ahmed yesevÎ ve haci bektaŞ velİ aralarõndaki bağlar, fikirleri, tesirleri ve türk İslâm...

AHMED YESEV VE HACI BEKTA VELAralarndaki Balar, Fikirleri, Tesirleri

ve Trk slm Edebiyatna Katklar

Dr. Seyfullah KORKMAZE. . lahiyat Fakltesi

[email protected]

ZETBu aratrmada Ahmed Yesev ile Hac Bekta Veli arasndaki tm

ilikiler aydnlatlmaya allmtr.

Hac Bekta Veli, Ahmed Yesev'nin en nemli haleflerindendir. Dvan-Hikmet ile Makalt arasnda byk benzerlik ve paralellikler mevcuttur. AhmedYesev'nin Trkistan'da yapt kutsal grevi, Hac Bekta Veli, Anadolu veBalkanlar'a tamtr.

Ahmed Yesev ve Hac Bekta Veli, bilim ve hogry temel alanevrensel dnceleri ve kiinin alnteri ile geinmesinin kutsalln ne karanyaama biimleri ile Trk kltrne byk hizmetler yapmlardr.

Anahtar KelimelerAhmed Yesev, Hac Bekta Veli, Hikmet, Nefes, Maklat

GRAhmed Yesev ve Hac Bekta Veli, Trk kltr zerinde ok

derin ve kalc izler brakan iki byk isimdir.Ahmed Yesev, bir din teblicisi, bir mrid mutasavvf, nihayet

kendi adyla anlan bir tarikat kurucusu olarak Farmed (477/1084), Kueyr(465/1072), Slem 412/1021) ve Yusuf Hemedan 1050-1140) silsilesininbir halkasdr. Zamannda btn Orta Asya blgesinde tesirleri olmutur.Pr-i Trkistan diye anlm ve hikmetleri dilden dile dolaarak ve yazlarakgnmze kadar ulamtr. Onunla balayan Hikmet tr, din-tasavvufedebiyatn rabet gren bir malzemesi olmutur1.

Hseyin Vassf (1872-1929), Bektaiyye'nin Hac Bekta Veli'ye

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 11 Yl : 2001 (325-355 s.)

326

ulaan silsilesini u yle vermitir: Hz. Ebu Bekir, Selmn- Faris, mamCafer, Byezd-i Bestm, Eb'l-Hasan Harakn, Eb Aliyy-i Fremed,Yusuf- Hemadn, eyh Hoca Ahmed-i Yesev, eyh Lokmn- Horasn,Cenb- Pr Hac Bekta- Vel2.

Grld gibi bu silsilede, Hac Bekta Veli, Ahmed Yesev'ninhalefi durumundadr..

nemli teracim kitaplarndan biri kabul edilen Reaht Ayn'l-Hayat'a gre Trkistan halknn Hoca Ata Yesev dedikleri Ahmed Yesev,Yusuf Hemedn'nin nc halifesi olup Trk velilerinin ser (ba)halkasdr3.

Ahmed Yesev, Hicr beinci asrn ikinci yarsnda, Kazakistan'nSayram kasabasnda domutur.. Babas Nesep-nme isimli eserin yazar,brahim Ata**'dr. Yedi yanda iken babasnn lmesi zerine ablas ile Yesiehrine gitti. Yesev knyesini, doduu yerden deil de ilk reniminiyapt Yesi'den ald. lk bilgilerini Yesinin mehur limlerinden olanArslan Baba'dan aldktan sonra Buhara'ya gitti ve orada eyh YusufHemedn (504/1110?)nin talebesi oldu. Yesev, ksa zamanda hocasnntakdirini kazand ve ondan ald feyizle kendini gsterdi.. 562/1166ylnda, 125 yanda* iken vefat etti4.

Hac Bekta Veli, yaklak olarak 645-646 / 1248 ylnda Horasan'dadomu, 680/1281'de Anadolu'ya gelmi ve 738/1337'de Krehir(Sulucakarahyk)'de vefat etmitir. Anadolu evliyasnn me-hurlarndandr. stikametinin doruluu ve evliya taifesinden olduu hususutevatre ulamtr5.

Tarih olarak tam izah edilemese de - nk yaadklar yllararasnda bir asrdan fazla bir zaman fark grlyor- kaynaklarda yarefsanev olarak anlatlanlar ve menkbeler, ittifakla Hac Bekta Veli'yiAhmed Yesev'nin takipisi ve mridi olarak gstermekteler.

Ahmed Yesev ve Hac Bektai Veli hakkndaki ilk ciddiaratrmalar Fuad Kprl balatmtr. Onun Trk Edebiyatnda lkMutasavvflar, Bektaliin Mene'leri 6, Msr'da Bektalik 7 ve benzerieserleri bu alanda yaplm bilimsel nc almalar olarak karmzakmaktadr. Kprl'nn balatt bu almalar, hayli ileriye gitmiolmas gerekirken det olduu yerde saymaktadr8.

Bu aratrmada, iki byk gnl adam Ahmed Yesev ile HacBekta* Veli arasndaki ilikiler ve balar ulaabildiimiz her eit bilgiyedayanlarak aydnlatlmaya allacaktr.

a- Kaynaklarda Hoca Ahmed Yesev ve Hac Bekta Veli


327

Menkbe ve destanlar halk gzyle grlen ve halkn hayalindemasallaan tarih gereklerdir. Ahmed Yesev ile Hac Bekta Veliarasndaki ilikiyi aadaki pararafta geen dut aac menkbesi en gzelekilde gzler nne sermektedir:

" .. Hac Bektai Veli Klliyesi. Tarih kokan, ruh kokan maneviyatkokan bir mekan. Bahede ihtiyar esrarengiz grnml bir dut aac var..Oradaki bir grevliye sordum. Nedir bu aa, bir zellii var mdr?dedim. Heyacanland, gzlerinin ii gld, yle cevap verdi: Bu aa,Horasan'dan Ahmed Yesev ocandan frlatlan ucu yanm sopadr. Gelipburaya dm, sonra yeermitir. Bu iareti bulan Hac Bekta da burayayerlemi, tekkesini kurmutur. Bu aa o gn bu gndr yaamaktadr.Hemen o mehur menkbeyi hatrladm. Hani Ahmed Yesev, Hac Bekta'Anadolu'ya grevlendirmiti de orada bulunan erenlerden biri, ortadayanmakta olan ateten bir odun (ksei=esi) alp Rum lkesine yaniAnadolu'ya doru frlatmt, o odun bir dut aac dalyd. SulucaKarahyk'e sonradan Hac Bekta tekkesi olacak yere dmt.Vilyetnme yle der9": "O aa hl durur, yukar ucu yanktr10".

Bu anlatlanlar menkbe de olsa bir gerei yanstmaktadr. Yukardada belirttiimiz gibi menkbe ve destanlar, halkn hayalinde masallaantarih gerekler olarak karmza kmaktadrlar.

Anadolu'ya doru havaya frlatlan Ksei=esi motifi u drtmenkb-nmede geer: Hac Bekta- Veli Vilyet-nmesi, Hacm SultanVilyet-nmesi11, Saltuk-nme12, Hoca Ahmed-i Fakih Menkb13. Bumotif baka menkbelerde de bulunabilir. Bu esi motifi, Orta Asyaerenlerinin Anadolu'ya gnderdikleri bir meledir14.

Osmanl tarihilerinin en eskilerinden olan kpaazde (1392-1481)'nin verdii bilgiye gre Hac Bekta Veli, Horasan'dan, Menteismindeki kardei ile birlikte Sivas'a, Sivas'tan da Baba lyas' ziyaretegitmiler. Oradan Krehir'e, Krehirden de Kayseri'ye gelmilerdir.Kardei Mente, Kayseri'den Sivas'a tekrar dnd zaman orada ehitdmtr. Hac Bekta, Kayseri'den Karahyk'e gitmi ve orada vefatetmitir. imdi mezar oradadr15.

Hac Bekta'n Ahmed Yesev'nin mridi olduuna dair rivayetlereGelibolulu Mustafa l (1593-1600)'nin Knh'l-Ahbr'nda ve Evliyaelebi'nin Seyahatnmesi'nde de rastlanmaktadr16.

Knh'l-Ahbr 'dan, Hoca Ahmed Yesev ile Hac Bekta Veliarasndaki ilikileri gnmz Trkesine aktararak yle zetleyebiliriz:


328

"Hac Bekta'n babas, Seyyid Muhammed, Niabur'a gelerekyerleti ve burada ehrin ileri gelenlerinden biri olan eyh Ahmed'in Hatmeadndaki kz ile evlendi. Bu evlilikten bir mddet sonra Hac Bektadnyaya geldi17. Hac Bekta'n soyu, Musa Kazm (l: M.799) yoluyle ehl-ibeyte dayanr. Hoca Ahmed Yesev'nin halifelerinden eyh Lokman,Horasan mntkasnda mehur olmutu. Dedesi, Hac Bekta', eyhLokman'a renci olarak verdi. Hac Bekta, gerekli tm bilgileri ondantahsil etti.

eyh Lokman Perende'nin ona, ..Ya merhaba Hac* Bekta Veli !diye hitap etmelerinden sonra ismi Hac Bekta Veli oldu**. Biline ki Yesuehrine yerlemi olan Hoca Ahmed Yesev, 99 bin mridi ve her alandakigeni bilgisi ile Trkistan'da mehur olmutu; her zaman aln teri ilegeinir, bo zamanlarnda aatan kak, kepe ve kaseler yapard..

Kssa: Hac Bekta Veli, Hoca Ahmed Yesev'den Anadolu'yagrevlendirilme ve Sulucakarahyk' sana yurt verdik buyruu ald.Necef, Mekke, Medine, Kuds, Halep ve Elbistan ehirlerini ziyaret ederekKayseri'ye geldi.. 18"

Hac Bekta-i Veli'nin, Yesev ekolnn bir temsilcisi olarakAnadolu'da nasl grevlendirildiini ve hangi yollar takip ederekAnadolu'ya ulatn bu ekilde anlatan l, bundan sonra da onun birokkerametinden, nce Tapduk Emre, sonra da Yunus Emre ile bulumasndanve Konya'daki Mevlna Celale'd-din Rm'ye gnderdii mesajdan szeder19.

Gelibolulu Mustafa l'nin anlatt bu hususlarda tenkidedeceimiz ynler ise unlar olabilir: ncelikle Hac Bekta'n soyunumam Musa yoluyle Ehl-i Beyt'e balam ki bunun tarihi olarak izaholduka gtr. nk arada byk boluklar vardr.

Hac Bekta Veli'nin eyh Lokman Perende yoliyle AhmedYesev'den feyiz ald izah edilebilir ama Hac Bekta Veli ile AhmedYesev'nin gerekte birbirleri ile bulumu ve grm olabilecekleri(ilerde de izah edeceimiz gibi) yine de tarihen imkansz grnyor. nkiki velinin yaklak olarak bulabildiimiz lm tarihleri arasnda yz yldanfazla bir fark ortaya kyor20.

