TÜRK- İSLAM MEDENİYE·ri . AKADEMIK ARAŞTIRMALAR . .

DERGISI

Yılda iki kez yayınlanan ulusal ve uluslar arası hakemli bir dergidir.

Editöı·:

Prof. Dr. Mehmet AYDIN '

Editör Yardımcısı:

Yrd. Doç. Dr. Alunet ARAS

Yayııı Sekreter1jası:

Yrd. Doç. Dr. Ahmet ARAS

Yrd. Doç. Dr. Mehmet ŞAHİN

Yrd. Doç. Dr. DicleAYDIN

Sayı: 4

KONYA- 2007

KUTADGU BİLİG'İN SÖZ V ARLIGINDAN ÖRNEKLER*

Dr. İbrahim TAŞ ..

ABSTRACT

Qutadgu Bilig, one of the most İnıportant works of Qarahanli Turkic period, has a big value fm• many aspects, especial!y ıvith its word formatian in vocabulmy. In the studies canceming word fomıation, Qutadgu Bi lig 's word formatian is als o evaluated. In this stuc(v, etymological interesting wor_ds are dwe!t on while the evaluations are being studied with a critica! eye.

İslami dönem Türk edebiyatının en eski anıtı olan .Kutaçjgu Bilig, 6500'den fazla beyitten oluşan uzun, öğretici bir şiirdir. Dili, 9 ve 1 O. yüzyıllara aitBudist ve Maniheist eserlerin dili olan eski Uygur Türkçesinin devann sayabileceğimiz Karaharılı

Türkçesidir.

.Kutaçjgu Bilig'in bize üç elyazması ulaşnuştır. Bu nüshalardan en eskisi, büyük olasılıkla 13. yüzyılda yazılmış olan Fergana nüshasıdır. Kalüre nüshası 14. yüzyılda yazılnuş izleninıini vermektedir. .Kutaçjgu Bilig'in üçüncü nüshası olan Uygur harfli Herat -öbür adıyla Viyana- nüshası ise 1439'da istinsah edilmiştir. Bu yazmanın Arap harfli bir nüshadan istinsah edildiği ve çok sayıda yanlış içerdiği de açıkça bellidir.

.Kutaçjgu Bilig'in eleştirili yayım 1947'de Reşid Rahmeti Arat tarafından yapılnuştır. 1

Arat, 1959'da da .Kutaçjgu Bi!ig'in günümüz Türkçesine çevirisini yapnuştır.2 K. Eraslan, O. F. Sertkaya ve N. Yüce ise, Arat metnine bağlı kalarak eserin son ve üçüncü cildi olan "İndeks"i yayımlamışlardır.3

Bu arada, Dankoff da eserin, Arat metnine dayanan İngilizce bir çevirisini yayıınlamıştır.4 Ancak Dankoff, Arat yayıım üzerinde çok sayıda düzeltme de yapmıştır. .Kutaçjgu Bilig yayımındaki çeşitli okuyuş hatalarınm metnin günümüz Türkçesine

• Bu çalışma, Kutadgu Bilig'de Söz Ynp11111 (İstanbul 2005: 1\•larmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırınaları Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Türk Dili Bilim Dalı) adlı doktora tezimden seçme yapılarak hazırlanmıştır.

··Selçuk Üniversitesi, Türk Dili Okutmanı, Konya. 1 ARAT, Reşid Rahmeti: Kutndgu Bilig, I: M<'lin, İstanbul 1947: Atatürk Kültür, Dil \'e Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları: 458. 2 ARAT, Reşid Rahmeti: Kutndgu Bilig, ll: Terciimc, Ankara 1959: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kuruımı Türk Tarih Kurumu Yayınları Il. Dizi-Sa. 20'·. 3 ARAT, Reşid Rahmeti: K11lndgu Bilig, lll: İndeks (indeksi neşre hazırlayanlar: Kemal Eraslan- Osman F. Sertkaya-Nuri Yüce), İstanbul1979: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları: 47, Seri: IV­Sayı: A 12. 4 D.·\NKOFF, Robert: )'ıisuf Kluişş !ftijib. Wisdom of Royal Glorıl !Kutadgu Bı lig!. A Turko-1~/amic lv1irrorfor Princcs, Chicago and London 1983: Publications of the Center for Middle Eastern Studies Number 16.

nı

cevırısı sırasında doğrudan Arat'ın kendisi tarafından düzeltilmiş olduğu da ~nutulmamalıdır. Örneğin, 50. beytİn 2. dizesindeki iki sözcüğü;

iki fsadw erdi kı"idegii iki bu! ar erdi ödriim budunda iki

"Bunlar halkın en iyisi ve seçkini idiler" olarak çevrilmesinden dolayı Arat tarafından yigi "en iyisi" olarak düzeltilrniştir5 (Tekin 1991 b: 197).

Bugüne değin, Arat metni ve "İndeks" üzerinde, türlü eksikliklere ve yanlışlıklara değinen pek çok çalışma yapılımştır.6 Bunların dışında değişik yazılarda $:.11taçjgu Bilig'deki sözcüklerden söz edenler de olmuştur. Clauson7 ve Nadelyayev'in8 de sözlüklerinde Arat metnindeki türlü okuma ve anlama yanlışianna işaret ettikleri unutulmamalıdır.

J>:utaç]gu Bilig'deki söz yapırnına ilişkin ise, bugüne değin bildiğimiz kadarıyla, şu çalışmalar yapılmıştır: Ahmet B[ican] ERCiLASUN: Kutadgu Bi lig Grameri -Fiil-, Ankara 1984: Gazi Üniversitesi Yayın No: 33, Gazi Eğitim Fakültesi Yayın No: 3; Yasemin ŞENEL-TEMiZSOYLU: Kutadgu Bilig'de İsim Yapimi, Ankara 2002: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi; Talip YILDIRIM: Kutadgu Bilig'de İsim Çekim ve Yapım Ek/eri, Niğde 1998: Niğde Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi. Son iki çalışma yüksek lisans tezi olup .Kutaçjgu Bi lig' deki çekim ve yapım eklerinin bir tür listesi görünümündedirler. Ercilasun 'un çalışması ise başlıca iki bölümden oluşmaktadır. Türetmeleri illeeleyen birinci bölüm "Yapı", eylem çekimini ele alan ikinci bölüm ise "Çekim" adını almaktadır. Söz yapınunı ilgilendiren bölüm, birinci bölümde "Türemiş Fiiller" (14-44) bahsinde yer almaktadır. Ercilasun, "Söz Başı "ndan (IX. s.) öğrendiğimize göre, Arat metnini esas almakla birlikte, üç yazmadaki yazılışları ve farklılıkları da değerlendirmiştir. Ayrıca J>:utaçjgu Bilig'deki örneklerle de yetinmeyerek, Dlviinu Lugiiti 't-tz'irk ve Atebetii "1-{zafsiiyıfs'taki eylemlerle de karşılaştırmalar yapmıştır. Ercilasun'un, söz yapımı ile ilgili olan "Türemiş Fiiler" bölümündeki bazı eksikliklerle, katılamadığım bazı okuma ve türetme önerilerinden bir kısmına burada değinmek istiyorum:

1. "İsimden Fiil Yapma Ekleri" bölümünde, [+çA-l, [+çi-), {+di-}, {+gAr-}, [+ki­}, [+kir-] 1 [+krA-l ve [+si-] ile "Fiilden Fiil Yapma Ekleri" bölümünde [-ç-], [-GA-

