teknologjia e informacionit dhe komunikimit dhe...
TRANSCRIPT
TEKNOLOGJIA E INFORMACIONIT DHE KOMUNIKIMIT
DHE ZGJIDHJE SISTEMESH
Me porosi të: Përgatitur nga:
Assoc. Prof. Ana Ktona, PhDAlban Karapici
RAPORT PËRFUNDIMTAR
PËRMBAJTJA
1. PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE ................................................................... 2
2. HYRJE ................................................................................................... 3
3. METODOLOGJIA ................................................................................... 4
3.1 Pasqyrë e Sektorit ........................................................................... 5
3.2 Rëndësia për Ekonomi ..................................................................... 7
3.3 Struktura e biznesit dhe Karakteristikat ......................................... 16
3.4 Karakteristikat e tregut të punës ................................................... 21
4. ANALIZA E ZHVILLIMI TË AFTËSIVE PROFESIONALE NË SEKTOR ............ 29
5. MUNDËSITË E NDËRHYRJES ................................................................. 35
6. PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME ..................................................... 37
7. REFERENCAT ....................................................................................... 39
2
1. PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE
Objektivi kryesor i këtij raporti është të kryejë një analizë të detajuar të
kontributit që sektori i teknologjisë së informacionit dhe komunikimit (TIK) jep
për ekonominë kombëtare, me fokus të veçantë në identifikimin e potencialit të
tij në krijimin vendeve të mira të punës me akses dhe mundësi të barabarta për
të gjithë. Në fokus të veçantë do të jenë mundësitë për punësim dhe vetëpunësim
që ofrohen nga TIK për të rinjtë.
Gjetja kryesore e këtij raporti ka të bëjë me potencialin e zhvillimit afatgjatë të
shërbimeve TIK. Nënsektori i këtyre shërbimeve ka potencial rritjeje si në
tregun vendas ashtu edhe të huaj dhe ofron potencial afatgjatë punësimi për të
diplomuarit e rinj. Nevojiten ndërhyrje për të arritur këtë potencial dhe për të
siguruar disponueshmërinë e një fuqie punëtore të kualifikuar. Disa ndërhyrje
mund të bëhen në këto drejtime:
Zhvillimi i kurrikulave të AFP-së për programet TIK dhe pjesëmarrja e
kompanive TIK në zhvillimin e kurrikulave dhe/ose duke qenë pjesë organit
mbikëqyrës të ofruesit AFP,
Trajnim gjatë gjithë jetës për mësuesit TIK të AFP,
Format e dyanshme të arsimit dhe formimit profesionale,
Lejimi i mësuevsve të AFP për të punuar me kohë të pjesshme në sektorin e
TIK-ut në mënyrë që të jetë më afër teknologjinë dhe më të përditësuar
Motivimi i të diplomuarve të TIK për të punuar si mësues TIK në AFP.
3
2. HYRJE
Ky studim është kryer në kuadër të Projektit “Aftësi për punë”, i zbatuar nga
Instituti për Demokraci dhe Ndërmjetësim, Swiss Kontakt dhe Communication
Progress, financuar nga Qeveria Zvicerane. Projekti ka për qëllim të analizojë,
të identifikojë dhe trajtojë sfidat kryesore të sistemit të zhvillimit të aftësive
profesionale në Shqipëri. Ky projekt është në përputhje me Strategjinë
Kombëtare për Punësim dhe Aftësi 2014-2020, i cili synon të sigurojë mundësi
më të mëdha për të rinjtë për të siguruar punë të mirë dhe të ardhura gjatë ciklit
jetësor, duke kontribuar në një rreth virtuoz të reduktimit të varfërisë, zhvillimin
e qëndrueshëm dhe përfshirjen sociale.
Objektivi kryesor i këtij raporti është të kryejë një analizë të detajuar të
kontributit që sektori i teknologjisë së informacionit dhe komunikimit (TIK) jep
për ekonominë kombëtare, me fokus të veçantë në identifikimin e potencialit të
tij në krijimin vendeve të mira të punës me akses dhe mundësi të barabarta për
të gjithë. Në fokus të veçantë do të jetë mundësitë për punësim dhe vetëpunësim
që ofrohen nga TIK për të rinjtë.
4
3. METODOLOGJIA
Të dhënat nga burime të ndryshme si INSTAT, Banka Botërore, dhe studime të
ndryshme janë shtjelluar dhe analizuar për të siguruar një pasqyrë të kontributit
të sektorit të TIK në ekonomi, strukturën e saj të biznesit, karakteristikat e
sektorit të TIK-ut në tregun e punës, dhe lidhje e saj me sistemin e AFP-së.
Janë studiuar dhe shqyrtuar edhe raporte të ndryshme të kryera në Shqipëri:
Rezultatet më të rëndësishme të raportit Ndërtimi i Sistemit Shqiptar të
Kualifikimit, Analiza e Kërkesës dhe Lista e Profesioneve (Gishti & Shkreli,
2015) ishin:
1. Një projekt-listë kombëtare e profesioneve më të kërkuara. Profesionet e
identifikuar si më të nevojshme në sektorin e TIK përfshijnë: teknikë rrjeti
dhe bazë të dhënash teknik ueb, riparues hardueri, teknikë për mbështetje
TIK për përdoruesit, programues, operatorë printimi dhe lidhjeje, specialistë
të publikimit digjital, dhe teknikë transmetimi
2. Një vështrim mbi zanatet/kualifikimet e nevojshme në çdo rajon të vendit.
Qëllimi kryesor i studimit Kërkimeve sipas ndarjes gjinore për sektorin TIK në
Shqipëri (CBTL, 2015) synonte të analizonte zinxhirët e vlerave TIK,
performancën e sektorit të TIK-ut dhe pozicionin konkurrues.
Raporti i Përzgjedhjes së Sektorit: Vlerësimi krahasues i Teknologjisë së
Informacionit dhe Komunikimit (TIK) dhe Sektorëve të Veshjes dhe Këpucëve
(V&K) në Shqipëri" (Stefanllari et al, 2014) përmbledh gjetjet e procesit të ri-
vlerësimit të TIK dhe V&K, tendencat e tyre aktuale ekonomike, potenciale e
rritjes, dhe potencialin e punësimit të të rinjve.
Analiza e Nevojave për Aftësi 2014 (ILO, 2014) kishte si qëllim të identifikonte
aftësitë dhe mungesat në profilet e punëmarrësve në tregun e punës, profesionet
për të cilat punonjësit aktualë nuk kanë aftësi të nevojshme ose profili profesione
për të cilat rekrutimi i punonjësve të rinj evidentohet si i vështirë, natyra e
nevojave për trajnim sipas profesionit, si dhe shkallën e marrëdhënieve të duhura
ndërmjet ndërmarrjeve dhe institucioneve përkatëse shtetërore.
5
Raporti i Ndjeshmërisë Gjinore për Mangësitë në Aftësi në Sektorët e Agro-
përpunimit, TIK dhe Turizmit në Shqipëri" (IPSED, 2014) ka për qëllim të
identifikojë në mënyrë të detajuar se çfarë janë më të nevojshme për profesionet
e kërkuara; si i plotësojnë kompanitë këto vende pune; mospërputhja mes asaj
që ka nevojë tregu dhe çfarë ofrojnë ofruesit; cilësinë e kurrikulave të tyre dhe
përvojës praktike që ofrohen; programet e stazhit dhe si përfitojnë studentë prej
tyre; etj.
Studimi Bazë i Ofruesve Publik të AFP-së në Shqipëri (GIZ / ETF, 2014) paraqet
rezultatet e një studimi bazë të të gjithë ofruesve publikë të AFP-së. Studimi
bazë është realizuar gjatë muajit dhjetor 2013 dhe mars 2014, në të 12 qarqet e
Shqipërisë.
Intervista me informues kyçë u realizuan në dhjetor të vitit 2015. Të dhënat e
mbledhura nga këto intervista janë analizuar për të përfunduar panoramën.
Në grupet e synuara për intervista u përfshinë kompani prodhuese TIK, tregtarët
me shumicë të kompjuterëve, pajisje periferike kompjuterike dhe softuer,
kompani për shërbimet TIK, dhe kompani për riparimin e kompjuterave,
pajisjeve periferike dhe të komunikimit.
Për më tepër, formularin e plotësuan kompanitë në sektorin e financave dhe
siguracioneve, ato të sektorit të aktiviteteve teknike profesionale, shkencore dhe
të arsimit.
3.1 Pasqyrë e Sektorit
Ka tre përkufizime për sektorin TIK (OECD, 2011) të pranuara gjerësisht. Në
vitin 1998, sektori i TIK është përkufizuar si një kombinim i industrive të
prodhimit dhe shërbimeve që kapin, transmetojnë dhe paraqesin të dhëna dhe
informacioni në mënyrë elektronike. Në vitin 2002, përkufizimi u ndryshua pak
duke shtuar aktivitetet e shitjes me shumicë të TIK. Në vitin 2007, përkufizimi
i sektorit të TIK u ndryshua si më poshtë:
Prodhimi (mallra dhe shërbime) të një industrie kandidat duhet të destinohen
kryesisht për të plotësuar apo mundësuar funksionin e përpunimit dhe
6
komunikimit të informacionit me mjete elektronike, duke përfshirë transmetimin
dhe paraqitjen.