Ahmed Yesev'den nceki asrlarda bugn anlalan manada birtarikat olay olmad bilinmektedir. Dier bir ifade ile Seluklu ncesidnemde sfiler, tekkeler vardr, tasavvuf faaliyetler vardr, fakat bunlarmekteplememi, ekollememi durumdadr. Bu ynyle Yeseviyye buekolleme geleneinin ilk halkas saylmaldr. Yeseviyye ekolnn bizimdin ve kltr tarihimizi ilgilendiren iki kolu karmza kmaktadr ki bunlar


329

Nakibendiyye ve Bektaiyyedir. XV. yzyln sonlarnda Hzr b. lyastarafndan kaleme alnan Menakb- Hac Bekta Veli isimli eser, Anadolusahasnda yazlm olup Yeseviyye ile ilgili bilgi veren en eskieserlerdendir21.

Menkb- Hac Bekta Veli isimli eserde Hac Bekta Veli 'ninilikilerinden olarak Ahmed Yesev 'nin olu Kudbeddin Haydar 'kurtarmas olay anlatlr :

Ahmed Yesev , Horasan lkesinin sahibiydi. Bedahan lkesininhalk, her zaman Horasan iline akn eder, mslmanlarn mallarnyamalard. Halk, bir gn toplanp Ahmed Yesev'nin yanna gelirler ve"Bu Bedahan saldrganlar yznden dirliimiz kalmad, rzkmz eldengitti. Ne yapacamz bilemez olduk. Tanr buyruunu yerine getir; olunubabu yap, onlarn zerine gnder 22" szleriyle dert yanarlar.

Bu yaknma zerine Ahmed Yesev, olu Kutbeddin Haydar'a tu vesancak vererek Bedahan zerine gnderdi. Kudbeddin Haydar, MurtazaAli gibi ok iyi savamasna ramen esir dt. Dmanlar saldrlarn dahada artrdlar. Bunun zerine halk tekrar Yesev'ye bavurup sava taleplerinitekrar arzettiler23.

Ahmed Yesev, Horasan halknn feryadn duyunca ok zld.Olu dman elinde hapisti. Dmandan gelen saldrlara kar halkkendisinden yardm istiyordu. Ahmed Yesev ise yalanmt ve artk atabile binemiyordu. Bu hal karsnda Yiit bir kulunu bana gnder, diyedua eden Ahmed Yesev'nin durumunu Allah, Hac Bekta'a ilham etti."Hac Bekta hemen Trkistan'a yrd, Ahmed Yesev'nin dergahnaulat.. Ahmed Yesev, Hac Bekta' grnce mlk ss geldi diye oksevindi. eriye alp arlad; birlikte oturdular; dervilerle yemek yediler;ardndan tekbir duas okuyup krettiler" Sonra Ahmed Yesev'den emiralan Hac Bekta, dman zerine yrd.. Ahmed Yesev'nin olunun ya-nna ulanca,

- Adm Hac Bekta.. Hac Bekta Hnkar! Baban Ahmed Yesevgnderdi beni; kalk ayaa ! dedi. Sonra da Haydar' alp AhmedYesev'nin tekkesine gtrd24.

Hac Bekta Veli'nin Ahmed Yesev tarafndan Anadolu'ya yce birgrevle gnderilii de szn ettiimiz Vilyetnme (Menakb- HacBekta Veli) isimli ayn eserde u cmleler ile anlatlmtr:

"Ahmed Yesev'nin banda bir zira uzunluunda bir elif-i ta* vard.Bu ta; hrka, era, sofra, alem ve seccadeyle birlikte Tanr'dan Hz.Peygamber'e gelmiti. O da onlar erknla Murtaza Ali'ye vermiti. mamAli mam Hasan'a, mam Hasan mam Hseyin'e; mam Hseyin mam


330

Zeynelabidin'e; mam Zeynelabidin olu mam Muhammed'e; mamMuhammed olu mam Musa Kazm'a; mam Musa Kazm da olu mamRza'ya sundu. mam Rza onlar 99 bin Trkistan pirinin piri Hace AhmedYesev'ye verdi. Bunlarn tm tekkede dururdu. eyh onlar, halifelerindenkimseye vermezdi. Soranlara -Sahibi vardr, gelir, alr, derdi..

Bir gn halifeler toplanp onlar eyhten istemeye karar verdiler. -imizden birine versin, dediler. afak zaman, 99 bin halife ibadet etti.Hoca Ahmed Yesev'nin avlusu ok geniti. Hepsi seccade serip yerli yerineoturdu. Ortaya da byk bir ate yakmlard.. Duadan sonra eyh,halifelerin yzne bakt ve ne dndklerini anlad. -Gnlnzde ne varsadile getirin syleyin, dedi. Halifeler dileklerini sylediler.. O sralar, sadkbir muhib, dar getirmiti; dar meydann bir tarafnda yl duruyordu.eyh:

-Kim bu dar ynnn stne seccade serer ve hibir dar ** tanesiniyerinden kmldatmadan ibadet ederse o emanetler, o adamn hakkdr..Ama zahmet etmeyin, onlarn sahibi var; imdi kar, gelir, dedi.

Halifeler bu szler karsnda ardlar; utanlarndan balarn neediler. Derken bir de baktlar ki birisi kageldi; - Sabahnz akolsun,diyerek selam verdi ve halifeleri aralayarak bir yere oturdu.

Bu gelen er Hnkr Hac Bekta Veli idi; halifelerin emanetleriHace'den istemeleri, kendisine malum olmutu. Bir anda Horasan'dankalkm ve Trkistan'a Hoca Ahmed Yesev'nin tekkesine gelmiti.

Hace, Hnkr'n selamn ayaa kalkarak ald; Hace'nin davranngren halifeler de ayaa kalkt. Hace, halifelere dnp - te emanetlerinsahibi geldi, dedi. Sonra, -Ey Horasan'l Hac Bekta, diyerek, HacBekta' huzuruna ard.

Hnkr ayaa kalkt; seccadeyi eline ald ve dar ynnn yannagitti; Allah'n adna besmele ekip seccadeyi dar ynnn stne serdi;ardndan zerine kp ibadet yapt; bir tek dar tanesi bile yerindenkmldamad.

badeti bitirdikten sonra elif-i ta, utu Bekta'n bana geti; hrkahavalanp srtna kondu; era uyand, nnde durdu; peygamberin sancada yerden kopup ba ucuna dikildi; seccade ise altna dendi. Bunu grenhalifeler salavat getirdiler..

Hac Bekta, emanetlerini Ahmed Yesev'ye sundu. Hoca AhmedYesev, erknna uygun olarak Hnkr' tra etti; ardndan emanetlerini veicazetini verdi.(Bundan sonra Ahmed Yesev, Hac Bekta'a unlar) dedi:

-Ya Bekta! nasibini tam olarak aldn; mjde olsun ki kutbu'l-aktab


331

oldun; krk yl hkmn var; bugne dein bizimdi; bundan sonra senindir.Biz bu yokluk yurdunda fazla kalamayz, ahirete gideriz. Git, seni Rum'a(Anadolu'ya) saldk; Sulucakarahyk' sana yurt verdik; Rum'da(Anadolu'da) gerek erenler, budalalar, sarholar oktur; artk hibiryerde elenme, hemen yr 25".

Yine Vilyet-nme 'de bu olaylarn devam olarak anlatldna gre,Hac Bekta Veli, ertesi gn gne doarken Hoca Ahmed Yesev'den izinalp Anadolu istikametinde yola kt. (Makalenin banda da yazdmzgibi) orada bulunan erenlerden biri yanmakta olan ateten bir odun alp Rumlkesine doru frlatt;

"Rum'daki erenler ve evliyalardan biri de bu odunu tutsun, Trkistanerenlerinin, Rum'a (Anadolu'ya) er gnderdikleri, erenlere malum olsun ",dedi.

"O, odun dut aacyd; Konya'da Emir Cem Sultan'n halifesi HakAhmed Sultan bu dut aacn tuttu ve Hac Bekta Tekkesi'nin nne dikti*.O aa bu gn de durur tepe ucu yanktr 26".

Bundan sonra Vilyet-nme (Velyet-nme)'de Ahmed Yesev'ninyanndan yola kan Hac Bekta Veli'nin hangi yollar takibederekAnadolu'ya geldii, Anadolu'ya giriinin erenlere malum olduumenkbesi, Taptuk ve Yunus Emre ile ilikileri Knh'l Ahbr 'daanlatlanlara benzer bir ekilde dile getirilir. Abartma ve efsanelerin dndakonu ile ilgili kaynaklarn ittifakla ortaya koyduu bir gerek ortaya kyorki o da, Hac Bekta Veli'nin, Ahmed Yesev tarafndan Anadolu'yagrevlendirilii hadisesidir.

Hac Bekta Veli menkbeleri, Hoca Ahmed Yesev ile Hac BektaVeli'nin dorudan doruya grtklerinde mttefiktirler. Ama tarihgereklere somut baktmzda bunu kabul etmek zordur. nk iki velnintahmini lm tarihleri arasnda bir asra yakn bir zaman fark gzkyor.Bunun yannda Ahmed Yesev'i'nin, Hac Bekta Veli'yi grevlendirdiikonusunda menkbeler, hemen hemen ayn eyleri sylemektedirler.

"Ahmed Yesev ve Yesevlik kltrnn bugn iin balca anacorafi blgede yayldn ve gnmze kadar devam ettiinisyleyebiliriz:

a- Bugnk Kazakistan, zbekistan, ksmen Trkmenistan veTacikistan' ve Volga boylarn iine alan Orta Asya arlkl saha,

b- Hindistan sahas,c- Anadolu sahas27".


332

Bu arada Yesevlik kltrnn etkisini srdrd dier bir alan daBalkanlardr. Hac Bekta Veli, Balkanlar'a Yesev kltrnnaktarlmasnda atlama noktasn oluturmutur.

Ahmed Yaar Ocak, Yesev kltrnn Anadolu'ya aktarlmasndaHac Bekta Veli'nin oynad rol u cmlelerle zetlemitir:

"Geree ok yakn olan tahminlere gre, Yesevlik Anadolu'yaXIII. yzyl balarnda Karahitaylar'la Hrezmahlar arasndakimcadelelerin yol at, hemen peinden de Mool istilsnn sebebiyetverdii glerle girdi. Gmen Yesev eyh ve dervileri, bu yenivatanlarnda zviyelerini kurarak tarikatlarn yaymaa altlar. Eski kam-ozanlarla byk bir benzerlik gsteren bu insanlar, bu vesileyle, OrtaAsya'dan getirdikleri, Ahmed Yesev ile ilgili btn szl geleneklerini,bugnk Krehir, Yozgat, Sivas, Amasya ve Tokat mntkalarndakizaviyelerinde, yeni mridlerine aktardlar. te Bektalik tarikat, zellikleKrehir ve havalisinde faaliyet gsteren ve bir Yesev eyhi olan HacBekta Veli tarafndan temsil edilen bu geleneklerden dodu. Yesevlik,Mvernnehir'de nasl Nakibendilii dourduysa, Anadolu'da daBektailii dourdu28.