5 Aıvn, Reşid Rahmeti: Kutadgu Bilig, II: Tcrciimc, Ankara "1Y9-t, 15. s. 6 DANKOFF, Robert: 'Textual Problcms in Kutadgu Bilig", foımıal of Turkish Studies 3 (1979): 89-99; "REŞiD RAII.\ıı:-ıi AR,\1, Kutadgu Bilig lll: indeks (indeksi neşre hazırlayanlar: Kemal Eraslan- Osman F. ?ertkaya - Nuri Yüce). Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları: 47, Seri: IV - Sayı: A 12. Istanbul - 1979. XV + 566 pp. 500 TL", Joıınıal Of Tıırkislı Stiıdics Türk/iik Bilgisi Araştırmalan In Memoriam Ali Nilıad Tarlım Hı1/ırıı Say1sl, 3. cilt, 1979: 461-64; DOERFER, Gerhard: "Türkolojide Eleştiri Sonınları", Türk Dili Araş/mmılan Ydlıği Belielen 1980-1981 (1983): 89-99; TEZCAN, Semih: "Kutadgu Bilig Dizini Üzerine", Beliden XLV /2 (1981) 178: 23-78; ÖNLER, Zafer: "Kutadgu Bilig'de "Ekçek" Kelimesi Üzerine", Tiirk Dili .J97 (1993): 3.J2-.J.J; ATA, Aysu: "Kutadgu Bilig Üzerinde Bir Düzenleme Denemesi: Kör mü, Kiir mü?", Tiirkoloji Dergisi Xl ll (1993): 301-08 vb. 7 CLAl'SON, Sir Gerard: An Etymologica/ Diclionııry of Pre-T!ıirlemllı-Cenlury Turkish, Oxford 1972: Oxford Un.i\·ersity Press. 8 NADELYAYEI', V. M., D. M. N.-\siuıv, E. R. TENiŞEV, A. M. Ş(ERBAK: Dn•pnetyurk_.;kiy slomr', Leningrad 1969: Akadc•ıniya Nauk SSSR İnstitut Yazıkoznaniya.

}, {-gsA-}, {-ldA-}, {-lA-} ve {-:tA-} ekieri eksiktir. Dolayısıyla bu eklerle türemiş sözcükler için ya türetme gösterilmemiş ya da farklı türetmeler ileri sürülmüştür.

2. Şu eylemlerin ilk hece ünlüleri, bence, düzeltilmelidir: kökre- "gürlemek" (16. s.) (doğrusu kiikre-; krş. Trkrn. kiikre- "uyandırmak; heyecanlandırmak; birine karşı tahrik etmek", Bşk. körköre- "kükremek" vb.), kiiyiir- "yakmak" (35. s.) (doğrusu köyiir-), oğra- "uğramak" (16. s.) (doğrusu uğra-; krş. Uyg. (Br.) uğur ve uğra-, Tuv. uğ "fırsat, uygun zaman"), ywndar- (38. s.) (doğrusu yomdar-; krş. CC yomufs- "toplanmak", yomdar- "toplamak", Kar. TH yomdar- "k"Urmak, toplamak", yomul- "toplanmak", Yak. somogo "brrişik, ayrık olmayan"< *yonıfsı vb.) vb.

3. Ercilasun, küre- "kaçmak" eylemini kiir "hile, fesat" adından getiriyor (16. s.). Bu sözcük, bence, DLT kiir "özgür, cesur, ele avuca sığmaz, yönetilmez" adından

türemiştir; krş. Orh. küre- "kaçak olmak, bağımsız olmak, yönetilmez olmak". Ayrıca "hile, fesat" anlamındaki sözcük /ö/ ile kör biçimindedir ve Moğolcadır. kö!..Te­"gürlemek" eylemi de yine {+A-} eki ile türetilmiş yansıma kökenli bir eylem kabul ediliyor (16. s.). Yansıma eylemler bilindiği gibi {+A-} eki ile değil, genellikle {+kl-} ve {+klr-} 1 {+krA-} ekieri ile türetilir. Ercilasun o/j:ı- "çağırmak" eylemini, başkaları gibi, ofs "ok" adından türetiyor. Bence, "ok" ile "çağırınak" arasında kurulan anlam ilişkisi zorlamadu. Ercilasun, kiirjez- "korumak" eylemini kiirj- eyleminden (38. s.), tezgin- "dönmek, dolaşmak" eylemini de tez- 'ten ( 42. s.) getiriyor. Bilindiği gibi kiirjez-, ET kiized- eyleminin, tezgin- de ET tegiz-in- eyleminin yer değiştim1eli biçimidir, vb. vb.

Bu yazıda, f>.utarjğu Bilig'in söz varlığından kökenbilimsel olarak ilginç bulduğum ya da öyle gördüğüm bazı sözcükler üzerinde durmak istiyorum:

1. arjğır9 "aygu" (4064, 4441, 5781) < *arjığır <*adı- "ayırmak"; Çuv. (vir "aygır", Yak. atlr ay.< *dığır <*adı-ğır "(doğurmak için sürüden) ayrılnuş (olan aygır); krş. bir de Mo. acirga(n) "aygır, daınızlık at; başka hayvan isimlerinin önünde kullanılırsa

hayvanın erkekliğini belirtir", Hal. azraga ay. < *adırğa(n) < *adn+ğa(n) (Tekin 2003c: 359; Lessing 2003: 99b); ek için krş. Çağ. ç1/j:ğur "saldıran" < çı/j:- "çıkmak, ileri atılmak", oyğannıağur "uyanmayan" < oyğamna- "uyaıın1amak", ötgiir "keskin" < öt­"geçmek", tayğur "kaypak, kaygan" < tay- "kaymak", yap1şğur "yapışan, yapışır" < yapış- "yapışmak" (ÖlmezZ 1996: 277)

2. aıı·1çğa 10 "ihtiyar" (1638a, 1638b) < *aırıç+ğa. aıı·uçğa ay. (2984a, 2984b, 4152a vb.)< *aıvuç+ğa, aıruçğahfs "ihtiyarlık" (C ll, C 80, I vb.)< aıruç+ğa+hfs < *üb; krş. Uyg. abuçfsa "ihtiyar", krş. bir de Mo. ab u, aba "baba; büyük baba, (daha çok sevgi

9 Eren'in (1999: 27a), Yak. ntlr ve Çuv. fyfr biçimlerinin "komşu diyalektlerden geçtiği" yolundaki göriişii doğru değildir. Yakutça biçim *dıgır üzerinden daha eski bir *ndı,~ır (Tekin 2003c: 359), Çuvaşça biçim ise kurallı *d-r> y-r değişiınİ ile (krş. Çuv. şfyfr- "sıyırınak" < *sıdır-; DLT sııfır- ay., Çuv. uyfr- "ayırmak" < *ndır-; Uyg. adar-, ndır- ay. vb.) daha eski bir *ndgır'dan gelir (Ceylan 1997: 73). Clauson da (1972: 66b) Mo. acim- "ilerlemek, ileri gitmek, öne geçmek, üzerine almak, başvurmak; kalmak, konuk olmak; çekilmek, geri çekilmek, çekinmek, iist kişilerden uzak durmak" (Lessing 2003: 99b) biçimini Türkçeden bir alıntı saymıştır, oysa Türkçenin hiçbir döneminde /d/ fonemi /ı/ ya da /i/ ünlüsü önünde /c/ye dönüşmemiştir. Bu gelişme Moğolcaya özgüdür (Tekin 1976: 283).