Nuk ka ndarje të sektorit të TIK në klasifikimin e NACE. Sipas përcaktimit të
fundit të sektorit të TIK, në bazë të klasifikimit NACE Rev.2, ajo përbëhet nga:
Industritë prodhuese TIK:
261 Prodhimi i komponentëve dhe bordeve elektronike
262 Prodhimi i kompjuterëve dhe pajisjeve periferike
263 Prodhimi i pajisjeve të komunikimit
264 Prodhimi të elektronikës të konsumit
268 Prodhimi i medias magnetike dhe optike;
Industritë tregtare TIK:
4651 Shitje me shumicë e kompjuterëve, aksesorë kompjuter dhe
programe
4652 Shitje me shumicë e pajisjeve elektronike dhe të
telekomunikacionit dhe pjesëve;
Industritë e shërbimeve TIK:
582 Publikim Software
6110 Aktivitete telekomunikacioni me kabëll
6120 Aktivitete telekomunikacioni valor (pa kabëll)
6130 Aktivitete telekomunikacioni satelitor
6190 Aktivitete telekomunikacioni tjetër
6201 Aktivitete programimi kompjuteri
6202 Aktivitete konsulence kompjuterike
6203 Aktivitete menaxhimit të ambienteve të kompjuterëve
6209 Aktivitete të tjera të teknologjisë së informacionit dhe shërbimeve
kompjuterike
6311 Përpunimi i të dhënave, hostim dhe aktivitetet e lidhura
6312 Portale web;
Aktivitetet të tjera Shërbime TIK:
9511 Riparimi i kompjuterëve dhe pajisjeve periferike
9512 Riparimi i pajisjeve të komunikimit.
7
3.2 Rëndësia për Ekonomi
Vlerësimi i kontributit të sektorit të TIK-ut është një detyrë me mjaft
sfida. Kryesisht statistikat zyrtare nga INSTAT janë për të gjithë aktivitetin
ekonomik dhe nuk janë të detajuara për nënsektorët. Nënsektorët e industrive
prodhuese TIK (6 klasa: 6 nënsektorët me klasifikimin 4 shifror) janë pjesë e
prodhimit të aktivitetit ekonomik (e cila ka gjithsej 230 klasa: 230 nënsektorë
me klasifikimin 4 shifror).
Nënsektorët e industrisë e tregtisë së TIK-ut (2 klasat: 2 nënsektorët me
klasifikimin 4 shifror) janë pjesë e tregtisë me shumicë dhe pakicë dhe aktiviteti
ekonomik i riparimit të automjeteve dhe motoçikletave (e cila ka gjithsej 102
klasa: 102 nënsektorë me klasifikimin 4 shifror).
Nënsektorët e industrisë shërbimeve TIK janë pjesë dhe aktivitetit ekonomik të
informacionit dhe komunikimit. Ata janë pothuajse gjysma e nënsektorëve (12
klasa: 12 nënsektorë me klasifikimin 4 shifror) në veprimtaritë ekonomike të
informacionit dhe komunikimit (e cila ka gjithsej 25 klasa: 25 nënsektorët me
klasifikimin 4 shifror). Nënsektorët e riparimin e kompjuterëve (2 klasa: 2
nënsektorët me klasifikimin 4 shifror) janë pjesë e aktiviteteve të tjera
Shërbimeve (e cila ka gjithsej 15 klasa: 15 nënsektorët me klasifikimin 4
shifror). Ne do të përdorim të dhënat zyrtare, kur është e përshtatshme kryesisht
për aktivitetin ekonomik të informacionit dhe komunikimit.
Sipas Bankës Botërore (2015), grafikët e mëposhtëm tregojnë të dhënat për
aktivitetet ekonomike pjese e të cilit janë nënsektorët TIK.
8
Grafiku 1: PBB sipas aktivitetit ekonomik
Burimi: Banka Botërore
Sektori i informacionit dhe komunikimit ka përjetuar një rënie të
konsiderueshme në vitin 2009 për shkak të krizës financiare globale 2008-2009,
e cila preku edhe Shqipërinë. Norma mesatare e rritjes ka rënë në 3.3% në vitin
2009. Kriza e çoi në rënie të remitancave dhe eksporteve, të cilat, nga ana tjetër,
kanë kontribuar për të ulur rritjen ekonomike dhe të ardhurat fiskale. PBB u rrit
me 3.5 për qind në vitin 2010 dhe 3 për qind në vitin 2011, mbështetur kryesisht
nga shërbimet dhe industria. Rritja ekonomike e Shqipërisë për vitin 2012 është
dobësuar ndjeshëm kryesisht për shkak të përkeqësimit të vazhdueshëm të
mjedisit të jashtëm. PBB e sektorit të informacionit dhe komunikimit ka qenë në
rënie që nga viti 2009 edhe për shkak të uljes së tarifave të komunikimit dhe të
internetit dhe si rezultat kanë rënë edhe të ardhurat e operatorëve të
komunikimeve elektronike. Për shumë vjet deri në vitin 2008, Shqipëria u
konsideruar si një nga vendet me tarifa më të shtrenjta të komunikimit. Tarifat
celulare kanë vazhduar të bien ndjeshëm.
9
Grafiku 2: Të ardhurat totale të operatorëve të komunikimeve elektronike (2008-
2014)
Burimi: AKEP 2015
Të ardhurat mesatare për minutë për thirrjet telefonike (AMPM) për periudhën
2010-2014 i cili mat sa paguajnë përdoruesit e celulareve mesatarisht për një
minutë të thirrje telefonike (pavarësisht nga destinacioni) ka rënë nga viti në
vit. Informacioni më i përditësuar i 2015 për tarifat e operatorëve të rajonit të
Ballkanit në paketa standarde tregon se paketa e Albtelecom është paketa me
tarifë të ulët mujore në rajonin e Ballkanit.
Edhe tarifat e TV me pagesë të cilat janë pjesë e aktivitetit ekonomik të
informacionit dhe komunikimit (por jo pjesë e sektorit të TIK) janë në rënie të
vazhdueshme që nga viti 2009.
2,008 2,009 2,010 2,011 2,012 2,013 2,014
Albtelecom fiks 9,863 11,266 10,729 9,419 10,533 9,594 6,395
AMC 23,471 19,975 16,552 13,102 12,315 12,086 11,230
Vodafone Albania 24,919 22,877 20,165 20,171 23,520 18,515 15,305
Albtelecom mobile 600 4,362 5,166 4,821 4,342 4,199 3,956
Plus Communication 10 759 1,835 2,167 1,814
AO 2,671 3,099 4,465 3,325 2,832 3,645 3,452
Total 61,524 61,579 57,087 51,597 55,377 50,206 42,153
-
10,000
20,000
30,000
40,000
50,000
60,000
70,000
M
L
N
The performance of the revenue in the period 2008-2014
10
Grafiku 3: Treguesi AMPM në Shqipëri 2010-2014
Burimi: AKEP 2015
Grafiku 4: Përqindja e aktiviteteve ekonomike në PBB
Burimi: Banka Botërore
Nuk është e mundur nga këto të dhëna zyrtare për të vlerësuar kontributin e
sektorit të TIK ndaj PBB-së, si dhe në rritjen ekonomike dhe rritjes së sektorit e
6.49 5.35 3.92 3.13 2.630
10
2010 2011 2012 2013 2014
Val
ue
s in
ALL
/min
Year
ARPM (Average Revenue Per Minute) indicator in Albania 2010-2014
11
qëndrueshmërisë së tij. Analiza e të dhënave dytësore është bërë për të pasur një
pasqyrë më të qartë. Sipas CBTL (2015), sektori i IT në Shqipëri është i vogël
dhe llogaritet se kontribuon me më pak se 1 për qind në PBB-së. Segmenti i saj
i zhvillimit të software është mjaft i parëndësishëm. Në Shtojcën 1 jepen detaje
mbi përbërjen e sektorit të TIK në bazë të këtij studimi.
TIK konsiderohet në mbarë botën si një faktor kyç për rritjen ekonomike. Duke
qenë se zhvillohet me ritëm të mirë, sektori TIK në Shqipëri konsiderohet ende
në fazat e hershme. Ndikimi social-ekonomik i këtij sektori është ende i
dobët. Përdorimi i teknologjisë në sektorin e TIK nuk është ende i mjaftueshëm.
Grafiku 5: Rritja e secilit sektor
Burimi: Banka Botërore
Sipas Stefanllari et al (2014), i cili i referohet Zitnik (2012), deri në vitin 2011,
tregu i IT në Shqipëri është rritur 5.5% nga viti në vit duke arritur në 190,43
12
dollarë amerikan. Matur në monedhën vendase, tregu u rrit 1.9% nga viti i
kaluar. International Data Corporation (Zitnik, 2012) priste që tregu i IT në
Shqipëri të rritej me 2.5% në vitin 2012 dhe të rritej me një normë vjetore të
rritjes prej 2.1% përgjatë periudhës së parashikimit pesë-vjeçare. Shpenzimet IT
pritet të kapin shifrën 211.760.000 $ në vitin 2016. Sipas CBTL (2015), edhe
pse nuk ka statistika të sakta për madhësinë e sektorit dhe nën-sektorë të tij,
vlerësimet e tyre të përafërta tregojnë se i gjithë tregu software në Shqipëri nuk
i kalon 20 milionë euro në vit.
