akil ve ruh hastalarinin İslam ceza hukuku’nda ceza
TRANSCRIPT
TC
SAKARYA UumlNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTUumlSUuml
AKIL VE RUH HASTALARININ İSLAM CEZA HUKUKUrsquoNDA
CEZA EHLİYETLERİ
YUumlKSEK LİSANS TEZİ
Emel YILMAZ
Enstituuml Anabilim Dalı Temel İslam Bilimleri
Enstituuml Bilim Dalı İslam Hukuku
Tez Danışmanı Doccedil Dr Osman GUumlMAN
MAYIS ndash 2019
i
OumlNSOumlZ
Hamd buumltuumln eylemlerimizde rızasını ve muhabbetini aradığımz Allahrsquoa mahsustur
Bizlere bir luumlcce-i bicirc-sahil olan ilmi sevdiren ve ummanda bir katre oumllccediluumlsuumlnde bile
olmayan bu ccedilalışmaya muvaffak kılan şuumlphesiz Orsquodur Buumltuumln salat ve selamlar hikmetin
hayat bulmuş ve hayat vermiş hali olan Hz Muhammedrsquoe (sav) dir
İlim gibi manileri ccedilok olan bir yolda rehberlikleriyle yolumuzu aydınlatıp meşakkatleri
aşmamıza yardımcı olan hocalarımıza şuumlkranlarımızı sunmayı bir borccedil bilmekteyiz Bu
vesileyle ilk olarak bizlere her zaman en guumlzel ccedilalışma ortamlarını sunmaya gayret
eden ve kolaylıklar sağlayan saygıdeğer hocam Prof Dr Ahmet Bostancırsquo ya teşekkuumlr
ederim İlahiyat fakuumlltesinde başlayan eğitim hayatımın en başından bu zamana kadar
himmetini uumlzerimden eksik etmeyen ve şahsıma itimad ederek beni kendisine talebe
olmak onuruna layık goumlren ccedilok kıymetli danışman hocam DoccedilDrOsman Guumlmanrsquoa
şuumlkranlarımı sunarım İlmi bir samimiyetle hiccedil tanımadığı bir oumlğrenciyle emek sarfedip
bir araya getirdiği kaynaklarını her fırsatta paylaşmak lutfunda bulunan ve gıyaben
rehberlik eden YrdDoccedilDr Abduumllmecit Karaaslanrsquoa da minnettarlığımı ifade etmek
isterim
Aciz bir varlık olarak bu duumlnyaya adım attığım guumlnden beri şafkatle kanatlarını uumlzerime
geren goumlzuumlmuumln nuru valideme ve değerini kelimelerle ifade etmekten aciz olduğum
kız kardeşime sonsuz şuumlkranlarımı sunar her zaman yardımıma koşan kıymetli
arkadaşlarıma da teşekkuumlr ederim
ii
İCcedilİNDEKİLER
İCcedilİNDEKİLER İİ
KISALTMALAR İİİ
GİRİŞ 6
BOumlLUumlM 1 İSLAM CEZA HUKUNDA CEZA EHLİYETİ KAVRAMI VE
ŞARTLARI 8
11 Succedil Kavramı ve Genel Şartları 8
12 Ceza Kavramı Genel Prensipleri ve Gayesi 11
13 Ehliyet Kavramı ve Genel Şartları 13
14 Tuumlrk Ceza Hukukunda Ceza Ehliyeti 15
15 İslam Ceza Hukukunda Ceza Ehliyeti 18
16 Akıl ve Ruh Hastalığının Cezalardaki Huumlkmuuml 20
161 Had Cezaları 21
162 Kısas helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip22
163 Diyet helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip24
164 Tarsquozir helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip25
BOumlLUumlM 2 AKIL VE RUH HASTALIKLARI 29
21 Tarihccedile 29
22 Akıl ve Ruh Hastalığının Tanımı 31
23 Şizofreni 34
231 Tarihccedile 35
232 Belirtiler 38
233 Tedavi 40
234 Şizofrenide Ceza Ehliyeti 41
24 Duygudurum Bozuklukları 44
241 Tarihccedile 45
242 Belirtiler 46
243 Tedavi 49
244 Duygudurum Bozukluklarında Ceza Ehliyeti 49
SONUCcedil 54
KAYNAKCcedilA 57
OumlZGECcedilMİŞ 66
iii
KISALTMALAR
b İbn bin (oğul)
bkz Bakınız
bs Baskı
by Basım yeri yok
c Cilt
Ktp Kuumltuumlphanesi
nşr Neşreden
sy Sayı
thk Tahkik eden
ts Tarihsiz
v Vefat tarihi
vb Ve benzeri
vd Ve diğerleri
vr Varak
yy Yayıncı bilinmiyor
v
Sakarya Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Tez Oumlzeti
Yuumlksek Lisans Doktora
Tezin Başlığı Akıl ve Ruh Hastalarının İslam Ceza Hukukursquonda Ceza Ehliyetleri
Tezin Yazarı Emel YILMAZ Danışman Doccedil Dr Osman GUumlMAN
Kabul Tarihi 06092019 Sayfa Sayısı vi (oumln kısım)+64(tez)
Anabilim Dalı Temel İslam Bilimleri Bilim Dalı İslam Hukuku
Succedil succedilu işleyen bireylerin kendisine ve bireylerin iccedilinde bulunduğu sosyal
ccedilevreye zarar veren bir eylemdir Bu nedenle kuumlccediluumlk veya buumlyuumlk her toplum duumlzen
ve huzuruna goumllge duumlşuumlren bu eyleme ceza adı verilen bir muumleyyide ile cevap
vermiştir İslam Ceza hukukunda da succedilun cezalandırılması ile kamu vicdanının
rahatlatılması caydırıcılık ile yeni succedilların oumlnuumlne geccedililmesi hedeflenmiştir
Kamunun maslahatı mağdurların hakları goumlzetilirken succedil işleyen fertlerin hukuku
da ihmal edilmemiş oumlncelikle kanunen muhatap olup olamayacakları
sorgulanmıştır İslam hukukunda temel olarak akıl ve yeteneği henuumlz gelişmemiş
olan ccedilocuklar ve bu yeteneklere sahip olmayan akıl ve ruh hastaları dinen muumlkellef
sayılmamaktadır Bununla beraber ceza ehliyetlerinin de olmadığı kabul
edilmektedir Ne var ki klasik İslam hukuku literatuumlruumlnde akıl ve ruh hastalıkları
sadece ilk ortaya ccedilıkışları veya suumlreleri itibariye tasnif edilmiş succedil ve cezası
accedilısından bir tasnife tabi tutulmamıştır Bu ccedilalışmanın amacı klasik literatuumlrde
bulunmayan akıl ve ruh hastalıklarını ele alıp İslam ceza hukuku accedilısından
huumlkuumlmlerini araştırmak yeni sorulara kapı aralamak ve bu vesileyle fıkıh ilminin
suumlrekliliğine bir katkıda bulunmaktır Ccedilalışmada İslam ceza hukukundaki temel
taksime goumlre had kısas diyet ve tazir konu başlıkları Hanefi mezhebi merkezli
olarak taranmış modern psikiyatri adli psikiyatri eserlerindeki ve bilimsel
makalelerdeki veriler TCK maddeleri de alınarak fıkhi bir sonuca ulaşılmaya
ccedilalışılmıştır Soumlz konusu bir yuumlksek lisans tezi olduğundan konunun hacmini
aşmamak iccedilin ele alınan akıl ve ruh hastalıkları da sınırlı tutulmuştur Adli
psikiyatri verilerine goumlre ilk sıralarda yer alan şizofreni ve duygu durum
bozuklukları ccedilalışmaya dahil edilmiştir
Anahtar Kelimeler İslam Ceza Hukuku Akıl Hastalıkları
v
Sakarya University
Institute of Social Sciences Abstract of Thesis
Master Degree PhD
Title of Thesis Criminal Capacity Of Mentally Disorderdered People In Islamic
Penal Law
Author of Thesis Emel YILMAZ Supervisor Doccedil Dr Osman GUumlMAN
Accepted Date 06092019 Nu of Pages vi (pre text) +64 (mp)
Department The Basic Islamic Science Subfield Islamic Law
Crime is a destructive action both harming the perpetrator himselfs and the social
environment he lives in Hence every society regardless to its size responded to this
action threatening its peace with a sanction called punishment In Islamic penal law
relieving public conscience by punishing the offender and with the deterrent side of
the penalty the prevention of future crimes are aimed The rights of the offenders
were not ignored while the public interest was taken into consideration so his legal
capacity was firstly questioned In Islamic law children whose reason is not yet
developed and people with mental illnesses who luck this capacity principally are
not obligated or charged with any responsibilty But mental illnesses are classified
just by regarding their beginnings or durations in classical fıqh literature The
objective of this study is to deal with disorders which do not take place in the
classical literature and search for judgements within the Islamic penal law Hence
new doors for new current questions in İslamic penal law will be opened and a
contribution to its consistency will be made During the study firstly main sources ndash
focusing on the Hanefith sources ndashare searched taking into account the general
classification of the punishments as had qısas diyat and tarsquozir Secondly by
collecting data from modern psychiatry criminal psychiatry sources acedemic
papers and Turkish Penal Law clauses a result within the frame of fıqh was tried to
be reached Since the study is just a post graduate thesis in order to keep its volume
the number of the mental illnesses mentioned were kept limited Schizophrenia and
mood disorders holding the the first place in criminal data are included to the theses
Keywords Islamic Penal Law Mental Disorders
6
GİRİŞ
İnsanoğlu hikmet-i ilahinin bir tecellisi olarak iccedilinde iyiliği de koumltuumlluumlğuuml de barındıran
iki kutuplu bir varlık olma oumlzelliğindedir Bu kutuplar arasında gidip gelirken ona
istikametini belirlemekte yardımcı olan ise aklı ve iradesidir Yanlış seccedilimleri iradesini
ve aklını doğru kullanmayışı onu succedila itmekte ve toplumun maslahatı gereği
hemcinsleri tarafından cezalandırılmaktadır Ne var ki succedil sayılan her eylem sadece
bilfiil akıllı olan insanlar tarafından değil eylemlerinin anlam ve sonuccedillarından habersiz
bireylerce de işlenebilmektedir Hatta ldquodelirdquo ldquoakıl hastasırdquo ldquoruh hastasırdquo veya her ne
isim verilirse verilsin bu insanlar duumlnyanın hemen hemen her yerinde şiddetle
ilişkilendirilmişler ve toplum nazarında potansiyel birer succedillu olarak goumlruumllmuumlşlerdir Bu
ccedilalışma da modern psikiyatrinin verileri ışığında akıl ve ruh hastalarının cezai
durumunun İslam ceza hukuku accedilısından yeniden ele alınması gerektiği iddiasıyla yola
ccedilıkmaktadır
Konu
Guumlnuumlmuumlzde modern psikiyatrinin tanımladığı akıl ve ruh hastalıkları ndash seccedililen oumlrnekler
bağlamında- İslam ceza hukuku oumlzelinde ele alınmaktadır Bu hastalıkların teşhisini
almış kişilerin ceza ehliyeti had kısas ve talsquozir kapsamında değerlendirilmektedir
Ccedilalışmanın Oumlnemi
Ccedilalışmanın oumlnemi klasik fıkıh literatuumlruumlnde genel olarak cuumlnucircn adıyla muumltalaa edilmiş
ldquoakıl ve ruh hastalıklarırdquo konusunu guumlnuumlmuumlz psikiyatri ilmi verileri doğrultusunda
yeniden ele alacak olmasından kaynaklanmaktadır Tespit edilebildiği kadarıyla Tuumlrkccedile
olarak ilk olan bu ccedilalışmada fukahanın temel akıl hastalıkları tasnifleriyle modern
psikiyatrinin tasnifleri -hastalıklara dair semptomlar ve succedillarla olan ilişkileri verilmek
suretiyle- eşleştirilmektedir Boumlylece oumlrnek olarak seccedililen hastalıklara dair oumlzel
huumlkuumlmlerin araştırılması da ccedilalışmanın oumlnemini artırmaktadır
Amaccedil
Bu araştırmada modern psikiyatrinin verilerinden istifadeyle akıl ve ruh hastalıkları
fıkıh accedilısından ele alınarak oumlzel ve yeni huumlkuumlmlere ulaşılmaya ccedilalışmak
amaccedillanmaktadır Bu vesileyle doğrunun arayışına fıkıh ilminin suumlrekliliğine ve
7
yaşanılan zamana tatbikine muumltevazı bir katkıda bulunmak arzulanmaktadır Ayrıca
interdisipliner bir ccedilalışma yapılarak fıkhın ilgi alanının genişletilmesine katkıda
bulunmak ve bu alanda yeni ccedilalışmalara vesile olmak hedeflenmektedir
Youmlntem
Youmlntem olarak ilk oumlnce akıl ve ruh hastalıklarına dair Tuumlrkccedile İngilizce ve Arapccedila
literatuumlr taranmıştır Konu başlığının ceza ehliyeti olması hasebiyle oumlzellikle akıl
hastalıklarının succedilla olan ilişkisini ortaya koyan adli psikiyatri kaynaklarından
yararlanılmıştır Konu daha sonra bir mukayese imkacircnı olması itibarıyla yuumlruumlrluumlkteki
sekuumller bir hukuk sistemi oumlrneği olarak Tuumlrk ceza kanunu accedilısından da genel olarak ele
alınmıştır Son olarak da klasik ve ccedilağdaş doumlnem fıkıh literatuumlruuml ve oumlzellikle de modern
İslam ceza hukuku eserleri taranarak Tuumlrk ceza kanunu ile karşılaştırmalı olarak sonuca
varılmaya ccedilalışılmıştır
Akıl ve ruh hastalıkları kavramlarının modern psikiyatri ve psikoloji literatuumlruumlnde
yerlerini zihinsel ndash ruhsal bozukluk gibi kavramlara bırakıyor olmasının oluşturduğu
kavram kargaşası ccedilalışma esnasında karşılaşılan guumlccedilluumlklerden biridir Akıl ve ruh
hastalıklarının klasik literatuumlrde buguumlnkuuml anlamda tanım ve tasniflerinin olmayışına ek
olarak bazı fıkhi kriterlerin psikiyatri ile oumlrtuumlşmuumlyor olması da mesele uumlzerine fikir
yuumlruumltmeye ccedilalışırken zihnicirc kutuplaşmalara yol accedilmakta ve interdisipliner bir ccedilalışmayı
zorlaştırmaktadır
Ccedilalışma temelde iki ana boumlluumlmden oluşmaktadır İlk boumlluumlmde İslam ceza hukukuna
goumlre ceza ehliyeti kavramı ve kavramın izahı iccedilin gerekli alt başlıklara yer verilmiştir
İkinci boumlluumlmde ise konu ilk olarak tıbbi accedilıdan ele alınmış ve seccedililen oumlrnek hastalıklar
ayrıntılı olarak aktarılmıştır Tezin amacı doğrutusunda hastalıklar sınırlı tutulmuş adli
psikiyatri verilerinde oumlne ccedilıkmaları nedeniye şizofreni ve duygudurum bozuklukları
oumlrnek olarak seccedililmiştir Boumlluumlmuumln sonunda da psikiyatri verileri değerlendirilerek bu
hastalıklara ilişkin İslam ceza hukuku ilke ve huumlkuumlmleri accedilısından bir kanaate
ulaşılmaya ccedilalışılmıştır
8
BOumlLUumlM 1 İSLAM CEZA HUKUNDA CEZA EHLİYETi KAVRAMI
VE ŞARTLARI
Ceza ehliyetinden ve onun şartlarından bahsetmeye başlamadan oumlnce succedil ve ceza
kavramlarının tanımlanması succedilun ve cezanın genel şartlarının zikredilmesi
gerekmektedir
11 Succedil Kavramı ve Genel Şartları
Succedil Tuumlrkccedile bir kelimedir ve soumlzluumlkte kanuna toumlrelere ve ahlak kurallarına aykırı olan
yazılı veya yazısız kurallarla yasaklanan karşılığında ceza oumlngoumlruumllen eylemler ve
davranışları belirtmektedir1 Kusur hata şer ve cuumlruumlm gibi kelimelerle de ifade
edilmekte olan succedil Tuumlrk ceza kanununda cuumlruumlm ve kabahat kelimeleri ile de karşılık
bulmaktadır Başka bir tarifte ise succedil ldquo Toplumsal duumlzenin devamı accedilısından korunması
gereken hukuki değerlerin ihlali niteliğini taşıyan haksızlık teşkil eden insan
davranışıdırrdquo2 Fıkıh eserlerinde succedilu ifade etmek iccedilin cerme veya cuumlrm kelimeleri
kullanılmaktadır3 Macircverdicirc succedilu ldquoAllahrsquoın had veya talsquozir ile cezalandırarak işlenmesini
yasakladığı sakıncalı fiiller rdquo4 olarak tanımlarken Serahsi ldquomala ve cana karşı işlenen
şerlsquoan haram kılınmış fiilrdquo tanımını yapmaktadır Muasır İslam hukukccedilularından
bazıları da succedilu ldquoAllahrsquoın yapılmasını yasakladığı bir şeyi yapmak yapılmasını
emrettiği bir şeyi de yapmamakrdquo5 veya ldquoyapılması halinde ceza verilen yasak fiilin
işlenmesi terkinde ceza verilen fiilinrdquo şeklinde tarif etmişlerdir6 Cerme ile aynı
anlamda cinayet kelimesi de kullanılmaktadır fakat bu klasik literatuumlrde daha ziyade
lsquocana veya vuumlcut buumltuumlnluumlğuumlne youmlnelik yasak fiillerirsquo ifade etmektedir7 Yukarıdaki
genel tariflere bakıldığında succedil ldquoguumlnahrdquo kavramıyla da ifade edilen dini ahlaki veya
hukuki buumltuumln kural ihlallerini kapsıyor goumlruumlnse de İslam ceza hukuku accedilısından
kastedilen succedil Macircverdicircrsquonin tanımında vurguladığı ldquoduumlnyevi cezası olan ve infazı yargı
organlarına bırakılmışrdquo fiillerdir
1 Mehmet Boynukalın ldquoSuccedilrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c37 (Ankara TDV
Yayınları2009) 453 2 Neslihan Oumlztuumlrk vd Ceza Hukukuna Giriş (Eskişehir Anadolu Uumlniversitesi Yayınları 2012) 4 3 Abdulkacircdir Ucircdeh et-Teşricircursquol-Cinacirciyyuumlrsquol-İslamicirc Mukacircrinen birsquol-Kacircnucircnirsquol-Vadlsquoicirc (Beyrut Dacircrursquol-
Kitacircbirsquol-Arabicirc ts) I 66 4 Ebursquol Hasan Macircverdicirc Ahkacircmursquos-Sultacircniyye (Kuveyt Mektebetu Dacircru İbn Kuteybe 1989) 285 5 Muhammed Ebucirc Zehra el-Cericircme firsquol-Fıkhirsquol-İslacircmicirc (Kahire Dacircrursquol-fikrirsquol-Arabicirc 1998) 19 6 Ucircdeh et-Teşricircursquol-cinacircicirc 66 7 Osman Şekerci İslam Ceza Hukukunda Tazir ve Succedilları ve Cezaları (İstanbul Yeni Ufuklar
Neşriyat1996) 13
9
Modern ceza hukukunda succedil kavramı şu şekilde tanımlanmaktadır ldquoSorumlu bir şahıs
tarafından muumlspet veya menfi bir hareketle meydana getirilen ceza tehdidini taşıyan ve
bir kanundaki tarife uygun ve hukuka aykırı olan bir fiildirrdquo8
Yukarıdaki tanımdan da anlaşılacağı uumlzere guumlnuumlmuumlz ceza hukukunda bir eylemin succedil
sayılabilmesi iccedilin belirli unsurların bir arada bulunması gerekmektedir Bu şartlar klasik
fıkıh eserlerinde bir arada zikredilmemekle birlikte prensip olarak kabul edilmekte
ccedilağdaş doumlnem İslam hukukccediluları tarafından da ldquoerkacircnursquol-cericircmerdquo başlığı altında bir
arada verilmektedir Bu şartlar
1 Kanuni unsur
2 Maddi unsur
3 Manevi unsur
4 Hukuka aykırılık unsurudur 9
Bu unsurlardan herhangi birinin bulunmaması halinde soumlz konusu fiil succedil olarak kabul
edilmez Bununla beraber bu genel şartları sağladıktan sonra her bir succedilun kendine
oumlzguuml bazı unsurları taşıması şartı da aranabilir Zina succedilunda failllerde muhsan olma
şartının veya hırsızlıkta (serika) ccedilalınan malın belli değerin uumlzerinde olma şartının
aranması burada oumlrnek olarak zikredilebilir
Kanunilik unsuru ldquokanunsuz succedil ve ceza olmazrdquo ilkesinin temel dayanağıdır Hukukta
bir fiilin succedil sayılabilmesi iccedilin kanunda succedilun kendisinin ve succedilun karşılığında
verilecek cezanın belirlenmiş olması gerekmektedir Bu ilke uygulamada keyfiliğin
oumlnuumlne geccedilme ve bireylerin hak ve huumlrriyetlerini koruma amacına matuftur İslam ceza
hukukunda tayin edilmiş had kısas ve diyet gibi cezalar da birebir kanunilik ilkesiyle
oumlrtuumlşmektedir Kapsamı oldukccedila geniş tutulan talsquozir cezalarında da alt ve uumlst sınırlar
belirlenerek ve cezayı tatbik edecek yetkili merciye bazı kısıtlamalar getirilerek bu
prensibin mevcudiyetinin korunduğu soumlylenebilir Ancak talsquozir succedillarında cezadan oumlnce
en azından her succedilun ve karşılığının kamuoyu tarafından bilinmesi iccedilin ilan edilmesi
(resmi gazete vb ile) ve toplum fertlerinin bu youmlnde bilgilendirilmesi gerekmektedir 10
Maddi unsurdan maksat hukuken sorumlu kabul edilen bir kişinin cezalandırılabilmesi
iccedilin succedil sayılan fiili eyleme doumlnuumlştuumlrmuumlş olması veya yerine getirmekle yuumlkuumlmluuml
8 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku (İstanbul Der Yayınları 2016) 2
316 9 Cevat Akşit İslam Ceza Hukuku ve İnsani Esasları (by Kuumlltuumlr Basın Birliği ty) 41 10 Yaşar Yiğit İslam Ceza Hukuku (Ankara Sistam Ofset Yayıncılık2012) 118
10
olduğu fiili terk etmesidir11 Kimse tasarladığı fakat dış duumlnyada icra etmediği bir
eylem dolayısıyla cezalandırılamaz İslam Hukukunda insanın goumlnluumlnden geccedilirdiği
koumltuumlluumlkleri fiile doumlnuumlştuumlrmedikccedile ve koumltuuml soumlzleri ifade etmedikccedile cezalandırılmayacağı
temel ilke olarak kabul edilmiştir Burada belirtmek gerekir ki succedil duumlşuumlnme ve hazırlık
safhalarından sonra icra safhasına ulaştığında fiiller succedil kapsamında değerlendirilir İlke
olarak İslam ceza hukukunda belirli bir succedila teşebbuumls ile succedilun kendisi aynı şekilde
cezalandırılmaz fakat teşebbuumlsuumln kendisinin succedil teşkil etmesi halinde muumlnasip ceza
tatbik edilir Oumlrneğin hırsızlık succediluna teşebbuumls etmiş fakat malı hırz alanının dışına
ccedilıkartmamış bir kişiye had uygulanmasa da haneye tecavuumlz dolayısıyla talsquozir cezası
uygulanabilir
Manevi unsur succedilu işleyen kimsenin succedil esnasında iccedilinde bulunduğu psikolojik
şartlarla succedil arasındaki bağlantıyı tespit eden ve succedillunun sorumluluk derecesini
belirlemeye doumlnuumlk olan unsurdur ldquoKusurlulukrdquo olarak da adlandırılan bu unsur succedilun
en oumlnemli şartlarından biridir Konumuz accedilısından da bu unsur merkezi bir rol teşkil
etmektedir Manevi unsurdan anlaşılması gereken succedillunun eylemini gerccedilekleştirirken
kastının ve iradesinin succedila youmlnelmesi succedil teşkil eden eylemin anlamını ve sonuccedillarını
idrak edebiliyor olmasıdır
Succedilun oluşumunda maddi unsurun manevi unsur tarafından desteklenmesi
kaccedilınılmazdır ccediluumlnkuuml insanların eylemlerinde akıl ve idrak muumlhim etkenler olup fiziksel
eylemlerin aklın ve iradenin youmlnlendirmesiyle gerccedilekleştiği kabul edilmektedir Dış
duumlnyada tezahuumlr eden eylem ne kadar kısa olursa olsun arkasında bir akli ve iradi suumlreccedil
mutlaka bulunmaktadır ki bu da succedilun akli ve iradi bir eylem olduğu sonucuna bizi
ulaştırmaktadır Bir succedilta failin fiili ile sonuccedil arasında nasıl zorunlu bir bağ aranıyorsa
aynı şekilde failin iradesi ve fiili arasında da bir manevi bağ aranmalıdır Akıl irade
kasıt gibi kavramlar manevi unsur iccedilerisinde irdelenen kavramlar olup kasıt taksir ve
kastın aşılması gibi mefhumlar da cezaların ağırlaştırılmasında hafifletilmesinde veya
ortadan kalkmasında rol oynayan manevi unsur iccedilinde telakki edilen mefhumlardır12
Succedillarda irade ve temyiz guumlcuumlnuumln dikkate alınması da manevi unsurla ilişkili olup
klasik fıkıh literatuumlruumlndeki ldquoehliyetrdquo ile burada doğrudan bir ilişki doğmaktadır
Bir insanın işlediği succediltan dolayı cezalandırılabilmesi iccedilin meydana gelen zararın o
kişinin fiili sonucunda oluşmuş olması da yeterli değildir Failin fiilde kusuruyla
11 Yaşar Yiğit İslam Ceza Hukuku 31-32 12 Nuri Kahveci ldquoİslam Hukuku Accedilısından Succedilun Manevi Unsurlarından Kasıtrdquo Hikmet Yurdu 5 sy 9
(2012) 14
11
beraber oumlzguumlr iradesinin ve temyiz guumlcuumlnuumln de bulunması gerekir Zira adaletin gereği
olarak oumlzguumlr irade ile succedil işleyen bir kişi ile bu iradeden mahrum birinin aldığı ceza
aynı olmamalıdır Fiillerin aynı sonuccedilları doğurmuş olması faillerin irade temyiz ruh
sağlığı veya iccedilinde bulundukları durum itibariyle aynı oldukları anlamına gelmez
Succedilta aranan genel şartlardan bir diğeri ise hukuka aykırılık unsurudur Bir fiilin succedil
teşkil edebilmesi iccedilin onun kanunen yasaklanmış olması yani hukuken izin verilmemiş
olması gerekmektedir Failin fiili hukuka aykırılık ihtiva etmiyorsa eylemin sahibi succedillu
sayılamaz ve cezalandırılamaz
12 Ceza Kavramı Genel Prensipleri ve Gayesi
Ceza soumlzluumlkte ldquobir şeyin bedeli veya karşılığırdquo olarak accedilıklanmakta masdar olarak
kullanıldığında da ldquoiyi veya koumltuuml herhangi bir fiilin ve davranışın tam ve yeterli
karşılığını vermekrdquo anlamına gelmektedir13 Modern pozitif hukukta ceza ldquosuccedil işleyen
kişiye ccedileşitli amaccedilları gerccedilekleştirmesi iccedilin uygulanan ve kişiyi birtakım yoksunluklara
uğratan bir yaptırımdırrdquo Cezanın yoksunluklara uğratıcı olması nedeniyle ızdırap
sıkıntı ve guumlccedilluumlk ccedilektirici niteliği vardır14 Ceza kavramı tanımlanırken cezanın amacı
da guumlndeme geldiğinden hukuk tarihi boyunca cezanın amacı uumlzerinde de tartışmalar
olmuş ve neticede iki farklı goumlruumlş oumlne ccedilıkmıştır
1 Cezalar geccedilmişe youmlneliktir yani mağdur adına devletin uumlstlendiği oumlccedil alma hakkını
ifade eder Ceza succedilun oluşturduğu koumltuuml sonucu telafi etmek iccedilin vardır ve bir
kefarettir Bu yuumlzden de succedillu iccedilin acı ve ızdırap iccedilermektedir
2 Batıdaki hukuki gelişmelerle oumlne ccedilıkan cezanın geleceğe doumlnuumlk olduğu anlayışıdır
Bu anlayışta amaccedil succedillunun ıslahı ve yeniden succedil işlemesinin oumlnuumlne geccedilmektir Ceza
fertlerin farklılığını dikkate alan ve hukukiliği oumlne ccedilıkaran bir ilkedir15
İslam Ceza Hukukunda Ukucircbat olarak adlandırılan cezalar şoumlyle tarif edilmiştir ldquokanun
koyucunun emrini ccediliğneyene karşı toplumun menfaati iccedilin konulmuş bir cezadırrdquo16
Cevat Akşit ise cezayı ldquokanun koyucunun toplum yararı iccedilin yasaklamış olduğu fiilleri
13 İbn Facircris Muumlcmeluumlrsquol-Luumlga (Beyrut Muumlessesetursquor-Risacircle 1986) 1188 İbrahim Mustafa vd el-
Mulsquocemursquol-vesicirct (by Dacircrrsquod-dalsquove ts) 121 14 Doumlnmezer ve Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 1 6 15 Kahveci ldquoİslam Hukuku Accedilısından Succedilun Manevi Unsurlarından Kasıtrdquo 22 16 Ucircdeh et-Teşricirculsquol-Cinacircicirc I609 İbn Teymiyye Siyacircsetirsquoş-şerlsquoiyye ficirc ıslacirchirsquor-racircvicirc versquor-raiyye (Riyad
Vizaretursquoş-Şuucircnirsquol-İslamiyye h1419) 122-123
12
işleyene acı veren bir karşılık olan kanunda belirlenmiş olan korkutucu bir
muumleyyidedirrdquo şeklinde tanımlamayı tercih etmektedir17
Cezalara ait genel prensipler ve izahları ise aşağıdaki gibidir
1 Kanunilik prensibi Hukuken succedil sayılan bir fiilin ya da davranışın irtikacircp edilmesi
halinde succedilluya tatbik edilecek maddi veya manevi muumleyyidenin kanun tarafından
belirtilmesidir ldquoKanunsuz succedil ve ceza olmazrdquo şeklinde formuumlle edilen bu ilke
keyfiliği ortadan kaldırmakta ve hukuk guumlvenliğini sağlamaktadır İslam ceza
hukukunda da bu ilke mevcuttur Talsquozir cezalarındaki mevcut esneklik ise bu ilkeye
aykırı olmayıp hukukun değişen şartlarına uyumu kolaylaştırmak succedilun ferdi oluşunu
ve hakkaniyeti dikkate almak iccedilindir18
2 Şahsilik prensibi Cezanın sadece succedilu işleyen kişiye verilmesidir Hiccedil kimse
işlemediği bir succediltan oumltuumlruuml cezalandırılamaz İşlenen succediltan sadece fail sorumlu tutulup
cezalandırılabilir
İslam ceza hukukunda da bu temel bir prensip olarak kabul edilmiştir Hz Peygamber
ldquokişi ne babasının ne de kardeşinin succedilundan dolayı sorumlu tutulamazrdquo19 buyurarak
işlenen succedillardaki şahsilik ilkesine işaret etmiştir Bununla beraber kasame ve acirckılenin
diyet oumldemesi gibi istisnai durumlar da mevcuttur
3 Umumilik prensibi Kanun oumlnuumlnde herkesin eşit olması ve succedillunun kim olduğuna
bakılmaksızın gerekli cezanın verilmesidir Sahabe-i kiramdan Usame (ra) hırsızlık
yapan bir kadına arabuluculuk yapmaya kalkıştığında Hz Peygamberrsquoin goumlsterdiği tavır
bunun bir oumlrneğidir20 Acirckıle sistemiyle oumlzellikle taksirle adam oumllduumlrme succedillarında
başkalarının diyet oumldemesine katılması ise bu ilkeye aykırı değildir Burada succedilta kastı
olmayan kişinin yuumlkuuml hafifletilmeye ccedilalışılmakta ve sosyal bir dayanışma muumlessesesi ile
mağdur korunmaktadır21
Uygulama şekli bakımından ise cezalar şu kısımlara ayrılır
1 Bedeni cezalar Kişinin bedenine youmlnelik cezalardır Oumllduumlrme değnek vurma (celd)
ve hapis gibi
2 Nefsi cezalar Kişinin şahsiyetine youmlnelik cezalardır Nasihat etme azarlama ve tehdit
gibi 17 Akşit İslam Ceza Hukuku ve İnsani Esasları 51 18 Şamil Dağcı İslam Ceza Hukukunda Şahıslara Karşı Muumlessir Fiiller (Ankara Diyanet İşleri
Başkanlığı Yayınları 1999) 35 19 Ahmed b Şuayb Ebucirc Abdirrahman en-Nesacircicirc ldquoKasacircmerdquo 45 20 Ebucirc Abdillah Muhammed b İsmail Buhacircricirc ldquoFazacircilursquol- ashacircbrdquo 18 21 Bkz Kacircşif Hamdi Okur İslam Hukukunda Sosyal Sorumluluk ndash Acirckıle Oumlrneği (Ankara İSAM
Yayınları 2017)
13
3 Mali cezalar Diyet ve para cezası gibi kişinin mal varlığına youmlnelik cezalardır
13 Ehliyet Kavramı ve Genel Şartları
Arapccedila ldquoehlrdquo koumlkuumlnden tuumlremiş sınai carsquolicirc bir mastar olan ehliyet kelimesi soumlzluumlkte bir
işe yeterli ve layık olmayı ifade etmektedir Fıkhi ıstılahtaysa ise genel olarak kişinin
dini ve hukuki huumlkme muhatap olmaya elverişli olmasını ifade eder Fıkıh usuluuml
bakımından kişinin Şacircrilsquoin hitabıyla olan bağını fuumlru bakımından ise hukuki huumlkmuumln
kişi accedilısında tahakkukunu ve geccedilerliliğini ifade eder Ehliyet kavramına ilişkin fukaha
ldquoŞarilsquoin insanda takdir ettiği onu dini bir hitaba uygun bir mahal kılan vasıftırrdquo22 ldquo
insanın lehinde ve aleyhinde şerlsquoicirc hakların sabit olması salahiyetidirrdquo23 gibi farklı
tanımlar yapmıştır
Fıkıh usuluuml literatuumlruumlnde ehliyet konusu Allahrsquoın hitabının taalluk ettiği kişi olarak
ldquomahkumun aleyhrdquo yani muumlkellef başlığı altında incelenir Kişinin muumlkellef kabul
edilebilmesi iccedilin muhatap olduğu teklifi (emir ve nehiyleri) anlayabiliyor olması gerekir
ki bunun iccedilin aklın varlığı zaruridir Aklı ve idraki olmayan bir kişiye Şacircrilsquoin hitapta
bulunması duumlşuumlnuumllemez24
Akıl normal şartlarda her insanın fiziki gelişimiyle beraber gelişir farklı merhalelerden
geccediler Bireyler arasında farklılık goumlsteren ve tedricen kemale eren bu vasfın bireylerdeki
olgunluğuna vacirckıf olmanın imkansızlığı nedeniyle Şarilsquo onu zahir bir olguya buumlluğa
bağlamış buumlluğ ile belli bir seviyeye gelmesini hakiki anlamda kemale ermesinin yerine
ikame etmiştir25 İşte ehliyet de kişinin fiziki ve akli tekamuumlluumlne bağlı olarak
gelişmekte onu leh ve aleyhte haklara mahal kılmaktadır İnsanın muumlkellefiyeti ehliyeti
ile sınırlıdır
Guumlnuumlmuumlz hukukundaki ldquomedeni haklardan istifade ehliyetirdquo ve ldquomedeni hakları
kullanma (fiil) ehliyetirdquo ayrımına benzer şekilde fukaha da ehliyeti vuumlcucircb ve eda ehliyeti
olarak ikiye ayırmıştır26 Vuumlcucircb ehliyeti kişinin ilzam edici haklara sahip olabilmesi ve
borccedillar altına girebilmesidir27 Vuumlcucircb ehliyetinin dayanağı insanlık vasfı olup kişinin
22 Hayrettin Karaman Mukayeseli İslam Hukuku (İstanbul İz Yayıncılık 2013) I252 23 Abduumllaziz Buharicirc Keşfursquol-esracircr (Beyrut Dacircruumlrsquol-kuumltuumlbirsquol-ilmiyye 1997) 4 335 24 Seyfeddin el-Amidicirc el-İhkacircm ficirc usucirclirsquol-ehkacircm thk Abdurrezzak Aficircficirc (Beyrut Mektebursquol-İslamicirc
1402) 1 150 25 Muhammed b Ahmed Serahsicirc Usucirclursquos-Serahsicirc (Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1993) 2 332 Şacirckirbek
Hanbelicirc Usucirclursquol-fıkhilrsquol-İslamicirc (Mekke Mektebetuumlrsquol- Mekkiyye 2002) 381 26 Bkz Mustafa Uzunpostalcı ldquoİslam Hukuku Accedilısından Ehliyetrdquo İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi
sy8 (2006) 150-156 27 Zekiyyuumlddicircn Şalsquobacircn İslam Hukuk İlminin Esasları ccedilev İbrahim Kacircfi Doumlnmez (Ankara Tuumlrkiye
Diyanet Vakfı Yayınarı 2012) 296
14
yaşı aklı ve ruumlşduuml ile ilgisi yoktur Cenin annesinin bir parccedilası sayıldığı iccedilin ehliyeti
eksik kabul edilirken sadece olgunlaşıp duumlnyaya canlı olarak gelmesiyle tam vuumlcucircb
ehliyetine sahip olur
Eda ehliyeti kişinin şerlsquoan geccedilerli sayılan tasarruflarda bulunma salahiyetidir ve
mesuliyyet ile eş anlamlıdır28 Serahsicircrsquonin tanımıyla ldquodinen muteber olması akla bağlı
bulunan işleri şahsın bizzat yapabilme ehliyet ve salahiyetidirrdquo29
Eda ehliyeti de vuumlcucircb ehliyeti gibi eksik (kacircsır) ve tam (kacircmil) olmak uumlzere ikiye
ayrılır Eksik eda ehliyeti şahsın bedeni ile ilgilidir30 Baliğ olmadan oumlnce muumlmeyyiz
ccedilocuk boumlyledir Tam eda ehliyetinde kişide akılla ve temyiz kabiliyetiyle muumlmkuumln olan
ldquoşerlsquoi hitabı anlama guumlcuumlrdquo ve bedene bağlı olan ldquovacibi eda edebilme guumlcuumlrdquo
aranmaktadır Tam eda ehliyetine sahip kişi ibadet muamelat ve ukubat alanında tam
sorumluk sahibidir
Klasik fıkıh usuluuml literatuumlruumlnde avacircrızursquol-ehliyye başlığı altında zikredilmekte olan
ehliyeti ortadan tamamen kaldıran veya zedeleyen durumlar semacircvi ve muumlktesep olmak
uumlzere ikiye ayrılmaktadır31 İnsanın kendi katkısı irade ve ihtiyarı ile meydana gelenlere
muumlktesep boumlyle olmayanlara ise semavicirc denilmektedir Semavi arızalar kuumlccediluumlkluumlk
cuumlnucircn ateh (akıl zayıflığı) unutma bayılma hastalık koumllelik hayız nifas ve oumlluumlm
muumlktesep olanlar ise cehalet (bilgisizlik) sarhoşluk hezl (gayr-i ciddilik) sefeh
(tedbirsiz davranma hali) hata yolculuk ve ikrahtır32 Konumuz olan akıl hastalıkları da
semavi ehliyet arızalarından cuumlnucircn başlığı altına girmekte ibadet muamelat ile beraber
succedilların cezalandırılmasını ifade eden ukucircbat alanında sorumlu kılan tam ehliyeti
tamamen veya kısmen kaldırmaktadır
Klasik İslam hukuku literatuumlruumlnde muumlstakil olarak bir ldquoceza hukukurdquo başlığı ve ldquoceza
ehliyetirdquo alt başlığı bulunmamaktadır Fıkhın mesele odaklı (kazuistik) yapısının tabi bir
sonucu olarak fakihler cezaya ehliyeti olan kişilere dair genel kaideleri ldquoehliyetrdquo başlığı
altında verirken oumlzel şartları succedillara dair muumlstakil başlıklar altında zikretmeyi tercih
etmişlerdir Ancak Ebucirc Zehra Behnesicirc ve Ucircdeh gibi muasır İslam ceza hukukccediluları bu
konuyu sekuumller hukukla mukayeseli olarak ve benzer bir sistematikle eserlerinde
işlemişlerdir Burada dikkat ccedilekilmesi gereken hususlardan biri de bu muumlelliflerin
28 Teftacirczacircnicirc et-Telvih alacircrsquot-tevdicirch (Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1996) 2 337 29 Serahsicirc elUsucircl 2 340 30 Ebursquol-Usr Ali b Muhammed Pezdevicirc el-Usucircl (Karaccedili Matbalsquo tursquot- Cacircvicircd Bericircs ts) 2 324 31 İbn Emicircrursquol-Hacircc et-Takricircr versquot-tehbicircr (Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1983) 2 172-173 32 Ebursquol-Berekacirct en-Nesefi Menacircrursquol-envacircr terc Soner Duman vd (İstanbul Beka Yayıncılık 2016)
303
15
eserlerinde aslında ceza ehliyetini değil ldquo المسؤلية الجنائية ldquo yani ldquo cezai sorumluluğurdquo
konu edinmiş olduklarıdır Nitekim Tuumlrk ceza kanunu eserlerine baktığımızda
sorumluluk ve ehliyet kavramları farklı şeyler olarak karşımıza ccedilıkmaktadır
Muhammed Naicircm Yacircsicircn de makalesinde konuyu ldquoAkıl ve Ruh Hastalıklarının Ceza
Sorumluluğuna Etkisirdquo başlığıyla ele almakta ve ceza sorumluluğunun ehliyetin bir
ccedileşidi olmadığını ifade etmektedir Ccediluumlnkuuml ehliyet bir salahiyettir fakat sorumluluk bir
salahiyet değildir Ehliyet cezai sorumluluğun bir şartıdır Cezai sorumluluğun tanımını
da Yacircsicircn ldquoşeriatte yasaklanmış bir eylemde bulunan kişinin Şarilsquorsquoin o yasağa
oumlngoumlrduumlğuuml cezaya ccedilarptırılabilir olmasırdquo olarak vermektedir33 Muumlstakil bir ceza ehliyeti
kavramının fıkıh ilmi accedilısından yeniliği ve pozitif hukuk koumlkenli bir kavram oluşunun
ıstılahi bir karmaşaya neden olabileceği muhakkaktır Bu durum konunun okuyucu
accedilısından daha anlaşılır kılınabilmesi iccedilin oumlncelikle Tuumlrk ceza kanununda ceza ehliyeti
kavramının izahını vermeyi gerekli kılmaktadır
14 Tuumlrk Ceza Hukukunda Ceza Ehliyeti
Tuumlrk ceza hukukunda ceza ehliyeti konusu araştırıldığında literatuumlrde ceza ehliyeti
kavramından ziyade kusurluluk ve isnad yeteneği kavramlarının mevcut olduğu ve ceza
ehliyetini kaldıran bir sebep olarak akıl hastalığının da genelde kusur yeteneği başlığı
altında accedilıklandığı goumlruumllecektir Tuumlrk ceza hukukuna dair eserlerde ceza ehliyeti kusur
yeteneği isnad yeteneği kavramları aynı anlamı ifade etmek iccedilin de kullanılabilmektedir
ve doktrinde kavram konusunda bir birlik bulunmamaktadır34 Ceza ehliyeti (capacita
penale) ibaresi daha ccedilok ldquosuccedil işlemeye ehil olmakrdquo anlamında bir kavram olarak
tanımlanmış fazla kabul goumlrmeyen bir doktrine atfedilmiştir35
Tuumlrk ceza hukukunda genel prensip kanunda tipik olarak belirtilmiş ve hukuka uygun
olmayan bir eylemin failine ceza uygulanabilmesi iccedilin faille eylemi arasında manevi
bağın bulunmasıdır Bu bağın varlığı tespit edildikten sonra failin somut olaydaki
kusuru belirlenecek yani kasıtlı mı yoksa taksirle mi eylemini gerccedilekleştirdiği tayin
edilecektir Kusurun -yani failin hukuka uygun hareket edebilme imkanına sahip olduğu
halde hukuka aykırı bir davranış seccedilmiş ve gerccedilekleştirmiş olması nedeniyle bu fiilin
33 Muhammed Naicircm Yacircsicircn ldquo Eserursquol-emracircdirsquol-akliyyeti versquon-nefsiyyeti alarsquol-mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacirciyyetirdquo
Mecelletursquoş-şericircati versquol-kacircnunrdquo sy16 (2002) 30 34 Guumlner Hande Ulutuumlrk Tuumlrk Ceza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Kusur Yeteneğine Etkisi (Yuumlksek Lisans
Tezi Bahccedileşehir Uumlniversitesi 2009) 13 35 Zeki Hafızoğulları Tuumlrk Ceza Hukuku Ders Notları (Ankara Başkent Uumlnivrsitesi Hukuk
Fakuumlltesi2008) 507 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazari ve Tatbiki Ceza Hukuku (İstanbul Der
Yayınları 2019) 2 389
16
ona yuumlklenebimesi ve kınanabilmesinin36- varlığından soumlz edebilmek iccedilin de oumlncelikle
kişinin kusurlu bir şekilde eylemi gerccedilekleştirme kabiliyetinin olup olmadığına
bakılmalıdır37
Tuumlrk ceza hukukunun oumlnemli isimlerinden Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman kusur
yeteneği ibaresini tercih eder Doumlnmezer ve Erman eserlerinde succedilun manevi unsuru
başlığı altında oumlzetle şu accedilıklamalarda bulunurlar ldquo Bir eylemin succedil kabul edilebilmesi
iccedilin iradi olması gerekmekte ve bu succedilun manevi unsurunu oluşturmaktadır Ancak
succedilta manevi unsurun varlığından bahsedebilmek iccedilin eylemi gerccedilekleştiren kişide belli
niteliklerin bulunması gerekmektedir nitekim kusurun varlığı kusur yeteneğine
bağlıdırrdquo38 TCK (Tuumlrk Ceza Kanunu) kusur yeteneğini tanımlamamıştır fakat kusur
yeteneğine haiz olmayanlara ilişkin 31 ve 32 maddelerden hareketle kusur yeteneği
iccedilin ldquokişinin işlediği fiilin hukuki anlam ve sonuccedillarını algılama (algılama yeteneği)
yani gerccedilekleştirdiği davranışın hukuken onaylanmayan bir davranış olduğunu anlama
ve bu doğrultuda davranışlarını youmlnlendirme yeteneği (irade yeteneği)dirrdquo şeklinde bir
tanım ccedilıkartılması muumlmkuumlnduumlr39 5237 sayılı TCKrsquonın 31 maddesi ccedilocuklardaki
algılama ve idrak yeteneklerindeki eksiklikten oumltuumlruuml ceza ehliyetlerinin olmadığını ifade
ederken 32 maddenin 1 fıkrasında ldquoakıl hastalığı nedeniyle işlediği fiilin hukuki
anlam ve sonuccedillarını algılayamayan veya bu fiille ilgili olarak davranışlarını
youmlnlendirme yeteneği oumlnemli derecede azalmış olan kişiye ceza verilmez Ancak bu
kişiler hakkında guumlvenlik tedbirlerine huumlkmolunurrdquo denilmekte 2 fıkrada ise ldquo birinci
fıkrada yazılı derecede olmamakla beraber işlediği fiille ilgili olarak davranışlarını
youmlnlendirme yeteneği azalmış olan kişiye ağırlaştırılmış muumlebbet hapis cezası yerine
yirmi yıl hapis cezası verilir Diğer hallerde verilecek ceza altıda birden fazla olmamak
uumlzere indirilebilir Mahkum olunan ceza suumlresi aynı olmak koşuluyla kısmen veya
tamamen akıl hastalarına oumlzguuml guumlvenlik tedbiri olarak da uygulanabilirrdquo ifadesine yer
verilmektedir40
Algılama yeteneği insanın oumlz bilinciyle beraber etrafındaki olguları
goumlzlemleyebilmesidir Bu yetenekten kastedilen kişinin muumlmeyyiz olması değil
eyleminin yaşadığı toplumda ne anlama geldiğini yani eyleminin ldquohukuki anlam ve
36 Selami Turabi ldquoKusurluluk ve Kusurluluğu Etkileyen Hallerrdquo TBB Dergisi s101 (2012) 269 37 Zeki Hafızoğulları Tuumlrk Ceza Hukuku Ders Notları 347 38 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve TatbikicircCeza Hukuku 2 383 39 Mahmut Koca ve İlhanUumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler (Ankara Seccedilkin Yayınevi 2017)
309 40 httpwebtckmaddecom (09 07 2019)
17
sonuccedillarınırdquo idrak edebilir olmasıdır Failin kusurlu kabul edilmesi iccedilin gerekli
şartlardan biri de onun davranışlarını youmlnlendirebilme yeteneğine yani irade
yteteneğine sahip olmasıdır Nitekim ceza hukukunda ancak ldquoyoumlnlendirici irade
tarafından hakim olunan belli bir sonucun gerccedilekleşmesi hedefine youmlnelik ereksel ve
harici duumlnyada meydana gelen insan davranışlarınardquo fiil denilmektedir41
Algılayabilme ve davranışlarını youmlnlendirebilme yeteneği olarak kabul edilebilen kusur
yeteneğinin failde ldquofiili işlediği sıradardquo veya ldquoişlediği fiille alakalı olarakrdquo bulunması
gerektiği de kanun da ifade edilmiştir Bu yeteneğini kendi eliye ortadan kaldıranlara
istismar kapısı accedilmamak iccedilin de ALIC (actiones liberae in causa sebebine goumlre muaf
olan hareketler) teorisi benimsenmiştir Buna goumlre failin kendisini kusur yeteneğinden
mahrum bıraktığı an dikkate alınır ve fail bu esnada kusur yeteneğine sahipse succedilun
manevi unsuru tamamlanmış sayılır42
TCKrsquoda kusur yeteneğini tamamen veya kısmen etkileyen nedenler yaş kuumlccediluumlkluumlğuuml akıl
hastalığı sağır-dilsizlik ve geccedilici nedenlerden oluşmaktadır
Akıl hastalığı Tuumlrk ceza kanununun 46 ve 47 maddesinde duumlzenlenmiştir Bu maddeler
ccedilerccedilevesinde tam akıl hastalığı ve kısmi akıl hastalığı şeklinde bir tasnife gidilmiştir43
46 maddeye goumlre ldquofiili işlediği zaman şuurunun veya harekatının serbestisini tamamen
ortadan kaldıracak surette akıl hastalığına duccedilar olan kimseye ceza verilemezrdquo 47
maddede ise şu ifadeler yer almaktadır ldquoFiili işlediği zaman şuurunun veya harekatının
serbestisini oumlnemli derecede azaltacak şekilde akli maluliyete muumlptela olan kişiye
verilecek ceza aşağıdaki şekilde indirilir
1 Ağırlaştırılmış muumlebbet hapis cezası yerine 15 seneden az olmamak uumlzere ağır
hapis
2 Muumlebbet hapis yerine 10 seneden 15 seneye kadar ağır hapis
3 Kamu hizmetlerinden muumlebbet memnuiyet yerine muvakkat memnuiyet
Diğer cezalar ise uumlccedilte birden yarıya kadar indirilirrdquo44
Akıl hastalığının ne olduğuna ilişkin bir tanım TCKrsquoda bulunmamaktadır Tuumlrk ceza
hukukccediluları akıl hastalığının ne olduğunun isnad yeteneğini (kusur yeteneği) hangi
durumlarda kaldırdığının veya azalttığının teknik ve bilimsel bir mesele olduğunu kabul
41 Mahmut Koca ve İlhanUumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler 309-312 42 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazari ve Tatbiki Ceza Hukuku 2397 43 Sevil Yıldız ldquoCeza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Akıl Hastalarının Yargılanmasırdquo SUuml İİBF Sosyal ve
Ekonomik Araştırmalar Dergisi 2 sy4 (2002) 6 44 M Reşat Koparan ldquo TCK Genel Huumlkuumlmler Ceza Sorumluluğunu Kaldıran ve Azaltan Sebeplerrdquo TBB
Dergisi sy 64 (2006) 362
18
etmektedirler Psikiyatri bilimince kanunda zikredilen algılama ve idrak yetenekleri
uumlzerinde tesiri olan her tuumlr bozukluk akıl hastalığı olarak sayılabilmektedir45 Bununla
beraber tıp bilimiyle hukukun tanımlamalarının farklılık goumlsterdiğini ifade eden ve
kişinin eylemiyle illiyet bağının tayininin hukuki bir mesele olup ancak hakim
tarafından ccediloumlzuumllebileceğini vurgulayan hukukccedilular da vardır46
Son olarak ifade etmek gerekir ki Tuumlrk ceza kanununa goumlre akıl hastalığı akıl
hastasının gerccedilekleştirdiği eylemi hukuka uygun hale getirmez Tam veya kısmi akıl