10 Sözciiğiin günümüz Türk dillerindeki biçimleri için b k. Li 1'199: 225-26.

ifadesiyle) baba", Hal. av, iiv ay.< *iiba (Rasanen 1957: 92; Tekin 2003c: 357; Kaçalin 2003: 23; Lessing 2003: Sa); ek için krş. Uyg. anaçım "anneciğim" < ana+ç+'m, ataçım "babacığım" < ata+ç+'m, ögiiçiim "anneciğim(iz)" < ög+üç+ıinı (Erdal 2004: ı45); KB fsurtga "acuze, koca karı"< *fsiirt+ga (Ölmez 2001: 193)

3. bayat11 "kadim (Tanrı)" (B 1, ı, 6 vb.) < *biiya "zengin"; krş. Mo. bayan "zenginlik, baylık, refah, bolluk; bay, zengin, varlıklı, hali vaktinde yerinde" < *biiya+n (Erdal 1991: 82; Lessing 2003: ı22a); krş. ET biiy "zengin", DLT biiy ay., Trkm. biiy ay., Yak. biiy ay., Behc. biiy ay. (Tekin I 995a: 90, ı 00, 115, 172)

4. bıçafs 12 "bıçak" (4599) (< *biçek), biçek ay. (788, 810, 811 vb.)< *bl"bıçak"; krş. Uyg. bi ay., Tuv. bijek "bıçak" < *bişek < *blçek (Brockelmann 1954: 91; Rasanen 1957: 93; 1969: 75a; Gabain 1988: 43; Erdal 1991: 47; 2004: 58; Tekin 1997b: 171); Yak. bT, ml"bıçak yüzü" (Tekin 1995a: ı83)

5. biti- 13 "yazmak" (B 16, C 27, C 51 vb.), bitig "mektup" (C 27, C 44, C 52 vb.)< biti-g, bitigçi "katip" (C 38, 2494, 2671 vb.) < biti-gçi, bitigsiz "yazılmamış olan, kayda geçmemiş olan" (2778) < biti-g+siz, bitigii "kalem" ( 1342) < biti-gii, bitin- "yazılmak"

(15, 2697) < biti-n-, hitit- "yazdırınak" (267ı) < hiti-t- < *bit "yazı fırçası" (Ölmez 1997: 180; Tekin 2000a: 88)

6. botjwz 14 "halk, kabileler" (C 56, 53, 194 vb.)< *botju "boy, kabile"; krş. Mo. boda "öz, madde, özdek; cisim, beden, fizik; nesne" (Clauson 1972: 306b; Dankoff 1985: 75; Bilgen 1989: 32; Erdal 1991: 92; 2004: 158; Tekin 2000a: 85; Lessing 2003: 173a; Tezcan 2004: 349)

7. erkek "erkek" (979, 980, 4523) < *irkek <*irk "koç"; krş. DLT irk ay., Uyg. (Br.) Trkeklen- "erkeklenmek", Yak. (leh.) irgelj "(hayvan ve 1.-uşlar için) erkek", fakat er "koca, erkek", Hiç. lıirkek "erkek", fakat her "erkek, koca"; anlam gelişmesi için krş. İng. ki d "oğlak; çocuk" (Erdal 1991: 41; Tekin 1994b: 24 7)

8. esirke- 15 "acımak, eseflenn1ek" (950, 3131, 3745 vb.)< *es; krş. DLT esiz, essiz "yazık!", Yen. esiz ay. (Brockelmann 1954: 222; Ercilasun 1984: 19; Erdal 1991: 459-

ll Belki de büzülme ile daha eski bir *l7tl.ıf+a,~ut'tan; krş. Uyg. neliik "niçin? nasıl?" < *ncgiiliik vb. (Erdal 1991: 82; 2004: 123; Kaçalin2004: 94). 12 Doerfer (1965: 721), Clauson (1972: 293b) n~ başkaları ET bıça~ sözcüğüniin ET bıç- "biçmek, kesınek" eyleminden türediği görüşündeler. Bu görüş kabul edilemez; çünkü Eski Türkçede (-Akl diye bir ek yoktur. 13 Erdal (1991: 484), biti- "yazmak" eyleminin başka bir dil'den ödünçleme olduğunu düşünüyor. Ona göre olası kök olan '"bil' e Türkçede rastlanmaz ve (+l-l eki de geçişli eyleınler türetir. Eylemin yapısıyla ve kökeniyle ilgili olarak daha ayrıntılı bilgi için b k. Ölmez 1997: 180-81.

l4 Yazınalarda 6279. beyitte yor}wı biçiminde yazılmış olan sözdiğiin borjun "şahsen, bizzat" (bor} "kişi, kendisi" \'C (+ni araç durumu eki) ~·erine bir ınüstensih yaniışı olduğu yolundaki açıklama için lık. T. Tekin, "On l\1iddle Turkle lıudım/bıufun 'null, aıınihilated'", Studia Turcoiogieıı Cmcovieıısia 5 (1998): 265-66. s.

l5 Rasanen (1969: 50a), Clauson (1972: 252b), Tezcan (1981: 44), Dankoff (1985: 27), Gabain (1988: 2h5a) Vt' Tiet-.ce'nin (2003: 740b) bu eylemi, /g/ ünsüzü ile, esirgc- biçiminde okuınaları doğru değildir.

234

l

60; Tekin 1991a: 149; 1994b: 270; 2000a: 88; Ölmez 2001: 200,223, 231; Tietze 2003: 249a)

9. esizim 16 "ne yazık!" (1516, 1788, 2654 vb.)< *esiz "yazık!"; krş. DLT esiz17, essiz "yazık!", Yen. esiz ay., esiz e "eyvah! yazık!", esizinı ay., esizim e ay. (Tekin 2000a: 163, 164, 166)

10. etmek "(yenecek) ekmek" (1191, 2318, 2319 vb.)< et (4519, 5862, 6481 vb.); krş. Uyg. kökiizmek "göğüs zırhı" < kökiiz "göğüs" 18 (Kaçalin 2006: 140-44)

ll. fsaıvrıl- 19 "kavrulmak" (119) < *fsagur- "kızarmak, kızarhnak, kavurmak"; krş. DLT /sagur-, /sawur- ay. (Dankoff 1985: 124; Bilgen 1989: 109; Erdal1991: 661)

12. keçe20 "gece; akşam" (489, 1506, 1606 vb.)~ klçe (734), keçeki "geceki" (5996) < keçe+ki < keç "geç, uzun" (556, 1350, 1383 vb.) < *klç "geç, geç vakit" (Rasanen 1957: 242; 1969: 245b; Bilgen 1989: 16; Tekin 2000a: 81; 2003b: 201); krŞ. Uyg. kiç "geç", DLT klç ay., Trkm. glç ay., Özb. (Har.) glç ay., EAT gic ~ giç ay., Az. gee ay. (Tekin 1995a: 131, 182)

13. kökçin "yaşlanmış, ak saçlı (ihtiyar)d1 (376, 667, 1798 vb.) (< *mavimsi, mavimtırak; gri, kır") < kök22 "gök, gökyüzü; mavi, yeşil, boz" (B 3, 3, 22 vb.) < *kDk (Clauson 1972: 710a; Tekin 2000b: 9); ek için krş. DLT balıfsçm "balıkç1l", Trk. akçrl

16 Tezcan (1981: 44), esizinı sözcüğündeki {+m} ekinin "1. kişi iyelik eki" olmadığı görüşünde. Ne var ki, Yenisey yazıtlarında ünlem görevinde kullanılan bw] a "ne dert' ne acı!" sözcüğünün Herhis Barı yazıtı, kuzeybatı yüzü 1. satırındaki tekil ı. kişi iyelik ekli bw]ıını a "ne yazık! ne acı!" biçimi, bu ekin iyelik eki olduğıınu gösterir niteliktedir (Tekin 2000a: 166). 17 Tekin (1989: 161), "yazık!" anlamındaki bu iinlem ile yine DLTdeki esiz "kötü" sözcüğiinü birleştirmekle yanılınıştır (Nadelyayev 1969: 183b, 184a; Clauson 1972: 253a; Erdal 1991: 326).