Tregtimi i produkteve të TIK ka përjetuar një rënie si në importe ashtu edhe në
eksporte gjatë vitit 2014.
Grafiku 6: Tregtia e produkteve TIK 2003-2014
Burimi: ACIT 2014
Eksportet ishin 2,345 milionë lekë në vitin 2014 (4.220 milionë lekë në vitin
2013), duke paraqitur një rënie prej 44% në krahasim me vitin 2013. Importet
arritën në 19,285 milionë lekë në vitin 2014 (21,170 milion lekë në vitin 2013),
që paraqet një rënie prej 9% në krahasim me vitin 2013. Eksportet janë shumë
më të përqendruar në 10 produktet e para të eksportuara që përfaqësojnë 83% të
totalit të eksporteve të TIK.
13
Tabela 1: Produktet kryesore të eksportuar TIK për vitin 2014, të gjitha mln lekë
Përshkrimi HS6 milionë
lekë
% në totalin e
eksporteve TIK
Telefona 521 22%
Pajisje të tjera, hidrografike, anketimi, oqeanografike, hidrologjike, meteorologjike ose gjeofizike 442 19%
Pjesë dhe pajisje (matës rrjedhjeje, matës niveli, Manometrat, matës nxehtësie) 246 10%
851769 Aparate të tjera telefoni 147 6%
851762 Aparate të tjera telefoni 136 6%
Përçuesve elektrik të tjerë, të kapur me konektorë, që nuk i kalojnë 80v 101 4%
851770 Aparate të tjera telefoni 95 4%
Pjesë dhe pajisje për përdorim me aparatet me kokë nr. 90.15 88 4%
Televizorë të tjerë me ngjyra 87 4%
Makineri digjitale të përpunimit automatik të të dhënave 82 3%
Top 10 produktet e eksportuara 1944 83%
Burimi: ACIT 2014
Nuk ka shërbime TIK të eksportuara. Rreth 92% e eksporteve TIK janë të
përqendruara në 8 vendet ku Italia është destinacioni kryesor për produktet e
TIK të eksporteve nga Shqipëria. Në vitin 2014, eksportet e TIK për në Itali u
rritën me 4% në krahasim me vitin 2013 (40% në vitin 2014 të totalit të
eksporteve të kësaj kategorie në krahasim me 36% në vitin 2013). Eksportet e
TIK për në Austri (vendi i dytë për eksportet TIK) arritën në 19% të totalit të
eksporteve të kësaj kategorie (me një rritje prej 8% nga 2013). Një rritje e madhe
shënuan eksportet TIK për në Holandë nga 6% (në 2014 12% dhe 6% në vitin
2013). Eksportet TIK për në Kosovë, Mal të Zi dhe Kanada kanë rënë gjatë vitit
2014, ndërsa ato për në Gjermani dhe Maqedoni kanë pasur një rritje.
14
Grafiku 7: Eksportet e produkteve TIK sipas vendeve, 2014
Burimi: ACIT 2014
10 produktet më të importuara TIK përfaqësojnë 60% të totalit të importeve
TIK. Vetëm 57% e tyre janë të përqendruara në 8 vende.
Grafiku 8: Importet e produkteve të TIK sipas vendeve, 2014
Burimi: ACIT 2014
Në vitin 2014, partneri kryesor për importet e produkteve të TIK është Kina me
një rritje prej 5% nga 2013. Shqipëria importoi nga Kina më shumë se 33% (28%
në vitin 2013) e produkteve të saj të TIK. Importet TIK nga Italia kanë pasur një
rënie prej 11% në vitin 2014 dhe kishin vetëm 5% (16% në 2013 dhe 19% në
vitin 2012) të përqindjes së importeve të këtyre produkteve në Shqipëri. Vendet
e tjera që pasojnë janë Koreja e Jugut (5%), Gjermania (4%), ShBA (3%), Turqia
(2%), etj., me të njëjtën renditje si në vitin 2013, por të gjitha me një rënie në
pjesën e tyre. (ACIT, 2014)
15
Tabela 2: Produkte kryesore të importuara TIK për vitin 2014, në milion lekë
HS6 Përshkrim mln lekë
% në Total
Importet TIK
851712 Telefona 2411 13%
851762 Aparatet të tjera, për Carrier-aktuale Sistemet Line 2,033 11%
852872 Televizorë të tjerë me ngjyra 1,959 10%
854449 Konduktorë (përçues) elektrikë, për voltazh që nuk e kalon 80 V, nes 1932 10%
852871 Televizorë të tjerë me ngjyra 761 4%
847130 Makineri digjitale të përpunimit automatik të të dhënave 744 4%
847150 Njësitë Digital Processing 559 3%
901580 Pjesë dhe pajisje për përdorim me aparatet me kokë nr. 90.15 454 2%
851770 Aparate të tjerë telefonikë 390 2%
854470 Kabëll me fibër optike 389 2%
10 produktet më të e importuara 11632 60%
Burimi: ACIT 2014
Sektori TIK paraqet një deficit të ngjashëm tregtar si në vitet e mëparshme. Ky
sektor nuk përfaqëson një strukturë të stabilizuar ende për sa i përket tregtisë
dhe, për këtë arsye, produktet kryesore të tregtuara ndryshojnë shpesh çdo vit që
kalon.
Strategjia e sektorit të TIK-ut duke zbatuar në Shqipëri është Strategjia
Ndërsektoriale "Axhenda dixhitale e Shqipërisë 2015-2020". Vizioni i saj është:
Një shoqëri e bazuar në dije dhe informacion, nëpërmjet konsolidimit të
infrastrukturës dixhitale në të gjithë territorin e Republikës së Shqipërisë;
përmirësimit të cilësisë së shërbimeve publike online dhe rritjes së transparencës
së qeverisjes. Strategjia ka për qëllim drejtimin e investimeve më të koordinuar
dhe efikase në teknologjitë e informacionit dhe komunikimit në mënyrë që të
ofrojë shërbime cilësore për qytetarët dhe për të përmirësuar jetesën e tyre.
Një nga prioritetet e kësaj strategjie është përmirësimi i infrastrukturës
kombëtare të teknologjisë së informacionit dhe komunikimit, si shtylla kryesore
e zhvillimit të shpejtë të shoqërisë së informacionit dhe rritjen e gatishmërisë
elektronike.
16
Objektivat e kësaj strategjie janë:
Rritja e aksesit me shpejtësi të lartë transmetimi, të paktën 100 Mbps deri
në 50% të familjeve dhe, të paktën, 30 Mbps për të gjithë popullatën.
Rritja e përqindjes së popullsisë që përdor internetin nga 50 %, në fund
të 2013, në 90%, në fund të 2020.
Numri i bizneseve që përdorin TIK për e-tregtinë të jetë 50%;
Të gjitha shkollat me akses interneti broadband;
Kompanitë e sektorit TIK ndodhen kryesisht në rajonin qendror. Të gjithë qarqet
e Shqipërisë kanë një përqindje shumë të ulët të firmave TIK në krahasim me
kompanitë në sektorë të tjerë. (Gishti & Shkreli, 2015)
3.3 Struktura e biznesit dhe Karakteristikat
Është e vështirë të shqyrtohet struktura e biznesit dhe karakteristikat e sektorit
të TIK për shkak të shpërndarjes së nënsektorëve të saj si pjesë e 4 sektorë sipas
klasifikimit NACE Rev.2.
Grafiku 9 tregon të dhënat për: prodhimin e kompjuterëve, produkteve
elektronike dhe optike; tregtia me shumicë, me përjashtim të automjeteve dhe
motoçikletave; aktivitete botimi; telekomunikacionit; programim kompjuteri,
konsulence dhe të lidhura aktivitetet; Aktivitetet e shërbimit të informacionit;
dhe, riparimin e kompjuterëve dhe mallrave personale dhe shtëpiake.
Grafiku 9: Ndërmarrjet aktive sipas ndarjeve 2-shifrore e aktivitetit ekonomik
8
6,942
204
1,716
301 19
1,697
01,0002,0003,0004,0005,0006,0007,0008,000
17
Burimi: INSTAT dhe llogaritje të autorëve vetë.
Është kryer një analizë e të dhënave dytësore për të siguruar informacion më të
detajuar. Rreth 57% e kompanive IT punësojnë 1-10 punonjës; 38% kanë
punësuar 11-50 punonjës; dhe 6% janë kompani me më shumë se 50 të
punësuar. Tregun e dominojnë kompanitë me një ose dy pronarët: 41% e të
gjitha kompanive të anketuara kanë një pronar të vetëm dhe 31% e tyre janë në
bashkëpronësi të dy ose më shumë subjekteve. Më shumë se 55% e kompanive
kanë të punësuar nga 2 deri në 9 vetë që nga fillimi i funksionimit të tyre.
Në fushën e zhvillimit të softuerit ofrojnë shërbime një numër i madh individësh,
të cilët veprojnë si persona fizikë. Aktiviteti i tyre është shumë i vogël dhe
përfshirja e tyre është e kufizuar në projekte ose detyra të vogla. Po ashtu. një
numër firmash IT, që veprojnë kryesisht në sektorin e harduerë, ofrojnë
shërbime softuerë në raste të veçanta.
