e

79

Genci Mita, pronar i Sejega Ltd, Dhjetor 2015, intervistë 80

Edvin Zhllima, ekspert i bujqësisë dhe lektor në universitet, Dhjetor 2015, intervistë 81

Genci Mite, Dhjetor 2015, intervistë 82

Grigor Lengo, president i KMY Ltd, Dhjetor 2015, Intervistë 83

Ferdinant Ali, drejtor i Fruital cooperative, Intervistë 2014


tyre, veçanërisht, kur flitet për forcën punëtore me aftësi të ulëta. Roli i shkollave të

AFP duket të jetë marxhinal, megjithëse “mënyra që përdoret për të” shpesh është

zmadhuar dhe lartësuar si “forma më e drejtë dhe efektive e arsimimit për

teknikët.”

3.8 Politikat për Trajnimin e Punëdhënësve

Kërkesa për forcë punëtore të trajnuar dhe specializuar rritet në mënyrë

proporcionale me madhësinë e AP-ve. Firmat e mëdha, të cilat janë në biznes prej

disa kohësh kanë kërkesa specifike për forcën e tyre të punës. Ndërkohë, bizneset e

vogla të sapokrijuara, bizneset në pronësi të familjes dhe kooperativat janë më të

prirura për të punësuar anëtarë të familjes, pavarësisht kualifikimeve dhe aftësive

të tyre. Në disa raste, nevojat e veçanta adresohen nëpërmjet transferimit të disa

shërbimeve bazuar në trajnim, këshillim dhe konsultim nëpërmjet ofruesve të

shërbimeve private (të financuara zakonisht nga organizatat donatore), por shumë

AP janë të ndërgjegjshëm për nevojën urgjente për të përmirësuar aftësitë dhe

njohuritë e forcës punëtorë me kohë të plotë dhe përpiqen të adresojnë sfidat që

lidhen me trajnimin.

Trajnimi në vendin e punës është metoda më e zakonshme e përdorur nga AP për të

trajnuar forcën e tyre punëtore.84

Shumë e konsiderojnë këtë metodë si mjetin më

efektiv, edhe pse njihet që ka disa gracka.85

Punonjësit kanë tendencë të fokusohen

vetëm në disa aftësi. Zakonisht, ato nuk kanë njohuritë e nevojshme teknike, të cilat

mund ti çojnë drejt inovacionit.86

Trajnimi në vendin e punës mbikëqyret nga

punonjës të tjerë me përvojë, ndonëse monitorohet me kujdes nga stafi menaxhues.

AP e mëdha përdorin një kombinim të teknikave të trajnimit. Për shembull, firma e

përpunimit të mishit, KMY Ltd, përdor seanca formale trajnimi "teorike dhe

praktike", të ofruara nga lektorë të universitetit ose profesionistë të tjerë.87

Sesione

trajnimi janë organizuar në një "mënyrë tërheqëse" duke përdorur video, foto, dhe

metoda të tjera pamore për të rritur efektivitetin e trajnimit.

Fermerët dhe mbarështuesit trajnohen zakonisht nga ekspertë vendas dhe

ndërkombëtare, në kuadër të nismave për ndërtimin e kapaciteteve të financuara

84

Sabah Sena, ekspert i lartë i bujqësisë, Dhjetor 2015, intervistë 85

Shënim i autorit: të gjithë përfaqësuesit e firmave e konfirmojnë trajnimin në vendin e punës si metodën më të rëndësishme të përdorur 86

Genc Mite, pronar i Sejega Ltd, Dhjetor 2015, Intervistë 87

Grigor Lengo, president i KMY Ltd, Dhjetor 2015, Intervistë


nga agjencitë qeveritare ose organizatat donatore.88

Në disa raste, disa fermerë me

ATP ose edukim universitar shërbejnë si trajnues për fermerë të tjerë.89

Megjithëse

shumë fermerë dhe AP e konsiderojnë trajnimin formal dhe këshillimin një “lluks"

ose shumë teorik, disa histori suksesi të metodave të mirë-projektuara janë duke

ndryshuar keqkuptimin e përgjithshëm të pronarëve të ndërmarrjeve, menaxherëve

dhe fermerëve për dobinë e metodave të tilla.

88

Rexhep Meta, Drejtor i Kooperativës Reç (Qarku Shkodër), Dhjetor 20015, intervistë, Ferdinand Ali, Drejtor i Kooperativës Frutal (Korça), 2014, 2015, intervistë 89

Xheladin Zeka, Drejtor i Kooperativës Lujz, 2014, intervistë


4. ANALIZË E ZHVILLIMIT TË AFTËSIVE

PROFESIONALE SEKTORIALE

Politikat mbi Arsimin Profesional (AP), Formimin Profesional (FP) dhe Punësimin

janë integruar në një dokument të vetëm politikash – Strategjia Kombëtare për

Punësim dhe Aftësi 2014-2020 (SKPA)90

, zbatimi i së cilës është nën përgjegjësinë

e Ministrisë së Mirëqenies Sociale dhe Rinisë (MMSR). Reforma në vazhdim e

AFP synon të integrojë AP me FP në kuadrin që fokusohet në (i) eficencën e

burimeve dhe (ii) efektivitetin, të lidhë AFP me tregun e punës.

4.1.1 Hartëzimi i Institucioneve të Arsimit dhe Formimit

Profesional Bazuar në Profil

4.1.2 AFP Publik

Në vitin akademik 2014-2015, një numër total prej 22,801 studentësh ndoqën AP

në shkollat publike dhe jo-publike të AP. Afërsisht 16.3% e totalit të nxënësve u

regjistruan në arsimin sekondar (shiko Grafikun 3).91

Rreth 1,800 studentë po

ndjekin FP në profilet që lidhen me bujqësinë me një rritje prej 15% krahasuar me

vitin e kaluar.92

Ekzistojnë 11 shkolla publike të arsimit profesional, të cilat ofrojnë

kualifikime në fushën e bujqësisë, agrobiznesit, agropërpunimit, teknologjisë së

ushqimit dhe veterinarisë, të vendosura në qarqet e Tiranës, Durrësit, Shkodrës,

Beratit, Korçës, Fierit dhe Elbasanit. Të dhënat e grupuara të siguruara nga GIZ/

ETF (2014) dhe MMSR (2015) tregojnë se numri i studentëve në nivel kombëtar

është rritur me 32% gjatë katër viteve të fundit akademike (2011-2012 deri në

2015-2016). Tendencat më të shpejta në rritje në profilet që lidhen me bujqësinë

janë bujqësia dhe teknologjia ushqimore (për hollësi të mëtejshme shiko Shtojcën

9).

90

Strategjia Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim(SKZHI) 2014-2020, 2014 91

MMSR, 2015 92

MMSR, 2015


Grafiku 3: Numri i studentëve në profilet që lidhen me bujqësinë

Burimi: MMSR (2015)

Grafiku 4 tregon tendencën gjatë 4 viteve të fundit të ndara sipas gjinisë. Ekziston

një përfaqësim gjinor në të gjitha profilet, me agrobiznesin si më të balancuarin (ku

44% e studentëve të regjistruar janë femra).