hastalığı bulunup bulunmamasına goumlre faile ya azaltılmış bir ceza verilir ya da
mahkemenin uygun bulduğu suumlresi cezayla aynı kalan guumlvenlik tedbirleri uygulanır47
Guumlvenlik tedbirlerindeki temel oumllccediluumlt hastanın ldquoiyileşmesirdquo değil ldquotoplum accedilısından
tehlike teşkil etmemesirdquodir (m 57 2 ) 48 Ayrıca akıl hastasının kusur yeteneğine etki
eden maluliyetin soumlz konusu fiil uumlzerinde bir tesirinin olması gerekir Oumlrneğin ccedilalma
duumlrtuumlsuumlne mani olamamaktan muzdarip bir kleptomanın hastalığının işlediği cinayet
uumlzerinde bir etkisi olmayacaktır49
15 İslam Ceza Hukukunda Ceza Ehliyeti
Klasik fıkıh literatuumlruumlmuumlzde ceza ehliyeti kavramının ve kavramla ilişkili muumlstakil bir
başlığın bulunmadığını daha oumlnce ifade etmiştik Boumlyle bir başlığın bulunmayışı
dolayısıyla ldquoceza ehliyetini ortadan kaldıran nedenlerinrdquo de ayrıca zikredilmediği
anlamına gelmektedir Ancak yukarıda verilen bilgiler doğrultusunda İslam ceza
hukukunda ceza ehliyetine dair şu ccedilıkarımlar yapılabilir Şerlsquoan succedil kabul edilen bir
eylemin failinin şeriatın oumlngoumlrduumlğuuml bir cezaya ccedilarptırılabilmesi iccedilin onun buumlluğ ccedilağına
ermiş akıllı ve idrak sahibi yani tam ehliyetli olması gerekmekte modern hukuktan
muumllhem olarak da ldquomanevi unsur ldquo iccedilinde değerlendirilen akıl ve idrak accedilısından bu
yeterliliği ifade etmekte ldquoİslam ceza hukukunda ceza ehliyetirdquo ifadesine
başvurulmaktadır
Tuumlrk ceza kanununu bir oumlrneği olarak zikrettiğimiz sekuumller hukuk da İslam Hukuku da
akıl hastalıklarını succedil teşkil eden bir eylemin failinin cezalandırılması oumlnuumlnde bir mani
45 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 2 417 46 İlhan Helvacı ldquoTemyiz Kudretinden Yoksun Şahısların Hukuki Sorumluluğu Uumlzerinerdquo İHFM 155
sy4 (1997) 147 47 Mahmut Koca ve İlhan Uumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler 323 Huumlseyin Soysal ve
Doğan Yeşilbursa Adli Psikiyatri 401 48 MReşit Koparan ldquoTCK Genel Huumlkuumlmler Ceza Sorumluluğunu Kaldıran ve Azaltan Sebeplerrdquo 364
Mahmut Koca ve İlhan Uumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler 324 49 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 2 427
19
olarak goumlrmektedir Peki Tuumlrk ceza hukukunda tanımı yapılmamış ldquoakıl hastalığırdquona
ilişkin fıkhın yaptığı bir tanım ve belirlediği sınırlar var mıdır
Akıl hastalığı klasik eserlerde ldquocuumlnucircnrdquo kelimesiyle karşılık bulmaktadır Soumlzluumlk anlamı
oumlrtuumlnmek gizlenmek aklını kaybetmek olan kelimenin terim olarak en fazla kabul
goumlren anlamıysa Cuumlrcanirsquonin ldquosoumlz ve fiillerin nadir haller dışında normal cereyan
etmesini engelleyen akıl bozukluğudurrdquo şeklindeki tarifidir50 Pezdevi ise cuumlnunun
tarifini yapmadan oumlnce aklın hakikatinin bilinmesi gerektiğini ifade eder Akılla insanın
bilinenden bilinmeyeni ccedilıkarttığını eylemlerin sonucuna muttali olduğunu iyiyle
koumltuumlyuuml ayırt ettiğini belirtir Akıl beyinde bulunmaktadır ve sonuccedillarının bedenin
organlarında bir bozukluk olmaksızın yok olması ve fiillerinin insanı aksi davranışlara
sevkedecek kadar bozulmaya uğraması ise cuumlnucircndur Pezdevirsquoye goumlre cuumlnunun sebebi
insanın beyninde bulunan doğuştan yapısal bir bozukluk veya sonradan beynin
dengesini bozan bir hastalıktır Birinci durumda iyileşme olasılığı yokken ikinci
durumda ilaccedilla tedavi muumlmkuumlnduumlr Cuumlnunun bir başka sebebi de cin şeytan ccedilarpmasıdır
Şeytan bu kişileri suumlrekli korkutup koumltuuml hayaller goumlrduumlruumlr oumlyle ki ( إستلاء الشيطان )
akıllarında yapısal bir bozukluk olmasa da zihinlerini toplayamazlar Şeytanın suumlrekli
vesvese vermesinden dolayı bu kimselere (mecnunlara) mevsus denilir ancak okunmak
suretiyle )التعويذ و الرقي) iyileşirler Bu kimselerin aklının zevaline huumlkmedilmez51
Cuumlnuna dair bir başka tarif de el-Bahrursquor-raikrsquode mevcuttur ldquoAklın kaybolması veya
noksanlaşmasıdır Kişinin kayıtsızlığı ve olayları birbirinden ayıramaması ile kendini
goumlsterirrdquo52 Muasır İslam ceza hukukccedilularından Behnesicirc ise cuumlnunun tarifini ldquoaklın
yitirilmesi karışıklığı veya zayıflığırdquo şeklinde yaparak ccedilerccedileveyi geniş tutmakta akıl ve
ruh hastalıklarının (zihinsel bozukluklar) tuumlmuumlnuuml iccediline alacak şekilde bir tarif yaparak
modern psikiyatri biliminin verilerine kapı aralamaktadır53
Klasik literatuumlrde akıl hastalıkları isim veya belirtileri itibariyle zikredilmemiş ancak
doğuştan veya sonradan olmalarına goumlre asli ve arızi ayrımına tabi tutulmuştur54 Bir
başka ayrım da hastalığın suumlresine goumlre yapılmış genel olarak uzun suumlreli akıl hastalığı
cuumlnucircn-ı mutbık ( muumlmted ) olarak isimlendirilirken kısa suumlreli olana cuumlnucircn-ı gayr-i
mutbık (mutekattı) denilmiştir Teftacirczacircnicircrsquonin et-Tavdicirch uumlzerine yazdığı Telvicirch adlı
50 İbrahim Kacircfi Doumlnmez ldquoCuumlnucircnrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c 8 (İstanbul TDV
Yayınları 1993) 125 51 Abduumllaziz el-Buhacircricirc Keşfuumlrsquol-esracircr 4 371 52 İbn Nuceym Bahrursquor-racircik (Beyrut Darursquol-malsquorife ts) 1 4 53 Abdulkadir Ucircdeh Teşricirclsquoursquol-İslamicirc mukacircrinen birsquol-kacircnunirsquol-vadlsquoicirc 1 585 54 Abduumllaziz el-Buhari Keşfuumlrsquol-esracircr 4 266
20
şerhte cuumlnunun muumlmted ya da gayr muumlmted olabileceği bunların da ya buumlluğ ccedilağına
mecnun olarak varmış bulunmakla (asli) olduğu veya buumlluğdan sonra ortaya ccedilıktığı
bilgisi verilmektedir55 Cuumlnun-ı mutbık iccedilin asgari suumlrenin ne kadar olduğuna dair
Hanefi mezhebi iccedilerisinde farklı goumlruumlşler zikredilmiştir Ebu Hanife bir suumlre
belirlememişken56 İmam Ebu Yusuf -orucun kazasının farziyetinin duumlştuumlğuuml asgari sınır
olduğu iccedilin- bir ayı İmam Muhammed ise buumltuumln ibadetlerin duumlştuumlğuuml bir seneyi alt sınır
olarak kabul etmişlerdir57 Bununla beraber aynı konuda İmam Muhammedrsquoin altı ayı
uygun goumlrduumlğuuml ile ilgili rivayet de mevcuttur58 Ali Haydar Efendi Mecellersquonin şerhini
yaptığı eserinde mutbık kabul edilme oumllccediluumlsuumlne dair doumlrt goumlruumlşten bahsetmektedir 1 bir
sene suumlrer ccediluumlnkuuml doumlt mevsim geccedilip de ayrılmazsa deliliğin ona huumlkmettiği anlaşılır 2
bir aydır 3 bir seneden fazla suumlrer ve 4 bir guumln ve bir geceden fazla suumlrer Ancak bu
doumlrduumlncuuml goumlruumlş zacirchirursquor-rivayersquoye aykırıdır 59
16 Akıl ve Ruh Hastalığının Cezalardaki Huumlkmuuml
Klasik literatuumlre baktığımızda genel olarak akıl hastalığının teklifi kaldırdığı konusunda
fukahanın goumlruumlş birliği iccedilinde olduğu goumlruumllmektedir60 Bu goumlruumlşuumln dayandığı temel
delillerden birini de Hz Peygamber (sav)rsquoin ldquoUumlccedilkişiden kalem kaldırılmıştır ergenlik
ccedilağına ulaşıncaya kadar ccedilocuktan uyanıncaya kadar uyuyandan ve kendine gelinceye
kadar akıl hastasındanrdquo soumlzuuml oluşturmaktadır61 Bununla beraber akıl hastalığının
mezkur ccedileşitlerine goumlre ibadat muamelat ve ukubat alanlarında huumlkuumlmler elbette
farklılık goumlstermektedir Hanefi fıkıh literatuumlruumlnde akıl hastalığının suumlrekli olması
halinde eda ehliyeti ortadan kalkmakta ve kıyasen ibadet sorumluğu da duumlşmektedir
fakat istihsanen suumlrekli olmayan akıl hastalığında vuumlcub ehliyetinin devam etmesi
nedeniyle- sorumluluğun tamamen kalkmadığı ifade edilmektedir62 Cezalar (ukubat)
alanında da akıl hastalarına ilişkin genel huumlkuumlm akıl hastalığının ldquomutbıkrdquo olması ve
55 Teftacirczacircni Şerhursquot-Telvih alarsquot-Tavdicirch 2 349 56 Alacircuddicircn Ebucirc Bekr b Mesud Kacircsacircnicirc Bedacirciursquos-sanacircilsquoi thk Alicirc Muhammed Muavvıd (Beyrut Dacircrulrsquol-
kitabirsquol-ilmicirc ts) 7 394 İbn Huumlmacircm Fethursquol- kadicircr (Beyrut Dacircrulrsquol-kitabirsquol-ilmicirc 2003) 3 277 57 Kacircsacircnicirc Bedacircilsquo 6 36 58 Fahruddicircn Hasan b Mansucircr Kacircdıhacircn Fetacircva Kacircdıhacircnicirc http shamelaws (29072019) 3 312 59 Ali Haydar Efendi Mecelle Şerhi (Beyrut Dacircru acirclemirsquol-kuumltuumlb 2003) 2 585 60 Bkz Muhammed b Oumlmer b Huseyn er-Racirczicirc el-Mahsul ficirc ilmirsquol-usucircl thk Tacirchacirc Cacircbir Feyyacircz Alvacircnicirc
(Riyad Cacircmiatrsquol-imacircm Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc h1400) 1 210 İbrahim b Mucircsa Şatıbi el-
Muvacircfakacirct thk İbn Hasen Acircl Selmacircn (by Dar İbn Affan 1997) 2 481 Ibn Kudacircme Ravdatursquon-nacircdır
(by Muumlessesetuumlrsquor-reyyacircn 2002) 1 98 61 Ebucirc Dacircvud ldquoHuducircdrdquo 16 62 Teftacirczacircnicirc Şerhursquot-Telvicirch 2 348 Pezdevicirc Usucircl 1 330
21
succedilun hastayken işlenmesi durumunda sorumluluğun ortadan tamamen kalktığı
youmlnuumlndedir63
İslam ceza hukukunda farklı accedilılardan ele alınarak sınıflandırılan cezalarda temel ayrım
had tarsquozir ve kısas şeklinde yapılmış64 diyet keffaret ve mirastan mahrum bırakma da
literatuumlrde yer almıştır Akıl hastalarına ilişkin ceza ehliyeti ile huumlkuumlmler de bu farklı
ceza tuumlrleri kapsamındaki succedillar altında ele alınmaktadır
161 Had Cezaları
Had (ccediloğulu hudud) soumlzluumlkte engel olmak iki şeyin arasına engel koymak menetmek
yasaklamak manalarına gelir65 Fıkıhta ise Allah (cc) hakkı olarak yerine getirilmesi
gereken miktarı ve keyfiyeti naslarla tayin edilmiş olan cezai muumleyyideleri tanımlamak
iccedilin kullanılmıştır66 Tarifte yer alan ldquoAllah hakkırdquo ifadesi bu cezaların doğrudan
Allahrsquoın emri olarak yerine getirilmesini ve toplumun veya fertlerin cezaya herhangi bir
muumldahalesinin olamayacağını ifade eder Hadler cezanın miktarının belirliliği ile tazir
cezalarından Allah hakkı olmasıyla da kısas cezasından ayrılmaktadır Guumlnuumlmuumlzde
ilkel ve zalimane olmakla ilgili ithamlara maruz kalan67 bu cezaların bir ccediloğu esasında
geccedilmiş semavi şeriatlerde de bulunan ve İslam hukuk geleneğine intikal eden
cezalardır68
1 Zina
2 Kazf
3 İccedilki İccedilme (Şurb)
4 Hırsızlık (Sirkat)
5 İrtidad
6 Yol kesme ve silahlı soygun (Hirabe)
7 Meşru yasal duumlzene isyan (Bağy)
63 Behnesicirc Okur 221 64 İbrahim Ccedilalışkan ldquoİslam Hukukunda Ceza Kavramı ve Hadd Cezalarırdquo Ankara Uumlniversitesi İlahiyat
Fakuumlltesi Dergisi sy 11 (1998) 367 65 Ali Bardakoğlu ldquoHadrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi c14 (Ankara TDV Yayınları
1996) 547 66 Abdullah b Mahmucircd el-Mevsılicirc el-İhtiyar thk Muhammed Ebucirc Dakicircka (Beyrut Dacircrursquol-Kitabirsquol-İlmIcirc
ts) 5 79 İbnHuumlmacircm Fethursquol-kadicircr 5 3 67 Bu vb ithamların bilimsel reddiyesi iccedilin bkz Sabri Erturhan ldquoİnsan Onuru Bağlamında İslacircmCeza
Hukukuna Genel Bir Bakışrdquo İslacircm Hukuku Araştırmaları Dergisi sy 21 (2013) 185-214 68 Şah Veliyyullah Dihlevicirc Huccetullahirsquol-Bacircliğa ccedilev Mehmet Erdoğan (İstanbul İz Yayıncılık 2018)
1 1027
22
Had cezalarının her birinin tatbik edilebilmesi iccedilin kendine has şartları bulunmakla
beraber hepsinde aranan ortak şart succedillunun ldquoakıllırdquo ve ldquobaliğrdquo olmasıdır69 İslam Ceza
hukukunda had cezalarının tarifi yapılırken bile cezanın tatbik edileceği kişide akıl
şartının varlığına vurgu yapılmakta70 haddi gerektiren fiili akıl hastasının işlemesi
durumunda hadler uygulanmamaktadır71 Hz Oumlmer zina dolayısıya bir kadın hakkında
had kararı vermişken Hz Alirsquonin kadının akıl hastası olduğunu ve bu eylemi hastayken
gerccedilekleştirmiş olabileceğini soumlylemesi uumlzerine kararından vazgeccedilmiştir72 Burada
vurgulanması gereken hususlardan biri ldquofiilin işlendiği sırada kişinin hastalığının tesiri
altında bulunuyor olması halinderdquo haddin duumlştuumlğuuml konusunda fukaha arasında icma
olduğudur Succedil teşkil eden fiili gerccedilekleştirdikten sonra ve huumlkuumlm verilmeden oumlnce
hasta olan kimseye gelince Hanefi ve Malikiler muhakemenin succedillu iyileşene kadar
erteleneceği goumlruumlşuumlndeyken Şafiiler ve Hanbeliler aksi fikirdedir Mahkeme sonrası
infazdan oumlnce hasta olması durumunda yine Hanbeli ve Şafiiler succedilun delille isbat
edilmiş olması halinde infazın durdurulmayacağını duumlşuumlnuumlrken İmam Malik ve Ebu
Hanife infazın yapılmayacağı kanaatini paylaşmaktadır73
162 Kısas
Soumlzluumlkte masdar olarak ldquoardından gitmek iz suumlrmek yaptığı işte birinin yolunu takip
etmek kesmek eşitlemek ve misilleme yapmakrdquo anlamlarında kullanılır İsim olarak ise
ldquomutlak eşitlik bir şeyin iki tarafının birbirine denk olması işlenen fiille o fiile denk
mukabele edilmesirdquo anlamına gelmektedir74 Fıkıhta ıstılah olarak ldquokasten birini oumllduumlren
kişinin karşılık olarak oumllduumlruumllmesini kasten işlediği yaralama succediluyla (muumlessir fiil)
mağdura bedenen-fiziken zarar vermiş bir kimseye benzeri bir şekilde ceza verilmesinirdquo
ifade eder75 Kısas kelimesi yerine literatuumlrde ldquokavedrdquo ( القود ) de kullanılmaktadır
69 Fahrettin b Osman ez-Zeylaicirc Tebyicircnursquol-hakacircik (Kahire Matbucircatuumlrsquol-Kuumlbra el-Emicircriyye h1313) 3
172 Ebucirc Muhammed Abdullah b Ahmed İbn Kudacircme el-Muğnicirc (Beyrut Dacircrursquol-fikr 1405) 10 163 70 Bkzİbn Huumlmam Fethuumlrsquol-kadicircr 5 340 71 Bkz Kacircsacircnicirc 7 67 İbn Abidicircn Reddursquol-muhtacircr (Beyrut Dacircrursquol-fikr 1992) 4 45 Muhammed b İdricircs
Şafilsquoicirc el-Umm (Beyrut Dacircrursquol-malsquorife 1990) 5 85 Ebursquol-Hasan Ali b Muhammd Macircverdicirc el-Hacircvicirc
(Kahire Mektebetuumlrsquol-Kahira 1968) 10 420 72 İbn Kudacircme el-Muğnicirc 10 164 73 Behnesicirc Mesrsquoucircliyetirsquol-cinacircicirc 220 74 Ebursquol- Huseyn Ahmed b Facircris Mulsquocemu mekacircyicircsursquol-luga thk Abdusselacircm Muhammed Harun (by
Dacircrursquol-fikr 1979 ) 5 11 Zebicircdicirc Tacirccursquol-arucircs (Kuveyt Tablsquoatu Kuveyt 1965) 35 98 75 Şamil Dağcı ldquoKısasrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c25 (Ankara TDV Yayınları
2002) 259
23
Kısas da had cezaları gibi oumlnceki semavi şeriatlerde mevcut olan bir cezadır İslam ceza
hukukunda Kurrsquoan suumlnnet ve icma ile sabittir76 Kısası gerektiren succedillar kasden
oumllduumlrme ve kasden yaralama succedillarıdır
İslam hukukunda gasp ve itlaf gibi mali zararlar veren succedillara muadelet prensibi tatbik
edildiği gibi77 mağdurun hayatını ortadan kaldıran veya bedenine zarar veren succedillara da
bu prensip uygulanmıştır Mağdurun istediği takdirde tıpkı gasp edilen malın itlaf
edilmemesi halinde aynen iade edilmesi itlafı halinde ise benzeri veya bedeli ile tazmin
edilmesi gibi oumllduumlrme ve muumlessir fiillerde de misliyle mukabelede bulunulur Ancak
mağdur istese bile engel teşkil eden sebeplerden dolayı aynen mukabele imkanı ortadan
kalkabilir ve bedeni cezanın yerini mali ceza alabilir Kısasın uygulanabilmesi iccedilin
failde fiilde ve mağdurda belli şartların bulunması gerekmektedir Hadlerde olduğu gibi
kısasda da ldquoakılrdquo ve ldquobuumlluğrdquo failde aranan genel şartlardır78 Aklı olmayanın ceza
ehliyeti olmadığından kısas da kendisine uygulanamaz Ancak İslamrsquoda kulların hakkı
heder edilmediğinden fukahanın ittifakıyla kısasın yerini diyet alır79 Hastalığın kısas
gerektiren fiilin muhakemesinden oumlnce ortaya ccedilıkması durumunda hadlerde olduğu gibi
mezhepler arasında farklı goumlruumlşler mevcuttur Hanefi ve Maliki fukahası muhakeme
esnasında da muumlkellef olmayı gerekli goumlrduumlklerinden akıl hastasının iyileşinceye kadar
muhakeme edilemeyeceği goumlruumlşuumlndedir Şafii ve Hanbeli fukahası accedilısından teklifin
succedilun işlenmesi esnasında bulunması yeterlidir Bu nedenle de akıl hastalığı muhakeme
oumlnuumlnde engel teşkil etmez Kısas cezasının infazından oumlnce ortaya ccedilıkan akıl hastalığı
ise yine Şafii ve Hanbeli fukahası accedilısından bir engel teşkil etmemektedir Ccediluumlnkuuml her
iki mezhebe goumlre ikrarla sabit olan had cezası dışında herhangi bir cezanın iptali soumlz
konusu değildir Malikilerde bir goumlruumlş hastanın iyileşmesinden uumlmit kesilmesi halinde
kısasın tamamen duumlşuumlp diyete doumlnuumlşeceğini savunurken succedillunun kurbanın yakınlarına
teslim edileceğini savunanlar da vardır Ebu Hanife ise infaz iccedilin succedillunun teslim
edilmesine kadar ortaya ccedilıkan hastalığın infaza engel olacağını savunmaktadır80
76 İbn Kudacircme el-Muğni 9 33 Ebucirc Bekicircr er-Razicirc Cessacircs Ahkacircmursquol -Kurrsquoacircn thk Muhammed Sacircdık
Kamhacircvicirc (Beyrut Dacircru İhyacircirsquol-Kuumltuumlbuumlrsquol-Arabicirc 1992) 1 187 77 Ebucirc Hamid Muhammed b Muhammed Gazzacirclicirc el-Veciz thk Ali Muavvıd (Riyad Darursquol-Erkam bin
Erkam1997) 1 208 Vehbe ez-Zuheylicirc Nazariyyacirctursquod-damacircn ve ahkacircmursquol-mesucircrsquoliyyetirsquol-medenicirc versquol-
cinacircicircfirsquol-fıkhirsquol-İslacircmicirc (Dımaşk Darursquol-Fikr 1982) 82 78 İbn Huumlmacircm Fethursquol-kadicircr 23 159 Ali b Nasr es-Salsquolebicirc Telkicircn fi fıkhırsquol-Malikicirc thk Muhammed
Sacirclis Saicircd el-Ganicirc (Riyad Mektebetu Nezzacircr Mustafa el-Bacircz ts) 468 Macircverdicirc el-Hacircvicirc 22 33 79 Husacircm Suheyl Nucircricirc ldquoEserursquol-cuumlnucircn ficirc tasarrufacirctirsquol-kavliyyeti versquol- filsquoliyyeti ficirc şericircatirsquol- İslamicirc
(Yuumlksek Lisans Tezi Cacircmiatursquon-Necacirchursquol-Vatanicirc 2013) 99 80 Abdulkadir Ucircdeh Teşricirclsquoursquol-cinaicirc 1 597- 598
24
163 Diyet
Arapccedila ldquovedyrdquo koumlkuumlnden gelen diyet kelimesinin soumlzluumlk anlamı oumldemek vermektir
Istılahta ise bir şahsın haksız yere oumllduumlruumllmesi sakat bırakılması veya yaralanması
durumunda ceza veya kan bedeli olarak oumldenmesi istenen mal veya para
kastedilmektedir81 Can bedeli veya uzuv karşılığında tazminat olarak da tanımlanan
diyet kasden oumllduumlrme ve yaralama succedillarında kısasın herhangi bir sebepten oumltuumlruuml tatbik
edilememesi halinde bedel taksirle birini oumllduumlrme ve yaralama durumundaysa asli
cezadır İslam ceza hukukunda oumllduumlrme sonucu oumldenen bedele diyet yaralama ve sakat
bırakma sonucu oumldenen maddi tazminata ise ldquoerşrdquo ifadesi oumlzellikle Hanefilerde tercih
edilmektedir Ayrıca ceninin oumlluumlmuumlne sebebiyet verilmesi halinde oumldenen tazminata da
ldquogurrerdquo82 denilmektedir Diyetin şerrsquoi delilleri Kurrsquoan suumlnnet ve icmadır
Bir insanın canına karşılık olan diyet Ebu Hanifersquoye goumlre yuumlz deve veya bin dinar altın
veya on bin dirhem guumlmuumlştuumlr İmameynrsquoe goumlre ise bunlardan başka iki yuumlz sığır veya
iki bin koyun veya iki yuumlz takım elbisedir83 Bununla beraber fukaha bu miktarları
mağdurların din cinsiyet oumlzguumlrluumlk gibi durumlarına bakarak da belirleyip belli
oumllccediluumllerden bahsetmişlerdir
Kasden gerccedilekleşen oumllduumlrme veya yaralama fiillerinde diyeti katil tek başına oumlder ve bu
konuda fukaha goumlruumlş birliği iccedilindedir Kasıtlı eylemlerde succedilluya taksitle oumldeme fırsatı
verilmezken tersi durumlarda uumlccedil sene vade yapma hakkı tanınır Sulh ve itiraf
durumunda da diyeti yine succedillunun kendisi oumlderken taksirli fiillerde oumldemeye succedillunun
acirckilesi de katılır84
Diyet oumldeme yuumlkuumlmluumlluumlğuumlnde akıl hastasının ceza ehliyetinin olmamasının bir tesiri
yoktur Bunun nedeni yuumlkuumlmluumlluumlğuumln haksız fiilden değil mağdurun koruma altına
alınmasından kaynaklanıyor olmasıdır Diyet bir youmlnuumlyle tazminattır ve hukuki
sorumluluğu devam etmekte olan akıl hastasının da verdiği zararı tazmin etmesi
gerekir85 Akıl hastasının ve ccedilocukların kasıtlı eylemleri hatayla yapılmış eylem gibi
81 Bardakoğlu ldquoDiyetrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi c9 (Ankara TDV Yayınları 1994)
473 82 Bkz Muhsin Koccedilak ldquoGurrerdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi c14 (Ankara TDV
Yayınları 1996) 211-212 83 Muhammed b Feracircmuz b Ali Molla Huumlsrev Duumlreruumlrsquo-Huumlkkacircm ccedilev Arif Erkan http
webvesiletuumlnnecatcom (29062019) 3 sy 84 Kacircsacircnicirc Bedacircilsquo 7 256 Elmalılı M Hamdi Yazır İslacircmHukuku ve Fıkıh Istılacirchları Kacircmusu (İstanbul
Eser Neşriyat 1997) 1 60 85 Yiğit İslam Ceza Hukuku 115
25
kabul edilerek kısaslar diyete ccedilevrilir ve akileye oumldettirilir86 Bununla beraber İbn Ruumlşd
Hanefi ve Maliki ulemasının diyetin acirckıleye Şafiicirclerin ise bizzat ccedilocuk ve akıl hastasına
oumldettirilmesi kanaatinde olduğunu ifade eder Mevcut ihtilafın da ccedilocuk ve akıl hastası
tarafından işlenen cinayetin diğer cinayet tuumlrlerinden hangisine daha ccedilok benzediği
hususundaki teredduumltlerinden kaynaklandığını duumlşuumlnmektedir87
164 Tarsquozir
Talsquozir soumlzluumlkte ldquoengellemek reddetmek zorlamak azarlamak kınamak ve terbiye
etmekldquo88 anlamlarına gelmekle beraber yardım tazim yuumlceltip saygı goumlstermekrdquo
manalarına da gelmektedir89 Bir fıkıh terimi olarak had succedilları ve cinayetlerdeki gibi
belirli cezası bulunmayan succedillara verilecek miktarı ve uygulanması youmlneticiye ve
hacirckime bırakılmış cezaları ifade eder90
Tarsquozir cezaları had ve kısas dışındaki miktarı naslarla belirlenmeyen hakimin takdirine
ve yetkisine bırakılan cezalardır Bu cezalar genel olarak ayet ve hadislerle yasaklanan
fiillerin karşılığı olarak verilmektedir fakat bunlarla sınırlı olmayıp yetkili idareci
tarafından kamu yararına konulmuş toplumun duumlzenini sağlamaya matuf yasaklara
verilen cezalar da bunlara dahil edilmiştir Bu cezalar meşruiyetini Kurrsquoan suumlnnet ve
icmadan almaktadır
Tarsquozir cezalarının miktarını belirleme yetkisi her ne kadar yetkili otoriteye bırakılmış
olsa da cezanın tatbikinde bireylerin ve toplumun maslahatı esas alınmakta91 yetkili
merci keyfi ve kuralsız davranamamaktadır Tarsquozir cezaları had ve kısası gerektiren
succedillar haricinde asli cezalardır ancak bu iki ceza tuumlruumlne ek olarak da verilebileceği
hususunda fukaha goumlruumlş birliği etmiştir
Genel kaide olarak tarsquozir cezasının azami sınırı asgari had cezasını geccedilmeyecek bir
miktar olarak belirlenmiştir Ancak bu genel kabulle beraber İslam ceza hukukunda
tarsquozir cezasının yelpazesi ccedilok geniş tutulmuştur Oumlluumlm dahil olmak uumlzere celde hapis
86 Ebursquol Huseyn Ahmed b Muhammed b Ahmed Kuducircricirc Muhtasarursquo-l Kuducircricirc thk Abdullah Nezicircr
Ahmed Nezicirc (Beyrut Muumlessesetursquor-Reyyacircn 2005) 456 Serahsicirc Mebsucirct 29 219 87 Ebursquo-Velicircd Muhammed b Ahmed b Ruumlşd Bidayetuumlrsquol-muumlctehid ccedilev Ahmed Meylacircnicirc (İstanbul Ensar
Neşriyat 2015) 3 518 88 Cemaluddin Muhammed b Muumlkerrem İbn Manzucircr Lisacircnursquol-Arab (Beyrut Dacircru Sacircdır ts) 4 561 89 Elmalılı M Hamdi Yazır İslacircmHukuku ve Fıkıh Istılacirchları Kacircmusu 5 137 90 Ali b Muhammed b Muhammed Cuumlrcacircnicirc Tarsquoricircfacirct (Beyrut Dacircrursquo1-kiatbirsquol-Arabicirc h1405) 85
Tuncay Başoğlu ldquoTarsquozirrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c40 (İstanbul TDV Yayınları
2011)198 İbn Kayyim el-Cevziyye İlsquolacircmursquol-muvakkıicircn (Beyrut Dacircrursquol-cicircl 1974) 2 118 Abdulvacirchid
b İsmail Ebursquol-Mehacircsin er-Rucircyanicirc Bahrursquol-mezheb thk Tacircrık Fethicirc es-Seyyid (Beyrut Dacircrursquol-kuumltuumlbirsquol-
ilmicirc 2009) 13 3 91 Osman Şekerci 20 27
26
suumlrguumln kınama tehdit nasihat teşhir goumlrevden uzaklaştırma tazmin ve mali cezalar
tarsquozir kapsamındaki farklı cezalardır Bu cezalar succedillunun durumuna ve fiilin
ciddiyetine goumlre tatbik edilegelmiştir92
Talsquozir cezasının vuumlcubunun tek şartı ldquoakılrdquodır93 Muumlmeyyiz olan ccedilocuklara youmlnelik
olarak Hz Peygamberrsquoin namaz emrinde olduğu gibi tersquodib amaccedillı tazir
uygulanabilirken akıl hastaları bu kapsamın dışında bırakılmıştır Akıl hastalarının ve
gayri muumlmeyyiz ccedilocukların fiilleri succedil kabul edilmediğinden tersquodib edilmezler94 Ebu
Zehra tarsquozirin terbiye eğitim ve genel caydırıcılık amacı guumlttuumlğuumlnuuml ifade eder Ne var
ki buumltuumln bunlar akıl hastalarında gerccedilekleşmediğinden ceza ile ibret almaları
uslandırılmaları soumlz konusu olmadığından ceza sadece eziyet olur Ancak şefkatle
iyileşebilecek olan bir hastaya da boumlyle bir muamelede bulunmak da insaniyet ile
oumlrtuumlşmez95 Ibn Kudame ise ccedilocuk ve akıl hastasının ebevynleri tarafından ahlakının
duumlzelmesi iccedilin doumlvuumllmelerinin iyi olabileceğini ifade etmektedir96
Peki akıl hastalığını ceza ehliyetini duumlşuumlren bir sebep olarak goumlren fukaha ve
muhakemeyi yuumlruumlten kadı succedilluda hastalığın varlığına ndash veya akıl hastalığı iddiasının
doğruluğuna- nasıl karar vermektedir Nesefi aklın varlığının anlaşılması hususunda
ancak accedilıkccedila muumlşahade edilebilir şeylere bakılarak karar verilebileceğini soumlyler Bu da
kişinin duumlnya ve ahireti iccedilin en iyi olanı seccedilmesi bir işi yaptığında veya terkettiğinde
sonucunun ne olacağını kestirmesiyle muumlmkuumlnduumlr Eğer kişi bir istikamet uumlzereyse aklı
mutedildir suumlrekli değişiyorsa aklı eksiktir97 Aynı şekilde Serahsicirc de aklın eksikliğinin
o kişiyi sınamak ve tecruumlbe etmek ile bilinebileceğini dile getirir98 Muhammed Naicircm
Yacircsin de Muumlsluumlman ulemanın koyduğu oumllccediluumltuumln failin succedil esnasındaki ve succedil
oumlncesindeki eylemlerinde akli durumuna işaret eden verilere bakmak olduğunu
hastalığın sebebi koumlkeni gibi ayrıntılara bakılmadığını ifade eder Yasin guumlnuumlmuumlzde
aynı oumllccediluumltlerin geccedilerli olduğunu hakimin succedillunun akli durumuna dair verileri aile
arkadaş ve yakın ccedilevresinde kapsamlı bir soruşturma yaparak toplaması gerektiğini
ifade eder Modern psikiyatrinin verilerini kullanmak hususunda ise muumlellif tedbirli
davranmaktadır Yasinrsquoe goumlre oumlncelikle soumlz konusu hastalığın fizyolojik kaynaklı
92 Bkz Esra Yakut ldquoTanzimat Doumlnemirsquone Kadar Osmanlı Hukukursquonda Taziri Gerektiren Succedillar ve
Cezalarırdquo Tuumlrk Hukuk TarihiAraştırmaları sy2 (2006) 25-40 93 Kacircsacircnicirc Bedacircilsquo 7 67 94 Abdullah Ccedilolak İslam Ceza Hukuku (Ccedilorum Kitap Duumlnyası 2018) 140 95 Ebucirc Zehra el-Cericircme 334 96 İbn Kudacircme Muğnicirc 9 68 97 Nesefi Keşfursquol-esracircr 2 467 98 Serahsicirc Mebsucirct 2 332
27
olması gerekir Daha sonra hastalığa ilişkin veriler -guumlvenilir ve uzmanların uumlzerinde
ittifak etmiş olduğu veriler olmaları şartıyla- adaletin gerccedilekleştirilmesinde bir vesile
olarak şu durumlarda kullanılabilir
1 Succedilluya dair beyanatlar yetersiz veya ccedilelişkili olursa
2 Succedillunun akli durumundaki değişiklik darbe almak gibi ani goumlzlemlenmesi muumlmkuumln
olmayan bir durumdan kaynaklanıyorsa
3 Şahitlerin beyanlarının değerlendirilmesi esnasında99
Bu araştırmada psikiyatri biliminin verilerinden istifadeyle belli hastalıkları ele
almadan oumlnce ifade edilmesi gereken oumlnemli bir konu da modern psikiyatri verileri ile
fıkıh arasındaki alışverişin sınırının tayin edilmesinin gerekliliğidir Muhammed Yacircsicircn
gibi bu konuda araştırma yapan muumlellifler kaccedilınılmaz olarak modern psikiyatrinin
sunduğu bilgileri kullanmak durumunda kalsalar da fıkhi ldquohastalıkrdquo oumllccediluumltuumlnuumln
farklılığına dikkat ccedilekmektedirler100 Cuumlnucircn kavramından ldquodaha kapsamlı olduğunurdquo
ifade ederek Yacircsin gibi isimlendirmedeki akıl hastaığı - ruh hastalığı ayrımını yapsın
veya yapmasın buumltuumln yazarlar hastalıkta temel oumllccediluumltuumln aklın lazımı olan ldquo idrakinrdquo
yokluğu olduğunu vurgulamaktadır101 İdrake herhangi bir tesiri olmayan
hastalıkbozukluk adını almış durumun tesirinde işlenen fiil de dolayısıyla fıkıh
accedilısından succedil olmaktan ccedilıkmayacaktır Oumlrneğin ldquocinsiyet disforisi (cinsel kimlik
bozukluğu) gibi modern psikiyatrinin hastalık kabul ettiği bir durumun tesiri altında
işlenen cinsel sapkınlıklar fıkhen cezayı gerektirecektir102
Burada zikredilmesi gereken oumlnemli bir kavram da ldquoiraderdquodir Bir şeyi istemek ve
seccedilmek anlamına gelen103 irade kavramı klasik literatuumlrde esas olarak ehliyeti ortadan
kaldıran sebepler arasında ikrah başlığı altında karşımıza ccedilıkmaktadır İkrah kişinin
kendisi dışında harici bir kuvveti temsil etmekte ve bu kuvvetin yaptırım guumlcuumlne goumlre
kişinin iradesine tesiri değerlendirilmektedir Modern hukukta ceza ehliyetinden daha
kapsamlı bir kavram olan ceza sorumluluğunda incelenen iradeye burada değinilme
nedeni buguumln akıl ve ruh hastalıkları zihinsel bozuklukluklar iccedilerisinde ele alınıyor
99 Muhammed NaicircmYacircsicircn ldquoEserrsquol-emracircdirsquor-rucirchiyyeti versquol-akliyyeti alacircrsquol- mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacircicircrdquo 43-47 100 Hucirclucircd binti Abdurrahman el- Muheyyiz ldquoAhkacircmursquol-mericircdirsquon-nefsiyyeti firsquol-fıkhirsquol-İslamicircrdquo (Doktora
Tezi Cacircmiatu İmam Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc h1432) 525 101 Ucircdeh Teşricircursquol-cinacirci 587 Behnesicirc el-Mesrsquoucircliyetirsquol-cinaicirc 218 Ebucirc Zehra el-Cericircme 327 Hucirclucircd binti
Abdurrahman ldquoAhkacircmursquol-mericircdirsquon-nefsiyyeti firsquol-fıkhirsquol-İslamicircrdquo 526 102 Ccedilalma duumlrtuumlsuumlne karşı koyamamakla karakterize Kleptomani hastalığı (ccedilalma hastalığı) da benzer bir
oumlrnek teşkil eder Bkz Emel Yılmaz ldquoİslam Ceza Hukukuna Goumlre Kleptomanide Ceza Ehliyeti Ve
Hırsızlık Fiilinin Sonuccedillarırdquo Bilimname 1 sy 37 (2019) 535-557 103 Yasin 56
28
olmasındandır Klasik fıkıh yaklaşımı itibariyle iradenin olması iccedilin akıl zorunluyken
aklın tek başına varlığı iradeyi zorunlu kılmamaktadır Dolayısıyla akıl hastalığının
soumlzkonusu olduğu yerde kişinin iradesi zaten yok demektir İradenin ortadan kalktığı
durumlar ise kişinin kendisi dışında guumlccediller olduğundan ldquoaklın varlığındardquo iradeyi
tamamen veya kısmen ortadan kaldıran ldquodacirchilirdquo bir kuvvete kapı aralanmamaktadır
Hatta Pezdevirsquonin cin ccedilarpması nedeniyle akli dengesi bozulanlarda sorumluluğun
devam ettiğiyle ilgili ifadesini burada hatırlanabilir Oysa TCKrsquonın mezkucircr
maddelerinde olduğu gibi bir akıl veya ruh hastalığı ldquoyoumlnlendirme yeteneğinirdquo (yani
iradeyi) hukuken kabul edilir derecede etkileyebilmektedir Kleptomani piromani gibi
modern hastalıkların varlığı iddialarıyla temyiz mahkemelerine başvurulabilmekte104 ve
cezalar duumlşebilmektedir105
104 http webbaltaciavtrakil-hastaliği-ile-ilgili-yargitay-kararları (1862019) 105 http webmemurlarnet (22072019)
29
BOumlLUumlM 2 AKIL VE RUH HASTALIKLARI
21 Tarihccedile
Akıl ve ruh hastalıkları zamana ve mekana goumlre değişen telakkilerle de olsa ccedilok eski
zamanlardan beri insanların malumu olmuştur Tarih oumlncesi devirlerde bu hastalıklara
yakalanan insanlar kafataslarına delik accedilmak suretiyle tedavi edilmeye ccedilalışılmıştır
Boumlylece hastalığa sebep olduğu duumlşuumlnuumllen koumltuuml ruhlar gibi doğa uumlstuuml varlıkların
ccedilıkacağına ve hastanın iyileşeceğine inanılmıştır106
Avruparsquoda XIX yuumlzyıla kadar akıl hastaları insani sayılamayacak ccedilok farklı
muamelelere maruz kalıyorlardı Almanyarsquoda olduğu gibi deliler kentlerin dışına
atılıyor kovalanıyor hac kafilelerine tuumlccarlara emanet ediliyor ccediloğu zaman da
gemilere bindirilerek kendi meccedilhullerine doğru yola ccedilıkarılıyorlardı Şehir dışına
suumlruumllmeyenlerse kapatılıyor barınma ve bakım uumlcretleri kent buumltccedilesinden karşılansa da
tedavi goumlrmeksizin sadece hapse atılıyorlardı107 Tedavisi muumlmkuumln ruhsal hastalık
belirtisi goumlsterenler ateşe atılarak ve işkence edilerek ruhları kurtarılmaya ccedilalışılıyordu
Orta Ccedilağ Avrupasında Hırıstiyan din adamları ruh hastalarının izlenmesi
yakalanabilmesi ve cezalandırılabilmesi iccedilin kitaplar yazıyorlardı 1486rsquoda yayınlanan
ldquoŞeytanın Ccedilekicirdquo (Malleus Maleficarum) adlı kitap bir yetki belgesi olarak iş
goumlruumlyordu108
Tuumlrk toplumunda cinlerin neden olduğu duumlşuumlnuumllen buumlyuumlk olasılıkla psikiyatrik
rahatsızlıkları Yusuf Has Hacibrsquoin ldquoefsuncurdquo olarak bahsettiği kişiler tedavi etmeye
ccedilalışıyorlardı109 Kırgız Hun Goumlktuumlrk ve Uygur doumlnemlerinde bu hastalara muumlzikle
tedavi metotları uygulanıyordu
İslam duumlnyasında mecnun şeyda divane meczub gibi farklı isimlerle anılan kimi
zaman velilikle bile ilşkilendirilen akıl ve ruh hastaları daha VIII asrın başından
itibaren kurulmaya başlanan tam teşekkuumllluuml hastanelerdeki oumlzel boumlluumlmlerde tedavi
goumlruumlyorlardı Semerkantlı Nizamicirc-i Aruzicircrsquonin eseri Ccedilehar Makale gibi akıl ve ruh
106 Hatunoğlu Aşkım ldquoTuumlrk İslam Hekimlerinin Psikoloji Biliminin Gelişimine Katkıları ve Psikolojik
hastalıklara Tedavi Youmlntemlerirdquo Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi sy 2 (2014) 256 107 Michael Foucault Deliliğin Tarihi ccedilev Mehmet Ali Kılccedilbay (Ankara İmge Kitabevi 2017) 32-36 108 Orhan Oumlztuumlrk ve Aylin Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları (Ankara Nobel Tıp Kitapevleri 2016)
3 109 Nil Sarı ve Burhan Akguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo Tuumlrkiyede Sık Karşılaşılan Psikiyatrik
Hastalıklar iccedilinde İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Etkinlikleri
Sempozyum Dizisi 62 2008) 3
30
hastalarının tedavilerinin anlatıldığı bazı risalelerde Racirczi ve İbn Sinarsquoya atfedilen şok ve
telkin tedavilerine oumlrnek teşkil edecek hikayeler bulunmaktadır110 Selccediluklu ve Osmanlı
doumlneminde hekimler psikolojik hastalıkların tedavisinde ilaccedil tedavisi ve perhizin yanı
sıra musiki kuş sesi ve su sesinden de istifade ederlerdi Hastalara kuş eti yedirilir
ccediliccedilek manzaraları seyrettirilir Kurrsquoan okunur ve el sanatlarıyla meşgul edilirlerdi
Hastanelerde ccediliccedilek yetiştirilir bunların hem guumlzelliğinden hem kokusundan istifade
edilirdi (oumlzellike lale suumlmbuumll reyhan karanfil deveboynu yasemin nesrin gibi)111 13
yuumlzyılda inşa edilen duumlnyanın ilk tıp fakuumlltesi olarak kabul edilen Kayseri Gevher
Nesibe Daruumlşşifası bu hastanelerden biriydi İccedilerisinde ruh hastalıkları koğuşu ve akıl
hastanesi bulunan şifahanede hastalar musiki ile tedavi goumlruumlyorlardı112
Hipokrat Galen gibi antik doumlnem hekimlerinin eserlerinden etkilenen İbn Sina Racirczi
gibi Tuumlrk hekimleri beden ve akıl hastalıklarının bedendeki unsurların (ahlacirct-ı erbaalsquo
denilen sarı safra kara safra kan ve balgam) dengesizliğinden kaynaklandığına
inanıyordu113 Oumlrneğin macircl-i huumllya olarak bilinen melankoli kara safra kaynaklı bir
hastalık olarak duumlşuumlnuumlluumlyordu Sevdacirc ldquoruh-i nefsanirdquoyi bozduğundan organik bozukluk
psişik belirtilere neden oluyordu114 Ancak sebepler bununla sınırlandırılmayıp
hastalığın kuruntu aşırı duumlşuumlnme gibi psikolojik nedenlerden beyindeki bir
bozukluktan veya yanlış beslenmeden olabileceği de kabul ediliyordu115
XV ve XVII yuumlzyıllara ait Tuumlrkccedile tıp yazmalarında akıl ve sinir hastalıkları bedensel
hastalıklardan ayrılmadan baş hastalıkları tasnifi iccedilinde yer almaktadır Hastalıkların
maddi unsura bağlanması devam etmiş benzer belirti goumlsterenler aynı başlık altında
muumltalaa edilmiştir ldquoEnvacirc-ı divaneliklerrdquo başlığı altında ortak oumlzellikleri saldırganlık
olan mania dauumlrsquol-kelb subara ve kutrub hastalıklarına yer verilirken ccedileşitli hastalık
belirtileri de hastalık olarak ele alınmıştır Aşırı uyku (hipersomnia nevm-i muumlfrit)
birdenbire donakalma (katatoni veya katalepsi ahze) kişinin ccedilok kuumlccediluumlk bir ccedilocuk veya
yaşlı bir insan gibi davranması anlamında zeka geriliği (eblehlik gaflet) ve melankoliye
neden olabilecek ldquoaşkrdquo bunlardan birkaccedilıdır
110 Sarı ve Akguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 4 111 Hatunoğlu ldquoTuumlrk İslam Hekimlerinin Psikoloji Biliminin Gelişimine Katkıları ve Psikolojik
hastalıklara Tedavi Youmlntemlerirdquo 256 112 http webdeontolojihacettepeedutr (04082019) 113 Sarı ve Akguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 4 114 Sarı veAkguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 10 115 Peter E Pormann ldquoTıprdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c 41 (İstanbul TDV Yayınları
2012) 101-111
31
Hastanelerin yanı sıra Anadolursquoda bulunan tekke ve ocaklar da ruh ve sinir
hastalıklarının tedavisinde hizmet veriyordu Hastalar tekkelerin kendi tekniklerine goumlre
kimi zaman tuumlrbede yalnız başına yatırılıyor kimi zaman saldırgan olanlar suumlkunete
kavuşuncaya kadar direğe bağlanıyor ve muumlshil şerbeti verilerek iyice takati azaltılarak
okuma suretiyle telkinle tedavi ediliyordu 116
XVII yuumlzyılın sonlarına doğru Fransarsquoda ldquoruh hastalarını zincirden kurtaran hekimrdquo
olarak maruf Pine ile akıl ve ruh hastalarının tedavisinde insancıl bir akım baş goumlsterdi
Bu akımın diğer Avrupa uumllkelerine ve ABDrsquoye de yayılmasının ardından XIX
yuumlzyılın başından itibaren modern psikiyatri inşa edilmeye başlandı ve XX yuumlzyılda
psikiyatri hızla gelişti Bu gelişmelerden biri de akıl ve ruh hastalıklarının tanımlanması
ve sınıflandırılmasında ortak bir dilin oluşmasını sağlayan DSM ve ICD tanı ve
sınıflandırma kitaplarının yayınlanması olmuştur DSM (Diagnostic and Statistical
Manual of Mental Disorders Ruhsal Bozuklukların Tanı ve Sınıflandırma El Kitabı)
APA (American Psychological Association Amerikan Psikoloji Derneği) tarafından
yayınlanmakta olup en son beşinci suumlruumlmuuml yayınlanmıştır Buguumln enduumlstri siyaset ve
hukuk gibi alanlarda da merkezi etkiye sahiptir117 ICD (International Classification of
Diseases Hastlıkların Uluslararası Sınıflandırılması) ise Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuuml
tarafından yayınlanmaktadır Tuumlrkiyersquode uygulamada hastalıkların sınıflandırılmasında
ve kodlanmasında uluslararsı dizgeye uymak gerekmektedir DSOuml ile yapılmış ve
devletleri bağlayıcı anlaşmalara goumlre hastane kayıtlarında ICD dizgesine uymak
zorunludur118 ICDrsquonin son suumlruumlmuuml ICD-10 dur Tezimizde ulaşabildiğimiz kaynakların
hemen hemen hepsinde tercih edilmiş olması nedeniyle DSM tanı oumllccediluumltleri
kullanılacaktır DSM-Vrsquoin tezimize kaynaklık eden araştırmaların yenilenmesi iccedilin
yakın sayılabilecek bir tarihde yayınlanmış olması (2013) nedeniyle de DSM-IV
ağırlıklı olacaktır
22 Akıl ve Ruh Hastalığının Tanımı
Akıl ve ruh hastalıklarına dair DSM ve ICD merkezli bir tanım vermeden oumlnce buguumln
psikiyatri ve psikolojide bir terim kargaşasının varlığına ve akıl ruh gibi kavramların
metafiziksel soyutlanmayla beraber anlamsal değişimlere uğramış oduğuna dikkat
116 Sarı veAkguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 10-13 117 Atbaşoğlu EC Guumlloumlksuumlz Sinan ldquoBilim Psikiyatri ve DSMrsquolerrdquo Tuumlrk Psikiyatri Dergisi 24 sy3
(2013) 203 118 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 175
32
ccedilekmemiz gerekir Oumlrneğin ldquoRuh Sağlığı ve Bozukluklarırdquo adlı eserlerinde Oumlztuumlrk ve
Uluşahin ldquomentalrdquo ve ldquopsikolojikrdquordquoakılrdquo ve ldquoruhrdquo kelimelerinin anlamlarını ayırt
etmenin zor olduğunu ifade ediyor Ayrıca akıl soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağdaş psikolojide
kullanılmadığını belirtirken ldquoruhrdquo soumlzcuumlğuumlnuumln kullanımında da sinir sisteminin işlevleri
dışında soyut eski bilim dışı bir anlama goumlnderme yapılamayacağını ifade etmek
ihtiyacını hissediyor119 Bunlara ek olarak buguumln psikiyatri ve psikoloji sahasında genel
olarak ldquohastalıkrdquo (illness المرض ) kelimesi yerine - oumlzellikle bu kelimenin olumsuz
psikolojik etkilerinden kaccedilınmak maksadıyla- ldquobozuklukrdquo (disorder الإضطرابات)
kelimesi tercih ediliyor120 Bu tezde hem muasır fıkıh litaratuumlruumlnde hem Tuumlrk hukuk
literatuumlruumlnde yerleşmiş olması ve halen mevcudiyetini koruması nedeniyle akıl ve ruh
hastalıkları ifadesi tercih edilmiştir
Modern psikiyatri ve psikoloji uzmanları akıl ve ruh hastalıklarına (psikopatolojiye)
dair kabule şayan bir tanım yapmayı guumlccedil bulmuşlardır121 DSM-IV şoumlyle bir accedilıklama
yapmaktadır ldquoBu el kitabı her ne kadar zihinsel bozuklukların bir tasnifini yapsa da
itiraf etmek gerekir ki hiccedilbir tanım ldquozihinsel bozukuluklarrdquo kavramının tam sınırlarını
belirleyemeyecektir Zihinsel bozukluk kavramı tıp ve diğer bilim kavramları gibi
buumltuumln durumları iccedileren tutarlı kullanışlı bir tanımdan yoksundurrdquo122 DSM-5rsquoe goumlre
akıl hastalığı (zihinsel bozukluk) ldquozihinsel faaliyetin altında yatan psikolojik biyolojik
veya gelişimsel aşamalardan birindeki işlev bozukluğunu yansıtan bireyin bilişsel
faaliyetlerinde duygusal duumlzeninde veya davranışlarında klinik olarak belirgin
rahatsızlıklarla karakterize olan bir sendromdurrdquo123 Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuuml akıl
hastalıkları iccedilin ldquoakıl hastalıkları farklı semptomlara sahip oldukccedila kapsamlı sorunları
iccedilermektedir Bununla beraber bu hasatalıklar genellikle birtakım anormal duumlşuumlncelerin
duyguların davranışların ve başkalarıyla ilişkilerde anormalliklerin birleşimi ile
karakterize edilmektedirrdquo 124accedilıklamasını yapmaktadır
Akıl ve ruh hastalığının ne olduğu etrafındaki tartışmalardan dolayı olsa gerek
psikiyatri ile ilgili kitaplar genel olarak incelendiğinde akıl ve ruh hastalığından ziyade
akıl ve ruh sağlığının tanımlanmış olduğu goumlruumllmektedir Akıl ve ruh sağlığı genel