Ka rreth 1.800 kompani të regjistruara, të cilat përfshijnë ato që ofrojnë shërbime
IT si një nga qëllimet e biznesit në aktin e themelimit. Ky numër përfaqëson 1.9
për qind të numrit të përgjithshëm të kompanive të regjistruara në vend (në rreth
101 mijë). Megjithatë, vlerësohet se vetëm rreth 200 nga kompanitë e
regjistruara janë të përfshira në mënyrë aktive në fushën e IT në një nivel të
konsiderueshëm. Pothuajse të gjithë ato e kanë qendrën në Tiranë.
Nënsektori i Telekomunikacionit është i përbërë nga 4 operatorë celularë
(Telecom Albania, Eagle Mobile, Plus Communication, Vodafone Albania) që
ofrojnë shërbime telefon mobil dhe internet, 96 operatorë të telekomunikacionit
të linjës fikse (e dominuar nga një kompani e vetme, Albtelecom dhe 95
operatorët alternativë (lokale apo rajonale )), 167 ofruesit e shërbimeve të
internetit (ISP) ofrojnë shërbimet dy-dhe triple-play gjerësi bande intensive, ku
secili prej tyre ofron zë, internet dhe TV kabllor, 119 ofruesit që mundësojnë
transmetimin e programeve audiovizive.
Një analizë e informacionit mbi shpërndarjen e biznesit në sektorin sipas
pronësisë tregon se shumica e bizneseve me pronësi të huaj veprojnë në tregtinë
me shumicë dhe pakicë (27.2%) dhe në informacionit dhe komunikimit
(14.1%). Kompanitë shqiptare në pronësi që veprojnë në fushën e informacionit
dhe komunikimit janë 1.7% dhe kompanitë me kapital të përbashkët që veprojnë
në informacionit dhe komunikimit janë 3.4% (ILO, 2014). Struktura e tregut të
IT në Shqipëri, në vitin 2011 është si vijon:
18
Grafiku 10: tregu i IT në Shqipëri
Burimi: Zitnik, 2012
Kompanitë IT janë relativisht të reja: 47% e tyre kanë qenë në treg për jo më
shumë se 5 vjet që nga shkurti 2014, rreth gjysma e të cilave janë krijuar në 3
vitet e fundit; 22% në 6-10 vitet e fundit, 18% në 11-15 vjet, dhe 14% mbi 15
vjet.
Edhe pse më shumë se gjysma e këtyre kompanive janë mikro ndërmarrje me
një mesatare prej 5 punonjësve, ato duken të jenë të qëndrueshme në treg për
shkak të kostove të ulëta operative dhe në vështrim për rritjen e
mundësive. (AITA, 2012)
Pjesa mesatare e të ardhurave sipas llojit të shërbimit në IT nënsektor si për vitin
2012 është si vijon:
19
Grafiku 11: Pjesa mesatare e të ardhurave sipas llojit të shërbimit në IT
nënsektor
Burimi: AITA 2012
Ka një mungesë bashkëpunimi efektiv mes aktorëve në këtë fushë, duke
përfshirë biznesin, akademinë, dhe institucionet publike. Përveç kësaj,
infrastruktura e IT mbetet relativisht e dobët në vend. Pavarësisht rritjes së
investimeve publike dhe private gjatë dekadës së fundit, Shqipëria mbetet prapa
në zhvillimin e një infrastrukture moderne dhe të aksesueshme IT. Në veçanti,
infrastruktura broadband është ende i kufizuar. Vendi nuk ka një ‘backbone
broadband’ ndërsa rrjetet me fibër optike janë të kufizuara në vetëm disa qytete
të mëdha. Infrastruktura të tilla të dobëta dhe qasja e kufizuar broadband, si dhe
kostot relativisht të larta të aksesit mbeten kufizime të konsiderueshme për të
pasur akses të gjerë në IT/TIK.
Planet afatshkurtra të Qeverisë janë që të përdorin TIK në i) për të modernizuar
shërbimet qeveritare, e-shërbimeve, për qytetarët dhe bizneset, ii) për të futur në
masë shërbimeve TIK në programet e saj arsimore për të kapërcyer hendekun
dixhital në aftësitë e të rinjve, dhe iii ) për të konsoliduar infrastrukturën në të
gjithë territorin e Shqipërisë, sidomos me përfundimin e infrastrukturës
broadband.
20
Pengesa kryesore për rritjen e biznesit dhe përmirësimin në fushën e IT dhe
zhvillimit të softuerit, në veçanti, është kërkesa e dobët brenda në vend për
shërbime IT. Edhe pse nuk ka shifra të sakta, ka shumë tregues që konfirmojnë
se kërkesa për shërbime IT, duke përfshirë zgjidhje softuerike, është shumë e
ulët. Një tjetër kufizim sipas CBTL (2015) është se sektori IT përballet me
mungesë të aftësive të specializuara, aftësitë teknike dhe menaxhuese.
Megjithatë ekziston një konstatim tjetër në lidhje me këtë në studimin e ILO-s
(2014). Sipas këtij studimi, është shumë pozitive që sektorët e informacionit dhe
komunikimit, të cilat janë specifike dhe kërkojnë aftësi relative më të larta
profesionale dhe teknike, janë sektorët ku shumë pak biznese kanë deklaruar të
kenë mungesë stafi në lidhje me aftësitë e duhura për të kryer punën e caktuar.
Sipas raportit të ACIT (2014), duket se Shqipëria ka arritur të dhëna të mira për
sa i përket aftësive dhe mundësive të sektorit TIK.
Firmat e TIK nuk janë të specializuar në produktet ose fusha specifike. Me
përjashtim të softuerëve të kontabilitetit dhe kompanitë të zgjidhjeve për
ndërmarrje, ka pak specializim në sektorë të tjerë.
Kërkesa e dobët dhe e padiversifikuar është një faktor i madh që pengon stimujt
e firmave të specializuara në produkte apo fusha specifike. Një faktor tjetër është
fakti se zakonisht klientët nuk kanë nevojë dhe nuk kontraktojnë shërbime
mirëmbajtjeje ose asistence pas prokurimit të zgjidhjeve. Si rezultat, puna për
zhvillimin e pjesës më të madhe të produkteve përfundon me dorëzimin e saj te
klienti. Kjo do të thotë se sapo të jetë dorëzuar produkt, firma IT e kalojnë
personelin te projekte të tjera, të cilat mund të jenë pa lidhje ose mjaft të
ndryshme nga ai i mëparshmi.
Meqenëse kërkesa e tregut vendas për shërbime IT është ende në rritje, në
përgjithësi, kompanitë nuk specializohen për shërbime të caktuara, por zgjedhin
te kenë diversifikim të gjerë shërbimesh. Mesatarisht, shitjet dhe shpërndarja
përbëjnë 36% të xhiros së kompanisë, e ndjekur nga zhvillimi i softuerëve dhe
mirëmbajtjes me 14% dhe zgjidhje e konsulencë IT në 11%. Zhvillim i
softuerëve është shërbim kryesor për 10% të kompanive.
Të gjitha kompanitë që iu përgjigjën pyetësorit tonë janë kompanitë në pronësi
të shqiptarëve.
21
Sipas ILO (2014), sektorët që kanë përqindjet më të larta të kompanive që
planifikojnë për të futur produkte të reja dhe teknologjive të reja janë ato në
fushën e informacionit dhe komunikimit.
3.4 Karakteristikat e tregut të punës
TIK u ofron të rinjve mundësi të paguar mirë dhe tërheqëse. TIK është
punëdhënës i rëndësishëm në Shqipëri. Sipas INSTAT-it, numri i të punësuarve
në sektorin e informacionit dhe komunikimit ka rënë në vitin 2013.
Grafiku 12: Punonjësit Indeksin 2010 = 100
Burimi: INSTAT
Kjo është kryesisht për shkak të uljes së numrit të të punësuarve në nënsektorin
e telekomunikacionit të informacionit dhe të aktivitetit ekonomik të
komunikimit.
0.0
20.0
40.0
60.0
80.0
100.0
120.0
140.0
160.0
180.0
200.0 Information andCommunication
Services
Wholesale and retailtrade; repair of motorvehicles and motorcycles
Manufacturing
22
Grafiku 13: Numri dhe gjinia e të punësuarve në sektorin e telekomunikacionit
Burimi: AKEP
Ndërsa numri i të punësuarve në nënsektorin e telekomunikacionit është në
rënie, numri i të punësuarve në informacionit dhe aktivitetit ekonomik të
komunikimit është rritur që prej tremujorit të fundit të vitit 2013.
Ka disa supozime se një numër i madh i të rinjve punojnë në mënyrë informale
si të punësuar ose vetë-punësuar në ofrimin e shërbimeve IT në vende pune si
riparime PC, instalim programesh, formatim kompjuteri ose dizajn ueb. Këto
supozime bazohen në faktin se ka rreth 4,000 të diplomuar IT që hyjnë në tregun
e punës çdo vit.
Shumica absolute e punësimit brenda sektorit të informacionit dhe komunikimit
është e përqendruar në bizneset që veprojnë në rajonin qendror. Këta sektorë
janë pothuajse inekzistente në veri dhe në jug.
Kompanitë e TIK kanë ende për të përfituar nga skemat e mbështetjes, duke qenë
se pjesa më e madhe e nisma qeveritare janë të përqendruar në aftësitë bazë IT
dhe në infrastrukturë, fillimisht në zgjerimin e internetit dhe tani për zbatimin e
një rrjeti mbarëkombëtar broadband. Kjo do të thotë se ekzistojnë kushtet për
iniciativat e ardhshme të zhvillimit të biznesit të cilat mund të përfitojnë nga
investimet në infrastrukturë, kosto të ulët operative dhe një grup i madh të rinjsh
të kualifikuar.