Grafiku 4: Tendencat për profilet që lidhen me bujqësinë të ndara sipas

gjinisë

Burimi: MMSR (2015)

0

100

200

300

400

500

600

700

800

2012 2013 2014 2015

Students number in agriculture related profiles

agriculture agro processing agro business

veterinary food technology

0

100

200

300

400

500

600

700

800

females total females total females total females total

2012 2013 2014 2015

Agriculture-related profiles

agriculture agro processing agro business veterinary food technology


Profili teknologji ushqimore ka numrin më të lartë të regjistrimit ndërmjet

profileve të mësipërme (rreth 37% e nxënësve). Ai ofrohet në 5 shkolla të AFP në

qytetin e Tiranës (2 shkolla), Fier, Durrës dhe Berat. Kualifikimet në këtë degë

ofrohen bazuar në një program të ndarë në një strukturë me tre nivele (2 + 1 + 1).

Në vitin e 3-të të studimeve, studentët mund të specializohen në profile të tilla si,

teknologji e përpunimit të qumështit, brumërave, frutave dhe perimeve, pijeve

alkoolike, mishit dhe peshkut. Statistikat nga MMSR tregojnë se janë zgjedhur

vetëm profilet që lidhen me qumështin, brumërat dhe pijet alkoolike, ndoshta si

rezultat i kurrikulave, pajisjeve dhe disponueshmërisë së mësuesve më të mirë.93

Pas përfundimit të nivelin e tretë të kualifikimit, studentëve u është dhënë

certifikatë e teknikut/menaxherit në profilin e teknologjisë së ushqimit me

kompetencat e nevojshme për të qenë i (vetë) punësuar në të gjitha fabrikat/dyqanet

e punës, përfshirë baxhon, mensën dhe përpunimin e ushqimeve të tjera.

Profili i bujqësisë ofrohet në 8 shkolla profesionale në qarqet e Tiranës, Korçës,

Shkodrës, Elbasanit, Fierit dhe Beratit, bazuar në një strukturë me tre nivele (2 + 1

+ 1). Studentët në nivelin e dytë mund të zgjedhin ndërmjet profileve të bujqësisë

dhe blegtorisë, mbarështimin e kafshëve dhe zogjve, mekanikë bujqësore dhe

rritjen e frutave. Profilet e bujqësisë janë ofruar për studentët me kohë të pjesshme

deri në vitin akademik 2013-2014 (shiko Grafikun 5). Kjo politikë synoi të rriturit

të punësuar tashmë në sektorin e bujqësisë, të cilëve u ishte ofruar mundësia për të

marrë një kualifikim formal duke kombinuar lëndët teorike të mësuara në shkollat

për murator dhe suvatues dhe praktikës në vendin e tyre të punës/fermën. Ky

modalitet i ofrimit të AFP-së është vlerësuar si i "zbatuar dobët", duke qenë se nuk

i jep shumë aftësi pjesëmarrësve për shkak të neglizhencës së trajnimit të aftësive

praktike. Mungesa e vlerësimeve të mëparshme të të mësuarit, përshtatjes së

kurrikulave që përqafojnë aftësitë praktike dhe çështja e çertifikatave të aftësisë

kërkojnë vëmendje urgjente94

, kështu që në vitin akademik 2015-2016, MMSR

vendosi të pezullojë përkohësisht regjistrimin në programet me kohë të pjesshme.

93

MMSR, 2014 94

GIZ/ETF, 2014, fq.9


Grafiku 5: Tendencat për profilet e lidhura me bujqësinë të ndara sipas

gjinisë dhe llojit të sistemit me kohë të pjeshme/të plotë

Burimi: MMSR (2015)

Profili i agrobiznesit ofrohet në 5 shkolla profesionale në qarqet e Tiranës, Korçës,

Shkodrës dhe Fierit. Kualifikimi në këtë profil merret duke ndjekur një strukturë

2+2 me nivelin e parë në Ekonomi Agrare dhe të dytin në Agrobiznes. Të

diplomuarit e këtij profili marrin kompetencat e nevojshme për tu punësuar në

nivele menaxheriale të ndërmarrjeve agrare.

Profili i veterinarisë ofrohet në katër institucione të AFP në vend (Shkodër, Fier

dhe Elbasan). Një numër i kufizuar studentësh regjistrohen njëherësh në një

program katër-vjeçar, duke i ofruar studentëve kualifikimin e duhur si teknikë

veteriner për të qenë të (vetë) punësuar kryesisht në fermat blegtorale.95

Që prej tre vjetësh, agro-përpunimi ofrohet vetëm në Shkollën Bujqësore të

Bushatit (Qarku Shkodër), bazuar në një strukturë 2+2. Qëllimi është arsimimi dhe

kualifikimi i teknikëve të teknologjisë ushqimore të specializuar kryesisht në

përpunimin e produkteve ushqimore.

Duke u fokusuar në një dimension qarku (shiko Grafikun 6), Tirana ka numrin më

të madh të regjistrimit (49% të studentëve) dhe numrin më të lartë të shkollave (2).

Përpunimi i ushqimeve është profili me numrin më të madh të studentëve. Në 95

GIZ/ETF, 2014


qarkun e Shkodrës VS regjistrojnë rreth 17% të studentëve, kryesisht në shkollat

në Bushat dhe Trush. Është qarku me përfshirjen më të lartë në degën e

veterinarisë, megjithëse ashtu siç do të shqyrtohet më tej, institucioni po humb

laboratorët/fermat e duhura për praktikë. Rreth 10% e studentëve ndjekin studimet

në tre ofrues AFP në Korçë, ndërkohë që pjesa tjetër e studentëve ndjekin AFP në

fusha të cilat lidhen me bujqësinë në qarqet e Durrësit, Fierit, Elbasanit, Beratit.

Grafiku 6: Tendencat për profilet e lidhura me bujqësinë të ndara sipas

gjinisë dhe qarkut

Analiza e ETF (2015) u përqendrua në ofertën e AFP të ndara sipas qarqeve.

Gjetjet tregojnë që ekzistojnë drejtime të AP të agro-përpunimit, të cilat ofrohen në

VS në Korçë, Durrës, Tiranë dhe Shkodër, po nevojat nuk janë adresuar plotësisht.

Në qarqe të tjera, këto profile nuk ofrohen fare, duke krijuar në këtë mënyrë një

boshllëk ndërmjet kërkesës dhe ofertës. Kjo është mjaft e dukshme në qarqet e

Gjirokastrës, Fierit, Beratit dhe Dibrës96. Ofertat publike për kurse afatshkurtra në

këto profile janë të limituara, ndërkohë që kompanitë private janë duke qenë më

aktive në këtë drejtim (psh. “Mozzarella Italia” në Durrës, e cila ofron kurse për

përpunimin e ushqimeve me bazë qumështin).

Oferta publike për trajnim profesional afat-shkurtër për sektorët e bujqësisë dhe

agro-përpunimit kufizohet nga kurset e kopshtarisë dhe bletarisë. Megjithëse, këto

96

ETF, 2015

agriculture agro processing agro business veterinary food technology


kurse janë pjesë e pjesës më të madhe të katalogut të qëndrave të trajnimit, të

dhënat tregojnë një regjistrim minimal,97

të përqendruara në Tiranë.

4.1.3 Ofrues Privatë të Shërbimeve të Biznesit (OSHB) që Ofrojnë FP

Pjesa më e madhe OSHB-ve janë të vogla, kompani në pronësi private apo OJQ-të

dhe fondacionet. Një karakteristikë e rëndësishme e sektorit privat të ofrimit të

shërbimeve është roli i fuqishëm i luajtur nga donatorët. Programet e donatorëve

dhe projektet e agjencive qeveritare përbëjnë burimet kryesore të financimit të

kapitalit dhe ngritjes së kapaciteteve për AP98

dhe fermerët. Shumë nga OSHB-të

ndryshojnë nga një gamë e gjerë shërbimesh. OSHB-të nuk po përpiqen në mënyrë

aktive për të zhvilluar tregun me klientët e tyre. Përkundrazi, ata përgjigjen

kryesisht për iniciativat e donatorëve, duke i shitur donatorëve në vend të AP dhe

fermerëve.