olarak bireyin kendisi ve ccedilevresiyle uyumlu ve dengeli bir ilişki iccedilerisinde olması olarak 119 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 13 120 Yacircsicircn ldquoEserursquol-emracircdinrsquonefsiyyeti versquol-akliyyeti alacircrsquol- mesrsquoucircliyyetirsquol-cinaicircrdquo 17 121 Adrian Rain The Psychopathology of Crime ( London Academic Press Inc 1993) 3 122 Dan J Stein vd ldquoWhat is a Mental Psychiatric Disorder From DSM-IV to DSM-Vrdquo Psychological
Medicine 40 sy 11 (2010) 1759-1765 (doi 10 1017S0033291709992261) 123 http webpsychologytodaycom (0207 2019) 124 http webwhoint (0207 2019)
33
tanımlanırken aksi ise ruh hastalığına işaret etmektedir Psikolojik rahatsızlık yaşayan
kişiler duygu duumlşuumlnce ve davranışlarında suumlreklilik arz eden tutarsızlıklar aşırılıklar
uygunsuzluklar ve yetersizlikler sergilemektedirler Oumlyle ki neticede kişinin guumlnluumlk
ritmik hayatı ve sosyal ilişkileri bozulmaktadır125 Yukarıdaki satırların da işaret ettiği
gibi bir insana ruhsal hastalık teşhisinin konulabilmesi iccedilin kişide hastalıkla ilgili bazı
şartlar aranmaktadır Bunlar Belirtilerin belirli oran ve suumlrede var olması kişiyi ya da
ccedilevresini rahatsız etmesi ve kendini ya da ccedilevresini ccedilare arayışına suumlruumlklemesidir
Belirli bir suumlredir mevcut olan bir grup belirtinin kişinin guumlnluumlk işlevselliğini bozması
uumlzerine ruhsal hastalık tanısı konur
Birccedilok ruhsal hastalık ilaccedil ya da psikolojik tedavi yardımıyla kolayca
duumlzelebilmektedir Ancak bazı ruhsal hastalıklar nispeten her ne kadar az goumlruumllseler de
ccedilok daha zor duumlzelebilmektedir Bu hastalıklara yakalanmış olan bireyler bireysel
guumlccedilluumlkler yaşamakta ccedilevrelerine ve topluma da oldukccedila fazla sıkıntı yaşatabilmektedir
Akıl hastalarının oumlzellikle de paranoyak semptomlar goumlsteriyorlarsa normal insanlara
goumlre daha fazla şiddet eğiliminde olduklarını goumlsteren deliller vardır126
Tezimizde dikkate aldığımız DSM-4rsquouumln tasnifine goumlre akıl ve ruh hastalıklarının veya
modern tabirle zihinsel bozuklukların tasnifi genel olarak şoumlyledir
1 Genellikle ilk kez bebeklik ccedilocukluk ya da ergenlik doumlneminde tanısı konan
bozukluklar Oumlrneğin Ağır mental retardasyon dikkat eksikliği ve yıkıcı davranış
bozuklukları
2 Delirium demans amnestik ve diğer bilişsel bozukluklar
3 Genel tıbbi bir duruma bağlı mental bozukluklar
4 Madde kulanımına bağlı bozukluklar
5 Şizofreni ve diğer psikotik bozukluklar
6 Duygudurum bozuklukları
Depresif ve bipolar bozukluklar bunlardandır
7 Anksiyete bozuklukları
8 Somatoform bozukluklar
9 Yapay bozukluklar
10 Dissosiatif bozukluklar
125 Ruh Sağlığı Kavramı ve Psikolojik Bozukluklar http webaydinpoltr (22042019) 126 Eric Silver ve Brent Teasdale ldquoMental Disorder and Violence An examination of Stressful Life
Events and Impaired Social Supportrdquo Social Problems sy 52 (2005) 62-78 Sheilagh Hodgins ldquoMental
Disorder Intellectual Deficiancy and Crimerdquo Archieves of Gen Psychiatry sy 49 (1992) 476-483
34
11 Cinsel bozukluklar ve cinsel kimlik bozuklukları
12 Yeme bozuklukları
13 Uyku bozuklukları
14 Başka yerde sınıflandırılmamış olan duumlrtuuml kontrol bozuklukları
15 Kişilik bozuklukları
16 Uyum bozuklukları
Bu tezde mezkur hastalık (bozukluk) grubu iccedilerisinden adli psikiyatri kaynaklarına goumlz
atıldığında şiddet ve succedil ile olan bağlantısı oumlne ccedilıkan şizofreniye ve duygudurum
bozukluklarından majoumlr depresyon ve bipolar bozukluğa yer verilecektir
23 Şizofreni
Şizofreni hastalığı yukarıda bahsedilen nadir fakat zor psikolojik hastalıklardan biridir
Geccedilen yuumlzyıldan beri psikiyatristleri en ccedilok uğraştıran bu karmaşık hastalığın ccedileşitli
youmlnleri hala accedilıklanamamıştır127 Genellikle belirgin halluumlsinasyonlar veya sanrılarla
(hezayanlarla) ilerleyen bilişsel duygusal veya fonksiyonel bozukluklarla değişkenlik
goumlsteren kronik genellikle tekrar eden bir hastalıktır Bireyin oumlzbakım becerilerindeki
sorunlarla beraber gerccedilekle gerccedilek olmayanı ayırt edebilme yetisinde zorluklara neden
olur128
Hiccedilbir sınır tanımayan bu hastalık her yerde her ırktan her sınıftan insanda cinsiyet
ayrımı yapmaksızın eğitim ve din farkı goumlzetmeksizin ortaya ccedilıkabilir129 Bununla
beraber hastalığın sosyo-ekonomik youmlnden duumlşuumlk veya duumlzensiz kesimlerde daha ccedilok
goumlruumllduumlğuumlne dair veriler bulunmaktadır Ne var ki gelişmiş uumllkelerde hastalığın
seyiroumlzellikleri daha ciddi olmaktadır ve bu uumllkelerde de yine kent merkezlerinde
goumlruumllme oranı kırsal kesimlere goumlre 2-4 kat artrmaktadır130
Şizofreninin sıklığına dair yapılan ccedilalışmalar duumlnya nuumlfusunun 1rsquoinden daha azının
bu hastalıktan etkilendiğini goumlstermektedir131 Yani her yuumlz insandan birinde yaşamının
bir doumlneminde şizofreni gelişir132 Bu hastalık Amerikarsquoda yetişkin nuumlfusun 02 ndash
2rsquosini yani 45 milyon insanı etkilemekte ve ruh sağlığı hastanelerinde bulunan
127 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 189 128 Ruhi Yavuz ldquoŞizofrenirdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklarrdquo iccedilinde edMuumlfti Uğur
vd (İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Tıp Eğitimi Etkinlikleri
Sempozyum Dizisi 2008) 49 129 Yıldız Şizofreni 7 Ertuğrul Koumlroğlu Şizofreni (Ankara Hekimler Yayın Birliği 2016) 16 130 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozuklukları190 131 Yavuz ldquo Şizofrenirdquo 50 132 Koumlroğlu Şizofreni 16 Yıldız Şizofreni 7
35
hastaların yaklaşık 30rsquounu oluşturmaktadır Hastalığın sıklığının ve yaygınlığının
erkekler ve kadınlar arasında eşit olduğu bazı kaynaklarda belirtilse de133 erkek ve kadın
arasında farklılık goumlsterir Son yıllarda yapılan ccedilalışmalarda erkeklerde kadınlara
nispeten 09- 24 oranında daha sık goumlruumllduumlğuuml ve daha erken yaşta ortaya ccedilıkıp daha
zor tedavi edildiği tespit edilmiştir 134
Şizofreni daha ccedilok ergenlik yıllarının sonlarında ve genccedil erişkinlik doumlneminde başlar
En sık başlama yaşı olarak kaynaklarda 16-30135 18-45136 ve erkeklerde 15-25
kadınlarda 25- 35137 aralıkları verilmektedir
Şizofrenlerin yaklaşık yarısı hayatlarında en az bir kere intihar girişiminde bulunurken
12-13rsquouuml hayatlarına bu şekilde son vermektedir Bu hastaların 75rsquoinden fazlası
sigara 30-50rsquosi alkol ve 5-10rsquou da esrar kulanmaktadır Evsizlerin 13 ndash 23rsquouuml de
şizofrendir138 Hastalık bu tanıyı almış olan kişileri ve ailelerini oumlnemli oumllccediluumlde etkiler ve
yeterince tedavi edilmediğinde topluma insanlığa maliyeti ccedilok yuumlksek olur Şizofreni
beynin fiziksel yapısında ve fonksiyonunda ortaya ccedilıkan bir sorundur ve bu hastalıkta
duyarlılık ve yatkınlığın roluuml diğer ruhsal hastalıklara goumlre daha belirgindir139
231 Tarihccedile
Mısır papiruumlslerinde eskiccedilağ Sanskrit yazılarında Ccedilin tıp metinlerinde şizofreniye
rastlanmakta140 ve Hipokrat okuluna bağlı Yunan hekimlerin yazılarında şizofrenik
tuumlrde belirtiler goumlsteren hastalıkların tanımlandığı bilinmektedir Orta Ccedilağ Avruparsquosında
da korku uyandıran ve şeytana tutulduğu duumlşuumlnuumllen insanların oumlnemli bir kısmı da
kuşkusuz şizofreni hastalarıydı 17 yuumlzyılda Avrupalı hekimlerden bazısının bu
hastalığı az ccedilok tanıdıklarını goumlsteren yazılar vardır141 Uumllkemizde Kapadokya youmlresinde
yaşamış Areteus ve İS II yuumlzyılda yaşamış Soranus şizofrenik tepkilerden bazılarını
133 Rod Plotnik ve Haig Kouyoumdjian Psikolojirsquoye Giriş ccedilev Tamer Geniş (İstanbul Kaknuumls Yayınları
2007) 538 134 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı 190 Yavuz ldquoŞizofrenirdquo 53 135 Koumlroğlu Şizofreni 16 136 Alp Uumlccedilok ldquoŞizofreni ve Benzeri Psikozlarrdquo Ruhsal Hastalıklar iccedilinde ed Nevzat Yuumlksel (Ankara
Nobel Tıp Kitapevleri 2006) 8 130 137 Salih Yaşar Oumlzden Adli Psikiyatri (İstanbul Nobel Akademik Kitapccedilılık 2015) 121 138 Oumlzden Adli Psikiyatri 122 139 Yıldız Şizofreni 21 140 Edward HTaylor Assesing Diagnosing and Treting Serious Mental Disorders A Biological
Approach (Oxford Oxford University Press 2014) 109 141 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 189
36
guumlnuumlmuumlze oldukccedila yakın bir şekilde tanımlamıştır142 Alman ruh hekimi Emil Kraepelin
bu hastalığı erken yaşlarda başlayan varsanı (halluumlsinasyon) ve sanrılarla giden
suumlreğen olan ve bilişsel yıkıma yol accedilan erken bunama (dementia praecox) olarak
tanımlamıştır İsviccedilreli ruh hekimi Eugen Bleuler ise bu hastalıkta zihinsel işlevlerdeki
yarılmanın ya da boumlluumlnmenin oumlnemli olduğunu vurgulamış erken başlamanın veya
bunama ile sonuccedillanmanın zorunlu olmadığını soumlylemiştir 1911rsquode hastalığa
Yunancarsquoda yarılmış akıl anlamına gelen schizo-phrenia adını vermiştir143 1937rsquode ise
Alman ruh hekimi Kurt Schneider bu hastalık iccedilin tipik olabilecek belirtileri
tanımlamıştır144
Guumlnuumlmuumlzde uzmanlar bu hastalık iccedilin aynı tanı oumllccediluumltlerini kullanarak teşhis
koymaktadır Aslında şizofreninin kendine oumlzguuml bir belirtisi olmayıp ancak belirtiler
kuumlmesinin bir doumlnemde bireyin yaşamına olan etkisi goumlz oumlnuumlne alınarak tanı konur
Buguumln ruhsal hastalıkların tanımlanmasında kullanılan iki tanı dizgesi DSM-5 ve ICD-
10 de şizofreni tanısı goumlzleme ve hasta oumlykuumlsuumlne dayanmaktadır Şizofreni iccedilin kesin
labaratuar incelemesi sonucu elde edilen bir bulgu ya da fizik muayene bulgusu
olmadığı iccedilin tanı koymak goumlruumlşmeye davranışların incelenmesine ve ruhsal bulgulara
dayanmak zorundadır145
DSM-5rsquoe goumlre şizofreni tanı oumllccediluumltleri şunlardır
Aşağıdaki belirtilerden en az ikisi en az bir ay suumlreyle hastada bulunuyor olmalıdır
(tedavi edilmişse bu suumlre daha kısa olabilir )
Sanrılar (Duumlşuumlnce bozuklukları )
Varsanılar (Algı bozulmaları )
Dağınık duumlşuumlnceler (dağınık ccedilağrışımlar konu dışı sapmalar tutarsız duumlşuumlnce
yapısı)
Hareket ve davranışlarda uygunsuzuk (dağınık ya da donakalımsal hareketler
davranış bozulması)
Duygulanımda donuklaşma duumlşuumlncede yoksullaşma irade azalması
Kişinin işinde toplumsal ilişkilerinde ve oumlzbakımında oumlnceki duumlzeye goumlre bir gerileme
yıkım goumlruumllmelidir
142 Engin Geccediltan PsikodinamikPsikiyatri ve Normal dışı Davranışlar (İstanbul Remzi Kitabevi 2000)
121 143 Yunancarsquoda schizis boumlluumlnme parccedilalanma phren zihin anlamına gelmektedir Arapccedila kaynaklarda
şizofreni الفصام olarak karşımıza ccedilıkmaktadır 144 Bkz Marc-Louis Bourgeois Şizofreni (Ankara Dost 2016) 13-39 145 Yıldız Şizofreni 27
37
Bozukluk oumlncuuml veya kalıntı belirtileri de kapsayabilmekle beraber en az altı aydır
suumlruumlyor olmalıdır
Belirtiler başka bir beyin bozukluğundan alkol madde ve ilaccedil kullanımından başka
ruhsal bozukluklardan kaynaklanıyor olmamalıdır146
Bu oumllccediluumltler karşılanıyorsa kişinin tanısı şizofreni olarak belirlenebilir Belirtiler her
zaman tam olarak şekillenmemiş olabileceği gibi aralarında da sinsi dalgalı geccedilişler
goumlruumllebilir hastalık suumlresince suumlrekli goumlruumllmeyebilirler Her hasta tuumlm belirtileri her
zaman goumlstermez ve her hastanın belirtileri kendine oumlzguuml olabilir Yukarıdaki belirtilere
ek olarak hastalığa eşlik eden başka belirtiler de olabilir Şizofreni teşhisi konmuş
bireylerin genel oumlzelliği hem bireysel bakımlarında hem toplumsal işlevsellik
alanlarında ccedilalışma okuma ve ebeveyn sorumluluklarında birtakım sorunlar yaşıyor
olmalarıdır Ayrıca ccediloğunun iccedilgoumlruumlsuuml yoktur yani hasta olduklarını kabul etmezler147
Şizofreni beynin bir gelişim bozukluğu olarak kabul edilir fakat bu bozukluğun hastalık
olarak ortaya ccedilıkmasında biyolojik psikolojik ve sosyolojik farklı etkenlerin rol aldığı
da var sayılmaktadır148 Hastalığın sebebi tam olarak bilinmemekle beraber nedenine
dair farklı tezler mevcuttur Genetik olup olmadığı ile ilgili ccedilarpıcı sonuccedillar tek yumurta
ikizleri ile yapılan ccedilalışmalardan gelmektedir Bu ccedilalışmalara goumlre tek yumurta
ikizlerinde hastalığın goumlruumllme oranı 50rsquodir 1930rsquoda duumlnyaya gelen ve genlerinin
100rsquouumlnuuml paylaşan doumlrduumlz kız kardeşlerin doumlrduumlne de şizofreni teşhisi konması da
genetik mirasa ilginccedil bir oumlrnektir149 Anne ve babanın ikisinin de hasta olması
durumunda hastalık riski 35- 46 arasındadır Yakın akrabalarda hastalık olması
halinde normal nuumlfustakine nispeten hastalığın goumlruumllme oranı 7-10 kat artmaktadır150
Ccedilevresel faktoumlrler arasında hamilelik ve doğum komplikasyonları kan uyuşmazlığı
annenin madde kullanımı gibi faktoumlrlerin etkili olabildiği var sayımıyla beraber151
hastalığa yatkınlığı olan kişilerde stresli ccedilevresel etkenlerin şizofreni semptomlarının
gelişmesine katkıda bulunduğu tezi de bunlardan biridir Şizofreninin beyinde belli
alanların yapısal bozukluğu ile ilişkili olduğuna dair fizyolojik yaklaşımlar ve dopamin
artışının seratonin azlığının bu hastalığa neden olduğuyla ilgili noumlrokimyasal tezler de
146 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 203 147 Koumlroğlu Şizofreni 16 148 William Bobo ldquoThe Neurobiology of Schizophreniardquo Psychiatry iccedilinde edAllanTasman vd (West
Sussex Wiley 2008) 300 149 Plotnik ve Kouyoumdjian Psikolojirsquoye Giriş 539 150 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 216 151 Yavuz ldquoŞizofrenirdquo 50
38
burada zikredilmelidir152 Buguumln tespit edebildiğimiz kadarıyla hastalık
değerlendirilirken bio-psiko-sosyolojik yaklaşımla hareket edilerek mezkur
yaklaşımlardaki etkenlerin hepsinin etkileşim iccedilinde olabileceği goumlz oumlnuumlnde
bulundurulmaktadır
232 Belirtiler
Psikotik153 bir bozukluk olan şizofreniye yatkınlığı olan bireylerde şizofreni gelişmeden
oumlnce hastalığa işaret eden bazı belirtiler fark edilebilir Şizofreni hastalarının geccedilmişe
youmlnelik video kayıtları incelendiğinde bazılarının akranlarına goumlre daha zayıf duygusal
tepkiler goumlsterdikleri duygusal tepkilerinin kardeşlerinden farklı olduğu
toplumsallaşmaktan dayanışma birliktelik ve rekabete dayalı oyunlardan uzak
durdukları sıklıkla da hareket ve dikkat sorunları yaşadıkları saptanabilmektedir154
Kimi hastalarda başlangıccedil ccedilok yavaş ve sinsi olabilir Genellikle ilk belirtileri
depresyon guumlnluumlk aktivitelerden zevk alamama ve toplumdan uzaklaşmaktır Hasta
başlangıccedilta sıklıkla okuduğunda odaklanamamaya başlamak sayısal becerilerinin
duumlşmesi unutkanlaşmak ve mantıksal ilişkiler kurmakta guumlccedilluumlk ccedilekmek gibi zihinsel
işlev bozuklukları goumlsterir155 İccediline kapanık halde kendi duumlnyasında garip duumlşuumlnce ve
davranışlarla dolaşmaya başlar İlgi ve merakını kaybedebilir Aşırı dinsel uğraşlar
doğauumlstuuml guumlccedillere ilgi artışı aşırı oumlzdoyurum gibi takıntılı duumlşuumlnce ve davranışlarla
alttan alta hastalık suumlrecinin etkisine girmiş olabilir156 Hastaların aileleri bu tuumlr
sorunları ergenlik sorunları olarak goumlruumlp geccediliştirebilirler ya da ccedilocuklarının giderek
gerccedileklerden koptuğunu fark etmeyebilirler Uzmana başvurduklarında da bu yaşlarda
bu tuumlr davranışların normal olduğu soumlylenebilir ccediluumlnkuuml erken evrelerde tanı koymak
guumlccediltuumlr157 Aslında şizofreni sanrı ve taşkınlık gibi belirtileri ortaya ccedilıktığında başlıyor
gibi goumlruumlnse de başlangıcının ccedilok daha gerilere gittiği soumlylenebilir
Şizofeninin belirtileri hemen hemen her hastada bir veya birkaccedilı bulunan psikoz
belirtileri negatif belirtiler bilişsel bozukluklar duygudurum bozuklukları ile davranış
152 Salih Yaşar Oumlzden Adli Psikiyatri (Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2015) 122 153 Psikoz psikolojik veya başka nedenlerle gerccedileği değerlendirme yeteneğinin kaybolduğu durumları
tanımlamaktadır 154 Yıldız Şizofreni 30 155 Koumlroğlu Şizofreni 16 156 Yıldız Şizofreni 31 157 Koumlroğlu Şizofreni 17
39
bozuklukları şeklinde tasnif edilebilir158 Her hastada her belirti goumlruumllmediği gibi bir
hastada da bazıları oumlne ccedilıkabilir kimi zaman goumlruumlnuumlp kimi zaman ortadan kaybolabilir
Psikoz belirtilerine pozitif belirtiler de denmektedir Bunlar zihinsel fonksiyonlardaki
aksaklıklar nedeniyle oluşan normalin dışında fazlalık aşırılık ve saccedilmalık olarak
varsayılan halluumlsinasyonlar hezeyanlar katatonik belirtiler ve konuşma bozukluklarıdır
159 Hezeyanlar (sanrılar) kişinin iccedilinde yaşadığı kuumlltuumlruumln ve bağlı olduğu dinin
muumlntesiplerince paylaşılmayan yanlış inanışlardır Birccedilok tuumlruuml vardır Hastanın gizli
oumlrguumltlerin kendini izlediği birilerinin onu zehirlemek istediği gibi kuşkuculuk
hezeyanları veya oumlzel yeteneklerinin oumlzel becerilerinin olduğuna (oumlrn Mesih olduğuna
Tanrı olduğuna inanması) gibi sık goumlruumllen buumlyuumlkluumlk hezeyanlarıyla bir organının
ccediluumlruumlmuumlş olduğuna inandığı bedensel hezeyanlar ve eşe ya da sevgiliye şiddet
kullanımıyla sonuccedillanabilen kıskanccedillık hezeyanları bunlardan bazılarıdır160
Haluumlsinasyonlar (varsanılar) başkalarının tecruumlbe etmediği gerccedilek olmayan duyusal
algılardır yani kişi dışsal bir uyarı olmaksızın işitme goumlrme tatma koku alma ve
dokunma duyu alanlarında varlıklar algılar Şizofreni tanısı almış kişilerin doumlrtte uumlccediluumlnde
işitme doumlrtte birinde goumlrme halluumlsinasyonları olur İşitme varsanıları ldquokendini asrdquo
ldquoMurat korkağın tekirdquo gibi genelde olumsuz sesler olabilir Bedenine elektrik verildiği
kolunun bacağının kesildiği veya goumlruumllmeyen yaratıkların kendisiyle cinsel ilişkiye
girdiği gibi şeyler dokunma varsanısına oumlrnek verilebilir Dışarıdan bakıldığında kişinin
kendi başına guumlluumlyor konuşuyor olması işitme halluumlsinasyonun goumlstergesidir Hastalar
halluumlsinasyonları ccediloğunlukla gerccedilek kabul eder ve ona goumlre davranır161 Bu
halluumlsinasyonlar ciddi şiddet eylemlerine neden olabilir Oumlrneğin terapi esnasında genccedil
bir hasta terapistini aniden yumruklamaya başlamış ve terapist yere duumlştuumlğuumlnde de ccedilok
ciddi bir şekilde kaburgalarını tekmelemiştir Hastayla yapılan muumllakat sonrasında
hastanın terapistin şeytana doumlnuumlştuumlğuumlnuuml goumlrduumlğuuml anlaşılmıştır162
Negatif belirtiler olağan duygu duumlşuumlnce ve davranışların olmayışıyla karakterizedir
Pozitif belirtiler artma azalma goumlsterirken negatif belirtiler zamanla kalıcılık kazanır
Hastanın az konuşması veya konuşma yoluyla az şey aktarabilmesi (aloji) kişisel amaca
158 Koumlroğlu Şizofreni 21 159 Orhan Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozukukları ( Ankara Hekimler Yayın Birliği 1998) 182 Alp Uumlccedilok
ldquoŞizofreni ve Diğer Psikotik Bozukluklarrdquo 8 130 160 Koumlroğlu Şizofreni22 Yıldız Şizofreni 37 161 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 193 162 Edward HTaylor Assesing Diagnosing and Treting Serious Mental Disorders A Biological
Approach 120
40
youmlnelik ccedilalışmada isteksizlik istenccedil kaybı (avolisyon) hoşlanma zevk alma ve
eğlenmekte duumlşuumlş haz yitimi (anhedoni) negatif beilrtilerdendir
Bilişsel (duumlşuumlnce suumlreccedilleri ile ilgili) problemleri neticesinde odaklanmakta yeterli hızda
duumlşuumlnmekte guumlccedilluumlk yaşarlar Bellek sorunları oluşur Konuşmaları esnasında alakasız
başka konulara geccedilebilirler aniden ne soumlyleyeceklerini unutabilir yeni soumlzcuumlkler
uumlretebilirler Başkalarının yuumlz ifadelerinden ses tonundan gerekli anlamları
ccedilıkartamadıklarından onların duygularını uumlzuumlntuuml ve sevinccedillerini de
kavramayabilirler163
Algılarda bozukluk neticesinde kişide derinlik boyutu kaybolabilir insanlar veya diğer
varlıklar farklı şekillerde algılanabilir Kendi bedenini başkalarından ayıramayabilir
veya kendisini yarı erkek yarı kadın olarak algılayabilir Ağrıyı koklama işittiklerini
okuma duumlşuumlncelerini goumlrme gibi algı bozuklukları ortaya ccedilıkabilir Bazen goumlrsel ve
işitsel algılar birleştirilemez Oumlrneğin konuşmacının sadece soumlzleri algılanıp yuumlz ifadesi
algılanamaz ve yanlış yorumlara varılabilir
Duygudurum (affekt) bozukluklarında kişide depresyon anksiyete hareket ve
davranışlarda bozukluk oumlrneği olarak yavaşlamaları ince işleri yapmakta zorlanmaları
ellerindeki eşyaları duumlşuumlruumlp kırmaları oumlrnek verilebilir Katatoni adı verilen
donakalımda kişi saatlerce hareketsiz ve dışarıdan kendisine verilen şekli uzun suumlre
koruyarak kalabilir (mum esnekliği)164 Hasta katatoniden aniden ccedilıkabilir ve bu esnada
şiddet goumlsterebilir Yolda tanımadığı insanlarla konuşmak tartışmaya girmek ccediloumlp
toplamak ortalıkta soyunmak hacet goumlrmek ve cinsel davranışlarda bulunmak da
şizofrenlerde goumlruumllebilen davranış bozukluklarındandır165
233 Tedavi
Hastaların 25rsquoinde iyileşme olur ve olağan yaşama doumlnerler 50-70rsquoinde tedavi ile
belirtiler yatışmakta ve bu belirtiler kişinin işlevselliğini bozmayacak duumlzeye
getirilebilmektedir Kişi iki yıldır hastalanmadan yaşayabiliyor normal bir sosyal hayat
suumlrebiliyorsa iyileşmiş kabul edilir Bu oumllccediluumltlere goumlre iyileşme oranının 15-35
arasında olduğu bildirilmektedir166 Şizofreninin ilaccedilla tedavisinde genellikle
163 Koumlroğlu Şizofreni 24- 25 164 Yıldız Şizofreni40-41 47 165 Yıldız Şizofreni 48 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 205 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve
Bozukukları 179 166 Bkz Lambert M vd ldquoRates and predictors of remission and recovery during 3 years in 392 never-
treated patients with schizophreniardquo Acta Psychiatrica Scandinavica 118 sy 3 (2008) 220-229
41
antipsikotik ilaccedillar kulanılır İlaccedillar hastalığı ortadan kaldırmasa da belirtileri
gidermekte ve hastanın duyarlılık eşiğini yuumlkseltmektedir Kafa derisinden duumlşuumlk
şiddette elektrik akımı verilerek uygulanan EKT (Elektro-konvuumlsif terapi) youmlntemi ve
benzer metotlar da ilaccedil tedavisinin yanı sıra uygulanan youmlntemlerdir167 Bunlarla
beraber psikoterapi gibi ruhsal ve toplumsal tedaviler de iyileştirmede rol alır168
Hastanın tedavi sırasında ve sonrasında aile ve sosyal ccedilevresinden de destek goumlrmesi
oumlnemlidir
234 Şizofrenide Ceza Ehliyeti
Succedil işleyen akıl hastalarının yaklaşık uumlccedilte biri şizofreni hastaları olup ceza ehliyeti
olmayan akıl hastaları arasında da en sık rastlanan yine onlardır169 Duumlşuumlnce iccedileriğinde
bozukluğun baskın olduğu ldquobeni izliyorlar bana komplo kurmuşlarrdquo gibi koumltuumlluumlk (perse
kuumlsyon )sanrılarının ve kuşkuculuk sanrılarının sık goumlruumllduumlğuuml170 paranoid alt tip ise
bunların arasında en sık goumlruumllen şizofreni tuumlruumlduumlr171 Şizofreni hastaları hastaneye
girmeden oumlnce de tehditkar ve şiddet eğiliminde olup hastaneden salındıktan sonra da
sık sık polisle karşı karşıya gelmekte fakat cezaları duumlşuumlruumllmektedir172 Toplumun
geneline oranla şiddet eğiliminde oldukları173 ve madde kullanımının eşlik ettiği
durumlarda şiddet eğilimi ve succedil oranının artış goumlsterdiği bilinmektedir174 Erkek
cinsiyeti paranoid tip tanısı duumlşuumlk sosyoekonomik duumlzey alkol ve madde kullanımı
tıbbi tedaviye uyumsuzluk succedil esnasında aktif hezeyanların varlığı ve anti sosyal kişilik
bozukluğu ek tanısının varlığı şizofrenlerde cinayet riskini artıran sebepler olarak ifade
edilmiştir175 Şizofrenler oumllduumlrmek oumllduumlrmeye teşebbuumls yaralama kavga firar gibi succedil
teşkil eden ccedilok ccedileşitli psikiyatrik reaksiyonlar goumlsterirler Acı ccedilekme korku hezeyanları
ve kıskanccedillık hezeyanları şizofrenlerin fiillerindeki başlıca motivasyonlardır Bu
167 Yavuz ldquoŞizofrenirdquo 56 Yıldız Şizofreni 96-113 168 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 239 Yıldız Şizofreni 114 169 Jiri Modestin ve Roland Amman ldquoMental Disorder and Criminality Male Schizophreniardquo
Schizophrenia Bulletin 11 sy 1 (1996)70 170 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 205 171 Salih Yaşar Oumlzden Adli Psikiyatri 127 172 Modestin ve Amman ldquoMental Disorder and Criminality Male Schizophreniardquo 70 173 Bkz Treatment Advocacy CenterrdquoRisk Factors For Violencerdquo A Background Paper From The Office
Of Research and Public Affairs (2016) 1-5 Hatice İmer Aras ldquoŞizofrenide Şiddetrdquo Psikiyatride Guumlncel
Yaklaşımlar 6 sy 1 (2014) 45 174 Elizabeth Walsh Alec Buchanan and Thomas Fahy ldquoViolence and schizophrenia examining the
evidencerdquo British Journal of Psychiatry sy 180 (2002) 180 175 Hasan Belli vd ldquoŞizofrenide Şiddet ve Cinayet Eylemi Risklerin Değerlendirilmesi Oumlnleyici
Tedbirler ve Tedavide KlozapinrsquoinYerirdquo Duumlşuumlnen Adam Psikiyatri ve Noumlroloji Bilimleri Dergisi sy 24
(2011 ) 2
42
hastalar daha ccedilok anne baba kardeş eş gibi aile fertlerini oumllduumlruumlr ve yaralar ( 55mdash
694)176 Succedilların ccediloğunu ccedilıplak elle işlerler Bunu keskin ve kuumlnt cisimlerle (daha ccedilok
bıccedilak balta satır gibi ev aletleriyle) eylemler takip eder ki bu eylemlerinin duumlrtuumlsel ve
plansız olduğu kanaatini oluşturmaktadır177 Ateşli silahlar daha sonra gelmektedir
Şizofreni hastalarının işledikleri succedilların oumlzellikleri şoumlyle sıralanabilir
a) Succedilun sebebi accedilıklanamamaktadır
b) Oumllduumlrduumlğuuml kişiyi neden seccediltiği anlaşılamaz
c) Fiilin işlenişi hunharcadır
d) Succediltan sonra pişmanlık hissi yoktur
Birccedilok filme konu olan meşhur seri katillerden Ed Gein tecavuumlz ettiği kurbanların
derisini yuumlzuumlyor dişlerini soumlkuumlyor uzuvlarından kolyeler veya eldiven gibi eşyalar
yapıyordu Eşyaların ccediloğunu evini suumlslemek iccedilin yaptığını ifade eden Gein genel
şizofreni tanısıyla tedaviye alındı ve kanserden oumllduuml178 Tuumlrkiyersquode doksanlı yıllarda
ldquoccedilivici katilrdquo adıyla meşhur olan Suumlleyman Aktaş kurbanlarının kafataslarının muhtelif
yerlerine ccedilivi ccedilakarak oumlduumlrmuumlştuuml İki ccedilocuklu sıradan bir elektrik hat işccedilisiyken elektirik
ccedilarpması sonucu akli dengesini yitiren Aktaşrsquoın paranoid şizofreni olduğu ortaya
ccedilıkmıştı Aktaş kendisine verilen bir goumlrev nedeniyle ccedilivi ccedilakıyordu Yakalandığında
evinde sivriltilmiş ccedilivilerle beraber yeni kurbanlarının listesi mevcuttu ve hiccedil
iyileşmedi179
Tuumlrk Ceza Kanunursquonun 32 maddesine goumlre ldquoakıl hastalığı nedeniyle işlediği fiilin
hukuki anlam ve sonuccedillarını algılayamadığı veya bu fiille ilgili olarak davranışlarını
youmlnlendirme yeteneği oumlnemli derecede azaldığı iccedilin kişiye ceza verilmediğindenrdquo
şizofreni hastalarının genel olarak ceza ehliyeti yoktur Ancak haklarındaki 57 madde
gereğince akıl hastalarına oumlzguuml guumlvenlik tedbiri uygulanır Yuumlksek guumlvenlikli sağlık
kurumlarında koruma ve tedavi altına alınırlar Bu kurumlardan verilen raporlara goumlre
hakim veya mahkeme tarafından serbest bırakılabilirler180
İslam ceza hukuku accedilısından bakıldığında da şizofreni hastalarının genel olarak cuumlnun
kapsamında değerlendirilebileceği soumlylenebilir Hastalar succedil eylemlerinden oumlnce
suumlrduumlrduumlkleri hayat tarzları insani ilişkileri ile hastalıklarına dair işaretler vermektedir
176 Oumlzden Adli Psikiyatri 143 Hatice Demirbaş ldquoSuccedil ve Psikopatolojirdquo Adli Psikoloji iccedilinde ed Emre
Şenol-Durak ve Mithat Durak 155-172 (Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2017) 157 177 Demirbaş ldquoSuccedil ve Psikopatolojirdquo 159 178 httpweb mynetcom erişim (21072029) httpweb allthatsinterstingcom (22072019) 179 http webhuumlrriyetcom (21072019) 180 Oumlzden Adli psikiyatri 143
43
Oumlzellikle halluumlsinasyonlar ve hezeyanlar gibi pozitif semptomlarla vakıadan kopmakta
ve gerccedilek-gerccedilek olmayan doğru-yanlış ayrımını yapamamaktadırlar Yani hastanın
idrak ve şuuru kaybolmakta eylemlerinin anlam ve sonucunu kavrayamamaktadır
İslam ceza hukukundaki ceza tuumlrleri accedilısından tek tek bakıldığında bu bozukluğun
hadleri duumlşuumlreceği kesindir Zira genel kaide ldquoşuumlpheyle hadlerin duumlşuumlruumlleceğirdquo
şeklindedir ve şizofreni hastalarının goumlsterdiği semptomlar farklılık goumlsterse de aklın
zayıflığı şuumlphesini uyandıramaya yeterlidir Dolayısıyla ceza ehliyeti olmayan ve kararı
da geccedilerli sayılmayan akıl hastasının zina kazif gibi mali tazmin youmlnuuml olmayan had
cezalarında ne kendisi ne de akilesi bir sorumluluk altında olmayacaktır Ancak serika
(hırsızlık ) fiilinde kul hakları heder edilmeyeceğinden telef olan mal tazmin edilecektir
Kısas cezalarında da akli melekeleri olmayan şizofreni hastasına cezanın tatbik
edilmeyeceği accedilıktır Şizofreni hastasının kasdı hata sayılacağından kısas diyete
doumlnuumlşecek akilesi diyeti oumldeyecektir Burada dikkat edilmesi gereken nokta kısasın
duumlşmesi iccedilin şizofreninin tuumlruumlnuumln veya hastanın semptomlarının -daha doğru bir
ifadeyle- hastalıkla fiil arasındaki etkileşimin iyi tespit edilmesi gerektiğidir Ccediluumlnkuuml
buumltuumln şizofreni hastaları succedil eylemlerine imza atmamakta şizofreni ile succedil eylemleri
arasında zorunlu bir ilişki olmadığına işaret etmektedir Kısas cezaları kul haklarına
doumlnuumlk olduklarından hakların zayi olmaması iccedilin şizofreni ve succedil arasındaki bu ilişkinin
tayininde daha titiz davranılması gerekmektedir
Temel olarak akli melekelerini yitirecek derecede hasta olan bir şizofreni hastası ceza
ehliyeti olmadığından talsquozir cezalarından da muafdır Ancak tarsquozir cezaları ccedilok geniş
yelpazelidir ve kişilerin sosyal ekonomik psikolojik durumuna goumlre tatbik edilebilen
cezalar olduğundan ileri semptomlara sahip olmayan bir şizofrene gerekli goumlruumllduumlğuumlnde
tersquodib amaccedillı olarak uygulanabilir
Bir şizofreni hastasının hastalığının derecesi ne olursa olsun işlediği succedilun tuumlruuml had
kısas tarsquozir cezalarından hangisini gerektirirse gerektirsin hastanın guumlvenlik tedbirleri
altında tedavi altına alınması zorunludur Yukarıda oumlrneklerini verdiğimiz hunharca
cinayetler sık olmasa da kurbanların ve kamunun vicdanlarında derin yaralar accediltığı
kesindir Cinayetler sonrasında diyetin dahi teskin edemeyeceği uumlzuumlntuuml ve endişeleri
hastanın tedavi amaccedillı oumlzguumlrluumlğuumlnuumln kısıtlanmasını bir nebze giderecek ayrıca kamu
yeni cinayetlerden korunmuş olacaktır Nitekim goumlzetim altındayken salınan akıl ve ruh
44
hastalarının succedil oranlarında artışlar olduğunu tespit eden ccedilalışmalar mevcuttur181 ve
TCK da kamu yararını goumlzeterek 57 maddesinde guumlvenlik tedbiri olarak akıl
hastalarının tedavi edici kurumlara yatırılmaları ile ilgili karar almıştır
24 Duygudurum Bozuklukları
Temel bozukluğun duygulanımda (affekt) olduğu kabul edilen hastalıklara duygudurum
hastalıkları (mood disorders) veya duygulanım bozuklukları (affective disorders)
denilmektedir182 Duygulanım neşe keder oumlfke endişe vb duygusal tepkilerin
yaşanmasıdır yani kişinin uyaranlara olaylara duumlşuumlncelere duygusal tepki
goumlsterebilmesidir183 Engin Geccediltan ise duygu durumunun (mood) ldquoruhsal yaşamın
tuumlmuumlne bir doumlnem iccedilin suumlrekli egemen olan duygularrdquo olduğunu belirtmektedir184
Duygudurum hastalıklarına dair genel bir tanım şoumlyle verilmiştir ldquoNoumlbetler halinde
kendini goumlsteren bireyin işlevselliğini ciddi derecede bozan noumlbetlerinin iyileşmesi ve
noumlbetler arasında iyilik doumlnemlerinin mevcudiyetiyle karakterize hastalık suumlresince
hastanın duygu durumunda her zaman bir artışa sebep olarak periyodik veya doumlnemsel
şekilde tekrarlayan sendromlardırrdquo185 Bu hastalıklarda temel iki duygulanım bozukluğu
tablosu goumlruumlluumlr Mani ve depresyon (ccediloumlkkuumlnluumlk) Ancak bu iki tablo karışık olarak da
ortaya ccedilıkabilir Duygudurum bozuklukları DSM-4 ve ICD-10rsquoun tasniflerinde manik
ve depresif doumlnemlerin varlığına goumlre tek uccedillu (unipolar) ve iki uccedillu (bipolar)
bozukluklar olarak yer alır Hastalıkta manik doumlnem varsa ldquobipolarrdquo yoksa ldquounipolarrdquodır
veya ldquodepresyonrdquodur (DSM-Vrsquode ldquoDuygudurum Bozukluklarırdquo ana başlığı kaldırılmış
ldquoİki Uccedillu ve İlişkili Bozukluklarrdquo ile ldquoCcediloumlkkuumlnluumlk Bozukluklarırdquo olarak ikiye ayrılmıştır
Fakat genel yaklaşım temelde aynıdır)186 Başka bir ifadeyle depresif ataklar geccediliren
hastalarda majoumlr depresif bozukluklar (unipolar depresyon) hem manik hem depresif
ataklar geccediliren ya da sadece manik ataklar geccediliren hastalarda ise bipolar bozukluk
vardır187
181 ZE Kayatekin vd ldquoRuh Hastalarında Homisidal Saldırganlıkrdquo Psikiyatri ve Noumlrolojik Bilimler
Kongresi (1988)1 182 Olcay Yazıcı ve Sibel Ccedilakır ldquoDuygudurum Bozukluklarırdquo Psikiyatri iccedilinde (İstanbul İstanbul
Uumlniversitesi Yayınları 2009) 105 183 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 205 184 Geccediltan Psikodinamik Psikatri ve Normaldışı Davranışlar 149 185 MuumlfitUğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklar iccedilinde
ed Muumlfit Uğur İbrahimBalcıoğlu ve Neşe Kocabaşoğlu (İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşan Tıp
Fakuumlltesi Suumlrekli Tıp Eğitimi 2008) 59 186 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 264 187 Oumlzden Adli Psikiytri 148
45
241 Tarihccedile
Manikndashdepresif psikozun varlığı antikccedilağlardan Homerosrsquoun oumlykuumllerinden beri
bilinmektedir Eski dini kitaplarda da ağır depresyon geccediliren kişilerden
bahsedilmektedir İOuml V yuumlzyılda Hipokrat buguumln majoumlr depresyon olarak bilinen
hastalık iccedilin ilk kez melankoli ifadesini kullanmış ve sebebini ldquokara safrardquoya
bağlamıştır188 Mısır yazmalarında Galenrsquoin risalelerinde de manik- depresif bozukluğa
rastlanmaktadır Kapadokyalı Arateus da mani ve melankolinin belirtilerini neredeyse
guumlnuumlmuumlzle aynı şekilde tanımlamıştır İbn Sina da depresyona dair iyi tanımlamalar
yapmış ve ilginccedil oumlrneklerden bahsetmiştir 19yuumlzyıla gelindiğinde Emil Kreaplin erken
bunama ile manik depresif psikoz şeklinde bir taksim yapmış fakat bu hastalıkların
buguumlnkuuml şekliyle ldquo tekrdquo ve ldquoiki uccedillurdquo ayrımını oumlneren 1957rsquode Leonhard olmuştur 189
Duygudurum bozuklukları buumltuumln ruh hastalıkları arasında en yaygın olan sınıftır En sık
rastlanılanlarıysa depresyon ve bipolar bozukluktur Depresyonun yaşam boyu
yaygınlığı erkeklerde 15 kadınlarda 25rsquodir Yaşam boyu hastalanma riski
erkeklerde 8- 12 kadınlarda 20- 26 civarındadır Fakat bu oran giderek
eşitlenmektdir Kadınlarda en ccedilok 35-45 erkeklerde 55 yaşlarında goumlruumllmeye başlansa
da genccedil yaşlarda goumlruumllme yaşının ccedilok daha fazla olduğuna dair veriler artmaktadır 190
Bekarlık veya dul kalma erkeklerde depresyonu artırırken bekar kadınlarda evli
kadınlara nispeten durum tersini goumlstermektedir191
Bipolar bozukluğun yaygınlığı depresyona goumlre daha az olup cinsiyetler arasında da
oumlnemli bir fark bulunmamaktadır Yaşam boyu goumlruumllme sıklığı 12 olarak
bildirilmektedir Bipolar bozukluk her yaşta ortaya ccedilıkabilir Ortalama başlama yaşı 15-
35 olup erkeklerde 18 kadınlarda 20rsquodir192 Bipolar bozukluğun yuumlksek
sosoyoekonomik duumlzeylerde daha sık goumlruumllduumlğuuml ifade edilmiştir193
Duygudurum bozukluklarının nedenleri de biyolojik genetik ve psikososyal olarak
ayrılarak incelenmekteyse de tam nedenleri bilinememektedir Depresyon geccediliren
hastaların birinci derece akrabalarında bu hastalığın goumlruumllme ihtimali normale goumlre uumlccedil
188 Geccediltan Psikodinamik Psikiyatrive Normaldışı Davranışlar 157 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve
Hastalıkları 263 189 Nicola Khan Mental Disorder (Toronto University Of Toronto Press 2017) 58 Oumlztuumlrk ve Uluşahin
Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 263 190 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 273 191 Uğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 61 192 Yazıcı ve Ccedilakır ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 105 193 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 307
46
kat fazladır Bipolar bozuklukta bu kişilerin ccedilocuklarında hastalık riski 8 bulunurken
tek yumurta ikizlerinde oran 35rsquoi bulmaktadır194 Bu hastalıkların sebeplerine dair
noumlrobiyolojik ccedilalışmalar merkezi sinir siteminde yapısal bozuklukların varlığına işaret
ederken biyokimyasal araştırmalar da norepinefrin dopamin seratonin ve tiroit gibi
hormonların değişimine vurgu yapmaktadır Ancak bu ccedilalışmaların bulgularının sonuccedil
mu yoksa sebep mi olduğu tartışılmaktadır
Ccedilevre faktoumlrlerleri muumlstakil olarak her kişide hastalık etkisi yapmasa da genetik
yatkınlığı olan kişilerde hastalığın ortaya ccedilıkışı ve koumltuumlye gidişinde etkilidir İccedilinde
yaşanılan ailenin toplumun yapısı sevilen kişilerin veya sağlığın ani kaybı hatta ani
sevinccedil durumları bile hastalığın ortaya ccedilıkışında rol oynayabilir195
242 Belirtiler
Depresyondaki bir kişide genel olarak omuzlar duumlşuumlk yuumlz ccedilizgileri belirgin ve bakışlar
boştur Konuşması yavaş ve alccedilak seslidir Hasta yerinde duramaz devamlı elini
ovuşturur saccedilıyla giysileriyle oynar veya başka nesneleri ovup ccedilekiştirir
Duygulanımda uumlzuumlntuuml keder umutsuzluk karamsarlık değersizlik guumlccedilsuumlzluumlk gibi
duygular hakimdir Succedilluluk işe yaramazlık ve cezalandırılma duygularıyla oumlluumlm ve
intihar duumlşuumlncesi gelişir Kimi hastalarda bunaltı (anksiyete) tedirginlik panik
noumlbetleri obsesif duumlşuumlnceler hırccedilınlık ve oumlfke goumlruumllebilir Seyrek de olsa ccedilabuk
oumlfkelenme ve etrafından nefret etmek de soumlz konusu olabilir
Hastada uykusuzluk (insomnia) veya aşırı uyuma ( hipersomnia) goumlruumllebilir Genellikle
iştah ve kilo kaybı olurken tersi de olabilir Bedensel yakınmalarla gerccedilekte hasta
olmadığı halde doktor doktor dolaşabilir Enerji duumlzeyi duumlşer ve en basit işleri bile
yapmakta zorluk yaşar Duumlşuumlnce hızı yavaşlar ve hafızası zayıflayıp sıklıkla
unutkanlıktan şikayet eder
Depresyondaki bir hastada değersizlik ve succedilluluk duyguları hezeyan derecesine
ulaşabilir Koumltuumlluumlk (kovuşturma persekuumlsyon) hezeyanları duumlnyanın yok olacağına
dair nihilist hezeyanlar veya oumlluumlmcuumll bir hastalığa yakalandığına dair somatik
hezeyanlar ortaya ccedilıkabilir196
194 Uğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 62 195 Uğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 62 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkarı 284 196 Geccediltan Psikodinamik Psikiyatri ve Normaldışı Davranışlar 154-155 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve
Bozuklukları 222- 224
47
Mani doumlnemi depresyonun tersine duygudurumun yuumlkselmesiyle kişinin nerdeyse her
duyguyu abartılı bir şekilde yaşamasıyla karakterizedir Manik doumlnemdeki bir hasta ccedilok
hareketlidir aşırı guumlvenli davranışlarda bulunur ve renkli abartılı giyimi makyajı ile
dikkat ccedileker Hareketlerdeki bu artış onu bitkin duruma getirebilir Hekime
goumltuumlruumllduumlğuumlnde ise ccedilok iyi olduğunu duumlşuumlnduumlğuumlnden hem hekime hem onu getirenlere
oumlfkelenir Yuumlksek sesle hızlı ve kendine guumlvenerek konuşur konuşma esnasında daldan
dala atlar ama kimseye fırsat vermez
Manik bir hastada aşırı coşku aşırı neşe ve genellikle de aşırı oumlfke hakimdir Neşesi
etrafındakilere de sirayet eder ancak yakınları tarafından bu durum garip karşılanır
Tiyatral davranışlarda bulunup eleştirel soumlylevlerde ve duumlşmanca yorumlarda
bulunabilir Accedilık saccedilık kuumlfuumlrluuml konuşmalar şakalar yapabilir Onu durdurmaya
engellemeye ccedilalışanlara oumlfkelenip kuumlfuumlr edebilir saldırgan olabilir ve yaşamını
tehlikeye sokan eylemlere girişebilir
Mani doumlnemi esnasında uyku gereksinimi azalır guumlnlerce sabahlara dek uyumaz yine de
kendini yorgun hissetmez İştahı artsa da yemeye vakit bulamaz ve kilo kaybeder
Cinsel isteği de artış goumlsterir Hareketlerindeki hızlanmayla aşırı alışverişler duumlşuumlncesiz
iş yatırımları yapabilir sokakta para dağıtabilir ve uygun olmayan cinsel eylemlere
kalkışabilir
Bu doumlnemde kişi benlik kabarması yaşar Kendini aşırı guumlccedilluuml ve yetenekli herkesten
uumlstuumln hisseder Yeteneği olmadığı halde roman yazmaya beste yapmaya kalkışır
Hastanın kabaran benliği akıl almaz eylemlere girişmesine neden olabilir Manik
doumlnemdeki hastaların 50rsquosinde psikotik belirtiler goumlruumlluumlr Hasta Tanrı ya da oumlzel
kişilere yakınlık iddiasında bulunabilir Kuşku izlenme koumltuumlluumlk sanrıları da ortaya
ccedilıkabilir197
Majoumlr depresif bozukluk iccedilin DSM-5 kriterleri şunlardır
Normal işlevsellikte bozulma ile beraber iki haftalık bir suumlre zarfında goumlruumllen
1 Hemen her guumln yaklaşık guumln boyu suumlren depresif hal
2 Hemen her guumln yaklaşık guumln boyu suumlren tuumlm etkinliklere veya ccediloğuna karşı bir alaka
kaybı zevk alamama
3 İrade dışı belirgin kilo kaybı ya da iştahta artma veya azalma
4 Hemen her guumln ccedilok uyuma veya uykusuzluk
197 Geccediltan Psikodinamik Psikiyatri ve Normaldışı Davranışlar 151-152 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh
Sağlığı ve Bozuklukları 297- 300
48
5 Hemen her guumln yorgunluk veya enerji kaybı
6 Hemen her guumln değersizlik veya anormal succedilluluk duygusu
7 Hemen her guumln duumlşuumlnme ve yoğunlaşmada guumlccedilluumlk ccedilekme ve kararsızlık
8Tekrarlı oumlluumlm intihar duumlşuumlnceleri
9 Psikomotor faaliyetlerde aşırılık veya gerileme
oumlzelliklerinden en az beşi - iccedillerinde depresif duygudurumu veya zevk alma kaybıyla
bulunmak şartıyla beraber-- goumlruumllmelidirTeşhis konulabilmesi iccedilin hastanın bizzat