Nuk ka të dhëna zyrtare për kompanitë që punësojnë specialistë me aftësi në TIK
dhe njerëz që punojnë me aftësitë e një specialisti TIK (në masë të gjerë) (MIAP,
2015)
0
1000
2000
3000
4000
5000
2010 2011 2012 2013 2014
1720 1852 1593 1504 1431
2520 23141899 1698 1313
male
female
23
Nënsektori i shërbimit IT ka potencial rritjeje si në tregun vendas ashtu edhe atë
të huaj dhe ofron potencial punësimi afatgjatë për të diplomuarit e
rinj. Megjithatë, kompanitë e IT duhet të gjejnë specializimin e tyre në tregjet
globale dhe të krijojnë ofertën e tyre për të qenë në gjendje të konkurrojnë jo
vetëm në çmim. Tregu i telekomunikacionit nuk ofron potencial të lartë
punësimi duke qenë se kompanitë mund të përdorin kapacitetet e tyre aktuale.
Në vend të kësaj, këto korporata të mëdha të telekomunikacionit do të shërbejnë
si biznese që kanë nevojë për aplikacione mobile dhe shërbime të mbështjetjes
IT teksa rrisin shërbimet mobile për konsumatorët shqiptarë. Sipas këtij studimi,
tregu hardware nuk parashikohet të ketë ndonjë rritje të ndjeshme në vitet e
ardhshme.
Sipas të intervistuarve në një studim të IPSED (2014), pozicionet kryesore për
teknikë të nivelit të mesëm kërkohen për ueb dizajn, teknikë të mirëmbajtjes së
rrjetit, dhe operatorë të ndihmës në linjë. Dhe sipas intervistave, pozicionet e
mësipërme plotësohen kryesisht nga të diplomuarit e shkollave të mesme
profesionale ose të përgjithshme që janë të apasionuar në shkenca kompjuterike
dhe të teknologjisë së informacionit, ndërsa pozicionet e tjera, si inxhinier
sistemi, programim web, programi bazës të dhënash, zhvillim aplikacionesh,
menaxher rrjeti, bankimi IT, financat, etj., plotësohen kryesisht të diplomuar me
arsim të lartë, e ndjekur nga një trajnimi intensiv të mbuluara financiarisht prej
kompanive TIK.
Sektori i TIK është i balancuar në aspektin gjinor dhe u ofron grave mundësi të
mira për të bërë përpara në karrierën e tyre.
Tabela 3 tregon numrin e firmave që punësojnë femra në sektorin e
informacionit dhe komunikimit.
Tabela 3: Statistikat mbi të punësuarit femra sipas sektorit ekonomik
Sektori ekonomik
Firmat që punësojnë femra Numri i femrave
numër % mesatare maks. gjithsej %
Sektor
Prodhim 3,176 71.4 9.8 1,324 43,567 59.6
Tregti me shumicë dhe me pakicë, riparimi ... 8,635 67.7 1.9 342 24,057 38.6
Informacioni dhe Komunikimi 602 76.7 4.4 577 3,457 41.4
24
Aktivitete të tjera shërbimi 2,204 83.4 3.5 148 9,349 59.4
Burimi: ILO 2014
Numri i njerëzve me aftësi të kufizuara të punësuar në sektorin e informacionit
dhe komunikimit paraqitet në tabelën 4.
Tabela 4: Statistikat mbi personat me aftësi të kufizuara të punësuar sipas
sektorit ekonomik
Sektori ekonomik
Kompanitë punësuar persona me aftësi të
kufizuara Numri i punonjësve
me aftësi të kufizuara
numër % Në
sektorin mesatare total shumë % në
Sektor
Prodhim 102 2.3% 0.0 7 185 0.3%
Tregti me shumicë dhe me pakicë, riparimi. .. 144 1.1% 0.0 7 202 0.3%
Informacioni dhe komunikimi 7 0.9% 0.0 25 25 0.3%
Aktivitete të tjera shërbimi 9 0.3% 0.0 2 13 0.1%
Burimi: ILO 2014
Sipas IPSED (2014), duket sikur oferta e punës dhe kërkesa janë të shkëputur
me ndërmjetës. Zyrat e Karrierës në universitete (asnjë strukturë e tillë ekziston
në shkollat AFP) japin orientim sporadike dhe të pamjaftueshme për tregun e
punës.
Kërkesa në tregun e TIK brendshëm ka ardhur nga kërkesa e sektorit privat dhe
qeverisë për shërbime publike që po përdorin sisteme TIK. Sektori i biznesit
privat është klienti më i rëndësishëm parësor për shumicën e kompanive - 57%
e tyre. Ajo pasohet nga sektori publik, i cili është klienti kryesor për rreth 27%
të kompanive. Plot 14% e kompanive kanë konsumatorët si klient kryesor,
ndërsa organizatat jofitimprurëse dhe donatorët e huaj janë klientët më pak të
rëndësishëm. Edhe pse kompanitë IT përmbushin kërkesën për pothuajse çdo
sektor të industrisë, telekomunikacioni i ndjekur nga administrata publike dhe
arsimi janë sektorët më të shërbyer.
25
Grafiku 14: Kërkesa në tregun e TIK brendshëm (sipas 2012)
Burimi AITA 2012
Plot 331 kompani të teknologjisë së informacionit dhe komunikimit (42.1%)
parashikonin rekrutimin e stafit të ri në 2015. (ILO, 2014) Ato bashkëpunojnë
me Zyrën e Punësimit për të rekrutuar staf të ri, për pjesëmarrje në programin e
nxitjes së punësimit dhe për informacione mbi tregun e punës si më poshtë:
Tabela 5: Frekuencat e çështjeve të marrëdhënieve "me Zyrën e Punësimit sipas
sektorit
Sektori ekonomik
% Mbi numrin e përgjithshëm e firmave në nëngrupit
% E shpërndarjes brenda çështja e marrëdhënieve '(% nga kolona)
Rekrutim i stafit të
ri
pjesëmarrja e
programeve të nxitjes së punësimit
Informacion për tregun e
punës
Rekrutim i stafit të ri
pjesëmarrja e
programeve të nxitjes së punësimit
Informacion për tregun
e punës
Prodhim 24.8 15.0 32.1 12.6 18.1 16.5
Tregti me shumicë dhe me pakicë, riparimi ... 22.5 6.1 29.9 32.7 21.1 44.1
Informacioni dhe komunikimi 20.6 2.5 16.2 1.8 0.5 1.5
Aktivitete Shërbime të tjera 3.7 10.7 18.6 1.1 7.7 5.7
26
Burimi: ILO 2014
“Lajmërimet në gazetë, portale e punës, faqet të internet të kompanisë, etj.” është
përdorur si metodë për rekrutim nga 46% e kompanive të “Informacionit dhe
Komunikimit” dhe 44% e tyre kanë përdorur “të njohurit, të afërmit dhe miqtë”,
si metodë rekrutimi. Mund të arsyetohet se përqindja e lartë e përdorimit të
kanalit të “të njohurve, të afërmve dhe miqve” si metodë rekrutimi për
punonjësit e rinj është arsyeja që ky sektor ekonomik po përjeton disa mungesa
aftësish. Pjesa tjetër prej 10% ka përdorur metodën “ngritja në detyrë e
punonjësve të tjerë në ndërmarrje”.
Rezultatet nga intervistat me informator kyç tregojnë se kompanitë TIK janë
duke përdorur më shumë metodën “blej” (të trajnuar/arsimuar tashmë) sesa
metodën “krijoje” (trajnim në kompani).
Grafiku 15: Politika e trajnimit të kompanisë
Kemi pothuajse të njëjtat rezultate të perceptimeve që kanë të intervistuarit kanë
për politikën e sektorit.
66.70%
33.30%more to “buy” (already trained/educated)
more to “make” (train in the company)
27
Grafiku 16: Politika e trajnimit të sektorit
Ekzistenca e strukturës së trajnimit dhe buxhetit brenda kompanisë për informim
dhe komunikim Sektori ekonomik është si vijon:
Tabela 6: Shpeshtësia e ekzistencës së strukturës së trajnimit dhe buxhetit brenda
kompanisë sipas sektorit ekonomik
Sektori ekonomik
Ka një strukturë trajnimi Ka buxhet trajnimi
Firma % në sektor Firma % në Sektor
Informacioni dhe komunikimi 229 29.2 72 9.2
Burimi ILO 2014
Numri i punonjësve që kanë marrë trajnim në 12 muajt e fundit deri në shtator
të vitit 2014, në sektorin ekonomik të informacionit dhe komunikimit është si
vijon:
Tabela 7: Numri i punonjësve që kanë marrë trajnim në 12 muajt e fundit nga
sektori
Sektori ekonomik
firmat Numri i punonjësve të trajnuar
Nr. % në
sektor
mesatare (Përfshirë.