Megjithatë, disa OSHB kanë një fokus (IDRA - studimet e konsumit, SHSHM -

zhvillimin e produkteve tipike dhe menaxhimin e eventeve, Agjencitë për Zhvillim

Rajonal (ARZH-të) - planifikimin e biznesit, SHSHQM – teknologjinë e

përpunimit të mishit dhe qumështit dhe zhvillimin e produkteve, SHKBSH -

shumimin dhe menaxhimin e fermës, DPA - çertifikimin dhe lidhjet e tregut, etj).99

Shtojca 9 ofron një listë të OSHB-ve dhe fokusin e tyre kryesor. Edhe pse

shërbimet shtrihen nga planifikimi i biznesit dhe strategjik, procesi inxhinierik i

biznesit dhe zhvillimin e produkteve, hulumtimin e tregut, standardeve dhe

çertifikimit, marketing dhe promovim, ka një theks të fuqishëm në trajnim dhe

këshillim si aktivitete të rëndësishme të kryera nga këta aktorë.

4.2 Ofruesit e AP

Shkollat publike të AP janë ofruesit më të rëndësishëm të AFP-së. Megjithëse

ekziston një numër thuajse i konsiderueshëm i institucioneve të tilla (shiko tabelën

12), performanca e tyre mund të konsiderohet inadekuate. Duke u bazuar në

studimet e fundit100

dhe duke përzgjedhur, infrastrukurën, nivelin e trajnimit të

mësuesve dhe përfshirjen, një vlerësim i strukturuar i këtyre institucioneve jepet në

aneksin 10.

97

8 të trajnuar në bletari dhe 21 në kopshtari, NES 2013 98

Risi Albania/Helvetas, 2014, Studim gjinor mbi nevojën për marketing në agro-përpunim 99

Risi Albania/Helvetas, 2014, Studim gjinor mbi nevojën për marketing në agro-përpunim 100

GIZ/ETF, 2014


Tabela 12: Lista e shkollave dhe profilet përkatëse

Shkolla Qyteti/qarku Drejtimi

Hoteleri dhe Turizëm Tiranë/ Tiranë

Multi-funksionale

Kamëz/ Tiranë

Teknologji ushqimore

Agro biznes

Bujqësore

Charles T. Ericson

Golem/ Tiranë

Bujqësore

Agro biznes

Irakli Terova

Korçë/ Korçë

Bujqësore

Agro biznes

Isuf Gjata Korçë/ Korçë


Qemal Bazelli Çerrave/Korçë Bujqësore

Hysen Cela Durrës/Durrës Teknologji ushqimore

Ndre Mjeda Bushat/Shkodër Bujqësore

Agro përpunim

Agro biznes

Veterinari

Zija Buliqi Shkodër/Shkodër Veterinari

Agrobiznes

Trush/Shkodër Bujqësore

Agro biznes

Mihal Shahini

Cërrik/Elbasan Bujqësore

Veterinari

RAKIP KRYEZIU

Çlirim/Fier Bujqësore

Veterinari

Agro biznes

KRISTO ISAK

Berat/Berat Bujqësore Teknologji ushqimore

Shumë nga këto shkolla vuajnë nga të njëjtat probleme që lidhen kryesisht me

paisjet e vjetëruara dhe strukturën e pamjaftueshme, por gjithashtu stafin

inadekuat, etj. Megjtihatë disa prej tyre kanë mbajtur një nivel të mirë

performance, duke u përpjekur të përshtaten ndaj ndryshimeve të ambientit dhe

nevojave në rritje të sektorëve të bujqësisë dhe ago-përpunimit.


4.3 Qasja ndaj AFP

4.3.1 Tendenca e regjistrimit / Profil i Studentëve dhe Trajnuesve: Kush i

ndjek? Braktisja dhe Përqindja e Kalueshmërisë

Zakonisht shkollat profesionale regjistrojnë studentë nga arsimi bazë me nota

shumë të ulëta të mesatares ose ato të cilët nuk kalojnë vitin e parë të shkollës së

mesme.101

Kjo situatë i kontribuon arritjeve të ulëta akademike të studentëve,

motivimit të ulët, paaftësisë për të përthithur materialet mësimore dhe dështimit ose

lënies së shkollës.102

Në profilet që lidhen me bujqësinë and agro-përpunimin,

studentët kanë një notë mesatare 6.4. Studentët e veterinarisë kanë notën më të lartë

mesatare (7), ndjekur nga agrobiznesi (6.5) dhe bujqësia (6.3). Nxënësit e degës së

përpunimit të ushqimit kanë rezultatet më të ulëta në këtë grup (5.7). 103

FluturaVaqarri, Drejtore e Shkollës së Hoteleri-Turizmit të Tiranës, konfirmon se

studentët me performancë të ulët përbëjnë sfidat kryesore të cilat duhet trajtuar.

Ajo argumenton se disa profile si ato që lidhen me turizmin tingëllojë më tërheqëse

për shumë të rinj, ndërkohë profile të tjera të përqendruara në agro-përpunim janë

më pak tërheqëse.

4.3.2 Mundësitë e barabarta në sektor (Gjinia, Grupet e Nevojave të

Veçanta)

Kriteret e regjistrimit për drejtimet e bujqësisë dhe përpunimit të ushqimeve janë

pjesë e kurrikulave përkatëse kornizë të përgatitur nga Agjencia Kombëtare për

AFP dhe Kualifikime, sipas të cilit të gjithë studentët që: (i) kanë përfunduar me

sukses (9-vjeçaren) arsimin e detyruar; (ii) janë mendërisht dhe fizikisht në gjendje

për të përballuar kërkesat e arsimit profesional; (iii) nxënësit me aftësi të kufizuara,

për të cilët shkolla krijon kushte dhe përshtat programet në përputhje me aftësitë e

kufizuara mund të marrin pjesë në një shkollë të AP. Në raste të veçanta, kur

kërkesat janë më të larta se kapaciteti i shkollës, atëherë MMSR përgatit udhëzime

shtesë me kritere të veçanta të regjistrimit.104

Shkollat gjithashtu mund të futin disa

kritere të përzgjedhjes.105

Edhe pse studentët me aftësi të kufizuara janë të

mirëpritur në AFP, në përgjithësi nuk ka dispozita të bëra për të lehtësuar aksesin

101

GIZ, 2014, fq. 10 102

ETF, 2013 103

Statistika të MMSR, 2015 104

Skelet kurrikula, AKAFP, http://www.akafp.gov.al/dokumente-kurrikulare/skelet-kurrikula-te-arsimit-te-mesem-profesional/ 105

Flutura Vaqarri, Drejtore e Shkollës Hoteleri – Turizëm, Tiranë, 2015, intervistë

http://www.akafp.gov.al/dokumente-kurrikulare/skelet-kurrikula-te-arsimit-te-mesem-profesional/



për personat me aftësi të kufizuara ndaj ofruesve të AFP-së. Vetëm VSS, të cilat

janë të sapo-ndërtuara në kuadër të projektit IPA të vitit 2008 dhe shkollës "Isuf

Gjata" në Korçë, kanë shkallë të lëvizshme për të lehtësuar aksesin në ndërtesa për

mësuesit në karrige me rrota. 106

4.3.3 Orientimi Profesional

Ka disa prova të përpjekjeve nga ana e shkollave të AP për të siguruar një orientim

profesional. Shkollat që ofrojnë drejtimet e agro-biznesit dhe bujqësisë u ndihmuan

nga Albiz Project (financuar nga Agjencia Austriake për Zhvillim dhe

implementuar nga Kultur Kontakt Austria), në kuadër të të cilit një instruktor i

dedikuar është duke luajtur rolin e një lehtësuesi mes shkollës dhe bizneseve.107

Sa

për orientim në karrierë, ofruesit e AFP-në profilet e zgjedhura nuk kanë vende

pune për të përfunduar këtë detyrë. Si pjesë e kurrikulave, në klasën e 11-të,

studentët marrin klasën "edukimi në karrierë" (një orë në javë). Orientimi i

karrierës është konsideruar si një shërbim i vlefshëm, posaçërisht nëse kombinohet

me punë praktike, në mënyrë që studentët të kenë një kuptim më të mirë të

alternativa të mundshme.