ıs {+mAk} ekli daha fazla örnek için b k. Kaçalin 2006: 140-44. 19 Clauson (1972: 586b) ve Tezcan (19S1: 47), burada, fsawrıl- "sıkıştırılmak" anlamında başka bir eylernin söz konusu olduğu görüşündeler. Ancak Erdal (1991: 661), eski Türk dillerinde fsagımtf- -fsagrııl- - fsaprııl- "kavnılmak" biçünlerinde yaşayan eylernin BT XIII 3,64'te fsarırıl- "kavrulmak" biçiminde geçtiği gerekçesiyle, iki eylem arasında kararsız kalmıştır. Ben, her iki biçimde de yorumlanabilen bu beyitte, fsavır- - fsm•ıır- "toplamak, sıkıştınnak" eyleminin eski Türk dillerinde edilgen biçimi bultınınadığı için, fsaıurıl- "kavrulmak" okım1ayı tercih ediyorum. 20 Olası bir başka ctimoloji ise, vakti yle, Erdal'ın (197S: SS; 1997: 73) ileri sürmüş olduğu görüştür: kı!çc < *kı!+çe (eşitlik durumu). Bu görüş daha sonra Doerfer'ce de (1995: 317) beniınsenıniştir. Öte yandan sözcüğü, ET keç- "geçmek" eylemiyle ilgili gören görüşler ise şu iki nedenle kabul edilemez: 1. kı!çc sözcüğünün kök hcce ünlüsü, eski metinlerde hemen daima kapalı /e/ ile olmasına rağmen kcç- eylemi açık /e/ ilcdir (Erdal 1978: SS); 2. kcç- eylemi kısa ünlülüdür: Hiç. keç- "geçmek", Trkm. geç- ay. 21 Üç yerde geçen kökçin sözcüğünün (376, 2S1S, 3074), yine üç yerde geçen kökçi11 safsal "orta yaşlı, sakalına kır düşmüş (kişi)" yerine düşüm yoluyla meydana gelmiş bir sözcük olduğımukabul etmek gerekir; KB'dcki benzer düşüm örnekleri için krş. ar/sa "meni, spcrma" (13S7) < *arfsıı sımıı (krş.

I<Terc. arfsa sııwı ay.J, /sıl "kılkuyruk kuşu" (72) < DLT /sıl fw~, fsılfswfrııfs ay., sarıg "öd, safra" (6010) < DLT sarıg s11w ay., sııw "saygınlık, itibar" (2639, 4332,5436, 662S) < yii: sııwı ay. (737, 2007, 42S9, 5516, 551S, 6040, 610S), yiizi sııwl11ğ ay. (4524), yiiz smu/11,~ t11t- "saygınlığını konunak" (4297) vb. (Tezcan 19S1: 30, 49, 5S, 60). 22 indeks'te (274 ,·c 275. s.) "gök, gökyüzü" ilc "ına\·i, yeşil" anlamları iki ayrı kök maddesinde \'Priliyor; birleştirilınelidir (Clauson 1972: 70Sb; Dankofi 1985: 10S).

235

"akçıl", Kzk. akşzl ay., ku·çıl "griye çalan", kökşii "mavimsi" < * kökçif (Bilgen 1989: 14; Tekin 1994b: 250); DLT kok "mavi, yeşil; gök", Trkm. gOk "gök, mavi", Az. göy "mavi, yeşil; sema", Yak. küö!J "mavi", Koyb. kOk "mavi, yeşil", Çuv. kfvak "gök, mavi", Hiç. krk "yeşil", Mac. kek (kek] "mavi"< EB (Tekin 1995a: 50, 12I, I84)

14. kükre-13 "ldikremek" (86) < *kiirkire- < *kiir yansıma; krş. Uyg. kiikre-, kiikire­"(gök) gürlemek"; Kklp. gürkire- ay., Alt. kürküre- ay., Bşk. körköre- ay., Kırg.

kürkiirö- ay. < Mo. kiirkire- "gurlamak, homurdamak, hırlamak; (şelale) gürlemek" (Lessing 2003: 800b); benzer yapılar için krş. DLT ço~Ta- "kaynamak, fokurdamak" < *çor+lpra- (krş. Mo. çorkira-, çurkira- "inlemek, feryat etmek, kükremek, gürlemek, yüksek sesle konuşmak, bağınp çağınnak, hıçkınnak" (Lessing 2003: 330a)), o/sra­"alçak sesle kişnemek" < *or+fsıra- (krş. Mo. orkira-, urkira- "kükremek, kişnemek, bağırmak; Iıomurdanmak; ıslık çalmak" (Le ss ing 2003: 967b )) (Tekin I 982: 5 I O-II; Bilgen I989: 88; Erdal1991: 470)

15. kiire-24 "kaçmak" (3I6, 1II8, 44I2 vb.), kiireg "kaçak" (1118, 57IO) < küre-g, kiireş- "güreşmek, boğuşmak" (681, 2249, 2360) <küre-ş-, küre!- "kaçırmak" (6526, 6536, 654I) < küre-t- < kiir "yiğit, pek yürekli, kabadayı" (57, 283, 409 vb.); krş. DLT kiir "özgür, cesur, ele avuca sığmaz, yönetilmez", Orh. küre- "kaçak olmak, bağımsız olmak, yönetilmez olmak" (Rasanen 1969: 3 IOb; Erdal1991: 422; Tekin 2000a: 87)

16. kiitçi "çoban" (1412) < *küdütçi < küd-at+çi < kü- "korumak" (2033, 5846) < *kil- (Erdal 199I: I 15); krş. Uyg. kiiii- [ku-] "beklemek, gözetmek", DLT kzld­"beklemek, intizar etmek", Trkm. giiyt- "beklemek", Yak. kılt- "beklemek, ümit etmek" (Tekin I 995a: I 85)

17. naru "bir yana, sonra, öte" (266, 366, 519 vb.), naru/sı "sonraki, öteki" (2710, 3607, 4657 vb.)< naru+fsı < *uıaru < *ma+ru <*in Ana Altayca 3. kişi zamiri; krş. ET maru "sonra, öte" (Tekin I 980: 14; I 993: 40; 2003b: 20 I; Erdal 2004: 206)

23 Bu eylemi, kök hece ünlüsü /ö/ ile, kökre- biçiminde okuyanlar (Gabain 1988: 283a; Boeschoten 1995: 705) ve bunu da kök "gök, gökyüzü" adından getirmek isteyenler olmuştur (Nadelyayev 1969: 313a; Clauson 1972: 713a). Erdal'ın da belirttiği gibi (1991: 470), kiikrc- kısa ünlüiii (krş. Trkm. kiikre­"uyandırmak; heyccanlandırmak; birine karşı tahrik etmek"), kök ise uzun ünliilüdür (krş. DLT ki~: "mm·i, yeşil; gök", Trkm. gOk "gök, mavi", Yak. kiiö[t "m;n·i", Hiç. kFk "yeşil'"). Ayrıca krş. bir de Bşk. körköre- < *kiirkirt:-. Tat. kiikre- ise bu dildeki ii> ö gelişınesine aykırı birkaç sözcükten biri dolarak değerlendirilmelidir (Tekin 1995b: 262-63). Öte yandan Erdisun da (1984: 16) sözcüğü, kökre­biçiminde okuyup, bunu da {+A-l eki ile türemiş yansıma kökenli bir eylem kabul ediyor. Bu görüş, yansıma eylemler genellikle {+klr-1 ve {+kl-1 ekieri ile türetildiği için, kabul edilemez.