Ahmed Yesev ve Yunus Emre mmi deildiler.. retilerini dahakolay yayabilmek iin, halkn bilecei sade bir dilde iirlerini okudular. Buiirlerin araclyla Trkmenler'in kalblerine girdiler.. Bozkrda yaayanTrk boylar, samimi mslman olmakla beraber. inanlar ok sath veekl idi . Ayn zamanda eski geleneklerine bal idiler.. Bilindii gibiAhmed Yesev'nin meclislerinde, kadnlar ile erkeklerin bir aradabulunduklarna dair rivayetler vardr ki bu durum Trk gebe hayatnn birzaruretidir. Horasan'daki ulem, bu duruma gcenip, Trkistan'a mfettigndermiler. Ahmed Yesev de mfettilere gayet keskin bir cevap vererekgeri gndermitir29.

Burada dikkat edilmesi gereken husus, Ahmed Yesev'nin, oyllardaki Trk halknn alk olduu giyim ve kuam deitirmeyekalkmayarak ayn zamanda kz, olan, kadn ve erkek ayrm dayapmayarak ilim ve bilgi renmek isteyen herkese kaplarn atolaydr.

O yllarda Trk toplumu, aralarna katldklar Arap-Fars slmkltr evresinin insanlarn yadrgadlar, kl krk yaran fkh bilginlerinerabet etmediler. Gebe hayatlarnn gerei olarak ka-gsz, kadn,erkek birlikte almaya ve yaamaya devam ettiler. Ahmed Yesev,


333

ibadetleri ara deil ama sayan, ekilci, kuralc ve mdahaleci merasimdindarlarn tenkit etmi, evresindeki insanlar Tanr akna davet etmiti30.

Ahmed Yesev sohbet meclislerinde kadnlarla erkeklerin bir aradabulunduunu, yukarda sz konusu edilen mfetti gnderme olayn veAhmed Yesev'nin -hakl olduuna inand iin- mfettie kar sertkn, Divan- Hikmet' teki u dizelerden de anlamaktayz:

"ittiler Baba Min o zamanda,Ahmed adl bir eyh km Trkistan'da;Sohbet klm kz ve erkek ile ordaMen etmee Trkistan'a geldi dostlar

Geldi ise, grdler o meyh;"Sen eyh misin azdrc insanlar?""Hem o azan aknm ben, bil sen bunu"Diye Hazret ona cevap verdi dostlar

Emr ettiler Hakm Hce Sleyman'aHem o Sf Muhammed-i Danimend'eBalayp vurun be yz kam o ndanaBir stuna sk balayp koydu dostlar.......Ata dedi: Arkasnda dev ve periYerlemiti, be yz kam ona dedi, Dev ve peri arkasndan derhal gtBir kams ona dedi, bilin dostlar*

Baba Min o zaman dedi: Ey AhmedGelmeseydim, rsv olup halklar aralr idim ibu hlet ile ben deAlayarak halini arz etti dostlar31".

Bu dizelerden Ahmed Yesev'yi sulayanlarn yanldklar hususudolayl olarak anlalmaktadr.

Menkbeye gre; Ahmed Yesev, kendini sulayanlara* bir dersvermek istemi olacak ki Horasan ve Mevernnehir'e bir kap iine ate vepamuu birlikte koyarak gndermi. Oradaki ulema kab atklarndaiindeki ate ve pamuun birbirine tesir etmediini yani atein pamuuyakmadn grnce de kendilerine verilen dersi btn akl ileanlamlard. "Eer kadn erkek bir ehl-i hak meclisinde biraraya gelerekberaber zikir, ders ve ibadete devam etseler bile, Allah onlarn kalplerindekiher trl kin ve dmanl yok etmee muktedirdir32".

Hoca Ahmed Yesev, binlerce yllk Trk tresinin verdii doru


334

llerle de donanm biri olarak, slm' doru anlam ve dosdoru daanlatmtr. Bu sebepten, Yesev kltrnde kadn ve erkek almakta veretmekte birlikte olduu gibi, mescitte, mecliste, dergahta ve mektepte debirlikte olmulardr. Kadn hayatn dna itilmemitir33.

Benzer hususlarn Hac Bekta Veli uygulamasnda da olduunubiliyoruz.

Eski Trk efsanelerinde ku ve hayvan klklarna girme rol vard.Bu durum hem Ahmed Yesev hem de Hac Bekta Veli menkbelerindegemektedir. rnein Vilayetnme-i Hac Bekta Veli'de anlatlan AhmedYesev'nin efsanev hayatnda, Ahmed Yesev, turna ya da ahin* eklinegirebiliyordu ve bir an iinde usuz bucaksz mesafeleri aabiliyordu. Ayng Hac Bekta Veli'de de vard. O Gvercin donuna girip Horasan'danAnadolu'daki Suluca Karahyk'e umu. Ku ekline girmek, (eskiTrklerde) kam-ozanlarda bulunuyordu. Kam ozanlar hem sihirbaz hem desalk verici idiler. Efsanev muhayyele, can, ku eklinde tasvir eder.slm' kabuldan sonra can kuu kavram Trk halk edebiyatnda devam et-mitir34:

Ahmed Yesev hikmetlerinde bu "can kuu" tabirini aynengryoruz:

Vah ne yazk, hasret ile mrm geti;Nefsim benim coup tat, hadden at;Canm kuu uuverse, ruhum kat;Gafil yryen mrn yele satar dostlar35.

slm Trk Edebiyatnda "Gnl kuu" imajn ilk kullanannAhmed Yesev olduunu tahmin ediyoruz.

Kngl ku evk kanadn tutup usa Gnl kuu evk kanadn uup usaCmle vcd ydn sayrar blbl bolur Cmle vcut ydn syleyen blbl olur36.

Ahmed Yesev, slamiyete samim bir imanla balanm olan, fakatslm'a yeni giren Trk toplumuna, onlarn diliyle, onlarn seviyelerinegre, ahlak ve dini esaslar tleyici birer hikmet eklinde bildirerekslam retti. Gerek Yesevliin gerekse Bektaliin en belirgin zellii,ayinlere kadnlarn da katlmasyd37.

XIII. Yzylda Yesev dervileri amel ve ibadet noksan olanmslmanlar dlamama ifadesiyle formle edebileceimiz din gr vedavran yaydlar. Anadolu insann tevhid ve Tanr ak etrafndatopladlar. Ahmed Yesev tasavvuf geleneinde, Hac Bekta Veli nemlibir kilometre tadr. O, Gaziler Serdar, Alperenler Piri diye anlr38.


335

Hazn mahlasl Mahmud b. Hasan isimli bir Yesev dervitarafndan yazlm olup, Osmanl Sultan III. Murada takdim edilenCevhir'l-Ebrr Min Emvac-i Bihr*da da Hac Bekta Veli'nin, AhmedYesev tarafndan grevlendirilen kimselerden olduu ak ekilde belirtilir:

"Rivayet olunur ki, Ahmed Yesev Hazretleri'nin en olgun seviyeyeykselmi on iki bin tane ashb- suffesi (rencisi ya da mridi) vard.Bunlarn hepsi, k- yaz devaml surette Ahmed Yesev ile beraberdiler.Bunlarn haricinde ok deiik blgelerde, Ahmed Yesev'den ruhsat veyetki alarak halkn eitimi ile megul olan bilge kimseler de vard ki bunlarsrasyla; Suf Muhammed Danimend Zernk, Sleyman Hakm Ata, BabaMin, Emir Ali Hakm, eyh Hasan Blgn, mam Mergazi ve eyhOsman Marib olmak zere yedi kii idiler. Ve derler ki Hac Bekta Rm- Allah ona rahmet etsin- dahi (Ahmed Yesev'den ruhsat alan) bu bilgekiilerdendendir. Bu bilge kiilerin her biri, gayb erenleriyle yolda olup,onlarla srekli iliki iinde bulunan ve Hak Ta'ala'dan iczetli kmilinsanlard 39".

Trk slm Edebiyatnda seyahat trnn en nemli ve en bykeseri olan Evliya elebi Seyhat-nme'sinde Ahmed Yesev ismi sk skgeer. Evliya elebi, kendisinin de Ahmed Yesev soyundan geldiini yazarve "Ceddimiz Trk-i Trkn Hoca Ahmed Yesev Hazretleri" der40.

Seyahat-nme'de de Ahmed Yesev ile Hac Bekta Veli ilikisinedair pek ok yar efsanev rivayet zikredilmitir. Bunlardan seilenaadaki rivayetler, Trk insannn ve Trk kltrnn bu iki byk veliarasnda grd ilikiyi gzler nne sermektedir:

"Pir-i Trkn (Hoca Ahmed Yesev), hazretleri, Hac Bekta- Veli-iHorsn hazretlerini ird idp Rm'a Selukiyn'a gnderdikde hikmet-iHuda, Rm'a Osmanck asrnda gelp Orhan Gazi ile gaz idp yenieriaskerin dahi tertib eyledi. Sonra ceddimiz mrn ileyh (Hoca AhmedYesev) ibn Muhammed Hanef Horasn erenlerinden yediyz kiiyi(Muhammed Buhar')ye terfkn Rum'a Hac Bekta Veli'ye imddgnderdi. Muhammed Buhar, rfeksyla sefere hazrlanup yola revanolaca vakit Hoca Ahmed Yesev tarafndan u yolla tenbht icra klnd:

Saltk Muhammed'im!.. Bekta'm seni Rum'a gndersin. (Leh)diyarnda dallet-yn olan Sar Saltk sretine girp ol meln, Dobrca'da bir ejderi- bir tahta kl vererek- bu kl ile katl eyle. MakedonyaDobrca'da yedi krallk yirde, nm u n sahibi ol, diye ta'limat virdiktensonra yola kard. Muhammed Buhar Rum'da Hac Bekta'a gelip


336

ceddimizin emrini tebli eyledi41".Ahmed Yesev'nin Sar Saltuk'u 700 kii ile Hac Bekta Veli'ye

yardm etmesi iin Anadolu'ya gndermesi, Hac Bekta Veli'nin de SarSaltuk'u Rumeli'ye gnderdiine dair menkbe , Anadolu ve Rumeli dndadier Trk illerine de yaylmtr42.

Buradaki ifadelerden Sar Saltuk43 ile Ahmed Yesev ve HacBekta Veli arasnda da derin balar olduu sezilmektedir.

Horasan'dan gelme, Hac Bekta Veli iin rivayet edildii gibiAhmed Fakih (l:1221), Yunus Emre, Taptuk Emre ve Mevlna iin derivayet edilmitir. "Horasan, Dounun semboldr. Atina ve Roma sitelerinasl Baty zetliyorsa Horasan sitesi de o gnn Anadolulularnn gzndeDounun zetiydi. Bundan olacak, Anadolu, kendisini yenileyenleri toptanHorasan Erenleri olarak grr. Horasan ellerindeki siteler, Abbasler veSeluklular zamannda birer byk slm sitesi, ilim yuvalaryd. Anadoludnya apndaki bu k, yine oralara balyordu. Sanki Abbasler veByk Seluklular batarken, bir sonbahar hasadndan sonra, topraatohumlarn salmas gibi, site imkanl blgelerine yeniden douun,diriliin artlar ekilmitir. Doudan Batya doru Anadolu'ya doru olanakn ve akm bylece bir anlam tamaktadr. Sanki medeniyet yerdeitirmekle, ok ilenmi topraklardan gerek, kendine bkir topraklararamtr..44"

Fuad Kprl, "Bektlik ile Yesevlik arasnda hibir hakik bamevcut deildir45" ifadesini kullanm ki bu gre katlmak mmkndeildir. nk Ahmed Yesev'nin dnceleri ve emelleri ile Hac BektaVeli'nin dnceleri ve emelleri arasnda ok byk benzerlikler vardr.

