akil vahiy iliskisi

7/24/2019 Akil Vahiy Iliskisi

1/527

slm Dncesinde Din-FelsefeVahiy-Akl likisi


2/527

ALBULA

Yazar. 10 Mart 1951, Mardin doumlu. lk ve orta renimini Mardindetamamladktan sonra, stanbul Yksek slm Enstits (1975) ve stanbul niversitesiEdebiyat Fakltesi Sosyoloji Blmn bitirdi (1980). Bir sre Fikir ve SanattaHareket dergisinde altktan sonra aylk Dnce (1976-80) dergisini kard.nsan Yaynevinin genel yayn ynetmenliini (1984), Zaman gazetesinin kuruculararasnda yer alarak stanbul temsilciliini (1986-87), Kitap Dergisinin genel yaynynetmenliini (1988den itibaren) yapt.

ada slm dnyas, dnce sorunlar, toplumsal deime ve yenileme gibi

konulardaki arat

rma ve incelemeleriyle tan

nm

t

r. Deneme, eletiri, inceleme vearatrma yazlar Hareket (1973), slm Medeniyeti (1974), Tohum (1973), Sur(1973), Dnce (1976, 80), Tevhid (1979), Hicret (1979), Mavera (1986), YeniZemin, Nehir, Bilgi ve Hikmet dergileri ile Mill Gazete (1976), Yeni afak ve Zamangazetelerinde yaymland. nsann zgrlk Arayadleseriyle fikir dalnda TrkiyeYazarlar Birlii dln (1988), zel Feza Anadolu letiim Meslek Lisesinin YlnSosyal Siyasal Analizi Yazar dln (2005) ald. Halen Zaman Gazetesinde keyazarlyapmaktadr.


3/527

slm Dncesinde

Din-Felsefe

Vahiy-Akllikisi

Ali BULA


4/527

SLM DNCESNDE DN-FELSEFE VAHY-AKIL LKS

Copyright Yeni Akademi Yaynlar, 2006

Bu kitaptaki metin ve resimlerin, tamamnn ya da bir ksmnn, kitabyaymlayan irketin

nceden yazlizni olmakszn elektronik, mekanik, fotokopi ya da herhangi bir kayt

sistemi ile oaltlmas, yaymlanmasve depolanmasyasaktr.

EditrEsra ERKAL

Grsel YnetmenEngin FT

Kapakhsan DEMRHAN

Sayfa DzeniMehmet SM

ISBN975-6079-44-4

Yayn Numaras39

Basm Yeri ve Ylalayan Matbaas/ ZMR Tel: (0232) 252 20 96

Eyll 2006

Genel DatmGkkuaPazarlama ve Datm

Alaykk Cad. No: 12Caalolu/STANBULTel: (0212) 519 39 33Faks: (0212) 519 39 01

Yeni Akademi YaynlarEmniyet Mahallesi Huzur Sokak No: 5

34676skdar/STANBULTel: (0216)318 42 88Faks: (0216)318 52 20

www.akademiyayinlari.com


5/527

5

NDEKLER

NSZ ..................................................................................................... 9

BRNCBLMSLM, HKMET VE FELSEFE

SLM, HKMET VE FELSEFE ............................................................ 13HKMETN VE FELSEFENN MENE.......................................... 13NBVVETN HKMET VE FELSEFE ZERNDEKETKS... 20

FELSEFENN MENEVE TANIMI ............................................... 27SLM DNYASINDA HKMETYENDENDRLT MENN ANLAMI ................................................................. 41VAHY, HKMET VE FELSEFENN TANIMI ................................ 49TARHN HKMET HARTASI ...................................................... 62

1. Saf Hikmet Dnemi .................................................................... 722. BozulmuHikmet Dnemi ......................................................... 743. Hikmeti Diriltme Dnemi .......................................................... 77

HKMETN BATI KOLU VE DNCENN DSEYR....... 80SLM DNVE FELSEFE ............................................................... 81LAHHKMETE DN.............................................................. 85

KNCBLMFELSEFENN SLM DNYASINA GR

FELSEFENN SLM DNYASINA GRARAP YARIMADASINDA BR PEYGAMBER ................................ 91

LK GRAYRILII: SYASET VE YNTEM ............................ 95YENDNYANIN SORUNLARI ................................................... 102MTEZLENN AKIL TANIMI ..................................................... 110LLK VE TASAVVUFUN BATNL.................................... 115


6/527

SLM DNCESNDE DN-FELSEFE VAHY-AKILLKS

6

FETHLERN BEDEL: DN-FELSEFE KARILAMASI ............ 119

DN VE FELSEFE, VAHY VE AKLIN UZLAMA SORUNU .... 131Grek anlatm ................................................................................. 138slm anlatm ............................................................................... 138

NC BLMMELER VE DNFELSEFE LKS

MELER VE DNFELSEFE LKS ......................................... 143KONUNUN TEORK EREVES............................................... 143

EL-KND ......................................................................................... 147FARAB ............................................................................................ 153BN SNA.......................................................................................... 161MSKEVEYH .................................................................................... 170SCSTAN ........................................................................................ 176BATALYEVS ................................................................................... 180

DRDNC BLM

GAZALNN FLOZOFLARA MEYDAN OKUMASIGAZALNN FLOZOFLARA MEYDAN OKUMASI ...................... 187GAZALNN ELETRSVE GEREKELER........................... 187GAZALNN ELETRYNTEM.............................................. 192GAZALNN DN, FELSEFE VE LM GR ....................... 200GAZALNN LMLERAYIRIMI ................................................. 203

Mantk ........................................................................................... 203Matematik-Geometri ..................................................................... 204Sosyal limler (Siyaset ve Ahlk) .................................................... 206Tabiat limleri ................................................................................ 207

CEVAP BEKLEYEN SORU ............................................................. 209Nesnel Gereklik Kavramsal Modelden Ayrm? ............................ 209

GAZALNN TEVL GR ..................................................... 212

BENCBLMMNZEVADAM BN BACCENN HAKKAT ARAYII

MNZEVADAM BN BACCENN HAKKAT ARAYII ............... 231BATI SLAMININ MEA FLOZOFU........................................ 231TOPLUM NDE YALNIZ ADAM ............................................... 237


7/527

7

ALTINCI BLM

BN TUFEYLN RAK FELSEFESBN TUFEYLN RAK FELSEFES................................................. 251

RKIN KAVRAMSAL EREVESNDEFELSEFE VE TASAVVUF .............................................................. 251VARLIIN DOASINDA HAKKAT ARAYII ............................ 260

YEDNCBLMBN RDN DN VE FELSEFEDE HAKKAT ARAYII

BN RDN DN VE FELSEFEDE HAKKAT ARAYII ............ 281DN LE FELSEFE ARASINDAKLKNN TEMEL.............. 285FELSEFE ALANINDA CTHAD VE CMA .................................. 290FELSEFE KARISINDA ................................................................. 293

nsanlar Arasndaki KavrayFark................................................. 293FADENN KKATEGORS ........................................................ 299

Zahir-Batn Ayrmve Tevil Kuram.............................................. 299

BN RDN GAZALYELETRS....................................... 308SEKZNCBLM

AYDINLANMA VE TASAVVUFTA AKIL

AYDINLANMA VE TASAVVUFTA AKIL ......................................... 323TASARLANMIFENOMENLER DNYASINDA AKIL,NEFS VE KMLKLER................................................................... 323AKIL VE NEFSN ONTOLOJK

KKENLER VE HAKKATLER................................................ 335NEFSN FADE FORMLARI VE ARALARI ............................... 354Modern Kimlikler .......................................................................... 354

DOKUZUNCU BLMDOUDAN BATIYA KNCBYK BLGNTKAL

DOUDAN BA TIYA KNCBYK BLGNTKAL............... 367BEER MNASEBETLER ............................................................. 374

BLGNN YAZI LE NTKAL: TERCMELER ........................ 377spanya ........................................................................................... 377Sicilya ............................................................................................ 380Yahudi mtercimler........................................................................ 383

indekiler


8/527


8

Tercmeler ..................................................................................... 385

Etkileim ve Derecesi ..................................................................... 387ONUNCU BLM

YAHUDLKTE VAHY-AKIL LKS

YAHUDLKTE VAHY-AKIL LKSSKENDERYELFLONSLM HAVZASI NDE YAHUDFELSEFES........................ 401

ONBRNCBLM

HIRSTYANLIKTA DN VE FELSEFEHIRSTYANLIKTA DN VE FELSEFE ............................................ 411

TEOLOJK ARKAPLAN.................................................................. 411AVRUPA BN RDLNDENDESCARTESN KARTEZYEN FELSEFESNE ............................. 421

ONKNCBLMDN-FELSEFE ATIMASININ ARKAPLANI

DN-FELSEFE ATIMASININ ARKAPLANI .................................. 433SELEFLERN FELSEFEYE TEPKGSTERMELERNN NEDENLER ............................................. 433MEALERDEN SONRA FELSEFE ............................................ 440VARLIK VE VARLIA LKN ALLAHIN BLGS................. 445LMDEN SONRA DRLVE AHRET .................................. 450

Risalet-Nbvvet ........................................................................... 452

ONNC BLMSONU

DN VE MODERNTE BALAMINDAAKILVAHY LKSNN BUGNK ANLAMI............................ 463KAYNAKLAR ....................................................................................... 477NDEX .................................................................................................. 495


9/527

9

NSZ

Hamd lemlerin Rabbi Allaha mahsustur. Salt ve selam son elisiHz. Peygamberin, onun temiz ev halk, erefli ashabve onun gsterdiidoru yolu izleyenlerin zerine olsun.

Bundan yllar nce din-felsefe veya vahy-akl ilikisi konusunda biralma yapmaytasarlarken, ne kendi hatrna akademik bir almay, nede felsefe tarihilii yapmay dnmtm. Amacm iinden gemekteolduumuz modern krizin nmze kardsorunlara zerinde durulma-ya deer cevaplar aramakt. Ancak yine de konu tabiatgerei felsefe tari-hinin sahasna girmekte ve belirli ltlere riayet etmeyi gerektirmektedir.Eer bir konu ile ilgili doru bilgilerin ortaya kmasnsalayan zorunlu,ahlk ve objektif ltlerden szetmek mmknse, bu ltlere elimdengeldiince riayet etmee altmsyleyebilirim. Ne kadar baarloldu-um ise ayrbir konu ve zaten buna ben karar verecek mevkide deilim.

Yazarlk hayatmda bu kitabn ilgin bir hikayesi var. Bir iki satrlabundan sz etmek istiyorum. Byle bir almay 1980lerin balarndatasarlamve 1986da yazp bitirmitim. Ben prensip olarak yazdm herkitabyaynlamadan nce bir sre bekletiyor, sonra yaynlyorum. Bu dagenellikle altay ile bir yl arassrer. Ne var ki bu alma tam yedi ylbekledi. Zaman zaman bazblmlerini -yaklak te birini- eitli der-gilerde yaynlamakla beraber, bir trl dnp yeniden okuma ve yayna

haz

rlama f

rsat

m olmad

. Yedi y

l aradan sonra kitaba dnerken de, iyiki bunca yl bekletmiim, diye iimden geiriyorum. nk bu geen srezarfnda hem konu ile ilgili dncelerim daha olgunlamhem de topla-dm ilave malzemeyi kullanma frsatnbulmutum. Yine de topladm


10/527


10

btn malzemeyi kullanamadm, yaklak drtte birini darda tutmak

zorunda kaldmzlerek belirtmeliyim.Aratrma btn slm dnce tarihini megul eden Hakikat arayveHakikatin Bilgisine hangi yol ve aralarla (usul/yntem) ulalabileceineilikin kan tartmann toplu bir zetidir. Bu erevede slm, Hikmet veFelsefe arasndaki iliki, dnce tarihimizin yakndan anlalmasnsala-yan bir konu olduundan ncelikle ele alnmasgerekirdi; ben de bundanhareketle ilk blmde konuyu genibir ereve iinde ele aldm.