24 Ereilasım (1984: 16) kiire- "kaçmak" eylemini "hile, fesat" anlamındaki kiir adından getiriyor. Orh. kiire- "kaçak olmak, bağımsız olmak, yönetilmez olmak" eylemi göz önünde bulundurulursa, söz konusu eylentin DLT kiir "özgür, cesur, ele avuca sığmaz, yönetilmez" adından türemiş olması daha ıniiınkiin göri"uüiyor. Ayrıca "hile, fesat" anlamındaki sözcük 1 ö/ iledir ve Moğolcadır: Mo. gör, göre "asılsız suçlama, iftira, karalama", Hal. gördeb "iftira ehnek, kar<ı çalmak", görç "iftira", Klın. gör" "iftira, karalama, hile, ovmı", Bur. c;:iir "tuzak, hile, ovun", c;:iirddgc "iftira", On. c;:ör ay. Sözcüğün günümüz Türk dilleriııcle görülmeı;ıesi de Moğolca oluşmu~ destekler (Tczcan-1LJ97: 15lJ-Iı0; Ölmez J9lJ9: 61-62; Lessing 2003: 618).

T

1

1

ı 1

1

1 ı

18, o/sı- "oh.Lımak; çağırmak" (A ı2, B 16, C 28 vb.), o/sıçı "davetçi" (36) (< *ofsıtç/'}, o~·ıtçı ay. (3 ı ı5, 3470, 3488 vb.)< ofsı-t+çı, o~ıgçı "davetçi" (1473) < o~ı-gçı, ofszmafs "okuma; çağırma" (C 6ı, C 63, 466 vb.) < o/p-mafs, o~ın- "okumak" (1356) < o/sı-n-, ofsış- "çağrışmak" (2365) < o/sı-ş-, ofsıt- "çağırtmak" (4ı6, 64ı) < ofsı-t- < *o "çağrı için verilen seslenme, karşılık"; krş. DLT o ay. (Erdal 1991: 468); ek için krş. Az. öyü- "yüreği bulanmak, kusacak gibi olmak", Trkm. Og-e- ay. < *ö"Ki- < *ff+ki-; krş. bir de Trk. öğiir- "h.Lısacak gibi olmak"< *ffkir- < *ff+kir- (Tekin 2003a: 63)

19. ogrr "hırsız" (3 ı3, 1737, 2404 vb.), ogrzlrfs "hırsızlık" (5768) < ogrı+hfs < *ogur­"çalmak"~ krş. Yak. uor- ay.< *ör-< *ogur- (Tekin ı994b: 269)

20. tu/as "aciz, zavallı" (84) < *tulaz26 <tu! "dul" (84a, 84b, 1376 vb.) < *tü!; krş. DLT tu/as yüz "üzgün ya da yaslı çelıre", EAT tulaz 1 talaz "aciz, işsiz, güçsüz, derbeder", Terc. fulaz "hakir, itibarsız", Trk. (ağız) do/az 1. "işsiz güçsüz (kimse)"; 2. "ipsiz, sapsız (kimse)" (DS IV: 1545b), du/az "yetim" (DS IV: 1596b), to/az - talloz "başıboş, işsiz güçsüz, serseri" (DS X: 3952b) ve belki Kırg. tu/as "özensiz, karmakarışık, darmadağınık" (Rasanen ı969: 498a; Clauson 1972: 502a; Dankoff 1985: ı99; Tezcan 200ı: 183-84; Ata 2004a: 35-36); ek için krş. DLT kel)es "sığ su"< *kel)ez (krş. DK gel)ez "ekilmemiş, otla kaplanmış tarla") < kel) "geniş" (Dankoff 1985: ı02); DLT tü! "dul" (Tekin ı995a: lll)

21. iiste-27 "kazanmak, artmak" U 16, 245 ı, 3447 vb.), üstem "at üzerine işlenen altın gümüş işleme" (1766, 2280, 2385 vb.)< üste-m, iistel) "üstün, galip" (ı 796, 1948, 2269 vb.) < iiste-1], iister- (/sara/s iister- "küstahlık etmek, pervasız davraıırnak" deyiıninde) (2205) < üste-r- < *üz "üst, yukarı"; krş. CC iiz "yukarıda, üstte; üzerine", YUyg. iiz, yüz, ez ay. < *üz, Orh., Uyg. üze "üstte, yukarıda" < *üz, Uyg. üzdün, iiztün, üstün ay. < *üz vb. (Tekin 199ıa: ı45; ı994b: 269-70)

22. üzengü "üzengi" (6ı 10) < *lzel)ii < *Ize-n-gü < iz28 "iz, nişan" (235, 87ı, 877 vb.) < */z29

; krş. Çuv. yirana "üzengi" < *yırana < *yirelJii < *TrelJÜ, Uyg. izel)ülük

25 /tç/ > /ç/ için krş. DLT köçiik "but, kalça" < *kötçiik, Orh. oçufs "ocak"< *otçufs, KB kiitçi "çoban"<

* kiidiitçi, tuçz "her zaman, sürekli" < *tutçz (Erdal2004: 113). 26 Karahanlı Türkçesinde son ses /z/nin /s/ olduğunu gösteren örnekler vardır: -mAs< -mAz, DLT kCIJ<'S "sığ su" < *k<'Jjc:, ölcs "baygm, solgım" < *ölcz ve belki yali] llS "yalnız"< *ya!Jz; öz (Tekin 1994b: 263). 27 Erdal (1991: 457), Uyg. iislc- eylemini iizc "üstte, yukarıda" adından getiriyor: *ii:c+lc- > iiste-. Tekin (1994b: 269-70), gerçekte ikinci ünlüsü vurgultı olan iize sözcüğünün böyle bir yapıda ünlüsünün düşmesinin zor olacağını belirterek, bu etimolojiye karşı çıkmıştır. Öte yandan Clauson (1972: 243b), Dankoff (1985: 61) ve Ereilasım da (1984: 16) bu sözcüğü iisl "üst, yukarı" adından {+A-l ekli bir eylem kabul ediyorlar. Bilindiği gibi, ET'de buhınmayan iist sözcüğü, yanlış çözümleme sonucu Uyg. iisliill sözcüğünden daha sonra ortaya çıkmış bir biçiındir. 28 Arat'ın4907. beyitte iz okuduğu sözcüğü, Dankoff (1983: 263) eş "eş, arkadaş" olarak di.izeltmiştir.

29 Erdal (2004: 57), KB z:-zg (4411) biçimine bakarak bu sözcüğün ana biçimini, art ünlü ile, *iz olarak las;ırlıyor. KB'deki m,~ biçimi, bence, izıg okıınınalı ve /ı/ ünlüsünün Orta Asya Türkçesinde kaybofması sonucu /i/ i.inlüsünün nötrleşerek yarattığı uyumsuzluğun eski örneklerinden kabul edilmelidir (krş. DLT tJşzg ve tişll'fmafs; krş. bir de YUyg. çiş "diş", çişlar (çoğul), çişmi "terbiyesiz, kaba, numaracı", fakat çişlimek < çişle-, çişll'fmek; Özb. fiş, tişlemnf.;, tiş/ctmlifs). /ıl ünlüsünün Çağatayca ile birlikte kaybolması, /i/li sözcüklerin yalnız Türkçe sözcüklerde değil Arapça-Farsça

237

"ayak tabanı", Hak., Alt. izeJ)fi "üzengi", Tuv. ezel)gi ay., Bar. izel)gii ay., Yak. ilıel)e ay. < *lzel)ii, DLT iizeiJii "üzengi" (Tekin 1994a: 61; Tekin 2001: 78; Ata 2004b: 187); DLT Tz "art, arka", Trkrn. Iz "iz; art, arka", Özb. (Har.) Iz "iz" (Tekin 1995a: 183)