kendisi belirilerden muumlşteki olması veya dışarıdan bir goumlzlemcinin hastada bu
belirtilerin varlığını saptayıp ifade etmiş olması farketmez
Bu belirtiler herhangi bir maddenin etkisi veya fizyolojik bir hastalık sebebiyle
oluşmamalıdır
Kişinin sosyal hayatında işlevselliğinde bu belirtiler nedeniyle bozulmalar goumlruumlluumlr
Bu belirtiler sevilen birinin kaybı ile accedilıklanmamaktadır
Manik ataklarla seyreden bipolar 1 bozuklukta-DSM- Vrsquoin mani teşhis kriterleri
şunlardır
En az bir hafta suumlren olağan dışı suumlrekli yuumlkselmiş taşkın veya irritabl (rahatsız edici)
ayrı bir duygudurum bozukluğu doumlneminin bulunması
Bozukluk doumlneminde aşağıdaki belirtilerden en az uumlccediluumlnuumln bulunması
1 Oumlzsaygıda aşırı artma ve buumlyuumlkluumlk duygusu
2 Uyku ihtiyacında azalma (3 saat uyku ile dinlenmiş hissedilmesi)
3 Normalin uumlzerinde konuşkanlık
4 Fikir uccediluşmaları duumlşuumlnceleri yarışıyormuş gibi hissetme
5 Dikkatin kolaylıkla dağılması ve başka şeylere youmlnelmesi
6 Amaca youmlnelik etkinliklerde artış
7 Olumsuz sonuccedillar doğuracak zevk veren faaliyetlere aşırı katılma
Bu duygudurum bozuklukları kişinin sosyal hayatında bozukluklara neden olur kişinin
kendisine veya ccedilevresine zarar vermemesi iccedilin hastaneye kaldırılmasını gerektirecek
şiddettedir
Yukarıdaki belirtiler herhangi bir madde kullanımından veya tıbbi bir sorunun
fizyolojik etkilerinden bağımsızdır198
198 Oumlzden Adli Psikiyatri151- 153
49
243 Tedavi
Hastaların durumuna goumlre değişmekle beraber depresyonun ilaccedilla tedavisinde
guumlnuumlmuumlzde genel olarak antidepresanlar tercih edilmektedir Majoumlr depresyonda
psikotik oumlzellikler ortaya ccedilıkarsa antidepresanlara ek olarak antipsikotikler de
verilmektedir İlaccedil tedavisinin yanında EKT de uygulanabilmektedir Psikoterapiler de
tamamlayıcı ve hastalık tekrarını oumlnlemeye yardımcı tedavilerdir199
Bipolar bozukluk tedavisinde de hastaların farklılıkları dikkate alınır İlaccedilla tedavilerde
antidepresanlar antipsikotikler ve lityum gibi duygudurum dengeleyiciler kullanılır
İlaccedil haricinde EKT de kullanılabilir EKT yiyip iccedilmeyen saldırgan hastalarda etkili bir
youmlntem olabilir Depresyon da olduğu gibi psikoterapi bipolar bozuklukta
kullanılmaktadır200
244 Duygudurum Bozukluklarında Ceza Ehliyeti
Bu tuumlrdeki hastalıklar gerek teşhis gerek tedavi accedilısından tartışmalı olup şizofreniden
daha zor ve problemli hastalıklardır Bilişsel fonksiyonlar şizofrenideki kadar olmasa da
sanıldığından daha fazla hasara uğramaktadır Kişilerin hayatları suumlresince varlıklarını
koruyan hastalıklardır Hastalığın iyileştiği sanıldığı belirgin noumlbetlerin olmadığı
doumlnemlerde bile aslında sendromal veya sendromlardan daha az belirgin emareler
(subsendromlar) varlığını koruyabilmektedir201
Bipolar affektif bozukluk ve şiddet arasındaki ilişkiye dair farklı saptamalar
mevcuttur202 Genel kabul bu hastalıkla şiddet davranışları arasında anlamlı fakat buumlyuumlk
olmayan bir ilişkinin olduğudur Bazı yazarlar şizofreniden sonra succedil bakımından ikinci
sırada olan bipolar bozukluğun oumlzellikle manik doumlnemlerde saldırgan davranışlar
accedilısından şizofreniyi geride bıraktığını ifade etmektedir203 Bu hastalıklarda psikomotor
hızlanma ve duumlşuumlnce bozukluğu şiddet davranışına yol accedilmaktadır Succedil işleyen psikotik
hastalar arasında 194rsquo luumlk bir oranı bipolar hastaların oluşturduğu tespit edilirken
tutuklular arasında duygudurum bozukluklarının genel topluma oranla daha yuumlksek
199 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 289-296 200 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastaıkları 317- 321 201 Oumlzden 172 202 Bkz Seena Fazel vd ldquo Bipolar Disorder end Violent Crimerdquo Archgenpsychiatry 67 sy 9 (2010) 935
J Volavka ldquo Violence in schizophrenia and bipolar disorderrdquo Psychiatria Danubina 25 sy 1 (2013) 30 203 Elif Guumlneri Akıl Hastalıkları ve Şiddet (İstanbul İstanbul Geişim Uumlniversitesi Yayınları 2016) 48
50
olduğu saptanmıştır204 Ceza ehliyeti olmayan olgular arasında yapılan bir ccedilalışmada
13rsquouumlnde bipolar bozukluk ve 33rsquouumlnde depresif bozukluk saptanmıştır205
Manik hastalar şizofreni hastaları gibi ağır succedillar işlemez Goumlrevli memura hakaret gibi
soumlzel kavga yaralama gibi fiziksel tecavuumlz gibi cinsel iccedilerikli succedillar haneye tecavuumlz
kundaklama hırsızlık dolandırıcılık gibi mala youmlnelik succedillarla sarhoşluk ve tehdit gibi
succedillar işlerler206 Bipolar afektif bozukluk manik atak Tuumlrkiyersquode uygulamada kusur
yeteneğini sıklıkla otadan kaldıran hastalıklardandır207 TCKrsquonın 32 maddesi uyarınca
manik atakları doumlneminde hastalar tam ehliyetsiz sayılırlar ccediluumlnkuuml fiillerinin anlam ve
sonuccedillarını algılayamamaktadırlar Oumlzden ataklar arasındaki doumlnemde de ceza
ehliyetinin tam olmayacağı duumlşuumlncesindedir Buguumln bilimsel olarak atakların
goumlruumllmediği ara doumlnemlerde tam iyileşmenin olmadığı kabul edildiğinden yazara goumlre
tam ehliyetsiz olmasalar da eksik ehliyetli kabul edilmelidirler208
Majoumlr depresyon hastaları adli psikiyatrik vakalar arasında sayıca daha az olsalar da
işledikleri succedillar accedilısından ciddi bir durum arzetmektedirler Depresif hastalar
maniklerden daha ağır vakalardır ve işledikeri succedillar da daha dramatiktir Ağır
depresyon vakalarının oumlnemli bri kısmı birinci dereceden akrabalarını oumllduumlrmektedir
Ccedilocuğunu oumllduumlren anne babaların ccediloğunda psikoz veya majoumlr depresyon teşhis
edilmiştir Ccedilocuklarını oumllduumlren bu kişilerin ccediloğu cinayetin ardından intihar etmektedir
(annelerin 16 ndash 29 babaların 40- 60rsquoı)209 Cinayeti işleyen annelerin ccediloğunun
ldquokurtarmakrdquo duumlşuumlncesiyle veya psikotik atak esnasında sebepsiz olarak ccedilocuklarını
oumllduumlrduumlğuuml goumlruumlluumlr İntiharı duumlşuumlnen anneler de ldquobu acımasız duumlnyada ccedilocuklarını
annesiz bırakmamakrdquo fikriyle evlatlarını oumllduumlrebilmektedir Bu annelerde cinayet fikri
haftalar hatta aylar oumlncesinde ortaya ccedilıkabilir Hastalar olay yerinden kaccedilmak yerine
polise veya yakınlara kendilerini ihbar eder Atakların bittiği ve bilincin geri geldiği
doumlnemlerde ağır succedilluluk duygusu duyarlar Ccedilocuklarını oumllduumlren babaların da olay
oumlncesinde maddi sıkıntılar boşanma korkusu gibi zorlanmalar yaşadıkları ve psikoz
veya psikotik oumlzellikli depresyon hastası oldukları tespit edilmiştir
204 Bkz Ouml Saatccedilioğlu vd ldquoTutuklulardaDepresyonrdquo Duumlşuumlnen Adam Noumlroloji ve Psikiyatri Dergisi sy 9
(1996) 25-30 205 Bolu vd ldquoBir eğitim hastanesi psikiyatri kiniğinde adliolguların değerlendirilmesi beş yılık
incelemerdquo Guumllhane Tıp Dergisi sy 56 (2014) 2 206 Elif Guumlneri Akıl Hastalıkları ve Şiddet 48 Oumlzden Adli Psikiyatri 172-173 207 http webbarandoğanavtr (23072019) 208 Oumlzden Adli Psikiyatri 173- 174 209 Susan Hatters Friedman vd ldquoFilicide ndash Suicide Common Factors in Parents Who Kill Their Children
and Themselvesrdquo The Journal of the American Academy of Psychiatry and the Law sy33 (2005) 496
51
Ebeveyn cinayetlerinde (parasid) de depresyon şizofreniden sonra ikinci sırayı
almaktadır Genellike erkek hastaların işlediği bu cinayetlere akut psikozlar koumltuumlluumlk
sanrıları- eşlik etmektedir Bazı vakalar anne babalarının kendisine zarar verecek olan
sahte kişilerle değiştirilmiş olduğuna inanmaktadır (Capgras Sendromu) Cinayetler
genellikle ani gerccedilekleşse de genccedil ve daha oumlnce saldırgan davranış goumlsteren hastalar bir
aile faciasının habercisi olabilirler Bununla beraber bakıma muhtaccedil yaşlı ebeveynleri
olan ve intihar duumlşuumlnen bazı vakalarda da cinayet ebeveyni yalnız bırakmamak acıdan
kurtatrmak duumlşuumlncesiyle işlenebilmektedir210 Genellikle sevdiklerini ızdıraptan
kurtarma duumlşuumlncesiyle oumllduumlren majoumlr depresyon hastaları uzuvları kesme (oumlzellikle
cinsel uzuvları) gibi şiddet eylemlerine de imza atarlar TCKrsquonın 32 maddesine goumlre
ceza ehliyetleri yoktur Maniklerde olduğu gibi buguumln depresif hastaların da noumlbet arası
doumlnemlerde tam iyileşmedikleri ve subsendromları suumlrduumlrduumlkleri kabul edilmektedir211
Belli doumlnemlerde ortaya ccedilıkan ataklar ile karakterize bipolar bozukluk bize ilk olarak
klasik literatuumlrdeki cuumlnun gayr-ı mutbıkı hatırlatmaktadır Fukahanın farklı bablarda
bahsettikleri ldquozaman zaman ayılanrdquo ve ayıldığında da tam ehliyetli kabul edilen bu
hastalık grubu manik veya depresif ataklarda algı ve iradelerini kaybeden bipolar
hastalarıyla oumlrtuumlşmektedir Bu durumda guumlnuumlmuumlz fıkhı accedilısından bipolar bozukluğu
olan hastalar atakların olmadığı doumlnemlerde tam ehliyetli olacaklardır Ancak Oumlzdenrsquoin
zikrettiği gibi hastalığın sendromlarının veya subsendromlarının suumlrekliliği soumlz konusu
olduğunda cuumlnun gayri mutbıka kıyası doğru goumlruumlnmemektedir Ara doumlnemlerde
sendromlar kadar guumlccedilluuml olmayan subsendromların bulunması hali ise mutbıka da kıyas
edilmelerine izin vermeyecektir Bu durumda karşımıza atak doumlnemlerinde ceza ehliyeti
tamamen ortadan kalkarken ara doumlnemlerde durumu şuumlpheli olan karmaşık bir fıkhi
vaka ccedilıkmaktadır
Bipolar hastası teşhisi almış bir kişinin had gerektiren bir succedilu işlemesi durumunda Fiil
akli melekelerin devre dışı kaldığı manik veya depresif atak doumlneminde işlenmişse
şizofrenide olduğu gibi had duumlşecek succedilun maddi tazmin youmlnuuml varsa tazmin ettirilecek
ve hasta guumlvenlik tedbiri olarak tedavi altına alınacaktır Atak doumlnemleri arasında
işlenen bir fiildeyse subsendromların varlığı ldquoşuumlpherdquo oluşturacağından yine had cezası
duumlşecektir Ancak burada ldquotam ehliyetsizlikrdquo huumlkmuuml verilemediğinden - yine tedavi
şartıyla beraber- kişinin durumuna goumlre bir talsquozir cezası verilmelidir Ccediluumlnkuuml cezaların
210 Bkz Canan Aksoy Poyraz vd ldquoPsikotik Oumlzellikli Depresyonun Adli Boyuturdquo Journal of Mood
Disorders 2 sy 4 (2012) 181-183 211 Oumlzden Adli Psikiyatri 174
52
succedilluyu ıslah amacı guumltmesinin yanında başkalarını uyarıcı bir yanı da mevcuttur ve
hastalık iddiasının (temaruz malingering) her zaman bir istismar aracı olarak
kullanılma olasılığı soumlz konusudur Buna ilave olarak cezaların kamu vicdanını
rahatlatmak suretiyle hukuka olan guumlveni artırıcı bir yanı da vardır
Kısas gerektiren succedillarda atak doumlnemlerinde gerccedilekleşen cinayetler ve yaralamalar iccedilin
kısasın diyete doumlnuumlşeceği accedilıktır İrade ve şuurun tamamen yok olmadığı ara doumlnemde
vuku bulan bir adam oumllduumlrme fiilinde kısmi akıl hastalığı şuumlphesi olacağından kısas
duumlşecek ve diyete doumlnuumlşecektir Bu doumlnemde hastaların akli melekeleri itibariyle
muumlmeyyiz ccedilocuk gibi kabul edilerek fiillerinin maddi ( hukuki) sorumluluklarının
devam ettirilmesi uygun goumlruumlnmektedir Boumlylece kasıtlı muumlessir fiillerde de kısas
duumlşuumlruumlleceğinden her durumda erş oumldenecektir
Talsquozir cezalarına terettuumlp eden succedillarda ldquoaklınrdquo tek şart olduğu ifade edilmişti Mani ve
depresyon atakları esnasında idrak ve şuurlarını kaybeden hastaların tam ehliyetsiz
olmaları dolayısıyla cezalandırılmaları muumlmkuumln değildir Subsendromların bulunduğu
kabul edilen ataklar arsındaki doumlnemde hastalar - hukuki sabit bir ilkenin bulunması
adına- yine muumlmeyyiz ccedilocuklar gibi kabul edilebileceği gibi talsquozir cezalarının elastik
yapısı itibariyle bu tip bir ilkeyi benimsemeye gerek kalmadan uygun cezaya da
ccedilarptırılabilirler ağır succedillarda hafifleştirme yoluna gidilebilir Elbette her durumda
mahkemece takip edilmesi gereken bir tedavi suumlrecinin olması kaccedilınılmazdır
Bu başlığa son verilmeden oumlnce oumlzellikle bipolar bozukluğun ataksız ara doumlnemleriyle
ilgili bir noktaya dikkat ccedilekilmesi gerekmektedir Hastalıkları teşhis edilmiş psikiyatrik
yardım goumlren ve ilaccedil kullanan bazı hastalar bilinccedilli ve iradi olarak ilaccedillarını
bırakabilmekte ve tam ehliyetsiz olacakları doumlnemleri adeta kendileri ccedilağırmaktadır
Daha da ilginccedil olan bazı dini gruplara intisap eden hastalar kendilerine hapların haram
madde iccedilerdiği uyarısı yapıldığından dini kaygılarla tedaviyi terk etmektedirler
Meseleye buradan bakıldığında klasik literatuumlrde ldquokendi ihtiyarıylardquo sarhoş olup aklını
oumlrten bir şahsın durumu karşımıza ccedilıkıyor gibi goumlruumlnmektedir Ne var ki bu durumdaki
bir şahsa kıyas yapılacak olsa bile hadlerin ve kısasın duumlşmesinden farklı bir netice
ortaya ccedilıkmayacaktır ccediluumlnkuuml succedil cuumlnun anında işlenmiştir Succedillu idraki yerindeyken
ilacını terk etmiş olsa bile cinayet kastında değildir ve hasta olma şuumlphesini de halen
taşımaktadır Talsquozir gerektiren ve aklın olmadığı bir anda işlenen succedillarda da ceza
olmayacaktır Ancak bu tuumlr kişilere hakkaniyet ve maslahat gereği atak doumlnemlerinden
53
ccedilıktıkları ara doumlnemlerde uygulanmak uumlzere ldquoilaccedillarını hasta olacaklarını bile bile terk
etmelerirdquo halinde uygun bir tarsquozir cezası takdir edilmelidir
54
SONUCcedil
İnsanlar arasında akıl ve ruh hastalıklarıyla succedil arasında her zaman bir ilişki olduğu
duumlşuumlnuumllmuumlş akıl ve ruh hastalarına potansiyel birer succedillu olarak bakılagelmiştir Bu oumln
yargıların guumlduumllediği Orta Ccedilağ Avrupasırsquonda akıl hastaları insanlık dışı muamelelere
maruz kalmışlardır Humanist akımın etkisinde gelişen ve sekuumllerleşmiş Avrupa hukuku
ise buguumln akıl ve ruh hastalıklarına farklı yaklaşmakta ve modern psikiyatri ile sıkı bir
ilişki iccedilinde bulunmaktadır Ancak soumlz konusu succedillar olduğunda sekuumller hukuk bile
kamusal youmln hep ağır bastığından ihtiyatlı davranmaktadır Bunun bir tezahuumlruuml olarak
da ldquoceza ehliyetirdquo kavramı ortaya ccedilıkmış ve bu ehliyetin sınırları ana hatlarıyla
ccedilizilmeye ccedilalışılmıştır TCK da benzer hukuk sistemleri gibi akıl ve ruh hastalıklarıyla
ilişkili 32 46 ve 47 maddeleriyle akıl ve ruh hastalıklarında temel oumllccediluumltuuml succedil sayılan
eylemlerin fail tarafından fiil esnasında ldquoalgılanamamasırdquo ve failin ldquoiradesinin
tamamen veya kısmen yok olmasırdquo olarak belirlemiş kamu maslahatı adına guumlvenlik
tedbiri adıyla succedilluya tedavi zorunluluğu getirmiştir
Muumlsluumlmanların akıl ve ruh hastalarına tavır ve muameleleri her zaman insani esaslara
uygun olmuştur İslam ceza hukuku da hem toplumun hem de bireylerin maslahatını ve
hukukunu koruyan insani bir hukuk sistemidir Toplum huzurunun devamlılığı ve succedil
işleyenlerin ıslahı iccedilin koyduğu cezalarda fertlerin aklen ruhen ve onları ccedilevreleyen
koşullar accedilısından farklı olduklarını dikkate almıştır Şeriatın succedil kabul ettiği bir eylemi
işleyen kişinin akıl ve ruh hastası olması durumunda cezaicirc ehliyeti muumlstakil bir başlıkta
ele alınmasa da cuumlnucircn mefhumu ve succedillara dair oumlzel başlıklarda bu konu izah edilmiştir
Fukahanın had kısas ve tarsquozirin tatbiki iccedilin koydukları oumllccediluuml aklın varlığıdır Akıl kişinin
doğru ile yanlışı ayırabildiği eylemlerinin sonucunu hesaplayabildiği bir melekedir
Akli melekeleri olmayan kişinin hiccedilbir şekilde şerrsquoan sorumlu tutulması duumlşuumlnuumllemez
Netice olarak da had kısas ve tarsquozir cezaları akıl hastalarına uygulanamaz Ancak
madur ettikleri kişilerin hakları da mahfuz olduğundan zararlar akıl hastalarının acirckileleri
tarafından tazmin edilir
Guumlnuumlmuumlz fıkhı accedilısından akıl ve ruh hastalıklarıyla ilgili huumlkuumlmlere ulaşabilmek iccedilin
modern psikiyatrinin verilerinden istifade etmek kaccedilınılmazdır Modern psikiyatri ilmi
bir tıp dalı olmakla beraber nihayetinde sekuumller bir zeminden beslenmekte ruh-beden
ikiliğini reddetmekte ve İslamiyetin succedil olarak kabul ettiği bir takım eylemleri sadece
masum ruhi bozukluklar olarak sunabilmektedir Bu da zihinsel olarak İslamiyetle tam
55
olarak oumlrtuumlşmeyen modern psikiyatrinin verilerinin oumlzellikle dini bilgilerimizle ters
duumlşen bazı hususlarda ihtiyatla karşılanmasını gerektirmektedir
Şizofreni ve duygudurum bozukluklarına İslam ceza hukuku accedilısından bakıldığında şu
sonuccedillara ulaşılabilir
1 Şizofreni hastalarının algı ve idraklerinin olmadığı yani akli melekelerinin
bulunmadığı kabul edilir Bu hastalar gerccedilekle olan bağlarını yitirmekte ve
oumlzellikle halluumlsinasyonların ve hezeyanların etkisinde succedil işleyebilmektedir Bu
durumda tam ehliyetsiz sayılmaları hadlerin ve kısasın diyete doumlnuumlşmesi
gerekmektedir Tarsquozir cezalarından da muaf olacaklardır Mali tazmini
gerektiren durumlarda -kendi malları yoksa- tazmini akile uumlstlenecektir Hastalar
maslahat gereği guumlvenlikle ilgili kurumlarda zorunlu tedavi altına alınacaktır
Bu kurumlardan salınmaları ise ancak hakim kararıyla olabilecektir Ancak bu
hastalığın henuumlz akut semptomlarının ortaya ccedilıkmadığı ve hastanın akli
melekelerinin tam olarak yok olmadığı doumlnemler de kanaatimizce ayrıca ele
alınmalıdır Hastalar değişkenlik goumlsteren kişisel semptomlarına goumlre yarı
ehliyetli sayılmalıdırlar Hadler ve kısaslar hastalık şuumlphesiyle zaten duumlşecek
olsa da oumlzelikle hukukun otoritesi hukuka guumlvenin korunması ve istismarların
oumlnuumlne geccedilmek iccedilin talsquozirlerden muaf olmamalıdırlar
2 Duygudurum bozuklukları teşhis accedilısından daha zor hastalıklardır Majoumlr
depresyon ve bipolar afekt bozuklukta atakların geldiği doumlnemlerde idrak şuur
ve iradenin yok olması nedeniyle hastalar tam ehliyetsiz kabul edilmelidirler
Şizofreni hastalarındaki gibi tedavi şartıyla had ve kısaslar diyete
doumlnuumlştuumlruumllmeli talsquozir de uygulanmamalıdır Bipolar bozuklukta manik veya
depresif atakların ara doumlnemlerinde tıbbi olarak hastaların subsendromlarının
bulunduğu kabul edilmektedir Bu da ceza ehliyetindeki akıl şartını şuumlpheli hale
sokmakta ve succedilluya had kısas gibi cezaların tatbikine mani olmaktadır Ancak
tam ehliyetli kabul edemediğimiz bu kişilere uygun talsquozir cezasının
bulunabileceği muhakkaktır Ara doumlnemlerde ilacını hasta olacağını bilerek
kendi iradesiyle terk eden bir kişiye ise atak doumlneminde succedil işlemesi halinde had
ve kısas uygulanamasa da cezai accedilıdan yarım ehliyetli sayılabileceği ara
doumlnemlerde ldquoilacını bıraktığı iccedilinrdquo tarsquozir cezası oumln goumlruumllmesi muumlmkuumlnduumlr
Bu ccedilalışmada zikredilenlerin haricinde modern psikiyatrinin tanımladığı birccedilok hastalık
veya bozukluk buguumln İslam ceza hukuku accedilısından ele alınmaya muhtaccediltır Aynı şekilde
56
İslam ceza hukuku da guumlvenilir tıbbi veriler eşliğinde guumlncellenmeli ve ndash tatbik edilip
edilmemesine bakılmaksızın- nazaricirc dinamizmini devam ettirmelidir
57
KAYNAKCcedilA
Ali Haydar Hoca Eminzacircde Mecelle Şerhi 4 cilt Beyrut Dacircru acirclemirsquol-kuumltuumlb 2003
Ankara TDV Yayınları 1996
Akşit Cevat İslacircm Ceza Hukuku ve İnsani Esasları (by Kuumlltuumlr Basın Birliği ts)
41
Amidicirc Seyfeddin el-İhkacircm ficirc usucirclirsquol-ahkacircm Tahkik Abdurrezak Aficircficirc 4 cilt Beyrut
Mektebursquol-İslamicirc 1402
Aras Hatice İmer ldquoŞizofrenide Şiddetrdquo Psikiyatride Guumlncel Yaklaşımlar 6 sy1
(2014) 45-55
Aşkım Hatunoğlu ldquoTuumlrk İslacircm Hekimlerinin Psikoloji Biliminin Gelişimine Katkıları
ve Psikolojik hastalıklara Tedavi Youmlntemlerirdquo Akademik Sosyal Araştırmalar
Dergisi sy2 (2014) 255-263
Avva Muhammed Selim Ficirc usucirclirsquon-nizamirsquol-cinacirciyyirsquol-İslamicirc Kahire Nahdet Mısr
2006
Bardakoğlu Ali ldquoDiyetrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 9 473-479
Ankara TDV Yayınları 1994
ldquoHadrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 14 547-551
Ankara TDV Yayınları 1996
Başoğlu Tuncay ldquoTarsquozirrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 40 198-202
İstanbul TDV Yayınları 2011
Behnesicirc Ahmed Fethi el-Mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacircicirc firsquol-fıkhirsquol-İslamicirc Kahire Dacircrursquoş-Şurucirck
1988
Belli Hasan Ural Cenk Vardar Melek Kanarya ve Tezcan Bahar rdquoŞizofrenide Şiddet
ve Cinayet Eylemi Risklerin Değerlendirilmesi Oumlnleyici Tedbirler ve Tedavide
KlozapinrsquoinYerirdquo Duumlşuumlnen Adam Psikiyatri ve Noumlroloji Bilimleri Dergisi sy
24 (2011 ) 222-227
Bobo William Rapoport Judith L Abi-Dargham Anissa Fatemi Hossein ve Meltzer
Herbert ldquoThe Neurobiology of Schizophreniardquo Psychiatry iccedilinde
edAllanTasman Jaraid Kay Jeffrey A Lieberman 302-313 West Sussex
Wiley 2008
58
Bolu A Toygar M Pan E Erdem M Uumlnluuml G ve Balıkccedilı A ldquoBir eğitim hastanesi
psikiyatri kiniğinde adliolguların değerlendirilmesi beş yılık incelemerdquo
Guumllhane Tıp Dergisi sy56 (2014) 1-4
Bourgeois Marc-Louis Şizofreni Ankara Dost 2016
Boynukalın Mehmet ldquoSuccedilrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 37 453-457
Ankara TDV Yayınları 2009
Buhari Abduumllaziz Keşfuumlrsquol-esracircr Tahkik Abdullah Mahmud Muhammed Oumlmer
Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquo-ilmicirc 1997
Buhacircricirc Ebucirc Abdullah Muhammed b İsmail Cacircmiursquos-sahih Tahkik Mustafa Deyyib
el- Beğacirc Beyrut Dacircru İbn Kesicircr 1987
Cessacircs Ebucirc Bekicircr er-Razicirc Ahkacircmursquol -Kurrsquoacircn Tahkik Muhammed Sacircdık Kamhacircvicirc
CiltBeyrut Dacircru İhyacircirsquol-Kuumltuumlbuumlrsquol-Arabicirc 1992
Cuumlrcacircnicirc Ali b Muhammed b Muhammed Tarsquoricircfacirct Beyrut Dacircrursquo1-kiatbirsquol-Arabicirc
h1405
Ccedilalışkan İbrahim ldquoİslam Hukukunda Ceza Kavramı ve Hadd Cezalarırdquo Ankara
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi sy 11 (1998) 366-397
Ccedilolak Abdullah İslacircm Ceza Hukuku Ccedilorum Kitap Duumlnyası 2018
Dağcı Şamil İslam Ceza Hukukunda Şahıslara Karşı Muumlessir Fiiller Ankara Diyanet
İşleri Başkanlığı Yayınları 1999
ldquoKısasrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 25 488-495 Ankara
TDV Yayınları 2002
Demirbaş Hatice ldquoSuccedil ve Psikopatolojirdquo Adli Psikoloji iccedilinde editoumlr Emre Şenol
Durak ve Mithat Durak 155-172 Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2017
Dihlevicirc Şah Veliyyullah Huccetullahirsquol-Bacircliğa Ccedileviren Mehmet Erdoğan 2 cilt
İstanbul İz Yayıncılık 2018
Doumlnmez İbrahim Kacircfi ldquoCuumlnucircnrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 8 125-
129 İstanbul TDV Yayınları 1993
Doumlnmezer Sulhi ve Erman Sahir Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 2 cilt İstanbul Der
Yayınları 2019
EC Atbaşoğlu ve Guumlloumlksuumlz Sinan ldquoBilim Psikiyatri ve DSMrsquolerrdquo Tuumlrk Psikiyatri
Dergisi 24 sy 3 (2013) 202-212
Ebucirc Dacircvud Suumlnenuuml Ebucirc Dacircvud 4cilt
Beyrut Dacircrul-kitabirsquol-Arabicirc ts
59
Ebucirc Zehra Muhammed el-Cericircme firsquol-Fıkhirsquol-İslacircmicirc Kahire Dacircrursquol-fikrirsquol-Arabicirc
1998
Erturhan Sabri ldquoİnsan Onuru Bağlamında İslacircmCeza Hukukuna Genel Bir Bakışrdquo
İslacircm Hukuku Araştırmaları Dergisi sy 21 (2013) 185-214
Fahreddin Hasan b Mansucircr Kacircdıhacircn Fetacircva Kacircdıhacircnicirc 3cilt
http shamelaws (29072019)
Fazel Seena Lichtenschein Paul Grann Martin ldquo Bipolar Disorder end Violent
Crimerdquo Archgenpsychiatry 67 sy 9 (2010) 931-938
Foucault Michael Deliliğin Tarihi Ccedileviren Mehmet Ali Kılıccedilbay Ankara İmge
Kitabevi 2017
Friedman Susan Hatters Hrouda R Debra Holden Carol E Noffsinger Stephan G
ve Rsnick Philip J ldquoFilicide ndash Suicide Common Factors in Parents Who Kill
Their Children and Themselvesrdquo The Journal of the American Academy of
Psychiatry and the Law sy33 (2005) 496-504
Gazzacirclicirc Ebucirc Hacircmid Muhammed b Muahmmed el-Veciz Tahkik Ali Muavvıd 2 cilt
Riyad Darursquol-Erkam bin Erkam 1997
Geccediltan Engin Psikodinamik Psikiyatri ve Normal dışı Davranışlar İstanbul Remzi
Kitabevi 2000
Goumlktuumlrk Neslihan Oumlzgenccedil İzzet ve Uumlzuumllmez İlhan Ceza Hukukuna Giriş Eskişehir
Anadolu Uumlniversitesi Yayınları 2012
Guumlneri Elif Akıl Hastalıkları ve Şiddet İstanbul İstanbul Gelişim Uumlniversitesi
Yayınları 2016
Hafızoğullar Zeki Tuumlrk Ceza Hukuku Ders Notları Ankara Başkent Uumlnivrsitesi
Hukuk Fakuumlltesi 2008
Helvacı İlhan ldquoTemyiz Kudretinden Yoksun Şahısların Hukuki Sorumluluğu Uumlzerinerdquo
İHFM 155 sy4 (1997) 145- 171
Hodgins Sheilagh ldquoMental Disorder Intellectual Deficiancy and Crimerdquo Archieves of
Gen Psychiatry sy 49 (1992) 476-483
http webmemurlarnet (22072019)
http webaydinpoltr (22042019)
http webbaltaciavtrakil-hastaliği-ile-ilgili-yargitay-kararları (1862019)
http webhuumlrriyetcom (21072019)
http webpsychologytodaycom (0207 2019)
60
http webwhoint (0207 2019)
httpweb allthatsinterstingcom (22072019)
httpweb mynetcom (21072029)
httpwebtckmaddecom (09 07 2019)
http webdeontolojihacettepeedutr (04082019)
İbn Kudacircme Ebucirc Muhammed b Abdullah b Ahmed bMuhammed Ravdatursquon-nacircdır 2
cilt by Muumlessesetuumlrsquor-reyyacircn 2002
İbn Abidicircn Muhammed b Emin Oumlmer Reddursquol-muhtacircr 6cilt
Beyrut Dacircrursquol-fikr 1992
İbn Emicircrirsquol-Hacircc Muhammed bMuhammed b Muhammed b Hasan et-Takricircr versquot-
tehbicircr 4 cilt
Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1983
İbn Facircris Ebursquol-Huseyn Ahmed b Facircris b Zekeriyya Mulsquocemu mekacircyicircsursquol-luga
Tahkik Abdusselacircm Muhammed Harun 6 cilt (by Dacircrursquol-fikr 1979 )
İbn Huumlmacircm Kemaleddin Muhammed b Abdulvacirchid Şerhu Fethursquol- kadicircr 10 cilt
Beyrut Dacircrulrsquol-kitabirsquol-ilmicirc 2003
İbn Kayyim el-Cevziyye Şemsuddicircn Ebucirc Abdillah Muhammed b Ebi Bekr İlsquolacircmursquol-
muvakkıicircn Beyrut Dacircrursquol-cicircl 1974
İbn Kudacircme Ebucirc Muhammed Abdulah b Ahmed b Muhammed el-Muğnicirc 10 cilt
Beyrut Dacircrursquol-fikr h1405
İbn Manzucircr Cemaluumlddin Muhammed b Muumlkerrem Lisacircnursquol-Arab 15 cilt Beyrut
Dacircru Sacircdır ts
İbn Nuceym Zeynuumlddin b İbrahim b Muhammed Bahrursquor-racircik 8 cilt Beyrut Darursquol-
malsquorife ts
İbn Ruumlşd Ebursquo-Velicircd Muhammed b Ahmed Bidayetuumlrsquol-muumlctehid Ccedileviren Ahmed
Meylacircnicirc 3 cilt İstanbul Ensar Neşriyat 2015
İbn Teymiyye Takıyyuddin Ahmed b Abdilhalim b Abdisselacircm Siyacircsetirsquoş-şerlsquoiyye ficirc
ıslacirchirsquor-racircvicirc versquor-raiyye Riyad Vizaretursquoş-Şuucircnirsquol-İslamiyye h1419
Kahveci Nuri ldquoİslacircm Hukuku Accedilısından Succedilun Manevi Unsurlarından Kasıtrdquo Hikmet
Yurdu 5 sy 9 (2012)
Karaman Hayrettin Mukayeseli İslacircm Hukuku 3 cilt İstanbul İz Yayıncılık 2013
Kacircsacircnicirc Alaeddin Ebucirc Bekir b Mesud Bedacirciursquos-sanacircilsquo Tahkik Alicirc Muhammed
Muavvıd 10cilt Beyrut Dacircrulrsquol-kitabirsquol-ilmicirc ts
61
Kayatekin ZE Maner F Abay E Saygılı S ve Şener Aİ ldquoRuh Hastalarında
Homisidal Saldırganlıkrdquo Psikiyatri ve Noumlrolojik Bilimler Kongresi (1988) 22-
27
Khan Nicola Mental Disorder Toronto University Of Toronto Press 2017
Koca Mahmut ve Uumlzuumllmez İlhan Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler Ankara Seccedilkin
Yayınevi 2017
Koccedilak Muhsin ldquoGurrerdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 14 211-212
Koparan M Reşat ldquo TCK Genel Huumlkuumlmler Ceza Sorumluluğunu Kaldıran ve Azaltan
Sebeplerrdquo TBB Dergisi sy 64 (2006) 337-367
Koumlroğlu Ertuğrul Şizofreni Ankara Hekimler Yayın Birliği 2016
Kuducircricirc Ebursquol Huseyn Ahmed b Muhammed b Ahmed Tahkik Abdullah Nezicircr Ahmed
Nezicirc Beyrut Muumlessesetursquor-Reyyacircn 2005
Lambert M Naber D Schacht A Wagner Hundemer H-P Karow AHuber
CG Suarez JM ldquoRates and predictorsof remission and recovery duruing 3
years in 392 never-treatedpatients with schizophreniardquo Acta Psychiatrica
Scandinavica118 sy3 (2008 220-229
Macircverdicirc Ebursquol Hasan Ahkacircmursquos-Sultacircniyye Kuveyt Mektebetu Dacircru İbn Kuteybe
1989
Maverdicirc Ebucircrsquol-Hasan Ali b Muhammed el-Hacircvicirc 10 cilt
Kahire Mektebetuumlrsquol-Kahira 1968
Mevsılicirc Abdullah b Mahmucircd el-İhtiyar Tahkik Muhammed Ebucirc Dakicircka 2 cilt
Beyrut Dacircrursquol-Kitabirsquol-İlmicirc ts
Modestin Jiri ve Amman Roland ldquoMental Disorder and Criminality Male
Schizophreniardquo Schizophrenia Bulletin 11 sy 1 (1996) 69-82
Molla Huumlsrev Muhammed b Feracircmuz b Ali Duumlreruumlrsquo-Huumlkkacircm Ccedileviren Arif Erkan
3cilt
http webvesiletuumlnnecatcom (29062019)
Muhammed b Oumlmer b Huseyn er-Racirczicirc el-Mahsul ficirc ilmirsquol-usucircl Tahkik Tacirchacirc Cacircbir
Feyyacircz Alvacircnicirc 6 cilt Riyad Cacircmiatrsquol-imacircm Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc
h1400
Muheyyiz Hucirclucircd binti Abdurrahman ldquoAhkacircmursquol-mericircdirsquon-nefsiyyeti firsquol-fıkhirsquol-
İslamicircrdquo Doktora Tezi Cacircmiatu İmam Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc h1432
62
Mustafa İbrahim Ziyacirct Ahmed Abdulkacircdir Hacircmid ve Neccacircr Muhammed
Mulsquocemursquo-vesicirct 2 cilt by Dacircrursquod-dalsquove ts
Nesacircicirc Ebucirc Abdirrahmacircn Ahmed b Şuayb Suumlnenuumlrsquon- Nesrsquoaicirc Tahkik Abdulfettah
Ebucircrsquol- Gudde 9 cilt Halep Mektebetuumlrsquol-matbucircatirsquol-İslacircmicirc 1986
Nesefi Ebursquol-Berekacirct Menacircrursquol-envacircr Ccedileviren Soner Duman Osman Guumlman ve
Suumlleyman Kaya İstanbul Beka Yayıncılık 2016
Nucircricirc Husacircm Suheyl ldquoEserursquol-cuumlnucircn fi tasarrufatirsquol-kavliyyeti versquol- filsquoliyyeti ficirc şericircatirsquol-
İslamicircrdquo Yuumlksek Lisans Tezi Cacircmiatursquon-Necacirchursquol-vatanicirc 2013
Okur Kacircşif Hamdi İslam Hukukunda Sosyal Sorumluluk ndash Akıle Oumlrneği Ankara
İSAM Yayınları 2017
Oumlzden Salih Yaşar Adli Psikiyatri Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2015
Oumlztuumlrk Orhan ve Uluşahin Aylin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları Ankara Nobel Tıp
Kitapevleri 2016
Oumlztuumlrk Orhan Ruh Sağlığı ve Bozukukları Ankara Hekimler Yayın Birliği 1998
Pezdevicirc Ebursquol-Usr Ali bMuhammed el-Usucircl Karaccedili Matbalsquo tursquot- Cacircvicircd Bericircs ts
Pormann Peter ldquoTıprdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 41 101-
111İstanbul TDV Yayınları 2012
Poyraz Cana Aksoy Kocabaşoğlu Neşe Konuk Numan ldquoPsikotik Oumlzellikli
Depresyonun Adli Boyuturdquo Journal of Mood Disorders 2 sy 4 (2012) 180-
185
Rain Adrian The Psychopathology of Crime London Academic Press Inc1993
Rucircyanicirc Abdulvacirchid b İsmail Ebursquol-Mehacircsin Bahrursquol-mezheb Tahkik Tacircrık Fethicirc es-
Seyyid 14 cilt Beyrut Dacircrursquol-kuumltuumlbirsquol-ilmicirc 2009
Salsquolebicirc Ali b Nasr Telkicircn fi fıkhırsquol-Malikicirc Tahkik Muhammed Sacirclis Saicircd el- Ganicirc
Riyad Mektebetu Nezzacircr Mustafa el-Bacircz ts
Saatccedilioğlu Ouml Tuumlrkcan S Işıklı M Ve Uygur N ldquoTutuklularda Depresyonrdquo
Duumlşuumlnen Adam Noumlroloji ve Psikiyatri Dergisi sy9 (1996) 25-30
Sarı Nil ve Akguumln Burhan ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo Tuumlrkiyede Sık
Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklar iccedilinde editoumlr Muumlfti Uğur İbrahim
Balcıoğlu Neşe Kocabaşoğlu 1-24 İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşa
Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Tıp Eğitimi Etkinlikleri Sempozyum Dizisi 2008
Serahsicirc Muhammed b Ahmed el-Usucircl 2cilt
Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1993
63
Silver Eric ve Teasdale Brent ldquoMental Disorder and Violence An examination of
Stressful Life Events and Impaired Social Supportrdquo Social Problems sy 52
(2005) 62-78
Soysal Huumlseyin ve Yeşilbursa Doğan ldquoŞizofreni ve Benzeri Psikozlarrdquo Ruhsal
Hastalıklar iccedilinde editoumlr Nevzat Yuumlksel 24 395-406 Ankara Nobel Tıp
Kitapevleri 2006
Stein Dan J Phillips Katherine A Kendler Kenneth S ldquoWhat is a Mental
Psychiatric Disorder From DSM-IV to DSM-Vrdquo Psychol ogical Medicine40
sy11 (2010) 1759-1765 doi 101017S0033291709992261
Sulhi Doumlnmezer Kriminoloji İstanbul Beta Basım Yayım 1994
Şalsquobacircn Zekiyyuumlddicircn İslacircm Hukuk İlminin Esasları Ccedileviren İbrahim Kacircfi Doumlnmez
Ankara Tuumlrkiye Diyanet Vakfı Yayınarı 2012
Şafiicirc Muhammed b İdricircs el-Umm 8cilt Beyrut Dacircrursquol-malsquorife 1990
Şacirckir Beg Hanbelicirc Usucirclursquol-fıkhilrsquol-İslamicirc Mekke Mektebetuumlrsquol- Mekkiyye 2002
Şacirctıbicirc İbrahim b Mucircsa el-Muvacircfakacirct Tahkik İbn Hasen Acircl Selmacircn 7 cilt by Dar
İbn Affan 1997
Şekerci Osman İslacircm Ceza Hukukunda Talsquozir Succedilları ve Cezaları İstanbul Yeni
Ufuklar Neşriyat 1996
Taylor Edward H Assesing Diagnosing and Treting Serious Mental Disorders A
Biological Approach Oxford Oxford University Press 2017
Teftacirczacircnicirc Sadeddin Mesucircd b Oumlmer et-Telvih alacircrsquot-tevdicirch 2 cilt Beyrut Dacircrursquol-
kitabirsquol-ilmicirc 1996
Treatment Advocacy Center ldquoRisk Factors For Violencerdquo A Background Paper From
The Office Of Research and Public Affairs (2016) 1-5
Turabi Selami ldquoKusululuk ve Kusurluluğu Etkileyen Hallerrdquo TBB Dergisi s101
(2012) 267-292
Ucircdeh Abdulkadir Teşrilsquoursquol-İslamicirc mukacircrinen birsquol-kacircnunirsquol-vadlsquoicirc 2 cilt Beyrut Dacircrursquol-
kitabursquol-Azelicirc ts
Uğur Muumlfit ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik
Hastalıklar iccedilinde editoumlr Muumlfit Uğur İbrahimBalcıoğlu ve Neşe Kocabaşoğlu
59-81 İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşan Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Tıp
Eğitimi 2008
64
Ulutuumlrk Guumlner Hande ldquoTuumlrk Ceza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Kusur Yeteneğine
Etkisirdquo Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul 2009
Uzunpostalcı Mustafa ldquoİslam Hukuku Accedilısından Ehliyetrdquo İslam Hukuku
Araştırmaları Dergisi sy8 (2006) 149-182
Uumlccedilok Alp ldquoŞizofreni ve Benzeri Psikozlarrdquo Ruhsal Hastalıklar iccedilinde editoumlr Nevzat
Yuumlksel 8 130-137 Ankara Nobel Tıp Kitapevleri 2006
Volavka J ldquo Violence in schizophrenia and bipolar disorderrdquo Psychiatria Danubina
21 sy1 (2013) 24-33
Walsh Elizabeth Buchanan Alec ve Fahy Thomas ldquoViolence and schizophrenia
examining the evidencerdquo British Journal of Psychiatry sy 180 (2002) 490-495
Yakut Esra ldquoTanzimat Doumlnemirsquone Kadar Osmanlı Hukukursquonda Talsquoziri Gerektiren
Succedillar ve Cezalarırdquo Tuumlrk Hukuk Tarihi Araştırmaları sy2 (2006) 25-40
Yacircsicircn Muhammed Naicircm ldquoEserursquol-emracircdirsquol-akliyyeti versquon-nefsiyyeti alarsquol-
mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacirciyyetirdquo Mecelletursquoş-şericircati versquol-kacircnun sy16 (2002) 17-87
Yavuz Ruhi ldquoŞizofrenirdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklar iccedilinde ed
Muumlfti Uğur İbrahim Balcıoğlu Neşe Kocabaşoğlu 49-58 İstanbul İstanbul
Uumlniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Tıp Eğitimi Etkinlikleri
Sempozyum Dizisi 2008
Yazıcı Olcay ve Ccedilakır Sibel ldquoDuygudurum Bozukluklarırdquo Psikiyatri iccedilinde İstanbul
İstanbul Uumlniversitesi Yayınları 2009
Yazır Elmalılı M Hamdi İslacircm Hukuku ve Fıkıh Istılacirchları Kacircmusu 5 cilt İstanbul
Eser Neşriyat 1997
Yıldız Sevil ldquoCeza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Akıl Hastalarının YargılanmasırdquoSUuml
İİBF Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi 2 sy4 (2002) 141- 151
Yılmaz Emel ldquoİslacircm Ceza Hukukuna Goumlre Kleptomanide Ceza Ehliyeti Ve Hırsızlık
Fiilinin Sonuccedillarırdquo Bilimname 1 sy 37 (2019) 535-557
Yiğit Yaşar İslacircm Ceza Hukuku Ankara Sistem Ofset Yayıncılık 2012
Zebicircdicirc Muhammed b Muhammed Murteza Tacirccursquol-arucircs 40 cilt Kuveyt Tablsquoatu
Kuveyt 1965
Zeylaicirc Fahrettin b Osman Tebyicircnursquol-hakacircicirck 6 cilt Kahire Matbucircatuumlrsquol-Kuumlbra el-
Emicircriyye h1313
Zuhaylicirc Vehbe Nazariyyatursquod-damacircn ev ahkacircmursquol-mesucircrsquoliyyetirsquol-medeniyye versquol-
cinacirciyye firsquol-fıkhirsquol-İslamicirc Şam Darursquol-Fikr1982
65
66
OumlZGECcedilMİŞ
EmelYılmaz 1978 yılında Almanyarsquonın Heidelberg şehrinde duumlnyaya gelmiştir
İlkoumlğretim tahsilini Almanyarsquoda tamamlamıştır Gebze İmam Hatip Lisesirsquonde başladığı orta
oumlğretimine Duumlzce İmam Hatip Lisesinde devam ederek lise tahsilini de burada nihayete
erdirmiştir 2016 yılında Sakarya Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesirsquonden mezun olmuştur
- İlk sayfa EMEL YILMAZ tez
- 10293672
-
- 201910011611
- ss
-
- dd
-
i
OumlNSOumlZ
Hamd buumltuumln eylemlerimizde rızasını ve muhabbetini aradığımz Allahrsquoa mahsustur
Bizlere bir luumlcce-i bicirc-sahil olan ilmi sevdiren ve ummanda bir katre oumllccediluumlsuumlnde bile
olmayan bu ccedilalışmaya muvaffak kılan şuumlphesiz Orsquodur Buumltuumln salat ve selamlar hikmetin
hayat bulmuş ve hayat vermiş hali olan Hz Muhammedrsquoe (sav) dir
İlim gibi manileri ccedilok olan bir yolda rehberlikleriyle yolumuzu aydınlatıp meşakkatleri
aşmamıza yardımcı olan hocalarımıza şuumlkranlarımızı sunmayı bir borccedil bilmekteyiz Bu
vesileyle ilk olarak bizlere her zaman en guumlzel ccedilalışma ortamlarını sunmaya gayret
eden ve kolaylıklar sağlayan saygıdeğer hocam Prof Dr Ahmet Bostancırsquo ya teşekkuumlr
ederim İlahiyat fakuumlltesinde başlayan eğitim hayatımın en başından bu zamana kadar
himmetini uumlzerimden eksik etmeyen ve şahsıma itimad ederek beni kendisine talebe
olmak onuruna layık goumlren ccedilok kıymetli danışman hocam DoccedilDrOsman Guumlmanrsquoa
şuumlkranlarımı sunarım İlmi bir samimiyetle hiccedil tanımadığı bir oumlğrenciyle emek sarfedip
bir araya getirdiği kaynaklarını her fırsatta paylaşmak lutfunda bulunan ve gıyaben
rehberlik eden YrdDoccedilDr Abduumllmecit Karaaslanrsquoa da minnettarlığımı ifade etmek
isterim
Aciz bir varlık olarak bu duumlnyaya adım attığım guumlnden beri şafkatle kanatlarını uumlzerime
geren goumlzuumlmuumln nuru valideme ve değerini kelimelerle ifade etmekten aciz olduğum
kız kardeşime sonsuz şuumlkranlarımı sunar her zaman yardımıma koşan kıymetli
arkadaşlarıma da teşekkuumlr ederim
ii
İCcedilİNDEKİLER
İCcedilİNDEKİLER İİ
KISALTMALAR İİİ
GİRİŞ 6
BOumlLUumlM 1 İSLAM CEZA HUKUNDA CEZA EHLİYETİ KAVRAMI VE
ŞARTLARI 8
11 Succedil Kavramı ve Genel Şartları 8
12 Ceza Kavramı Genel Prensipleri ve Gayesi 11
13 Ehliyet Kavramı ve Genel Şartları 13
14 Tuumlrk Ceza Hukukunda Ceza Ehliyeti 15
15 İslam Ceza Hukukunda Ceza Ehliyeti 18
16 Akıl ve Ruh Hastalığının Cezalardaki Huumlkmuuml 20
161 Had Cezaları 21
162 Kısas helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip22
163 Diyet helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip24
164 Tarsquozir helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip25
BOumlLUumlM 2 AKIL VE RUH HASTALIKLARI 29
21 Tarihccedile 29
22 Akıl ve Ruh Hastalığının Tanımı 31
23 Şizofreni 34
231 Tarihccedile 35
232 Belirtiler 38
233 Tedavi 40
234 Şizofrenide Ceza Ehliyeti 41
24 Duygudurum Bozuklukları 44
241 Tarihccedile 45
242 Belirtiler 46
243 Tedavi 49
244 Duygudurum Bozukluklarında Ceza Ehliyeti 49
SONUCcedil 54
KAYNAKCcedilA 57
OumlZGECcedilMİŞ 66
iii
KISALTMALAR
b İbn bin (oğul)
bkz Bakınız
bs Baskı
by Basım yeri yok
c Cilt
Ktp Kuumltuumlphanesi
nşr Neşreden
sy Sayı
thk Tahkik eden
ts Tarihsiz
v Vefat tarihi
vb Ve benzeri
vd Ve diğerleri
vr Varak
yy Yayıncı bilinmiyor
v
Sakarya Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Tez Oumlzeti
Yuumlksek Lisans Doktora
Tezin Başlığı Akıl ve Ruh Hastalarının İslam Ceza Hukukursquonda Ceza Ehliyetleri
Tezin Yazarı Emel YILMAZ Danışman Doccedil Dr Osman GUumlMAN
Kabul Tarihi 06092019 Sayfa Sayısı vi (oumln kısım)+64(tez)
Anabilim Dalı Temel İslam Bilimleri Bilim Dalı İslam Hukuku
Succedil succedilu işleyen bireylerin kendisine ve bireylerin iccedilinde bulunduğu sosyal
ccedilevreye zarar veren bir eylemdir Bu nedenle kuumlccediluumlk veya buumlyuumlk her toplum duumlzen
ve huzuruna goumllge duumlşuumlren bu eyleme ceza adı verilen bir muumleyyide ile cevap
vermiştir İslam Ceza hukukunda da succedilun cezalandırılması ile kamu vicdanının
rahatlatılması caydırıcılık ile yeni succedilların oumlnuumlne geccedililmesi hedeflenmiştir
Kamunun maslahatı mağdurların hakları goumlzetilirken succedil işleyen fertlerin hukuku
da ihmal edilmemiş oumlncelikle kanunen muhatap olup olamayacakları
sorgulanmıştır İslam hukukunda temel olarak akıl ve yeteneği henuumlz gelişmemiş
olan ccedilocuklar ve bu yeteneklere sahip olmayan akıl ve ruh hastaları dinen muumlkellef
sayılmamaktadır Bununla beraber ceza ehliyetlerinin de olmadığı kabul
edilmektedir Ne var ki klasik İslam hukuku literatuumlruumlnde akıl ve ruh hastalıkları
sadece ilk ortaya ccedilıkışları veya suumlreleri itibariye tasnif edilmiş succedil ve cezası
accedilısından bir tasnife tabi tutulmamıştır Bu ccedilalışmanın amacı klasik literatuumlrde
bulunmayan akıl ve ruh hastalıklarını ele alıp İslam ceza hukuku accedilısından
huumlkuumlmlerini araştırmak yeni sorulara kapı aralamak ve bu vesileyle fıkıh ilminin
suumlrekliliğine bir katkıda bulunmaktır Ccedilalışmada İslam ceza hukukundaki temel
taksime goumlre had kısas diyet ve tazir konu başlıkları Hanefi mezhebi merkezli
olarak taranmış modern psikiyatri adli psikiyatri eserlerindeki ve bilimsel
makalelerdeki veriler TCK maddeleri de alınarak fıkhi bir sonuca ulaşılmaya
ccedilalışılmıştır Soumlz konusu bir yuumlksek lisans tezi olduğundan konunun hacmini
aşmamak iccedilin ele alınan akıl ve ruh hastalıkları da sınırlı tutulmuştur Adli