Felsefenin slm dnyas

na girii ve Mea ekoln teekkl ile, bunakar Gazalnin Mea filozoflara ynelttii eletiriler slmn dnce(tefekkr), bilgi ve irfan tarihinin en verimli tartmasdr. Doal olarakbu tartmaya katlan bn Bacce, bn Tufeyl, bn Rd ve dier filozoflarnkatklargrmezlikten gelinemez. Ben de almam boyunca bu her birikendi semasnda yldz olan ahsiyetler zerinde durdum. Buna ayrca-dar bir erevede olsa bile- i, Sufi, Kelamcve Seleflerin konuya yak-lamneklemeyi de ihmal etmedim.

slm dncesinde iki alan veya ifte-gereklik fikri olup olmad-n anlamann en iyi yolu, benzer sorunlarla karlaan Yahudilik veHristiyanlkta kan tartmalarbilmekten geer. Bu konuya ayrdmblmlerin, bize bazipularverebileceini umuyorum.

slm tarihinde Mea felsefeye gsterilen tepkinin arkaplannda yatansebepler, bugn din, modernite ve akl arasnda kurulmasgereken ilikile-rin nitelii hakknda aklaycbilgiler verebilecek nemdedir. Birok kimse

slm dnce tarihini megul edip zenginletiren tartma konularnarka-ik bir malzeme olarak grme eilimindedir. Gerekte ise, dn mslmandnyann tarttkonular bugn iin de geerlidir ve gn getike hayatbir nem tadklardaha iyi anlalmaktadr. Bu kitabn da amac, dncemirasmzn bu zengin tarih perspektifinden hareketle, bugn yaamaktaolduumuz sorunlara uygun zmlerin neler olabilecei konusuna aklkgetirmektedir. Eer sorunun vazedilmesine snrlbir katksalayabildiy-sem bu yorucu alma hedefine ulamkabul edilecektir.

aba bizden, baarAllahtandr...Ali Bula


11/527

Birinci BlmSLM, HKMET ve FELSEFE


12/527


13/527

13

SLM, HKMET VE FELSEFE

HKMETN VE FELSEFENN MENE

Felsefe, felsefe konularve felsefe tarihi hakknda bilgi edinmek iste-yen ortalama bir okur, eline sradan bir kitabaldnda yalnz felsefenindeil, dnce tarihinin de Yunanla baladngrr. Bu Avrupa/Bat-merkezli bakas, yaklak iki yzyldan beri btn dnce ve kltrfaaliyetlerini ynlendirmektedir. Belki her byk medeniyet ve kendi var-lk bilincini (ben idraki) kuvvetle hisseden insan topluluu, bakalar ilekendisi arasna ayrcbazltler koymada mzurdur. Szgelimi Yunan-llar, kendilerinden olmayanlara barbar, Araplar acem derlerdi. Amane Yunanllar ne Araplar, hikmet ve tefekkrn yalnzca kendi mahslleriolduunu savunmulardr. Yabancyifade eden adlandrmalar bir bakma

siyas mlahaza olduundan ounlukla kapsamn ilim, tefekkr ve hik-met gibi alanlara ikinci derecede uzandmahede edilebilir. Yunanllarfelsefeyi en grkemli dnemine ykselttikleri zamanlarda bile, Douda,zellikle Anadoluda ve Mezopotamyada tahsil grmemiinsanlara ciddibir hakim (bilge) gzyle bakmazlard. Hatta hikmetin menei itibariylegerek Batda gerekse Greklerde felsefenin gelenei olmadsylenebilir.zellemitanmdnda felsefe ve hikmet mene bakmndan dorudan

Mezopotamya, sonralarHint, ran ve Msra aittir. Buna Batlbazfelse-fe tarihileri de tanklk eder.

Alfred Webere gre Yunan felsefesinin mutlak ve tam anlamylazgnlnden sz etmek hayli gtr. Dounun bu felsefe zerinde


14/527


14

mutlak etkisi vardr. nk Msrla temasa gemeden, yani onlara lke-

sini aan Psammetik devrinden nce, Yunanllarda kelimenin gerekanlamnda felsefe yoktur. Bundan baka Yunan felsefesinin babalarhepyonyaldrlar; felsefe Kk Asyadan nce talyaya ve olduka ge birdevirde Atinaya, yani hakiki Yunanistana getirilmitir. Msr ve Gildan(Keldaniler) ilminin etkisine Herodot aklkla ehadet etmektedir; bu,slm mekteplerinin OrtaaHristiyan dncesinin gelimesi zerindekietkisine benzetilebilir.1

Weber, Dounun Bat

zerindeki ilim ve dnce alanlar

nda iki defakesin etkide bulunduunu itiraf etmektedir: Biri Dou hikmetinin Msrzerinden Yunana gemesi, dieri Mslmanlarn 9. yzyldan itibarenSicilya ve spanya zerinden Avrupaya saladklarbilgi intikali ile huslegelen etki.

imdilik felsefe ile hikmet arasndaki ayrcsemantik vasfbir kenarabrakp sadece insan dncesinin u veya bu yndeki tezahr asndan

olaya bakt

m

zda, baz

tarihilerin yukar

daki tespite kat

lmak istemedik-lerini grrz. T.J. Boere baklrsa, Smi dncesinde, Helenizmle tema-sa gemeden evvel hakmne darb-meseller ve bilmecelerden ileri geenbir felsefi gre rastlanamaz. Bu dncenin esasntabiata ait mnferitmahedeler, zellikle beerin hayat ve kaderine ait mahedeler tekilediyor ve anlayn durduu yerde Allahn mutlak ve anlalmaz iradesineteslimiyet balyordu. Keldan hikmeti ise Byk skender zamanndanitibaren Bbil ve Suriyede yayld, Helenistik ve daha sonralarHristiyan

dnceler yerini ald. Bu hikmet, yalnz bir Sryani ehri olan Harrandaeski eklini pek az Hristiyan etkisi ile koruyarak slma kadar ulat.2

Aklktan uzak ve znde tarafgir olan bu tespit bize bugn yaygnhalde olan genel ve yanlbir anlayn dnda bir bilgi vermez. BoerinHelenizm ncesi dnemi tanmladve kmsedii darb-meseller ilebilmeceler, aslnda kadim bir gelenekle nesilden nesile aktarlan hikmetin

veciz ifadeleri, telmih, sembol ve iaretlerinden bakas deildir. Ancak

hikmeti ve felsefeyi Batllarn genel tanmlamalariinde ele aldmzda,

1 Alfred Weber, Felsefe Tarihi, s. 3. brahim Medkur, Fil-Felsefetil-slmiye, II, 151.2 T.S. Boer, slmda Felsefe Tarihi, s. 9.


15/527

15

bu tespit doru gibi grnr ve zaten herkesi yanltan da budur. Gerekte

ise Byk skender zamannda Babil ve Suriyede yaylan Keldani hikme-tini kaale almasak bile, onun ok daha ncesinde insann varlk, hayat vekendi kaderi zerinde younlam kkl bir hikmet geleneinin varlasla inkar edilemez.

yle olmakla beraber, bir noktaygz nnde bulundurmak duru-mundayz: Gerek Ebul-Berekt el-Badad, gerekse bn Nedimin eha-detiyle, kadim zamanlarda hikmeti nesilden nesile aktaran bugnk gibi

yazl kitaplar deil, dorudan szl (ifahi) gelenektir. Boer, bu szlgelenein yzyllar boyu tadhikmetin intikal eklini bilmez grn-yor; Smi dncesini Helenizmle temasa geinceye kadar basit vecizeler

ve bilmecelerden ibaret sayp kmsyor ki, bu, hikmet, ilim ve dncetarihini Bat-merkezli grp aklayan Batl bilim tarihilerinde sk skmahede etmee alk olduumuz basit bir nyargdr.

Felsefe ve hikmetin menei konusu sanldnn aksine hemen hemen

her dnemde filozof ve hakmlerin merak

n

celbetmitir. Felsefeyi, tama-miyle Yunanllarn mal sayan telakkiye kar kp onu dorudan veyadolaylyollarla Hint, Fars, Irak ve Msrn kadim halklarna balayanlarnsaysaz deildir. Diogenes Laertius, .. 3. yzylda kaleme aldeserin-de nl filozoflarn hayatlarnanlatr, sonra da felsefeyi dorudan kadimDouya balar.3

Yalnz bana ele alndnda bile Yunan felsefesi zerinde Doulu ok

say

da hikmet ve irfan mekteplerinin etkili olduu Yahudiler, Yeni Pisa-gorcular, Yeni Platoncular ve Hristiyanlar arasnda ortak bir grtr.Felsefenin ve gelimiinsan kltr ve bilimlerin ilk defa Avrupada ortayaktfikri tamamiyle rnesans sonrassmrgeci Batda gelitirilmivehibir ekilde gerei yanstmayan bir iddiadr. Oysa felsefe meselelerin-den ve hikmetin tarihinden haberdar olan herkes bilir ki, AntikaYunanfelsefesinin nemli akmlarndan Eleallarda Hindin, PisagorculardaHind ve inin, Heraklitte rann, Anaxagorasta Yahudiliin ve Empe-

3 rfan Abdhamid,el-Felsefetul-slmiye Dirase ve Nakd, s. 26. Walter Kranz. Antik Felsefe,s. 33. Ayrca bkz. Rasih Gven, Dou ve BatFelsefelerinde Paraleller, s. 13 vd.; EdouardSchur,nsanlAydnlatan Byk nisiyeler, s. 163 ve 169.

slm, Hikmet ve Felsefe


16/527


16

dokleste Msrn ak etkisi vardr. Antik felsefeden genel olarak Yunan

felsefesi ve bundan tremiHelenizm ve Roma felsefesi anlaldna gre,bunlarn dnda ve ncesinde, stelik inden Msra kadar uzanan birkuak zerinde insanolunun dnmedii, hikmetten uzak kaldve ilkdefa Yunanllarn varlk, hayatn anlamve insann kaderi zerinde zihinyorduu nasl tasavvur edilebilir? Felsefe tarihleri, btn bu gereklerigzardedip dnce tarihini Bat-merkezli bir anlayla Thalesle balatr-lar ki, Miletli Thales .. 5. yzylda yaadna gre, insan dncesinin

de topu topu 2.500 y

ll

k bir gemii var, demektir.Oysa yukarda iaret ettiimiz gibi kadim Yunanda bile, zellikleDouda tahsil grmemifilozoflara ciddi bir gzle baklmaz, hatta hakm(bilge) saylmazlard. Bir fikir vermesi asndan Thales gibi yonya asllolan Pisagor (Pythagoras) nemli bir rnek saylabilir. .. 6. yzyln ilkyarsnda Sisamda doan Pisagor, Fenikeyi, Msrve Babili gezmiveorada Dounun irfan ve ilahiyat alanndaki dncelerinin ve riyazetin

vatanolan bu yerde daha o zamandan en yksek mkemmellik derecesinevarmolan hendeseyi renmitir. Din, sosyal, felsef ilahiyat fikirleri iledolu olarak 520ye doru Yunanistana dnnde bunlarByk Yunanis-tanda Krotonda btn yelerinin ahlkta, siyasette ve dinde ortak re-tiler kabul ettikleri bir nevi tarikat kurmakla hakikat alanna koymutur.4Felsefenin ve dnce tarihinin balang halkasntekil ettii ne srlen

Thalesin ise (585 ylndaki) gnetutulmasnda Bbil hesabnve astrono-misi ile Msr geometrisini kullandnbugn tespit edebiliyoruz. slm

kaynaklarna gre, Thales, gnein tutulmasndoru tahmin edince, kav-mi etrafnda toplandve onun rencisi oldu. Thales de onlarAllahn aza-b ile uyarp korkutma vazifesini yerine getirmee balad. Bu anlatmda

Thalese bir tr peygamberlik misyonu yklenmektedir. Dnce tarihininbalatclar(!) arasnda yer alan bu filozof, bundan baka ruhun varlnainanr ve her eyde tanrsal (ilah) bir yaratcg bulurdu. Miletli Anexi-

4 Weber, Age, s. 22. Bundan baka felsefe tarihleri Pisagor ile byk Hint bilgesi Budhaarasnda ilgin ve dikkat ekici benzerlikler kurmaktadr, age., s. 22-23. W. Kranz, Age.,s. 30 vd.; A. Yksel zemre,Keplerde Pythagorcu Dncenin Evrimi zerine Bir Deneme,(Felsefe Arkivi, say: 21), s. 55 vd. Muhammed el Behiy, slm Dncesininlahi Taraf,s. 103 vd.


17/527

17

mandros da ilk maddenin sonsuz ve tkenmez olduuna inanan bir bilge

olarak sonsuzluk kavramiinde snrsz ve yaratcbir ilah fikrine sahipti.Btn bunlar, bize AntikaYunan felsefesinin doulu bir hikmet gelene-ine balolarak teekkl ettiini im etmektedir.

Dnce tarihinin Yunanllarla balatlmasniversal leklerde do-ru deilse bile, muhtemelen Yunanllar iin dorudur. nk Sicistaninin

verdii bilgilere baklrsa, Yunanllar Thalesten nce burhan ilimleri bak-mndan cahiliye Araplargibi hibir ey bilmiyorlard. Yunanllar, lgat,

iir, hitabet ve vecizelerden haberdar idiler, ancak felsefeden haberleri yok-tu. Sonralarhesap, geometri ve alan lmn Msrllardan rendiler.Bu anlamda iir felsefeden ncedir ve ilk rnek de Thalesten nce yaayanHomerostur. Sicistaniye gre Yunanda felsefe, iirden 8 yl sonra grl-d ve onlarda ilk filozof, Hz. Musann vefatndan 951 sene sonra ortayakmtr. Korolese dayanarak bu gr aktaran Sicistani, Thalesi Buh-tunnasrdan 123 yl nce yaambir filozof olarak gsterir ki bu tartmagtrr bir grtr. Nitekim Sicistani de bu grten pek emin olmad-

ndan bir baka yerde felsefenin ilk defa Bbil hkmdar Buhtunnasrzamannda ortaya ktn ve felsefeye ilk balayan kii olarak ThalesinBuhtunnasrdan 28 yl nce ldn syler.5

Yalnz hikmet ve felsefe deil, ilimlerde de Yunann ncelikle Doulukaynaklardan beslendii tarih bir gerektir. Yunan ilmi olarak adland-rlmasuygun grlen eyin iinde, tabiat ilmi Atinada ve Yunanistandadeil, fakat Anadoluda, Msrda veya Sicilyada gelimitir. Tabiata ve

tecrbeye zen gsteren Sokratn ncleri, yonya fizikileri Mezopo-tamya ve Hindu astronom ve tabiblerinin Anadoludaki devam ettiricile-ridir. Yine Cosda (stanky) domuolan tbbn kurucusu Hipokrat da

Asyann bu blgesindendir.6

5 Sicistani, Svanul-Hikme, s. 3-11. Burada Yunanllarn menei ile ilgili ilgin olduunudndm bir kaydda ekleyeyim. Mesudiye gre Yunanllar, dier kavimler gibi Hz.