23. yarm30 "yarın" (232, 244, 549 vb.), yamılp "yarınki" (397, 918, 3020 vb.) < yarm+lp, yarınlı/s "yarınlık, ahiret" (1147, 1208, 1278 vb.) < yann+lıfs < *yar; krş.

yarıt- "ışınmak, parlamak" < *yar+ u- (Erdal 1978: 88; Tekin 2004: 35); krş. Behc. yarm "yarın", Terc. yarın "sabah", Gag. yarın "yarın", Tık yarın, (ağız) yarın ay.; krş. bir de Tuv. darta ay., dartagı "yarınki" (Tekin 1995a: 63, 117, 175)

24. yemil 1 "yemiş, meyve" (1651, 2889, 2904 vb.), yemişsiz "yemişsiz" (2455a, 2455b) < yemiş+siz <yem "yemek"< yem (6559) (Tekin 1959: 371; Erdal 1991: 422); krş. DL T yzm "yemek, taam" (Tekin 1995a: 107)

25. yogruP2 "yoğurt" ( 4442) < *yoğ11r-"t < *yog-; krş. yoğun "kalın, yoğun" < *yog­"n (Erdal1991: 313; Tekin 1994b: 259)

26. yiigse-33 "yükselme k, uzamak" (1809), yiigsek "yüksek" (308, 4998) < yiigse-k < *yiig "yüksek yer" < *zig; krş. DLT yiigse- "yüksek olmak, yükselmek", Uyg., DLT yiigsek "yüksek", Orh. yiige(t)tiir- "terfi ettirmek", yiig(g)erii "yukarı" < *yiig (Tekin 1994a:64; 1994b:256;2000a:83)

alıntılarda da art i.inlülü ekler almasına neden olmuştı.u: dTnga "dine", 'ilnıga "ilıne", dilga "gönle" vb. (Tekin 1994b: 253; 1995b: 260-61; Taş 2001: XIX). Çağataycadaki 3. kişi iyelik ekli Arapça-Farsça sözcüklerin, genellikle, art i.inli.ili.i ekler alması da bu görüşü destekler: Adem ferzendiga "insanoğltına", lzinınıetiga "çalışmasına", !Jbnetleriga "hizmetlerine", mes 'ele/eriga "meselelerine", zıiliiyetiga "vilayetine" (ÖlmezZ 1996: 53-54).

30 Clatıson (1972: 970a), ET yarın "sabahleyin" sözcüği.inü ET yanı- "parlamak, aydınlanınak" eyleminden getiriyor. Erdal (1978: 88), bu etimolojiye, haklı olarak, söz konusu eylemin ikinci hece ünlüsüni.in /ı/ değil fakat 1 u/ olduğu gerekçesiyle karşı çıkrruşhr (Tekin 2004: 35).

31 Sözcüğü, ye- "yemek" eyleminden 1-mlş} ekli bir eylem sıfatı olarak açıklamak isteyenler olmuştur (Rasanen 1957: 137; 1969: 197a; Clauson 1972: 938b; Dankoff 1985: 221; Eren 1999: 451a). ycmif, anlam bakımından, bu ekle türemiş olamaz.

32 Bu sözcük, ileri süriildüğü gibi, yogur- "yoğurmak" eyleminden türemiş olamaz: 1. yogur- eylemi Türkçe ve Azerice dışmda öbür Türk dillerinde /u/ iledir, btma göre eylemin birincil biçimi de yıtgur- olmalıdu. Ayrıca yogrul ve yo,~un Ti.irkmencede /o/ltı iken, "yoğurmak" an.lammdaki eylem /u/ ile yugur- biçimindedir; 2. "yoğurt" ile "yoğnrmak" arasında herhangi bir arılam ilişkisi de yoktur; yağurt süt yoğnılarak yafıılınaz (Tekin 1994b: 259, 277). 33 Rasanen (1969: 207b), Clauson (1972: 915b, 916a), Dankoff (1985: 236) ve Erdal'ın (1991: 258) /k/li yiikse- ve yiiksek okuytı.şları, sırasıyla, yiigse- ve yiigsek olarak.düzeltilmelidir. Gag. iisek "yüksek", lise/t- "yükseltmek" ve Trk. (ağız) yilsck, yiiğsck, yiiysck "yüksek" (DS Xl: 4331b) biçimleri, ancak daha eski ve birincil bir *yiigsck ve *yiigsc/1- sözcüklerinden gelişmiş olabilir. Ayrıca Trk. (ağız) yiiğ, yiiğcek, yiicck "ovadaki küçük yiikselti, hüyük", yiice/ti "yüksek yer, yükselti; yükseklik" (DS Xl: 4325a), yiiğlcıı-, yiiyscl- "yükselmek", yiiğliik "dağm en yüksek noktasma yakm tepe" (DS X.l: 4325b), iiğiicek, fipcck, iiyiicck "büyük, yığına toprak tepe" (DS X.l: 4084a) biçimleri de bu okuyuşu destekler niteliktedir.

y- ön türemesi ve kök hece ünliisi.inün tıztınluğu için ise krş. Çuv. sii/ - siil {"yükseklik, boy; üst, üzer, yukarı"< *yiigcl < yiig+cl, Çuv. si, siy "tepe, üst"< *yig < *yiig < *z/g; krş. bir de Mo. ögsö-, ögsc­"yiikselmek, çıkmak, yukarı doğru gitmek, yokuş yukarı çıkmak, akmhya karşı veya nehrin yukarısma doğru gitmek", Hal. ögsö- ay.< *ögsc- <*<%;sc- (Tekin 1994b: 256, Lessing 2003: 987b).

238

KISAL TMALAR

Alt _ Altayca Kar. TH Karaimcenin Trakay ve Haliç Az. Azerice lehçesi Bar. Baraba KB bk. Arat 4 1999 Behc. bk. Ertaylan 1960 Kırg. Kırgızca Br. bk. Gabain 1952 Kklp. Karakalpakça B ş k. Başkıırtça Klm. Kalınııkça

BT XIII bk. Zieme 1985 Koyb. Koybaka . B ur. Buryatça KTerc. bk. Eckınann 1976 cc bk. Gmnbech 1936 Kzk. Kazakça Çağ. Çağatayca Ma c. Macarca Çuv. Çuvaşça Mo. Moğolca

DK bk. Kaçalin 2006 Or h. Orhon Türkçesi DLT bk. Dankoff 1985 Oyr. Ç)yrotça DS bk. Türk Dil Kurumu 1963-82 Özb. Özbekçe EAT bk. Dilçin 1983 Tat. Tatarca EB Eski Bulgarca Terc. bk. Houtsma 1894 ET Eski Türkçe Tr k. Türkçe Gag. Gagavuzca Tr km. Türkmence Hak. Hakasça Tuv. Tuvaca •1 :~

Hal. Halha Uyg. Uygurca " Har. Özbekçenin Harezm lehçeleri Yak. Yakutça Hiç. Halaçça Yen. Y enisey Yazıtları İng. İngilizce YUyg. Yeni Uygurca

239

KAYNAKLAR

ARAT, Reşid Rahmeti, 1979: Kutadgu Bilig, lll: İndeks (indeksi neşre hazırlayanlar: Kemal ERASLAN, Osman F(ikri] SERTKAYA ve Nuri YüCE), İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları: 47, Seri: IV- Sayı: A 12

-, 2006: Yusuf Has Hacib: Kutadgu Bilig, İstanbul: Kabalcı Yayınevi: 265, Şark Klasikleri Dizisi: 4