Fuad Kprl, Hac Bekta Veli hakkndaki menkbelerin XV.asrda teekkl etmi olduu iin tarihi bir hakikat saylamayaca fikriniileri srm, Bektalik ile Yesevlik arasnda -halk vezni ve dili ile sadeTrke ilahilerin ok yaygn olmas gibi- sadece zahir benzeyilerolduunu sylemitir46.

Fakat gerek Ahmed Yesev'nin Hikmetleri gerekse Hac BektaVeli'nin Maklt ve dier eserlerindeki dnceler karlatrld zamanaralarnda byk benzerlikler olduu grlecektir. Daha sonrakidnemlerde de Trk insan kulaktan kulaa rivayet edilen menkbeleriyle buiki byk veliyi birletirmi ve smsk kaynatrmtr. Her iki bilge vel de"Allah ak esasna dayanan bir irade terbiyesiyle, insan daha ok insanyapmak ve stn insan olmaya yneltmek gibi hedefler47" gtmlerdir.

Hac Bekta Veli'nin Ahmed Yesev'ye olan manev balln


337

ortaya koyan dier nemli bir belgede Hac Bekta Veli'nin Kitabl-Fevid isimli Farsa eseridir. Kitabn giri ksmnda "Bu eser, Hac Bekta-Veli'nindir48" denmesine ramen bir ksm yerlerinde "Hac Bekta- Velibuyurmutur49" denilerek Hac Bekta Veli'den nc bir ahs gibi szedilmitir ki bu durum, Hac Bekta Veli tarafndan yazlm olan Kitab'l-Fevid 'e sonradan baz ilavelerin yapldn gstermektedir*. Kitab'l-Fevid, 105 balk altnda ayet, hadis ve byk suflerin szlerinden ahitlergsterilerek** yazlmtr. Eserin birka yerinde de Ahmed Yesev'nin,bizzat Hac Bekta Veli ile ilgili olan u szlerine yer verildiini g-ryoruz50:

"Hoca Ahmed Yesev Hazretleri bir gn Hazreti Hnkar HacBekta- Veli'ye buyurdu:

Eer daima cennette olmak istersen, herkesle dost ol ve hi kimseyekar kalbinde kin tutma51".

"Hoca Hazreti Ahmed Yesev, Hnkar Hac Bekta- Veli'yebuyurdu: Eer her zaman Cenab- Hak ile konumak istersen u rubayidilinden drme:

Sensiz benim bir dem karara meclim yok,yiliklerini saymaya imknm yok.Tenimde her ty eer dillense,Binde bir krm yerine getirmeye imknm yok52".

"Hazreti Bekta Veli, Ahmed Yesev'ye, kulu Allah'a gtren yolnasldr, diye sordu. O da:

- Sana mjdeler olsun. Eer sen onun yolunda olmasaydn bu soruyusormaz, Allah da sana bu soruyu sordurmaz d, 53" dedi.

Grld gibi esas kabul edebileceimiz btn kaynaklar, HocaAhmed Yesev ile Hnkar Hac Bekta Veli arasnda derin balarbulunduunu ortaya koymaktadr.

Bektlik, Trk halkna kendi sde ve gzel Trkesiyle hitapihtiyacn duymu ve nefes denilen Trke ilahilerinde tasavvufun oksaydaki Farsa terimlerinden birounun Trkelerini bulup kullanmaybaarmtr. Bu hareket birok Trke kelimelerin yeni anlamlar, yenimecazlarla ve yeni seslerle gzelleip zenginlemesini salamtr. Aynilahiler genellikle hece vezniyle ve ulusal nazm ekilleriyle sylendiindenBekta gelenei, dilde, muskde ve nazm ekillerinde mill izgilerikorumu ve yaatmtr54.

Nihat Sami Banarl Makltn dili hakknda unlar sylemitir:


338

"Hac Bekta Veli'nin Maklt isimli eserinin Arapa asl meydandayoktur Biri nesirle ikincisi manzum olarak sonradan yaplm iki tercmesi,eserin asl hakknda fikir verecek mhiyettedir55".

Burada, her ne kadar Makltn aslnn Arapa olduu iddiaediliyorsa da bu gre katlmak mmkn deildir. Hac Bekta Veli, niinArapa yazsn ki? Karsnda hitap edecei bir Arap topluluu yoktu. HacBekta Veli'nin orijinal taraflarndan birisi de onun, Trk halkna, evrenselretileri, Trke anlatmas idi. Makltn asl kanaatimizce Arapaolamaz. Ama, birisi, bu gzel kitab Arapa'ya evirmi olabilir.

Nitekim, Mikail Bayram da Makalt' n dili hakknda u aklamayyapmtr: "..Ben Maklt'n Denizli Ktphanesi'ndeki tek nshasninceledim. Bozuk bir Arapa ile kaleme alnm ve bu Arapa metin TrkeMaklt 'tan hlsa edilerek meydana getirilmitir56".

Hatta, Maklt bizzat Hac Bekta Veli kendi kalemiyle kendisiyazmam da olabilir. nk o yllarda eyh ve yazarlar bir meclistetoplanrlar, sohbet ederler, bir ksm insanlar onlarn sohbetinde bulunurlar,bir veya bir ka kii de o sohbette konuulanlar zapta geerlerdi57. Sonra dao konuma metinleri kitap haline getirilirdi. Byk ihtimalle Hac BektaVel'nin Trke szlerinden oluan Maklt, bu ekilde yazlmtr. YineHac Bekta Veli'nin Farsa olarak yazd iddia edilen Kitab'l Fevid' inde aslnn Trke olup bu ekilde yazlm olabilecei ihtimali byktr.

b- Trk slm Edebiyatnda Hikmet Trslamiyetin kabulnden nce Trkler arasnda szl bir iir

geleneinin bulunduu; bilge kii olan airlerin eitli amalarla yaplantrenlerde, o yllardaki inanlarna uygun din ierikli iirler syledikleri,slam' kabulden sonra da yine bu airlerin slm dinini yaymak ve tantmakdncesiyle iiri bir vasta olarak kullandklar bilinen tarihihakkatlardandr. te bu airlerden birisi de Ahmed Yesev'dir. AhmedYesev, halkn anlayaca biimde yazd bu iirlerine Hikmet adnvermitir. Hikmetlerin topland esere Divan- Hikmet denilmitir. SonraYeseviyye'ye mensup airler arasnda da iir sylenmesi ve bu iirlereHikmet denilmesi gelenek haline gelmitir. Hikmetler, Allah ve insansevgisini gnllere yerletirmeyi gaye edinen, Hz. Peygamberin tebli ettiidine uymay telkin eden, insan kt davranlardan kurtarmaya alanahlk prensipler olarak karmza kmaktadr. "Denilebilir ki hikmet,slmiyetin manzum olarak ifadesidir" Divan- Hikmet nshalarnda yeralan hikmetlerin hepsinin Ahmed Yesev'ye ait olmayabilecei de kabul


339

edilmektedir. Fakat bunlarn bir ksm Ahmed Yesev'ye ait olmasa bile,ekil, muhteva ve ruh bakmndan onlardan farksz olduu ve Yeseviyyegeleneini temsil ettii ak ekille anlalmaktadr58.

Hikmetlerin retici (didaktik) bir zellik tamas, dolaysyla sanatendiesinden uzak ve basit olmas tabi karlanmaldr. Bununla beraberifadedeki samimiyet ve sfiyane cokunluk onlar basit manzumelerolmaktan da zaman zaman kurtarmaktadr59.

Nihad Sami Banarl, Ahmed Yesev iin,"Trk illerinde edeb vetarih simasndan ok destn ahsiyetiyle yaam ve sevilmi bir evliyairdir. iirleri retici mahiyette ve yksek sanat seviyesinden uzaksyleyilerdir. Bu manzmeler, gzelliklerini ve telkin kudretleriniyazarnn inan ve syleyiindeki samimiliinden almtr. Bu sebeptenilerinde saf, samim, ve bzen dern bir lirizm ile rzgarlanmmanzmeler de vardr. Bu manzmelere Hikmet ad verilmitir.. 60".demektedir.

Ahmed Yesev'nin inan ve fikirlerini halk edebiyatmzn bilinenekilleri ierisinde hece vezniyle ve sade bir Trke ile sylemesi hikmettarzn dourmutur. Ahmed Yesev bu ynyle de byk bir ncdr.

"Ahmed Yesev devrinde eski halk edebiyat mahsullerinin muhtevabakmndan olduu kadar ekil ve ifade bakmndan da byk bir gelimegsterdiini kabul etmek hatal olmaz sanrz. Ahmed Yesev ile balayandin - tasavvuf konular halk edebiyat ekilleri iinde anlalr bir dilleifade edebilmek sanat, phesiz en mkemmel hale Ouz TrkesindeYunus Emre ile erimitir. Bu nedenle Ahmed Yesev'ye, Yunus Emre'ye birzemin hazrlad iin edebiyatmzda mstesn bir yer vermek zorunda-yz61".

Orta Asya'da halen Divan--Hikmet, adeta kutsal bir metin olarakokunmaa devam etmektedir. Burada Hikmetler, byk bir sayg ileezberlenmekte, hatta yalnz erkekler deil, kadnlar arasnda da Yesev-handenilen ezbere hikmet okuyucular bulunmaktadr. Bu Yesev-hanlar, -bizdeki mevlid okuma gibi- eitli amalarla yaplan toplantlarda AhmedYesev'nin Divan- Hikmet 'inden blmler okumakta ve halk da kendilerinibyk bir vecd iinde dinlemektedirler62.

Kadnlar arasnda Yesev'nin hikmetlerini renmek ve retmekfaaliyeti, Yesev hayatta iken balamt. Ahmed Yesev'nin kz Gevherahnaz, babasndan rendii hikmetleri nce komularna, sonra da diermahalle ve kylerde okuyordu. Bu durum kadnlar arasnda gelenek halinegeldi Az zaman sonra, sonbahardan ilkbahara kadar, Hikmet'i ezberden


340

okuyan krk kadn-kzlar, mahallelerde, kylerde, adrlarda, drt keli birdaire tekil ederek arkalarna da dinleyicileri almak suretiyle hikmetleriokumaya baladlar.. Bu gelenek o gnlerden bu gne srp geldi63.

Yine bugn Orta Asya'da Ahmed Yesev ad, daha nce desylendii gibi, slmla zdelemi durumdadr. O oktandr, burada tarihhviyetinden farkllam, efsanelemi bir ahsiyet olarak, Altaylar'danVolga boylarna kadar, Pr-i Trkistan, Hazret-i Trkistan, Hoca AhmedYesev, Ata Yesev olmutur64.