Nuha dayanr. BabalarYunan bn Yafestir ki Yafes de Hz. Nuhun oludur. Bir baka

silsile ise yledir: Yunan bn Aro bn Faleibn Abir ibn afeh bn Arfehed ibn Sam ibnNuh. Yunan ibn Abir, Kahtan ibn Abirin kardeidir veya Yunanllar Eliyfez ibn el-ys ibnshak ibn brahimin ocuklarolup Rumlarla kardetirler. Bkz. Mesudi, et-Tenbih vel-raf, s. 100.

6 Roger Garaudy,slmn Vaadettikleri, s. 83.



18/527


18

Ancak bugn Mslman ve Doulu aratrmaclarve aydnlarbyk

yanlglara dren nemli bir ayrmla karkarya bulunuyoruz: Bunagre, tarih geliimde Batda dnce ve akl, Douda inan ve mistisizmiki ayrdnyann karakteristik zellikleridir. Kukusuz dnce ve akl den-diinde ilk akla gelen felsefe ve bilim, inan ve mistisizm dendiinde dedindir. Btn kltrel faaliyetleri Douda dinin, Batda akln ynlendir-dii yolundaki yaygn gr, insann zihin ve varln kozmik dzenindedin olmayan birtakm alanlarn varolduu varsaymna dayalve kayna

din-felsefe atmasolan Yunan bir dnce tarzdr. Bu, vahiy ve hikme-te dayalekilleri dnda felsef formlarda dnceyi temellendiren esaslbir lt olmakla birlikte, imdilik biz, insann ve evrenin din-d hibiralana tekabl edecek zellikler tamadn belirtmekle yetinip Batdafelsef dncenin de gerek AntikaYunanda gerekse Rnesansa kadarkidnemde daima din bir karakter tadn, hatta Rnesans, Aydnlan-ma a dncesi ve pozitivist felsefenin -kelimenin gerek ve Kurn

semantii iinde- din olmad

n

ne sremeyeceimizi syleyeyim.Batda dnce faaliyeti, Rnesanstan sonra giderek kutsal muhte-vasndan uzaklaan ve dnyevleen deiik din bir vecheye brnm-se de, Yunan felsefesinin douunda bile asl Yunanistan topraklarnnz-mal olmadn yukarda gsterdik. Yunan felsefesinde, dierlerinegre hikmete yaknlyla sz edilmee daha ok deer Pisagor, Hindetkisi yannda kaynabugn Ortadou dediimiz yerlerde tahmin edilen

Orfizm diye adland

r

lan bir dinin temsilcisi ve devamc

s

kabul edilir. Hat-ta Pisagor, kendi anda aka savunmaktan ekindii retilerini gizlitarikat birimleri iinde ve sayssnrlinsana aktarmaytemel ilke edinmi-ti. Bu gizliliin politik ve felsefi iki nedeni olabilir: Birincisi ok tanrcbir toplumda grlmesi muhakkak olan tepki; ikincisi kadim geleneklerintmnde grlen hikmetin ehil olmayanlarn eline gemesini nlemek.Gizlice taliblilerine aktarlan retiler mistik bir anlatmla, evrende dei-

im iindeki varlklarn temelinde statik ve manev bir elemann var oldu

u

fikrine dayanyorlard. Gizli tarikatta susmay, tefekkr ve ac-ile (riyazet)ekmeyi erdemin art sayan Pisagorcular, her eyin mutlak bir birliktenneet ettiine de inanrlard. Onlara gre ruh, hareket halinde olan bir say


19/527

19

ve ilk birim olan Tanrdan gelir. Ruh olgunlamak iin okluu birlie

gerileterek yine Tanrya varmak ister.7

Sokratta ise tek Tanrdncesi, yksek ahlk ve hatta te dnyaya(ahiret) ilikin kuvvetli vurgu, tarihin her dneminde btn insan toplu-luklarnn yakinen tank olduu Nbvvet (peygamberlik) geleneindenbriz etkiler tamaktadr. Sokrat Delf tapnann giri kapsnda yazlkendini tan (nefsini bil) szn felsefesinin dsturu saymtr.8Onagre gerek bilgi ve hakikat insanda doutan vardr. Ruhun lmezliine

ve manev varlna inanan Sokratn Tanrykmil akl (Nus: Nous) ola-rak kabul ettii rivayet edilir. Sokratn felsefesinin btn amacndoruyaaynedir sorusuna yneltmiolmasve bunun cevabolarak dnceabasnn zanna karsalam bilgiyi aratrmas, onda Dou geleneklerinintmnde varolan nbvvet teblilerini artrr.

Pre-Sokratik dnemde hikmete dayal dnce akmlarnn zamanzaman ok tanrldin inanlara kar tevhidin izlerini tayan bir mahi-

yet kazanddurumlar az deildir. Szgelimi Xenophanes de bunlardanbiridir. O, btn glerin stnde biim ve suretten arndrlm, lmlhibir varlk ve nesneye benzemeyen bir tanrdncesini aka savunu-

7 Modern felsefe tarihleri, yer yer Pisagoru saylar ilminden dolaymodern matematiin vebilimsel (pozitivist) dnn ilk habercisi sayar. Bu tamamen yanltr. nk sayilmi vematematik ne Pisagorla balamne de pozitivist bir anlamda ele alnmtr. bn Haldununda tasnifiyle, matematik kadim kltrlerde ilk ilimler arasnda yer alr ve drt ilmi kapsar:

Matematik, geometri, mzik ve astronomi. Matematik, her eyin Birden trediine ina-

nlan evrende Bir ve okluun saysal ilikisini konu edinir. Bir Allahtr; okluk varlktr.Geometri uzay iinde yer alan feleklerin mkemmellik ifade eden hareketlerini konu alr;insan kendini onlara benzetebilirse hem Biri kavrar, hem Ona ibadetin ekillerini renir.

Mzik varlklarn dn, hareket ve ibadet ekillerinde varolan ahengin ilmidir. Astronomiise, Birin okluu temsil eden varlklar zerindeki etkisinin mahede edildii snrsz alan-dr; dolaysyla tefekkr ve aratrma konusudur. Grlyor ki, bu drt temel ilim -ki bunabazan tp ilmi de eklenir- ile bugnk tredi modern bilim arasnda hibir ilgi ve yaknlkyoktur. Pisagor hakknda daha genibilgi iin bkz. E. Schur, Age., s. 357 vd.

8 Ren Gunona gre kendini tan sz, btn hikmet ve irfan felsefelerinin temel k

noktas

n

tekil eder. Bu sz ne Sokrat ve Eflatuna, ne Pisagor veya bir bakas

na aittir.Dorudan hikmetin zn ve aratrlmasgerekesini temsil eden bu cmle bizzat felsefetarihinden de eskidir ve felsefenin de sahasnpek ok amaktadr. Bu cmle vahyin kayna

ve ilham derecesiyle ilgili yce bir kaynaktan ve yksek bir makamdan gelmektedir. ReneGuenon,Nefsini Bil, s. 55-65.



20/527


20

yordu. Ona gre tanrkavramnkendisi gibi somutlatrp, insann ahlk

tutumlarntanrlara da izafe eden halk dininde (Yunan politeizmi) tanrlarinsanlarn uydurduu kuruntular,9kendilerinin ekil verdii nesnelerdir.Yunan mitolojisinin amansz dman olan Xenophanes, mitoloji

karsnda, politeizme ve onun telakkilerinin boluuna karkudretli ses-lerini ykselten brani peygamberlerine benzer bir rol oynamaktadr. Bir

Allah vardr, diye baryor, ne vcuta, ne zekaca Homerosun ilahla-ryla veya insanlarla mukayese edilemeyen bir tek ve yksek (yce) Allah

vardr. Bu Allah btn gzdr, btn kulaktr, btn mdrikedir, diyeekliyordu.Xenophanesin bu dncelerini derinletiren Parmenides bunu tama-

miyle monist (tek tanrl) bir sistemin hareket noktas yapt. Madem kiAllahta deime yoktur ve Allah her eydir, u halde bizim deime dedii-miz ey bir grn, bir vehimden ibarettir ve hakikatte ne olu, ne lmekyoktur. Yalnz ezel ve ebed varlk vardr. Grlyor ki Parmenides de

domayan, yokolmayan, blnmeyen, deiip younlamayan bir varlkfikrine sahipti. Parmenides, bilginin gerek amacnn varolandnmek(tefekkr) olduunu sylyordu.10Abbasiler dneminde zellikle Srya-ni mtercimler eliyle slm dnyasna tantlan bu Yunanlfilozofun slmirfanzerinde etkili olduu sylenebilir.

NBVVETN HKMET VE FELSEFE

ZERNDEKETKSHenry Corbin gibi slm felsefe tarihini dier oryantalistlere gre

daha insafl tetkik eden bir felsefe tarihi aratrmacsve Roger Garaudygibi sonralarmslman olan Batlbir bilgin, slm dncesini ve felse-

9 AntikaYunan felsefesi konusunda daha genibilgi iin bkz. Wather Kranz,Antik Felsefe,s. 20 vd.; Bertrand Russell, BatFelsefesi Tarihi, I, 71 vd. Macit Gkberk, Felsefe Tarihi,

s. 17 vd.; Friedrich Nietzsche,Yunanllarn Trajik anda Felsefe

, s. 7 vd.; Mehmed AliAyn, Tasavvuf Tarihi, s. 71 vd.; Nihat Keklik,Felsefe, s. 13 vd.Weber, Age., s. 13-15.10 Miladi 610da inmeye balayp nzulu 632de tamamlanan Kurn-Kerimde, puta dayal

ok tanrcinancinsann kendi hevasna uygun kuru bir isimlendirme olarak tanmlar.(Necm, 53/23-25; Araf, 7/71 ve Yusuf, 12/40.)


21/527

21

fesini nbvvettin etkisinde gelien felsefe eklinde tanmlarlar.11Bizce

insann varlk dnyasve metafizik lem ile dnyaya ilikin faaliyetleri ara-snda kurulan ilikinin mahiyeti ve ekli itibariyle bu tanmlama btny-le doru olmasa da, bsbtn yanlda deildir. Eer vahye dayalbilgi,kelami tefekkr ve marifeti felsefe diye adlandracaksak, bu durumdayalnz Mealer deil, rak ve Seleflerin ortaya koyduu rnlerin topla-mna da nbvvet temeline dayalfelsefe gzyle bakabiliriz. Bu ise, hangianlamda olursa olsun, Selef dnce bakasndan tam bir paradokstur.

nk mahiyeti ve kayna

itibariyle yaln

zca akl dnmeyi esas alanfelsefe, vardsonular itibariyle deil, bizatihi z ve yntemi itibariylemerduttur. Doru ve meru dnme tarz ancak vahye -hem de lafznd(zhir) anlamna- istinad ettii zaman gerekten meru bir anlam vedeer kazanr. Felsefi formun dnda akli dnme olmadsadece bobir faraziyedir. Kalbin nuru olan ve menei lahi Bilgi ve Talimden alanbir akli dnme biimi var ki, bu hikmettir.

u halde slm felsefesi diye adlandrlan dnce mahsul ve topla-molan btn irfani, sanatsal ve bilimsel (ilm) mirasa biz genel ifadesiyleslm hikmeti diyebiliriz. Bu durumda da Corbin ve Garaudynin tanm-lamasn nbvvetin etkisinde gelien hikmet eklinde tashih etmekmmkndr ki, bu Mslmanlara zg tefekkrdr. Elbette bu, slm tari-hinde hibir felsef hareketin olmadanlamna gelmez. nk Zekeriyaer-Razi ve er-Ravendi gibi hl ne olduklarbelirsiz filozoflar, neredeyseateist veya deist mtalaa edilebilecek kiilere de rastlanr. Belki bunlarn

dnce mahsllerine dorudan felsefe diyebiliriz. Hatta Aristoteles ilebalayan genel laiklemeye paralel olarak, zellikle Descartesdan sonrakiBatl dnce ekilleri de felsefi dnce adn almaya hak kazanrlar.

Aristo-ncesi dnce ekilleri her ne kadar felsefe ise de, yine hikmetinetkisi veya Pisagorun yerinde tanmlamasyla, hikmetin sevgisini tayan

ve arayan bir felsefedir. Ama slm dnyasndaki dnce hareketlerini vednce akmlarndorudan felsefe eklinde adlandramayz. Bu, hem fel-

sefenin ilk douunda sahip olduu anlam hem kendine zg bir dncebiimi asndan ayrlolur.