-, 41999 (1947): Kutadgu Bilig, 1: Metin, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek

Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları: 458

-, 6 ı 994 (1959): Yusuf Has Hiıcib: Kutadgı1 Bilig, ll: Çeviri, Ankara: Atatürk Kültür,

Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları II. Dizi- Sa. 20e

ARIKOGLU, Ekrem ve Klara KUULAR, 2003: Tuva Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 822

1

ATA, Aysu, 1993: "Kutadgu Bilig Üzerinde Bir Düzenleme Denemesi: Kör mü, Kür mü?", Türkoloji Dergisi XI/1: 301-08

-, 2004a: "Dede Korkut Hikayeleri'nde Şüpheli Birkaç Kelime Üzerine Düşünceler", Türk Dili Araştzrmalarz Yzllzğı Selleten 1998/1: 29-38

-, 2004b: Türkçe İlk Kur 'an Tercümesi (Rylands Nüshasz) Karahaniz Türkçesi (Giriş­Metin-Notlar-Dizin), Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 854

BiLGEN, İpek, I 989: Dlviinu Lugiiti 't-türk 'te Söz Yapımz, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi

BOESCHOTEN, H(endrik] E., M. VANDAMME, S(emih] TEZCAN, ı995: Al-Rabghilzl, The Stories oftlıe Prophets: Qişaş al-Anbiyii', An Eastern Turkish Version I, II, Leiden: E. J. Br i ll

BROCKELMANN, C(arl], 1954: Osttiirkisc/ze Grammatik der islamisehen Litteratursprachen Mittelasiens, Leiden: E. J. Brill

CEYLAN, Emine. ı 997: Çuvaşça Çok Zamaniz Ses Bilgisi, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 675

CLAUSON, Sir Gerard, 1972: An Etymological Dictionm)' of Pre- Thirteent/ı-Centwy Turkish, Oxford: Oxford University Press

DANKOFF, Robeıt, ı979a: "Textual Problems in Kutadgu Bilig", Journal of Turkish Studies 3: 89-99

-, ı979b: "REŞiD ~RAHMETi ARAT, Kutadgu Bi/ig lll: İndeks (indeksi neşre hazırlayanlar: Kemal Eraslan - Osman F. Sertkaya - Nuri Yüce). Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları: 47, Seri: IV- Sayı: A ı2. İstanbul- ı979. XV+ 566 pp. 500 TL", Journal Of Turkish Studies Tiirkliik Bilgisi Araştırmaları In Memoriam Ali Nilwd Tar/cm Hatıra Sayısi. Cilt 3: 461-64. Ham•ard Üniversitesi Yayını

-. 1983: Yilsı!f Khüşş f{iijib. Wisdom of Royal Gl01y (Kutadgu Bi!ig). A Turko-lslamic !lilirrorfor Princes. Chicago and London: Publications of the Center for Middle Eastem Snıdies Number ı 6

240

- ve James KELLY, 1985: Mabmüd al-Kiis)'ar/: Compendium of the Turkic Dialects (Diwiin Lu)'iit at-Tza·k), III, Cambridge: Sources ofOriental Languages and Literatures 7, Türkish Sources VII

DiLÇİN, Cem (düzenleyen), 1983: Yeni Tarama Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 503

DOERFER, Gerhard, 1965: Türhsche und mongolische Elemente im Neupersisclzen, II, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag

-ve SemilfTEZCAN, 1980: Wörterbuch des Chaladsclı (Dialekt von Xarrab), Budapest: Akademiai Kiad6 Bibliotheca Orientalis Hungarica XXVI

-, 1983: "Türkolojide Eleştiri Sorunları", Türk Dili Araştırmalan Yıllığı Selleten i980-i98i: 87-99

-, 1995: "Talat Tekin: irk Sitig. The Book of Omens. Turcologica, hg. v. Lars Johanson, 18. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag 1993. 133 S. go (75-133 Facsimile)", Central Asiatic Journal XXXIX: 327-28

ECKMANN, Janos, 1976: Middle Turkic Glosses of the Ry/ands interlinear Koran Translation, Budapest

-, 1988: Çağatayca El Kitabı, Çev. Günay Karaağaç, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No. 3412

ERCiLASUN, Ahmet B[ican], 1984: Kutadgu Bilig Grameri -Fiil-, Ankara: Gazi Üniversitesi Yayın No: 33, Gazi Eğitim Fakültesi Yayın No: 3

ERDAL, Marcel, 1978: "Irk Bitig Üzerine Yeni Notlar", Türk Dili Araştırmalan Yıllığı Selleten i977: 87-119

-, 1991: Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon, I-II, Wiesbaden: Turcologica 9

1997: "Further notes on the irk Sitig", Turkic Languages 1: 63-100

-, 2004: A Grammar of Old Turkic, Leiden-Boston: Brill

EREN, Hasan, 1999: Türk Dilinin EtimaJojik Sözlüğü, Ankara: Bizim Büro Basım Evi

ERTA YLAN, İ[smail] H[ikınet] (yayımlayan), 1960: Selıcetii '1-lıadii 'ik, jl m ev' izeti '1-lıa/ii 'ik, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No. 859

GABAIN, A[nnemarie] von, 1952: Tiirkisclıe Twfan-Texte VIII, Berlin

-, 1988: Eski Tiirkçenin Grameri, Çev. Mehmet Akalın, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 332

GR0NBECH, Kaare, 1936: Codex Cumanicus, cad. Marc.Lat. DXLIX, Faksınile, Kopenhagen

-, 1942: Komanisehes Wörterbuclı. Tiirkisclıer Wortindex zu Codex Cumanicus, Kopenhagen

GüRSOY-NASKALi, Emine ve Muvaffak DURAN Ll, 1999: Altayca-Tiirkçe Sözlük, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kuruımı Yayınları: 725

HOUTSMA. M. Th., 1894: E in tiirkisclı-arabisclıer Glossar. Leiden

241

KAÇ ALİN, Mustafa S[inan], 2003: "Abuşka Sözlüğü Üzerine", Tiirk Dilleri Araştırmaları 13: 23-28

-, 2004: "Dede Korkut Kitabı'nda Okuma Önerileri", Türk Dili Araştırmalan Yıllzğı B elleten I 998/1: 93-100

-, 2006: Dedem Korkut 'un Kazan Bey Oğuz-namesi f.-Jikayet-i Oguz-name-i .Kazan Beg ve Gayrı -Metin ve Açıklamalar-, İstanbul: Kitabevi 288

LESSING, Ferdinand D., 2003: Moğolca-Türkçe Sözlük /:A-N, 2: 0-C (Z), Çev. Gürray Karaağaç, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kunımu Yayınları: 829/1

Li, Yong-Söng, 1999: Türk Dillerinde Akrabalık Ad/an, İstanbul: Simurg. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 15

NADELYAYEV, V. M., D. M. NASİLOV, E. R. TENİŞEV, A. M. ŞÇERBAK, 1969: Drevnetyurkskiy slovar ·, Leningrad: Akaderniya Nauk SSSR İnstitut Yazıkoznaniya

NECİP, E[mir] N[adjipoviç], 1995: Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, Çev. İklil Kurban, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları: 615

ÜRALTAY, Hasan, Nuri YÜCE, Saadet PlNAR, 1984: Kazak Türkçesi Sözliiğü, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Yayını: 8

ÖLMEZ, Mehmet, 1997: "Eski Türk Yazıtlarında Yabancı Öğeler (2}", Tiirk Dilleri Araştırmalan 7: 175-86

-, 1999: "Eski Türk Yazıtlarında Yabancı Öğeler (3)", Türk Dilleri Araştırmalan 9: 59-65