Tm bu bilgiler nda, "Ahmed Yesev'nin, Trk insannn mnenve ahlken olgunlamasna kendini adam bir Trk by olduunugururla sylemek bir vefa borcudur.. Trk insannn elinden tutmak demek,geleneksel ynteme gre, ona, insana en byk deeri vermek demektir.Yesev yle diyor65" :

Halk gelse, sekin olur, yldz gelse ay olurBakr gelse altn olur, derviler sohbetinde,Kibir hasetler lr, iine manalar dolar,Gz ap Hakk' grr, derviler sohbetinde66.

Ahmed Yesev'nin olduu gibi yine Trk insann daha olgun halegetirmeye kendini adam olan Hac Bekta Veli'nin de ayn ekilde bizeulaan ekilleriyle bir tarih hayat bir de menkbev hayat vardr. Her ikisihakkndaki menkbeler de Trk slm edebiyatnn gzel rnekleri olarakkarmza kmaktadr. Hac Bekta velinin szlerinin, muhteva olarakAhmed Yesev'nin hikmetleri ile ayn paralelde olduu bir gerektir.

Divan- Hikmet zerinde alan bilginler, bu kitabn dilinin DouTrkesi yani sonraki aatayca olduunu ve XII. yzyln zelliklerinitadn kefettiler. Bu sebepten Divan- Hikmet, Kutadgu Bilig'ten sonra,Trk edebiyatnn en eski eseri saylabilir, fakat u farkla ki Divan- Hikmetbozkr halknn anlayabilecei bir dille yazlm bir halk eseridir67.

Ahmed Yesev bir ilim dili olmas sebebiyle Arapa ve Farsa'y okiyi bilmesine ramen Arap ve Acem dili hastalna yakalanmam, gebeTrklere Trke ile hitap etmi ve z Trke iirler sylemitir68.

Divan- Hikmet'teki manzumelerin drtlklerle yazlm olanlarnda4+4+4=12'li hece vezinleri ile yazlm olanlar ounluu tekil etmektedir.Gazel tarzndaki hikmetlerin bazsnda da hecenin 7+7 =14 veya 8+8= 16'llleri kullanlmtr. Zaman zaman bir hecelik fazlalk ya da eksiklik degze arpmaktadr. Genellikle yarm kafiye eidi kullanlm ve rediflerede ok denecek ekilde yer verilmitir. Arasra aruz vezni ile yazlmolanlar varsa da bunlarn Ahmed Yesev'ye ait deil de, sonraki dnemlerde


341

farkl Yesev dervileri tarafndan yazlm olmas ihtimali byktr.Mnct'ta arzun Mefln Mefln Feln vezni kullanlmtr69.

Fuat Kprl'nn belirttii gibi, hikmetlerin fikr ynn dintasavvuf unsurlar; ekil ynn de mill unsurlar tekil eder. Divandakihikmetlerin hibirisi Ahmed Yesev'ye ait olmasa bile, uras mukakkak kibu byk sf, halk edebiyat ekilleri ile Trke hikmetler yazm ve ondansonra Yesev airler arasnda bu yolda manzumeler yazmak, kutsal birgelenek ( an'ane) halinde asrlarca devam ettirilmitir 70.

Hoca Ahmed Yesev ve Hac Bekta Veli, her kavme kendi diliylehitap etmek gerektii gereini en iyi kavrayan ve hikem tarzda eser verenTrk byklerindendir.

c- Fakr-nme ile Maklt Arasndaki BenzerliklerHac Bekta Veli'nin Maklt' drt kap-krk makam tertibi zere

ele alnmtr. Bu tertip, Ahmed Yesev'nin Fakr-nme'si ile hemen hemenayndr. Fakr, kiinin hedefe (rnein fenfi'llaha) ulamak iin yapacabirtakm mcahadeleri ve geecei makamlar ifade eden tasavvufi birterimdir. Bu makamlar anlatan eserlere Fakr-nme denmitir. DinTasavvuf Trk Edebiyatnda fakr ve makamlarn anlatan Ak Paa'nnFakr-nme isimli mesnevisinde olduu gibi mstakil eserler olmaklabirlikte, eitli tasavvuf ve tabakat kitaplarnda da muhtelif blmlerhalinde fakr-nmeler ele alnmtr. te Ahmed Yesev'nin Divan-Hikmeti'nin Kazan ve Takent basklarnn mukaddimesinde byle bir Fakr-nme mevcuttur 71.

Her ikisi de drt kap (a-eriat b-Tarikat c-Marifet d-Hakikat) vekrk makam (her kapda onar madde) zere yazlmtr. Her iki kitapta daotuzdan fazla madde mterek olarak gzkmektedir72. Bu durum da HocaAhmed Yesev ile Hac Bekta Veli arasnda ne kadar derin balarolduunu gstermektedir.

d- Divan- Hikmet ile Maklt Arasndaki Benzerlikler"Ahmed Yesev'nin Divan- Hikmet'i ne ise, Hac Bekta- Veli'nin

Makalt' da odur, diyebiliriz. Her iki kitapta ierik ve konularn sralanbirbirine ok benzemektedir. Bu bakmdan her ikisi de Trk milletinin mill-din muhtevada birlik ve beraberlik iinde olmalar iin almlardr73".

Veli air Ahmed Yesev, Divan- Hikmet'te Kur'an ve Hadis'i birinciderecede kaynak olarak kullanmay temel prensip olarak kabul etmitir74.


342

Ayn durum Hac Bekta Veli iin de geerlidir.Divan- Hikmet ve Maklt' tan setiimiz aadaki rnekler bu iki

byk veli ve eserleri arasndaki byk benzerlikleri ortaya koymaktadr:

Divan- Hikmet:Bismi'llah dip beyn eyley hikmet aytp Bismillah'la balayarak hikmet syleyipTliblerge drr gher satm muna Tliplere inci, cevher satm iteRiyzetni kat tartp kanlar yutup Riyzeti kat ekip, kanlar yutupMin Defter-i Sn * szin atm muna Ben Defter-i Sni szn atm ite75.

Maklt:"Tanr Tebreke ve Taal Hazretlerine sonsuz kr, minnet ve senlar

olsun ki zayf, aresiz kullar yoktan var eyledi ve bizlere slm nasib betti..Fakat, akln ermesine, gnln ynelmesine ve suret dmee (insanlar uyarmaa)bu kadar sz yeter ki onlar da yad ettik.. 76"

Divan- Hikmet:Snnet imi, kafir de olsa incitme senHda bzardr kat yrekli gnl incitendenAllah ahit yle kula hazrdr Siccn*;Bilginlerden duyup bu sz syledim ite77.

Maklt:Hazreti Resul buyurmutur: "efkat imandandr"Yetmi iki milleti ayplamamak (gerektir) 78.

Divan- Hikmet:Ata, ana, kardeler nere gitti, fikir klDrt ayakl tahta at bir sana yeter ya

Dnya iin gam yeme, Hak'tan bakay demeKii maln yeme, Srat zre tutar ya79.

Gnl vermez dnyaya, el uzatmaz haramaHakk' seven klar hellinden yemiler80.

Maklt :


343

"..Hell kazanmak ve riby harm bilmektir81...Ama benim dostum vardr. Ne zaman ki ben lrm birisi evde birisi

yolda kalr; birisi ise benimle beraber gelir. Evde kalan malmdr, yolda kalan,hsmlarm ve ailemdir; benimle beraber gelen ise iyiliklerim ve amellerimdir.. Erkiinin daima gnl ehrini artmas ve hi gafil olmamas gerekir 82.

Divan- Hikmet:Dili ile mmetim diye yalan sylerKii maln almak iin sama-sapan szlerHelalini burda brakp haram gzlerCahillere bu szleri diyesim gelir

Maklt: ".. imdi, iin; kibir, hased, cimrilik, tamah, fke, gybet, kahkaha

(marklk), amata, ve maskaralklarla doludur. imdi azizim! hangi kitaptabunlardan birisinin iman ehlinin iinde olaca buyurulur ? Nerede kald;(Allah'n) kitaplarna ve teblilerine inandn?

.. Nefs de eytann nibidir. eytann subalar; kibir, hased, cimrilik,agzllk, fke, gybet, kahkaha ve maskaralktr. Saydmz bu yedi nesne onunmuhafzlar, yan kapclardr..

..Kendisini artmayan bakalarn da artmaz.. imdi ey mminler, eerkendinizi bildiyseniz bu kap mit kapsdr.. Gerek canlara hlsa sz yeter.. 83".

Divan- Hikmet:limim diye kitap okur anlamn bilmezou yetin anlamn asla bilmezByklenme, ben-benlii dini tutmazlim deil cahildir dostlarma84.Molla mft olanlar, yalan fetva verenlerAk kara klanlar cehenneme girmilerKad imam olanlar, haksz dava klanlarEek gibi olarak yk altnda kalmlar85

Hac Bekta Veli:"imdi her zaman insan suretinde olduu halde insanlk mertebesinde

olmayanlar grrsn ya bunlar, endie ve veballerinin kalabal iindeboulmulardr.. Fakat deme kiileri insan yerine koymadk. Biroklar ekildeinsan, manada hayvandr..


344

Yetmi yllk ibadet bir saatlik tefekkre denk geldi.imdi her kim ki kendini bilmez alap Tanr'y dahi bilmez86".lim renmek zorunlu devdir. Fiilen tatbik edilmeyen kuru bilginin

vebali vardr; onun da hesab sorulur87." lmin de yldzlara benzediini ifade etmitik. Yldzlar (gk de) ak

olduu zaman, (gece) insanlarn ayaklar, yolu grr. Her kimin gerek ilmi olursao da Hak'tan yana olan yolu grr ve hereyi anlar hale gelir.

Buna karlk gkyz bulutlu olunca insanlarn ayaklar yolu gremez. Ohalde akl, marifet ve ilmi olmayan biri Hak'tan yana olan yolu nasl grebilir ki?..

Yani limler olmasa, bir kimse Hak'tan yana olan yolu nasl grebilir ki?imdi ilim byklerine babadan anneden daha ok deer vermek gerekir..88".

lim ve bilginin rehberlik etmedii hayat, karanlk bir hayattr 89 .

SONUHac Bekta- Veli, Ahmed Yesev ekolnn Anadoluda'ki ulu

temsilcilerinden birisidir. Fakr-nme + Divan- Hikmet ile Makltarasnda byk benzerlikler vardr. Her ikisinde de Trklk ak bir biimdegrlmektedir. Anadolu ve Balkanlardaki Mslman Trk halk, HocaAhmed Yesev'nin, Hnkar Hac Bekta Vel'yi Anadolu istikametindegrevlendirdiine inanmaktadr. Bu grevlendirmenin meyveleri apakortadadr. Ahmed Yesev'nin Trkistan'da yapt kutsal grevi, Hac BektaVeli, Anadolu ve Balkanlara tamtr. Her iki byk veli de insanmzdaha stn insan haline getirmek iin aba sarfetmilerdir. Her iki gnladamnn, erkein yan sra kadn eitimine de ok byk nem verdiklerinigryoruz. Her ikisi de Kur'an ve Hadis'i birinci kaynak olarak almlar veilmin nclnde yrmlerdir. Ahmed Yesev, sde bir dille Trkehikmet syleme geleneinin ncs olmutur. Yesev gelenekli hikmetler,ulat tm blge insanlar iin kaynatrc bir rol oynamtr. Bu aradaAhmed Yesev - Hac Bekta Veli gelenei erevesinde de Trk slmEdebiyatnn en gzel rnekleri yazlm ve sylenmitir.