11 Henry Corbin,slm Felsefesi Tarihi, s. 39 vd., Garaudy, Age., s. 107 v.d...



22/527


22

Bunun daha geni aklamasn ileriki sahifelere brakp imdilik u

kadarnsylemekle yetinelim: Aristoya kadarki Antikite dnemini hik-metin etkisindeki felsefe eklinde tanmlarsak, btn zaaflar, sapmatemaylleri ve ciddi eletirilere konu olan tezahrlerine ramen slmdncesini de Nbvvetin etkisinde gelien Mslmanlarn hikmeti vetefekkr eklinde tanmlayabiliriz ki, bunun ksa ifadesi slam dn-cesidir. Burada, hikmet ile felsefe arasnda esaslbir mahiyet farkgzetti-imiz artk aka anlalmaktadr.

unu tekrar vurgulamakta yarar vard

r ki, insan

n dnce tarihi bug-ne kadar ne ilah vahylerden ne de nbvvete dayalhikmetten uzak kalmdeildir. Felsefenin de az da olsa bu bereketli kaynaktan nasibini aldnkabul edebiliriz. Burada vuzuha kavuturmamz gereken husus ise, nbvve-tin hangi yollarla insann dnce hayatnda ve hikmet ile irfannda tezahrettiinin aratrlmas, etkisinin derece ve younluunun aa karlmasdr.Bir Yeni-Eflatuncu olarak bilinen ve .. 2. yzylda yaamolan Ammo-nius Saccas, Yunan felsefesinin en nl filozofunu kastederek yle der:Eflatun, Yunanca konuan Musadr. Mslman kelamcve felsefecilerinyakndan tandYahya en-Nahviye gre de, Eflatun, Musa (aleyhisselm)danilham alarak felsefesini gelitirmibir filozoftur.12Biri Yeni-Eflatuncu, die-ri Hristiyan olan bu iki filozof bile Eflatunun bilgi ve tefekkr kaynaklarnaiaret ederek nemli bir gerei hatrlatmaktadrlar. Bu da, ardarda gelenpeygamberlerin tarihin her dneminde ve gnderildikleri her kavimde gerekalarn gerekse kendilerinden sonraki zamanlar kesin olarak etkiledikleri

gereine iaret eder. Bat-merkezli felsefe tarihilerinin bilinle ve ustalklagzardetmee byk zen gsterdikleri bir baka nemli nokta da budur.

ncelikle yle dnebiliriz: Eer her kavme gelen peygamberler(Resl ve Nebler), balca grevleri arasnda, insann dnce hayatnda ynlendirmeye almlarsa, onlarn teblive talimlerinin u veya buyounlukta etkili olmasmantksal bakmdan doru, hatta kanlmazdr.Batl sosyolog ve antropologlar, nbvvet kavramnn gerek mahiye-

tini tanmadklarndan; dnce ve medeniyet tarihinde etkileri aka

12 Abdlhamid, Age., s. 26, Y.Kumayr,slm Felsefesinin Kaynaklar, s. 163; E. Schure, Age.,s. 519 vd.


23/527

23

mahede edilen peygamberleri, sradan rahib, byc, aman veya khin

konumunda ele alrlar. Bunda srailoullarnn din gelenek ve edebiyatla-rnn payolduu dnlebilir. Ancak, hmanist ve tanrvahyine karbatl dnya grnde peygamber zaten otantik bir kiilii temsil ede-mez. Oysa Eflatunu Musa (aleyhisselm)nn etkiledii ne kadar doru ise,

Musadan nceki btn peygamberlerin de irfan, sanat, ilim ve dncehayatnetkiledikleri, yalnz etkilemekle kalmayp insann dnce tarihin-de devrimci safhalar balattklar, yer yer zihinsel srama yaptrdklar;gemicilik, demirin kullanm, diki, tp, mantk, astronomi, hesap, sanat

ve edebiyatta reticilikte ve gstericilikte bulunduklaro kadar kesin birhakikattir. Peygamberlerin gelizinciri geriye doru gtrldnde bunbvvet gelenei dris ve dem (aleyhisselm)e kadar gider.

Peygamber yalnzca politik ve sosyal bir reformcu, ahlk ve iktisad birslahat, suskun halk ynlarnn nne den, zorba glere bakaldranbir devrimci deil, fakat bunlarn yannda toplu halde yaayan insan yn-larnhayatn srd btn alanlarda, Hakikat ynnde dntrme aba-

snda olan bir rehberdir de. Peygamber, yalnzca politik devrimlerle yetin-mez, teblive arsnn hikmetle insan ve derun bir boyut kazanmasnister. nk Allah peygambere nbvvetle birlikte bilgi, kitap ve hikmetde vermitir (3/l-i mran, 16). Bundan dolaypeygamber, kendi toplumu-nun hakmidir de. Sradan khin, rahip veya din adamlarsnfna mensupkiilerden kesin olarak ayrmamz gereken peygamberler, kendilerine indi-rilen sahife ve kitaplar tebli ederlerken, btn ilimleri, hikmet, irfan ve

dnce hayatnderinden ynlendirmi, etkilemilerdir. Bir rivayete gregnderilmi124 bin peygamber ile bunlara indirilmi104 kitap ve/veyasahifenin insan dncesi ve medeniyetinin gerek entellektel ve manev,gerek madd ve kurumsal hayatnda etkili olmadnasl dnlebilir?13

13 bn Nedimin kaydna gre 124.000 peygamber gnderilmi ve 104 kitap indirilmitir. Bukitap veya sahifelerin 100 tanesi dem ile Musa arasndaki zamana tekabl eder. Buna gre,

deme 21,ite 29, dris (Ahnun)e 30, brahime 10, Musaya 10 sahife indirilmitir; sonralar

Hz. Musaya Tevrat gelmitir. Davud (a.s.)a indirilen ise 150 mezmurdan oluan Zebur, Hz.saya ncil, nbvvetin son halkasHz. Muhammed (sallallahu aleyhi ve sellem)e vahyedilen deKurn-Kerimdir. Bu, kendilerine kitap veya sahife indirilmeyen peygamberlere vahy gelmedi-i anlamna gelmez; nk onlar gemibir eriatdevam ettirmek, yenilemek ve tamamlamakyannda szl (ifah) vahy de almlardr. bn Nedim,Fihrist, Beyrut, ty., s. 33-34.



24/527


24

Bu temel gerein tamamen farknda olan Mslmanlar, kadim hik-

met ve felsefelerle karlatklar zaman nbvvetin kalc ve aydnlatcetkisini aram, bunu son ilah tebliin iinde eriterek yeniden yorumlamaiini stlenmilerdir. Henry Corbin, mslman tarihilerin, 12. yzyl-dan 17. yzylda yaam olan Kutbuddin Ekeverye kadar, Yunanlhakimlerin (dahi) hikmetinin nbvvet nurlarmikatinden (odan-dan, yuvasndan) kaynakland kanaatinde idiler,14 der. Bu, ihtirazibazkaytlarla birlikte genel anlamda dorudur. Nitekim Eflatunun kimi

slm hakimlerince Eflatun-u ilah eklinde tanmlanmas, bn RdnAristoya ilikin grleri (onu ilah Aristo eklinde adlandrmas) ile End-ls filozofu Batalyevsinin hikmetin menei konusundaki fikirleri ile dahayzlerce rnek Mslmanlarn felsefe ve hikmetle nbvvet arasnda yaknilikiler kurduklarngsterir.

Yunan felsefesi ve metafiziini kkten eletirip reddetme grevinistlenen Gazal bile, el-Munkz mined-Dalal adleserinde filozoflarn zel-

likle ahlk ve siyasetle ilgili grlerinin nemli bir ks mngemipeygam-berlerin ve bilgelerin teblilerinden aldklarnaka beyan eder. El-Kftise bunu yle dile getirir: Bilginler, nceleri kimin ilk defa hikmetten szettii, matematik, mantk ve tabiat ilimlerinden kimin bahsettii konusun-da ihtilafa dtler ve herkes hikmetin kendi kavminin malolduunu nesrd. Oysa bunlarn hibiri doru deildir; bundan ilk bahseden dris(aleyhisselm)dir.15

El-Kftnin bu grn bata Suhreverdi Maktul olmak zere, slmirfan ve felsefesinin btn nde gelen hakm ve temsilcileri ittifakla kabuleder. rak felsefenin byk isimlerinden olan Molla Sadra (Sadruddinirazi), hikmeti nbvvet temeline dayalkutsal bir gelenek olarak tanm-larken slm kaynaklarnda yer yer Hermes diye isimlendirilen dris aleyhis-selamfilozoflarn babasve ilimlerin stadolarak gsterir:

Bil ki, hikmet dem aleyhisselam ile balam ve onun soyundan

Seth, Hermes yani dris ve Nuh aleyhisselam ile devam etmitir. nk

14 Corbin, Age., s.13.15 Daha genibilgi iin bkz. Abdlhamid, Age., s. 27.


25/527

25

dnya hibir zaman tevhid ve ahiret ilminin kendisine dayandbir kii-

den yoksun kalmaz. Ve bunu dnyann her tarafna, eitli lkelere yayan,aklayan ve gerek abidlerin zerinde gsteren en byk kii Hermestir.O, filozoflarn babasve ilimlerin stadlarnn staddr.16

Kadim Hint, ran, Msr ve Yunan geleneklerinde ve slm kaynakla-rnda Hermes eklinde geen dris aleyhisselamn kaynaklk ettii reti-lere genel olarak Hermetik hikmet veya felsefe denir. Hermetik hikmether dnemde gerek felsefeyi gerekse astronomi, matematik, corafya v.b.

ilimleri etkilemitir. Trkede hakknda ok az bilgiye tesadf edilen Her-mes, S. Hseyin Nasrn verdii bilgilere gre slm yazlarda ekildegeer.17Bir bakma rak felsefeyi Hermes, Eflatun ve Zerdt birleti-rerek slm irfanla yeniden yorumlamaya kalkan ve bu uurda hayatn

16 Sadreddin irazi,Risale fil-Hudud, s.67, Nakl, S.Hseyin Nasr,slmda Dnce ve Hayat,254 vd.

17 slm yazlarda tane Hermes bilinir ki her biri aada zetlendii gibi deiik zellik-

lere sahiptir.a) Birinci Hirmes ve Hirmesil-Haramisa: Bazlarnca Gayomarthn slalesinden geldii veUhnuh ve drisle aynolduu kabul edilmitir. Bu Hermes gkler hakknda bir tr bilgiyesahip olan ve insanlartp konusunda eiten ilk kii olarak grlmtr. Ayrca alfabe veyazy bulduuna ve giyinmeyi insanla reten kii olduuna inanlrd. Yine Allahaibadet iin evler yapan ve Tufannceden haber veren oydu.b) kinci Hermes veya Babilli Hermes: Tufandan sonra Babilde yaad. Tp, felsefe vesaylarn zellikleri hakknda derin bilgisi olan bu Hermes, Tufandan sonra ilim ve felsefeyicanlandrd. Nemruddan sonra Babili yeniden kuran ve orada bilimi yayan yine o idi. Aynzamanda Pisagorun retmeniydi.

c) nc veya Msrl Hermes: Fustat yaknlarndaki Menefte dodu (burasskenderiyeden nceki bilim merkeziydi) ve Agethedemonun rencisi oldu. AralarndaUrfa da bulunmak zere birok kent ina etti ve birok geziler yaparak her iklimin halkiin kendilerine zg artlarla uygunluk iinde gelenekler yerletirdi. talyanlar hakknda birkitap yazdve tp, felsefe ve simya ilimleriyle zehirlerin zellikleri konusunda da stadd.nc Hermes, Hilalin ilk grnme, gnein her bir burca girme ve mutlu astrolojikbirleim zamanlarnda enlikleri dzenlerdi. Bilim, felsefe ve adaletin nemi hakknda bazzdeyiler brakmtr. Asklepiusun da hocasyd.

Mslman filozoflar Hermesi veya drisi hikmetin kayna ve filozof ve bilgelerin ilki

(Ebul-Hukem) kabul ettiler. Hatta eyhl-rak ihabddin Suhreverdi ve rencisiMuhammed ehrezuri onu Mteellihnden (26) biri (ilah bilge?) olarak benimsediler.Aslnda ehrezuri, Hermese Filozoflarn Babas adntakan ilklerden biridir. S.HseyinNasr, a.g.e., s. 95. Ayrca bkz. Abdulvahab Neccar,Kasasul-Enbiya, Kahire, ty. s. 40; M.el Behiy, Age., s. 162; M. Ali Ayni, Age., s. 49; E. Schure, Age., s. 159 vd.



26/527


26

kaybeden Suhreverdiye18gre Hermes, bir koldan Asklepius, Pisagor ve

Eflatun ile Yunanllara, dier koldan Gayomarth, Feridun ve Keyhusrevile ranllara gemive sonunda slm devirde zellikle rak felsefeninretilerinde etkili olmutur.

Yukarda Hz. Musa ve zellikle Hz. drise ilikin verilen bilgilerinshhat derecesi ne olursa olsun, nbvvet temeline dayal bir hikmetinher zaman varolduunu, peygamber tebliinin dnce faaliyetlerini tah-min edilenden ok etkilediini bize gstermesi bakmndan nemlidir.

Her peygamberin kendi anda ve toplumunda gsterdii mucize, insantarihinin belki de bir keml ve olgunlama safhasnn belirleyici ilhamdr.Hz. brahimin puta tapcbir toplumda aa vurduu tebliin zndede buna benzer kkl bir mesaj vardr. Bugn tarihen tespit ediyoruz ki,mantn menei Babil ve Mezopotomya kltr evresidir. Bize gre Aris-tonun manta yapt katk, onu Yunan kltr ve zihin formuna greyeniden tanmlayp formle etmesinden teye geemez. Astronomi ilmi

de en nemli gelimesini bu blgede gstermitir. Kurn

n a

k ehade-tiyle brahim aleyhisselam en nemli tebliini -kmil bir ilah (Rabb) kavra-mndan hareket ederek- gkyznde varlklar(yldzlar, ay ve gne) bir-birleriyle mukayese ederek ve mantksal bir sre izleyerek gsterir. Yineonun kendisiyle putlarkrdbaltaymabetteki en byk putun boynunaasmasda, mantksal bakmdan ve manta byk nem veren toplumuylahesaplamas, onlarsorgulamas, zihinlerini ve bilinlerini (vicdan) uyan-drmasamacna mtuftur. Kimi yorumcular Kurnda konuyla ilgili yet-lerden hareket ederek, bu olay, onun tanrarayyla izah etmek isterler.Oysa nceki ve sonraki (siyak ve sibak) yetler ile Kurnda geen genelbrahim tasvir ve bilgi bizi bu arayn imknszlna gtrr. u halde,Hz. brahimin gkyz varlklarzerinde gerekletirdii akl yrtmemanta ok byk nem veren kavminin diliyle, geerli retorik, ilim venormlaryla hitap etme gibi tebliyntemiyle ilgili esaslbir yntemdir.