psikiyatri verilerine goumlre ilk sıralarda yer alan şizofreni ve duygu durum
bozuklukları ccedilalışmaya dahil edilmiştir
Anahtar Kelimeler İslam Ceza Hukuku Akıl Hastalıkları
v
Sakarya University
Institute of Social Sciences Abstract of Thesis
Master Degree PhD
Title of Thesis Criminal Capacity Of Mentally Disorderdered People In Islamic
Penal Law
Author of Thesis Emel YILMAZ Supervisor Doccedil Dr Osman GUumlMAN
Accepted Date 06092019 Nu of Pages vi (pre text) +64 (mp)
Department The Basic Islamic Science Subfield Islamic Law
Crime is a destructive action both harming the perpetrator himselfs and the social
environment he lives in Hence every society regardless to its size responded to this
action threatening its peace with a sanction called punishment In Islamic penal law
relieving public conscience by punishing the offender and with the deterrent side of
the penalty the prevention of future crimes are aimed The rights of the offenders
were not ignored while the public interest was taken into consideration so his legal
capacity was firstly questioned In Islamic law children whose reason is not yet
developed and people with mental illnesses who luck this capacity principally are
not obligated or charged with any responsibilty But mental illnesses are classified
just by regarding their beginnings or durations in classical fıqh literature The
objective of this study is to deal with disorders which do not take place in the
classical literature and search for judgements within the Islamic penal law Hence
new doors for new current questions in İslamic penal law will be opened and a
contribution to its consistency will be made During the study firstly main sources ndash
focusing on the Hanefith sources ndashare searched taking into account the general
classification of the punishments as had qısas diyat and tarsquozir Secondly by
collecting data from modern psychiatry criminal psychiatry sources acedemic
papers and Turkish Penal Law clauses a result within the frame of fıqh was tried to
be reached Since the study is just a post graduate thesis in order to keep its volume
the number of the mental illnesses mentioned were kept limited Schizophrenia and
mood disorders holding the the first place in criminal data are included to the theses
Keywords Islamic Penal Law Mental Disorders
6
GİRİŞ
İnsanoğlu hikmet-i ilahinin bir tecellisi olarak iccedilinde iyiliği de koumltuumlluumlğuuml de barındıran
iki kutuplu bir varlık olma oumlzelliğindedir Bu kutuplar arasında gidip gelirken ona
istikametini belirlemekte yardımcı olan ise aklı ve iradesidir Yanlış seccedilimleri iradesini
ve aklını doğru kullanmayışı onu succedila itmekte ve toplumun maslahatı gereği
hemcinsleri tarafından cezalandırılmaktadır Ne var ki succedil sayılan her eylem sadece
bilfiil akıllı olan insanlar tarafından değil eylemlerinin anlam ve sonuccedillarından habersiz
bireylerce de işlenebilmektedir Hatta ldquodelirdquo ldquoakıl hastasırdquo ldquoruh hastasırdquo veya her ne
isim verilirse verilsin bu insanlar duumlnyanın hemen hemen her yerinde şiddetle
ilişkilendirilmişler ve toplum nazarında potansiyel birer succedillu olarak goumlruumllmuumlşlerdir Bu
ccedilalışma da modern psikiyatrinin verileri ışığında akıl ve ruh hastalarının cezai
durumunun İslam ceza hukuku accedilısından yeniden ele alınması gerektiği iddiasıyla yola
ccedilıkmaktadır
Konu
Guumlnuumlmuumlzde modern psikiyatrinin tanımladığı akıl ve ruh hastalıkları ndash seccedililen oumlrnekler
bağlamında- İslam ceza hukuku oumlzelinde ele alınmaktadır Bu hastalıkların teşhisini
almış kişilerin ceza ehliyeti had kısas ve talsquozir kapsamında değerlendirilmektedir
Ccedilalışmanın Oumlnemi
Ccedilalışmanın oumlnemi klasik fıkıh literatuumlruumlnde genel olarak cuumlnucircn adıyla muumltalaa edilmiş
ldquoakıl ve ruh hastalıklarırdquo konusunu guumlnuumlmuumlz psikiyatri ilmi verileri doğrultusunda
yeniden ele alacak olmasından kaynaklanmaktadır Tespit edilebildiği kadarıyla Tuumlrkccedile
olarak ilk olan bu ccedilalışmada fukahanın temel akıl hastalıkları tasnifleriyle modern
psikiyatrinin tasnifleri -hastalıklara dair semptomlar ve succedillarla olan ilişkileri verilmek
suretiyle- eşleştirilmektedir Boumlylece oumlrnek olarak seccedililen hastalıklara dair oumlzel
huumlkuumlmlerin araştırılması da ccedilalışmanın oumlnemini artırmaktadır
Amaccedil
Bu araştırmada modern psikiyatrinin verilerinden istifadeyle akıl ve ruh hastalıkları
fıkıh accedilısından ele alınarak oumlzel ve yeni huumlkuumlmlere ulaşılmaya ccedilalışmak
amaccedillanmaktadır Bu vesileyle doğrunun arayışına fıkıh ilminin suumlrekliliğine ve
7
yaşanılan zamana tatbikine muumltevazı bir katkıda bulunmak arzulanmaktadır Ayrıca
interdisipliner bir ccedilalışma yapılarak fıkhın ilgi alanının genişletilmesine katkıda
bulunmak ve bu alanda yeni ccedilalışmalara vesile olmak hedeflenmektedir
Youmlntem
Youmlntem olarak ilk oumlnce akıl ve ruh hastalıklarına dair Tuumlrkccedile İngilizce ve Arapccedila
literatuumlr taranmıştır Konu başlığının ceza ehliyeti olması hasebiyle oumlzellikle akıl
hastalıklarının succedilla olan ilişkisini ortaya koyan adli psikiyatri kaynaklarından
yararlanılmıştır Konu daha sonra bir mukayese imkacircnı olması itibarıyla yuumlruumlrluumlkteki
sekuumller bir hukuk sistemi oumlrneği olarak Tuumlrk ceza kanunu accedilısından da genel olarak ele
alınmıştır Son olarak da klasik ve ccedilağdaş doumlnem fıkıh literatuumlruuml ve oumlzellikle de modern
İslam ceza hukuku eserleri taranarak Tuumlrk ceza kanunu ile karşılaştırmalı olarak sonuca
varılmaya ccedilalışılmıştır
Akıl ve ruh hastalıkları kavramlarının modern psikiyatri ve psikoloji literatuumlruumlnde
yerlerini zihinsel ndash ruhsal bozukluk gibi kavramlara bırakıyor olmasının oluşturduğu
kavram kargaşası ccedilalışma esnasında karşılaşılan guumlccedilluumlklerden biridir Akıl ve ruh
hastalıklarının klasik literatuumlrde buguumlnkuuml anlamda tanım ve tasniflerinin olmayışına ek
olarak bazı fıkhi kriterlerin psikiyatri ile oumlrtuumlşmuumlyor olması da mesele uumlzerine fikir
yuumlruumltmeye ccedilalışırken zihnicirc kutuplaşmalara yol accedilmakta ve interdisipliner bir ccedilalışmayı
zorlaştırmaktadır
Ccedilalışma temelde iki ana boumlluumlmden oluşmaktadır İlk boumlluumlmde İslam ceza hukukuna
goumlre ceza ehliyeti kavramı ve kavramın izahı iccedilin gerekli alt başlıklara yer verilmiştir
İkinci boumlluumlmde ise konu ilk olarak tıbbi accedilıdan ele alınmış ve seccedililen oumlrnek hastalıklar
ayrıntılı olarak aktarılmıştır Tezin amacı doğrutusunda hastalıklar sınırlı tutulmuş adli
psikiyatri verilerinde oumlne ccedilıkmaları nedeniye şizofreni ve duygudurum bozuklukları
oumlrnek olarak seccedililmiştir Boumlluumlmuumln sonunda da psikiyatri verileri değerlendirilerek bu
hastalıklara ilişkin İslam ceza hukuku ilke ve huumlkuumlmleri accedilısından bir kanaate
ulaşılmaya ccedilalışılmıştır
8
BOumlLUumlM 1 İSLAM CEZA HUKUNDA CEZA EHLİYETi KAVRAMI
VE ŞARTLARI
Ceza ehliyetinden ve onun şartlarından bahsetmeye başlamadan oumlnce succedil ve ceza
kavramlarının tanımlanması succedilun ve cezanın genel şartlarının zikredilmesi
gerekmektedir
11 Succedil Kavramı ve Genel Şartları
Succedil Tuumlrkccedile bir kelimedir ve soumlzluumlkte kanuna toumlrelere ve ahlak kurallarına aykırı olan
yazılı veya yazısız kurallarla yasaklanan karşılığında ceza oumlngoumlruumllen eylemler ve
davranışları belirtmektedir1 Kusur hata şer ve cuumlruumlm gibi kelimelerle de ifade
edilmekte olan succedil Tuumlrk ceza kanununda cuumlruumlm ve kabahat kelimeleri ile de karşılık
bulmaktadır Başka bir tarifte ise succedil ldquo Toplumsal duumlzenin devamı accedilısından korunması
gereken hukuki değerlerin ihlali niteliğini taşıyan haksızlık teşkil eden insan
davranışıdırrdquo2 Fıkıh eserlerinde succedilu ifade etmek iccedilin cerme veya cuumlrm kelimeleri
kullanılmaktadır3 Macircverdicirc succedilu ldquoAllahrsquoın had veya talsquozir ile cezalandırarak işlenmesini
yasakladığı sakıncalı fiiller rdquo4 olarak tanımlarken Serahsi ldquomala ve cana karşı işlenen
şerlsquoan haram kılınmış fiilrdquo tanımını yapmaktadır Muasır İslam hukukccedilularından
bazıları da succedilu ldquoAllahrsquoın yapılmasını yasakladığı bir şeyi yapmak yapılmasını
emrettiği bir şeyi de yapmamakrdquo5 veya ldquoyapılması halinde ceza verilen yasak fiilin
işlenmesi terkinde ceza verilen fiilinrdquo şeklinde tarif etmişlerdir6 Cerme ile aynı
anlamda cinayet kelimesi de kullanılmaktadır fakat bu klasik literatuumlrde daha ziyade
lsquocana veya vuumlcut buumltuumlnluumlğuumlne youmlnelik yasak fiillerirsquo ifade etmektedir7 Yukarıdaki
genel tariflere bakıldığında succedil ldquoguumlnahrdquo kavramıyla da ifade edilen dini ahlaki veya
hukuki buumltuumln kural ihlallerini kapsıyor goumlruumlnse de İslam ceza hukuku accedilısından
kastedilen succedil Macircverdicircrsquonin tanımında vurguladığı ldquoduumlnyevi cezası olan ve infazı yargı
organlarına bırakılmışrdquo fiillerdir
1 Mehmet Boynukalın ldquoSuccedilrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c37 (Ankara TDV
Yayınları2009) 453 2 Neslihan Oumlztuumlrk vd Ceza Hukukuna Giriş (Eskişehir Anadolu Uumlniversitesi Yayınları 2012) 4 3 Abdulkacircdir Ucircdeh et-Teşricircursquol-Cinacirciyyuumlrsquol-İslamicirc Mukacircrinen birsquol-Kacircnucircnirsquol-Vadlsquoicirc (Beyrut Dacircrursquol-
Kitacircbirsquol-Arabicirc ts) I 66 4 Ebursquol Hasan Macircverdicirc Ahkacircmursquos-Sultacircniyye (Kuveyt Mektebetu Dacircru İbn Kuteybe 1989) 285 5 Muhammed Ebucirc Zehra el-Cericircme firsquol-Fıkhirsquol-İslacircmicirc (Kahire Dacircrursquol-fikrirsquol-Arabicirc 1998) 19 6 Ucircdeh et-Teşricircursquol-cinacircicirc 66 7 Osman Şekerci İslam Ceza Hukukunda Tazir ve Succedilları ve Cezaları (İstanbul Yeni Ufuklar
Neşriyat1996) 13
9
Modern ceza hukukunda succedil kavramı şu şekilde tanımlanmaktadır ldquoSorumlu bir şahıs
tarafından muumlspet veya menfi bir hareketle meydana getirilen ceza tehdidini taşıyan ve
bir kanundaki tarife uygun ve hukuka aykırı olan bir fiildirrdquo8
Yukarıdaki tanımdan da anlaşılacağı uumlzere guumlnuumlmuumlz ceza hukukunda bir eylemin succedil
sayılabilmesi iccedilin belirli unsurların bir arada bulunması gerekmektedir Bu şartlar klasik
fıkıh eserlerinde bir arada zikredilmemekle birlikte prensip olarak kabul edilmekte
ccedilağdaş doumlnem İslam hukukccediluları tarafından da ldquoerkacircnursquol-cericircmerdquo başlığı altında bir
arada verilmektedir Bu şartlar
1 Kanuni unsur
2 Maddi unsur
3 Manevi unsur
4 Hukuka aykırılık unsurudur 9
Bu unsurlardan herhangi birinin bulunmaması halinde soumlz konusu fiil succedil olarak kabul
edilmez Bununla beraber bu genel şartları sağladıktan sonra her bir succedilun kendine
oumlzguuml bazı unsurları taşıması şartı da aranabilir Zina succedilunda failllerde muhsan olma
şartının veya hırsızlıkta (serika) ccedilalınan malın belli değerin uumlzerinde olma şartının
aranması burada oumlrnek olarak zikredilebilir
Kanunilik unsuru ldquokanunsuz succedil ve ceza olmazrdquo ilkesinin temel dayanağıdır Hukukta
bir fiilin succedil sayılabilmesi iccedilin kanunda succedilun kendisinin ve succedilun karşılığında
verilecek cezanın belirlenmiş olması gerekmektedir Bu ilke uygulamada keyfiliğin
oumlnuumlne geccedilme ve bireylerin hak ve huumlrriyetlerini koruma amacına matuftur İslam ceza
hukukunda tayin edilmiş had kısas ve diyet gibi cezalar da birebir kanunilik ilkesiyle
oumlrtuumlşmektedir Kapsamı oldukccedila geniş tutulan talsquozir cezalarında da alt ve uumlst sınırlar
belirlenerek ve cezayı tatbik edecek yetkili merciye bazı kısıtlamalar getirilerek bu
prensibin mevcudiyetinin korunduğu soumlylenebilir Ancak talsquozir succedillarında cezadan oumlnce
en azından her succedilun ve karşılığının kamuoyu tarafından bilinmesi iccedilin ilan edilmesi
(resmi gazete vb ile) ve toplum fertlerinin bu youmlnde bilgilendirilmesi gerekmektedir 10
Maddi unsurdan maksat hukuken sorumlu kabul edilen bir kişinin cezalandırılabilmesi
iccedilin succedil sayılan fiili eyleme doumlnuumlştuumlrmuumlş olması veya yerine getirmekle yuumlkuumlmluuml
8 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku (İstanbul Der Yayınları 2016) 2
316 9 Cevat Akşit İslam Ceza Hukuku ve İnsani Esasları (by Kuumlltuumlr Basın Birliği ty) 41 10 Yaşar Yiğit İslam Ceza Hukuku (Ankara Sistam Ofset Yayıncılık2012) 118
10
olduğu fiili terk etmesidir11 Kimse tasarladığı fakat dış duumlnyada icra etmediği bir
eylem dolayısıyla cezalandırılamaz İslam Hukukunda insanın goumlnluumlnden geccedilirdiği
koumltuumlluumlkleri fiile doumlnuumlştuumlrmedikccedile ve koumltuuml soumlzleri ifade etmedikccedile cezalandırılmayacağı
temel ilke olarak kabul edilmiştir Burada belirtmek gerekir ki succedil duumlşuumlnme ve hazırlık
safhalarından sonra icra safhasına ulaştığında fiiller succedil kapsamında değerlendirilir İlke
olarak İslam ceza hukukunda belirli bir succedila teşebbuumls ile succedilun kendisi aynı şekilde
cezalandırılmaz fakat teşebbuumlsuumln kendisinin succedil teşkil etmesi halinde muumlnasip ceza
tatbik edilir Oumlrneğin hırsızlık succediluna teşebbuumls etmiş fakat malı hırz alanının dışına
ccedilıkartmamış bir kişiye had uygulanmasa da haneye tecavuumlz dolayısıyla talsquozir cezası
uygulanabilir
Manevi unsur succedilu işleyen kimsenin succedil esnasında iccedilinde bulunduğu psikolojik
şartlarla succedil arasındaki bağlantıyı tespit eden ve succedillunun sorumluluk derecesini
belirlemeye doumlnuumlk olan unsurdur ldquoKusurlulukrdquo olarak da adlandırılan bu unsur succedilun
en oumlnemli şartlarından biridir Konumuz accedilısından da bu unsur merkezi bir rol teşkil
etmektedir Manevi unsurdan anlaşılması gereken succedillunun eylemini gerccedilekleştirirken
kastının ve iradesinin succedila youmlnelmesi succedil teşkil eden eylemin anlamını ve sonuccedillarını
idrak edebiliyor olmasıdır
Succedilun oluşumunda maddi unsurun manevi unsur tarafından desteklenmesi
kaccedilınılmazdır ccediluumlnkuuml insanların eylemlerinde akıl ve idrak muumlhim etkenler olup fiziksel
eylemlerin aklın ve iradenin youmlnlendirmesiyle gerccedilekleştiği kabul edilmektedir Dış
duumlnyada tezahuumlr eden eylem ne kadar kısa olursa olsun arkasında bir akli ve iradi suumlreccedil
mutlaka bulunmaktadır ki bu da succedilun akli ve iradi bir eylem olduğu sonucuna bizi
ulaştırmaktadır Bir succedilta failin fiili ile sonuccedil arasında nasıl zorunlu bir bağ aranıyorsa
aynı şekilde failin iradesi ve fiili arasında da bir manevi bağ aranmalıdır Akıl irade
kasıt gibi kavramlar manevi unsur iccedilerisinde irdelenen kavramlar olup kasıt taksir ve
kastın aşılması gibi mefhumlar da cezaların ağırlaştırılmasında hafifletilmesinde veya
ortadan kalkmasında rol oynayan manevi unsur iccedilinde telakki edilen mefhumlardır12
Succedillarda irade ve temyiz guumlcuumlnuumln dikkate alınması da manevi unsurla ilişkili olup
klasik fıkıh literatuumlruumlndeki ldquoehliyetrdquo ile burada doğrudan bir ilişki doğmaktadır
Bir insanın işlediği succediltan dolayı cezalandırılabilmesi iccedilin meydana gelen zararın o
kişinin fiili sonucunda oluşmuş olması da yeterli değildir Failin fiilde kusuruyla
11 Yaşar Yiğit İslam Ceza Hukuku 31-32 12 Nuri Kahveci ldquoİslam Hukuku Accedilısından Succedilun Manevi Unsurlarından Kasıtrdquo Hikmet Yurdu 5 sy 9
(2012) 14
11
beraber oumlzguumlr iradesinin ve temyiz guumlcuumlnuumln de bulunması gerekir Zira adaletin gereği
olarak oumlzguumlr irade ile succedil işleyen bir kişi ile bu iradeden mahrum birinin aldığı ceza
aynı olmamalıdır Fiillerin aynı sonuccedilları doğurmuş olması faillerin irade temyiz ruh
sağlığı veya iccedilinde bulundukları durum itibariyle aynı oldukları anlamına gelmez
Succedilta aranan genel şartlardan bir diğeri ise hukuka aykırılık unsurudur Bir fiilin succedil
teşkil edebilmesi iccedilin onun kanunen yasaklanmış olması yani hukuken izin verilmemiş
olması gerekmektedir Failin fiili hukuka aykırılık ihtiva etmiyorsa eylemin sahibi succedillu
sayılamaz ve cezalandırılamaz
12 Ceza Kavramı Genel Prensipleri ve Gayesi
Ceza soumlzluumlkte ldquobir şeyin bedeli veya karşılığırdquo olarak accedilıklanmakta masdar olarak
kullanıldığında da ldquoiyi veya koumltuuml herhangi bir fiilin ve davranışın tam ve yeterli
karşılığını vermekrdquo anlamına gelmektedir13 Modern pozitif hukukta ceza ldquosuccedil işleyen
kişiye ccedileşitli amaccedilları gerccedilekleştirmesi iccedilin uygulanan ve kişiyi birtakım yoksunluklara
uğratan bir yaptırımdırrdquo Cezanın yoksunluklara uğratıcı olması nedeniyle ızdırap
sıkıntı ve guumlccedilluumlk ccedilektirici niteliği vardır14 Ceza kavramı tanımlanırken cezanın amacı
da guumlndeme geldiğinden hukuk tarihi boyunca cezanın amacı uumlzerinde de tartışmalar
olmuş ve neticede iki farklı goumlruumlş oumlne ccedilıkmıştır
1 Cezalar geccedilmişe youmlneliktir yani mağdur adına devletin uumlstlendiği oumlccedil alma hakkını
ifade eder Ceza succedilun oluşturduğu koumltuuml sonucu telafi etmek iccedilin vardır ve bir
kefarettir Bu yuumlzden de succedillu iccedilin acı ve ızdırap iccedilermektedir
2 Batıdaki hukuki gelişmelerle oumlne ccedilıkan cezanın geleceğe doumlnuumlk olduğu anlayışıdır
Bu anlayışta amaccedil succedillunun ıslahı ve yeniden succedil işlemesinin oumlnuumlne geccedilmektir Ceza
fertlerin farklılığını dikkate alan ve hukukiliği oumlne ccedilıkaran bir ilkedir15
İslam Ceza Hukukunda Ukucircbat olarak adlandırılan cezalar şoumlyle tarif edilmiştir ldquokanun
koyucunun emrini ccediliğneyene karşı toplumun menfaati iccedilin konulmuş bir cezadırrdquo16
Cevat Akşit ise cezayı ldquokanun koyucunun toplum yararı iccedilin yasaklamış olduğu fiilleri
13 İbn Facircris Muumlcmeluumlrsquol-Luumlga (Beyrut Muumlessesetursquor-Risacircle 1986) 1188 İbrahim Mustafa vd el-
Mulsquocemursquol-vesicirct (by Dacircrrsquod-dalsquove ts) 121 14 Doumlnmezer ve Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 1 6 15 Kahveci ldquoİslam Hukuku Accedilısından Succedilun Manevi Unsurlarından Kasıtrdquo 22 16 Ucircdeh et-Teşricirculsquol-Cinacircicirc I609 İbn Teymiyye Siyacircsetirsquoş-şerlsquoiyye ficirc ıslacirchirsquor-racircvicirc versquor-raiyye (Riyad
Vizaretursquoş-Şuucircnirsquol-İslamiyye h1419) 122-123
12
işleyene acı veren bir karşılık olan kanunda belirlenmiş olan korkutucu bir
muumleyyidedirrdquo şeklinde tanımlamayı tercih etmektedir17
Cezalara ait genel prensipler ve izahları ise aşağıdaki gibidir
1 Kanunilik prensibi Hukuken succedil sayılan bir fiilin ya da davranışın irtikacircp edilmesi
halinde succedilluya tatbik edilecek maddi veya manevi muumleyyidenin kanun tarafından
belirtilmesidir ldquoKanunsuz succedil ve ceza olmazrdquo şeklinde formuumlle edilen bu ilke
keyfiliği ortadan kaldırmakta ve hukuk guumlvenliğini sağlamaktadır İslam ceza
hukukunda da bu ilke mevcuttur Talsquozir cezalarındaki mevcut esneklik ise bu ilkeye
aykırı olmayıp hukukun değişen şartlarına uyumu kolaylaştırmak succedilun ferdi oluşunu
ve hakkaniyeti dikkate almak iccedilindir18
2 Şahsilik prensibi Cezanın sadece succedilu işleyen kişiye verilmesidir Hiccedil kimse
işlemediği bir succediltan oumltuumlruuml cezalandırılamaz İşlenen succediltan sadece fail sorumlu tutulup
cezalandırılabilir
İslam ceza hukukunda da bu temel bir prensip olarak kabul edilmiştir Hz Peygamber
ldquokişi ne babasının ne de kardeşinin succedilundan dolayı sorumlu tutulamazrdquo19 buyurarak
işlenen succedillardaki şahsilik ilkesine işaret etmiştir Bununla beraber kasame ve acirckılenin
diyet oumldemesi gibi istisnai durumlar da mevcuttur
3 Umumilik prensibi Kanun oumlnuumlnde herkesin eşit olması ve succedillunun kim olduğuna
bakılmaksızın gerekli cezanın verilmesidir Sahabe-i kiramdan Usame (ra) hırsızlık
yapan bir kadına arabuluculuk yapmaya kalkıştığında Hz Peygamberrsquoin goumlsterdiği tavır
bunun bir oumlrneğidir20 Acirckıle sistemiyle oumlzellikle taksirle adam oumllduumlrme succedillarında
başkalarının diyet oumldemesine katılması ise bu ilkeye aykırı değildir Burada succedilta kastı
olmayan kişinin yuumlkuuml hafifletilmeye ccedilalışılmakta ve sosyal bir dayanışma muumlessesesi ile
mağdur korunmaktadır21
Uygulama şekli bakımından ise cezalar şu kısımlara ayrılır
1 Bedeni cezalar Kişinin bedenine youmlnelik cezalardır Oumllduumlrme değnek vurma (celd)
ve hapis gibi
2 Nefsi cezalar Kişinin şahsiyetine youmlnelik cezalardır Nasihat etme azarlama ve tehdit
gibi 17 Akşit İslam Ceza Hukuku ve İnsani Esasları 51 18 Şamil Dağcı İslam Ceza Hukukunda Şahıslara Karşı Muumlessir Fiiller (Ankara Diyanet İşleri
Başkanlığı Yayınları 1999) 35 19 Ahmed b Şuayb Ebucirc Abdirrahman en-Nesacircicirc ldquoKasacircmerdquo 45 20 Ebucirc Abdillah Muhammed b İsmail Buhacircricirc ldquoFazacircilursquol- ashacircbrdquo 18 21 Bkz Kacircşif Hamdi Okur İslam Hukukunda Sosyal Sorumluluk ndash Acirckıle Oumlrneği (Ankara İSAM
Yayınları 2017)
13
3 Mali cezalar Diyet ve para cezası gibi kişinin mal varlığına youmlnelik cezalardır
13 Ehliyet Kavramı ve Genel Şartları
Arapccedila ldquoehlrdquo koumlkuumlnden tuumlremiş sınai carsquolicirc bir mastar olan ehliyet kelimesi soumlzluumlkte bir
işe yeterli ve layık olmayı ifade etmektedir Fıkhi ıstılahtaysa ise genel olarak kişinin
dini ve hukuki huumlkme muhatap olmaya elverişli olmasını ifade eder Fıkıh usuluuml
bakımından kişinin Şacircrilsquoin hitabıyla olan bağını fuumlru bakımından ise hukuki huumlkmuumln
kişi accedilısında tahakkukunu ve geccedilerliliğini ifade eder Ehliyet kavramına ilişkin fukaha
ldquoŞarilsquoin insanda takdir ettiği onu dini bir hitaba uygun bir mahal kılan vasıftırrdquo22 ldquo
insanın lehinde ve aleyhinde şerlsquoicirc hakların sabit olması salahiyetidirrdquo23 gibi farklı
tanımlar yapmıştır
Fıkıh usuluuml literatuumlruumlnde ehliyet konusu Allahrsquoın hitabının taalluk ettiği kişi olarak
ldquomahkumun aleyhrdquo yani muumlkellef başlığı altında incelenir Kişinin muumlkellef kabul
edilebilmesi iccedilin muhatap olduğu teklifi (emir ve nehiyleri) anlayabiliyor olması gerekir
ki bunun iccedilin aklın varlığı zaruridir Aklı ve idraki olmayan bir kişiye Şacircrilsquoin hitapta
bulunması duumlşuumlnuumllemez24
Akıl normal şartlarda her insanın fiziki gelişimiyle beraber gelişir farklı merhalelerden
geccediler Bireyler arasında farklılık goumlsteren ve tedricen kemale eren bu vasfın bireylerdeki
olgunluğuna vacirckıf olmanın imkansızlığı nedeniyle Şarilsquo onu zahir bir olguya buumlluğa
bağlamış buumlluğ ile belli bir seviyeye gelmesini hakiki anlamda kemale ermesinin yerine
ikame etmiştir25 İşte ehliyet de kişinin fiziki ve akli tekamuumlluumlne bağlı olarak
gelişmekte onu leh ve aleyhte haklara mahal kılmaktadır İnsanın muumlkellefiyeti ehliyeti
ile sınırlıdır
Guumlnuumlmuumlz hukukundaki ldquomedeni haklardan istifade ehliyetirdquo ve ldquomedeni hakları
kullanma (fiil) ehliyetirdquo ayrımına benzer şekilde fukaha da ehliyeti vuumlcucircb ve eda ehliyeti
olarak ikiye ayırmıştır26 Vuumlcucircb ehliyeti kişinin ilzam edici haklara sahip olabilmesi ve
borccedillar altına girebilmesidir27 Vuumlcucircb ehliyetinin dayanağı insanlık vasfı olup kişinin
22 Hayrettin Karaman Mukayeseli İslam Hukuku (İstanbul İz Yayıncılık 2013) I252 23 Abduumllaziz Buharicirc Keşfursquol-esracircr (Beyrut Dacircruumlrsquol-kuumltuumlbirsquol-ilmiyye 1997) 4 335 24 Seyfeddin el-Amidicirc el-İhkacircm ficirc usucirclirsquol-ehkacircm thk Abdurrezzak Aficircficirc (Beyrut Mektebursquol-İslamicirc
1402) 1 150 25 Muhammed b Ahmed Serahsicirc Usucirclursquos-Serahsicirc (Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1993) 2 332 Şacirckirbek
Hanbelicirc Usucirclursquol-fıkhilrsquol-İslamicirc (Mekke Mektebetuumlrsquol- Mekkiyye 2002) 381 26 Bkz Mustafa Uzunpostalcı ldquoİslam Hukuku Accedilısından Ehliyetrdquo İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi
sy8 (2006) 150-156 27 Zekiyyuumlddicircn Şalsquobacircn İslam Hukuk İlminin Esasları ccedilev İbrahim Kacircfi Doumlnmez (Ankara Tuumlrkiye
Diyanet Vakfı Yayınarı 2012) 296
14
yaşı aklı ve ruumlşduuml ile ilgisi yoktur Cenin annesinin bir parccedilası sayıldığı iccedilin ehliyeti
eksik kabul edilirken sadece olgunlaşıp duumlnyaya canlı olarak gelmesiyle tam vuumlcucircb
ehliyetine sahip olur
Eda ehliyeti kişinin şerlsquoan geccedilerli sayılan tasarruflarda bulunma salahiyetidir ve
mesuliyyet ile eş anlamlıdır28 Serahsicircrsquonin tanımıyla ldquodinen muteber olması akla bağlı
bulunan işleri şahsın bizzat yapabilme ehliyet ve salahiyetidirrdquo29
Eda ehliyeti de vuumlcucircb ehliyeti gibi eksik (kacircsır) ve tam (kacircmil) olmak uumlzere ikiye
ayrılır Eksik eda ehliyeti şahsın bedeni ile ilgilidir30 Baliğ olmadan oumlnce muumlmeyyiz
ccedilocuk boumlyledir Tam eda ehliyetinde kişide akılla ve temyiz kabiliyetiyle muumlmkuumln olan
ldquoşerlsquoi hitabı anlama guumlcuumlrdquo ve bedene bağlı olan ldquovacibi eda edebilme guumlcuumlrdquo
aranmaktadır Tam eda ehliyetine sahip kişi ibadet muamelat ve ukubat alanında tam
sorumluk sahibidir
Klasik fıkıh usuluuml literatuumlruumlnde avacircrızursquol-ehliyye başlığı altında zikredilmekte olan
ehliyeti ortadan tamamen kaldıran veya zedeleyen durumlar semacircvi ve muumlktesep olmak
uumlzere ikiye ayrılmaktadır31 İnsanın kendi katkısı irade ve ihtiyarı ile meydana gelenlere
muumlktesep boumlyle olmayanlara ise semavicirc denilmektedir Semavi arızalar kuumlccediluumlkluumlk
cuumlnucircn ateh (akıl zayıflığı) unutma bayılma hastalık koumllelik hayız nifas ve oumlluumlm
muumlktesep olanlar ise cehalet (bilgisizlik) sarhoşluk hezl (gayr-i ciddilik) sefeh
(tedbirsiz davranma hali) hata yolculuk ve ikrahtır32 Konumuz olan akıl hastalıkları da
semavi ehliyet arızalarından cuumlnucircn başlığı altına girmekte ibadet muamelat ile beraber
succedilların cezalandırılmasını ifade eden ukucircbat alanında sorumlu kılan tam ehliyeti
tamamen veya kısmen kaldırmaktadır
Klasik İslam hukuku literatuumlruumlnde muumlstakil olarak bir ldquoceza hukukurdquo başlığı ve ldquoceza
ehliyetirdquo alt başlığı bulunmamaktadır Fıkhın mesele odaklı (kazuistik) yapısının tabi bir
sonucu olarak fakihler cezaya ehliyeti olan kişilere dair genel kaideleri ldquoehliyetrdquo başlığı
altında verirken oumlzel şartları succedillara dair muumlstakil başlıklar altında zikretmeyi tercih
etmişlerdir Ancak Ebucirc Zehra Behnesicirc ve Ucircdeh gibi muasır İslam ceza hukukccediluları bu
konuyu sekuumller hukukla mukayeseli olarak ve benzer bir sistematikle eserlerinde
işlemişlerdir Burada dikkat ccedilekilmesi gereken hususlardan biri de bu muumlelliflerin
28 Teftacirczacircnicirc et-Telvih alacircrsquot-tevdicirch (Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1996) 2 337 29 Serahsicirc elUsucircl 2 340 30 Ebursquol-Usr Ali b Muhammed Pezdevicirc el-Usucircl (Karaccedili Matbalsquo tursquot- Cacircvicircd Bericircs ts) 2 324 31 İbn Emicircrursquol-Hacircc et-Takricircr versquot-tehbicircr (Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1983) 2 172-173 32 Ebursquol-Berekacirct en-Nesefi Menacircrursquol-envacircr terc Soner Duman vd (İstanbul Beka Yayıncılık 2016)
303
15
eserlerinde aslında ceza ehliyetini değil ldquo المسؤلية الجنائية ldquo yani ldquo cezai sorumluluğurdquo
konu edinmiş olduklarıdır Nitekim Tuumlrk ceza kanunu eserlerine baktığımızda
sorumluluk ve ehliyet kavramları farklı şeyler olarak karşımıza ccedilıkmaktadır
Muhammed Naicircm Yacircsicircn de makalesinde konuyu ldquoAkıl ve Ruh Hastalıklarının Ceza
Sorumluluğuna Etkisirdquo başlığıyla ele almakta ve ceza sorumluluğunun ehliyetin bir
ccedileşidi olmadığını ifade etmektedir Ccediluumlnkuuml ehliyet bir salahiyettir fakat sorumluluk bir
salahiyet değildir Ehliyet cezai sorumluluğun bir şartıdır Cezai sorumluluğun tanımını
da Yacircsicircn ldquoşeriatte yasaklanmış bir eylemde bulunan kişinin Şarilsquorsquoin o yasağa
oumlngoumlrduumlğuuml cezaya ccedilarptırılabilir olmasırdquo olarak vermektedir33 Muumlstakil bir ceza ehliyeti
kavramının fıkıh ilmi accedilısından yeniliği ve pozitif hukuk koumlkenli bir kavram oluşunun
ıstılahi bir karmaşaya neden olabileceği muhakkaktır Bu durum konunun okuyucu
accedilısından daha anlaşılır kılınabilmesi iccedilin oumlncelikle Tuumlrk ceza kanununda ceza ehliyeti
kavramının izahını vermeyi gerekli kılmaktadır
14 Tuumlrk Ceza Hukukunda Ceza Ehliyeti
Tuumlrk ceza hukukunda ceza ehliyeti konusu araştırıldığında literatuumlrde ceza ehliyeti
kavramından ziyade kusurluluk ve isnad yeteneği kavramlarının mevcut olduğu ve ceza
ehliyetini kaldıran bir sebep olarak akıl hastalığının da genelde kusur yeteneği başlığı
altında accedilıklandığı goumlruumllecektir Tuumlrk ceza hukukuna dair eserlerde ceza ehliyeti kusur
yeteneği isnad yeteneği kavramları aynı anlamı ifade etmek iccedilin de kullanılabilmektedir
ve doktrinde kavram konusunda bir birlik bulunmamaktadır34 Ceza ehliyeti (capacita
penale) ibaresi daha ccedilok ldquosuccedil işlemeye ehil olmakrdquo anlamında bir kavram olarak
tanımlanmış fazla kabul goumlrmeyen bir doktrine atfedilmiştir35
Tuumlrk ceza hukukunda genel prensip kanunda tipik olarak belirtilmiş ve hukuka uygun
olmayan bir eylemin failine ceza uygulanabilmesi iccedilin faille eylemi arasında manevi
bağın bulunmasıdır Bu bağın varlığı tespit edildikten sonra failin somut olaydaki
kusuru belirlenecek yani kasıtlı mı yoksa taksirle mi eylemini gerccedilekleştirdiği tayin
edilecektir Kusurun -yani failin hukuka uygun hareket edebilme imkanına sahip olduğu
halde hukuka aykırı bir davranış seccedilmiş ve gerccedilekleştirmiş olması nedeniyle bu fiilin
33 Muhammed Naicircm Yacircsicircn ldquo Eserursquol-emracircdirsquol-akliyyeti versquon-nefsiyyeti alarsquol-mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacirciyyetirdquo
Mecelletursquoş-şericircati versquol-kacircnunrdquo sy16 (2002) 30 34 Guumlner Hande Ulutuumlrk Tuumlrk Ceza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Kusur Yeteneğine Etkisi (Yuumlksek Lisans
Tezi Bahccedileşehir Uumlniversitesi 2009) 13 35 Zeki Hafızoğulları Tuumlrk Ceza Hukuku Ders Notları (Ankara Başkent Uumlnivrsitesi Hukuk
Fakuumlltesi2008) 507 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazari ve Tatbiki Ceza Hukuku (İstanbul Der
Yayınları 2019) 2 389
16
ona yuumlklenebimesi ve kınanabilmesinin36- varlığından soumlz edebilmek iccedilin de oumlncelikle
kişinin kusurlu bir şekilde eylemi gerccedilekleştirme kabiliyetinin olup olmadığına
bakılmalıdır37
Tuumlrk ceza hukukunun oumlnemli isimlerinden Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman kusur
yeteneği ibaresini tercih eder Doumlnmezer ve Erman eserlerinde succedilun manevi unsuru
başlığı altında oumlzetle şu accedilıklamalarda bulunurlar ldquo Bir eylemin succedil kabul edilebilmesi
iccedilin iradi olması gerekmekte ve bu succedilun manevi unsurunu oluşturmaktadır Ancak
succedilta manevi unsurun varlığından bahsedebilmek iccedilin eylemi gerccedilekleştiren kişide belli
niteliklerin bulunması gerekmektedir nitekim kusurun varlığı kusur yeteneğine
bağlıdırrdquo38 TCK (Tuumlrk Ceza Kanunu) kusur yeteneğini tanımlamamıştır fakat kusur
yeteneğine haiz olmayanlara ilişkin 31 ve 32 maddelerden hareketle kusur yeteneği
iccedilin ldquokişinin işlediği fiilin hukuki anlam ve sonuccedillarını algılama (algılama yeteneği)
yani gerccedilekleştirdiği davranışın hukuken onaylanmayan bir davranış olduğunu anlama
ve bu doğrultuda davranışlarını youmlnlendirme yeteneği (irade yeteneği)dirrdquo şeklinde bir
tanım ccedilıkartılması muumlmkuumlnduumlr39 5237 sayılı TCKrsquonın 31 maddesi ccedilocuklardaki
algılama ve idrak yeteneklerindeki eksiklikten oumltuumlruuml ceza ehliyetlerinin olmadığını ifade
ederken 32 maddenin 1 fıkrasında ldquoakıl hastalığı nedeniyle işlediği fiilin hukuki
anlam ve sonuccedillarını algılayamayan veya bu fiille ilgili olarak davranışlarını
youmlnlendirme yeteneği oumlnemli derecede azalmış olan kişiye ceza verilmez Ancak bu
kişiler hakkında guumlvenlik tedbirlerine huumlkmolunurrdquo denilmekte 2 fıkrada ise ldquo birinci
fıkrada yazılı derecede olmamakla beraber işlediği fiille ilgili olarak davranışlarını
youmlnlendirme yeteneği azalmış olan kişiye ağırlaştırılmış muumlebbet hapis cezası yerine
yirmi yıl hapis cezası verilir Diğer hallerde verilecek ceza altıda birden fazla olmamak
uumlzere indirilebilir Mahkum olunan ceza suumlresi aynı olmak koşuluyla kısmen veya
tamamen akıl hastalarına oumlzguuml guumlvenlik tedbiri olarak da uygulanabilirrdquo ifadesine yer
verilmektedir40
Algılama yeteneği insanın oumlz bilinciyle beraber etrafındaki olguları
goumlzlemleyebilmesidir Bu yetenekten kastedilen kişinin muumlmeyyiz olması değil
eyleminin yaşadığı toplumda ne anlama geldiğini yani eyleminin ldquohukuki anlam ve
36 Selami Turabi ldquoKusurluluk ve Kusurluluğu Etkileyen Hallerrdquo TBB Dergisi s101 (2012) 269 37 Zeki Hafızoğulları Tuumlrk Ceza Hukuku Ders Notları 347 38 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve TatbikicircCeza Hukuku 2 383 39 Mahmut Koca ve İlhanUumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler (Ankara Seccedilkin Yayınevi 2017)
309 40 httpwebtckmaddecom (09 07 2019)
17
sonuccedillarınırdquo idrak edebilir olmasıdır Failin kusurlu kabul edilmesi iccedilin gerekli
şartlardan biri de onun davranışlarını youmlnlendirebilme yeteneğine yani irade
yteteneğine sahip olmasıdır Nitekim ceza hukukunda ancak ldquoyoumlnlendirici irade
tarafından hakim olunan belli bir sonucun gerccedilekleşmesi hedefine youmlnelik ereksel ve
harici duumlnyada meydana gelen insan davranışlarınardquo fiil denilmektedir41
Algılayabilme ve davranışlarını youmlnlendirebilme yeteneği olarak kabul edilebilen kusur
yeteneğinin failde ldquofiili işlediği sıradardquo veya ldquoişlediği fiille alakalı olarakrdquo bulunması
gerektiği de kanun da ifade edilmiştir Bu yeteneğini kendi eliye ortadan kaldıranlara
istismar kapısı accedilmamak iccedilin de ALIC (actiones liberae in causa sebebine goumlre muaf
olan hareketler) teorisi benimsenmiştir Buna goumlre failin kendisini kusur yeteneğinden
mahrum bıraktığı an dikkate alınır ve fail bu esnada kusur yeteneğine sahipse succedilun
manevi unsuru tamamlanmış sayılır42
TCKrsquoda kusur yeteneğini tamamen veya kısmen etkileyen nedenler yaş kuumlccediluumlkluumlğuuml akıl
hastalığı sağır-dilsizlik ve geccedilici nedenlerden oluşmaktadır
Akıl hastalığı Tuumlrk ceza kanununun 46 ve 47 maddesinde duumlzenlenmiştir Bu maddeler
ccedilerccedilevesinde tam akıl hastalığı ve kısmi akıl hastalığı şeklinde bir tasnife gidilmiştir43
46 maddeye goumlre ldquofiili işlediği zaman şuurunun veya harekatının serbestisini tamamen
ortadan kaldıracak surette akıl hastalığına duccedilar olan kimseye ceza verilemezrdquo 47
maddede ise şu ifadeler yer almaktadır ldquoFiili işlediği zaman şuurunun veya harekatının
serbestisini oumlnemli derecede azaltacak şekilde akli maluliyete muumlptela olan kişiye
verilecek ceza aşağıdaki şekilde indirilir
1 Ağırlaştırılmış muumlebbet hapis cezası yerine 15 seneden az olmamak uumlzere ağır
hapis
2 Muumlebbet hapis yerine 10 seneden 15 seneye kadar ağır hapis
3 Kamu hizmetlerinden muumlebbet memnuiyet yerine muvakkat memnuiyet
Diğer cezalar ise uumlccedilte birden yarıya kadar indirilirrdquo44
Akıl hastalığının ne olduğuna ilişkin bir tanım TCKrsquoda bulunmamaktadır Tuumlrk ceza
hukukccediluları akıl hastalığının ne olduğunun isnad yeteneğini (kusur yeteneği) hangi
durumlarda kaldırdığının veya azalttığının teknik ve bilimsel bir mesele olduğunu kabul
41 Mahmut Koca ve İlhanUumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler 309-312 42 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazari ve Tatbiki Ceza Hukuku 2397 43 Sevil Yıldız ldquoCeza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Akıl Hastalarının Yargılanmasırdquo SUuml İİBF Sosyal ve
Ekonomik Araştırmalar Dergisi 2 sy4 (2002) 6 44 M Reşat Koparan ldquo TCK Genel Huumlkuumlmler Ceza Sorumluluğunu Kaldıran ve Azaltan Sebeplerrdquo TBB
Dergisi sy 64 (2006) 362
18
etmektedirler Psikiyatri bilimince kanunda zikredilen algılama ve idrak yetenekleri
uumlzerinde tesiri olan her tuumlr bozukluk akıl hastalığı olarak sayılabilmektedir45 Bununla
beraber tıp bilimiyle hukukun tanımlamalarının farklılık goumlsterdiğini ifade eden ve
kişinin eylemiyle illiyet bağının tayininin hukuki bir mesele olup ancak hakim
tarafından ccediloumlzuumllebileceğini vurgulayan hukukccedilular da vardır46
Son olarak ifade etmek gerekir ki Tuumlrk ceza kanununa goumlre akıl hastalığı akıl
hastasının gerccedilekleştirdiği eylemi hukuka uygun hale getirmez Tam veya kısmi akıl
hastalığı bulunup bulunmamasına goumlre faile ya azaltılmış bir ceza verilir ya da
mahkemenin uygun bulduğu suumlresi cezayla aynı kalan guumlvenlik tedbirleri uygulanır47
Guumlvenlik tedbirlerindeki temel oumllccediluumlt hastanın ldquoiyileşmesirdquo değil ldquotoplum accedilısından
tehlike teşkil etmemesirdquodir (m 57 2 ) 48 Ayrıca akıl hastasının kusur yeteneğine etki
eden maluliyetin soumlz konusu fiil uumlzerinde bir tesirinin olması gerekir Oumlrneğin ccedilalma
duumlrtuumlsuumlne mani olamamaktan muzdarip bir kleptomanın hastalığının işlediği cinayet
uumlzerinde bir etkisi olmayacaktır49
15 İslam Ceza Hukukunda Ceza Ehliyeti
Klasik fıkıh literatuumlruumlmuumlzde ceza ehliyeti kavramının ve kavramla ilişkili muumlstakil bir
başlığın bulunmadığını daha oumlnce ifade etmiştik Boumlyle bir başlığın bulunmayışı
dolayısıyla ldquoceza ehliyetini ortadan kaldıran nedenlerinrdquo de ayrıca zikredilmediği
anlamına gelmektedir Ancak yukarıda verilen bilgiler doğrultusunda İslam ceza
hukukunda ceza ehliyetine dair şu ccedilıkarımlar yapılabilir Şerlsquoan succedil kabul edilen bir
eylemin failinin şeriatın oumlngoumlrduumlğuuml bir cezaya ccedilarptırılabilmesi iccedilin onun buumlluğ ccedilağına
ermiş akıllı ve idrak sahibi yani tam ehliyetli olması gerekmekte modern hukuktan
muumllhem olarak da ldquomanevi unsur ldquo iccedilinde değerlendirilen akıl ve idrak accedilısından bu
yeterliliği ifade etmekte ldquoİslam ceza hukukunda ceza ehliyetirdquo ifadesine
başvurulmaktadır
Tuumlrk ceza kanununu bir oumlrneği olarak zikrettiğimiz sekuumller hukuk da İslam Hukuku da
akıl hastalıklarını succedil teşkil eden bir eylemin failinin cezalandırılması oumlnuumlnde bir mani
45 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 2 417 46 İlhan Helvacı ldquoTemyiz Kudretinden Yoksun Şahısların Hukuki Sorumluluğu Uumlzerinerdquo İHFM 155
sy4 (1997) 147 47 Mahmut Koca ve İlhan Uumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler 323 Huumlseyin Soysal ve
Doğan Yeşilbursa Adli Psikiyatri 401 48 MReşit Koparan ldquoTCK Genel Huumlkuumlmler Ceza Sorumluluğunu Kaldıran ve Azaltan Sebeplerrdquo 364
Mahmut Koca ve İlhan Uumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler 324 49 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 2 427
19
olarak goumlrmektedir Peki Tuumlrk ceza hukukunda tanımı yapılmamış ldquoakıl hastalığırdquona
ilişkin fıkhın yaptığı bir tanım ve belirlediği sınırlar var mıdır
Akıl hastalığı klasik eserlerde ldquocuumlnucircnrdquo kelimesiyle karşılık bulmaktadır Soumlzluumlk anlamı
oumlrtuumlnmek gizlenmek aklını kaybetmek olan kelimenin terim olarak en fazla kabul
goumlren anlamıysa Cuumlrcanirsquonin ldquosoumlz ve fiillerin nadir haller dışında normal cereyan
etmesini engelleyen akıl bozukluğudurrdquo şeklindeki tarifidir50 Pezdevi ise cuumlnunun
tarifini yapmadan oumlnce aklın hakikatinin bilinmesi gerektiğini ifade eder Akılla insanın
bilinenden bilinmeyeni ccedilıkarttığını eylemlerin sonucuna muttali olduğunu iyiyle
koumltuumlyuuml ayırt ettiğini belirtir Akıl beyinde bulunmaktadır ve sonuccedillarının bedenin
organlarında bir bozukluk olmaksızın yok olması ve fiillerinin insanı aksi davranışlara
sevkedecek kadar bozulmaya uğraması ise cuumlnucircndur Pezdevirsquoye goumlre cuumlnunun sebebi
insanın beyninde bulunan doğuştan yapısal bir bozukluk veya sonradan beynin
dengesini bozan bir hastalıktır Birinci durumda iyileşme olasılığı yokken ikinci
durumda ilaccedilla tedavi muumlmkuumlnduumlr Cuumlnunun bir başka sebebi de cin şeytan ccedilarpmasıdır
Şeytan bu kişileri suumlrekli korkutup koumltuuml hayaller goumlrduumlruumlr oumlyle ki ( إستلاء الشيطان )
akıllarında yapısal bir bozukluk olmasa da zihinlerini toplayamazlar Şeytanın suumlrekli
vesvese vermesinden dolayı bu kimselere (mecnunlara) mevsus denilir ancak okunmak
suretiyle )التعويذ و الرقي) iyileşirler Bu kimselerin aklının zevaline huumlkmedilmez51
Cuumlnuna dair bir başka tarif de el-Bahrursquor-raikrsquode mevcuttur ldquoAklın kaybolması veya
noksanlaşmasıdır Kişinin kayıtsızlığı ve olayları birbirinden ayıramaması ile kendini
goumlsterirrdquo52 Muasır İslam ceza hukukccedilularından Behnesicirc ise cuumlnunun tarifini ldquoaklın
yitirilmesi karışıklığı veya zayıflığırdquo şeklinde yaparak ccedilerccedileveyi geniş tutmakta akıl ve
ruh hastalıklarının (zihinsel bozukluklar) tuumlmuumlnuuml iccediline alacak şekilde bir tarif yaparak
modern psikiyatri biliminin verilerine kapı aralamaktadır53
Klasik literatuumlrde akıl hastalıkları isim veya belirtileri itibariyle zikredilmemiş ancak
doğuştan veya sonradan olmalarına goumlre asli ve arızi ayrımına tabi tutulmuştur54 Bir
başka ayrım da hastalığın suumlresine goumlre yapılmış genel olarak uzun suumlreli akıl hastalığı
cuumlnucircn-ı mutbık ( muumlmted ) olarak isimlendirilirken kısa suumlreli olana cuumlnucircn-ı gayr-i
mutbık (mutekattı) denilmiştir Teftacirczacircnicircrsquonin et-Tavdicirch uumlzerine yazdığı Telvicirch adlı
50 İbrahim Kacircfi Doumlnmez ldquoCuumlnucircnrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c 8 (İstanbul TDV
Yayınları 1993) 125 51 Abduumllaziz el-Buhacircricirc Keşfuumlrsquol-esracircr 4 371 52 İbn Nuceym Bahrursquor-racircik (Beyrut Darursquol-malsquorife ts) 1 4 53 Abdulkadir Ucircdeh Teşricirclsquoursquol-İslamicirc mukacircrinen birsquol-kacircnunirsquol-vadlsquoicirc 1 585 54 Abduumllaziz el-Buhari Keşfuumlrsquol-esracircr 4 266