0) Maks. Total % në
sektor
Informacioni dhe komunikimi 249 31.7 4 860 3130 37.5
Burimi ILO 2014
“Informacioni dhe Komunikimi” është një nga aktivitetet ekonomike më të
përdorura për trajnimin e stafit me 37.5% të stafit të tyre të trajnuar nga shtatori
62.50%
37.50%more to “buy” (already trained/educated)
more to “make” (train in the company)
28
2013 deri në shtator 2014. Kjo mund të lidhet me natyrën e vendeve të punës të
kualifikuar që ekziston në sektor, punë që kërkojnë aftësi të përditësuara me
teknologjinë, e cila është në zhvillim të vazhdueshëm në këtë aktivitetit
ekonomik.
Sipas tabelës së ILO-s (2014), 20 profesionet e para të grupuar sipas kodit ISCO,
të renditura sipas numrit të vlerësuar të firmave, ku trajnimi i veçantë do të
nevojitet kryesisht në të ardhmen e afërt, janë operacionet TIK dhe teknikë të
asistencës për përdoruesit si kodues dhe analistë programesh e aplikacionesh.
Tabela 8: Profesionet TIK ku trajnimi i veçantë është e nevojshme kryesisht në
të ardhmen e afërt
Numri i firmave
Renditja ISCO
3 shifror Grupi i profesioneve Të gjitha
firmat
Micro & i
vogël
Mesatar e i
madh
10 351 Operacionet TIK dhe teknikë për asistencë përdoruesish 183 177 7
20 251 kodues dhe analistë programesh e aplikacionesh 115 49 65
Burimi: ILO 2014
Kjo nevojë për trajnime të veçanta mund të jetë shkaktuar nga natyra e
teknologjive TIK, të cilat janë vazhdimisht duke përparuar.
Shumë firma ofrojnë trajnim intensiv në mjediset e punës për të diplomuarit ku
në disa raste zgjasin 6 deri në 12 muaj, për të bërë të mundur që ata të ndërmarrin
detyra konkrete në firmë, gjë që imponon kosto shtesë. Kjo mund të jetë për
shkak të specializimit të teknologjive të caktuara që kanë TIK këto
firma. Rezultatet nga intervistat tregojnë se forma më e përdorur e trajnimit është
trajnimi në vendin e punës.
29
4. ANALIZA E ZHVILLIMI TË AFTËSIVE PROFESIONALE NË
SEKTOR
Shkollat publike AFP me profil TIK gjenden në çdo qark të Shqipërisë, por
vetëm dy prej tyre shkollave janë vetëm për profilin TIK.
Tabela 9: Shkollat që ofrojnë profilin e TIK sipas qarkut
Qarku Shkolla që ofron
profilin TIK Profilet
Berat Stiliano Bandilli Mekanikë, Servis makinash, termo-hidraulikë, Elektro-Teknika, TIK
Dibër Nazmi Rushiti Ekonomia dhe Biznesi, Kombinuar, arsimi, TIK
Durrës Beqir Çela Servis makinash, Elektro, mekanik, termo-hidraulikë, TIK
Elbasan Sali Ceka Turizmi, dhe, hoteleri, tekstile-konfeksione, termo-hidraulikë, ndërtim, përpunim druri, TIK
Fier Petro Sota, Fier TIK, Servis makinash, Elektro-teknikë, teknologji kimike,
Agro-mekanike Shkolla Profesionale, Lushnje
Servis makinash, Mekanikë, termo-hidraulikë, Elektro-teknikë, TIK, Ekonomia dhe Biznesi
Korça Fan S. Noli TIK
Kukës Havzi Nela Kombinuar, Arsim, Ekonomia dhe Biznesi, TIK
Lezha Kolin Gjoka TIK, Ekonomi dhe Biznesi, administrim zyre
School Industrial Profesional Mekanikë, termo-hidraulikë, TIK
Shkodër Arben Broci Mekanikë, Servis makinash, Elektro-teknikë, TIK
Tiranë Gjergji Canco Elektronikë, Elektro-teknikë, TIK
Hermann Gmeiner TIK
Qendra Multi-funksional
TIK, Turizëm dhe mikpritjen, shërbimet shëndetësore, Servis makinash, Bujqësi, Ekonomi dhe biznes, teknologji ushqimore, administrim zyre
26 Marsi Mekanikë, termo-hidraulikë, TIK
Vlorë Pavarësia Servis makinash, termo-hidraulikë, Elektro-teknikë, Mekanikë, TIK
Gjirokastër Thoma Papapano Servis makinash, Elektro-teknikë, termo-hidraulikë, TIK
Korça, Gjirokastra, Vlora, Shkodra, Elbasani, Berati, Lezha, Kukësi dhe Dibra
kanë departamente TIK në arsimin e mesëm AFP, por nuk kanë TIK si prioritet
apo sektor potencial ekonomik.
30
Qendrat e formimit profesional që ofrojnë kurse TIK janë të vendosura në qarqet
e Korçës, Gjirokastrës, Vlorës, Fierit, Durrësit, Shkodrës, Elbasanit dhe
Tiranës. Në Tabelës 10 jepet një listë formimesh profesional në TIK të ofruara
nga QFP.
Tabela 10: kurse të formimit profesional në TIK
Qarku Kurs i formimit profesional
Korça kompjuter
Gjirokastra kompjuter
Vlora kompjuter
Fier kompjuter
Durrës kompjuter
Shkodra
Teknologjia e Informacionit dhe Komunikimit (TIK),
kompjuter
Elbasan riparim kompjuteri, kompjuter
Tirana (QFP 1) Grafik dizajner
Marrja e shkollave apo qendrave profesionale për trajnime rrallë bëhet nga
bizneset. Në përgjithësi, bizneset nuk kanë informacion për sistemin e AFP. Ka
raste kur bizneset marrin pjesë në sistemin e AFP, por si pjesë e organit
mbikëqyrës të ofruesit e AFP. Bizneset rrallë përfshihen në hartimin e
kurrikulave të një ofruesi të AFP, ose në të mësuarit e dyanshëm së bashku me
ofruesit e AAP. Ky është rasti me Shkollën e sapohapur TIK “Hermann
Gmeiner” në Tiranë.
Sipas IPSED (2014), njerëzit e intervistuar deklaruan se pozicionet kryesore për
teknikë të nivelit të mesëm nevojiten për web design, teknikë të mirëmbajtjes së
rrjetit dhe operatorë të asistencës në linjë. Sipas intervistave, pozicionet e
mësipërme plotësohen kryesisht nga të diplomuarit e shkollave të mesme
profesionale ose të përgjithshme që janë të apasionuar në shkenca kompjuterike
dhe të teknologjisë së informacionit.
Ka shumë QFP për Teknologjinë e Informacionit dhe Komunikimit (TIK). Nga
44 QFP, 17 prej tyre u prezantuan rishtazi në vitin 2009.
Ka 17 shkolla publike të arsimit profesional që ofrojnë profilin TIK.
Performanca e Shkollës së sapohapur TIK Hermann Gmeiner nuk mund të
vlerësohej. Performanca e shkollave të AP në TIK është vlerësuar për shkollat
31
e tjera (16 në total). Vetëm një nga shkollat AP që ofrojnë profilin e TIK-ut është
me rezultate shumë të mira, 43.75% e tyre me rezultate mesatare , 37.5% e tyre
janë të nivelit të ulët dhe 12.5% janë me rezultate tepër të dobëta.
Mësuesit që japin TIK nuk kanë arsimin përkatës të lëndës (ka raste të mësuesve
TIK të diplomuar në gjuhën angleze apo në arsim fillor). Një problem tjetër me
të cilat përballen SHAP që ofrojnë TIK lidhet me mjediset e praktikës dhe
laboratorët. Ka laboratorë në të gjitha shkollat e TIK-ut, por në disa raste janë të
vjetëruar dhe nuk janë në gjendje për të mbështetur softuerë për klasat e
programimit TIK. Në më shumë se 50% të shkollave, lëndët teknike të
elektronikës janë të vështira për t’u organizuar për shkak të ambienteve të
praktikës që mungojnë në shkolla e arsimit profesional. (Dibra, 2015)
Disa module praktike të cilat janë pjesë e kurrikulës janë të destinuara për
sektorë të veçantë të industrisë me teknologji të veçantë të sofistikuara,
produkte, linja prodhimi, etj., të cilat nuk ekzistojnë në qarkun e ofruesve të AFP
dhe janë kështu të pamundur për të ofruar trajnimin praktik. Ky është edhe rasti
me kurrikulat TIK.
Afërsisht një në tre nxënës është duke u trajnuar në TIK me qëllimin kryesor për
të ndjekur universitetin dhe jo për të hyrë në tregun e punës. Një faktor tjetër për
uljen e efektivitetit të jashtëm është përqindja e ulët e punësimit të studentëve të
TKI pas diplomimit. Pothuajse 1 në 3 studentë me kohë të plotë i diplomuar për
TIK nga shkollat e arsimit profesional është në Profilet “i papunësueshëm”.
Studimet e ndryshme nga Departamenti i Shkencave Kompjuterike
(Informatikës) të Fakultetit të Shkencave të Natyrës (FSHN) nxjerrin në pah se
niveli i njohurive të fituara nga studentët në kursin e teknologjisë së
informacionit dhe komunikimit të shkollë të mesme (profesionale ose jo) kanë
qenë dukshëm më të ulëta në krahasim me programin e këtij kursi. Studime të
ndryshme të kryera për të evidentuar arsyet përkatëse konstatojnë se mësuesit e
informatikës të shkollave të mesme që japin mësim këtë lëndë nuk kanë diplomë
në shkenca kompjuterike. Për të trajtuar këtë situatë, sugjerohet që këta mësues
të marrin një diplomë master në TIK. Aktualisht, në bashkëpunim me Qendrën
e Ekselencës së FSHN, Departamenti i Shkencave Kompjuterike po punon për
të krijuar një platformë që ofron trajnime të vazhdueshme për mësuesit e
shkollave të mesme.