Nitekim ileride gstereceimiz gibi, bn Haldun, ilimlerin ve hikmetin

meneini aratrrken mantn btn kadim kavimlerde varolduunu,

18 Daha geni bilgi iin bkz. S.Hseyin Nasr, Mslman Bilge, s. 65 vd; Yusuf ZiyaYrkn,Heykiln-Nur Tercmesi ve eyh Suhreverdinin Felsefesi, s. 20 vd.


27/527

27

Aristonun ise onu ancak sistemletirdiini, danklktan kurtardnsy-

leyecektir.Nbvvet olgusunun hikmet ve felsefe konular zerinde herhangi

bir etkiye sahip olmadvarsaym, Batlanlamda din olgusunun geneltanmndan kaynaklanan yanlbir dncedir. ounlukla Batldnr

ve filozoflar, dinin ve peygamberin insann kiisel ahlk ve salt manevhayatyla ilgilendiini, katkural ve aklla kavranmaz dogmalarla insanvetoplumu zoraki ynlendirmeye kalktn sanr. Gerekte ise nbvvet

geleneinde peygamber misyonu, bunun tamamiyle dnda geliir vetezahr eder. Peygamber, teblide bulunduu toplumun ahlk ve mane-v sorunlaryannda, idari, sosyal ve ekonomik sorunlaryla da yakndanilgilenir; bunun yannda sanat, dnce, edebiyat ve entelektel alanvar-gcyle deitirmeye alr. Bylesine kapsayc bir misyon, dorudan

veya dolaylyollardan; ksa veya uzun vadede felsefe, hikmet ve ilimleremutlaka etki edecektir. Buna ek olarak, entelektel hayatn yannda insan

ilimlerinin gelime gstermesi, bilginin hikmetten kopmadan gelimesipeygamber misyonunun bir parasdr. nk peygamber bu konulardada yol gsterici ve reticidir. Felsefe Yunan meneinde hikmetin etki-sinde gelimise, hikmet de nbvvetin koruyucu ve gelitirici kanatlaraltnda ieklenmi, kltrlere ve medeniyetlere sinmitir.

FEL SEFENN MENEVE TANIMI

Buraya kadar anlattklarmzdan gerek menei (kken) gerekse tanmitibariyle hikmet ile felsefe arasnda esaslmuhteva farkolduunu anlambulunuyoruz. Buna gre hikmet, hemen hemen bilinen btn geleneksel

ve kadim tefekkr havzalarnda var olan temel bir algve dnme bii-mi iken; felsefe, insanlk tarihinin pek ge bir dneminde ortaya km,Batda yaklak iki bin yllk etkisi olmuve fakat 19. yzyldan balamakzere nemini kaybederek gnmze kadar gelebilmi bir dnmetarzdr. Bu terimin hikmete gre zel, ayrc ve snrl bir tanm var-dr. Felsefe, beeriyetin btnn iine alan bir dnme tarz deildir.Greklerde balar, Batda geliir, slam dnyasnda (Meler araclyla)



28/527


28

yeni bir kavramsal erevede varln srdrr ve fakat sonra nemini

kaybeder.Kurnn ak ehadeti, hikmetin ncelikle peygamberlere nbvvet

ve ilimle birlikte verildiini gsterir. Nbvvete dayalilah reti (talim)iinde hikmetin hangi anlam ve ierik tadn bir sonraki ara balabrakp felsefenin ilk defa nerede ve kimler tarafndan tretildiine ve naslkavramsallatrldna bakalm.

Hem Batl, hem de slm kaynaklar felsefe kelimesini ilk defa

Yunan bilgelerinden Pisagorun kulland hususunda neredeyse ittifakhalindedirler. bn Nedim, felsefeden ilk sz edenin Pisagor olduunutespit ettiini belirttikten sonra yle der: Felsefe terimini ilk kullanannPisagor olduu sylenir. Onun altn harflerle yazlmeserleri var. Calinos,bu eserleri yceltmek amacyla altn harflerle yazard. Onun Akl Siyasetadl bir eseri de var; ben bu eseri grdm. Felsefeden, sonra Sokrat,ondan sonra da Eflatun (Platon) sz etti. Bir baka rivayete gre ise, Sur-

yani Forforiyus es-Srnin Tarih adlkitabnda getiine gre, felsefedenilk sz eden Saleb bn Males el-Emliysdir. Bu kitaptan iki makale Arap-aya da evrilmitir.19

Sicistaniye gre Pisagor, II. Dara zamannda yaad. Yunanllar, Farslkesini fethedince Cizre ve am blgesinden astronomi, hendese, say,mzik, hyel ve tpla ilgili kitaplar ele geirdiler. Bu kitaplar okuyanPisagor, Allahn ilk saylar ve bunlar arasndaki birlik ve uyumu yaratt

fikrine vard. O, bilgeliin Allaha zg olduunu sylyordu. Bilgeliksevgisi Allah sevgisine baldr. nk Allah seven kimse, Onun sev-diini yapar, Allahn sevdiini yapan Ona yaklar ve kurtulur. Her nekadar Pisagor, felsefeyi hikmet sevgisi eklinde grmse de, felsefeyiher zaman ayn durum zere bulunan eyann hakikatlerini bilmekeklinde tanmlamtr. Bilgelik ok yce bir ey olduundan biz bilgeolamayz, ancak bilgelii sevebiliriz; nk bilgelik sevgisi Allah sevgisi-

dir. bn Nedim ve Sicistaninin bu grlerini teyid eden hvan- Safada, Pisagorun felsefe ile ilikisini anlatrlarken, onun felsefeyi, banilim

19 bn Nedim,Fihrist, s. 242-243.


29/527

29

sevgisi, ortasninsann kendi gc orannda varlklarn mahiyetini bilmesi

ve sonu da bilgiye uygun ekilde konuup yaamaseklinde grdnyazarlar. Msr ve Mezopotamya gibi kadim hikmet merkezlerini gezen vebir gre gre 22 sene Msrlrahiplerin skeitiminden geen Pisagor,kainat kelimesini de ilk kullanan kiidir. Ona gre kainat ebed olmadgibi ezel de deildir. Sonradan meydana gelmitir ve onu meydana geti-ren bir g vardr ki bu da Allahtan bakasdeildir.20

Byk raki filozof Suhreverdi, Pisagor hakknda yle der: yi bil

ki gemi zamanda, felsefenin szl olduu devirlerde filozoflar

n atas

(saylan) babalarn babasHermes, ondan nce de Agasaziman (Aathode-mon), ayrca Pisagor, Empedokles ve bilgelerin ulusu Eflatun gibi bykfilozoflar bizim burhan ilimlerinde sivrilmiolarak tandmz slm d-nrlerinden ok daha stn ve deerli idiler. Bunlarn Pisagoru nemse-memeleri seni yanltmasn. Bunlar her ne kadar derinliine inmilerse deeskilerin srlarndan gizli kalan birok esrara muttali olamamlardr.21

Klasik slm kaynaklarna gre Sokrat ncesi btn filozoflar tekTanr (tevhid) inancna sahiptirler. nk hem peygamber teblilerininetkisinden uzak deildiler hem de zaten byk blm Douda hikmetrenmilerdi. Pisagora ise ilah vahye mazhar olmubiri gzyle bakl-d vkidir. nk O, peygamberlik kaynandan istifade etmitir. BugrSicistani, Amiri ve hvan-Safa tarafndan savunulmutur.22

Pisagora dayandrlan bu grlerin tm acaba gerekten Pisagortarafndan savunulmumudur? Bundan emin olamayz. u var ki Pisagoranisbet edilen bu grler -en azndan bir ksm- ile Yunan dnce tarzarasnda uyumazlklar olduu gerektir. Nitekim .. 8. yzylda yaad-

20 Sicistani, Age., s. 4-12; hvan-Safa, Resail, I, 49; H. Bekir Karla, slm Kaynaklarve FilozoflarInda Pythagoras ve Presokratik Filozoflar, s.77, 144. M. Ali Ayni, Age., s.72 vd.

21 Suhreverd, Telvihat, s. 111den nakl. H. Bekir Karla, Age., s. 178. slm bilginleribu balamda Yunanllarn eski 7 bilgesine ok nem vermiler ve bunlara Hikmetin

Stunlar

(Esatinl-Hikme) demilerdir. Biruniye gre bu 7 bilge Solon, Bios,Fariyandros, Thales, Filon, Fitikos, Ksilobols; ehristaniye gre ise Thales, Anaxagoras,Anaximenes, Empedokles, Pisagor, Sokrat ve Eflatundur. bn Nedim, Fihrist, s. 245;ehristani,el-Milel ven-Nihal, II, 61; Nihat Keklik,Felsefe, s. 173.

22 ehristani, Age., II, 74; H.B. Karla, Age., 117.



30/527


30

sanlan Heziyodun teofanisinde yaratlkaosla aklanyor. Kaos, yeri

ve g meydana getirdi ve bu ikisinin kucaklamasndan dier varlklaroldu. Bilinen Yunan mitolojisi ve dncesinde daima iki merkez konuvar ki, bunlardan biri tanrlarn douunu ve meneini aratran Teogoni;dieri evrenin douunu ve meydana geliini aratran Kozmogoni.

Her ne ise, yle anlalyor ki, slm kaynaklar, Pisagoru farkl -vebelki de kendilerine zg, yakn- bir kiilik profili izerek anlatmlardr.Bu, sadece Pisagoru kendi zihin dnyalarna yaklatrmak iin harcadklar

bir aba ile a

klanamaz; bunun belli belirsiz bir pay

olmakla beraber, as

lzaten Pisagorda varolan hikmetin ne karlmasn temel alan paradig-matik bir yaklama iaret etmektedir. Mslmanlarn bu temel yaklamkendileri dndaki btn kadim tefekkr ve irfan havzalarna uygulamolmalar dnce tarihinde son derece orijinal bir konumda olduklarnagstermektedir.

Kendilerinden nceki ve sonraki filozof ve felsefe tarihileri tarafn-

dan da kabul gren bn Nedim, Sicistani ve hvan-

Safan

n tespitine ekolarak yine felsefe tarihileri ittifakla Dou hkemasnn felsefe teriminikullanmadnsylerler. Bu kelime, ilk defa Yunanllarca ortaya kncayadek, zellikle Homer ve Heziyodun dnemine kadar szlklerde dahi ge-miyordu. Felsefeyi hikmet sevgisi anlamnda kullanan Pisagordan bubilgiyi Eflatunun rencisi Heraclide -Pontuslu Heraklit- rivayet etmitir.Rivayete gre, felsefeyi nce Pisagor eyann doasna ilikin bilgi anla-mna almt. ierodan gelen bir bilgiye gre de, nsanlarn kimi onura

nem verir, kimisi mal peindedir. Kimisi ise bunlarn tmne nem ver-mez, eyann doasnaratrr; bunlar da kendilerine Hikmeti Sevenleradnverirler.23

Eflatun, Phaidros diyalogunun 277. blmnde Sokrattan unu akta-rr: Bir rivayete gre, Homer ve Solon gibi airler ve hatipler, bilgilerininhakikate dayandnne srerler. Bence bu yanltr, onlara da byle biriddia yakmaz. Bu byk isim yalnzca Allaha izafe edilebilir. Bense onla-

ra ancak hikmeti sevenler diyebilirim.

23 Abdlhamid, s. 24; N. Keklik, Felsefe, s. 3 vd. Bilgelii istemek ve onun iin almaklailgili olarak bkz. Dr. Fatma Pakst, Senecada Ahlk Gr-Zevk Anlay, s. 55.


31/527

31

Felsefenin slm dnyasna giriinden sonra slm mellifleri Yunanda

kazandtanmla felsefe ile hikmet arasnda ayrm yapmakta gecikmedi-ler. Neredeyse tm mslman bilginler felsefenin slm dnyasna dar-dan ithal edildiinde sz birlii iinde oldular. Ancak yine de felsefedensalt akl ve beer bilgiden ok hikmete karmbilgi ve dnceyi anl-yorlard. Onlara gre bu anlamdaki felsef konular, ilklerin ve kadimlerinilimleridir. Bu, gerek hikmete karmfelsefenin, gerekse hikmet ve ilimle-rin yalnzca Yunanllara ait olmadklarnvurgulayan nemli bir tespittir.

Bazan bu ilimlere, terkedilmi (mehcr) veya unutulmu ilimler dedenir. Bu anlamdaki ilimler, filozofun anda varolan ilimlerin dndaolanlardr. bn Nedim, bn Sad ve bn Haldun gibi bilginler ise, bu tabiriadaolmayan ilimler yannda er ilimlere kar(kart, zt, aykranlamnda deil) ilimler eklinde de tanmlamlardr.

Ancak, dorudan felsefe sz konusu olduunda, bata Farab olmakzere daha birok filozof ve bilgin, bu terimin Yunanca hikmet ve sev-

gi kelimelerinin bir araya getirilerek tretildiini a

ka sylemilerdir.Farab, felsefe ve filozof kelimelerinin nasl tretildiini akladktan sonra,felsefenin gerek stlah (kavramsal) anlamnda Eflatun ve Aristo tarafn-dan kullanldn syler. ehristani, felsefeyi Yunan hakimlerinin malolarak gsterirken, bu alanda dierleri onlarn ocuklarmesabesindedir,der.

imdi, bu bilgilerin nda yle bir sonuca varyoruz:

Hikmet, dnyan

n belli bal

btn byk kltrlerinde grld veher yeni ilah teblide bir peygamber tarafndan yenilendii halde, felsefeilk defa Yunanda ortaya kan pek yeni bir kavramdr; onu kelime olaraktreten Pisagor, kavramlatran da Eflatun ve Aristodur. Bu, phesiz bizeok ey anlatan nemli bir durum tespitidir. Ve bizi, dorudan bu olaynniin ilk defa Yunan dnce ve kltr evresinde ortaya ktsorusunacevap aramaa sevkeder. Bu nemli sorunun doru cevabbulunmadka,ne insann dnce tarihinin izledii seyir anlalabilir, ne de hikmet ilefelsefenin hakiki anlam ve tanmlarkavranabilir.