20
şerhte cuumlnunun muumlmted ya da gayr muumlmted olabileceği bunların da ya buumlluğ ccedilağına
mecnun olarak varmış bulunmakla (asli) olduğu veya buumlluğdan sonra ortaya ccedilıktığı
bilgisi verilmektedir55 Cuumlnun-ı mutbık iccedilin asgari suumlrenin ne kadar olduğuna dair
Hanefi mezhebi iccedilerisinde farklı goumlruumlşler zikredilmiştir Ebu Hanife bir suumlre
belirlememişken56 İmam Ebu Yusuf -orucun kazasının farziyetinin duumlştuumlğuuml asgari sınır
olduğu iccedilin- bir ayı İmam Muhammed ise buumltuumln ibadetlerin duumlştuumlğuuml bir seneyi alt sınır
olarak kabul etmişlerdir57 Bununla beraber aynı konuda İmam Muhammedrsquoin altı ayı
uygun goumlrduumlğuuml ile ilgili rivayet de mevcuttur58 Ali Haydar Efendi Mecellersquonin şerhini
yaptığı eserinde mutbık kabul edilme oumllccediluumlsuumlne dair doumlrt goumlruumlşten bahsetmektedir 1 bir
sene suumlrer ccediluumlnkuuml doumlt mevsim geccedilip de ayrılmazsa deliliğin ona huumlkmettiği anlaşılır 2
bir aydır 3 bir seneden fazla suumlrer ve 4 bir guumln ve bir geceden fazla suumlrer Ancak bu
doumlrduumlncuuml goumlruumlş zacirchirursquor-rivayersquoye aykırıdır 59
16 Akıl ve Ruh Hastalığının Cezalardaki Huumlkmuuml
Klasik literatuumlre baktığımızda genel olarak akıl hastalığının teklifi kaldırdığı konusunda
fukahanın goumlruumlş birliği iccedilinde olduğu goumlruumllmektedir60 Bu goumlruumlşuumln dayandığı temel
delillerden birini de Hz Peygamber (sav)rsquoin ldquoUumlccedilkişiden kalem kaldırılmıştır ergenlik
ccedilağına ulaşıncaya kadar ccedilocuktan uyanıncaya kadar uyuyandan ve kendine gelinceye
kadar akıl hastasındanrdquo soumlzuuml oluşturmaktadır61 Bununla beraber akıl hastalığının
mezkur ccedileşitlerine goumlre ibadat muamelat ve ukubat alanlarında huumlkuumlmler elbette
farklılık goumlstermektedir Hanefi fıkıh literatuumlruumlnde akıl hastalığının suumlrekli olması
halinde eda ehliyeti ortadan kalkmakta ve kıyasen ibadet sorumluğu da duumlşmektedir
fakat istihsanen suumlrekli olmayan akıl hastalığında vuumlcub ehliyetinin devam etmesi
nedeniyle- sorumluluğun tamamen kalkmadığı ifade edilmektedir62 Cezalar (ukubat)
alanında da akıl hastalarına ilişkin genel huumlkuumlm akıl hastalığının ldquomutbıkrdquo olması ve
55 Teftacirczacircni Şerhursquot-Telvih alarsquot-Tavdicirch 2 349 56 Alacircuddicircn Ebucirc Bekr b Mesud Kacircsacircnicirc Bedacirciursquos-sanacircilsquoi thk Alicirc Muhammed Muavvıd (Beyrut Dacircrulrsquol-
kitabirsquol-ilmicirc ts) 7 394 İbn Huumlmacircm Fethursquol- kadicircr (Beyrut Dacircrulrsquol-kitabirsquol-ilmicirc 2003) 3 277 57 Kacircsacircnicirc Bedacircilsquo 6 36 58 Fahruddicircn Hasan b Mansucircr Kacircdıhacircn Fetacircva Kacircdıhacircnicirc http shamelaws (29072019) 3 312 59 Ali Haydar Efendi Mecelle Şerhi (Beyrut Dacircru acirclemirsquol-kuumltuumlb 2003) 2 585 60 Bkz Muhammed b Oumlmer b Huseyn er-Racirczicirc el-Mahsul ficirc ilmirsquol-usucircl thk Tacirchacirc Cacircbir Feyyacircz Alvacircnicirc
(Riyad Cacircmiatrsquol-imacircm Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc h1400) 1 210 İbrahim b Mucircsa Şatıbi el-
Muvacircfakacirct thk İbn Hasen Acircl Selmacircn (by Dar İbn Affan 1997) 2 481 Ibn Kudacircme Ravdatursquon-nacircdır
(by Muumlessesetuumlrsquor-reyyacircn 2002) 1 98 61 Ebucirc Dacircvud ldquoHuducircdrdquo 16 62 Teftacirczacircnicirc Şerhursquot-Telvicirch 2 348 Pezdevicirc Usucircl 1 330
21
succedilun hastayken işlenmesi durumunda sorumluluğun ortadan tamamen kalktığı
youmlnuumlndedir63
İslam ceza hukukunda farklı accedilılardan ele alınarak sınıflandırılan cezalarda temel ayrım
had tarsquozir ve kısas şeklinde yapılmış64 diyet keffaret ve mirastan mahrum bırakma da
literatuumlrde yer almıştır Akıl hastalarına ilişkin ceza ehliyeti ile huumlkuumlmler de bu farklı
ceza tuumlrleri kapsamındaki succedillar altında ele alınmaktadır
161 Had Cezaları
Had (ccediloğulu hudud) soumlzluumlkte engel olmak iki şeyin arasına engel koymak menetmek
yasaklamak manalarına gelir65 Fıkıhta ise Allah (cc) hakkı olarak yerine getirilmesi
gereken miktarı ve keyfiyeti naslarla tayin edilmiş olan cezai muumleyyideleri tanımlamak
iccedilin kullanılmıştır66 Tarifte yer alan ldquoAllah hakkırdquo ifadesi bu cezaların doğrudan
Allahrsquoın emri olarak yerine getirilmesini ve toplumun veya fertlerin cezaya herhangi bir
muumldahalesinin olamayacağını ifade eder Hadler cezanın miktarının belirliliği ile tazir
cezalarından Allah hakkı olmasıyla da kısas cezasından ayrılmaktadır Guumlnuumlmuumlzde
ilkel ve zalimane olmakla ilgili ithamlara maruz kalan67 bu cezaların bir ccediloğu esasında
geccedilmiş semavi şeriatlerde de bulunan ve İslam hukuk geleneğine intikal eden
cezalardır68
1 Zina
2 Kazf
3 İccedilki İccedilme (Şurb)
4 Hırsızlık (Sirkat)
5 İrtidad
6 Yol kesme ve silahlı soygun (Hirabe)
7 Meşru yasal duumlzene isyan (Bağy)
63 Behnesicirc Okur 221 64 İbrahim Ccedilalışkan ldquoİslam Hukukunda Ceza Kavramı ve Hadd Cezalarırdquo Ankara Uumlniversitesi İlahiyat
Fakuumlltesi Dergisi sy 11 (1998) 367 65 Ali Bardakoğlu ldquoHadrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi c14 (Ankara TDV Yayınları
1996) 547 66 Abdullah b Mahmucircd el-Mevsılicirc el-İhtiyar thk Muhammed Ebucirc Dakicircka (Beyrut Dacircrursquol-Kitabirsquol-İlmIcirc
ts) 5 79 İbnHuumlmacircm Fethursquol-kadicircr 5 3 67 Bu vb ithamların bilimsel reddiyesi iccedilin bkz Sabri Erturhan ldquoİnsan Onuru Bağlamında İslacircmCeza
Hukukuna Genel Bir Bakışrdquo İslacircm Hukuku Araştırmaları Dergisi sy 21 (2013) 185-214 68 Şah Veliyyullah Dihlevicirc Huccetullahirsquol-Bacircliğa ccedilev Mehmet Erdoğan (İstanbul İz Yayıncılık 2018)
1 1027
22
Had cezalarının her birinin tatbik edilebilmesi iccedilin kendine has şartları bulunmakla
beraber hepsinde aranan ortak şart succedillunun ldquoakıllırdquo ve ldquobaliğrdquo olmasıdır69 İslam Ceza
hukukunda had cezalarının tarifi yapılırken bile cezanın tatbik edileceği kişide akıl
şartının varlığına vurgu yapılmakta70 haddi gerektiren fiili akıl hastasının işlemesi
durumunda hadler uygulanmamaktadır71 Hz Oumlmer zina dolayısıya bir kadın hakkında
had kararı vermişken Hz Alirsquonin kadının akıl hastası olduğunu ve bu eylemi hastayken
gerccedilekleştirmiş olabileceğini soumlylemesi uumlzerine kararından vazgeccedilmiştir72 Burada
vurgulanması gereken hususlardan biri ldquofiilin işlendiği sırada kişinin hastalığının tesiri
altında bulunuyor olması halinderdquo haddin duumlştuumlğuuml konusunda fukaha arasında icma
olduğudur Succedil teşkil eden fiili gerccedilekleştirdikten sonra ve huumlkuumlm verilmeden oumlnce
hasta olan kimseye gelince Hanefi ve Malikiler muhakemenin succedillu iyileşene kadar
erteleneceği goumlruumlşuumlndeyken Şafiiler ve Hanbeliler aksi fikirdedir Mahkeme sonrası
infazdan oumlnce hasta olması durumunda yine Hanbeli ve Şafiiler succedilun delille isbat
edilmiş olması halinde infazın durdurulmayacağını duumlşuumlnuumlrken İmam Malik ve Ebu
Hanife infazın yapılmayacağı kanaatini paylaşmaktadır73
162 Kısas
Soumlzluumlkte masdar olarak ldquoardından gitmek iz suumlrmek yaptığı işte birinin yolunu takip
etmek kesmek eşitlemek ve misilleme yapmakrdquo anlamlarında kullanılır İsim olarak ise
ldquomutlak eşitlik bir şeyin iki tarafının birbirine denk olması işlenen fiille o fiile denk
mukabele edilmesirdquo anlamına gelmektedir74 Fıkıhta ıstılah olarak ldquokasten birini oumllduumlren
kişinin karşılık olarak oumllduumlruumllmesini kasten işlediği yaralama succediluyla (muumlessir fiil)
mağdura bedenen-fiziken zarar vermiş bir kimseye benzeri bir şekilde ceza verilmesinirdquo
ifade eder75 Kısas kelimesi yerine literatuumlrde ldquokavedrdquo ( القود ) de kullanılmaktadır
69 Fahrettin b Osman ez-Zeylaicirc Tebyicircnursquol-hakacircik (Kahire Matbucircatuumlrsquol-Kuumlbra el-Emicircriyye h1313) 3
172 Ebucirc Muhammed Abdullah b Ahmed İbn Kudacircme el-Muğnicirc (Beyrut Dacircrursquol-fikr 1405) 10 163 70 Bkzİbn Huumlmam Fethuumlrsquol-kadicircr 5 340 71 Bkz Kacircsacircnicirc 7 67 İbn Abidicircn Reddursquol-muhtacircr (Beyrut Dacircrursquol-fikr 1992) 4 45 Muhammed b İdricircs
Şafilsquoicirc el-Umm (Beyrut Dacircrursquol-malsquorife 1990) 5 85 Ebursquol-Hasan Ali b Muhammd Macircverdicirc el-Hacircvicirc
(Kahire Mektebetuumlrsquol-Kahira 1968) 10 420 72 İbn Kudacircme el-Muğnicirc 10 164 73 Behnesicirc Mesrsquoucircliyetirsquol-cinacircicirc 220 74 Ebursquol- Huseyn Ahmed b Facircris Mulsquocemu mekacircyicircsursquol-luga thk Abdusselacircm Muhammed Harun (by
Dacircrursquol-fikr 1979 ) 5 11 Zebicircdicirc Tacirccursquol-arucircs (Kuveyt Tablsquoatu Kuveyt 1965) 35 98 75 Şamil Dağcı ldquoKısasrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c25 (Ankara TDV Yayınları
2002) 259
23
Kısas da had cezaları gibi oumlnceki semavi şeriatlerde mevcut olan bir cezadır İslam ceza
hukukunda Kurrsquoan suumlnnet ve icma ile sabittir76 Kısası gerektiren succedillar kasden
oumllduumlrme ve kasden yaralama succedillarıdır
İslam hukukunda gasp ve itlaf gibi mali zararlar veren succedillara muadelet prensibi tatbik
edildiği gibi77 mağdurun hayatını ortadan kaldıran veya bedenine zarar veren succedillara da
bu prensip uygulanmıştır Mağdurun istediği takdirde tıpkı gasp edilen malın itlaf
edilmemesi halinde aynen iade edilmesi itlafı halinde ise benzeri veya bedeli ile tazmin
edilmesi gibi oumllduumlrme ve muumlessir fiillerde de misliyle mukabelede bulunulur Ancak
mağdur istese bile engel teşkil eden sebeplerden dolayı aynen mukabele imkanı ortadan
kalkabilir ve bedeni cezanın yerini mali ceza alabilir Kısasın uygulanabilmesi iccedilin
failde fiilde ve mağdurda belli şartların bulunması gerekmektedir Hadlerde olduğu gibi
kısasda da ldquoakılrdquo ve ldquobuumlluğrdquo failde aranan genel şartlardır78 Aklı olmayanın ceza
ehliyeti olmadığından kısas da kendisine uygulanamaz Ancak İslamrsquoda kulların hakkı
heder edilmediğinden fukahanın ittifakıyla kısasın yerini diyet alır79 Hastalığın kısas
gerektiren fiilin muhakemesinden oumlnce ortaya ccedilıkması durumunda hadlerde olduğu gibi
mezhepler arasında farklı goumlruumlşler mevcuttur Hanefi ve Maliki fukahası muhakeme
esnasında da muumlkellef olmayı gerekli goumlrduumlklerinden akıl hastasının iyileşinceye kadar
muhakeme edilemeyeceği goumlruumlşuumlndedir Şafii ve Hanbeli fukahası accedilısından teklifin
succedilun işlenmesi esnasında bulunması yeterlidir Bu nedenle de akıl hastalığı muhakeme
oumlnuumlnde engel teşkil etmez Kısas cezasının infazından oumlnce ortaya ccedilıkan akıl hastalığı
ise yine Şafii ve Hanbeli fukahası accedilısından bir engel teşkil etmemektedir Ccediluumlnkuuml her
iki mezhebe goumlre ikrarla sabit olan had cezası dışında herhangi bir cezanın iptali soumlz
konusu değildir Malikilerde bir goumlruumlş hastanın iyileşmesinden uumlmit kesilmesi halinde
kısasın tamamen duumlşuumlp diyete doumlnuumlşeceğini savunurken succedillunun kurbanın yakınlarına
teslim edileceğini savunanlar da vardır Ebu Hanife ise infaz iccedilin succedillunun teslim
edilmesine kadar ortaya ccedilıkan hastalığın infaza engel olacağını savunmaktadır80
76 İbn Kudacircme el-Muğni 9 33 Ebucirc Bekicircr er-Razicirc Cessacircs Ahkacircmursquol -Kurrsquoacircn thk Muhammed Sacircdık
Kamhacircvicirc (Beyrut Dacircru İhyacircirsquol-Kuumltuumlbuumlrsquol-Arabicirc 1992) 1 187 77 Ebucirc Hamid Muhammed b Muhammed Gazzacirclicirc el-Veciz thk Ali Muavvıd (Riyad Darursquol-Erkam bin
Erkam1997) 1 208 Vehbe ez-Zuheylicirc Nazariyyacirctursquod-damacircn ve ahkacircmursquol-mesucircrsquoliyyetirsquol-medenicirc versquol-
cinacircicircfirsquol-fıkhirsquol-İslacircmicirc (Dımaşk Darursquol-Fikr 1982) 82 78 İbn Huumlmacircm Fethursquol-kadicircr 23 159 Ali b Nasr es-Salsquolebicirc Telkicircn fi fıkhırsquol-Malikicirc thk Muhammed
Sacirclis Saicircd el-Ganicirc (Riyad Mektebetu Nezzacircr Mustafa el-Bacircz ts) 468 Macircverdicirc el-Hacircvicirc 22 33 79 Husacircm Suheyl Nucircricirc ldquoEserursquol-cuumlnucircn ficirc tasarrufacirctirsquol-kavliyyeti versquol- filsquoliyyeti ficirc şericircatirsquol- İslamicirc
(Yuumlksek Lisans Tezi Cacircmiatursquon-Necacirchursquol-Vatanicirc 2013) 99 80 Abdulkadir Ucircdeh Teşricirclsquoursquol-cinaicirc 1 597- 598
24
163 Diyet
Arapccedila ldquovedyrdquo koumlkuumlnden gelen diyet kelimesinin soumlzluumlk anlamı oumldemek vermektir
Istılahta ise bir şahsın haksız yere oumllduumlruumllmesi sakat bırakılması veya yaralanması
durumunda ceza veya kan bedeli olarak oumldenmesi istenen mal veya para
kastedilmektedir81 Can bedeli veya uzuv karşılığında tazminat olarak da tanımlanan
diyet kasden oumllduumlrme ve yaralama succedillarında kısasın herhangi bir sebepten oumltuumlruuml tatbik
edilememesi halinde bedel taksirle birini oumllduumlrme ve yaralama durumundaysa asli
cezadır İslam ceza hukukunda oumllduumlrme sonucu oumldenen bedele diyet yaralama ve sakat
bırakma sonucu oumldenen maddi tazminata ise ldquoerşrdquo ifadesi oumlzellikle Hanefilerde tercih
edilmektedir Ayrıca ceninin oumlluumlmuumlne sebebiyet verilmesi halinde oumldenen tazminata da
ldquogurrerdquo82 denilmektedir Diyetin şerrsquoi delilleri Kurrsquoan suumlnnet ve icmadır
Bir insanın canına karşılık olan diyet Ebu Hanifersquoye goumlre yuumlz deve veya bin dinar altın
veya on bin dirhem guumlmuumlştuumlr İmameynrsquoe goumlre ise bunlardan başka iki yuumlz sığır veya
iki bin koyun veya iki yuumlz takım elbisedir83 Bununla beraber fukaha bu miktarları
mağdurların din cinsiyet oumlzguumlrluumlk gibi durumlarına bakarak da belirleyip belli
oumllccediluumllerden bahsetmişlerdir
Kasden gerccedilekleşen oumllduumlrme veya yaralama fiillerinde diyeti katil tek başına oumlder ve bu
konuda fukaha goumlruumlş birliği iccedilindedir Kasıtlı eylemlerde succedilluya taksitle oumldeme fırsatı
verilmezken tersi durumlarda uumlccedil sene vade yapma hakkı tanınır Sulh ve itiraf
durumunda da diyeti yine succedillunun kendisi oumlderken taksirli fiillerde oumldemeye succedillunun
acirckilesi de katılır84
Diyet oumldeme yuumlkuumlmluumlluumlğuumlnde akıl hastasının ceza ehliyetinin olmamasının bir tesiri
yoktur Bunun nedeni yuumlkuumlmluumlluumlğuumln haksız fiilden değil mağdurun koruma altına
alınmasından kaynaklanıyor olmasıdır Diyet bir youmlnuumlyle tazminattır ve hukuki
sorumluluğu devam etmekte olan akıl hastasının da verdiği zararı tazmin etmesi
gerekir85 Akıl hastasının ve ccedilocukların kasıtlı eylemleri hatayla yapılmış eylem gibi
81 Bardakoğlu ldquoDiyetrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi c9 (Ankara TDV Yayınları 1994)
473 82 Bkz Muhsin Koccedilak ldquoGurrerdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi c14 (Ankara TDV
Yayınları 1996) 211-212 83 Muhammed b Feracircmuz b Ali Molla Huumlsrev Duumlreruumlrsquo-Huumlkkacircm ccedilev Arif Erkan http
webvesiletuumlnnecatcom (29062019) 3 sy 84 Kacircsacircnicirc Bedacircilsquo 7 256 Elmalılı M Hamdi Yazır İslacircmHukuku ve Fıkıh Istılacirchları Kacircmusu (İstanbul
Eser Neşriyat 1997) 1 60 85 Yiğit İslam Ceza Hukuku 115
25
kabul edilerek kısaslar diyete ccedilevrilir ve akileye oumldettirilir86 Bununla beraber İbn Ruumlşd
Hanefi ve Maliki ulemasının diyetin acirckıleye Şafiicirclerin ise bizzat ccedilocuk ve akıl hastasına
oumldettirilmesi kanaatinde olduğunu ifade eder Mevcut ihtilafın da ccedilocuk ve akıl hastası
tarafından işlenen cinayetin diğer cinayet tuumlrlerinden hangisine daha ccedilok benzediği
hususundaki teredduumltlerinden kaynaklandığını duumlşuumlnmektedir87
164 Tarsquozir
Talsquozir soumlzluumlkte ldquoengellemek reddetmek zorlamak azarlamak kınamak ve terbiye
etmekldquo88 anlamlarına gelmekle beraber yardım tazim yuumlceltip saygı goumlstermekrdquo
manalarına da gelmektedir89 Bir fıkıh terimi olarak had succedilları ve cinayetlerdeki gibi
belirli cezası bulunmayan succedillara verilecek miktarı ve uygulanması youmlneticiye ve
hacirckime bırakılmış cezaları ifade eder90
Tarsquozir cezaları had ve kısas dışındaki miktarı naslarla belirlenmeyen hakimin takdirine
ve yetkisine bırakılan cezalardır Bu cezalar genel olarak ayet ve hadislerle yasaklanan
fiillerin karşılığı olarak verilmektedir fakat bunlarla sınırlı olmayıp yetkili idareci
tarafından kamu yararına konulmuş toplumun duumlzenini sağlamaya matuf yasaklara
verilen cezalar da bunlara dahil edilmiştir Bu cezalar meşruiyetini Kurrsquoan suumlnnet ve
icmadan almaktadır
Tarsquozir cezalarının miktarını belirleme yetkisi her ne kadar yetkili otoriteye bırakılmış
olsa da cezanın tatbikinde bireylerin ve toplumun maslahatı esas alınmakta91 yetkili
merci keyfi ve kuralsız davranamamaktadır Tarsquozir cezaları had ve kısası gerektiren
succedillar haricinde asli cezalardır ancak bu iki ceza tuumlruumlne ek olarak da verilebileceği
hususunda fukaha goumlruumlş birliği etmiştir
Genel kaide olarak tarsquozir cezasının azami sınırı asgari had cezasını geccedilmeyecek bir
miktar olarak belirlenmiştir Ancak bu genel kabulle beraber İslam ceza hukukunda
tarsquozir cezasının yelpazesi ccedilok geniş tutulmuştur Oumlluumlm dahil olmak uumlzere celde hapis
86 Ebursquol Huseyn Ahmed b Muhammed b Ahmed Kuducircricirc Muhtasarursquo-l Kuducircricirc thk Abdullah Nezicircr
Ahmed Nezicirc (Beyrut Muumlessesetursquor-Reyyacircn 2005) 456 Serahsicirc Mebsucirct 29 219 87 Ebursquo-Velicircd Muhammed b Ahmed b Ruumlşd Bidayetuumlrsquol-muumlctehid ccedilev Ahmed Meylacircnicirc (İstanbul Ensar
Neşriyat 2015) 3 518 88 Cemaluddin Muhammed b Muumlkerrem İbn Manzucircr Lisacircnursquol-Arab (Beyrut Dacircru Sacircdır ts) 4 561 89 Elmalılı M Hamdi Yazır İslacircmHukuku ve Fıkıh Istılacirchları Kacircmusu 5 137 90 Ali b Muhammed b Muhammed Cuumlrcacircnicirc Tarsquoricircfacirct (Beyrut Dacircrursquo1-kiatbirsquol-Arabicirc h1405) 85
Tuncay Başoğlu ldquoTarsquozirrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c40 (İstanbul TDV Yayınları
2011)198 İbn Kayyim el-Cevziyye İlsquolacircmursquol-muvakkıicircn (Beyrut Dacircrursquol-cicircl 1974) 2 118 Abdulvacirchid
b İsmail Ebursquol-Mehacircsin er-Rucircyanicirc Bahrursquol-mezheb thk Tacircrık Fethicirc es-Seyyid (Beyrut Dacircrursquol-kuumltuumlbirsquol-
ilmicirc 2009) 13 3 91 Osman Şekerci 20 27
26
suumlrguumln kınama tehdit nasihat teşhir goumlrevden uzaklaştırma tazmin ve mali cezalar
tarsquozir kapsamındaki farklı cezalardır Bu cezalar succedillunun durumuna ve fiilin
ciddiyetine goumlre tatbik edilegelmiştir92
Talsquozir cezasının vuumlcubunun tek şartı ldquoakılrdquodır93 Muumlmeyyiz olan ccedilocuklara youmlnelik
olarak Hz Peygamberrsquoin namaz emrinde olduğu gibi tersquodib amaccedillı tazir
uygulanabilirken akıl hastaları bu kapsamın dışında bırakılmıştır Akıl hastalarının ve
gayri muumlmeyyiz ccedilocukların fiilleri succedil kabul edilmediğinden tersquodib edilmezler94 Ebu
Zehra tarsquozirin terbiye eğitim ve genel caydırıcılık amacı guumlttuumlğuumlnuuml ifade eder Ne var
ki buumltuumln bunlar akıl hastalarında gerccedilekleşmediğinden ceza ile ibret almaları
uslandırılmaları soumlz konusu olmadığından ceza sadece eziyet olur Ancak şefkatle
iyileşebilecek olan bir hastaya da boumlyle bir muamelede bulunmak da insaniyet ile
oumlrtuumlşmez95 Ibn Kudame ise ccedilocuk ve akıl hastasının ebevynleri tarafından ahlakının
duumlzelmesi iccedilin doumlvuumllmelerinin iyi olabileceğini ifade etmektedir96
Peki akıl hastalığını ceza ehliyetini duumlşuumlren bir sebep olarak goumlren fukaha ve
muhakemeyi yuumlruumlten kadı succedilluda hastalığın varlığına ndash veya akıl hastalığı iddiasının
doğruluğuna- nasıl karar vermektedir Nesefi aklın varlığının anlaşılması hususunda
ancak accedilıkccedila muumlşahade edilebilir şeylere bakılarak karar verilebileceğini soumlyler Bu da
kişinin duumlnya ve ahireti iccedilin en iyi olanı seccedilmesi bir işi yaptığında veya terkettiğinde
sonucunun ne olacağını kestirmesiyle muumlmkuumlnduumlr Eğer kişi bir istikamet uumlzereyse aklı
mutedildir suumlrekli değişiyorsa aklı eksiktir97 Aynı şekilde Serahsicirc de aklın eksikliğinin
o kişiyi sınamak ve tecruumlbe etmek ile bilinebileceğini dile getirir98 Muhammed Naicircm
Yacircsin de Muumlsluumlman ulemanın koyduğu oumllccediluumltuumln failin succedil esnasındaki ve succedil
oumlncesindeki eylemlerinde akli durumuna işaret eden verilere bakmak olduğunu
hastalığın sebebi koumlkeni gibi ayrıntılara bakılmadığını ifade eder Yasin guumlnuumlmuumlzde
aynı oumllccediluumltlerin geccedilerli olduğunu hakimin succedillunun akli durumuna dair verileri aile
arkadaş ve yakın ccedilevresinde kapsamlı bir soruşturma yaparak toplaması gerektiğini
ifade eder Modern psikiyatrinin verilerini kullanmak hususunda ise muumlellif tedbirli
davranmaktadır Yasinrsquoe goumlre oumlncelikle soumlz konusu hastalığın fizyolojik kaynaklı
92 Bkz Esra Yakut ldquoTanzimat Doumlnemirsquone Kadar Osmanlı Hukukursquonda Taziri Gerektiren Succedillar ve
Cezalarırdquo Tuumlrk Hukuk TarihiAraştırmaları sy2 (2006) 25-40 93 Kacircsacircnicirc Bedacircilsquo 7 67 94 Abdullah Ccedilolak İslam Ceza Hukuku (Ccedilorum Kitap Duumlnyası 2018) 140 95 Ebucirc Zehra el-Cericircme 334 96 İbn Kudacircme Muğnicirc 9 68 97 Nesefi Keşfursquol-esracircr 2 467 98 Serahsicirc Mebsucirct 2 332
27
olması gerekir Daha sonra hastalığa ilişkin veriler -guumlvenilir ve uzmanların uumlzerinde
ittifak etmiş olduğu veriler olmaları şartıyla- adaletin gerccedilekleştirilmesinde bir vesile
olarak şu durumlarda kullanılabilir
1 Succedilluya dair beyanatlar yetersiz veya ccedilelişkili olursa
2 Succedillunun akli durumundaki değişiklik darbe almak gibi ani goumlzlemlenmesi muumlmkuumln
olmayan bir durumdan kaynaklanıyorsa
3 Şahitlerin beyanlarının değerlendirilmesi esnasında99
Bu araştırmada psikiyatri biliminin verilerinden istifadeyle belli hastalıkları ele
almadan oumlnce ifade edilmesi gereken oumlnemli bir konu da modern psikiyatri verileri ile
fıkıh arasındaki alışverişin sınırının tayin edilmesinin gerekliliğidir Muhammed Yacircsicircn
gibi bu konuda araştırma yapan muumlellifler kaccedilınılmaz olarak modern psikiyatrinin
sunduğu bilgileri kullanmak durumunda kalsalar da fıkhi ldquohastalıkrdquo oumllccediluumltuumlnuumln
farklılığına dikkat ccedilekmektedirler100 Cuumlnucircn kavramından ldquodaha kapsamlı olduğunurdquo
ifade ederek Yacircsin gibi isimlendirmedeki akıl hastaığı - ruh hastalığı ayrımını yapsın
veya yapmasın buumltuumln yazarlar hastalıkta temel oumllccediluumltuumln aklın lazımı olan ldquo idrakinrdquo
yokluğu olduğunu vurgulamaktadır101 İdrake herhangi bir tesiri olmayan
hastalıkbozukluk adını almış durumun tesirinde işlenen fiil de dolayısıyla fıkıh
accedilısından succedil olmaktan ccedilıkmayacaktır Oumlrneğin ldquocinsiyet disforisi (cinsel kimlik
bozukluğu) gibi modern psikiyatrinin hastalık kabul ettiği bir durumun tesiri altında
işlenen cinsel sapkınlıklar fıkhen cezayı gerektirecektir102
Burada zikredilmesi gereken oumlnemli bir kavram da ldquoiraderdquodir Bir şeyi istemek ve
seccedilmek anlamına gelen103 irade kavramı klasik literatuumlrde esas olarak ehliyeti ortadan
kaldıran sebepler arasında ikrah başlığı altında karşımıza ccedilıkmaktadır İkrah kişinin
kendisi dışında harici bir kuvveti temsil etmekte ve bu kuvvetin yaptırım guumlcuumlne goumlre
kişinin iradesine tesiri değerlendirilmektedir Modern hukukta ceza ehliyetinden daha
kapsamlı bir kavram olan ceza sorumluluğunda incelenen iradeye burada değinilme
nedeni buguumln akıl ve ruh hastalıkları zihinsel bozuklukluklar iccedilerisinde ele alınıyor
99 Muhammed NaicircmYacircsicircn ldquoEserrsquol-emracircdirsquor-rucirchiyyeti versquol-akliyyeti alacircrsquol- mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacircicircrdquo 43-47 100 Hucirclucircd binti Abdurrahman el- Muheyyiz ldquoAhkacircmursquol-mericircdirsquon-nefsiyyeti firsquol-fıkhirsquol-İslamicircrdquo (Doktora
Tezi Cacircmiatu İmam Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc h1432) 525 101 Ucircdeh Teşricircursquol-cinacirci 587 Behnesicirc el-Mesrsquoucircliyetirsquol-cinaicirc 218 Ebucirc Zehra el-Cericircme 327 Hucirclucircd binti
Abdurrahman ldquoAhkacircmursquol-mericircdirsquon-nefsiyyeti firsquol-fıkhirsquol-İslamicircrdquo 526 102 Ccedilalma duumlrtuumlsuumlne karşı koyamamakla karakterize Kleptomani hastalığı (ccedilalma hastalığı) da benzer bir
oumlrnek teşkil eder Bkz Emel Yılmaz ldquoİslam Ceza Hukukuna Goumlre Kleptomanide Ceza Ehliyeti Ve
Hırsızlık Fiilinin Sonuccedillarırdquo Bilimname 1 sy 37 (2019) 535-557 103 Yasin 56
28
olmasındandır Klasik fıkıh yaklaşımı itibariyle iradenin olması iccedilin akıl zorunluyken
aklın tek başına varlığı iradeyi zorunlu kılmamaktadır Dolayısıyla akıl hastalığının
soumlzkonusu olduğu yerde kişinin iradesi zaten yok demektir İradenin ortadan kalktığı
durumlar ise kişinin kendisi dışında guumlccediller olduğundan ldquoaklın varlığındardquo iradeyi
tamamen veya kısmen ortadan kaldıran ldquodacirchilirdquo bir kuvvete kapı aralanmamaktadır
Hatta Pezdevirsquonin cin ccedilarpması nedeniyle akli dengesi bozulanlarda sorumluluğun
devam ettiğiyle ilgili ifadesini burada hatırlanabilir Oysa TCKrsquonın mezkucircr
maddelerinde olduğu gibi bir akıl veya ruh hastalığı ldquoyoumlnlendirme yeteneğinirdquo (yani
iradeyi) hukuken kabul edilir derecede etkileyebilmektedir Kleptomani piromani gibi
modern hastalıkların varlığı iddialarıyla temyiz mahkemelerine başvurulabilmekte104 ve
cezalar duumlşebilmektedir105
104 http webbaltaciavtrakil-hastaliği-ile-ilgili-yargitay-kararları (1862019) 105 http webmemurlarnet (22072019)
29
BOumlLUumlM 2 AKIL VE RUH HASTALIKLARI
21 Tarihccedile
Akıl ve ruh hastalıkları zamana ve mekana goumlre değişen telakkilerle de olsa ccedilok eski
zamanlardan beri insanların malumu olmuştur Tarih oumlncesi devirlerde bu hastalıklara
yakalanan insanlar kafataslarına delik accedilmak suretiyle tedavi edilmeye ccedilalışılmıştır
Boumlylece hastalığa sebep olduğu duumlşuumlnuumllen koumltuuml ruhlar gibi doğa uumlstuuml varlıkların
ccedilıkacağına ve hastanın iyileşeceğine inanılmıştır106
Avruparsquoda XIX yuumlzyıla kadar akıl hastaları insani sayılamayacak ccedilok farklı
muamelelere maruz kalıyorlardı Almanyarsquoda olduğu gibi deliler kentlerin dışına
atılıyor kovalanıyor hac kafilelerine tuumlccarlara emanet ediliyor ccediloğu zaman da
gemilere bindirilerek kendi meccedilhullerine doğru yola ccedilıkarılıyorlardı Şehir dışına
suumlruumllmeyenlerse kapatılıyor barınma ve bakım uumlcretleri kent buumltccedilesinden karşılansa da
tedavi goumlrmeksizin sadece hapse atılıyorlardı107 Tedavisi muumlmkuumln ruhsal hastalık
belirtisi goumlsterenler ateşe atılarak ve işkence edilerek ruhları kurtarılmaya ccedilalışılıyordu
Orta Ccedilağ Avrupasında Hırıstiyan din adamları ruh hastalarının izlenmesi
yakalanabilmesi ve cezalandırılabilmesi iccedilin kitaplar yazıyorlardı 1486rsquoda yayınlanan
ldquoŞeytanın Ccedilekicirdquo (Malleus Maleficarum) adlı kitap bir yetki belgesi olarak iş
goumlruumlyordu108
Tuumlrk toplumunda cinlerin neden olduğu duumlşuumlnuumllen buumlyuumlk olasılıkla psikiyatrik
rahatsızlıkları Yusuf Has Hacibrsquoin ldquoefsuncurdquo olarak bahsettiği kişiler tedavi etmeye
ccedilalışıyorlardı109 Kırgız Hun Goumlktuumlrk ve Uygur doumlnemlerinde bu hastalara muumlzikle
tedavi metotları uygulanıyordu
İslam duumlnyasında mecnun şeyda divane meczub gibi farklı isimlerle anılan kimi
zaman velilikle bile ilşkilendirilen akıl ve ruh hastaları daha VIII asrın başından
itibaren kurulmaya başlanan tam teşekkuumllluuml hastanelerdeki oumlzel boumlluumlmlerde tedavi
goumlruumlyorlardı Semerkantlı Nizamicirc-i Aruzicircrsquonin eseri Ccedilehar Makale gibi akıl ve ruh
106 Hatunoğlu Aşkım ldquoTuumlrk İslam Hekimlerinin Psikoloji Biliminin Gelişimine Katkıları ve Psikolojik
hastalıklara Tedavi Youmlntemlerirdquo Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi sy 2 (2014) 256 107 Michael Foucault Deliliğin Tarihi ccedilev Mehmet Ali Kılccedilbay (Ankara İmge Kitabevi 2017) 32-36 108 Orhan Oumlztuumlrk ve Aylin Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları (Ankara Nobel Tıp Kitapevleri 2016)
3 109 Nil Sarı ve Burhan Akguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo Tuumlrkiyede Sık Karşılaşılan Psikiyatrik
Hastalıklar iccedilinde İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Etkinlikleri
Sempozyum Dizisi 62 2008) 3
30
hastalarının tedavilerinin anlatıldığı bazı risalelerde Racirczi ve İbn Sinarsquoya atfedilen şok ve
telkin tedavilerine oumlrnek teşkil edecek hikayeler bulunmaktadır110 Selccediluklu ve Osmanlı
doumlneminde hekimler psikolojik hastalıkların tedavisinde ilaccedil tedavisi ve perhizin yanı
sıra musiki kuş sesi ve su sesinden de istifade ederlerdi Hastalara kuş eti yedirilir
ccediliccedilek manzaraları seyrettirilir Kurrsquoan okunur ve el sanatlarıyla meşgul edilirlerdi
Hastanelerde ccediliccedilek yetiştirilir bunların hem guumlzelliğinden hem kokusundan istifade
edilirdi (oumlzellike lale suumlmbuumll reyhan karanfil deveboynu yasemin nesrin gibi)111 13
yuumlzyılda inşa edilen duumlnyanın ilk tıp fakuumlltesi olarak kabul edilen Kayseri Gevher
Nesibe Daruumlşşifası bu hastanelerden biriydi İccedilerisinde ruh hastalıkları koğuşu ve akıl
hastanesi bulunan şifahanede hastalar musiki ile tedavi goumlruumlyorlardı112
Hipokrat Galen gibi antik doumlnem hekimlerinin eserlerinden etkilenen İbn Sina Racirczi
gibi Tuumlrk hekimleri beden ve akıl hastalıklarının bedendeki unsurların (ahlacirct-ı erbaalsquo
denilen sarı safra kara safra kan ve balgam) dengesizliğinden kaynaklandığına
inanıyordu113 Oumlrneğin macircl-i huumllya olarak bilinen melankoli kara safra kaynaklı bir
hastalık olarak duumlşuumlnuumlluumlyordu Sevdacirc ldquoruh-i nefsanirdquoyi bozduğundan organik bozukluk
psişik belirtilere neden oluyordu114 Ancak sebepler bununla sınırlandırılmayıp
hastalığın kuruntu aşırı duumlşuumlnme gibi psikolojik nedenlerden beyindeki bir
bozukluktan veya yanlış beslenmeden olabileceği de kabul ediliyordu115
XV ve XVII yuumlzyıllara ait Tuumlrkccedile tıp yazmalarında akıl ve sinir hastalıkları bedensel
hastalıklardan ayrılmadan baş hastalıkları tasnifi iccedilinde yer almaktadır Hastalıkların
maddi unsura bağlanması devam etmiş benzer belirti goumlsterenler aynı başlık altında
muumltalaa edilmiştir ldquoEnvacirc-ı divaneliklerrdquo başlığı altında ortak oumlzellikleri saldırganlık
olan mania dauumlrsquol-kelb subara ve kutrub hastalıklarına yer verilirken ccedileşitli hastalık
belirtileri de hastalık olarak ele alınmıştır Aşırı uyku (hipersomnia nevm-i muumlfrit)
birdenbire donakalma (katatoni veya katalepsi ahze) kişinin ccedilok kuumlccediluumlk bir ccedilocuk veya
yaşlı bir insan gibi davranması anlamında zeka geriliği (eblehlik gaflet) ve melankoliye
neden olabilecek ldquoaşkrdquo bunlardan birkaccedilıdır
110 Sarı ve Akguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 4 111 Hatunoğlu ldquoTuumlrk İslam Hekimlerinin Psikoloji Biliminin Gelişimine Katkıları ve Psikolojik
hastalıklara Tedavi Youmlntemlerirdquo 256 112 http webdeontolojihacettepeedutr (04082019) 113 Sarı ve Akguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 4 114 Sarı veAkguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 10 115 Peter E Pormann ldquoTıprdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c 41 (İstanbul TDV Yayınları
2012) 101-111
31
Hastanelerin yanı sıra Anadolursquoda bulunan tekke ve ocaklar da ruh ve sinir
hastalıklarının tedavisinde hizmet veriyordu Hastalar tekkelerin kendi tekniklerine goumlre
kimi zaman tuumlrbede yalnız başına yatırılıyor kimi zaman saldırgan olanlar suumlkunete
kavuşuncaya kadar direğe bağlanıyor ve muumlshil şerbeti verilerek iyice takati azaltılarak
okuma suretiyle telkinle tedavi ediliyordu 116
XVII yuumlzyılın sonlarına doğru Fransarsquoda ldquoruh hastalarını zincirden kurtaran hekimrdquo
olarak maruf Pine ile akıl ve ruh hastalarının tedavisinde insancıl bir akım baş goumlsterdi
Bu akımın diğer Avrupa uumllkelerine ve ABDrsquoye de yayılmasının ardından XIX
yuumlzyılın başından itibaren modern psikiyatri inşa edilmeye başlandı ve XX yuumlzyılda
psikiyatri hızla gelişti Bu gelişmelerden biri de akıl ve ruh hastalıklarının tanımlanması
ve sınıflandırılmasında ortak bir dilin oluşmasını sağlayan DSM ve ICD tanı ve
sınıflandırma kitaplarının yayınlanması olmuştur DSM (Diagnostic and Statistical
Manual of Mental Disorders Ruhsal Bozuklukların Tanı ve Sınıflandırma El Kitabı)
APA (American Psychological Association Amerikan Psikoloji Derneği) tarafından
yayınlanmakta olup en son beşinci suumlruumlmuuml yayınlanmıştır Buguumln enduumlstri siyaset ve
hukuk gibi alanlarda da merkezi etkiye sahiptir117 ICD (International Classification of
Diseases Hastlıkların Uluslararası Sınıflandırılması) ise Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuuml
tarafından yayınlanmaktadır Tuumlrkiyersquode uygulamada hastalıkların sınıflandırılmasında
ve kodlanmasında uluslararsı dizgeye uymak gerekmektedir DSOuml ile yapılmış ve
devletleri bağlayıcı anlaşmalara goumlre hastane kayıtlarında ICD dizgesine uymak
zorunludur118 ICDrsquonin son suumlruumlmuuml ICD-10 dur Tezimizde ulaşabildiğimiz kaynakların
hemen hemen hepsinde tercih edilmiş olması nedeniyle DSM tanı oumllccediluumltleri
kullanılacaktır DSM-Vrsquoin tezimize kaynaklık eden araştırmaların yenilenmesi iccedilin
yakın sayılabilecek bir tarihde yayınlanmış olması (2013) nedeniyle de DSM-IV
ağırlıklı olacaktır
22 Akıl ve Ruh Hastalığının Tanımı
Akıl ve ruh hastalıklarına dair DSM ve ICD merkezli bir tanım vermeden oumlnce buguumln
psikiyatri ve psikolojide bir terim kargaşasının varlığına ve akıl ruh gibi kavramların
metafiziksel soyutlanmayla beraber anlamsal değişimlere uğramış oduğuna dikkat
116 Sarı veAkguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 10-13 117 Atbaşoğlu EC Guumlloumlksuumlz Sinan ldquoBilim Psikiyatri ve DSMrsquolerrdquo Tuumlrk Psikiyatri Dergisi 24 sy3
(2013) 203 118 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 175
32
ccedilekmemiz gerekir Oumlrneğin ldquoRuh Sağlığı ve Bozukluklarırdquo adlı eserlerinde Oumlztuumlrk ve
Uluşahin ldquomentalrdquo ve ldquopsikolojikrdquordquoakılrdquo ve ldquoruhrdquo kelimelerinin anlamlarını ayırt
etmenin zor olduğunu ifade ediyor Ayrıca akıl soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağdaş psikolojide
kullanılmadığını belirtirken ldquoruhrdquo soumlzcuumlğuumlnuumln kullanımında da sinir sisteminin işlevleri
dışında soyut eski bilim dışı bir anlama goumlnderme yapılamayacağını ifade etmek
ihtiyacını hissediyor119 Bunlara ek olarak buguumln psikiyatri ve psikoloji sahasında genel
olarak ldquohastalıkrdquo (illness المرض ) kelimesi yerine - oumlzellikle bu kelimenin olumsuz
psikolojik etkilerinden kaccedilınmak maksadıyla- ldquobozuklukrdquo (disorder الإضطرابات)
kelimesi tercih ediliyor120 Bu tezde hem muasır fıkıh litaratuumlruumlnde hem Tuumlrk hukuk
literatuumlruumlnde yerleşmiş olması ve halen mevcudiyetini koruması nedeniyle akıl ve ruh
hastalıkları ifadesi tercih edilmiştir
Modern psikiyatri ve psikoloji uzmanları akıl ve ruh hastalıklarına (psikopatolojiye)
dair kabule şayan bir tanım yapmayı guumlccedil bulmuşlardır121 DSM-IV şoumlyle bir accedilıklama
yapmaktadır ldquoBu el kitabı her ne kadar zihinsel bozuklukların bir tasnifini yapsa da
itiraf etmek gerekir ki hiccedilbir tanım ldquozihinsel bozukuluklarrdquo kavramının tam sınırlarını
belirleyemeyecektir Zihinsel bozukluk kavramı tıp ve diğer bilim kavramları gibi
buumltuumln durumları iccedileren tutarlı kullanışlı bir tanımdan yoksundurrdquo122 DSM-5rsquoe goumlre
akıl hastalığı (zihinsel bozukluk) ldquozihinsel faaliyetin altında yatan psikolojik biyolojik
veya gelişimsel aşamalardan birindeki işlev bozukluğunu yansıtan bireyin bilişsel
faaliyetlerinde duygusal duumlzeninde veya davranışlarında klinik olarak belirgin
rahatsızlıklarla karakterize olan bir sendromdurrdquo123 Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuuml akıl
hastalıkları iccedilin ldquoakıl hastalıkları farklı semptomlara sahip oldukccedila kapsamlı sorunları
iccedilermektedir Bununla beraber bu hasatalıklar genellikle birtakım anormal duumlşuumlncelerin
duyguların davranışların ve başkalarıyla ilişkilerde anormalliklerin birleşimi ile
karakterize edilmektedirrdquo 124accedilıklamasını yapmaktadır
Akıl ve ruh hastalığının ne olduğu etrafındaki tartışmalardan dolayı olsa gerek
psikiyatri ile ilgili kitaplar genel olarak incelendiğinde akıl ve ruh hastalığından ziyade
akıl ve ruh sağlığının tanımlanmış olduğu goumlruumllmektedir Akıl ve ruh sağlığı genel
olarak bireyin kendisi ve ccedilevresiyle uyumlu ve dengeli bir ilişki iccedilerisinde olması olarak 119 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 13 120 Yacircsicircn ldquoEserursquol-emracircdinrsquonefsiyyeti versquol-akliyyeti alacircrsquol- mesrsquoucircliyyetirsquol-cinaicircrdquo 17 121 Adrian Rain The Psychopathology of Crime ( London Academic Press Inc 1993) 3 122 Dan J Stein vd ldquoWhat is a Mental Psychiatric Disorder From DSM-IV to DSM-Vrdquo Psychological
Medicine 40 sy 11 (2010) 1759-1765 (doi 10 1017S0033291709992261) 123 http webpsychologytodaycom (0207 2019) 124 http webwhoint (0207 2019)
33
tanımlanırken aksi ise ruh hastalığına işaret etmektedir Psikolojik rahatsızlık yaşayan
kişiler duygu duumlşuumlnce ve davranışlarında suumlreklilik arz eden tutarsızlıklar aşırılıklar
uygunsuzluklar ve yetersizlikler sergilemektedirler Oumlyle ki neticede kişinin guumlnluumlk
ritmik hayatı ve sosyal ilişkileri bozulmaktadır125 Yukarıdaki satırların da işaret ettiği
gibi bir insana ruhsal hastalık teşhisinin konulabilmesi iccedilin kişide hastalıkla ilgili bazı
şartlar aranmaktadır Bunlar Belirtilerin belirli oran ve suumlrede var olması kişiyi ya da
ccedilevresini rahatsız etmesi ve kendini ya da ccedilevresini ccedilare arayışına suumlruumlklemesidir
Belirli bir suumlredir mevcut olan bir grup belirtinin kişinin guumlnluumlk işlevselliğini bozması
uumlzerine ruhsal hastalık tanısı konur
Birccedilok ruhsal hastalık ilaccedil ya da psikolojik tedavi yardımıyla kolayca
duumlzelebilmektedir Ancak bazı ruhsal hastalıklar nispeten her ne kadar az goumlruumllseler de
ccedilok daha zor duumlzelebilmektedir Bu hastalıklara yakalanmış olan bireyler bireysel
guumlccedilluumlkler yaşamakta ccedilevrelerine ve topluma da oldukccedila fazla sıkıntı yaşatabilmektedir
Akıl hastalarının oumlzellikle de paranoyak semptomlar goumlsteriyorlarsa normal insanlara
goumlre daha fazla şiddet eğiliminde olduklarını goumlsteren deliller vardır126
Tezimizde dikkate aldığımız DSM-4rsquouumln tasnifine goumlre akıl ve ruh hastalıklarının veya
modern tabirle zihinsel bozuklukların tasnifi genel olarak şoumlyledir
1 Genellikle ilk kez bebeklik ccedilocukluk ya da ergenlik doumlneminde tanısı konan
bozukluklar Oumlrneğin Ağır mental retardasyon dikkat eksikliği ve yıkıcı davranış
bozuklukları
2 Delirium demans amnestik ve diğer bilişsel bozukluklar
3 Genel tıbbi bir duruma bağlı mental bozukluklar
4 Madde kulanımına bağlı bozukluklar
5 Şizofreni ve diğer psikotik bozukluklar
6 Duygudurum bozuklukları
Depresif ve bipolar bozukluklar bunlardandır
7 Anksiyete bozuklukları
8 Somatoform bozukluklar
9 Yapay bozukluklar
10 Dissosiatif bozukluklar
125 Ruh Sağlığı Kavramı ve Psikolojik Bozukluklar http webaydinpoltr (22042019) 126 Eric Silver ve Brent Teasdale ldquoMental Disorder and Violence An examination of Stressful Life
Events and Impaired Social Supportrdquo Social Problems sy 52 (2005) 62-78 Sheilagh Hodgins ldquoMental
Disorder Intellectual Deficiancy and Crimerdquo Archieves of Gen Psychiatry sy 49 (1992) 476-483
34
11 Cinsel bozukluklar ve cinsel kimlik bozuklukları
12 Yeme bozuklukları
13 Uyku bozuklukları
14 Başka yerde sınıflandırılmamış olan duumlrtuuml kontrol bozuklukları
15 Kişilik bozuklukları
16 Uyum bozuklukları
Bu tezde mezkur hastalık (bozukluk) grubu iccedilerisinden adli psikiyatri kaynaklarına goumlz
atıldığında şiddet ve succedil ile olan bağlantısı oumlne ccedilıkan şizofreniye ve duygudurum
bozukluklarından majoumlr depresyon ve bipolar bozukluğa yer verilecektir
23 Şizofreni
Şizofreni hastalığı yukarıda bahsedilen nadir fakat zor psikolojik hastalıklardan biridir
Geccedilen yuumlzyıldan beri psikiyatristleri en ccedilok uğraştıran bu karmaşık hastalığın ccedileşitli
youmlnleri hala accedilıklanamamıştır127 Genellikle belirgin halluumlsinasyonlar veya sanrılarla
(hezayanlarla) ilerleyen bilişsel duygusal veya fonksiyonel bozukluklarla değişkenlik
goumlsteren kronik genellikle tekrar eden bir hastalıktır Bireyin oumlzbakım becerilerindeki
sorunlarla beraber gerccedilekle gerccedilek olmayanı ayırt edebilme yetisinde zorluklara neden
olur128
Hiccedilbir sınır tanımayan bu hastalık her yerde her ırktan her sınıftan insanda cinsiyet
ayrımı yapmaksızın eğitim ve din farkı goumlzetmeksizin ortaya ccedilıkabilir129 Bununla
beraber hastalığın sosyo-ekonomik youmlnden duumlşuumlk veya duumlzensiz kesimlerde daha ccedilok
goumlruumllduumlğuumlne dair veriler bulunmaktadır Ne var ki gelişmiş uumllkelerde hastalığın
seyiroumlzellikleri daha ciddi olmaktadır ve bu uumllkelerde de yine kent merkezlerinde
goumlruumllme oranı kırsal kesimlere goumlre 2-4 kat artrmaktadır130
Şizofreninin sıklığına dair yapılan ccedilalışmalar duumlnya nuumlfusunun 1rsquoinden daha azının
bu hastalıktan etkilendiğini goumlstermektedir131 Yani her yuumlz insandan birinde yaşamının
bir doumlneminde şizofreni gelişir132 Bu hastalık Amerikarsquoda yetişkin nuumlfusun 02 ndash
2rsquosini yani 45 milyon insanı etkilemekte ve ruh sağlığı hastanelerinde bulunan
127 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 189 128 Ruhi Yavuz ldquoŞizofrenirdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklarrdquo iccedilinde edMuumlfti Uğur
vd (İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Tıp Eğitimi Etkinlikleri