32
Ofrimi i programeve AFP të nxitur nga oferta nuk i përgatit nxënësit për tregun
e sotëm shqiptar dhe evropian të punës. Për të trajtuar një gjë të tillë, sektori
privat duhet të afrohet më shumë me planifikimin dhe organizimin e programit
AFP, si pjesë e procesit që bën që AFP të nxitet nga kërkesa dhe të jetë më i
përgjegjshëm ndaj ndryshimit dhe progresit. Deri më sot, përfshirja e
punëdhënësve dhe industrisë në AFP është e kufizuar dhe ndikimi i tyre në
formimin e të rinjve shqiptarë është, rrjedhimisht, modest.
Në lidhje me gatishmërinë për punë dhe punësueshmërinë e të diplomuarve,
rezultatet nga vlerësimi tregojnë qartë se sistemi aktual i AFP nuk i pajis të
diplomuarit e AFP-së me aftësitë e nevojshme për të hyrë në tregun e
punës. Afërsisht një në tre nxënës merr pjesë në programe të AFP për të cilat
nuk ka asnjë aktivitet të përshtatshëm profesionale (TIK është një prej tyre) që
kërkohet në tregun shqiptar të punës. Përveç kësaj, theksimi i tepërt në AFP me
synim Maturën akademike nuk ka rritur punësueshmërinë dhe gatishmërinë për
punë të të diplomuarve të AFP-së. Ajo më shumë hap rrugën për arsimin e
lartë. AFP punon si një rrugë drejt hyrjes në arsimin e lartë për të paktën 50% të
të diplomuarve të AFP-së dhe perceptohet si e tillë nga shoqëria.
Numri i studentëve të regjistruar në profilin e TIK është afërsisht 12% e
studentëve të AFP. Profili TIK po bëhet një nga profilet më tërheqës të arsimit
profesional. Vetëm 6.3% e nxënësve janë të regjistruar në shkollën e mesme me
rezultate të larta, 55.1% e tyre janë të regjistruar në shkolla të mesme me
rezultate mesatare, 35.3% e tyre janë të regjistruar në ato të nivelit të ulët dhe
3.3% e tyre janë të regjistruar në shkolla të arsimit profesional me rezultate tepër
të dobëta.
Regjistrimi aktual i vajzave / grave në VE është i kufizuar. Numri i vajzave në
profilin e TIK është pothuajse 17% e të gjithë nxënësve në TIK VE, një
përqindje të lartë në krahasim me përqindjen e vajzave në tjetrin VE
profilet. Situata në QFP-ve në lidhje me paragjykimet gjinore duket pak më të
mirë. Atje, pjesëmarrja e të trajnuarve meshkuj është 61%, ndërsa pjesëmarrja e
pjesëmarrësve femra është 39%.
33
Grafiku 17: Nxënësit e regjistruar në profilin TIK të AFP sipas vitit akademik
dhe gjinisë
Për sa i përket qasjes së personave me aftësi të kufizuar, 50% e QFP-ve
raportojnë se kanë procedura të veçanta për pranimin e tyre. Në të kaluarën, kjo
përfshinte edhe përjashtimin nga pagesa e tarifave të shkollimit. QFP e
përzgjedhura deklaruan se bashkëpunojnë me shoqatat dhe/ose hartojnë
programeve të veçanta për këtë target grup. Në të kundërt, SHAP duket se janë
më pak të hapura për nxënësit me aftësi të kufizuara (10% e këtyre shkollave me
procedura të veçanta për personat me aftësi të kufizuara).
Aftësitë e kufizuar dhe varfëria janë të ndërlidhura ngushtë, ku aftësitë e
kufizuara theksojnë varfërinë dhe varfëria rritur gjasat e aftësive të kufizuar.
Aktualisht, duhet bërë më shumë për të thyer këtë cikël me anë të integrimit të
personave me aftësi të kufizuara në rrjedhën e AFP-së, duke hapur rrugën për
punësim të denjë dhe rritjen e cilësisë së jetës. Më kryesorja është se duhet të
sensibilizohen mësuesit/instruktorët e AFP. Mësimi, trajnimi dhe materialet
mësimore duhet të bazohen në barazinë gjinore dhe duhet trajtuar praktikisht
dhe vazhdimit aspekti kulturor që lidhet me stereotipet gjinore. (GIZ / ETF,
2014)
Duhet realizuar një ndryshim themelor për t’u larguar nga pozicioni stereotip i
vajzave në AFP, në mënyrë të veçantë. Për këtë qëllim duhet të hartohet një
strategji e integruar komunikimi që të synojë prindërit dhe nxënësit (e
ardhshëm). Një komunikim i tillë do t’i informonte nxënëset femra në lidhje me
mundësinë e programeve të shkurtra dhe të rëndësishme të AFP dhe për t’i
0200400600800
100012001400160018002000
120 169 234 263 294 322142
611922
1182
1669 1562
Male
Female
34
bindur ato të zgjedhin arsimin profesional. Duke qenë se zgjedhja e karrierës
ndikohet shumë nga prindërit, duhet të realizohen fushata ndërgjegjësimi të
veçanta për prindërit/kujdestarët. Ofruesit e AFP-së do të duhet të shqyrtojnë
ofertën e tyre për sa i përket gjinisë dhe të promovojnë në mënyrë aktive AFP
për vajzat dhe gratë. Për më tepër, ofruesit e AFP duhet të sigurojnë konvikte të
përshtatshme me mjedise sanitare për vajzat dhe gratë.
Pothuajse të gjitha kompanitë e TIK që plotësuan pyetësorin kanë raportuar se
nuk kanë të diplomuar nga AFP në kompanitë e tyre dhe nuk kanë në plan të
punësojnë nga sistemit të AFP kur hapen vende të lira pune në kompanitë e tyre.
35
5. MUNDËSITË E NDËRHYRJES
Në dritën e kërkesës globale për IT shërbime, maturimit të kërkesës së tregut
vendas, dhe ofertës së madhe me fuqi punëtore në nivel vendor, shërbimet IT
kanë një potencial zhvillimi afatgjatë. Shërbimet e nënsektorit IT kanë potencial
rritjeje si në tregun vendas ashtu edhe të huaj dhe ofrojnë potencial punësimi
afatgjatë për të diplomuarit e rinj.
Megjithatë, kompanitë e IT duhet të gjejnë specializimin e tyre në tregjet globale
dhe krijojnë ofertën e tyre për të qenë në gjendje të konkurrojnë jo vetëm me
çmim. Në lidhje me sektorin bankar, TIK nuk shihet si sektor me rrezik të lartë
dhe por me interes, si sektor që mbart një larmi firmash dhe potencial për rritje.
Ekspertët e zhvillimit ekonomik e perceptojnë TIK si një sektor që ka ende
nevojë të strukturohet dhe nënvizojnë nevojën për studime dhe kërkime të
mëtejshme për të identifikuar strategjitë më të mira të rritjes së tij.
Ekziston një mungesë e qartë e studimeve dhe analizave sektoriale ekonomike
specifike për TIK. Megjithatë, ka të ngjarë që ndërhyrjet në këtë sektor do të
krijojnë vende pune që janë jo vetëm të mira, por edhe tërheqëse për të
rinjtë. Shumë ekspertë duket se janë dakord se TIK është me të vërtetë qëllim
afatmesëm-afatgjatë për Shqipërinë.
Rritja e sektorëve të TIK varet nga zhvillimi i lidhjeve me klientë të rinj
ndërkombëtarë, nga kapaciteti i firmave për të krijuar produkte të reja, dhe
disponueshmërinë e një fuqi punëtore të kualifikuar e të aftësuar. Në disa raste
të diplomuarve u duhen 6 deri në 12 muaj për t’u aftësuar të ndërmarrin detyra
konkrete në firmë. Ndoshta, kjo është për shkak të specializimit të caktuara TIK
që kanë këto firma. Një stazh i gjatë (një vit për shembull) gjatë studimeve TIK
ndoshta do të ulte kohën që i duhet të diplomuarit për të qenë gati për punë. Gjatë
praktikës, ata do të fitojnë aftësitë në teknologji të veçanta TIK ku janë të
specializuar firmat TIK dhe si rezultat do të duhet më pak kohë për të qenë të
gatshëm të punojnë, pasi të diplomohen.
Një nga opsionet e ndërhyrjes është të sigurohet disponueshmëria e një fuqie
punëtore të kualifikuar. Ndërhyrja mund të bëhet në disa drejtime:
36
Hartimi i kurrikulave të programeve të TIK të AFP-së dhe pjesëmarrja e
kompanive TIK në hartimin e kurrikulave, ose duke qenë pjesë e trupit
mbikëqyrës të ofruesit AFP;
Të mësuarit gjatë gjithë jetës për mësuesit TIK të AFP;
Format të dyanshme të arsimit dhe formimit profesional;
Lejimi i mësuesve të AFP për të punuar me kohë të pjesshme në sektorin
e TIK-ut në mënyrë që të jetë më afër teknologjinë dhe më të përditësuar.