Buna yol aan sebeplerin banda kadim zamanlardan beri Yunandnce hayatile Yunan din hayatarasnda varolan atma potansiyeli



32/527


32

gelir. Bu atma aktif hale gelip zihni hayat zerinde etkili olduka ki

elbette bu atmann toplumsal ve politik tezahrleri ve sonularvardr,duruma ve yerine gre hikmet dinden, felsefe hikmetten uzaklam;bylelikle kendi kklerinden koparlan varlk alglar ve tasavvurlar saltakli veya insani bir ereveye oturtulmutur.

Yunan mitolojilerinden ve szl edebiyat geleneinden kolayca izlen-dii gibi Yunan dnce hayatYunan tanrlarnn skkontrol altndateekkl eder. Bu usan verici atmosferde insan saf meleke, dnce

ve duygularn zgrce tezahr hemen hemen imknsz gibidir. nkYunan tanrlar, hayatn insan faaliyetlere ak olduu her alana mutlakanlamda ve zorbaca mdahale ederler. stelik, kimi zaman herkesin aa

vurmaktan ekindii iddetli bir geimsizlik de vardr insanlar ile tanrlararasnda. Oysa her zaman ve her durumda insankskanan, onu ekeme-yen, baarsna ve mutluluuna engel olmak iin her yola bavuran butanrlar insanletirilmi somut zelliklere sahip, bir anlamda da sradan

varl

klard

r. Zaman iinde insan kendi insan ba

ms

zl

n

ilan etmektenbaka kar yol bulamaz. Atei alan Promethe, Yunan geleneinde insannhaysiyetini ve gcn sembolize ediyorsa, bu tanrlara karbir bakaldr-n da ifadesidir.

YunanllarNuh aleyhisselama balayan bazslm kaynaklarYunan-llarn en byk tanr kabul ettikleri Zeusu da bir peygambere, drisaleyhisselama balarlar. Tarihsel doruluunu test etme imkanna sahip

olamad

m

z bir gre gre M

s

rda peygamber ve kral olarak hkmsren Hz. dris (veya Hermes), dnyaydrt idari blgeye ayrm, bu ara-da Yunanistana da Zeus isminde salih bir insanvali olarak tayin etmiti.Zeusun grevi, Yunanllaradaletle ynetmek ve Hz. drisin tebliettiiilah mesajonlara retmekti. Ancak zamanla -ve muhtemelen lmn-den sonra- Yunanllar Zeusu tanrlatrdlar.

Anlatma gre Zeus, gk tanrs olduktan sonra Titan adyla anlan

tanr

larla etin savalara girierek ba-tanr

mertebesine ykselmitir. Busafhalar Heziyodun teogonisinde ayrntlaryla anlatlr. Homerosunlyadasnda tanrlar da neredeyse insanlar gibi, olaylarn yaratclardeil,Homerosun kahramanlar gibi dnya ve tarih sahnesinde birer aktr


33/527

33

konumundadrlar. Yine buradaki tasvire gre kahramanlarn baarlarnn

tanrlarnki ile bir dereceye kadar boy lebilecei sylenir.24

Yunanda tanrlarn kendileri de tabiat yasalarna baldrlar. Tanrlarinsanlara baztelkinlerde bulunsa bile, insanlar zihnen serbest ve zgrdr;gerektiinde onlarla mcadele edebilirler. Tanrlar kendi aralarnda ve insan-larla mcadele, geimsizlik, kskanma, rekabet iindedirler. Hayatlar ileinsanlarn hayatarasnda skbenzerlikler vardr. Btn bu artlarda, Yunandininin, insan dnce alannn ancak dar bir kesitini hkm ve etkisi altn-

da bulunduran bir din olduu sylenebilir. Ayr

ca bu dinde balay

c

nass,akide (temel inan esaslar) yoktur. Din bir vahy rn de deildir. Tanrlarinsanlar yaratmadklar iin onlarn mutluluundan sorumlu saylmazlar.Homerosa gre, onlarcezalandrabilen insan gndelik ilerini dzenleme-de tanrlardan yardm almaz, kendi bana zgrdr. Yunan din telakkisinderuhun lmszl fikri de yoktur. Homerosta ahiret inancna rastlanmaz,Heziyod ise ahiret fikrini ne karr. Tanrlar evrenin yaratclarolmadiin ne varln dzenine ne hayata mdahil olmazlar, ancak insanla giritik-leri mcadeleler sz konusu olduunda yapmayacaklarey yoktur.

Yunan insan, varlk dnyas iinde kendi anlamn sorgulamaya,hayat ve evreni tanmlamaya kalkt zaman karsnda zorba, kskan

ve sradan varlklar olan tanrlarbulur. Bu, onu kendi insan bamszl-n ve zgrln ilan etmeye srkleyen ana motivasyondur. Tarihbilgilerimiz, bize Yunanistanda bir peygamberin ortaya ktngster-mediine gre, nbvvetin ve hikmetin nurundan, bu nurun kaynandan

yoksun bir kltr evresini, ister istemez baka yerlerde birtakm araylarazorlayacaktr. Her kavme bir peygamberin gnderildii genel kuralndanhareketle Yunanllara da bir peygamber gnderilmi olmas gerekir; budorudur. Ne var ki sz edilen peygamberlerin kssalarnda Yunanllaradorudan bir atf yoktur. Hz. Eyup (aleyhisselm)un Rumlara gnderilmiolduu yolunda bir rivayet varsa da, onun Yunanistana kadar gittiinedair bilgilere rastlanmaz. Bir baka ihtimal ok eski/kadim zamanlarda

bir peygamberin gnderilmi olup sonralar peygamber gnderilmemiolmasdr. Bu, elbette Yunanllarn hibir ekilde peygamber tebliiyle

24 efik Can,Klasik Yunan Mitolojisi, s. 15.



34/527


34

karlamadklar, vahy esasl hikmet ve tefekkrden yoksun olduklar

anlamna gelmez; nitekim yukarda Hz. Musa (aleyhisselm)tebliinin bellibelirsiz etki ve izlerinden sz ettik. Ancak Yunanllar Douda arayasrkleyen ierdeki pagan kltr ve ok tanrcln yol atentelektelzaaf ve ahlaki yozlamadr.

Yunanllar daimi bir biimde dinleri ile devletleri (politik toplum)arasnda zor bir seimle yzyze gelmilerdir. Bu Yunan trajedisini anlatr.

Trajik olan, iki zor seim arasnda kalmaktr, bugn bunu modern psiko-

loji olumlu-olumlu; olumsuz-olumsuz ve olumlu-olumsuz olmak zere atma biimiyle yumuatarak kavramsallatrmaktadr. Antigone, karde-inin gmlmesini isteyen din ile gmlmesini yasaklayan devlet arasndaskp kalr. Hangisi seerse dierinin gazabnstne ekecek. Bir yandadin dier yanda devlet. Dini her an gazaplanmaya hazr tanrlar, devletiyasalar anlaytan uzak Kral Kreon temsil etmektedir. Bu trajik ikilemineyle amak mmkn olacaktr?

Anadolu, Mezopotamya ve Msr gibi hikmetin merkezlerine Yunanlbilgin, hakim ve filozoflargitmeye sevkeden asl faktr sz konusu olanbu trajediden bamsz dnlemez. Ancak su, arve duru kaynandanuzaklatka bulanr. Hele tabi mecralarla deil de, tama yoluyla vebozulmaya elverili aralarla tanyorsa, kaynandan da alnmolsa busuyun, bulanma ve kokuma ihtimali daha byktr. Yunan politeizminekar, dardan tanan hikmetin bana gelen de budur Yunanistanda.

Muhtemelen Dou hikmeti zerinde uzun zaman dnen Yunanfilozoflarnn elinde, gnn birinde hikmetin isminden ve ona duyulan sev-giden baka bir ey kalmadngzlemleyen Pisagor, yerinde ve haklbirtespitle hikmetin yerine felsefeyi tretme yoluyla ikame etti. nkbandan beri Yunan dncesi tama su ile dnen deirmen gibi hep ba-ka kaynaklardan besleniyordu. Hikmet, zaman iinde elden ele, kuaktankuaa tanp farkllatka, tannamaz bir hale gelmiti. Bir baka nemli

husus; hikmet, Douda ilah vahy ve din bir form iinde varl

k bulurken,Yunanda, tanrlara ve yerleik dine kar bir silah ve insann tanrlarave dine kar zgrln gerekletirecek bir ara olarak alglanmt.Bu, insann dnce tarihinde, din-felsefe veya akl-vahy atmasnn ilk


35/527

35

ve en nemli balang noktasna iaret eder. Hikmet Douda bizatihi

ama iken, Yunanda bir ara durumuna indirgenmitir. Kaynanda hik-met, Allahvarlk dnyasnda birlemek iken, Yunanda bir sr tanrnnetkisini krmaya, onlar varlk dnyasnda geersizletirmeye yaryordu.Yunanda tanrlarn ve dinin ile insann ve gerein iki ayrve bamszalan tasavvuru vardr. Ama tanrlar ve din, hakszca insann hayatna ve ger-ein dnyasna tecavz ediyordu. Btn eylem ve sylemleri ise akl-d,sama ve bounayd. Bu trajik tabloda akl, mantve gerei temsil eden

insan; ak

l-d

olan

, samal

ve mant

ks

zl

temsil eden ise tanr

lar vedindir.Yunanllarn ok-tanrldin telakkisinin onlarn varla ilikin gr-

lerini etkiledii gibi, Doudan intikal ettirdikleri ilim grlerini de dinetkilemitir. yle ki, Yunan astronomisi bir yandan yerleik din dn-celerden bamsz olarak takvim konusuyla ilgilenirken, dier yandanbalangtaki bazbocalamalardan sonra gk olaylarnmitoloji ve dindenayrarak laik/sekler bir gr asyla ele alm, ayrca gk olaylarngeometri ile temellendirerek izaha ynelmi ve bu amala nemli bazsistemler kurmutur. Bu adan Msr astronomisinin din dnya gr-ne dayanan cephesinin ok eski olduu sonucuna varlabilir. nk ..nc binin sonlarndan kalma en eski belgelerde dahi mitolojik ve dinifadelerin aklanmasna genibir yer ayrlmaktadr. Mezopotamyallardaise zellikle Babilde astroloji astronominin yanbanda gelimitir.25

Mezopotamya dncesinin temel belirtilerinden biri onlardaki liste

yapma faaliyetleriyle kendini gsterir. Smerlilere kadar geri giden bufaaliyetin en eski ekli esas itibariyle filolojiktir ve yaznn kullanlmayabalanmasnn hemen arkasndan ortaya kmtr. Erken tarihlerde belirenyaziaretleri listeleri aynzamanda lgat kitaplarna benzer mahiyetteydi.Fakat bu listeler sfat ve fiil gibi kelimeleri ilerine almamakta, sadece isim

ve zellikle somut eya adlarn kapsamaktayd. Bu isim listeleri varlkategoriler ve gruplar halinde snflandrmaktayd ve gerekte varln

tasnifi ihtiyacndan domu bulunuyordu. Bu listelerdeki snflamalardahayvan, bitki, maden, kap kacak, giyim eyas, besin, iki, yap aralar,

25 Aydn Sayl,Msrllarda ve Mezopotamyallarda Matematik, Astronomi ve Tp, s. 20-21.



36/527


36

tanrlar, memleketler, rmaklar, dalar, vcud ksmlarve meslekler gibi

eitli konular ayrayrgruplar olarak ele alnmaktayd.26

Btn bu bilgilerin varl, lk lkeyi (es-Sebebul-Evvel) merkeze

alan tasnife dayanmak fikrinden ktngstermez mi? Kadim kltrleribugnn modern gzln takarak okuyanlar, bu her eyin din temelin-de ina edilmivarlk tasarmngremezler. Oysa kadimler, gzlemledik-leri varlk lemindeki grnen saysz varlklarn ardnda deimez tek birilke ve evrensel bir dzen (nizam) fikrine sahiptiler. Bu, onlarn varl

ahlk bir dzen iinde alg

lad

klar

n

ve bu ahlk dzenin ak

n bir ilke-den neet ettii dncesine sahip olduklarngsterir. Yine bu, yaznndouuna ve gelimesine etki eden biricik faktrdr.

Ne var ki, her eyin ilah dzen ve hikmet perspektifinden kavrandDoudan Batya geildiinde, hereyle birlikte ilimler ve varlk telakkisininde nemli deimelere uradgrlr.