-, 2001: "Altayca-Türkçe Sözlük, Prof. Dr. Emine Gürsoy-Naskali, Muvaffak Duranlı, TDK, ISBN 975-16-1146-6, Ankara 1999,266 s.", Türk Dilleri Araştırmalan ll: 191-236

ÖLMEZ, Zuhal, 1996: Ebu/gazi Balıadir Han. Şecere-i Terakime (Türkmenlerin Soykiitiiğü), Ankara: Simurg. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 3

ÖNLER, Zafer, 1993: "Kutadgu Bilig'de "Ekçek" Kelimesi Üzerine", Türk Dili 497: 342-44

Ri\SANEN, Maıtti, 1957: Materialien zur Morplzo/ogie der türkisehen Spraclzen, Helsink:i: Studia Orientalia Edidit Societas Orientalis Fennica XXI

-, 1969: Versuch eines etymo/ogisclıen Wörterhuclıs der Türk1praclıen, Helsink:i: Lexica Societatis Fenno-Ugricae XVII, ı

Ş ENEL-TEMiZSOY LU, Yasemin, 2002: Kutadgu Bi lig 'de' İsim Yapunı, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi

TAŞ, İbral~iın, 2001: Çağatayca Kur 'an Tefsiri (2 r-4 I"J Giriş-Metin-Dizin, İstanbul: Marmara U niversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi

-, 2005: Kwadgu Bi/ig 'de Söz Yapımı, İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Doktora Tezi

TEK İN, Şinasi, 200 ı: İ~tikakçuun Köşesi Türk Dilinde Kelimelerin ve Ekierin Ham ll Ozerine Denemeler, İstanbul: Simurg Yayınları 4ı. Dil Ye Edebiyat 8

242

TEKiN, [Mehmet) Talat, ı959: "A. N. KONONOV, Grammatika sovrememıogo turetskogo literaturnogo yaz1ka. Moskva-Leningrad, 1956. 569 s. (Akademiya Nauk SSSR. İnstitut vostokovedeniya)", Türk Dili Araştumaları Y1lhğ1 B elleten 1959: 33 ı-78

, 1976: "E. V. SEVORTYAN, Etinıologiçeskiy slovar' tyurkskib yaz1kov (Obşçetyurkskiye i mejtyurkskiye osnovı na glasnıye), 767 s., Moskva ı974 (Akademiya Nauk SSSR, İnstitut Yazıkoznaniya, İzdatel'stvo "Nauka")", Türk Dili Araştmnalan Yilhğ1 Selleten 1975-/976:274-85

-, ı 980: "Qçüncü Kişi iyelik Eki Üzerine", Genel Dilbilim Dergisi 7-8/2: 1 O-ı 7

-, ı982: "On The Structure of Altaic Echoic Verbs in {-KirA}", Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hımg. XXXVI/1-3: 503-ı3

-, ı 989: Xl. Yüzyıl Türk Şiiri Divan u Lugati 't-turk 'teki Manzum Parçalar, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınlan 54ı

-, ı99 ı a: "New Examples of Zetacism", Türk Dilleri Araştırmaları 1991: 145-50

-, ı 99 ı b: "Wisdom of Royal Gloıy (Kutadgu Bilig): A Turko-1slamic Mirror for Princes. By YÜSUF KHAŞŞ I::IAJIB Translated with an introduction and notes by Robert Dankoff. Chicago and London: The University of Chicago Press, ı 983. Pp. 28 ı", (Çev. Mehmet Ölmez), Türk Dilleri Araştırmaları 1991: 197-200

-, ı993a: Hımların Dili, Ankara: Doruk Yayınları 33

-, ı 994a: "Türk Dillerinde Önseste y- Türemesi", Türk Dilleri Araştırmaları 4: 51-66

-, 1994b: "Notes on Old Turkic Word Formation", Central Asiatic Journal XXXVIII/2: 244-81

-, 1 ı 995a: Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlü/er, Ankara: Simurg. Türk Dilleri

Araştııınalan Dizisi: 13

-, ı 995b: "Al-Rabghiizl, The Stories of the Prophets: Qişaş al-Anbiya ·. An Eastenz Turkish Version, Leiden /995", Türk Dilleri Araştırmaları 5: 259-64

-, Mehmet ÖLMEZ, Emine CEYLAN, Zuhal ÖLMEZ, Süer EKER, ı995c: Türkmence­Türkçe Sö:::liik, Ankara: Simurg. Türk Dilleri Araştırınaları Dizisi: 18

-, ı 998: "On Middle Turkic budun/budu n 'null. annihilated"', Studia Turcologica Cracoviensia 5: 263-66

-, 2000a: Orh01ı Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9

-, 2000b: "Ana Türkçe'de z'leşme ve ş'leşme", Xl!!. Dilbilim Kurultay Bildirileri 13-15 May1s 1999: 1-12. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yaymevi

-. 2003a: "On the Origin of Primary Long Vowels in Turkic", Makaleler/. Altayistik (Yayıma Hazırlayanlar: Emine YILMAZ - Nurettin DEMİR): 57-64. Ankara: Grafiker Yaymcılık: ll

-, 2003b: "Üze Zarfı Hakkmda", Makaleler/. Altayistik (Yayıma Hazırlayanlar: Emine YILMAZ- Nurettin DEMİR): ı97-204. Ankara: Grafiker Yaymcılık: 1 ı

-, 2003c: "Altaic Etymologies: I", Makaleler !. Altayistik (Yayıma Hazırlayanlar: Emine YILMAZ- Nurettin DEMİR): 356-75. Ankara: Grafiker Yayıncılık: ll

-. 2004: Irk Bitig. Eski L~rgurca Fal Kitabi (Hazırlayan: Nurettin DEMİR - Emine YILMAZ), Ankara: üncü Kitap. Türk Dili Tarihinin Temel Sorunları: 1

243

TEZCAN, Semih, 1981: "Kutadgu Bilig Dizini Üzerine", Selleten XLV/2 (178): 23-78

-, 1997: "Additional Iranian Loan-words in Early Turkic Languages", Türk Dilleri Araştmnalan 7: 157-64

-, 2001: Dede Korkut Oğuznameleri Üzerine Notlar, İstanbul: Yapı Kredi Yayınlan-1457, Edebiyat- 394

-, 2004: "Über die ursprüngliche Bedeutung von bodım", Twfan Revisited- Tlıe First Centwy of Resem·c!ı into tlıe Arts and Cultures of tlıe Si lk Road. Edited by Desmond Durkin-Meisterernst, Simone Christiane Rasclunann, Jens Wilkens, Marianne Yaldiz, Peter Zieme. Monographien zur indischen Archaologie, Kunst und Philologie Band 17: 349-50. Berlin

TIETZE, Andreas, 2002: Tarihi ve Etimalajik Türkiye Türkçesi Lugatı I (A~E), İstanbul­Wien: Simurg 56

TÜRK DiL KURUMU, 1963-77: XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tamk/ariyle Tarama Sözlüğü, I-VIII, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları- Sayı: 212[/1]-8

-, 1963-82: Türkiye 'de Halk Ağzmdan Derleme Sözlüğü, I-XII, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları- Sayı: 211[/1]-12

YILDIRIM, Talip, 1998: Kutadgu Bilig'de İsim Çekim ve Yapım Ek/eri, Niğde: Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi

YUDAHİN, K[onstantin] K[uz'nıiç], 31994 (1945): Kırgız Sözlüğü I (A-J), II (K-Z), Çev. Abdullah Tayınas, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 93

ZlEME, Peter, 1985: Buddlıistisclıe Stabreimdiclıtungen der Uiguren, Berlin

244

r ı

ı