4.3.4 Standardet dhe Kurrikula (me fokus në Sipërmarrje dhe Menaxhim)

Sipërmarrja dhe menaxhimi i biznesit janë pjesë e kurrikulave të përpunimit të

ushqimit dhe bujqësisë. Në nivelin e dytë dhe të tretë të kualifikimit, 2 orë në javë

janë dedikuar për lëndën e sipërmarrjes. Në vitin e fundit të shkollës, kurrikula

përfshin lëndë të lidhura me biznesin të tilla si: (i) sipërmarrjen e përpunimit të

ushqimit, (ii) prodhimi i ushqimit dhe cilësia, (iii) krijimi dhe organizimi i një

kompanie për përpunimin e ushqimit, (iv) shitjet dhe ndihmuese, ( v) transaksionet

e tregut në përpunimin e ushqimit, (vi) kontabiliteti në një kompani të përpunimit

të ushqimit, (vii) promovimi në një kompani të përpunimit të ushqimit, (viii)

organizimi dhe kuadri ligjor në përpunimin e ushqimit (10 orë në javë), (ix)

sipërmarrja bujqësore, (x) menaxhimi i fermës, (xi) hapja e një biznesi bujqësor,

(xii) prokurimi në një fermë bujqësore, dhe (xiii) shitjet e shërbimeve dhe mallrave

bujqësore (6 orë në javë).108

Kjo tendencë për të integruar lëndë të lidhura me

biznesin me ato teknike konsiderohet të jetë shumë e dobishme në përgatitjen e

studentëve për të qenë sipërmarrës ose të punësuar në firma që kërkojnë një

shkallë të caktuar të aftësive që lidhen me menaxhimin e biznesit.

106

GIZ, 2014, p. 44 107

Albiz Raport Final 108

Skelet kurrikula, AKAFP, http://ëëë.akafp.gov.al/dokumente-kurrikulare/skelet-kurrikula-te-arsimit-te-mesem-profesional/




5. VLERËSIM I NDËRHYRJEVE POTENCIALE DHE

OFRUESVE TË AFP NË BUJQËSI DHE AGRO-

PËRPUNIM

Analiza në këtë seksion është e trefishtë: (1) vlerëson potencialet e shkollave të AP

për tu përfshirë në këtë nismë, (2) projekton ndërhyrjet që do të zbatohen

eventualisht gjatë Projektit “Aftësi për Punë”, (3) vlerëson sektorin dhe ndërhyrjet

duke përdorur një sërë kriteresh.

5.1 AFP potenciale për T’u Synuar

Institucionet e vlerësuara si performues të mesëm janë (i) të vendosur në zona të

cilat karakterizohen ose nga një bujqësi e zhvilluar (Berat dhe Korçë) ose (ii) me

një përqendrim të industrisë së përpunimit të ushqimeve (Tiranë) të zgjedhura për

tu konsideruar për shqyrtim të mëtejshëm. Tabela 13 më poshtë jep një vlerësim

sintetik të këtyre shkollave.

Tabela 13: Institucionet më të mira për nga performanca

Shkolla Qyteti/Qarku

Drejtimi Komente/Vërejtje

Hoteleri dhe Turizëm

Tiranë/ Tiranë


Shkolla ka infrastrukturen e duhur dhe menaxhimi ka vizionin për të mbështetur zgjidhjet inovative. Profili i përpunimit të ushqimeve ka një regjistrim të lartë, pjesmarrje gjinore të balancuar, dhe çdo ndërhyrje në këtë profil do të ketë një shtrirje të gjerë. Sistemi i dyfishtë është pilotuar në degën e turizmit në këtë shkollë dhe mund të përsëritet më lehtë tek profilet e tjera. Donatorë të ndryshëm janë aktualisht duke punuar me shkollën; disponueshmëria dhe fokusi i menaxhimit të stafit mund të jenë një sfidë.

Irakli Terova

Korçë/ Korçë

Bujqësore Kjo shkollë ka një prej ëorkshopeve më të mira në profilin e bujqësisë. Një regjistrim i balancuar gjinor dhe prezencë të minoriteteve (Romët) do të përfaqësonte një rast thuajse unik për qasjen përfshirëse. Shkolla është/do të përfshihet në një projekt binjakëzimi me një shkollë bujqësore ne Selanik.

Isuf Gjata Korçë/ Korçë


Shkolla ka menaxhim aktiv dhe janë ndërmarrë nisma të ndryshme për të rritur bashkëpunimin me palët vendore të interesuara. Profili kërkohet shumë në treg, por menaxhimi deklaron që të diplomuarit në përpunim të ushqimeve kanë vështirësi për punësim (GIZ bashline). Statistikat zyrtare nga MMSR deklarojnë asnjë regjistrim në teknologjinë ushqimore për vitin


akademik 2014-2015.

Kristo Isak

Berat/Berat Bujqësore Teknologji ushqimore

Regjistrimi në profilet që lidhen me bujqësinë është i limituar dhe çdo ndërhyrje do të kishte një numër të vogël përfitimesh. Përzierja e profileve të ofruara në këtë shkollë është rradhitur me nevojat e punës.

Hulumtuesi u përqendrua në një shkollë në Tiranë dhe një në qarkun e Korçës.

Niveli i regjistrimit në Shkollën Isuf Gjata në Korçë dhe Kristo Isak në Berat është

shumë i ulët dhe perspektivat për të ardhmen duket të zymta.

Nga ana tjetër, Shkolla Irakli Terova në Korçë është fokusi i një projekti që do të

zbatohet nga Fondi Shqiptaro-Amerikan për Zhvillim (AADF), që synon të

revolucionarizojë të gjithë konceptin e AP dhe ta transformojë këtë shkollë në

shkolla të ngjashme si një në Selanik.109

Për këtë arsye, studiuesi u prir të zgjidhte

Shkollën e Hoteleri Turizmit të Tiranës.

5.2 Veprimi/Ndërhyrjet Potenciale

Intervista me aktorë të ndryshëm dhe rezultatet e hulumtimeve të mëparshme,

sugjerojnë që veprim për të përmirësuar performancën e AFP duhet të adresojë anët

e kërkesës dhe ofertës, përkatësisht institucionet e AFP dhe aktorët e biznesit.

Analiza në këtë seksion fokusohet në problemet, mënyrë për të trajtuar dhe

adresuar probleme të tilla nëpërmjet ndërhyrjeve/veprimeve të ndryshme dhe

rezultateve të pritshme të ndërhyrjeve/veprimeve të tilla. Table 14 jep një pasqyrë

të sintetizuar të lidhjes midis problemit, ndërhyrjeve dhe rezultateve të pritshme.