Garaudynin yerinde tespitiyle, Yunanda varlk dnyasnn temel

bir ay

r

m zerinde tasavvuru Sofistler ve Sokrat ile oktan balam

t

.Srf insana ve onun tesine yneltilen dikkat, onu evrenden ve Allahtantecrit ediyor ve nazar diyalektik lehine gzlem ve tecrbeden uzaklatr-yordu.27 Bu, elbette Yunanda tecrbeye bir bilgi tr eklinde rastlan-madanlamna gelmez. Ama bugnk modern bilimde de olduu gibi,tecrbe, evreni tmyle kuatan ilah ilkeden yaltlarak yaplyordu. Dola-ysyla somut bilgiye gtren tecrbe, doru bilgiye ulatran akl ve dinbir formla ifade edilen tanrsal (tanrlara ait) samalklarn reddi, insannsalt melekelerine den bir itir. Felsefe, hikmete karduyulan iten sev-gi yannda, giderek aklmutlaklatrma eilimlerini de iinde barndrankurtarcbir kavramdartk. Ama felsefe geliip etkinlik saladka saf dedilen tanrlar ve onlarn din samalklardeil, hikmet ve onun nur kay-navahy oldu. Bu temel ayrmn tamamen farknda olan Ren Gunon,felsefenin hikmetin yerini alnyle ifade eder:

Pisagorcu gelenek eski Orfik gelenein yeni bir biimde onarlma-

syd. te yandan, daha nce hi duyulmam ve zararl etkileri gelecek

26 Aydn Sayl, Age., s. 29.27 Garaudy, Age., s. 83.


37/527

37

btn Batdnyaszerinde grlecek bir ey ortaya kmtr: O zaman-

dan beri felsefe diye adlandrlan zel dnbiimi. Felsefe kelimesikendi iinde zararsz bir kelime saylabilir. Etimolojik olarak kelimeninanlamhikmet sevgisidir. Bu yzden hem hikmete ulatracak hal, hemde bu halden doan ve bilgiye gtren aray anlamna gelir. Daha sonragrlen anlam sapmas bu geiaamasnkendi iinde bir ama halinegetirmi ve felsefeyi hikmetin yerine koymaya kalkarak hikmetin gerekniteliini unutturan ve tannmaz hale getiren sreci balatmtr. Bylecetamamen beer nitelikte, bu yzden de sadece akla baldind felsefediye tanmlanabilecek ey ortaya km, akl st, beer olmayan gerekgeleneksel hikmetin yerine oturtulmutur.28

Birok felsefe tarihisi ve filozofla birlikte Farabnin de ak tespitiylefelsefenin kelime olarak Pisagor tarafndan kullanlmasndan sonra Efla-tun ve Aristo felsefenin de bugnk anlamnda kavramlatrlmas, bizezellikle bu dnemde insann dnce tarihinde olduka nemli bazey-lerin deitiini, ciddi krlmalarn yaandngsteriyor. Bu nemli bazeylerin ve krlmalarn banda Doudan Yunana getirilen hikmetinfelsefeye dnmesi ve hikmetle kark bu yeni dnce tarznn dinekarkullanlmak zere sistematik hale getirilmiolmasgelir. Burada herzaman dikkatten kaan kkl bir deiim vuku bulmuolmasmuhtemelgrnmektedir: Balangta Tek Tanrve vahy temelinde Yunana tananDou hikmeti, zaman iinde ok tanrclk ve paganizm filtresinden gee-rek kendi asli amacna karbir forma ve iddiaya dnmtr.

Bu, genel dnce tarihi iinde bir dnm noktasntekil eder. Bunemli olay, kendisinden sonra, felsefe Douya geince hikmetin saf z-n yeniden diriltilmeye, asl vahy kaynana balamaya ve zmlemeyealacak mslman dnyayzorlayacakken, Batda din-felsefe atmasnaasl neden olacak, Rnesans ve Descartesn Kartezyen felsefesiyle iyideniyiye sekler (laik) bir mahiyet kazanp, bugnk modern bak asnndomasnhazrlayacaktr.

Bu dnemin ortaya kardbir baka nemli durum da hikmete daya-l dncenin yazya geirilmesidir. Kimi tarihiler buna katlmasa bile,

28 Gunon, Age., s. 23-24.



38/527


38

bn Nedim ve Ebul-Berekt el-Badad gibi slm bilginlerinin yapt

deerlendirmeler bizi byle bir tespitin yaplabilecei fikrine gtrebilir.Ancak hemen unu kaydetmelidir ki, bu, yaznn ilk defa Yunanda ortayaktanlamna gelmez. Nitekim bugnk antropolojik veriler, yaznn ilkdefa Mezopotamyada ortaya ktngstermektedir. Bize gre kendisine10 sahife indirilen ilk insan dem bile yazybiliyordu. Tespit edilen tarih-ler ve seilen bulgular ne kadar tartmalolursa olsun, en azndan yaznn

Avrupa ktasnn malolmadbilinen bir gerektir. Yunanda ise hikmetyazya geirilmitir ki, el-Badadye gre bu, insann irfan ve hikmet tari-hinde temelli bir sapmay, hatta ihaneti temsil eder.

bn Nedim, ok eskileri anlatan tarih kitaplarnda okuduuma greYunanllar, kadim zamanlarda yazy bilmiyorlard. Msrdan Kymes(veya Keymes A.B.) ve Anur adnda iki kii Yunanistana 16 harfli biralfabeyi gtrdler. Buna nceleri drt, sonralarSmonides adl biri dedrt harf daha ekleyince 24 harf oldu. Ratip shak, Tarihinde belirttiinegre bu sralarda Aristo kmtr.29Bu kayttan anlaldna gre, Aris-

tonun Yunan alfabesinin 24 harfe tamamlanmasndan sonra veya olumasrasnda ortaya ktdnlebilir. Bu durum slm bilginlerinin dikka-tinden kamamve szgelimi Cahz, byk kavimi sralarken (Araplar-Yunanllar ve Trkler), Yunancann snrlharf saysngereke gstererekYunanllarAraplardan sonra ikinci sraya koymutur.

Aristoya gelinceye kadar felsefenin szl gelenek arlklbir intikaldnemi yaadn felsefe tarihleri de teyid eder. Nitekim szl gelenek

iinde teekkl eden ve sonralar

yaz

ya geirilen Sokrat ve rencisi Efla-tunun felsefelerini ou zaman birbirinden ayrdetmek gtr.Yaznn bilinmesine, siyaset, ticaret, haberleme ve eitimde kulla-

nlm olmasna ramen, hikmetin bakalarna aktarlp retilmesindekullanlmamasnn zel bir nedeni olmal. bn Nedim bunu yle aklar:Kadim zamanlarda hikmet, ehli olmayanlar iin yasakt. Filozoflar, hikmet

ve felsefeye istekli olanlara bakarlard; eer isteyen ehliyse ona retir, hik-meti intikal ettirirlerdi, deilse ona retmez, intikal ettirmezlerdi.30

29 bn Nedim, Age., s. 23, Buna yakn bilgileri Sicistani de verir. Bkz. Sicistani, Sivanul-Hikme, s. 11.

30 bn Nedim, Age., s. 336.


39/527

39

Hikmetin yalnzca ehil olanlara retilmesi, neredeyse btn slm

hkemasnn zerinde sz birlii ettii temel bir grtr. Siyasal, kltrelve dnemsel nedenleri ne lde haklolursa olsun, bu gelenee uymayenak biimde Gazalnin ihmal ettii ne srlmtr. Nitekim Gazalnindncelerini radikal bir biimde eletiren bn Rd, en bata Gazalninhikmet konularnherkesin anlayabilecei bir dille ve halk arasnda yaygn-lk kazanma kabiliyeti olan kitaplarda ele aldnsyler ve bunu iddetleeletirir. Oysa gerek lcamul-Avam adl kitabnda, gerekse tevile ilikingrlerini belirttii eserlerinde Gazal, avam ve havass ayrmnyapmayihmal etmez; her iki insan snfna gtrlmesi gerekli bilgilerin ayrmnazel bir nem verir.

Kald ki, hikmet ilk defa Yunanda yazya geirilmise bile bununbaka nedenleri zerinde durmak gerekir. Bu konuda Ebul-Berekt el-Badadnin kaleme ald tek kitab olan Kitabul-Muteberin bandayapttespitlerden nemli ipularbulunabilir. el-Badad (560/1164)yegre, eskiden bilginler ve filozoflar okuma ve yazyolu ile deil, szl riva-

yet yoluyla ders verirlerdi. Kendi statlarndan aldklarilimleri renmeve retmeye kabiliyeti olan renciye, olaykavrayabilecei yaa geldi-inde anlayderecesine ve kapasitesine (vsat) gre bilgi aktarrlard. Buretme tarzndan gzettikleri ama, ilmin ve hikmetin ehil olmayanlarneline gememesi, ehil olanlarn da zeka ve kavrayglerine gre az veyaok bilgiyle donatlmas, retme zamanlarn amak ve hatta tersine,retme zamanlarndan geri kalma sakncalarna mruz kalmayarak daima

denetlenmesiydi. O devirlerde ilme harcanan byk itina ve gsterilen ihti-mamla pek byk bir yekn tutan alimler, bu nemli bilgi ve hikmet hazi-nelerini srekli birbirlerine aktarp teslim ediyorlard. Alimler ve rencile-rin azalmasve ilme kareski rabetin ve zenin kalkmaszerine alimler,selefleri olan eski alimlerin ve filozoflarn hilafna kitap yazmaya baladlar.

Ancak ilim ehli olan zeka ve kavrayerbabndan olmayan kimselerin bukitaplaranlamamalarnsalamak amacyla de sembolik ve mecazi ibare-

ler, iaretler kulland

lar. Fakat bu devirde bu tr ibare, iaret ve sembollerianlayacak kimseler dahi kalmadndan, sonra gelen bilginler bu ibare vesembolleri eitli biimlerde aklayp yorumladklarndan kitaplar oald-gibi ilim ehli olmayanlardan biroklarilim ehli olanlarla kart. Ve bu



40/527


40

karkln sonucunda bu kitaplarda liyakatli bilginlerin szleriyle bilgisiz

ve ksr kimselerin szleri dahi yer ald.31

Hikmet ile felsefe arasnda tarihsel seyir iinde kurmaya altmzilikinin z asndan el-Badadnin syledikleri nemlidir. nk Ebul-Berekt el-Badadnin Aristo derecesinde felsefi bir kudrete sahip olduu-nu kabul edenler vardr;32 iddia edildiinin aksine bn Rdten sonra

ve stelik Douda Mea felsefesini 12. yzyln ikinci yarsnda kuvvetletemsil etmi, hem de Aristo ve bn Sinayeletirerek Evhaduz-Zaman

(Zamann Biricik nsan) nvannkazanmtr. O, Corbinin deyimiylefelsefe tarihini, eski gelenein bozulmas, kt ve yanl yorumlanmassrecine indirgeyen bir filozoftu.33 Gelenei kmsememekle birlikte,filozoflarokumakla onlara fazla bir ey borlu olmadnve asl hikmetive gerei ahsi tefekkryle ve en ok kainat (varlk) kitabnokuyarakelde ettiine inanyordu. Dolaysyla onun amalararasnda hikmet gele-neini z saflyla yeniden kurma ii tabi olarak yer alacakt.

El-Badadnin stlendii bu nemli i, gerekte felsefenin zellik-le Yunan ve skenderiye kolundan slm dnyasna geliinden itibarenhemen hemen btn slmda felsefe hareketinin znde yatan temel moti-fi, asl hareket ettirici gc aklar. Bu anlamda felsefe slm dnyasnane birinci derecede siyasi amalar veya salt entellektel merak ve tatminarama ihtiyacsonucunda girmi, ne de Arap yarmadasndan eski kltrmerkezlerine gelen l bedevilerinin yabanc bir kltrn etki sahasnagirmekle mslmanlar arasnda reva bulmutur. Btn bunlar phegtrr grlerdir.

ncelikle felsefeyi slm dnyasna getiren ilk etken, Mslmanlarnfethettikleri yerlerde karlatklargenel kltrel evrenin hareketli felsefiatmosferi ile kendilerini bir anda fiilen bunun iinde grmeleri olaydr.

31 Ebul-Berekt el-Badadi, Kitabul-Muteber, Esad Efendi Ktphanesi, No: 1931. Bunemli kitabn evirisini, 1936de erafeddin Bey yapm ve Darlfnn mecmuasnda

Mart, 1992de tefrika ederek yay

nlam

t

r.Ebul-Berakt el-Badadi ve Kitabul-Muteber

Tercmesi, ev. erafeddin B., Darlfnn lahiyat Fakltesi Mecmuas, say: 24,Kanunuevvel, s. 32-33.

32 erafeddin B., Agd., say: 24, s. 28.33 (33) Corbin, Age., s. 178.