Sempozyum Dizisi 2008) 49 129 Yıldız Şizofreni 7 Ertuğrul Koumlroğlu Şizofreni (Ankara Hekimler Yayın Birliği 2016) 16 130 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozuklukları190 131 Yavuz ldquo Şizofrenirdquo 50 132 Koumlroğlu Şizofreni 16 Yıldız Şizofreni 7
35
hastaların yaklaşık 30rsquounu oluşturmaktadır Hastalığın sıklığının ve yaygınlığının
erkekler ve kadınlar arasında eşit olduğu bazı kaynaklarda belirtilse de133 erkek ve kadın
arasında farklılık goumlsterir Son yıllarda yapılan ccedilalışmalarda erkeklerde kadınlara
nispeten 09- 24 oranında daha sık goumlruumllduumlğuuml ve daha erken yaşta ortaya ccedilıkıp daha
zor tedavi edildiği tespit edilmiştir 134
Şizofreni daha ccedilok ergenlik yıllarının sonlarında ve genccedil erişkinlik doumlneminde başlar
En sık başlama yaşı olarak kaynaklarda 16-30135 18-45136 ve erkeklerde 15-25
kadınlarda 25- 35137 aralıkları verilmektedir
Şizofrenlerin yaklaşık yarısı hayatlarında en az bir kere intihar girişiminde bulunurken
12-13rsquouuml hayatlarına bu şekilde son vermektedir Bu hastaların 75rsquoinden fazlası
sigara 30-50rsquosi alkol ve 5-10rsquou da esrar kulanmaktadır Evsizlerin 13 ndash 23rsquouuml de
şizofrendir138 Hastalık bu tanıyı almış olan kişileri ve ailelerini oumlnemli oumllccediluumlde etkiler ve
yeterince tedavi edilmediğinde topluma insanlığa maliyeti ccedilok yuumlksek olur Şizofreni
beynin fiziksel yapısında ve fonksiyonunda ortaya ccedilıkan bir sorundur ve bu hastalıkta
duyarlılık ve yatkınlığın roluuml diğer ruhsal hastalıklara goumlre daha belirgindir139
231 Tarihccedile
Mısır papiruumlslerinde eskiccedilağ Sanskrit yazılarında Ccedilin tıp metinlerinde şizofreniye
rastlanmakta140 ve Hipokrat okuluna bağlı Yunan hekimlerin yazılarında şizofrenik
tuumlrde belirtiler goumlsteren hastalıkların tanımlandığı bilinmektedir Orta Ccedilağ Avruparsquosında
da korku uyandıran ve şeytana tutulduğu duumlşuumlnuumllen insanların oumlnemli bir kısmı da
kuşkusuz şizofreni hastalarıydı 17 yuumlzyılda Avrupalı hekimlerden bazısının bu
hastalığı az ccedilok tanıdıklarını goumlsteren yazılar vardır141 Uumllkemizde Kapadokya youmlresinde
yaşamış Areteus ve İS II yuumlzyılda yaşamış Soranus şizofrenik tepkilerden bazılarını
133 Rod Plotnik ve Haig Kouyoumdjian Psikolojirsquoye Giriş ccedilev Tamer Geniş (İstanbul Kaknuumls Yayınları
2007) 538 134 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı 190 Yavuz ldquoŞizofrenirdquo 53 135 Koumlroğlu Şizofreni 16 136 Alp Uumlccedilok ldquoŞizofreni ve Benzeri Psikozlarrdquo Ruhsal Hastalıklar iccedilinde ed Nevzat Yuumlksel (Ankara
Nobel Tıp Kitapevleri 2006) 8 130 137 Salih Yaşar Oumlzden Adli Psikiyatri (İstanbul Nobel Akademik Kitapccedilılık 2015) 121 138 Oumlzden Adli Psikiyatri 122 139 Yıldız Şizofreni 21 140 Edward HTaylor Assesing Diagnosing and Treting Serious Mental Disorders A Biological
Approach (Oxford Oxford University Press 2014) 109 141 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 189
36
guumlnuumlmuumlze oldukccedila yakın bir şekilde tanımlamıştır142 Alman ruh hekimi Emil Kraepelin
bu hastalığı erken yaşlarda başlayan varsanı (halluumlsinasyon) ve sanrılarla giden
suumlreğen olan ve bilişsel yıkıma yol accedilan erken bunama (dementia praecox) olarak
tanımlamıştır İsviccedilreli ruh hekimi Eugen Bleuler ise bu hastalıkta zihinsel işlevlerdeki
yarılmanın ya da boumlluumlnmenin oumlnemli olduğunu vurgulamış erken başlamanın veya
bunama ile sonuccedillanmanın zorunlu olmadığını soumlylemiştir 1911rsquode hastalığa
Yunancarsquoda yarılmış akıl anlamına gelen schizo-phrenia adını vermiştir143 1937rsquode ise
Alman ruh hekimi Kurt Schneider bu hastalık iccedilin tipik olabilecek belirtileri
tanımlamıştır144
Guumlnuumlmuumlzde uzmanlar bu hastalık iccedilin aynı tanı oumllccediluumltlerini kullanarak teşhis
koymaktadır Aslında şizofreninin kendine oumlzguuml bir belirtisi olmayıp ancak belirtiler
kuumlmesinin bir doumlnemde bireyin yaşamına olan etkisi goumlz oumlnuumlne alınarak tanı konur
Buguumln ruhsal hastalıkların tanımlanmasında kullanılan iki tanı dizgesi DSM-5 ve ICD-
10 de şizofreni tanısı goumlzleme ve hasta oumlykuumlsuumlne dayanmaktadır Şizofreni iccedilin kesin
labaratuar incelemesi sonucu elde edilen bir bulgu ya da fizik muayene bulgusu
olmadığı iccedilin tanı koymak goumlruumlşmeye davranışların incelenmesine ve ruhsal bulgulara
dayanmak zorundadır145
DSM-5rsquoe goumlre şizofreni tanı oumllccediluumltleri şunlardır
Aşağıdaki belirtilerden en az ikisi en az bir ay suumlreyle hastada bulunuyor olmalıdır
(tedavi edilmişse bu suumlre daha kısa olabilir )
Sanrılar (Duumlşuumlnce bozuklukları )
Varsanılar (Algı bozulmaları )
Dağınık duumlşuumlnceler (dağınık ccedilağrışımlar konu dışı sapmalar tutarsız duumlşuumlnce
yapısı)
Hareket ve davranışlarda uygunsuzuk (dağınık ya da donakalımsal hareketler
davranış bozulması)
Duygulanımda donuklaşma duumlşuumlncede yoksullaşma irade azalması
Kişinin işinde toplumsal ilişkilerinde ve oumlzbakımında oumlnceki duumlzeye goumlre bir gerileme
yıkım goumlruumllmelidir
142 Engin Geccediltan PsikodinamikPsikiyatri ve Normal dışı Davranışlar (İstanbul Remzi Kitabevi 2000)
121 143 Yunancarsquoda schizis boumlluumlnme parccedilalanma phren zihin anlamına gelmektedir Arapccedila kaynaklarda
şizofreni الفصام olarak karşımıza ccedilıkmaktadır 144 Bkz Marc-Louis Bourgeois Şizofreni (Ankara Dost 2016) 13-39 145 Yıldız Şizofreni 27
37
Bozukluk oumlncuuml veya kalıntı belirtileri de kapsayabilmekle beraber en az altı aydır
suumlruumlyor olmalıdır
Belirtiler başka bir beyin bozukluğundan alkol madde ve ilaccedil kullanımından başka
ruhsal bozukluklardan kaynaklanıyor olmamalıdır146
Bu oumllccediluumltler karşılanıyorsa kişinin tanısı şizofreni olarak belirlenebilir Belirtiler her
zaman tam olarak şekillenmemiş olabileceği gibi aralarında da sinsi dalgalı geccedilişler
goumlruumllebilir hastalık suumlresince suumlrekli goumlruumllmeyebilirler Her hasta tuumlm belirtileri her
zaman goumlstermez ve her hastanın belirtileri kendine oumlzguuml olabilir Yukarıdaki belirtilere
ek olarak hastalığa eşlik eden başka belirtiler de olabilir Şizofreni teşhisi konmuş
bireylerin genel oumlzelliği hem bireysel bakımlarında hem toplumsal işlevsellik
alanlarında ccedilalışma okuma ve ebeveyn sorumluluklarında birtakım sorunlar yaşıyor
olmalarıdır Ayrıca ccediloğunun iccedilgoumlruumlsuuml yoktur yani hasta olduklarını kabul etmezler147
Şizofreni beynin bir gelişim bozukluğu olarak kabul edilir fakat bu bozukluğun hastalık
olarak ortaya ccedilıkmasında biyolojik psikolojik ve sosyolojik farklı etkenlerin rol aldığı
da var sayılmaktadır148 Hastalığın sebebi tam olarak bilinmemekle beraber nedenine
dair farklı tezler mevcuttur Genetik olup olmadığı ile ilgili ccedilarpıcı sonuccedillar tek yumurta
ikizleri ile yapılan ccedilalışmalardan gelmektedir Bu ccedilalışmalara goumlre tek yumurta
ikizlerinde hastalığın goumlruumllme oranı 50rsquodir 1930rsquoda duumlnyaya gelen ve genlerinin
100rsquouumlnuuml paylaşan doumlrduumlz kız kardeşlerin doumlrduumlne de şizofreni teşhisi konması da
genetik mirasa ilginccedil bir oumlrnektir149 Anne ve babanın ikisinin de hasta olması
durumunda hastalık riski 35- 46 arasındadır Yakın akrabalarda hastalık olması
halinde normal nuumlfustakine nispeten hastalığın goumlruumllme oranı 7-10 kat artmaktadır150
Ccedilevresel faktoumlrler arasında hamilelik ve doğum komplikasyonları kan uyuşmazlığı
annenin madde kullanımı gibi faktoumlrlerin etkili olabildiği var sayımıyla beraber151
hastalığa yatkınlığı olan kişilerde stresli ccedilevresel etkenlerin şizofreni semptomlarının
gelişmesine katkıda bulunduğu tezi de bunlardan biridir Şizofreninin beyinde belli
alanların yapısal bozukluğu ile ilişkili olduğuna dair fizyolojik yaklaşımlar ve dopamin
artışının seratonin azlığının bu hastalığa neden olduğuyla ilgili noumlrokimyasal tezler de
146 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 203 147 Koumlroğlu Şizofreni 16 148 William Bobo ldquoThe Neurobiology of Schizophreniardquo Psychiatry iccedilinde edAllanTasman vd (West
Sussex Wiley 2008) 300 149 Plotnik ve Kouyoumdjian Psikolojirsquoye Giriş 539 150 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 216 151 Yavuz ldquoŞizofrenirdquo 50
38
burada zikredilmelidir152 Buguumln tespit edebildiğimiz kadarıyla hastalık
değerlendirilirken bio-psiko-sosyolojik yaklaşımla hareket edilerek mezkur
yaklaşımlardaki etkenlerin hepsinin etkileşim iccedilinde olabileceği goumlz oumlnuumlnde
bulundurulmaktadır
232 Belirtiler
Psikotik153 bir bozukluk olan şizofreniye yatkınlığı olan bireylerde şizofreni gelişmeden
oumlnce hastalığa işaret eden bazı belirtiler fark edilebilir Şizofreni hastalarının geccedilmişe
youmlnelik video kayıtları incelendiğinde bazılarının akranlarına goumlre daha zayıf duygusal
tepkiler goumlsterdikleri duygusal tepkilerinin kardeşlerinden farklı olduğu
toplumsallaşmaktan dayanışma birliktelik ve rekabete dayalı oyunlardan uzak
durdukları sıklıkla da hareket ve dikkat sorunları yaşadıkları saptanabilmektedir154
Kimi hastalarda başlangıccedil ccedilok yavaş ve sinsi olabilir Genellikle ilk belirtileri
depresyon guumlnluumlk aktivitelerden zevk alamama ve toplumdan uzaklaşmaktır Hasta
başlangıccedilta sıklıkla okuduğunda odaklanamamaya başlamak sayısal becerilerinin
duumlşmesi unutkanlaşmak ve mantıksal ilişkiler kurmakta guumlccedilluumlk ccedilekmek gibi zihinsel
işlev bozuklukları goumlsterir155 İccediline kapanık halde kendi duumlnyasında garip duumlşuumlnce ve
davranışlarla dolaşmaya başlar İlgi ve merakını kaybedebilir Aşırı dinsel uğraşlar
doğauumlstuuml guumlccedillere ilgi artışı aşırı oumlzdoyurum gibi takıntılı duumlşuumlnce ve davranışlarla
alttan alta hastalık suumlrecinin etkisine girmiş olabilir156 Hastaların aileleri bu tuumlr
sorunları ergenlik sorunları olarak goumlruumlp geccediliştirebilirler ya da ccedilocuklarının giderek
gerccedileklerden koptuğunu fark etmeyebilirler Uzmana başvurduklarında da bu yaşlarda
bu tuumlr davranışların normal olduğu soumlylenebilir ccediluumlnkuuml erken evrelerde tanı koymak
guumlccediltuumlr157 Aslında şizofreni sanrı ve taşkınlık gibi belirtileri ortaya ccedilıktığında başlıyor
gibi goumlruumlnse de başlangıcının ccedilok daha gerilere gittiği soumlylenebilir
Şizofeninin belirtileri hemen hemen her hastada bir veya birkaccedilı bulunan psikoz
belirtileri negatif belirtiler bilişsel bozukluklar duygudurum bozuklukları ile davranış
152 Salih Yaşar Oumlzden Adli Psikiyatri (Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2015) 122 153 Psikoz psikolojik veya başka nedenlerle gerccedileği değerlendirme yeteneğinin kaybolduğu durumları
tanımlamaktadır 154 Yıldız Şizofreni 30 155 Koumlroğlu Şizofreni 16 156 Yıldız Şizofreni 31 157 Koumlroğlu Şizofreni 17
39
bozuklukları şeklinde tasnif edilebilir158 Her hastada her belirti goumlruumllmediği gibi bir
hastada da bazıları oumlne ccedilıkabilir kimi zaman goumlruumlnuumlp kimi zaman ortadan kaybolabilir
Psikoz belirtilerine pozitif belirtiler de denmektedir Bunlar zihinsel fonksiyonlardaki
aksaklıklar nedeniyle oluşan normalin dışında fazlalık aşırılık ve saccedilmalık olarak
varsayılan halluumlsinasyonlar hezeyanlar katatonik belirtiler ve konuşma bozukluklarıdır
159 Hezeyanlar (sanrılar) kişinin iccedilinde yaşadığı kuumlltuumlruumln ve bağlı olduğu dinin
muumlntesiplerince paylaşılmayan yanlış inanışlardır Birccedilok tuumlruuml vardır Hastanın gizli
oumlrguumltlerin kendini izlediği birilerinin onu zehirlemek istediği gibi kuşkuculuk
hezeyanları veya oumlzel yeteneklerinin oumlzel becerilerinin olduğuna (oumlrn Mesih olduğuna
Tanrı olduğuna inanması) gibi sık goumlruumllen buumlyuumlkluumlk hezeyanlarıyla bir organının
ccediluumlruumlmuumlş olduğuna inandığı bedensel hezeyanlar ve eşe ya da sevgiliye şiddet
kullanımıyla sonuccedillanabilen kıskanccedillık hezeyanları bunlardan bazılarıdır160
Haluumlsinasyonlar (varsanılar) başkalarının tecruumlbe etmediği gerccedilek olmayan duyusal
algılardır yani kişi dışsal bir uyarı olmaksızın işitme goumlrme tatma koku alma ve
dokunma duyu alanlarında varlıklar algılar Şizofreni tanısı almış kişilerin doumlrtte uumlccediluumlnde
işitme doumlrtte birinde goumlrme halluumlsinasyonları olur İşitme varsanıları ldquokendini asrdquo
ldquoMurat korkağın tekirdquo gibi genelde olumsuz sesler olabilir Bedenine elektrik verildiği
kolunun bacağının kesildiği veya goumlruumllmeyen yaratıkların kendisiyle cinsel ilişkiye
girdiği gibi şeyler dokunma varsanısına oumlrnek verilebilir Dışarıdan bakıldığında kişinin
kendi başına guumlluumlyor konuşuyor olması işitme halluumlsinasyonun goumlstergesidir Hastalar
halluumlsinasyonları ccediloğunlukla gerccedilek kabul eder ve ona goumlre davranır161 Bu
halluumlsinasyonlar ciddi şiddet eylemlerine neden olabilir Oumlrneğin terapi esnasında genccedil
bir hasta terapistini aniden yumruklamaya başlamış ve terapist yere duumlştuumlğuumlnde de ccedilok
ciddi bir şekilde kaburgalarını tekmelemiştir Hastayla yapılan muumllakat sonrasında
hastanın terapistin şeytana doumlnuumlştuumlğuumlnuuml goumlrduumlğuuml anlaşılmıştır162
Negatif belirtiler olağan duygu duumlşuumlnce ve davranışların olmayışıyla karakterizedir
Pozitif belirtiler artma azalma goumlsterirken negatif belirtiler zamanla kalıcılık kazanır
Hastanın az konuşması veya konuşma yoluyla az şey aktarabilmesi (aloji) kişisel amaca
158 Koumlroğlu Şizofreni 21 159 Orhan Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozukukları ( Ankara Hekimler Yayın Birliği 1998) 182 Alp Uumlccedilok
ldquoŞizofreni ve Diğer Psikotik Bozukluklarrdquo 8 130 160 Koumlroğlu Şizofreni22 Yıldız Şizofreni 37 161 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 193 162 Edward HTaylor Assesing Diagnosing and Treting Serious Mental Disorders A Biological
Approach 120
40
youmlnelik ccedilalışmada isteksizlik istenccedil kaybı (avolisyon) hoşlanma zevk alma ve
eğlenmekte duumlşuumlş haz yitimi (anhedoni) negatif beilrtilerdendir
Bilişsel (duumlşuumlnce suumlreccedilleri ile ilgili) problemleri neticesinde odaklanmakta yeterli hızda
duumlşuumlnmekte guumlccedilluumlk yaşarlar Bellek sorunları oluşur Konuşmaları esnasında alakasız
başka konulara geccedilebilirler aniden ne soumlyleyeceklerini unutabilir yeni soumlzcuumlkler
uumlretebilirler Başkalarının yuumlz ifadelerinden ses tonundan gerekli anlamları
ccedilıkartamadıklarından onların duygularını uumlzuumlntuuml ve sevinccedillerini de
kavramayabilirler163
Algılarda bozukluk neticesinde kişide derinlik boyutu kaybolabilir insanlar veya diğer
varlıklar farklı şekillerde algılanabilir Kendi bedenini başkalarından ayıramayabilir
veya kendisini yarı erkek yarı kadın olarak algılayabilir Ağrıyı koklama işittiklerini
okuma duumlşuumlncelerini goumlrme gibi algı bozuklukları ortaya ccedilıkabilir Bazen goumlrsel ve
işitsel algılar birleştirilemez Oumlrneğin konuşmacının sadece soumlzleri algılanıp yuumlz ifadesi
algılanamaz ve yanlış yorumlara varılabilir
Duygudurum (affekt) bozukluklarında kişide depresyon anksiyete hareket ve
davranışlarda bozukluk oumlrneği olarak yavaşlamaları ince işleri yapmakta zorlanmaları
ellerindeki eşyaları duumlşuumlruumlp kırmaları oumlrnek verilebilir Katatoni adı verilen
donakalımda kişi saatlerce hareketsiz ve dışarıdan kendisine verilen şekli uzun suumlre
koruyarak kalabilir (mum esnekliği)164 Hasta katatoniden aniden ccedilıkabilir ve bu esnada
şiddet goumlsterebilir Yolda tanımadığı insanlarla konuşmak tartışmaya girmek ccediloumlp
toplamak ortalıkta soyunmak hacet goumlrmek ve cinsel davranışlarda bulunmak da
şizofrenlerde goumlruumllebilen davranış bozukluklarındandır165
233 Tedavi
Hastaların 25rsquoinde iyileşme olur ve olağan yaşama doumlnerler 50-70rsquoinde tedavi ile
belirtiler yatışmakta ve bu belirtiler kişinin işlevselliğini bozmayacak duumlzeye
getirilebilmektedir Kişi iki yıldır hastalanmadan yaşayabiliyor normal bir sosyal hayat
suumlrebiliyorsa iyileşmiş kabul edilir Bu oumllccediluumltlere goumlre iyileşme oranının 15-35
arasında olduğu bildirilmektedir166 Şizofreninin ilaccedilla tedavisinde genellikle
163 Koumlroğlu Şizofreni 24- 25 164 Yıldız Şizofreni40-41 47 165 Yıldız Şizofreni 48 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 205 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve
Bozukukları 179 166 Bkz Lambert M vd ldquoRates and predictors of remission and recovery during 3 years in 392 never-
treated patients with schizophreniardquo Acta Psychiatrica Scandinavica 118 sy 3 (2008) 220-229
41
antipsikotik ilaccedillar kulanılır İlaccedillar hastalığı ortadan kaldırmasa da belirtileri
gidermekte ve hastanın duyarlılık eşiğini yuumlkseltmektedir Kafa derisinden duumlşuumlk
şiddette elektrik akımı verilerek uygulanan EKT (Elektro-konvuumlsif terapi) youmlntemi ve
benzer metotlar da ilaccedil tedavisinin yanı sıra uygulanan youmlntemlerdir167 Bunlarla
beraber psikoterapi gibi ruhsal ve toplumsal tedaviler de iyileştirmede rol alır168
Hastanın tedavi sırasında ve sonrasında aile ve sosyal ccedilevresinden de destek goumlrmesi
oumlnemlidir
234 Şizofrenide Ceza Ehliyeti
Succedil işleyen akıl hastalarının yaklaşık uumlccedilte biri şizofreni hastaları olup ceza ehliyeti
olmayan akıl hastaları arasında da en sık rastlanan yine onlardır169 Duumlşuumlnce iccedileriğinde
bozukluğun baskın olduğu ldquobeni izliyorlar bana komplo kurmuşlarrdquo gibi koumltuumlluumlk (perse
kuumlsyon )sanrılarının ve kuşkuculuk sanrılarının sık goumlruumllduumlğuuml170 paranoid alt tip ise
bunların arasında en sık goumlruumllen şizofreni tuumlruumlduumlr171 Şizofreni hastaları hastaneye
girmeden oumlnce de tehditkar ve şiddet eğiliminde olup hastaneden salındıktan sonra da
sık sık polisle karşı karşıya gelmekte fakat cezaları duumlşuumlruumllmektedir172 Toplumun
geneline oranla şiddet eğiliminde oldukları173 ve madde kullanımının eşlik ettiği
durumlarda şiddet eğilimi ve succedil oranının artış goumlsterdiği bilinmektedir174 Erkek
cinsiyeti paranoid tip tanısı duumlşuumlk sosyoekonomik duumlzey alkol ve madde kullanımı
tıbbi tedaviye uyumsuzluk succedil esnasında aktif hezeyanların varlığı ve anti sosyal kişilik
bozukluğu ek tanısının varlığı şizofrenlerde cinayet riskini artıran sebepler olarak ifade
edilmiştir175 Şizofrenler oumllduumlrmek oumllduumlrmeye teşebbuumls yaralama kavga firar gibi succedil
teşkil eden ccedilok ccedileşitli psikiyatrik reaksiyonlar goumlsterirler Acı ccedilekme korku hezeyanları
ve kıskanccedillık hezeyanları şizofrenlerin fiillerindeki başlıca motivasyonlardır Bu
167 Yavuz ldquoŞizofrenirdquo 56 Yıldız Şizofreni 96-113 168 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 239 Yıldız Şizofreni 114 169 Jiri Modestin ve Roland Amman ldquoMental Disorder and Criminality Male Schizophreniardquo
Schizophrenia Bulletin 11 sy 1 (1996)70 170 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 205 171 Salih Yaşar Oumlzden Adli Psikiyatri 127 172 Modestin ve Amman ldquoMental Disorder and Criminality Male Schizophreniardquo 70 173 Bkz Treatment Advocacy CenterrdquoRisk Factors For Violencerdquo A Background Paper From The Office
Of Research and Public Affairs (2016) 1-5 Hatice İmer Aras ldquoŞizofrenide Şiddetrdquo Psikiyatride Guumlncel
Yaklaşımlar 6 sy 1 (2014) 45 174 Elizabeth Walsh Alec Buchanan and Thomas Fahy ldquoViolence and schizophrenia examining the
evidencerdquo British Journal of Psychiatry sy 180 (2002) 180 175 Hasan Belli vd ldquoŞizofrenide Şiddet ve Cinayet Eylemi Risklerin Değerlendirilmesi Oumlnleyici
Tedbirler ve Tedavide KlozapinrsquoinYerirdquo Duumlşuumlnen Adam Psikiyatri ve Noumlroloji Bilimleri Dergisi sy 24
(2011 ) 2
42
hastalar daha ccedilok anne baba kardeş eş gibi aile fertlerini oumllduumlruumlr ve yaralar ( 55mdash
694)176 Succedilların ccediloğunu ccedilıplak elle işlerler Bunu keskin ve kuumlnt cisimlerle (daha ccedilok
bıccedilak balta satır gibi ev aletleriyle) eylemler takip eder ki bu eylemlerinin duumlrtuumlsel ve
plansız olduğu kanaatini oluşturmaktadır177 Ateşli silahlar daha sonra gelmektedir
Şizofreni hastalarının işledikleri succedilların oumlzellikleri şoumlyle sıralanabilir
a) Succedilun sebebi accedilıklanamamaktadır
b) Oumllduumlrduumlğuuml kişiyi neden seccediltiği anlaşılamaz
c) Fiilin işlenişi hunharcadır
d) Succediltan sonra pişmanlık hissi yoktur
Birccedilok filme konu olan meşhur seri katillerden Ed Gein tecavuumlz ettiği kurbanların
derisini yuumlzuumlyor dişlerini soumlkuumlyor uzuvlarından kolyeler veya eldiven gibi eşyalar
yapıyordu Eşyaların ccediloğunu evini suumlslemek iccedilin yaptığını ifade eden Gein genel
şizofreni tanısıyla tedaviye alındı ve kanserden oumllduuml178 Tuumlrkiyersquode doksanlı yıllarda
ldquoccedilivici katilrdquo adıyla meşhur olan Suumlleyman Aktaş kurbanlarının kafataslarının muhtelif
yerlerine ccedilivi ccedilakarak oumlduumlrmuumlştuuml İki ccedilocuklu sıradan bir elektrik hat işccedilisiyken elektirik
ccedilarpması sonucu akli dengesini yitiren Aktaşrsquoın paranoid şizofreni olduğu ortaya
ccedilıkmıştı Aktaş kendisine verilen bir goumlrev nedeniyle ccedilivi ccedilakıyordu Yakalandığında
evinde sivriltilmiş ccedilivilerle beraber yeni kurbanlarının listesi mevcuttu ve hiccedil
iyileşmedi179
Tuumlrk Ceza Kanunursquonun 32 maddesine goumlre ldquoakıl hastalığı nedeniyle işlediği fiilin
hukuki anlam ve sonuccedillarını algılayamadığı veya bu fiille ilgili olarak davranışlarını
youmlnlendirme yeteneği oumlnemli derecede azaldığı iccedilin kişiye ceza verilmediğindenrdquo
şizofreni hastalarının genel olarak ceza ehliyeti yoktur Ancak haklarındaki 57 madde
gereğince akıl hastalarına oumlzguuml guumlvenlik tedbiri uygulanır Yuumlksek guumlvenlikli sağlık
kurumlarında koruma ve tedavi altına alınırlar Bu kurumlardan verilen raporlara goumlre
hakim veya mahkeme tarafından serbest bırakılabilirler180
İslam ceza hukuku accedilısından bakıldığında da şizofreni hastalarının genel olarak cuumlnun
kapsamında değerlendirilebileceği soumlylenebilir Hastalar succedil eylemlerinden oumlnce
suumlrduumlrduumlkleri hayat tarzları insani ilişkileri ile hastalıklarına dair işaretler vermektedir
176 Oumlzden Adli Psikiyatri 143 Hatice Demirbaş ldquoSuccedil ve Psikopatolojirdquo Adli Psikoloji iccedilinde ed Emre
Şenol-Durak ve Mithat Durak 155-172 (Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2017) 157 177 Demirbaş ldquoSuccedil ve Psikopatolojirdquo 159 178 httpweb mynetcom erişim (21072029) httpweb allthatsinterstingcom (22072019) 179 http webhuumlrriyetcom (21072019) 180 Oumlzden Adli psikiyatri 143
43
Oumlzellikle halluumlsinasyonlar ve hezeyanlar gibi pozitif semptomlarla vakıadan kopmakta
ve gerccedilek-gerccedilek olmayan doğru-yanlış ayrımını yapamamaktadırlar Yani hastanın
idrak ve şuuru kaybolmakta eylemlerinin anlam ve sonucunu kavrayamamaktadır
İslam ceza hukukundaki ceza tuumlrleri accedilısından tek tek bakıldığında bu bozukluğun
hadleri duumlşuumlreceği kesindir Zira genel kaide ldquoşuumlpheyle hadlerin duumlşuumlruumlleceğirdquo
şeklindedir ve şizofreni hastalarının goumlsterdiği semptomlar farklılık goumlsterse de aklın
zayıflığı şuumlphesini uyandıramaya yeterlidir Dolayısıyla ceza ehliyeti olmayan ve kararı
da geccedilerli sayılmayan akıl hastasının zina kazif gibi mali tazmin youmlnuuml olmayan had
cezalarında ne kendisi ne de akilesi bir sorumluluk altında olmayacaktır Ancak serika
(hırsızlık ) fiilinde kul hakları heder edilmeyeceğinden telef olan mal tazmin edilecektir
Kısas cezalarında da akli melekeleri olmayan şizofreni hastasına cezanın tatbik
edilmeyeceği accedilıktır Şizofreni hastasının kasdı hata sayılacağından kısas diyete
doumlnuumlşecek akilesi diyeti oumldeyecektir Burada dikkat edilmesi gereken nokta kısasın
duumlşmesi iccedilin şizofreninin tuumlruumlnuumln veya hastanın semptomlarının -daha doğru bir
ifadeyle- hastalıkla fiil arasındaki etkileşimin iyi tespit edilmesi gerektiğidir Ccediluumlnkuuml
buumltuumln şizofreni hastaları succedil eylemlerine imza atmamakta şizofreni ile succedil eylemleri
arasında zorunlu bir ilişki olmadığına işaret etmektedir Kısas cezaları kul haklarına
doumlnuumlk olduklarından hakların zayi olmaması iccedilin şizofreni ve succedil arasındaki bu ilişkinin
tayininde daha titiz davranılması gerekmektedir
Temel olarak akli melekelerini yitirecek derecede hasta olan bir şizofreni hastası ceza
ehliyeti olmadığından talsquozir cezalarından da muafdır Ancak tarsquozir cezaları ccedilok geniş
yelpazelidir ve kişilerin sosyal ekonomik psikolojik durumuna goumlre tatbik edilebilen
cezalar olduğundan ileri semptomlara sahip olmayan bir şizofrene gerekli goumlruumllduumlğuumlnde
tersquodib amaccedillı olarak uygulanabilir
Bir şizofreni hastasının hastalığının derecesi ne olursa olsun işlediği succedilun tuumlruuml had
kısas tarsquozir cezalarından hangisini gerektirirse gerektirsin hastanın guumlvenlik tedbirleri
altında tedavi altına alınması zorunludur Yukarıda oumlrneklerini verdiğimiz hunharca
cinayetler sık olmasa da kurbanların ve kamunun vicdanlarında derin yaralar accediltığı
kesindir Cinayetler sonrasında diyetin dahi teskin edemeyeceği uumlzuumlntuuml ve endişeleri
hastanın tedavi amaccedillı oumlzguumlrluumlğuumlnuumln kısıtlanmasını bir nebze giderecek ayrıca kamu
yeni cinayetlerden korunmuş olacaktır Nitekim goumlzetim altındayken salınan akıl ve ruh
44
hastalarının succedil oranlarında artışlar olduğunu tespit eden ccedilalışmalar mevcuttur181 ve
TCK da kamu yararını goumlzeterek 57 maddesinde guumlvenlik tedbiri olarak akıl
hastalarının tedavi edici kurumlara yatırılmaları ile ilgili karar almıştır
24 Duygudurum Bozuklukları
Temel bozukluğun duygulanımda (affekt) olduğu kabul edilen hastalıklara duygudurum
hastalıkları (mood disorders) veya duygulanım bozuklukları (affective disorders)
denilmektedir182 Duygulanım neşe keder oumlfke endişe vb duygusal tepkilerin
yaşanmasıdır yani kişinin uyaranlara olaylara duumlşuumlncelere duygusal tepki
goumlsterebilmesidir183 Engin Geccediltan ise duygu durumunun (mood) ldquoruhsal yaşamın
tuumlmuumlne bir doumlnem iccedilin suumlrekli egemen olan duygularrdquo olduğunu belirtmektedir184
Duygudurum hastalıklarına dair genel bir tanım şoumlyle verilmiştir ldquoNoumlbetler halinde
kendini goumlsteren bireyin işlevselliğini ciddi derecede bozan noumlbetlerinin iyileşmesi ve
noumlbetler arasında iyilik doumlnemlerinin mevcudiyetiyle karakterize hastalık suumlresince
hastanın duygu durumunda her zaman bir artışa sebep olarak periyodik veya doumlnemsel
şekilde tekrarlayan sendromlardırrdquo185 Bu hastalıklarda temel iki duygulanım bozukluğu
tablosu goumlruumlluumlr Mani ve depresyon (ccediloumlkkuumlnluumlk) Ancak bu iki tablo karışık olarak da
ortaya ccedilıkabilir Duygudurum bozuklukları DSM-4 ve ICD-10rsquoun tasniflerinde manik
ve depresif doumlnemlerin varlığına goumlre tek uccedillu (unipolar) ve iki uccedillu (bipolar)
bozukluklar olarak yer alır Hastalıkta manik doumlnem varsa ldquobipolarrdquo yoksa ldquounipolarrdquodır
veya ldquodepresyonrdquodur (DSM-Vrsquode ldquoDuygudurum Bozukluklarırdquo ana başlığı kaldırılmış
ldquoİki Uccedillu ve İlişkili Bozukluklarrdquo ile ldquoCcediloumlkkuumlnluumlk Bozukluklarırdquo olarak ikiye ayrılmıştır
Fakat genel yaklaşım temelde aynıdır)186 Başka bir ifadeyle depresif ataklar geccediliren
hastalarda majoumlr depresif bozukluklar (unipolar depresyon) hem manik hem depresif
ataklar geccediliren ya da sadece manik ataklar geccediliren hastalarda ise bipolar bozukluk
vardır187
181 ZE Kayatekin vd ldquoRuh Hastalarında Homisidal Saldırganlıkrdquo Psikiyatri ve Noumlrolojik Bilimler
Kongresi (1988)1 182 Olcay Yazıcı ve Sibel Ccedilakır ldquoDuygudurum Bozukluklarırdquo Psikiyatri iccedilinde (İstanbul İstanbul
Uumlniversitesi Yayınları 2009) 105 183 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 205 184 Geccediltan Psikodinamik Psikatri ve Normaldışı Davranışlar 149 185 MuumlfitUğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklar iccedilinde
ed Muumlfit Uğur İbrahimBalcıoğlu ve Neşe Kocabaşoğlu (İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşan Tıp
Fakuumlltesi Suumlrekli Tıp Eğitimi 2008) 59 186 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 264 187 Oumlzden Adli Psikiytri 148
45
241 Tarihccedile
Manikndashdepresif psikozun varlığı antikccedilağlardan Homerosrsquoun oumlykuumllerinden beri
bilinmektedir Eski dini kitaplarda da ağır depresyon geccediliren kişilerden
bahsedilmektedir İOuml V yuumlzyılda Hipokrat buguumln majoumlr depresyon olarak bilinen
hastalık iccedilin ilk kez melankoli ifadesini kullanmış ve sebebini ldquokara safrardquoya
bağlamıştır188 Mısır yazmalarında Galenrsquoin risalelerinde de manik- depresif bozukluğa
rastlanmaktadır Kapadokyalı Arateus da mani ve melankolinin belirtilerini neredeyse
guumlnuumlmuumlzle aynı şekilde tanımlamıştır İbn Sina da depresyona dair iyi tanımlamalar
yapmış ve ilginccedil oumlrneklerden bahsetmiştir 19yuumlzyıla gelindiğinde Emil Kreaplin erken
bunama ile manik depresif psikoz şeklinde bir taksim yapmış fakat bu hastalıkların
buguumlnkuuml şekliyle ldquo tekrdquo ve ldquoiki uccedillurdquo ayrımını oumlneren 1957rsquode Leonhard olmuştur 189
Duygudurum bozuklukları buumltuumln ruh hastalıkları arasında en yaygın olan sınıftır En sık
rastlanılanlarıysa depresyon ve bipolar bozukluktur Depresyonun yaşam boyu
yaygınlığı erkeklerde 15 kadınlarda 25rsquodir Yaşam boyu hastalanma riski
erkeklerde 8- 12 kadınlarda 20- 26 civarındadır Fakat bu oran giderek
eşitlenmektdir Kadınlarda en ccedilok 35-45 erkeklerde 55 yaşlarında goumlruumllmeye başlansa
da genccedil yaşlarda goumlruumllme yaşının ccedilok daha fazla olduğuna dair veriler artmaktadır 190
Bekarlık veya dul kalma erkeklerde depresyonu artırırken bekar kadınlarda evli
kadınlara nispeten durum tersini goumlstermektedir191
Bipolar bozukluğun yaygınlığı depresyona goumlre daha az olup cinsiyetler arasında da
oumlnemli bir fark bulunmamaktadır Yaşam boyu goumlruumllme sıklığı 12 olarak
bildirilmektedir Bipolar bozukluk her yaşta ortaya ccedilıkabilir Ortalama başlama yaşı 15-
35 olup erkeklerde 18 kadınlarda 20rsquodir192 Bipolar bozukluğun yuumlksek
sosoyoekonomik duumlzeylerde daha sık goumlruumllduumlğuuml ifade edilmiştir193
Duygudurum bozukluklarının nedenleri de biyolojik genetik ve psikososyal olarak
ayrılarak incelenmekteyse de tam nedenleri bilinememektedir Depresyon geccediliren
hastaların birinci derece akrabalarında bu hastalığın goumlruumllme ihtimali normale goumlre uumlccedil
188 Geccediltan Psikodinamik Psikiyatrive Normaldışı Davranışlar 157 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve
Hastalıkları 263 189 Nicola Khan Mental Disorder (Toronto University Of Toronto Press 2017) 58 Oumlztuumlrk ve Uluşahin
Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 263 190 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 273 191 Uğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 61 192 Yazıcı ve Ccedilakır ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 105 193 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 307
46
kat fazladır Bipolar bozuklukta bu kişilerin ccedilocuklarında hastalık riski 8 bulunurken
tek yumurta ikizlerinde oran 35rsquoi bulmaktadır194 Bu hastalıkların sebeplerine dair
noumlrobiyolojik ccedilalışmalar merkezi sinir siteminde yapısal bozuklukların varlığına işaret
ederken biyokimyasal araştırmalar da norepinefrin dopamin seratonin ve tiroit gibi
hormonların değişimine vurgu yapmaktadır Ancak bu ccedilalışmaların bulgularının sonuccedil
mu yoksa sebep mi olduğu tartışılmaktadır
Ccedilevre faktoumlrlerleri muumlstakil olarak her kişide hastalık etkisi yapmasa da genetik
yatkınlığı olan kişilerde hastalığın ortaya ccedilıkışı ve koumltuumlye gidişinde etkilidir İccedilinde
yaşanılan ailenin toplumun yapısı sevilen kişilerin veya sağlığın ani kaybı hatta ani
sevinccedil durumları bile hastalığın ortaya ccedilıkışında rol oynayabilir195
242 Belirtiler
Depresyondaki bir kişide genel olarak omuzlar duumlşuumlk yuumlz ccedilizgileri belirgin ve bakışlar
boştur Konuşması yavaş ve alccedilak seslidir Hasta yerinde duramaz devamlı elini
ovuşturur saccedilıyla giysileriyle oynar veya başka nesneleri ovup ccedilekiştirir
Duygulanımda uumlzuumlntuuml keder umutsuzluk karamsarlık değersizlik guumlccedilsuumlzluumlk gibi
duygular hakimdir Succedilluluk işe yaramazlık ve cezalandırılma duygularıyla oumlluumlm ve
intihar duumlşuumlncesi gelişir Kimi hastalarda bunaltı (anksiyete) tedirginlik panik
noumlbetleri obsesif duumlşuumlnceler hırccedilınlık ve oumlfke goumlruumllebilir Seyrek de olsa ccedilabuk
oumlfkelenme ve etrafından nefret etmek de soumlz konusu olabilir
Hastada uykusuzluk (insomnia) veya aşırı uyuma ( hipersomnia) goumlruumllebilir Genellikle
iştah ve kilo kaybı olurken tersi de olabilir Bedensel yakınmalarla gerccedilekte hasta
olmadığı halde doktor doktor dolaşabilir Enerji duumlzeyi duumlşer ve en basit işleri bile
yapmakta zorluk yaşar Duumlşuumlnce hızı yavaşlar ve hafızası zayıflayıp sıklıkla
unutkanlıktan şikayet eder
Depresyondaki bir hastada değersizlik ve succedilluluk duyguları hezeyan derecesine
ulaşabilir Koumltuumlluumlk (kovuşturma persekuumlsyon) hezeyanları duumlnyanın yok olacağına
dair nihilist hezeyanlar veya oumlluumlmcuumll bir hastalığa yakalandığına dair somatik
hezeyanlar ortaya ccedilıkabilir196
194 Uğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 62 195 Uğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 62 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkarı 284 196 Geccediltan Psikodinamik Psikiyatri ve Normaldışı Davranışlar 154-155 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve
Bozuklukları 222- 224
47
Mani doumlnemi depresyonun tersine duygudurumun yuumlkselmesiyle kişinin nerdeyse her
duyguyu abartılı bir şekilde yaşamasıyla karakterizedir Manik doumlnemdeki bir hasta ccedilok
hareketlidir aşırı guumlvenli davranışlarda bulunur ve renkli abartılı giyimi makyajı ile
dikkat ccedileker Hareketlerdeki bu artış onu bitkin duruma getirebilir Hekime
goumltuumlruumllduumlğuumlnde ise ccedilok iyi olduğunu duumlşuumlnduumlğuumlnden hem hekime hem onu getirenlere
oumlfkelenir Yuumlksek sesle hızlı ve kendine guumlvenerek konuşur konuşma esnasında daldan
dala atlar ama kimseye fırsat vermez
Manik bir hastada aşırı coşku aşırı neşe ve genellikle de aşırı oumlfke hakimdir Neşesi
etrafındakilere de sirayet eder ancak yakınları tarafından bu durum garip karşılanır
Tiyatral davranışlarda bulunup eleştirel soumlylevlerde ve duumlşmanca yorumlarda
bulunabilir Accedilık saccedilık kuumlfuumlrluuml konuşmalar şakalar yapabilir Onu durdurmaya
engellemeye ccedilalışanlara oumlfkelenip kuumlfuumlr edebilir saldırgan olabilir ve yaşamını
tehlikeye sokan eylemlere girişebilir
Mani doumlnemi esnasında uyku gereksinimi azalır guumlnlerce sabahlara dek uyumaz yine de
kendini yorgun hissetmez İştahı artsa da yemeye vakit bulamaz ve kilo kaybeder
Cinsel isteği de artış goumlsterir Hareketlerindeki hızlanmayla aşırı alışverişler duumlşuumlncesiz
iş yatırımları yapabilir sokakta para dağıtabilir ve uygun olmayan cinsel eylemlere
kalkışabilir
Bu doumlnemde kişi benlik kabarması yaşar Kendini aşırı guumlccedilluuml ve yetenekli herkesten
uumlstuumln hisseder Yeteneği olmadığı halde roman yazmaya beste yapmaya kalkışır
Hastanın kabaran benliği akıl almaz eylemlere girişmesine neden olabilir Manik
doumlnemdeki hastaların 50rsquosinde psikotik belirtiler goumlruumlluumlr Hasta Tanrı ya da oumlzel
kişilere yakınlık iddiasında bulunabilir Kuşku izlenme koumltuumlluumlk sanrıları da ortaya
ccedilıkabilir197
Majoumlr depresif bozukluk iccedilin DSM-5 kriterleri şunlardır
Normal işlevsellikte bozulma ile beraber iki haftalık bir suumlre zarfında goumlruumllen
1 Hemen her guumln yaklaşık guumln boyu suumlren depresif hal
2 Hemen her guumln yaklaşık guumln boyu suumlren tuumlm etkinliklere veya ccediloğuna karşı bir alaka
kaybı zevk alamama
3 İrade dışı belirgin kilo kaybı ya da iştahta artma veya azalma
4 Hemen her guumln ccedilok uyuma veya uykusuzluk
197 Geccediltan Psikodinamik Psikiyatri ve Normaldışı Davranışlar 151-152 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh
Sağlığı ve Bozuklukları 297- 300
48
5 Hemen her guumln yorgunluk veya enerji kaybı
6 Hemen her guumln değersizlik veya anormal succedilluluk duygusu
7 Hemen her guumln duumlşuumlnme ve yoğunlaşmada guumlccedilluumlk ccedilekme ve kararsızlık
8Tekrarlı oumlluumlm intihar duumlşuumlnceleri
9 Psikomotor faaliyetlerde aşırılık veya gerileme
oumlzelliklerinden en az beşi - iccedillerinde depresif duygudurumu veya zevk alma kaybıyla
bulunmak şartıyla beraber-- goumlruumllmelidirTeşhis konulabilmesi iccedilin hastanın bizzat
kendisi belirilerden muumlşteki olması veya dışarıdan bir goumlzlemcinin hastada bu
belirtilerin varlığını saptayıp ifade etmiş olması farketmez
Bu belirtiler herhangi bir maddenin etkisi veya fizyolojik bir hastalık sebebiyle
oluşmamalıdır
Kişinin sosyal hayatında işlevselliğinde bu belirtiler nedeniyle bozulmalar goumlruumlluumlr
Bu belirtiler sevilen birinin kaybı ile accedilıklanmamaktadır
Manik ataklarla seyreden bipolar 1 bozuklukta-DSM- Vrsquoin mani teşhis kriterleri
şunlardır
En az bir hafta suumlren olağan dışı suumlrekli yuumlkselmiş taşkın veya irritabl (rahatsız edici)
ayrı bir duygudurum bozukluğu doumlneminin bulunması
Bozukluk doumlneminde aşağıdaki belirtilerden en az uumlccediluumlnuumln bulunması
1 Oumlzsaygıda aşırı artma ve buumlyuumlkluumlk duygusu
2 Uyku ihtiyacında azalma (3 saat uyku ile dinlenmiş hissedilmesi)
3 Normalin uumlzerinde konuşkanlık
4 Fikir uccediluşmaları duumlşuumlnceleri yarışıyormuş gibi hissetme
5 Dikkatin kolaylıkla dağılması ve başka şeylere youmlnelmesi
6 Amaca youmlnelik etkinliklerde artış
7 Olumsuz sonuccedillar doğuracak zevk veren faaliyetlere aşırı katılma
Bu duygudurum bozuklukları kişinin sosyal hayatında bozukluklara neden olur kişinin
kendisine veya ccedilevresine zarar vermemesi iccedilin hastaneye kaldırılmasını gerektirecek
şiddettedir
Yukarıdaki belirtiler herhangi bir madde kullanımından veya tıbbi bir sorunun
fizyolojik etkilerinden bağımsızdır198
198 Oumlzden Adli Psikiyatri151- 153
49
243 Tedavi
Hastaların durumuna goumlre değişmekle beraber depresyonun ilaccedilla tedavisinde
guumlnuumlmuumlzde genel olarak antidepresanlar tercih edilmektedir Majoumlr depresyonda
psikotik oumlzellikler ortaya ccedilıkarsa antidepresanlara ek olarak antipsikotikler de
verilmektedir İlaccedil tedavisinin yanında EKT de uygulanabilmektedir Psikoterapiler de
tamamlayıcı ve hastalık tekrarını oumlnlemeye yardımcı tedavilerdir199
Bipolar bozukluk tedavisinde de hastaların farklılıkları dikkate alınır İlaccedilla tedavilerde
antidepresanlar antipsikotikler ve lityum gibi duygudurum dengeleyiciler kullanılır
İlaccedil haricinde EKT de kullanılabilir EKT yiyip iccedilmeyen saldırgan hastalarda etkili bir
youmlntem olabilir Depresyon da olduğu gibi psikoterapi bipolar bozuklukta
kullanılmaktadır200
244 Duygudurum Bozukluklarında Ceza Ehliyeti
Bu tuumlrdeki hastalıklar gerek teşhis gerek tedavi accedilısından tartışmalı olup şizofreniden
daha zor ve problemli hastalıklardır Bilişsel fonksiyonlar şizofrenideki kadar olmasa da
sanıldığından daha fazla hasara uğramaktadır Kişilerin hayatları suumlresince varlıklarını
koruyan hastalıklardır Hastalığın iyileştiği sanıldığı belirgin noumlbetlerin olmadığı
doumlnemlerde bile aslında sendromal veya sendromlardan daha az belirgin emareler
(subsendromlar) varlığını koruyabilmektedir201
Bipolar affektif bozukluk ve şiddet arasındaki ilişkiye dair farklı saptamalar
mevcuttur202 Genel kabul bu hastalıkla şiddet davranışları arasında anlamlı fakat buumlyuumlk
olmayan bir ilişkinin olduğudur Bazı yazarlar şizofreniden sonra succedil bakımından ikinci
sırada olan bipolar bozukluğun oumlzellikle manik doumlnemlerde saldırgan davranışlar
accedilısından şizofreniyi geride bıraktığını ifade etmektedir203 Bu hastalıklarda psikomotor
hızlanma ve duumlşuumlnce bozukluğu şiddet davranışına yol accedilmaktadır Succedil işleyen psikotik
hastalar arasında 194rsquo luumlk bir oranı bipolar hastaların oluşturduğu tespit edilirken
tutuklular arasında duygudurum bozukluklarının genel topluma oranla daha yuumlksek
199 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 289-296 200 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastaıkları 317- 321 201 Oumlzden 172 202 Bkz Seena Fazel vd ldquo Bipolar Disorder end Violent Crimerdquo Archgenpsychiatry 67 sy 9 (2010) 935
J Volavka ldquo Violence in schizophrenia and bipolar disorderrdquo Psychiatria Danubina 25 sy 1 (2013) 30 203 Elif Guumlneri Akıl Hastalıkları ve Şiddet (İstanbul İstanbul Geişim Uumlniversitesi Yayınları 2016) 48
50
olduğu saptanmıştır204 Ceza ehliyeti olmayan olgular arasında yapılan bir ccedilalışmada
13rsquouumlnde bipolar bozukluk ve 33rsquouumlnde depresif bozukluk saptanmıştır205
Manik hastalar şizofreni hastaları gibi ağır succedillar işlemez Goumlrevli memura hakaret gibi
soumlzel kavga yaralama gibi fiziksel tecavuumlz gibi cinsel iccedilerikli succedillar haneye tecavuumlz
kundaklama hırsızlık dolandırıcılık gibi mala youmlnelik succedillarla sarhoşluk ve tehdit gibi
succedillar işlerler206 Bipolar afektif bozukluk manik atak Tuumlrkiyersquode uygulamada kusur
yeteneğini sıklıkla otadan kaldıran hastalıklardandır207 TCKrsquonın 32 maddesi uyarınca
manik atakları doumlneminde hastalar tam ehliyetsiz sayılırlar ccediluumlnkuuml fiillerinin anlam ve
sonuccedillarını algılayamamaktadırlar Oumlzden ataklar arasındaki doumlnemde de ceza
ehliyetinin tam olmayacağı duumlşuumlncesindedir Buguumln bilimsel olarak atakların
goumlruumllmediği ara doumlnemlerde tam iyileşmenin olmadığı kabul edildiğinden yazara goumlre
tam ehliyetsiz olmasalar da eksik ehliyetli kabul edilmelidirler208
Majoumlr depresyon hastaları adli psikiyatrik vakalar arasında sayıca daha az olsalar da
işledikleri succedillar accedilısından ciddi bir durum arzetmektedirler Depresif hastalar