Hac Bekta Veli'nin "lim ve bilginin rehberlik etmedii hayat,karanlk bir hayattr" sz ile Byk Atatrk'n "Hayatta en hakiki mritilimdir " szleri arasnda byk bir benzerlik vardr.

Gerek Ahmed Yesev gerekse Hac Bekta Veli, bilim ve hogryesas alan dnceleri ve kiinin aln teri ile geinmesinin kutsalln nekaran yaama biimleri ile Trk kltrnn temel talar olarak karmza


345

kmaktadr.

BBLYOGRAFYA

- Ahmed Fakih, Kitbu Evsf- Mescidi'-erfe, Yaymlayan, HasibeMazolu, TDK . Yaynlar Ankara 1974.

- Ahmed Yesev, Divan- Hikmet, Matbaa-i Mahrusa-i Osmaniyye,stanbul 1299.

- Ahmed Yesev, Divan- Hikmet Semeler, Hazrlayan; Kemal Eraslan,Kltr Bakanl Yay., Ankara 1991.

- Akku, Mehmet, "Tasavvufun Anadolu'ya Girii ve slmlamada Rol"Tanm Kaynaklar ve Tesirleriyle Tasavvuf, (Vefatnn 10.Ylnda Mehmet Zahit Kotku ve Tasavvuf Sempozyumu Teblileri)Haz., Cokun Ylmaz, Seha Neriyat, stanbul 1991, 133-142.

- Aktan, Ali, "Knh'l-Ahbr'a Gre Ahmed Yesev ve Anadolu'dakiHalifeleri", Milletleraras Hoca Ahmed Yesev Sempozyumu (26-29 Mays 1993) Bildirileri, Kayseri 1993, 13- 22.

- li, Gelibolulu Mustafa, Kitab't-Trih-i Knh'l-Ahbr, KayseriRaid Efendi Kt. 920 no'lu nsha, stinsah Tar. 1083, 20 a- 20b ;ne, Ahmet Uur- Mustafa uhadar-Ahmet Gl- Hakk uhadar,Erciyes niversitesi Yay., Kayseri 1997.

- Aslanolu, brahim, "Alevlik Nedir" Hac Bekta Veli AratrmaDergisi, Ankara 2000, 153-184.

- k Paaolu Tarihi, ne. Atsz, M.E.B. Yay. stanbul 1992.- Cm, Abdurrahman, Nefaht'l-ns Evliy Menkbeleri, Tercme ve

erh, Lmi elebi, Hazrlayanlar: Sleyman Uluda- Mustafa Kara,Marifet Yay., stanbul 1995.

- Cumbur, Mjgan "Evliy elebi Seyahat-nme'sinde Ahmed Yesev",Erdem Atatrk Kltr Merkezi Dergisi Hoca Ahmed Yesevzel Says, c.7, say, 21, Ankara 1995, 887-917.

- Coan, Es'ad, "Ahmed-i Yesev Hazretleri" Ahmed-i Yesev HayatEserleri Tesirleri, Haz., Mehmet eker- Necdet Ylmaz, SehaNeriyat, stanbul 1996, 13- 49.


346

- Demirci, Mehmet, "Ahmed Yesev'den Yunus Emre'ye" MilletlerarasHoca Ahmed Yesev Sempozyumu Bildirileri, Kayseri 1993, 85-92.

- -------------------------, "Ahmed Yesev'nin Yunus Emre'ye Tesiri olmumudur", Dokuz Eyll . lahiyat Fakltesi Dergisi VIII, zmir1994, 61- 84.

- -----------------------, "Tarihten Gnmze Ahmed Yesev", Trk Yurdu,say 88, stanbul, 1994, 41-44.

- Eb'l-Hayr- Rm, Saltuk- nme, Haz. kr Haluk Akaln, Kltr Bak.Yay. I-III, Ankara 1990.

- Ecer, A. Vehbi, "Ahmed Yesev'de Dini Tolerans ve Anadolu'da etkileri",Milletleraras Hoca Ahmed Yesev Sempozyumu Bildirileri,Kayseri 1993, 101- 113.

---------------------- "Hoca Ahmed Yesev ve Anadolu Trk Kltr",Kubbealt Akademi Mecmuas, Temmuz 2000, 49-55.

- Eraslan, Kemal, Divan- Hikmet Semeler, Ankara 1991.- ----------------------- , "Ahmed Yesev", T.D.V..A., stanbul 1989, II, 159-

161.- ------------------------, "Yesev'nin Fakrnme'si ", TDED, XXII, stanbul

1977, 45-120.- Evliya elebi, Mehmed Zll b. Dervi, Evliya elebi Seyahatnmesi,

kdam Matbaas I-V, Devlet Matbaas VII, Orhaniye Matbaas VIII,stanbul 1314-1928.

- Fazlurrahman, slam, ev. M. Da-M.Aydn, Seluk Yaynlar, Ankara1996.

- Ferideddin-i Attar, Mantk al-Tayr, ev. Abdlbak Glpnarl, MilliEitim Bakanl Yay., I-II, stanbul 1990.

- Flal, Ethem Ruhi, Trkiye'de Alevilik Bektailik, Seluk Yay. Ankara1990.

- Gen, lhan, "Belgat Ynnden Divan- Hikmet zerine BirDeerlendirme", Ahmed-i Yesev Hayat Eserleri Tesirleri, Haz.,N. Ylmaz, Seha Neriyat, stanbul 1996, 425-443.

- Gzel, Abdurrahman , "Hac Bekta Veli'nin Hayat ve Eserleri" Gen


347

Erenler zel s., Ankara 1998, 5-10.- ------------------------ ,"Tekke iiri", Trk Dili Trk iiri zel Says III,

Say 445-450, Ankara 1989, 251-454.- --------------------------, "Ahmed Yesev'nin Fakr-nme'si ile Hac Bekta

Veli'nin Makalat' Arasndaki Benzerlikler" Milletleraras AhmedYesev Sempozyumu Bildirileri, (Ankara 1991), Ankara 1992, 33-43.

- Hac Bekta Veli, Maklt, Esad Coan'n Tenkidli BasmndanSadeletiren Hseyin zbay, Kltr Bakanl Yay. Ankara 1996(Eser, Ankara l Halk Ktphanesi Eski Eserler Blm 355 nu-marada kaytl nshasnn tpk basm ile birlikte yaynlanmtr.)

- ----------------------, Kitabu'l-Fevid (Hazreti Hnkr Hac Bekta-Veli'nin Vasiyetnmesi) Tertipleyen: .., stanbul 1959.

- Hayt, Baymirza, "Trkistan Kadnlarnn Yesevcilik Ananesi",Milletleraras Ahmed Yesev Sempozyumu (26-27 Eyll 1991Ankara) Bildirileri, Ankara 1992, 45- 47 ; Ocak, 299-305.

- Hazini, Cevahiru'l-Ebrr Min Emvac-i Bihr (Yesev Menakbnmesi),ne. Cihan Okuyucu, Erciyes niversitesi Gevher Nesibe Tp TarihiEnst. Yay., Kayseri 1995.

- Hoca Ahmed Yesev, Divan- Hikmet, Haz., Hayat Bice, TrkiyeDiyanet Vakf Yay., Ankara 1993.

- Katip elebi, Kefu'z-Zunn, I-II, stanbul 1971.- Kara, Mustafa, "Yeseviyye Kltrn Gnmze Ulatranlar ve

"Cevahir'l-Ebrr Min Emvci'l-Bihr", Milletleraras AhmedYesev Sempozyumu Bildirileri, Kayseri 1993, 187- 196.

- Karako, Sezai, Yunus Emre, stanbul 1974.- Kprl, Fuad, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara 1976.

- -------------------, "Bektaliin Mene'leri ", Trk Yurdu, say 8, Mays1341, 121-140.

- --------------------,"Msr'da Bektalik", Trkiyat Mecmuas, VI, (1939),13-40.

- --------------------, "Hoca Ahmed Yesev aatay ve Osmanl Edebiyatlarzerindeki Tesiri", Bilgi Mecmuas, Matbaa-i mire, stanbul


348

Nisan 1333, 611-645.- Kurnaz, Cemal- Tatc Mustafa, Yesevlik Bilgisi, Ankara 2000.- --------------------, Ahmet Yesevnin Takipileri Yesevlik Bilgisi, 353-

432.- Mazolu, Hasibe, "Ahmed Yesev'nin Anadolu'ya Att Ateli Esi"

Yesevlik Bilgisi, haz. C. Kurnaz - M.Tatc, Ankara 2000, 459-464.- Mlikoff, rne, Hadji Bektach un mythe et ses avatars, eviri, Turan

Alptekin, Hac Bekta Efsaneden Geree, Cumhuriyet Kitaplar,stanbul 1999.

- --------------------, "Ahmed Yesev ve Trklerde slmiyet", MilletlerarasAhmed Yesev Sempozyumu (26-27 Eyll 1991 Ankara)Bildirileri, Ankara 1992, 61- 67.

- Mert, Hamdi, Hoca Ahmed Yesev, Bilig Yaynlar, Ankara 2000.- --------------------, Hnkr Hac Bekta Vel Hayat Hizmeti Mesaj,

Bilig Yay. Ankara 2000.- Ocak, Ahmet Yaar, "Trk Dnyasnda Ahmed Yesev ve Yesevlik

Kltrnn Yayl: Bir Sf Kltrn Yeniden Gncellemesi",Milletleraras Hoca Ahmed Yesev Sempozyumu Bildirileri,Kayseri 1993, 299-305.

- -----------------------, "Anadolu Trk Halk Sfliinde Ahmed Yesev,Geleneinin Teekkl", Milletleraras Ahmed YesevSempozyumu (26-27 Eyll 1991 Ankara) Bildirileri, Ankara 1992,75-84.

- ----------------------, "Fuad Kprl Sosyal Tarih Perspektifi ve GnmzTrkiyesi'nde Din ve Tasavvuf Tarihi Aratrmalarnda TarihinSaptrlmas Problemi", Trkiyat Aratrmalar Dergisi, say 3,Konya 1977, 221-230.

- -----------------------, Fuat Kprl, "Ahmed Yesev, .A., Mill EitimBas., stanbul 1965, I, 210-215

- ztrk, Mrsel, "Ahmed Yesev- Hac Bekta- Veli ve Yunus EmreZinciri, Yesevlik Bilgisi, Haz. C. Kurnaz- M. Tatc, Ankara 2000,285- 293.

- Pekolcay, Necla, slm Trk Edebiyat, I-II, stanbul 1967.


349

- Saf, Mevlna Ali b. Hseyin, Reaht Ayn'l-Hayat, Matbaai mire1269.

- ahin, Hasan "Ahmed Yesev'nin nsana Bak" Milletleraras HocaAhmed Yesev Sempozyumu Bildirileri, Erciyes niversitesi Yay,Kayseri 1993, 347-351.