41/527

41

Goldziherin yerinde tespitiyle, Abbasilerin kurduu Beytll-Hikmede

balayan tercme faaliyetlerinden ok nceleri, szl ve karlkltartma-larla en deme felsefi konular Mslmanlarla Mslman olmayan halkarasnda rahatlkla konuulur, tartlr hale gelmiti. am, Urfa, Nusaybin,Harran, Antakya, Cundiapur ve skenderiye gibi byk ve eski kltrmerkezlerinde Hint tbbndan, Yunan ilminden ezbere sz eden, iyi eitimgrmpapazlar, gen rahipler, ehir ehir gezen filozoflar, sosyal statpeinde koan ve birka dil bilen evirmenler vard. Mslmanlar bu aktif

dnyann iine girdiklerinde bir ok eyi yeniden gzden geirme, bazeyler zerinde yeniden dnme ihtiyacnhissettiler. Ancak hemen unufarkettiler ki, kendilerine karkullanlmak istenen felsefi grler ve ken-di slm dnce ve inanlararasnda bazbenzerlikler, ortak referanslarbulunmaktayd. Ama doru ile yanl, hak ile batl, hikmet ile samalk iie ve bir arada barnr halde durmaktayd. Hikmet tabiatyla Mslman-larn kayp maldr. Ve son peygamber Hz. Muhammed (sallallahu aleyhi ve

sellem)in bal

ca grevleri aras

nda, nbvvetin gerekli k

ld

btn sosyal,siyas, ahlk ve asker hedefleri gerekletirmek yannda, kendisinden nce-ki peygamberleri dorulamak, onlarn getirdiklerini tamamlamak, bylelik-le geriye doru gidildike ilk halkaya, dem aleyhisselama kadar kk salanilah tebligeleneini, nbvvet nuruyla insann tank olduu hikmet veilmi diriltmek nemli bir yer alyordu. Hz. Peygamber kendisinden ncekipeygamberlerin teblive hikmetlerini nasl tmyle yrrlkten kaldrma-yp dorulad, tamamladve tashih ettiyse, Mslmanlar da karkaryageldikleri bu yeni artlarda kadim tefekkr, felsefe ve ilimlerde varolanhikmeti, kaynatevhid ve nebev tebliolan unsurlarseip alacak, amabunun yannda artk tevhid olmayan, zararl, batl ve yanlunsurlarayk-layp atacaklard. te bu hikmet geleneinin Mslmanlar eliyle yenidendiriltilmesi teebbs tarihte benzerine rastlanmayan evrensel bir abadr.Onlar bu teebbsleriyle dinlerin akn birliine atflar yapp ok dinli veok kltrl bir dnyada bir arada yaamann zihinsel arka plann inaediyorlard.

Ama bir sorun kacaktortaya; o da uydu: Hikmet ile hikmet olma-yan eyi hangi l ve kstaslarla birbirinden ayrd edeceiz? Hikmet



42/527


42

nedir? Felsefe gerekli ve meru bir dnce tarzmdr? Yunan felsefesi ile

slm dini uzlatrlabilir mi? vb...te biz, kltrlerin karlamassonucunda slm dnyasnn nne

kp zm bekleyen bu soruna, bununla ilgili sorulan eitli sorularanasl zmler ve cevaplar arandnalmamz boyunca anlatmaya al-acaz. Bu, gerekten uzun bir hikayedir ve buna balamadan evvel birkanemli noktaya daha deinmek gerekir; ilki mslman filozof ve bilgele-rin hikmete, hikmetle karmfelsefeye ve salt akl bir bilgiyi temsil eden

felsefi gre ilikin grlerini renmek; ikincisi, almamz boyuncask sk karlaacamz vahy, hikmet ve felsefe terimlerini tanmlamak,muhteva ve anlamlarn tespit etmek ile son olarak insanolunun geneldnce tarihini bu temel yaklamdan hareket ederek ana dnemlere ay-rp Mslmanlarn tarih sahnesine klaryla hangi dnemi balattklarn

ve bugn nerede olduklarntespit etmeye almak olacaktr.34

SLM DNYASINDA HKMETYENDENDRLTMENN ANLAMI

slm fetihlerinin Kuzey Afrika, Anadolu ve Asyann ilerine doruyaylmasyla slm ile eski-yerleik kltrler arasnda ortaya kan kar-lkl ilikiler, nceleri szl tartma ve al-veri eklinde cereyan eder-ken, Abbasi halifelerinden el-Memun dneminde tercme faaliyetleriylekurumsallat. Mslmanlar kukusuz yalnz Yunan felsefesi ile karkar-ya gelmediler. Hint, ran, kadim Mezopotamya ve skenderiyede var olankltr, hikmet ve ilimlerle de mnasebete getiler. Yunan kolundan gelenfelsefe ve felsefe ile karmhikmet idi bu. ran ve Hintten kaynaklananilimler, skenderiye irfan felsefesi ve am teoloji akmlaren az Yunan fel-sefesi kadar nemliydi. Tarihin bu kritik dneminde Mslmanlar er veyage belirli bir tavr almak zorundayd. Sz konusu karlamada bir soruortaya kacakt: Bu kltrler, felsefe ve ilimler karsnda ne yapmalyd?

Toptan reddetmek mi yoksa toptan kabul m? Elbette toptan reddetme

34 Ali Bula,Nbvvetin Hikmet ve Felsefeye Etkisi, slm Aratrmalar Dergisi, Nisan-1987,Say: 4, s. 76-83.


43/527

43

eiliminde olanlarn saysda etkinlii de az deildi. Ama tercme faali-

yetinden nce Kelam evresi etrafnda toplanan bazbilginler, detkilersonucu ortaya kan sorunlarla uramann ekli ve yntemi zerindednmeye balamlardbile. u halde temelde felsefe, kadim hikmet veilimlerle kurulan temas en bariz vasfyla sosyolojik bir olay, kltrel birzorlamayd. Biz, din-felsefe, vahy-akl ilikisi evresinde ele almamzgereken ve slm dncesini yzyllarca megul eden bu sorunun tek tekinsanlarn, szgelimi filozoflarn kiisel ilgi ve meraklarndan ya da bu

olaya kat

lan yneticilerin kiisel kararlar

ndan kaynaklanmad

n

, tamaksine kltrlerin bu tarih karlamasnda Mslmanlarn vargleriylekendi zgn inan, dnce ve varlk grlerini ortaya koyduklarn, akyrekli bir hesaplamaya girmekten ekinmeyerek hikmetin saf kaynantekil eden ilah vahy retilerinden hareketle dnce, ilimler ve kltreilah bir soluk, bir tazelik ve canllk getirdiklerini; bu arada btn bunlaryaparken ne dardan dnce ve ideoloji ithal etme kompleksine kapl-

d

klar

n

, ne de kendi dnya grlerinden fedakrl

kta bulunduklar

n

sylemek mmkn.Kimi Batllar, slm tarihinin bu dnemine, modernizm an

hazrlayan bir safha gzyle bakarken, kimi Mslman aratrmac veyorumcular da bouna kaybedilmizaman gzyle bakar. Oysa gerekbu deildir. Yer yer zaman kaybedildii, yer yer gnmze kadar etkilerisren yanladmlarn atldbir lde doru olsa bile, genelde bu temas-

tan Mslmanlar kazanl

km

; yaln

z kendi geleceklerine deil, btninsanla ilham kayna olacak kkl, evrensel-kuatc ve devrimci birmiras brakmtrlar. Gelecek kuaklarn yeniden kefedip yorumlamasylaevrensel ve kurtarcbir mesajn ruhunu tekil eden bu mirasn temelleriatlrken, ou Mslman bilge ve bilgin, tarihin tevhidi dorulayan kutsalyryne katldklarnn, btn peygamber ve salih bilginlerin katksylaolumu ilah hikmet ve bilgiyi arama abasnyrttklerinin tamamenbilincindeydiler. Bugn de Mslmanlarn kendilerinden beklenen birgrevdir bu.

slm tarihinin ilk filozofu saylan el-Kind iten bir Mslman olma-snn yansra, hangi kaynaktan gelirse gelsin Hakikatin Bilgisini arama



44/527


44

eilimini yle ifade ediyordu: Bize hangi kaynaktan gelirse gelsin, ister

nceki kuaklarca, ister yabanc halklarca bize sunulmu olsun gereiitiraf etmek ve zmlemekten utanmamalyz. Hakikati arayan iin Haki-katten daha deerli hibir ey yoktur; Hakikat hibir zaman kendisineulaanucuzlatmaz ve alaltmaz, aksine onu onurlandrr ve ona soylulukkazandrr.

el-Kind phesiz, Hakikatin son vahy olan Kurn diliyle ifade edil-diini biliyordu. Kurnn nzulnden sonra, insan yaad maddi ve

maddi olmayan evreyi vahyden rendikleriyle yorumlayacak, byleliklehikmeti elde edecekti. Gemi zamanlarda dnce hayatnda tezahreden kadim hikmet ve ilimlerin anlambuydu. u halde Mslman bilge

ve dnrler asndan gemiile bugn arasnda skbir bavard; iteMslmanlar tarih sahnesine ktklarandan itibaren bu kadim, gelenek-sel, bugn yaayan ve gelecekte de yaamasgereken hikmet banyeni-den diriltmeyi ama edinmilerdi.

Hikmet en kmil ifadesini bir peygamber tebliinde bulduunagre, tarihen herkes biliyordu ki Mezopotamya ve bugn Ortadouadverilen corafi blge btn byk peygamberlerin ilah teblii ve hik-meti yeerttikleri yerdir. yleyse herkesten ve her yerden ok, hikmet bucorafya zerinde yaayanlarn malyd; douu, gelimesi ve yeni ifadeformlarkazanmasile hikmet asl ana-yurdu olan bu blgeden yaylm,Hint, in, ran, Msr ve Yunan gibi merkezlere dalmtr. Yunanda

felsefi bir form, deiik bir ifade biimi ya da yeni bir tan

m kazanm

sabile, z itibariyle hikmet ile slm reti arasnda tabi olarak aykrlkolamazd. Bu tarihsel seyri ok iyi bilen Farab, bir bakma felsefe ile ura-ma gerekesini anlatmak amacyla hikmetin menei ve tanmyla ilgili ubilgileri verir:

Rivayete gre bu ilim eskiden Irak halkolan Kildanilerde meydanagelmi, sonradan Msr halkna ulam, oradan Yunanllara, onlardan Sr-

yanilere ve sonra da Araplara gemitir. Bu ilmin ierdii her nesne Yunandilinde, sonra Sryancada ve sonunda da Arapada anlatlmtr. Bu ilme(bu intikal ekliyle A.B.) sahip olan Yunanllar ona gerek hikmet ve enyksek hikmet derlerdi. Onu kazanmaya ynelik ilim ve zihnin (meleke)


45/527

45

durumuna felsefe derlerdi ki onunla en yksek hikmeti sevme ve tercih

etmeyi kastederlerdi. Ve onu elde edene filozof ve bununla en yksek hik-meti sevme ve benimseme derler ve onun kuvve halinde btn erdemleriierdiine inanr lard. Farab, Yunanda yazlhale gelmihikmet konu-sunda imdi kendisine den grevin, bu hikmeti, z yurduna, ocanageri getirmek olduunu sylyor.35

Farabnin bu szleri, slmda dnce tarihini ssleyen temel faaliyetizetler. Mslmanlar bir yanda hikmete karmbozuk unsurlarayklama-

ya al

rlarken, te yanda sapma gsteren eilim ve gidiat

as

l ray

na oturt-ma abasnbaaryla yrtmeyi stlenmek istiyorlard. Maddeye tapclk,zevk dknl, uhrev hayatn reddi, ilah bilgi kaynaklarnn inkrveinsann salt kendi aklnn rn dncelerle hayatdzenleme, evreni, tari-hi yorumlama giriimleri ile bunun tabi yansmalarolan toplumsal alkan-tlar, idar zorbalklar, ahlk yozlama ve politik/idari kntlerin sebebi,tarihe yn verici gcn nbvvet ve hikmetin elinden alnmas, bununyerine insan istek ve tutkular (hev)n, zan, aklclk ve ldrc pheci-liin ikame edilmesidir. nsanolunun gelitirdii kendi ilimleri dahi, eersapma derinlerde vuku bulmusa onu kurtarmaya yetmeyecektir.

Bu nemli gerei tespit eden Endlsn byk filozoflarndan bnBacce, tabiat ilimlerine gre hikmet ile uramann daha erdemli bir iolduunu yle savunur: Kimi insanlar, felsefenin kadm toplumlar ve(slm ncesi) cahiliyeye ait bir ey olduunu sanr, ona karkar. Oysainsann mahiyetini aratran ve bizi Allahn marifetine gtren hikmet

ilimleri, maddi yarar salayan btn tabiat ilimlerinden daha stndr.Felsefenin ne ie yaradnsoranlar gln olmaya mahkumdurlar; bunla-ra gre her eyin maddi bir yarar ve lezzet salamasgerekir. Oysa lezzetle-rin trleri bizzat kendilerini asl ama olmamakla snrlandrmken, naslolur da nihai ama yerine konulabilirler?36

Hikmet ve buna dayalfelsefenin evrenselliini ak bir ekilde ortayakoyan bn Bacce, bu arada bize felsefenin gerek tanmnda yapmaktadr.

Buna gre felsefe, insann mahiyetini aratran ve bizi Allahn marifetine

35 Farab, Tahsilus-Saade, s. 51.36 Bkz. Macid Fahri,Resailubn Bacce, Beyrut, 1968.



46/527


46

gtren hikmet ve bundan treyen ilimlerin toplamdr. leride de gre-

ceimiz gibi, slm mellifleri tamamiyle vahye bal dnce tarz vebunun tabi tezahrleri olan hikmet ile salt akl bilgiyi ieren felsefe arasn-daki temel ayrmn bilincinde olduklarhalde, kimi zaman hikmet, kimizaman felsefe deyimini kullanmlardr. Bu, ne felsefeyi kabul edenlerin,ne de filozof olarak sulamaya urayan ve uratanlarn hikmetten koparl-msalt aklc(rasyonalist) olarak tanmlandklaranlamna gelmez; aksineslm literatrnde felsefe ile bazan hikmeti, bazan da hikmetle karm

dnceyi kasdettiklerini gsterir. slam dnce ve irfan tarihine mahsusolmak zere bilgi ve bilgilenme trnden sz etmek mmkndr:1) Saf vahy temelinde teekkl eden bilgi ve haber. Bu yalnzca

Kurnla ifade edilir.2) Vahye dayalhikmet. Bu, mam afiinin kavramsallatrmasyla

Snnet olup, peygamber hikmetinin en yksek formunu tekil eder. Dierbilgin ve entelekteller bu izgide fikri aba gsteriler.

akil vahiy iliskisi

Documents