Mësuesit që japin TIK nuk kanë arsimin përkatës të lëndës (ka raste të mësuesve
TIK të diplomuar në gjuhën angleze apo në arsim fillor). Rekomandohet t’u
kërkohet mësuesve aktualë të fitojnë aftësitë bazë TIK duke ndjekur programet
bachelor ose master në TIK dhe të motivohen të diplomuarit në TIK për të
punuar si mësues informatike.
Departamenti i Shkencave Kompjuterike i Fakultetit të Shkencave të Natyrës në
Universitetin e Tiranës mund të bashkëpunojë me AFP-në për trajnimin gjatë
gjithë jetës të mësuesve të AFP. Departamenti bashkëpunon me qendrën
ekselencës, një qendër e departamenteve e sapo-licencuar, e cila jep kontributin
e saj për hartimin e paketave të arsimit të vazhdueshëm për mësuesit. Aktualisht,
të gjithë mësimdhënësit kanë mundësinë të ndjekin programin në gjuhën shqipe
të ofruar nga qendra dhe të përfitojnë nga kreditet e nevojshme për zhvillimin e
tyre profesional.
37
6. PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME
TIK konsiderohet në mbarë botën si një faktor kyç për rritjen ekonomike. Teksa
zhvillohet me ritëm të mirë, sektori TIK në Shqipëri konsiderohet ende në fazat
e tij të hershëm. Ndikimi social-ekonomik i këtij sektori është, gjithsesi, i dobët
në Shqipëri. Përdorimi i teknologjisë në sektorin e TIK nuk është i kënaqshëm.
Pengesa kryesore për rritjen e biznesit dhe përmirësimin në fushën e IT dhe
zhvillimit të softuerëve, në veçanti, është kërkesa e brendshme e dobët për
shërbime IT. Edhe pse nuk ka shifra të sakta, shumë tregues konfirmojnë se
kërkesa për shërbime IT, duke përfshirë zgjidhje softuerike, është shumë e
ulët. Duke qenë se kërkesa e tregut vendas për shërbime IT është ende në rritje,
në përgjithësi kompanitë nuk janë të specializuar në shërbime të caktuara, por
kanë zgjedhur të kenë një diversifikim të shërbimeve që ofrojnë.
Ka mungesë bashkëpunimi efektiv mes aktorëve kryesorë në këtë fushë,
përfshirë këtu biznesin, akademinë, dhe institucionet publike. Pavarësisht rritjes
së investimeve publike dhe private gjatë dekadës së fundit, Shqipëria mbetet
prapa në zhvillimin e një infrastrukture moderne dhe të askesueshme IT. Në
veçanti, infrastruktura broadband është ende e kufizuar - vendi nuk ka një
“backbone broadband” dhe rrjetet me fibër optike janë të kufizuara vetëm në
disa qytete të mëdha. Infrastruktura të tilla të dobëta dhe asksesi i kufizuar
broadband mbeten kufizime të rëndësishme për lidhjen dhe marrjen e IT/TIK.
Kompanitë e TIK kanë ende për të përfituar nga skemat e mbështetjes, duke qenë
se pjesa më e madhe e nisma qeveritare janë të përqendruar në aftësitë bazë IT
dhe në infrastrukturë, fillimisht në zgjerimin e internetit dhe tani për zbatimin e
një rrjeti mbarëkombëtar broadband. Kjo do të thotë se ekzistojnë kushtet për
iniciativat e ardhshme të zhvillimit të biznesit të cilat mund të përfitojnë nga
investimet në infrastrukturë, kosto të ulët operative dhe një grup i madh të rinjsh
të kualifikuar.
Shërbimet e nënsektorit IT kanë potencial rritjeje si në tregun vendas ashtu edhe
të huaj dhe ofrojnë potencial punësimi afatgjatë për të diplomuarit e rinj. Sektori
TIK është i balancuar në aspektin gjinor dhe u ofron grave mundësi të mira për
të bërë përpara në karrierën e tyre.
38
Marrja e shkollave apo qendrave profesionale për trajnime rrallë bëhet nga
bizneset. Në lidhje me gatishmërinë për punës dhe punësueshmërinë e të
diplomuarve, rezultatet nga vlerësimi tregojnë qartë se sistemi aktual i AFP nuk
i pajis të diplomuarit e AFP-së me aftësitë e nevojshme për të hyrë në tregun e
punës.
Mësuesit që japin TIK nuk kanë arsimin përkatës të lëndës (ka raste të mësuesve
TIK të diplomuar në gjuhën angleze apo në arsim fillor). Rekomandohet t’u
kërkohet mësuesve aktualë të fitojnë aftësitë bazë TIK duke ndjekur programet
bachelor ose master në TIK dhe të motivohen të diplomuarit në TIK për të
punuar si mësues informatike.
Një problem tjetër me të cilat përballen SHAP që ofrojnë TIK lidhet me mjediset
e praktikës dhe laboratorët. Ka laboratorë në të gjitha shkollat e TIK-ut, por në
disa raste janë të vjetëruar dhe nuk janë në gjendje për të mbajtur softuerët për
klasat e programimit TIK.
Një nga opsionet e ndërhyrjes është të sigurohet disponueshmëria e një fuqie
punëtore të kualifikuar. Ndërhyrja mund të bëhet në disa drejtime:
Hartimi i kurrikulave të programeve të TIK të AFP-së dhe pjesëmarrja e
kompanive TIK në hartimin e kurrikulave, ose duke qenë pjesë e trupit
mbikëqyrës të ofruesit AFP;
Të mësuarit gjatë gjithë jetës për mësuesit TIK të AFP;
Format të dyanshme të arsimit dhe formimit profesional;
Lejimi i mësuesve të AFP për të punuar me kohë të pjesshme në sektorin
e TIK-ut në mënyrë që të jetë më afër teknologjinë dhe më të përditësuar.
Në disa raste të diplomuarve u duhen 6 deri në 12 muaj për t’u aftësuar të
ndërmarrin detyra konkrete në firmë. Ndoshta, kjo është për shkak të
specializimit të caktuara TIK që kanë këto firma. Një stazh i gjatë (një vit për
shembull) gjatë studimeve TIK ndoshta do të ulte kohën që i duhet të diplomuarit
për të qenë gati për punë. Gjatë praktikës, ata do të fitojnë aftësitë në teknologji
të veçanta TIK ku janë të specializuar firmat TIK dhe si rezultat do të duhet më
pak kohë për të qenë të gatshëm të punojnë, pasi të diplomohen.
39
7. REFERENCAT
ACIT (2014), Albania 2014 Trade Report, Retrieved from:
https://www.dropbox.com/s/hpgv5ofroof8y4n/Foreign%20trade%20repo
rt%202014.pdf?dl=0
AFPSH (2015), Nxenes - Sipas Shkollave, October 2015
AITA (2012), General Overview of Information Technology Companies in
Albania, AITA, September, 2012. Survey with 53 IT companies
AKEP (2015), ANALIZE E TREGUT TE TELEFONISE FIKSE, October
2015
CBTL (2015), Gender-Sensitive Research on ICT Sector in Albania, January
2015
Demand-Side Analysis and List of Occupations, Retrieved from:
http://www.etf.europa.eu/webatt.nsf/0/54BF282861A0CD78C1257E9D0
033544B/$file/Building%20an%20Albanian%20qualification%20frame
work.pdf, February 2015
Dibra, S. (2015), Students enrolment in vocational schools and accommodation
in dorms – analysis from the gender perspective, kultur kontakt, February
2015
Eurostat (2008), NACE Rev. 2 - Statistical classification of economic activates
in the European Community, Retrieved from:
http://ec.europa.eu/eurostat/documents/3859598/5902521/KS-RA-07-
015-EN.PDF
Gishti, E. and Shkreli, A. (2015), Building an Albanian Qualification
Framework:
GIZ/ETF (2014), ETF Final Report Baseline Survey of Public VET Providers
in Albania, Retrieved from: http://www.sociale.gov.al/files/documents_files/ALB-Report-Survey-
Public-VET-Provider_20_06_14_FINAL.pdf
ILO (2014), SKILL NEEDS ANALYSES 2014, Retrieved from:
http://www.kerkojpune.gov.al/wp-content/uploads/2015/02/SKILL-
NEEDS-ANALYSES-2014-survey_Final-Report.pdf, Tirana, December
2014
INSTAT (2013), Albania in Graphs, Tirana
INSTAT (2015), http://www.instat.gov.al/media/313790/gdp_q2-2015.pdf
40
IPSED (2014), Gender Sensitivity Report on Skills Gap in the Agro-
processing, ICT and Tourism Sectors in Albania.
MIAP (2015), Indikatoret e Strategjise Axhenda Dixhitale 2015-2020,
Retrieved from:
http://www.kryeministria.al/files/pages_files/Indikatoret_e_Strategjise_A
xhenda_Dixhitale_2015-2020.pdf
OECD (2011), OECD Guide to Measuring the Information Society 2011,
OECD Publishing, Paris.
DOI: http://dx.doi.org/10.1787/9789264113541-en
Stefanllari, A. et al (2014), Sector selection report: Comparative assessment of
the Information and Communications Technology (ICT) and Garment
and Footwear (G&F) sectors in Albania, Tirana
World Bank (2015), http://data.worldbank.org/country/albania
Zitnik, B. (2012), Albania IT Market Executive Summary, 2011, IDC Adriatics
August 2012