- eker, Mehmet- Ylmaz, Necdet, Ahmed-i Yesev Hayat-Eserleri-Fikirleri Tesirleri, Seha Neriyat, stanbul 1996.

- ener, H.brahim, "Yesev Hikmetlerinin Kayna Olarak yetler zerineBir deerlendirme", Ahmed-i Yesev Hayat-Eserleri-FikirleriTesirleri, Haz., Mehmet eker-Necdet Ylmaz,.Seha Neriyat,stanbul 1996, 353-374 ; Yesevlik Bilgisi, Haz., C. Kurnaz-M.Tat199-210.

- Trk Kltr ve Hac Bekta Veli, Trk Kltr ve Hac Bekta VeliVakf Yay. Ankara 1988.

- Vassf, Hseyin, Sefinei Evliy, Osmanlca'dan eviren Mehmet Akku-Ali Ylmaz, Seh Neriyat, I-II, stanbul 1990.

- Velayetnme, (Menkb- Hac Bekta Veli), Haz. Abdlbak Glpnarl,stanbul 1958.

- Vilyetnme, (Menkb- Hac Bekta Veli) Yayna Haz., EsatKorkmaz, Ant Yaynlar, stanbul 1995.

- Ylmaz, Ali, "Ahmed Yesev'nin Hikmetleri le Yunus Emre'niniirlerinde Tasavvuf Muhteva Benzerlikleri", Yesevlik Bilgisi,Haz. Cemal Kurnaz-M. Tatc, Ankara 2000 ; Diyanet, Ekim-KasmAralk 1993, 17-33.

- -------------------, " Divan- Hikmet" Diyanet, say 33, Eyll 1993, 42-43.- Yce, Kemal, "Ahmed Yesev'nin Halfesi Sar Saltuk", Yesevlik Bilgisi,

Haz. C.Kurnaz-M.Tatc, Ankara 2000, 281-293.- Zeybek, N. Kemal "Hoca Ahmed Yesev Trk Milletinin Ruh

Hamurkrdr" Yesev Dergisi, Austos 1994, Say, 8, 12.

DPNOTLAR

1 Ferideddin-i Attar, Mantk al-Tayr, ev., Abdlbak Glpnarl, Milli Eitim BakanlYay., stanbul 1990, II, 34 ; Kemal Eraslan (Hazrlayan), Divan- Hikmet Semeler,Kltr Bakanl Yay., Ankara 1991, 6-16; Mehmet Demirci, "Ahmed Yesev'denYunus Emre'ye" Milletleraras Hoca Ahmed Yesev Sempozyumu Bildirileri,Kayseri 1993, 85- 92 ; "Mehmet Akku, "Tasavvufun Anadolu'ya Girii ve


350

slmlamadaki Rol", Tanm, Kaynaklar Ve Tesirleriyle Tasavvuf, (Vefatnn 10.Ylnda Mehmet Zahit Kotku ve Tasavvuf Sempozyumu Teblileri) Haz., CokunYlmaz, Seh Neriyat, stanbul 1991, 133-142.

2 Hseyin Vassf, Sefinei Evliy, Osmanlca'dan eviren Mehmet Akku- Ali YlmazSeh Neriyat, stanbul 1990, I, 391, 397.

3 Saf, Mevlna Ali b. Hseyin, Reaht Ayn'l-Hayat, Matbaai mire 1269, 14-15.** Fuat Kprl'ye gre Ahmed Yesev, makarr- evliya olan Trkistan'da Yesi

kasabasnda domutur ve babasnn ismi de Muhammed Hanef'dir, bkz., FuadKprl, "Hoca Ahmed Yesev aatay ve Osmanl Edebiyatlar zerindeki Tesiri",Bilgi Mecmuas, Matbaa-i mire, stanbul, Nisan 1333, 611-645.

* Fuat Kprl, Divan- Hikmet'te yer alan,Ey dostlar kulak salun ayduumaNe sebebdin altm de kirdim yirga

beytinden hareketle Ahmed Yesev'nin ya hakknda ileri srlen baz yanlanlamalara kar u gzel aklamay yapmtr:

Rus mteriklerinden Melioransky, slam Ansiklopedisine "Ahmed Yesev" ile ilgiliolarak yazd maddede, "Ahmed Yesev'nin tarih-i tevelld malum olmamaklaberaber divannda altm yanda vefat ettii musarrahdr" diyor. Bu ifade, bir kanoktadan hataldr: Birincisi, hi bir kimse kendi divannda kendisinin lm tarihinisyleyemez. kincisi, mevcud an'ane Ahmed Yesev'nin 125 sene yaadn gsteriyor.ncs, Reht Aynl-Hayat gibi nemli teracim kitaplarnda Ahmed Yesev'ninuzun mrl olduuna dair deliller vardr. Anlalyor ki Melioransky, " Ol sebebdinaltm de kirdim yirga" misranda "yere girme"nin "ile-hane'ye girmek, hy u huyalemden uzaklamak" manasna geldiini anlayamamasna mebni onu vefat eklindetefsir etmitir , bkz, Kprl, "Hoca Ahmed Yesev aatay ve Osmanl Edebiyatlarzerindeki Tesiri", 615.

4 Fuad Kprl, "Hoca Ahmed Yesev aatay ve Osmanl Edebiyatlar zerindekiTesiri", 611-645; Ali Ylmaz, "Ahmed Yesev'nin Hikmetleri le Yunus Emre'niniirlerinde Tasavvuf Muhteva Benzerlikleri", Yesevlik Bilgisi, Haz. C. Kurnaz-M.Tatc, Ankara 2000 ; Hamdi Mert, Hoca Ahmed Yesev, Bilig Yaynlar, Ankara2000, 10-11 ; Akku, 133-142.

5 Cm, Abdurrahman, Nefaht'l-ns Evliy Menkbeleri, Tercme ve erh, Lmielebi, Hazrlayanlar: Sleyman Uluda- Mustafa Kara, Marifet Yay., stanbul 1995,843 ; Vassf, I, 395; Ethem Ruhi Flal, Trkiye'de Alevilik Bektailik, Seluk Yay.Ankara 1990,137; Hamdi Mert, Hnkar Hac Bekta Veli, Bilig Yaynlar, Ankara2000, 14.

6 Bkz: Kprlzade M. Fuad, "Bektaliin Mene'leri ", Trk Yurdu, say 8, Mays1341, 121-140.

7 Bkz: Fuad Kprl, "Msr'da Bektalik", Trkiyat Mecmuas, VI, (1939), 13-40.8 Ahmet Yaar Ocak, Fuad Kprl, Sosyal Tarih Perspektifi ve Gnmz Trkiyesi'nde

Din ve Tasavvuf Tarihi Aratrmalarnda Tarihin Saptrlmas Problemi", TrkiyatAratrmalar Dergisi, say 3, Konya 1977, 221-230.

* Bekta kelimesinin anlam; "Bek" kap snacak yer, sk aalk, koruluk gibianlamlara gelmektedir. Ayn zamanda Maverannehir'de bir yer addr. "Ta" ise dost,muhib, ortak vb. anlamlara gelmektedir. "Ta", sonralar "da" ekline dnmtr;"dinda", "arkada" kelimelerinde olduu gibi. Bu durumda Bekta kelimesi "melce-ierbab- tark, dost olan zat" anlamndadr, bkz., Vassf, I, 399.


351

9 Mehmet Demirci, "Tarihten Gnmze Ahmed Yesev", Trk Yurdu, s. 88, stanbul,1994, 41-44.

10 Vilyetnme, (Menakb- Hac Bekta Veli), Haz. Abdlbak Glpnarl, stanbul1958, 17; Vilyetnme, Yayna Haz., Esat Korkmaz, Ant Yaynlar, stanbul 1995, 36;Demirci, 41.

11 R. Tschudi, Das Viljet-nme des Hadschim Sultan, Berlin 1914'ten naklen HasibeMazolu, "Ahmed Yesev'nin Anadolu'ya Att Ateli Esi" Yesevilik Bilgisi, Haz.,Cemal Kurnaz - Mustafa Tatc, Ankara 2000, 459-464

12 Bkz., Eb'l-Hayr- Rm, Saltuk-nme, Haz. kr Haluk Akaln, Kltr Bak. Yay. I-III, Ankara 1990.

13 Mazolu, 459-464, (Ayrca Bkz: Ahmet Fakih, Kitabu Evsf- Mescidi'-erfe,Yaymlayan Hasibe Mazolu, TDK. Yaynlar, Ankara 1974, 10.

14 Mazolu, "Ahmed Yesev'nin Anadolu'ya Att Ateli Esi", 464.15 k Paaolu Tarihi, ne. Atsz, M.E.B. Yay. stanbul 1992, 164-165; bu kaynakta

(Hac Bekta Veli ile ilgili menkbeler) u ifadeler dikkati ekmektedir: " Bu HacBekta, Horasan'dan kalkt.. Evvela Sivas'a geldi... Bu Anadolu'da misafirler veseyyahlar arasnda drt tayfa vardr ki anlr. Biri Anadolu Gazileri, biri AnadoluAhileri, biri Anadolu Abdallar, biri de Anadolu Baclar. Hac Bekta Hazretibunlarn iinde Anadolu Baclar'n seti ki ona Hatun Ana derlerdi. Geldi onu kzedindi. Gizli bilgi ve kerametlerini ona gsterdi, teslim etti. Sonra oradan Allahrahmetine vard.." Bzk., Ak Paaolu Tarihi, 164-165.

16 k Paaolu Tarihi; 164-166; Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lkMutasavvflar, Ankara 1976, 48.

17 Vilayetnme'deki u beyit de bu doumu anlatmaktadr: Gricek yzni olunun o mah Adn Bekta virdi onun h (Glpnarl, Velyetnme, 1-4)* Hseyin Vassf, "Bekta Veli'ye Niin Hac Dediler" bal altnda u menkbeyi

anlatmtr:"Yukarda yazdm gibi Lokman- Parende Hicaz'a gitmi idi. Arafat'a kp kbleyedoru dndkleri esnada Lokman mridlerine demi ki; Yranlar bugn arefe gndr,imdi bizim ellerde yemek piirilir . Bu sz Allah'n kudretiyle Hac Bekta'a mlumoldu. Tam bu esnada eyhin evinde de yemekler piiriyorlard. Bekta, hemen bir tepsiyemei ald gibi o anda Lokman'a sunuverdi. O da Niabur'a dndkleri zamanocuun bu kerametini herkese syledi; ona Hac lakabn verdi. Yoksa Hac Bekta,hacca gitmi erlerden deildir" Bkz., Vassf, 396-397.

** Hacim Sultan Velyetnmesi'nde Hac Bekta Veli, dorudan doruya Hoca AhmedYesev'in halfesi olarak zikredilir. Burada ise, grld gibi, Hac Bekta'n,Lokman- Parende mridi olduu sylenmektedir (Ayrca bkz: Kprl, TrkEdebiyatnda lk Mutasavvflar, 49-50) Menakb- Hac Bekta Veli isimli eserdeise, bu konuya aydnlk getiren u cmleler vardr: "..Trkistan'n 99 bin pirinin PiriHace Ahmed Yesev'nin halifelerindendir; adna eyh Lokman- Perende derler;Bekta'a ancak o hocalk edebilir; onu hoca tutmanz en doru itir; (dediler), Sultanbrahim, Bekta- Horasan'ye eyh Lokman' Perende'yi hoca atad. Lokman- Perende,Trkistan'n 99 bin pirinin piri Sultan Hace Ahmed Yesev'nin halifesiydi.. Bkz:Vilyetnme, E. Korkmaz Yay.19-20.