5.2.1 Bashkëpunimi i Pamjaftueshëm me Institucionet AFP dhe Mungesa e

Ndërgjegjësimit ndërmjet Aktorëve të Biznesit

Intervistat me firmat e agro-përpunimit tregojnë që ekziston një mungesë e

ndërgjegjësimit në lidhje me institucionin potencial të AP për të ofruar punonjës të

ardhshëm të mirë-arsimuar dhe mirë-trajnuar. Ende, shumë prej sipërmarrësve

dëshirojnë të bashkëpunojnë me institucionet e AFP në përpjekjet e përbashkëta për

të rritur potencialin e tyre të rekrutimit dhe përmirësojnë “aftësitë praktike” të

studentëve duke përdorur praktika.110

I njëjti qëndrim është shprehur nga

përfaqësuesit e shkollës të AP.111

Megjithëse mund të merren në konsideratë forma

109

Sabah Sena, ekspert i bujqësisë, Dhjetor 2015, intervistë 110

Genci Mite, Gregor Lengo, Dhjetor 2015, intervista 111



të ndryshme të bashkëpunimit me sipërmarrës, përkushtimi i këtyre të fundit ndaj

aktiviteteve që hanë kohë është i diskutueshëm.

Praktikat dhe forma të ngjashme të trajnimit dhe të mësuarit janë metodat më të

përshtatshme për të adresuar mungesën e “njohurive dhe aftësive praktike”

ndërmjet studentëve të rinj. Ndërhyrjet kanë për qëllim të rrisin ndërgjegjësimin

ndërmjet firmave bujqësore dhe agro-përpunuese mbi potencialet që edukimi AFP

ka në ofrimin e burimeve njerëzore me vlerë, të cilat duken të rëndësishme dhe janë

pa dyshim të mirëpritura nga përfaqësuesit e AP. Niveli aktual i bashkëpunimit

është thuajse inadekuat, të paktën për disa prej profileve. Për shembull, ekziston pa

dyshim një bashkëpunim i mirë me hotelet për profilet të cilat lidhen me turizmin,

por e kundërta është e vertetë për pjesën më të madhe të APS.112

Ndërkohë që numri i përfituesve të mundshëm, si në aspektin e agro-përpunuesve

dhe të rinjve të arsimuar me AFP, është mjaft i lartë, të dhënat e mbledhura gjatë

intervistave duket se tregojnë një mungesë të komunikimit dhe lidhjeve ndërmjet

shkollave të AP dhe firmave që veprojnë në këtë sektor. Rrjetet ekzistuese të tilla si

bordi ofrues i AFP dhe komisionet e nën-sektorit të krijuara në kuadër të

RisiAlbania Programme, mund të jenë efektive për të nxitur veprime me qëllim

rritjen dhe thellimin e bashkëpunimit. Mund të thuhet se ky lloj i rrjeteve do të rrisë

shanset për punësimin e të rinjve në afatgjatë dhe me siguri do të rrisë cilësinë e

arsimit në afatshkurtër.

5.2.2 Njohuritë e Pamjaftueshme mbi Teknologjinë dhe Menaxhimin e

Procesit nga Mësuesit

Agro-përpunuesit i konsiderojnë lektorët universitarë të shkëputur nga zhvillimet

në industri dhe deri diku në sektorin e bujqësisë. 113

Përshtypja e tyre në lidhje me

mësuesit e AFP është e njëjtë. Shumë e lavdërojnë mënyrën se si sistemi është

drejtuar gjatë regjimit komunist, gjë e cila tregon që “aftësitë praktike” ishin një

komponent vital për arsimimin. Ekspertët e bujqësisë argumentojnë që çdo

ndërhyrje në institucionet e AFP duhet të fillojë me trajnimin e mësuesve dhe

krijimin e një rrjeti të firmave dhe farmave, të cilat dëshirojnë të bashkëpunojnë me

mësuesit.114

Iniciativat e përbashkëta me BSP private duhet të eksplorohen

gjithashtu. Është e rëndësishme të nënvizohet që trajnimi nuk duhet të fokusohet

112

Flutura Vaqarri, Drejtore e Shkollës Hoteleri – Turizëm, Tiranë, 2015, intervistë 113

Sabah Sena, ekspert i bujqësisë, Dhjetor 2015, Intervistë 114

Sabah Sena dhe Edvin Zhllima, ekspertë të bujqësisë, Dhjetor 2015, intervista


vetëm në metodat e reja të mësimdhënies, por gjithashtu në plotësimin e boshllëkut

ndërmjet nevoja të vazhdueshme për ndryshim të fermave dhe firmave të agor-

përpunimit dhe kurikullës që përdoret në institucionet e AP dhe FP. Kurukula

formale duket të jetë thuajse shqyrtuar,115

por qasja dhe përmbajtja e përdorur janë

disi larg prej realiteteve dhe problemeve me të cilat përballen fermerët dhe agro-

përpunuesit.

5.2.3 Studentët jo të sukseshëm dhe Aftësitë dhe Njohuritë Inadekuate

Sipas mësuesve, problemet më të mprehta me të cilat përballen shkollat e AP

lidhen me regjistrimin e studentëve jo të suksesshëm116

. Situata është përmirësuar

paksa për disa profile, veçanërisht për ato që lidhen me turizmin, por ende problemi

vazhdon. Mësuesit argumentojnë që nëse aplikohet mësimi i dyfishtë dhe shkollave

i jepet pak autonomi për të organizuar aktivitete të cilat lidhen me prodhimin dhe

komercializimin e produkteve të prodhuara në objektet e tyre117

, AP do të fillojë të

jetë më tërheqës për kandidatët e mundshëm me performancë të lartë.

Nga ana tjetër, përmirësimi i infrastrukturës së paku për disa profile për të cilat ka

kërkesa të larta në treg118

dhe praktika e organizuar më mirë do të çojë në

përmirësimin e perceptimit që prindi dhe studentët kanë në lidhje me potencialin e

përgjithshme të edukimit AP për të siguruar një punë në të ardhmen. Për më tepër,

të gjitha këto ndërhyrje do të çojë në përvetësimin e aftësive dhe njohurive më të

mira nga ana e nxënësve.

5.2.4 Cilësia e Papërshtatshme e Infrastrukturës

Cilësia e papërshtatshme e infrastrukturës është një çështje e vazhdueshme e

ngritur nga të gjithë aktorët. Ndërhyrjet e targetuara për përmirësimin e

infrastrukturës për disa profile dhe drejtime janë vendimtare për çdo përmirësim të

performancës në AP. Për shembull, linjat e përpunimit për bukën dhe ëmbëlsirat

mund të jetë shumë efektive për Shkollën e AP në Tiranë.119 Analiza e mëtejshme

115



Shënim: FluturaVaqarri nënvizon faktin që procedurat bukrokratike të lidhura me transferimin e materialve të para dhe përdorimin e të ardhurave nga komercializimi janë thuajse të pakapërcyeshme. 118

Shënim: such as bakery and pastry production in the case of the VE in Tirana 119



është e nevojshme për të gjetur zgjidhje të përshtatshme për çdo shkollë bazuar në

analizën kosto-përfitim apo metoda të ngjashme.

5.3 Vlerësimi i Veprimit/Ndërhyrjes së Mundshme në Sektorët

e Bujqësisë dhe Agro-Përpunimit

5.3.1 Sektori dhe Kriteret për Vlerësimin e Ndërhyrjeve

Tre kritere janë zgjedhur për të bërë të mundur një vlerësim të ndërhyrjeve dhe

veprimeve të mundshme në ofruesit e sektorit/AFP-së. Ato janë (1) relevanca, (2)

efektiviteti, dhe (3) fizibilitetiti (shiko tabelën 15).

Intervistat me aktorët dhe konkluzionet e studimeve të ndryshme të rëndësishme

sigurojë të dhëna të nevojshme për t'iu përgjigjur pyetjeve që shërbejnë si artikuj të

zbërthyer për kriteret e përmendura më lart. Studiuesi ka aplikuar këto kritere për të

vlerësuar edhe sektorin120

edhe ndërhyrjet e propozuara.

Tabela 14: Kriteret e vlerësimit

Kriteret Pyetje të lidhura me kriteret

Rëndësia - A kontribuon në fakt veprimi/ndërhyrja në sistemin e veçantë të AFP-së në vizionin dhe objektivat e strategjisë së QSH për AFP?

- A ka ndonjë nevojë urgjente/të rëndësishme?

- A përfiton veprimi/ndërhyrja një numër adekuat të përfituesve të mundshëm?

- A janë të interesuar aktorët e biznesit në punonjës të kualifikuar të AFP dhe/ose

në kërkim për punë që lidhen me AFP?

Efikasiteti - A mundet veprimi/ndërhyrja të mbështesë zhvillimin e aftësive, kompetencave dhe zotësive të nevojshme të të diplomuarve në AFP në mënyrë që të plotësojnë kërkesat e punëdhënësit në këtë sektor? A mund të prodhojë ai rezultate në afatshkurtër? Sa gjatë në të ardhmen?

- A kanë dëshirë aktorët e biznesit të bashkëpunojnë me ofruesit e AFP si burime rekrutimi dhe trajnimi, duke ofruar praktika, etj?

- A ka institucione të tjera, të cilat kanë dëshirë të bashkëpunojnë me ofruesit e AFP?

Fizibiliteti - A mundet veprimi/ndërhyrja ta bëjë AFP më atraktive/tërheqëse ndaj djemve dhe vajzave të reja dhe grupeve të ndryshme të të rinjve?

- Cili është niveli i gadishmërisë së tyre për format e reja të mësimdhënies dhe të mësuarit të tilla si mësimi i përzier?

- A është ai në linjë me burimet e disponueshme dhe me kapacitetin aktual të institucioneve të AFP?

120

Shënim: termi sektor në këtë rast përfshin bujqësinë dhe agro-përpunimin


- A mund të aplikohet të mësuarit e përzier dhe i dyfishtë?

5.3.2 Vlerësim i Sektorit

Bazuar në studimet e mëparshme dhe hulumtimet primare të kryera nga studiues,

mund të thuhet se disa ndërhyrje në këtë sektor mund të prodhojnë rezultate të

mira, sidomos në aspektin e relevancës dhe të fizibilitetit (shiko tabelën 16).

Studiuese argumenton se efektiviteti i ndërhyrjes është mjaft i vështirë për t'u

arritur, edhe pse ndërhyrjet e targetuara në nën-sektorë të veçantë dhe profile që

lidhen me to mund të jetë më efektive dhe të prodhojë rezultate të prekshme në

afatshkurtër.

Tabela 15: Tabela e vlerësimit të sektorit

Kriteret Komente Vlerësimi (shkalla –

nga shumë e ulët në

shumë e lartë)

Rëndësia Veprimi/ndërhyrja në një sistemin e veçantë të AFP kontribuon në

vizion dhe objektivat e strategjisë së QSH mbi AFP-në.

Shumë e lartë

Ka një nevojë të madhe për disa profile dhe më pak për disa të

tjera. Strategjitë dhe veprimet duhet në mënyrë të kujdesshme të

synojnë disa profile në zona të veçanta gjeografike.

Numri i përfituesve potencialë është mjaft i lartë E lartë

Aktorët e biznesit janë të interesuar në punonjësit e kualifikuar me

AFP megjithëse interesi i tyre nuk duket se ndiqet nga veprime

konkrete.

Efektiviteti Ndërhyrjet me qëllim për të mbështetur zhvillimin e aftësive dhe

kompetencave për një numër të madh të drejtimeve dhe profileve

mund të prodhojnë rezultate konkrete vetëm në afat të mesëm.

Synimi i nënsektorëve të veçantë, profileve specifike dhe

kompetencave ad hoc mund të prodhojë rezultate të mira në afat të

shkurtër.

Shumë e lartë

Përfaqësuesit e firmave të mëdha duket se janë të gatshëm për të

bashkëpunuar me ofruesit e AFP si rekrutimi dhe burimet e

trajnimit, duke ofruar praktika, etj, por nuk synon të bartë sasi të

madhe burimesh dhe kohe për të tilla iniciativa. Për disa profile të

tilla si teknologë industrial nuk ka vullnet të fortë për të

bashkëpunuar.

Shumë e lartë

Bashkëpunimi me institucionet e tjera të tilla si dhomat e tregtisë,

organizatat donatore dhe disa agjenci shtetërore është sporadik dhe

i fragmentuar. Gatishmëria për të bashkëpunuar është e kufizuar në

E ulët


qëllimet të mira.

Fizibiliteti Ndërhyrjet në këtë sektor mund ta bëjnë VET më tërheqëse për

djemtë dhe vajzat e reja. Histori suksesi në nën-sektorët e

pastiçerisë, hotelerisë ofrojnë dëshmi të mira të korrelacionit midis

normave të mira të regjistrimit në termat e cilësisë dhe sasisë dhe

cilësisë së arsimit të ofruar.

E lartë

Institucioni i AP ofron programe që përfshijnë forma të reja të

mësimdhënies. Metodat e të mësuarit të përzier dhe të dyfishtë

janë konsideruar si një qasje shumë e mirë për ta bërë të mësuarin

një përvojë tërheqëse.

E lartë

Ka mungesë të resurseve adekuate në drejtim të infrastrukturës

(laboratorët dhe objekteve të tjera, të cilat mundësojnë zhvillimin e

aftësive praktike) dhe aftësinë e mësimdhënësve për të aplikuar disa

qasje të reja të tilla si të mësuarit e përzier edhe pse përgjithësimi

nuk është i përshtatshëm (rast pas rasti analiza duke përdorur

profilet dhe shkollat është e nevojshme).

Mesatare

Disa instrumente të të mësuarit të përzier (për aspektet teorike) dhe

të mësuarit të dyfishtë (për komponentin praktike të kurrikulës)

mund të aplikohen. Zgjedhja mbi instrumentet duhet të bëhet me

kujdes në bazë të profileve.

E lartë

Vlerësimi mesatar për sa i përket efektivitetit të ndërhyrjes në sektor ka disa

implikime të rëndësishme për Projektin "Aftësi për Punë". Përfaqësues të shkollës

së AP dhe aktorë të biznesit kanë rënë dakord se rezultatet e shpejta janë të vështira

për të arritur. Për më tepër, shumë AP nuk janë të gatshëm ti kushtojnë shumë kohë

dhe energji çdo nisme, nëse nuk janë të bindur për "dobinë dhe praktikën" e

ndërhyrjes. Për këtë arsye, një rrjet i mirë fillestar dhe zgjedhja e profileve duhet të

konsiderohen me kujdes kur përcaktohen ndërhyrjet.

Mund të thuhet me një shkallë të mirë të sigurisë se shumica e suksesit të çdo

projekti të fokusuar në bujqësi dhe agro-përpunim mund të jetë e varur nga një

harmonizim i kujdesshëm i nevojave të aktorëve të biznesit, profileve të shkollave

të AP dhe nivelit të koordinimit dhe bashkëpunimit ndërmjet dy grupeve.