18 li, Gelibolulu Mustafa, Kitab't-Trih-i Knh'l-Ahbr, Kayseri Raid EfendiKt. 920 no'lu nsha, stinsah Tar. 1083, IV. Rkn, 20 a- 20b ; Ayn eser, ne, Ahmet


352

Uur- Mustafa uhadar-Ahmet Gl- Hakk uhadar, Erciyes niversitesi yay. Kayseri1997, 88-92 ; Ali Aktan, "Knh'l-Ahbr'a Gre Ahmed Yesev ve Anadolu'dakiHalifeleri", Milletleraras Hoca Ahmed Yesev Sempozyumu (26-29 Mays 1993)Bildirileri, Kayseri 1993, 13- 22.

19 Bak: li, Knh'l-Ahbr, 92-97.20 Aktan, 13-22.21 Mustafa Kara, "Yeseviyye Kltrn Gnmze Ulatranlar ve "Cevahir'l-Ebrr

Min Emvci'l-Bihr", Milletleraras Ahmed Yesevi Sempozyumu Bildirileri, 187-196.

22 Vilyetname, E. Korkmaz Yay., 24.23 Vilyetname, E. Korkmaz Yay., 24-25.24 Vilyetname, E. Korkmaz Yay., 26-28.* Elif-i Ta: Hac Bekta Veli ile Anadolu'ya geldii kabul edilen, drt dilimli ve diki

izgisi elif harfini simgeleyen uzun uha balk (daha geni bilgi iin bkz. H. Mazolu,459-464)

** Sefine-i Evliya'da bunun "susam yapra" olduu yazldr, bkz., Vassf, I, 396.25 Vilyetname, E. Korkmaz Yay., 34-35.* Hcim Sultan Velyet-name'sindeki bu konu ile ilgili menkbe yledir: "Sultan Hoca

Ahmed Yesev Hazretlerinin bir aa klc vard. Getirip tekbir edip, onu sultan HacBekta Veli el-Horasn'nin beline kuatt ve dah ocakta dut aacndan od yanard.Onu kavrayp Rm'a (Anadolu'ya) doru pertev etti. Rm'da bunu tutalar diyu, dedi. Ohavada yana yana geerken, Konya'da bir er vard, Sultan Hoca Ahmed Fakih derlerdi.O odu kapp, hcresinin nne dikti. Kudret-i lah orada bir aa bitti; tepesi yank,aas dut idi. Hemen yemi virdi idi, bkz., Necla Pekolcay, slm Trk Edebiyat,stanbul 1967, I, 95.

26 Vilyetname, Esat Korkmaz Yay., 35-36; brahim Aslanolu, "Alevlik Nedir" HacBekta Veli Aratrma Dergisi, Ankara 2000, 153-184.

27 Ahmet Yaar Ocak, "Trk Dnyasnda Ahmed Yesev ve Yesevlik KltrnnYayl: Bir Suf Kltrn Yeniden Gncellemesi", Milletleraras Hoca AhmedYesev Sempozyumu Bildirileri, Kayseri 1993, 299-305.

28 Ahmed Yaar Ocak, "Anadolu Trk Halk Sfliinde Ahmed Yesev, GeleneininTeekkl", Milletleraras Ahmed Yesev Sempozyumu (26-27 Eyll 1991 Ankara)Bildirileri, Ankara 1992, 75-84.

29 Fuad Kprl, "Ahmed Yesev", .A., Mill Eitim Bas., stanbul 1965, I, 210-215;rne Mlikoff, "Ahmed Yesev ve Trklerde slmiyet", Milletleraras Ahmed YesevSempozyumu (26-27 Eyll 1991 Ankara) Bildirileri, Ankara 1992, 61- 67; rneMlikoff, Hadji Bektach un mythe et ses avatars, eviri, Turan Alptekin, HacBekta Efsaneden Geree, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul 1999, 37, not : rneMlikoff'un bu iki almasnda yukardaki bilgilere ilaveten, Yesev meclislerindekadnlarn, erkeklerin toplantlarna "kapanmakszn ve rtsz katldklarna" dairifadeler de yer almaktadr ki dier kaynaklarda bu hususu gremedik.

30 A. Vehbi Ecer, "Hoca Ahmed Yesev ve Anadolu Trk Kltr", Kubbealt AkademiMecmuas, stanbul Temmuz 2000, 49-55.

* Cevahiru'l-Ebrr'da da bu menkibeler, yani Ahmed Yesev'ye mfettif gnderilmesi,mfettiin Ahmed Yesev'yi balayarak be yz kam vurmas, be yz kamya hises karmayp beyzbirinci kamdan ok ac duymas, son kamdan neden acduyduu sorulunca da, arkasna kuvvetli bir cinin engel oluturarak kamlarn ona


353

demesi sebebiyle etkilenmemesi, be yz birinci kamda cinin ya da perinin ekilmiolmas sebebiyle kamnn Ahmed Yesev'ye dokunmas.. ayrntl bir ekildeanlatlmtr, bkz., Hazin, 46-47.

31 Eraslan, Divan- Hikmet Semeler, 180-183.* "muft- ba


354

49 Kitabu'-Fevid, 9, 19'dan naklen ztrk, 285.* "Hac Bekta buyurmutur" ifadesi eserin Hac Bekta Veli'ye ait olmadn gstermez.

nk Hac Bekta Veli ve benzeri mutasavvflar bir mecliste toplant halindemritlerine ders verdiklerinde bir veya bir ka kii de oradaki dersi ya da sohbeti zaptageiyordu. Sonra da bu zabtlarn eyh adna eser haline dntrldanlalmaktadr.

** Bu ynyle Kitab'l-Fevid, Maklat'a benzemektedir ki bu durum da Kitab'l-Fevid'in Hac Bekta Veli'ye ait bir eser olduunu gsteren bir delil olarak elealnabilir.

50 ztrk, 287-288.51 Kitab'l-Fevid, 8'den naklen ztrk, 288.52 Kitab'l-Fevid, 11'den naklen ztrk, 288-289.53 Kitab'l-Fevid, 28' den naklen ztrk, 289.54 Banarl, I, 294-295.55 Banarl, I, 294-295.56 Bkz: Uluslararas Hac Bekta Veli Sempozyumu (27-29 Nisan 2000) Bildirileri

(yaynlanmam), Dzenleyen, Hac Bekta Veli Anadolu Kltr Vakf.57 Bayram, a.g. Sempozyum bildirisi.58 Ylmaz, 311 - 336 ; Ali Ylmaz, " Divan- Hikmet" Diyanet, say 33, Eyll 1993, 42-

43.59 Abdurrahman Gzel, "Tekke iiri", Trk Dili Trk iiri zel Says III, say 445-

450, Ankara 1989, ( 251-454 ), 316.60 Banarl, I, 278.61 Eraslan, Divan- Hikmet Semeler, 39-40.62 Baymirza Hayt,"Trkistan Kadnlarnn Yesevcilik Ananesi", Milletleraras Ahmed

Yesev Sempozyumu (26-27 Eyll 1991) Bildirileri, Ankara 1992, 45- 47 ; Ocak,"Trk Dnyasnda Ahmed Yesev ve Yesevlik Kltrnn Yayl..", 299-305.

63 Hayt, 45-47.64 Ocak, "Trk Dnyasnda Ahmed Yesev ve Yesevlik Kltrnn Yayl..", : 299-

305.65 Hasan ahin, "Ahmed Yesev'nin nsana Bak" Milletleraras Hoca Ahmed Yesev

Sempozyumu Bildirileri, Erciyes niversitesi Yay, Kayseri 1993, 347-351.66 Eraslan, Divan- Hikmet Semeler, 307 ; ahin, 347-351.67 Melikoff, 61-74.68 Aslanolu, 163.69 Eraslan, Divan- Hikmet Semeler, 39.70 Fuat Kprl, "Ahmed Yesev, .A., Mill Eitim Bas., stanbul 1965, I, 210-215;

Cemal Kurnaz-Mustafa Tatc, Ahmet Yesevnin Takipileri Yesevlik Bilgisi, 353-432; Abdurrahman Gzel, "Tekke iiri", 316 - 319.

71 Abdurrahman Gzel, "Ahmed Yesev'nin Fakr-nme'si ile Hac Bekta Veli'ninMakalat' Arasndaki Benzerlikler" Milletleraras Ahmed Yesev SempozyumuBildirileri, (Ankara 1991), Ankara 1992, 33-43; Abdurrahman Gzel, "Hac BektaVeli'nin Hayat ve Eserleri" Gen Erenler zel say, Ankara 1998, 5-10.

72 Gzel, a.g. eserler.73 Trk Kltr ve Hac Bekta Veli, Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Vakf Yay.,

Ankara, 23, 50-51.


355

74 H.brahim ener, "Yesev Hikmetlerinin Kayna Olarak yetler zerine BirDeerlendirme", Ahmed Yesev Hayat- Eserleri-Fikirleri Tesirleri, Haz., Mehmeteker- Necdet Ylmaz,.Seha Neriyat, stanbul 1996, 353-374 ; Yesevlik Bilgisi, Haz.,C. Kurnaz-M.Tatc 199-210.

* Defter-i Sni yani ikinci defter ya da ikinci kitap demektir ki byk ihtimalle AhmedYesev, Farkr-nme'sine "Birinci Defter", kitabnn bu hikmetle balayan ikinciblmne de Defter-i San = kinci Kitap adn vermitir. Fuat Kprl, Defter-iEvvel'in Ahmed Yesev'nin birinci kitab, Defter-i Sni'nin ise ikinci ktab olduunusylemitir, bkz., Fuad Kprl, "Hoca Ahmed Yesev aatay ve OsmanlEdebiyatlar zerindeki Tesiri", Bilgi Mecmuas, Matbaa-i mire, stanbul , Nisan1333, 611-645.

75 Eraslan, Divan- Hikmet Semeler, 48.76 Maklt, 1, 7.* Siccin : Cehennemin en aa yeri.77 Eraslan, Divan- Hikmet Semeler, 57.78 Maklt, 12, 1879 Eraslan, Divan- Hikmet Semeler, 311.80 Eraslan, Divan- Hikmet Semeler, 334-335.81 Maklt,11.82 Makalt, 6, 30.83 Maklt, 4, 9, 10, 28.84 Hoca Ahmed Yesev, Divan- Hikmet, 109.85 Eraslan, Divan- Hikmet Semeler, 334-335.86 Maklt, 30-3187 Trk Kltr ve Hac Bekta Veli, 77.88 Maklt, 54.89 Maklt, 54.

ahmed yesevÎ ve haci bektaŞ velİ aralarõndaki bağlar, fikirleri, tesirleri ve türk İslâm...

Documents