5.3.3 Vlerësimi i Veprimit/Ndërhyrjes

Shumë prej ndërhyrjeve të propozuara janë të kombinuara me njëra-tjetrën. Për

këtë arsye, një vlerësim i veçantë i secilës prej tyre mund të rezultojë në një


interpretim të pjesshëm dhe çorientues. Megjithatë, analiza e mëposhtme jep një

tregues të sfidave të mundshme që mund të hasen gjatë procesit të implementimit.

Vlerësimi i përgjithshëm merr parasysh vlerësimin e bërë nga ekspertët e bujqësisë,

ekspertët dhe mësuesit e AFP-së, aktorët e biznesit dhe perspektivën e vetë

hulumtuesit (shiko tabelën 17 më poshtë).

Rezultatete analizës janë në përputhje me vlerësimin në nivel sektori. Rritja e

ndërgjegjësimit dhe rrjetet mund të jetë problematike në aspektin e efikasitetit dhe

fizibilitetit, edhe pse është shumë e rëndësishme të arrihen rezultatet e pritshme të

Projektit "Aftësi për Punë", ndërkohë që të gjitha ndërhyrjet e tjera konsiderohen të

rëndësishme, efektive dhe të realizueshme në një shkallë të pranueshme.

Tabela 16: Vlerësim i Ndërhyrjes

Ndërhyrja e propozuar Rëndësia Efikasiteti Fizibiliteti

Fushatë ndërgjegjësimi ndërmjet AP-ve dhe aktorëve të tjerë të biznesit

Shumë të rëndësishme për të sjellë në bord aktorë të sektorit dhe krijuar interes për nismën.

Qasja duhet të përcaktohet me kujdes. Efektshmëria varet nga mënyra se si është përcaktuar veprimi dhe cilat profile janë planifikuar.

Fizibilitet i Moderuar duke qenë se ka një shumëllojshmëri të motivimeve që drejtojnë veprimet e aktorëve të biznesit.

Aktivitete rrjetëzimi ndërmjet BSP-ve, institucioneve AFP dhe fermave

Shumë të rëndësishme për shkëmbimin e perspektivave të ndryshme dhe angazhimin në bashkëpunim konkret.

Efektshmëri e moderuar si pasojë e vështirësive dhe kompleksitetit për të institucionalizuar lidhjet dhe operacionalizuar bashkëpunimin.

Fizibilitet i dobët si pasojë e nivelit të gadishmërisë për tu angazhuar në bashkëpunim afatgjatë dhe mungesës së vizionit.

Programe trajnimi për mësuesit të fokusuara në metodat inovative të të mësimdhënies

Rëndësia e ndërhyrjes e Moderuar në e Rëndësishme duke qenë se ajo adreson boshllëkun ekzistues në njohuri dhe didaktikë.

Efektshmëri e moderuar duke qenë se rezultatet varen se sa trajnimi i mësuesve është krijuar të merret me sfidat dhe problemet “reale” të biznesit.

Fizibilitet i lartë duke qenë se mësuesit dhe drejtorët e shkollave duket se janë shumë të gatshëm të përmirësojnë metodat e tyre të mësimdhënies.

Praktikë e fokusuar kryesisht në prodhimin dhe shpërndarjen;

Shumë e rëndësishme duke qenë se ka një nevojë urgjente për të marrë aftësitë e kërkuara nga firmat.

Shume e efektive në rritjen e interesit të studentëve dhe marrjen e aftësive praktike.

Nivel i moderuar i fizibilitetit duke qenë se burimet e dedikuara nga firmat dhe shkollat janë të limituara


Kurrikula dhe metoda të të mësuarit të përmirësuara; Aplikim i metodave të të mësuarit të dyfishtë dhe të përzier;

Shumë e rëndësishme për të konkretizuar njohuritë teorike të fituara

Shume efektive në rritjen e interesit të studentëve aftësive praktike të fituara.

Fizibilitet i lartë duke qenë se mësuesit duket se kanë një familjaritet të caktuar me këto metoda dhe i konsiderojnë këto metoda si terhqëse për studentët.

Investime ne infrastrukturë dhe objekte;

Shumë e rëndësishme për të konkretizuar njohuritë praktike të fituara dhe për të bërë AP më tërheqës për studentët me performancë të lartë.

Shumë efektive në rritjen e interesit të studentëve dhe aftësive praktike të fituara.

Fizibilitet i moderuar duke qenë se kërkon investime të fuqishme dhe planifikim ëm të mirë të shpenzimeve operacionale të nevojshme për të drejtuar të tilla objekte.

Edhe pse përfshirja e aktorëve të biznesit vlerësohet si e vështirë për tu arritur,

hulumtuesi e konsideron këtë hap të rëndësishëm për qëndrueshmërinë dhe

efektivitetin e nismave të tjera. Ndërtimi i një rrjeti të palëve të interesuara të

bashkëpunimit mund të konsiderohet si një pikë hyrje për fazën e implementimit të

projektit. Histori suksesi të bashkëpunimit të tilla japin mësime të mira për hapat që

duhet të ndiqen dhe qasjet e duhura.


6. KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME

Sektori i bujqësisë është rritur në mënyrë të qëndrueshme gjatë dekadës së fundit

dhe ka kontribuar shume në zhvillimin ekonomik të vendit. Megjithatë, sektori

ende bazohet në metoda të vjetra ku disa ferma të mëdha në nën-sektorë të

ndryshëm, të tillë si prodhimi i frutave dhe perimeve, nuk janë më një fenomen i

rrallë. Gjithashtu, ekziston një diversifikim ekonomik i kufizuar në zonat rurale si

agro-përpunimi, turizmi dhe shërbime të tjera janë përgjithësisht të pa zhvilluara.

Në zonat gjysmë rurale dhe qytetet e mëdha ka dëshmi të rritjes së industrisë agro-

përpunuese.

Sektori i bujqësisë ka qenë në rritje të qëndrueshme gjatë dekadës së fundit dhe ka

kontribuar fuqishëm në zhvillimin ekonomik të vendit. Megjithatë, sektori është

ende i bazuar në fermat e vogla, edhe pse disa ferma të mëdha në nën-sektorë të

ndryshëm, të tilla si perime dhe fruta të prodhimit, nuk janë fenomene të rralla më.

diversifikimi më tepër, nuk është e kufizuar ekonomike në zonat rurale si agro-

përpunimit, turizmit dhe shërbimeve të tjera në përgjithësi janë të pazhvilluara. Në

zonat gjysmë-rurale dhe qytetet e mëdha ka prova për një industri në rritje të agro-

përpunimit. Rrethet me një sektor të zhvilluar të bujqësisë, të tilla si Tirana, Berat,

Durrës, Fier, Shkodër, Korçë, Elbasan, kanë një përqendrim të lartë të bizneseve që

operojnë në këtë agro-përpunimit. Rrethe të tjera, të tilla si Kukës dhe Dibër, duket

se kanë mbetur prapa. Bazuar në faktin se ka një kërkesë të fortë të brendshme për

produktet "Made in Albania", me një potencial të pashfrytëzuar për eksportet dhe

diversifikimin dhe perspektivat pozitive për rritjen e fondeve në të ardhmen nën

skemat e IPARD, bujqësia ka gjasa të vazhdojë rritjen e saj të qëndrueshme,

pavarësisht nga rënie në pjesë të ekonomisë dhe nivelin e produktivitetit. Bujqësia

në përgjithësi dhe të agro-përpunimit, magazinimin dhe shpërndarjen e produkteve

ushqimore do të vazhdojë të ofrojë një potencial të madh për punë, edhe pse cilësia

dhe shumëllojshmëria e profileve profesionale të nevojshme do të ndryshojë në

mënyrë të konsiderueshme.

Tendencat e ndryshme në këta sektorë në rajone të ndryshme kanë disa implikime

të rëndësishme. Çdo ndërhyrje në zhvillimin e potencialit të AFP-së duhet të marrë


në konsideratë kërkesat specifike të tregjeve lokale të punës dhe diversitetin e

kontekstit në rajone të ndryshme të vendit. Në disa zona, ku përpunimi në shkallë

të vogël po përjeton rritje të mirë, ka nevojë për shtimin e përpjekjeve për të

mbështetur aktivitetet rurale jo-bujqësore, të cilës e mund të nxisin punësimin rural

dhe zhvillimin e agro-turizmit. Nisma të atypëratyshme duhet të merret parasysh në

raste të tilla.

Zonat rurale të Shqipërisë duket se kanë nivele të larta të punësimit informal me

nivele të larta të grave në punë të papaguar. Agro-industria është më e zyrtarizuar

dhe me rritje në aspektin e punësimit. Gratë janë në pozitë të pafavorshme në

tregun e punës si në bujqësi dhe agro-përpunim pasi që ata janë të punësuar

zakonisht në Loe-aftë dhe punë Loe-paguar. Rritja përpjekje janë të nevojshme për

të kanalizuar femrat e reja në punës së jo-fermave. Arsimi në profilet që lidhen me

agropërpunimit mund të përbëjnë një mundësi të mirë, që nga NVM-të në sektorin

e në zonat rurale dhe gjysëm rurale rritjeje.

Bizneset që operojnë në sektorin e bujqësisë në përgjithësi dhe të agropërpunimit

në veçanti kanë të vështirë për të punësuar rrjete lokale të aftë për të që përputhen

aftësitë e nevojshme për punët e tyre. Në sektorin e bujqësisë, veterinerët dhe serrat

specialistët janë në kërkesë të lartë. Në agro-përpunim ka shumëllojshmëri

profilesh profesionale të nevojshme, por teknologët e ushqimit duket të jetë i

nevojshëm në çdo nën-sektor. Përveç kësaj, ka edhe disa profile të rëndësishme

profesionale të kërkuara në lidhje me të veçanta nënsektorëve, të tilla si furrtar dhe

pastë-sobave. Sistemi i AFP duhet të adresojë presionin për fuqi punëtore më të

kualifikuar duke përdorur një strategji të zhdërvjella: (1) shpërndarjen e burimeve

të kufizuara në disa profile të veçanta për VE shkolla; (2) të sigurojë AFP fleksibile

për zonat me qasje dhe profilet që janë të nevojshme, por kërkesa kanë të kufizuara

të vështirë.

Ka një numër të konsiderueshëm të publikut VE shkollat që ofrojnë kualifikime në

fushat e bujqësisë, agrobiznesit, agropërpunim, teknologjisë së ushqimit dhe

veterinarisë, të vendosura në rajone të ndryshme të vendit. Ka edhe ofruesit e

shërbimeve të ndryshme private që ofrojnë shërbime ad hoc, duke përfshirë VT për

fermerët dhe agro-përpunuesit. Gjetjet e analizës sugjerojnë se VE institucione janë

Loe për interpretues të mesme, ndërkohë disa organizata VT janë shumë

donatorëve të orientuar, rrobaqepësi shërbimet e tyre në varësi të programit të

financuar nga donatorët. Duke u ndalur në premtuar VE që ofrojnë drejtimin dhe

profilet në kërkesë të lartë në tregun e punës dhe që përfshin disa ofruesve të lartë-


performuese private të shërbimit të biznesit duket të jetë vetëm mënyrat e

mundshme që të ketë rezultate të rëndësishme për një program të fokusuar në

metoda të reja të të mësuarit.

Problemet kryesore në lidhje me AFP në sektorët e bujqësisë dhe agro-përpunuese

të ndikojë si kërkesës dhe të ofertës: (1) ndërgjegjësim i kufizuar nga agro-firmat

pronarë / menaxherëve në ofertë AFP-së dhe institucioneve të pamjaftueshme të

AFP bashkëpunim me; (2) njohuri të pamjaftueshme në teknologji dhe menaxhimit

të procesit nga ana e mësuesit; (3) regjistrimi i nxënësve të dobët dhe aftësitë e

pamjaftueshme dhe njohuritë e nxënësve në lidhje me nevojat e sektorit; (4) cilësia

e infrastrukturës është e pamjaftueshme. Një e rëndë e ndërhyrjeve janë propozuar

për të adresuar këto probleme: (1) fushatën ndërgjegjësimi mes AP dhe aktorë të

tjerë të biznesit; (2) aktivitete rrjetëzimi mes BSP-ve, institucioneve të AFP-së dhe

AP dhe fermave; (3) programet e trajnimit për mësuesit fokusuar në metoda të reja

të mësimdhënies; (4) praktika e fokusuar kryesisht në prodhimin dhe shpërndarjen;

(5) përmirësimi i kurrikulave dhe të mësuarit e metodave të fokusuara në të

dyfishtë dhe të përzier përkulur metoda; dhe, (6) investimet në infrastrukturë dhe

objekte. Të dy e sektorit dhe ndërhyrëse vlerësimet sugjerojnë se ndërtimi i një

rrjeti të palëve të interesuara mund të konsiderohet një pikë hyrje të zbatimit të

programit, pasi mungesa e bashkëpunimit mund të cenojë efikasitetin dhe

mundësinë e ndërhyrjes. Këto rezultate kanë implikime të rëndësishme për

"Aftësitë për Punë" Projektit. shpërndarjen e burimeve dhe sekuenca e veprimeve

duhet të rregullohet me kujdes për të adresuar boshllëqet e mundshme mes

nevojave të sektorit dhe do të ofrojë të AFP duke ndërtuar me kujdes një

bashkëpunim konkret dhe më të fortë mes aktorëve të rëndësishëm.


7. REFERENCAT

Baseline Survey and Analysis, 2010

COMTRADE, 2014

DSA, 2011, Agribusiness sector survey

DSA, 2011, Agribusiness sector survey of business services

ETF, 2015, Building an Albanian qualification network: Demand side analysis and

list of occupations

FAO, 2013, “Agri-Food Chain Organization in Albania – the Case of MAPs and

Fruits”

General Directory of Customs, 2014

GIZ, 2014, Support to Agriculture and Rural Economic Development in

Disadvantaged Areas of Albania (SARED) study

GIZ, 2015, Baseline study for SARED project

IDM, 2015, Guidelines for sector reports

IDM, 2015, Terms of Reference

ILO, 2013, Skills Need Analysis

ILO, 2014, Skills Need Analysis

INSAT, Labor market, 2014

INSTAT, 2005, Becoming an Adult,

LFS, 2013 micro data

MARDWA, 2013, Crosscutting Development Strategy for rural and agriculture

development

National Strategy for Development and Integration (NSES) 2014-2020, 2014

Rama & Matja, Skills Needs Analysis, 2012

Risi Albania/Helvetas, 2014, Gender-Sensitive Research on Marketing Needs in

Agro-Processing;

RISI, 2013, Formerly Making Labor Market work for Young People: First

Subsector Analysis – Agro-processing


SNV, DSA, Local Capacity Development Service Environment and the

Agricultural Value Chain:

UN, FAO, 2013, Sector Analysis for the Diversification of the Rural Economy in

Albania

agriculture and agro-processing baseline...

Documents