maniklerden daha ağır vakalardır ve işledikeri succedillar da daha dramatiktir Ağır
depresyon vakalarının oumlnemli bri kısmı birinci dereceden akrabalarını oumllduumlrmektedir
Ccedilocuğunu oumllduumlren anne babaların ccediloğunda psikoz veya majoumlr depresyon teşhis
edilmiştir Ccedilocuklarını oumllduumlren bu kişilerin ccediloğu cinayetin ardından intihar etmektedir
(annelerin 16 ndash 29 babaların 40- 60rsquoı)209 Cinayeti işleyen annelerin ccediloğunun
ldquokurtarmakrdquo duumlşuumlncesiyle veya psikotik atak esnasında sebepsiz olarak ccedilocuklarını
oumllduumlrduumlğuuml goumlruumlluumlr İntiharı duumlşuumlnen anneler de ldquobu acımasız duumlnyada ccedilocuklarını
annesiz bırakmamakrdquo fikriyle evlatlarını oumllduumlrebilmektedir Bu annelerde cinayet fikri
haftalar hatta aylar oumlncesinde ortaya ccedilıkabilir Hastalar olay yerinden kaccedilmak yerine
polise veya yakınlara kendilerini ihbar eder Atakların bittiği ve bilincin geri geldiği
doumlnemlerde ağır succedilluluk duygusu duyarlar Ccedilocuklarını oumllduumlren babaların da olay
oumlncesinde maddi sıkıntılar boşanma korkusu gibi zorlanmalar yaşadıkları ve psikoz
veya psikotik oumlzellikli depresyon hastası oldukları tespit edilmiştir
204 Bkz Ouml Saatccedilioğlu vd ldquoTutuklulardaDepresyonrdquo Duumlşuumlnen Adam Noumlroloji ve Psikiyatri Dergisi sy 9
(1996) 25-30 205 Bolu vd ldquoBir eğitim hastanesi psikiyatri kiniğinde adliolguların değerlendirilmesi beş yılık
incelemerdquo Guumllhane Tıp Dergisi sy 56 (2014) 2 206 Elif Guumlneri Akıl Hastalıkları ve Şiddet 48 Oumlzden Adli Psikiyatri 172-173 207 http webbarandoğanavtr (23072019) 208 Oumlzden Adli Psikiyatri 173- 174 209 Susan Hatters Friedman vd ldquoFilicide ndash Suicide Common Factors in Parents Who Kill Their Children
and Themselvesrdquo The Journal of the American Academy of Psychiatry and the Law sy33 (2005) 496
51
Ebeveyn cinayetlerinde (parasid) de depresyon şizofreniden sonra ikinci sırayı
almaktadır Genellike erkek hastaların işlediği bu cinayetlere akut psikozlar koumltuumlluumlk
sanrıları- eşlik etmektedir Bazı vakalar anne babalarının kendisine zarar verecek olan
sahte kişilerle değiştirilmiş olduğuna inanmaktadır (Capgras Sendromu) Cinayetler
genellikle ani gerccedilekleşse de genccedil ve daha oumlnce saldırgan davranış goumlsteren hastalar bir
aile faciasının habercisi olabilirler Bununla beraber bakıma muhtaccedil yaşlı ebeveynleri
olan ve intihar duumlşuumlnen bazı vakalarda da cinayet ebeveyni yalnız bırakmamak acıdan
kurtatrmak duumlşuumlncesiyle işlenebilmektedir210 Genellikle sevdiklerini ızdıraptan
kurtarma duumlşuumlncesiyle oumllduumlren majoumlr depresyon hastaları uzuvları kesme (oumlzellikle
cinsel uzuvları) gibi şiddet eylemlerine de imza atarlar TCKrsquonın 32 maddesine goumlre
ceza ehliyetleri yoktur Maniklerde olduğu gibi buguumln depresif hastaların da noumlbet arası
doumlnemlerde tam iyileşmedikleri ve subsendromları suumlrduumlrduumlkleri kabul edilmektedir211
Belli doumlnemlerde ortaya ccedilıkan ataklar ile karakterize bipolar bozukluk bize ilk olarak
klasik literatuumlrdeki cuumlnun gayr-ı mutbıkı hatırlatmaktadır Fukahanın farklı bablarda
bahsettikleri ldquozaman zaman ayılanrdquo ve ayıldığında da tam ehliyetli kabul edilen bu
hastalık grubu manik veya depresif ataklarda algı ve iradelerini kaybeden bipolar
hastalarıyla oumlrtuumlşmektedir Bu durumda guumlnuumlmuumlz fıkhı accedilısından bipolar bozukluğu
olan hastalar atakların olmadığı doumlnemlerde tam ehliyetli olacaklardır Ancak Oumlzdenrsquoin
zikrettiği gibi hastalığın sendromlarının veya subsendromlarının suumlrekliliği soumlz konusu
olduğunda cuumlnun gayri mutbıka kıyası doğru goumlruumlnmemektedir Ara doumlnemlerde
sendromlar kadar guumlccedilluuml olmayan subsendromların bulunması hali ise mutbıka da kıyas
edilmelerine izin vermeyecektir Bu durumda karşımıza atak doumlnemlerinde ceza ehliyeti
tamamen ortadan kalkarken ara doumlnemlerde durumu şuumlpheli olan karmaşık bir fıkhi
vaka ccedilıkmaktadır
Bipolar hastası teşhisi almış bir kişinin had gerektiren bir succedilu işlemesi durumunda Fiil
akli melekelerin devre dışı kaldığı manik veya depresif atak doumlneminde işlenmişse
şizofrenide olduğu gibi had duumlşecek succedilun maddi tazmin youmlnuuml varsa tazmin ettirilecek
ve hasta guumlvenlik tedbiri olarak tedavi altına alınacaktır Atak doumlnemleri arasında
işlenen bir fiildeyse subsendromların varlığı ldquoşuumlpherdquo oluşturacağından yine had cezası
duumlşecektir Ancak burada ldquotam ehliyetsizlikrdquo huumlkmuuml verilemediğinden - yine tedavi
şartıyla beraber- kişinin durumuna goumlre bir talsquozir cezası verilmelidir Ccediluumlnkuuml cezaların
210 Bkz Canan Aksoy Poyraz vd ldquoPsikotik Oumlzellikli Depresyonun Adli Boyuturdquo Journal of Mood
Disorders 2 sy 4 (2012) 181-183 211 Oumlzden Adli Psikiyatri 174
52
succedilluyu ıslah amacı guumltmesinin yanında başkalarını uyarıcı bir yanı da mevcuttur ve
hastalık iddiasının (temaruz malingering) her zaman bir istismar aracı olarak
kullanılma olasılığı soumlz konusudur Buna ilave olarak cezaların kamu vicdanını
rahatlatmak suretiyle hukuka olan guumlveni artırıcı bir yanı da vardır
Kısas gerektiren succedillarda atak doumlnemlerinde gerccedilekleşen cinayetler ve yaralamalar iccedilin
kısasın diyete doumlnuumlşeceği accedilıktır İrade ve şuurun tamamen yok olmadığı ara doumlnemde
vuku bulan bir adam oumllduumlrme fiilinde kısmi akıl hastalığı şuumlphesi olacağından kısas
duumlşecek ve diyete doumlnuumlşecektir Bu doumlnemde hastaların akli melekeleri itibariyle
muumlmeyyiz ccedilocuk gibi kabul edilerek fiillerinin maddi ( hukuki) sorumluluklarının
devam ettirilmesi uygun goumlruumlnmektedir Boumlylece kasıtlı muumlessir fiillerde de kısas
duumlşuumlruumlleceğinden her durumda erş oumldenecektir
Talsquozir cezalarına terettuumlp eden succedillarda ldquoaklınrdquo tek şart olduğu ifade edilmişti Mani ve
depresyon atakları esnasında idrak ve şuurlarını kaybeden hastaların tam ehliyetsiz
olmaları dolayısıyla cezalandırılmaları muumlmkuumln değildir Subsendromların bulunduğu
kabul edilen ataklar arsındaki doumlnemde hastalar - hukuki sabit bir ilkenin bulunması
adına- yine muumlmeyyiz ccedilocuklar gibi kabul edilebileceği gibi talsquozir cezalarının elastik
yapısı itibariyle bu tip bir ilkeyi benimsemeye gerek kalmadan uygun cezaya da
ccedilarptırılabilirler ağır succedillarda hafifleştirme yoluna gidilebilir Elbette her durumda
mahkemece takip edilmesi gereken bir tedavi suumlrecinin olması kaccedilınılmazdır
Bu başlığa son verilmeden oumlnce oumlzellikle bipolar bozukluğun ataksız ara doumlnemleriyle
ilgili bir noktaya dikkat ccedilekilmesi gerekmektedir Hastalıkları teşhis edilmiş psikiyatrik
yardım goumlren ve ilaccedil kullanan bazı hastalar bilinccedilli ve iradi olarak ilaccedillarını
bırakabilmekte ve tam ehliyetsiz olacakları doumlnemleri adeta kendileri ccedilağırmaktadır
Daha da ilginccedil olan bazı dini gruplara intisap eden hastalar kendilerine hapların haram
madde iccedilerdiği uyarısı yapıldığından dini kaygılarla tedaviyi terk etmektedirler
Meseleye buradan bakıldığında klasik literatuumlrde ldquokendi ihtiyarıylardquo sarhoş olup aklını
oumlrten bir şahsın durumu karşımıza ccedilıkıyor gibi goumlruumlnmektedir Ne var ki bu durumdaki
bir şahsa kıyas yapılacak olsa bile hadlerin ve kısasın duumlşmesinden farklı bir netice
ortaya ccedilıkmayacaktır ccediluumlnkuuml succedil cuumlnun anında işlenmiştir Succedillu idraki yerindeyken
ilacını terk etmiş olsa bile cinayet kastında değildir ve hasta olma şuumlphesini de halen
taşımaktadır Talsquozir gerektiren ve aklın olmadığı bir anda işlenen succedillarda da ceza
olmayacaktır Ancak bu tuumlr kişilere hakkaniyet ve maslahat gereği atak doumlnemlerinden
53
ccedilıktıkları ara doumlnemlerde uygulanmak uumlzere ldquoilaccedillarını hasta olacaklarını bile bile terk
etmelerirdquo halinde uygun bir tarsquozir cezası takdir edilmelidir
54
SONUCcedil
İnsanlar arasında akıl ve ruh hastalıklarıyla succedil arasında her zaman bir ilişki olduğu
duumlşuumlnuumllmuumlş akıl ve ruh hastalarına potansiyel birer succedillu olarak bakılagelmiştir Bu oumln
yargıların guumlduumllediği Orta Ccedilağ Avrupasırsquonda akıl hastaları insanlık dışı muamelelere
maruz kalmışlardır Humanist akımın etkisinde gelişen ve sekuumllerleşmiş Avrupa hukuku
ise buguumln akıl ve ruh hastalıklarına farklı yaklaşmakta ve modern psikiyatri ile sıkı bir
ilişki iccedilinde bulunmaktadır Ancak soumlz konusu succedillar olduğunda sekuumller hukuk bile
kamusal youmln hep ağır bastığından ihtiyatlı davranmaktadır Bunun bir tezahuumlruuml olarak
da ldquoceza ehliyetirdquo kavramı ortaya ccedilıkmış ve bu ehliyetin sınırları ana hatlarıyla
ccedilizilmeye ccedilalışılmıştır TCK da benzer hukuk sistemleri gibi akıl ve ruh hastalıklarıyla
ilişkili 32 46 ve 47 maddeleriyle akıl ve ruh hastalıklarında temel oumllccediluumltuuml succedil sayılan
eylemlerin fail tarafından fiil esnasında ldquoalgılanamamasırdquo ve failin ldquoiradesinin
tamamen veya kısmen yok olmasırdquo olarak belirlemiş kamu maslahatı adına guumlvenlik
tedbiri adıyla succedilluya tedavi zorunluluğu getirmiştir
Muumlsluumlmanların akıl ve ruh hastalarına tavır ve muameleleri her zaman insani esaslara
uygun olmuştur İslam ceza hukuku da hem toplumun hem de bireylerin maslahatını ve
hukukunu koruyan insani bir hukuk sistemidir Toplum huzurunun devamlılığı ve succedil
işleyenlerin ıslahı iccedilin koyduğu cezalarda fertlerin aklen ruhen ve onları ccedilevreleyen
koşullar accedilısından farklı olduklarını dikkate almıştır Şeriatın succedil kabul ettiği bir eylemi
işleyen kişinin akıl ve ruh hastası olması durumunda cezaicirc ehliyeti muumlstakil bir başlıkta
ele alınmasa da cuumlnucircn mefhumu ve succedillara dair oumlzel başlıklarda bu konu izah edilmiştir
Fukahanın had kısas ve tarsquozirin tatbiki iccedilin koydukları oumllccediluuml aklın varlığıdır Akıl kişinin
doğru ile yanlışı ayırabildiği eylemlerinin sonucunu hesaplayabildiği bir melekedir
Akli melekeleri olmayan kişinin hiccedilbir şekilde şerrsquoan sorumlu tutulması duumlşuumlnuumllemez
Netice olarak da had kısas ve tarsquozir cezaları akıl hastalarına uygulanamaz Ancak
madur ettikleri kişilerin hakları da mahfuz olduğundan zararlar akıl hastalarının acirckileleri
tarafından tazmin edilir
Guumlnuumlmuumlz fıkhı accedilısından akıl ve ruh hastalıklarıyla ilgili huumlkuumlmlere ulaşabilmek iccedilin
modern psikiyatrinin verilerinden istifade etmek kaccedilınılmazdır Modern psikiyatri ilmi
bir tıp dalı olmakla beraber nihayetinde sekuumller bir zeminden beslenmekte ruh-beden
ikiliğini reddetmekte ve İslamiyetin succedil olarak kabul ettiği bir takım eylemleri sadece
masum ruhi bozukluklar olarak sunabilmektedir Bu da zihinsel olarak İslamiyetle tam
55
olarak oumlrtuumlşmeyen modern psikiyatrinin verilerinin oumlzellikle dini bilgilerimizle ters
duumlşen bazı hususlarda ihtiyatla karşılanmasını gerektirmektedir
Şizofreni ve duygudurum bozukluklarına İslam ceza hukuku accedilısından bakıldığında şu
sonuccedillara ulaşılabilir
1 Şizofreni hastalarının algı ve idraklerinin olmadığı yani akli melekelerinin
bulunmadığı kabul edilir Bu hastalar gerccedilekle olan bağlarını yitirmekte ve
oumlzellikle halluumlsinasyonların ve hezeyanların etkisinde succedil işleyebilmektedir Bu
durumda tam ehliyetsiz sayılmaları hadlerin ve kısasın diyete doumlnuumlşmesi
gerekmektedir Tarsquozir cezalarından da muaf olacaklardır Mali tazmini
gerektiren durumlarda -kendi malları yoksa- tazmini akile uumlstlenecektir Hastalar
maslahat gereği guumlvenlikle ilgili kurumlarda zorunlu tedavi altına alınacaktır
Bu kurumlardan salınmaları ise ancak hakim kararıyla olabilecektir Ancak bu
hastalığın henuumlz akut semptomlarının ortaya ccedilıkmadığı ve hastanın akli
melekelerinin tam olarak yok olmadığı doumlnemler de kanaatimizce ayrıca ele
alınmalıdır Hastalar değişkenlik goumlsteren kişisel semptomlarına goumlre yarı
ehliyetli sayılmalıdırlar Hadler ve kısaslar hastalık şuumlphesiyle zaten duumlşecek
olsa da oumlzelikle hukukun otoritesi hukuka guumlvenin korunması ve istismarların
oumlnuumlne geccedilmek iccedilin talsquozirlerden muaf olmamalıdırlar
2 Duygudurum bozuklukları teşhis accedilısından daha zor hastalıklardır Majoumlr
depresyon ve bipolar afekt bozuklukta atakların geldiği doumlnemlerde idrak şuur
ve iradenin yok olması nedeniyle hastalar tam ehliyetsiz kabul edilmelidirler
Şizofreni hastalarındaki gibi tedavi şartıyla had ve kısaslar diyete
doumlnuumlştuumlruumllmeli talsquozir de uygulanmamalıdır Bipolar bozuklukta manik veya
depresif atakların ara doumlnemlerinde tıbbi olarak hastaların subsendromlarının
bulunduğu kabul edilmektedir Bu da ceza ehliyetindeki akıl şartını şuumlpheli hale
sokmakta ve succedilluya had kısas gibi cezaların tatbikine mani olmaktadır Ancak
tam ehliyetli kabul edemediğimiz bu kişilere uygun talsquozir cezasının
bulunabileceği muhakkaktır Ara doumlnemlerde ilacını hasta olacağını bilerek
kendi iradesiyle terk eden bir kişiye ise atak doumlneminde succedil işlemesi halinde had
ve kısas uygulanamasa da cezai accedilıdan yarım ehliyetli sayılabileceği ara
doumlnemlerde ldquoilacını bıraktığı iccedilinrdquo tarsquozir cezası oumln goumlruumllmesi muumlmkuumlnduumlr
Bu ccedilalışmada zikredilenlerin haricinde modern psikiyatrinin tanımladığı birccedilok hastalık
veya bozukluk buguumln İslam ceza hukuku accedilısından ele alınmaya muhtaccediltır Aynı şekilde
56
İslam ceza hukuku da guumlvenilir tıbbi veriler eşliğinde guumlncellenmeli ve ndash tatbik edilip
edilmemesine bakılmaksızın- nazaricirc dinamizmini devam ettirmelidir
57
KAYNAKCcedilA
Ali Haydar Hoca Eminzacircde Mecelle Şerhi 4 cilt Beyrut Dacircru acirclemirsquol-kuumltuumlb 2003
Ankara TDV Yayınları 1996
Akşit Cevat İslacircm Ceza Hukuku ve İnsani Esasları (by Kuumlltuumlr Basın Birliği ts)
41
Amidicirc Seyfeddin el-İhkacircm ficirc usucirclirsquol-ahkacircm Tahkik Abdurrezak Aficircficirc 4 cilt Beyrut
Mektebursquol-İslamicirc 1402
Aras Hatice İmer ldquoŞizofrenide Şiddetrdquo Psikiyatride Guumlncel Yaklaşımlar 6 sy1
(2014) 45-55
Aşkım Hatunoğlu ldquoTuumlrk İslacircm Hekimlerinin Psikoloji Biliminin Gelişimine Katkıları
ve Psikolojik hastalıklara Tedavi Youmlntemlerirdquo Akademik Sosyal Araştırmalar
Dergisi sy2 (2014) 255-263
Avva Muhammed Selim Ficirc usucirclirsquon-nizamirsquol-cinacirciyyirsquol-İslamicirc Kahire Nahdet Mısr
2006
Bardakoğlu Ali ldquoDiyetrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 9 473-479
Ankara TDV Yayınları 1994
ldquoHadrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 14 547-551
Ankara TDV Yayınları 1996
Başoğlu Tuncay ldquoTarsquozirrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 40 198-202
İstanbul TDV Yayınları 2011
Behnesicirc Ahmed Fethi el-Mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacircicirc firsquol-fıkhirsquol-İslamicirc Kahire Dacircrursquoş-Şurucirck
1988
Belli Hasan Ural Cenk Vardar Melek Kanarya ve Tezcan Bahar rdquoŞizofrenide Şiddet
ve Cinayet Eylemi Risklerin Değerlendirilmesi Oumlnleyici Tedbirler ve Tedavide
KlozapinrsquoinYerirdquo Duumlşuumlnen Adam Psikiyatri ve Noumlroloji Bilimleri Dergisi sy
24 (2011 ) 222-227
Bobo William Rapoport Judith L Abi-Dargham Anissa Fatemi Hossein ve Meltzer
Herbert ldquoThe Neurobiology of Schizophreniardquo Psychiatry iccedilinde
edAllanTasman Jaraid Kay Jeffrey A Lieberman 302-313 West Sussex
Wiley 2008
58
Bolu A Toygar M Pan E Erdem M Uumlnluuml G ve Balıkccedilı A ldquoBir eğitim hastanesi
psikiyatri kiniğinde adliolguların değerlendirilmesi beş yılık incelemerdquo
Guumllhane Tıp Dergisi sy56 (2014) 1-4
Bourgeois Marc-Louis Şizofreni Ankara Dost 2016
Boynukalın Mehmet ldquoSuccedilrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 37 453-457
Ankara TDV Yayınları 2009
Buhari Abduumllaziz Keşfuumlrsquol-esracircr Tahkik Abdullah Mahmud Muhammed Oumlmer
Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquo-ilmicirc 1997
Buhacircricirc Ebucirc Abdullah Muhammed b İsmail Cacircmiursquos-sahih Tahkik Mustafa Deyyib
el- Beğacirc Beyrut Dacircru İbn Kesicircr 1987
Cessacircs Ebucirc Bekicircr er-Razicirc Ahkacircmursquol -Kurrsquoacircn Tahkik Muhammed Sacircdık Kamhacircvicirc
CiltBeyrut Dacircru İhyacircirsquol-Kuumltuumlbuumlrsquol-Arabicirc 1992
Cuumlrcacircnicirc Ali b Muhammed b Muhammed Tarsquoricircfacirct Beyrut Dacircrursquo1-kiatbirsquol-Arabicirc
h1405
Ccedilalışkan İbrahim ldquoİslam Hukukunda Ceza Kavramı ve Hadd Cezalarırdquo Ankara
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi sy 11 (1998) 366-397
Ccedilolak Abdullah İslacircm Ceza Hukuku Ccedilorum Kitap Duumlnyası 2018
Dağcı Şamil İslam Ceza Hukukunda Şahıslara Karşı Muumlessir Fiiller Ankara Diyanet
İşleri Başkanlığı Yayınları 1999
ldquoKısasrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 25 488-495 Ankara
TDV Yayınları 2002
Demirbaş Hatice ldquoSuccedil ve Psikopatolojirdquo Adli Psikoloji iccedilinde editoumlr Emre Şenol
Durak ve Mithat Durak 155-172 Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2017
Dihlevicirc Şah Veliyyullah Huccetullahirsquol-Bacircliğa Ccedileviren Mehmet Erdoğan 2 cilt
İstanbul İz Yayıncılık 2018
Doumlnmez İbrahim Kacircfi ldquoCuumlnucircnrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 8 125-
129 İstanbul TDV Yayınları 1993
Doumlnmezer Sulhi ve Erman Sahir Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 2 cilt İstanbul Der
Yayınları 2019
EC Atbaşoğlu ve Guumlloumlksuumlz Sinan ldquoBilim Psikiyatri ve DSMrsquolerrdquo Tuumlrk Psikiyatri
Dergisi 24 sy 3 (2013) 202-212
Ebucirc Dacircvud Suumlnenuuml Ebucirc Dacircvud 4cilt
Beyrut Dacircrul-kitabirsquol-Arabicirc ts
59
Ebucirc Zehra Muhammed el-Cericircme firsquol-Fıkhirsquol-İslacircmicirc Kahire Dacircrursquol-fikrirsquol-Arabicirc
1998
Erturhan Sabri ldquoİnsan Onuru Bağlamında İslacircmCeza Hukukuna Genel Bir Bakışrdquo
İslacircm Hukuku Araştırmaları Dergisi sy 21 (2013) 185-214
Fahreddin Hasan b Mansucircr Kacircdıhacircn Fetacircva Kacircdıhacircnicirc 3cilt
http shamelaws (29072019)
Fazel Seena Lichtenschein Paul Grann Martin ldquo Bipolar Disorder end Violent
Crimerdquo Archgenpsychiatry 67 sy 9 (2010) 931-938
Foucault Michael Deliliğin Tarihi Ccedileviren Mehmet Ali Kılıccedilbay Ankara İmge
Kitabevi 2017
Friedman Susan Hatters Hrouda R Debra Holden Carol E Noffsinger Stephan G
ve Rsnick Philip J ldquoFilicide ndash Suicide Common Factors in Parents Who Kill
Their Children and Themselvesrdquo The Journal of the American Academy of
Psychiatry and the Law sy33 (2005) 496-504
Gazzacirclicirc Ebucirc Hacircmid Muhammed b Muahmmed el-Veciz Tahkik Ali Muavvıd 2 cilt
Riyad Darursquol-Erkam bin Erkam 1997
Geccediltan Engin Psikodinamik Psikiyatri ve Normal dışı Davranışlar İstanbul Remzi
Kitabevi 2000
Goumlktuumlrk Neslihan Oumlzgenccedil İzzet ve Uumlzuumllmez İlhan Ceza Hukukuna Giriş Eskişehir
Anadolu Uumlniversitesi Yayınları 2012
Guumlneri Elif Akıl Hastalıkları ve Şiddet İstanbul İstanbul Gelişim Uumlniversitesi
Yayınları 2016
Hafızoğullar Zeki Tuumlrk Ceza Hukuku Ders Notları Ankara Başkent Uumlnivrsitesi
Hukuk Fakuumlltesi 2008
Helvacı İlhan ldquoTemyiz Kudretinden Yoksun Şahısların Hukuki Sorumluluğu Uumlzerinerdquo
İHFM 155 sy4 (1997) 145- 171
Hodgins Sheilagh ldquoMental Disorder Intellectual Deficiancy and Crimerdquo Archieves of
Gen Psychiatry sy 49 (1992) 476-483
http webmemurlarnet (22072019)
http webaydinpoltr (22042019)
http webbaltaciavtrakil-hastaliği-ile-ilgili-yargitay-kararları (1862019)
http webhuumlrriyetcom (21072019)
http webpsychologytodaycom (0207 2019)
60
http webwhoint (0207 2019)
httpweb allthatsinterstingcom (22072019)
httpweb mynetcom (21072029)
httpwebtckmaddecom (09 07 2019)
http webdeontolojihacettepeedutr (04082019)
İbn Kudacircme Ebucirc Muhammed b Abdullah b Ahmed bMuhammed Ravdatursquon-nacircdır 2
cilt by Muumlessesetuumlrsquor-reyyacircn 2002
İbn Abidicircn Muhammed b Emin Oumlmer Reddursquol-muhtacircr 6cilt
Beyrut Dacircrursquol-fikr 1992
İbn Emicircrirsquol-Hacircc Muhammed bMuhammed b Muhammed b Hasan et-Takricircr versquot-
tehbicircr 4 cilt
Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1983
İbn Facircris Ebursquol-Huseyn Ahmed b Facircris b Zekeriyya Mulsquocemu mekacircyicircsursquol-luga
Tahkik Abdusselacircm Muhammed Harun 6 cilt (by Dacircrursquol-fikr 1979 )
İbn Huumlmacircm Kemaleddin Muhammed b Abdulvacirchid Şerhu Fethursquol- kadicircr 10 cilt
Beyrut Dacircrulrsquol-kitabirsquol-ilmicirc 2003
İbn Kayyim el-Cevziyye Şemsuddicircn Ebucirc Abdillah Muhammed b Ebi Bekr İlsquolacircmursquol-
muvakkıicircn Beyrut Dacircrursquol-cicircl 1974
İbn Kudacircme Ebucirc Muhammed Abdulah b Ahmed b Muhammed el-Muğnicirc 10 cilt
Beyrut Dacircrursquol-fikr h1405
İbn Manzucircr Cemaluumlddin Muhammed b Muumlkerrem Lisacircnursquol-Arab 15 cilt Beyrut
Dacircru Sacircdır ts
İbn Nuceym Zeynuumlddin b İbrahim b Muhammed Bahrursquor-racircik 8 cilt Beyrut Darursquol-
malsquorife ts
İbn Ruumlşd Ebursquo-Velicircd Muhammed b Ahmed Bidayetuumlrsquol-muumlctehid Ccedileviren Ahmed
Meylacircnicirc 3 cilt İstanbul Ensar Neşriyat 2015
İbn Teymiyye Takıyyuddin Ahmed b Abdilhalim b Abdisselacircm Siyacircsetirsquoş-şerlsquoiyye ficirc
ıslacirchirsquor-racircvicirc versquor-raiyye Riyad Vizaretursquoş-Şuucircnirsquol-İslamiyye h1419
Kahveci Nuri ldquoİslacircm Hukuku Accedilısından Succedilun Manevi Unsurlarından Kasıtrdquo Hikmet
Yurdu 5 sy 9 (2012)
Karaman Hayrettin Mukayeseli İslacircm Hukuku 3 cilt İstanbul İz Yayıncılık 2013
Kacircsacircnicirc Alaeddin Ebucirc Bekir b Mesud Bedacirciursquos-sanacircilsquo Tahkik Alicirc Muhammed
Muavvıd 10cilt Beyrut Dacircrulrsquol-kitabirsquol-ilmicirc ts
61
Kayatekin ZE Maner F Abay E Saygılı S ve Şener Aİ ldquoRuh Hastalarında
Homisidal Saldırganlıkrdquo Psikiyatri ve Noumlrolojik Bilimler Kongresi (1988) 22-
27
Khan Nicola Mental Disorder Toronto University Of Toronto Press 2017
Koca Mahmut ve Uumlzuumllmez İlhan Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler Ankara Seccedilkin
Yayınevi 2017
Koccedilak Muhsin ldquoGurrerdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 14 211-212
Koparan M Reşat ldquo TCK Genel Huumlkuumlmler Ceza Sorumluluğunu Kaldıran ve Azaltan
Sebeplerrdquo TBB Dergisi sy 64 (2006) 337-367
Koumlroğlu Ertuğrul Şizofreni Ankara Hekimler Yayın Birliği 2016
Kuducircricirc Ebursquol Huseyn Ahmed b Muhammed b Ahmed Tahkik Abdullah Nezicircr Ahmed
Nezicirc Beyrut Muumlessesetursquor-Reyyacircn 2005
Lambert M Naber D Schacht A Wagner Hundemer H-P Karow AHuber
CG Suarez JM ldquoRates and predictorsof remission and recovery duruing 3
years in 392 never-treatedpatients with schizophreniardquo Acta Psychiatrica
Scandinavica118 sy3 (2008 220-229
Macircverdicirc Ebursquol Hasan Ahkacircmursquos-Sultacircniyye Kuveyt Mektebetu Dacircru İbn Kuteybe
1989
Maverdicirc Ebucircrsquol-Hasan Ali b Muhammed el-Hacircvicirc 10 cilt
Kahire Mektebetuumlrsquol-Kahira 1968
Mevsılicirc Abdullah b Mahmucircd el-İhtiyar Tahkik Muhammed Ebucirc Dakicircka 2 cilt
Beyrut Dacircrursquol-Kitabirsquol-İlmicirc ts
Modestin Jiri ve Amman Roland ldquoMental Disorder and Criminality Male
Schizophreniardquo Schizophrenia Bulletin 11 sy 1 (1996) 69-82
Molla Huumlsrev Muhammed b Feracircmuz b Ali Duumlreruumlrsquo-Huumlkkacircm Ccedileviren Arif Erkan
3cilt
http webvesiletuumlnnecatcom (29062019)
Muhammed b Oumlmer b Huseyn er-Racirczicirc el-Mahsul ficirc ilmirsquol-usucircl Tahkik Tacirchacirc Cacircbir
Feyyacircz Alvacircnicirc 6 cilt Riyad Cacircmiatrsquol-imacircm Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc
h1400
Muheyyiz Hucirclucircd binti Abdurrahman ldquoAhkacircmursquol-mericircdirsquon-nefsiyyeti firsquol-fıkhirsquol-
İslamicircrdquo Doktora Tezi Cacircmiatu İmam Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc h1432
62
Mustafa İbrahim Ziyacirct Ahmed Abdulkacircdir Hacircmid ve Neccacircr Muhammed
Mulsquocemursquo-vesicirct 2 cilt by Dacircrursquod-dalsquove ts
Nesacircicirc Ebucirc Abdirrahmacircn Ahmed b Şuayb Suumlnenuumlrsquon- Nesrsquoaicirc Tahkik Abdulfettah
Ebucircrsquol- Gudde 9 cilt Halep Mektebetuumlrsquol-matbucircatirsquol-İslacircmicirc 1986
Nesefi Ebursquol-Berekacirct Menacircrursquol-envacircr Ccedileviren Soner Duman Osman Guumlman ve
Suumlleyman Kaya İstanbul Beka Yayıncılık 2016
Nucircricirc Husacircm Suheyl ldquoEserursquol-cuumlnucircn fi tasarrufatirsquol-kavliyyeti versquol- filsquoliyyeti ficirc şericircatirsquol-
İslamicircrdquo Yuumlksek Lisans Tezi Cacircmiatursquon-Necacirchursquol-vatanicirc 2013
Okur Kacircşif Hamdi İslam Hukukunda Sosyal Sorumluluk ndash Akıle Oumlrneği Ankara
İSAM Yayınları 2017
Oumlzden Salih Yaşar Adli Psikiyatri Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2015
Oumlztuumlrk Orhan ve Uluşahin Aylin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları Ankara Nobel Tıp
Kitapevleri 2016
Oumlztuumlrk Orhan Ruh Sağlığı ve Bozukukları Ankara Hekimler Yayın Birliği 1998
Pezdevicirc Ebursquol-Usr Ali bMuhammed el-Usucircl Karaccedili Matbalsquo tursquot- Cacircvicircd Bericircs ts
Pormann Peter ldquoTıprdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 41 101-
111İstanbul TDV Yayınları 2012
Poyraz Cana Aksoy Kocabaşoğlu Neşe Konuk Numan ldquoPsikotik Oumlzellikli
Depresyonun Adli Boyuturdquo Journal of Mood Disorders 2 sy 4 (2012) 180-
185
Rain Adrian The Psychopathology of Crime London Academic Press Inc1993
Rucircyanicirc Abdulvacirchid b İsmail Ebursquol-Mehacircsin Bahrursquol-mezheb Tahkik Tacircrık Fethicirc es-
Seyyid 14 cilt Beyrut Dacircrursquol-kuumltuumlbirsquol-ilmicirc 2009
Salsquolebicirc Ali b Nasr Telkicircn fi fıkhırsquol-Malikicirc Tahkik Muhammed Sacirclis Saicircd el- Ganicirc
Riyad Mektebetu Nezzacircr Mustafa el-Bacircz ts
Saatccedilioğlu Ouml Tuumlrkcan S Işıklı M Ve Uygur N ldquoTutuklularda Depresyonrdquo
Duumlşuumlnen Adam Noumlroloji ve Psikiyatri Dergisi sy9 (1996) 25-30
Sarı Nil ve Akguumln Burhan ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo Tuumlrkiyede Sık
Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklar iccedilinde editoumlr Muumlfti Uğur İbrahim
Balcıoğlu Neşe Kocabaşoğlu 1-24 İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşa
Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Tıp Eğitimi Etkinlikleri Sempozyum Dizisi 2008
Serahsicirc Muhammed b Ahmed el-Usucircl 2cilt
Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1993
63
Silver Eric ve Teasdale Brent ldquoMental Disorder and Violence An examination of
Stressful Life Events and Impaired Social Supportrdquo Social Problems sy 52
(2005) 62-78
Soysal Huumlseyin ve Yeşilbursa Doğan ldquoŞizofreni ve Benzeri Psikozlarrdquo Ruhsal
Hastalıklar iccedilinde editoumlr Nevzat Yuumlksel 24 395-406 Ankara Nobel Tıp
Kitapevleri 2006
Stein Dan J Phillips Katherine A Kendler Kenneth S ldquoWhat is a Mental
Psychiatric Disorder From DSM-IV to DSM-Vrdquo Psychol ogical Medicine40
sy11 (2010) 1759-1765 doi 101017S0033291709992261
Sulhi Doumlnmezer Kriminoloji İstanbul Beta Basım Yayım 1994
Şalsquobacircn Zekiyyuumlddicircn İslacircm Hukuk İlminin Esasları Ccedileviren İbrahim Kacircfi Doumlnmez
Ankara Tuumlrkiye Diyanet Vakfı Yayınarı 2012
Şafiicirc Muhammed b İdricircs el-Umm 8cilt Beyrut Dacircrursquol-malsquorife 1990
Şacirckir Beg Hanbelicirc Usucirclursquol-fıkhilrsquol-İslamicirc Mekke Mektebetuumlrsquol- Mekkiyye 2002
Şacirctıbicirc İbrahim b Mucircsa el-Muvacircfakacirct Tahkik İbn Hasen Acircl Selmacircn 7 cilt by Dar
İbn Affan 1997
Şekerci Osman İslacircm Ceza Hukukunda Talsquozir Succedilları ve Cezaları İstanbul Yeni
Ufuklar Neşriyat 1996
Taylor Edward H Assesing Diagnosing and Treting Serious Mental Disorders A
Biological Approach Oxford Oxford University Press 2017
Teftacirczacircnicirc Sadeddin Mesucircd b Oumlmer et-Telvih alacircrsquot-tevdicirch 2 cilt Beyrut Dacircrursquol-
kitabirsquol-ilmicirc 1996
Treatment Advocacy Center ldquoRisk Factors For Violencerdquo A Background Paper From
The Office Of Research and Public Affairs (2016) 1-5
Turabi Selami ldquoKusululuk ve Kusurluluğu Etkileyen Hallerrdquo TBB Dergisi s101
(2012) 267-292
Ucircdeh Abdulkadir Teşrilsquoursquol-İslamicirc mukacircrinen birsquol-kacircnunirsquol-vadlsquoicirc 2 cilt Beyrut Dacircrursquol-
kitabursquol-Azelicirc ts
Uğur Muumlfit ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik
Hastalıklar iccedilinde editoumlr Muumlfit Uğur İbrahimBalcıoğlu ve Neşe Kocabaşoğlu
59-81 İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşan Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Tıp
Eğitimi 2008
64
Ulutuumlrk Guumlner Hande ldquoTuumlrk Ceza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Kusur Yeteneğine
Etkisirdquo Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul 2009
Uzunpostalcı Mustafa ldquoİslam Hukuku Accedilısından Ehliyetrdquo İslam Hukuku
Araştırmaları Dergisi sy8 (2006) 149-182
Uumlccedilok Alp ldquoŞizofreni ve Benzeri Psikozlarrdquo Ruhsal Hastalıklar iccedilinde editoumlr Nevzat
Yuumlksel 8 130-137 Ankara Nobel Tıp Kitapevleri 2006
Volavka J ldquo Violence in schizophrenia and bipolar disorderrdquo Psychiatria Danubina
21 sy1 (2013) 24-33
Walsh Elizabeth Buchanan Alec ve Fahy Thomas ldquoViolence and schizophrenia
examining the evidencerdquo British Journal of Psychiatry sy 180 (2002) 490-495
Yakut Esra ldquoTanzimat Doumlnemirsquone Kadar Osmanlı Hukukursquonda Talsquoziri Gerektiren
Succedillar ve Cezalarırdquo Tuumlrk Hukuk Tarihi Araştırmaları sy2 (2006) 25-40
Yacircsicircn Muhammed Naicircm ldquoEserursquol-emracircdirsquol-akliyyeti versquon-nefsiyyeti alarsquol-
mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacirciyyetirdquo Mecelletursquoş-şericircati versquol-kacircnun sy16 (2002) 17-87
Yavuz Ruhi ldquoŞizofrenirdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklar iccedilinde ed
Muumlfti Uğur İbrahim Balcıoğlu Neşe Kocabaşoğlu 49-58 İstanbul İstanbul
Uumlniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Tıp Eğitimi Etkinlikleri
Sempozyum Dizisi 2008
Yazıcı Olcay ve Ccedilakır Sibel ldquoDuygudurum Bozukluklarırdquo Psikiyatri iccedilinde İstanbul
İstanbul Uumlniversitesi Yayınları 2009
Yazır Elmalılı M Hamdi İslacircm Hukuku ve Fıkıh Istılacirchları Kacircmusu 5 cilt İstanbul
Eser Neşriyat 1997
Yıldız Sevil ldquoCeza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Akıl Hastalarının YargılanmasırdquoSUuml
İİBF Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi 2 sy4 (2002) 141- 151
Yılmaz Emel ldquoİslacircm Ceza Hukukuna Goumlre Kleptomanide Ceza Ehliyeti Ve Hırsızlık
Fiilinin Sonuccedillarırdquo Bilimname 1 sy 37 (2019) 535-557
Yiğit Yaşar İslacircm Ceza Hukuku Ankara Sistem Ofset Yayıncılık 2012
Zebicircdicirc Muhammed b Muhammed Murteza Tacirccursquol-arucircs 40 cilt Kuveyt Tablsquoatu
Kuveyt 1965
Zeylaicirc Fahrettin b Osman Tebyicircnursquol-hakacircicirck 6 cilt Kahire Matbucircatuumlrsquol-Kuumlbra el-
Emicircriyye h1313
Zuhaylicirc Vehbe Nazariyyatursquod-damacircn ev ahkacircmursquol-mesucircrsquoliyyetirsquol-medeniyye versquol-
cinacirciyye firsquol-fıkhirsquol-İslamicirc Şam Darursquol-Fikr1982
65
66
OumlZGECcedilMİŞ
EmelYılmaz 1978 yılında Almanyarsquonın Heidelberg şehrinde duumlnyaya gelmiştir
İlkoumlğretim tahsilini Almanyarsquoda tamamlamıştır Gebze İmam Hatip Lisesirsquonde başladığı orta
oumlğretimine Duumlzce İmam Hatip Lisesinde devam ederek lise tahsilini de burada nihayete
erdirmiştir 2016 yılında Sakarya Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesirsquonden mezun olmuştur
- İlk sayfa EMEL YILMAZ tez
- 10293672
-
- 201910011611
- ss
-
- dd
-
ii
İCcedilİNDEKİLER
İCcedilİNDEKİLER İİ
KISALTMALAR İİİ
GİRİŞ 6
BOumlLUumlM 1 İSLAM CEZA HUKUNDA CEZA EHLİYETİ KAVRAMI VE
ŞARTLARI 8
11 Succedil Kavramı ve Genel Şartları 8
12 Ceza Kavramı Genel Prensipleri ve Gayesi 11
13 Ehliyet Kavramı ve Genel Şartları 13
14 Tuumlrk Ceza Hukukunda Ceza Ehliyeti 15
15 İslam Ceza Hukukunda Ceza Ehliyeti 18
16 Akıl ve Ruh Hastalığının Cezalardaki Huumlkmuuml 20
161 Had Cezaları 21
162 Kısas helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip22
163 Diyet helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip24
164 Tarsquozir helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip25
BOumlLUumlM 2 AKIL VE RUH HASTALIKLARI 29
21 Tarihccedile 29
22 Akıl ve Ruh Hastalığının Tanımı 31
23 Şizofreni 34
231 Tarihccedile 35
232 Belirtiler 38
233 Tedavi 40
234 Şizofrenide Ceza Ehliyeti 41
24 Duygudurum Bozuklukları 44
241 Tarihccedile 45
242 Belirtiler 46
243 Tedavi 49
244 Duygudurum Bozukluklarında Ceza Ehliyeti 49
SONUCcedil 54
KAYNAKCcedilA 57
OumlZGECcedilMİŞ 66
iii
KISALTMALAR
b İbn bin (oğul)
bkz Bakınız
bs Baskı
by Basım yeri yok
c Cilt
Ktp Kuumltuumlphanesi
nşr Neşreden
sy Sayı
thk Tahkik eden
ts Tarihsiz
v Vefat tarihi
vb Ve benzeri
vd Ve diğerleri
vr Varak
yy Yayıncı bilinmiyor
v
Sakarya Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Tez Oumlzeti
Yuumlksek Lisans Doktora
Tezin Başlığı Akıl ve Ruh Hastalarının İslam Ceza Hukukursquonda Ceza Ehliyetleri
Tezin Yazarı Emel YILMAZ Danışman Doccedil Dr Osman GUumlMAN
Kabul Tarihi 06092019 Sayfa Sayısı vi (oumln kısım)+64(tez)
Anabilim Dalı Temel İslam Bilimleri Bilim Dalı İslam Hukuku
Succedil succedilu işleyen bireylerin kendisine ve bireylerin iccedilinde bulunduğu sosyal
ccedilevreye zarar veren bir eylemdir Bu nedenle kuumlccediluumlk veya buumlyuumlk her toplum duumlzen
ve huzuruna goumllge duumlşuumlren bu eyleme ceza adı verilen bir muumleyyide ile cevap
vermiştir İslam Ceza hukukunda da succedilun cezalandırılması ile kamu vicdanının
rahatlatılması caydırıcılık ile yeni succedilların oumlnuumlne geccedililmesi hedeflenmiştir
Kamunun maslahatı mağdurların hakları goumlzetilirken succedil işleyen fertlerin hukuku
da ihmal edilmemiş oumlncelikle kanunen muhatap olup olamayacakları
sorgulanmıştır İslam hukukunda temel olarak akıl ve yeteneği henuumlz gelişmemiş
olan ccedilocuklar ve bu yeteneklere sahip olmayan akıl ve ruh hastaları dinen muumlkellef
sayılmamaktadır Bununla beraber ceza ehliyetlerinin de olmadığı kabul
edilmektedir Ne var ki klasik İslam hukuku literatuumlruumlnde akıl ve ruh hastalıkları
sadece ilk ortaya ccedilıkışları veya suumlreleri itibariye tasnif edilmiş succedil ve cezası
accedilısından bir tasnife tabi tutulmamıştır Bu ccedilalışmanın amacı klasik literatuumlrde
bulunmayan akıl ve ruh hastalıklarını ele alıp İslam ceza hukuku accedilısından
huumlkuumlmlerini araştırmak yeni sorulara kapı aralamak ve bu vesileyle fıkıh ilminin
suumlrekliliğine bir katkıda bulunmaktır Ccedilalışmada İslam ceza hukukundaki temel
taksime goumlre had kısas diyet ve tazir konu başlıkları Hanefi mezhebi merkezli
olarak taranmış modern psikiyatri adli psikiyatri eserlerindeki ve bilimsel
makalelerdeki veriler TCK maddeleri de alınarak fıkhi bir sonuca ulaşılmaya
ccedilalışılmıştır Soumlz konusu bir yuumlksek lisans tezi olduğundan konunun hacmini
aşmamak iccedilin ele alınan akıl ve ruh hastalıkları da sınırlı tutulmuştur Adli
psikiyatri verilerine goumlre ilk sıralarda yer alan şizofreni ve duygu durum
bozuklukları ccedilalışmaya dahil edilmiştir
Anahtar Kelimeler İslam Ceza Hukuku Akıl Hastalıkları
v
Sakarya University
Institute of Social Sciences Abstract of Thesis
Master Degree PhD
Title of Thesis Criminal Capacity Of Mentally Disorderdered People In Islamic
Penal Law
Author of Thesis Emel YILMAZ Supervisor Doccedil Dr Osman GUumlMAN
Accepted Date 06092019 Nu of Pages vi (pre text) +64 (mp)
Department The Basic Islamic Science Subfield Islamic Law
Crime is a destructive action both harming the perpetrator himselfs and the social
environment he lives in Hence every society regardless to its size responded to this
action threatening its peace with a sanction called punishment In Islamic penal law
relieving public conscience by punishing the offender and with the deterrent side of
the penalty the prevention of future crimes are aimed The rights of the offenders
were not ignored while the public interest was taken into consideration so his legal
capacity was firstly questioned In Islamic law children whose reason is not yet
developed and people with mental illnesses who luck this capacity principally are
not obligated or charged with any responsibilty But mental illnesses are classified
just by regarding their beginnings or durations in classical fıqh literature The
objective of this study is to deal with disorders which do not take place in the
classical literature and search for judgements within the Islamic penal law Hence
new doors for new current questions in İslamic penal law will be opened and a
contribution to its consistency will be made During the study firstly main sources ndash
focusing on the Hanefith sources ndashare searched taking into account the general
classification of the punishments as had qısas diyat and tarsquozir Secondly by
collecting data from modern psychiatry criminal psychiatry sources acedemic
papers and Turkish Penal Law clauses a result within the frame of fıqh was tried to
be reached Since the study is just a post graduate thesis in order to keep its volume
the number of the mental illnesses mentioned were kept limited Schizophrenia and
mood disorders holding the the first place in criminal data are included to the theses
Keywords Islamic Penal Law Mental Disorders
6
GİRİŞ
İnsanoğlu hikmet-i ilahinin bir tecellisi olarak iccedilinde iyiliği de koumltuumlluumlğuuml de barındıran
iki kutuplu bir varlık olma oumlzelliğindedir Bu kutuplar arasında gidip gelirken ona
istikametini belirlemekte yardımcı olan ise aklı ve iradesidir Yanlış seccedilimleri iradesini
ve aklını doğru kullanmayışı onu succedila itmekte ve toplumun maslahatı gereği
hemcinsleri tarafından cezalandırılmaktadır Ne var ki succedil sayılan her eylem sadece
bilfiil akıllı olan insanlar tarafından değil eylemlerinin anlam ve sonuccedillarından habersiz
bireylerce de işlenebilmektedir Hatta ldquodelirdquo ldquoakıl hastasırdquo ldquoruh hastasırdquo veya her ne
isim verilirse verilsin bu insanlar duumlnyanın hemen hemen her yerinde şiddetle
ilişkilendirilmişler ve toplum nazarında potansiyel birer succedillu olarak goumlruumllmuumlşlerdir Bu
ccedilalışma da modern psikiyatrinin verileri ışığında akıl ve ruh hastalarının cezai
durumunun İslam ceza hukuku accedilısından yeniden ele alınması gerektiği iddiasıyla yola
ccedilıkmaktadır
Konu
Guumlnuumlmuumlzde modern psikiyatrinin tanımladığı akıl ve ruh hastalıkları ndash seccedililen oumlrnekler
bağlamında- İslam ceza hukuku oumlzelinde ele alınmaktadır Bu hastalıkların teşhisini
almış kişilerin ceza ehliyeti had kısas ve talsquozir kapsamında değerlendirilmektedir
Ccedilalışmanın Oumlnemi
Ccedilalışmanın oumlnemi klasik fıkıh literatuumlruumlnde genel olarak cuumlnucircn adıyla muumltalaa edilmiş
ldquoakıl ve ruh hastalıklarırdquo konusunu guumlnuumlmuumlz psikiyatri ilmi verileri doğrultusunda
yeniden ele alacak olmasından kaynaklanmaktadır Tespit edilebildiği kadarıyla Tuumlrkccedile
olarak ilk olan bu ccedilalışmada fukahanın temel akıl hastalıkları tasnifleriyle modern
psikiyatrinin tasnifleri -hastalıklara dair semptomlar ve succedillarla olan ilişkileri verilmek
suretiyle- eşleştirilmektedir Boumlylece oumlrnek olarak seccedililen hastalıklara dair oumlzel
huumlkuumlmlerin araştırılması da ccedilalışmanın oumlnemini artırmaktadır
Amaccedil
Bu araştırmada modern psikiyatrinin verilerinden istifadeyle akıl ve ruh hastalıkları
fıkıh accedilısından ele alınarak oumlzel ve yeni huumlkuumlmlere ulaşılmaya ccedilalışmak
amaccedillanmaktadır Bu vesileyle doğrunun arayışına fıkıh ilminin suumlrekliliğine ve
7
yaşanılan zamana tatbikine muumltevazı bir katkıda bulunmak arzulanmaktadır Ayrıca
interdisipliner bir ccedilalışma yapılarak fıkhın ilgi alanının genişletilmesine katkıda
bulunmak ve bu alanda yeni ccedilalışmalara vesile olmak hedeflenmektedir
Youmlntem
Youmlntem olarak ilk oumlnce akıl ve ruh hastalıklarına dair Tuumlrkccedile İngilizce ve Arapccedila
literatuumlr taranmıştır Konu başlığının ceza ehliyeti olması hasebiyle oumlzellikle akıl
hastalıklarının succedilla olan ilişkisini ortaya koyan adli psikiyatri kaynaklarından
yararlanılmıştır Konu daha sonra bir mukayese imkacircnı olması itibarıyla yuumlruumlrluumlkteki
sekuumller bir hukuk sistemi oumlrneği olarak Tuumlrk ceza kanunu accedilısından da genel olarak ele
alınmıştır Son olarak da klasik ve ccedilağdaş doumlnem fıkıh literatuumlruuml ve oumlzellikle de modern
İslam ceza hukuku eserleri taranarak Tuumlrk ceza kanunu ile karşılaştırmalı olarak sonuca
varılmaya ccedilalışılmıştır
Akıl ve ruh hastalıkları kavramlarının modern psikiyatri ve psikoloji literatuumlruumlnde
yerlerini zihinsel ndash ruhsal bozukluk gibi kavramlara bırakıyor olmasının oluşturduğu
kavram kargaşası ccedilalışma esnasında karşılaşılan guumlccedilluumlklerden biridir Akıl ve ruh
hastalıklarının klasik literatuumlrde buguumlnkuuml anlamda tanım ve tasniflerinin olmayışına ek
olarak bazı fıkhi kriterlerin psikiyatri ile oumlrtuumlşmuumlyor olması da mesele uumlzerine fikir
yuumlruumltmeye ccedilalışırken zihnicirc kutuplaşmalara yol accedilmakta ve interdisipliner bir ccedilalışmayı
zorlaştırmaktadır
Ccedilalışma temelde iki ana boumlluumlmden oluşmaktadır İlk boumlluumlmde İslam ceza hukukuna
goumlre ceza ehliyeti kavramı ve kavramın izahı iccedilin gerekli alt başlıklara yer verilmiştir
İkinci boumlluumlmde ise konu ilk olarak tıbbi accedilıdan ele alınmış ve seccedililen oumlrnek hastalıklar
ayrıntılı olarak aktarılmıştır Tezin amacı doğrutusunda hastalıklar sınırlı tutulmuş adli
psikiyatri verilerinde oumlne ccedilıkmaları nedeniye şizofreni ve duygudurum bozuklukları
oumlrnek olarak seccedililmiştir Boumlluumlmuumln sonunda da psikiyatri verileri değerlendirilerek bu
hastalıklara ilişkin İslam ceza hukuku ilke ve huumlkuumlmleri accedilısından bir kanaate
ulaşılmaya ccedilalışılmıştır
8
BOumlLUumlM 1 İSLAM CEZA HUKUNDA CEZA EHLİYETi KAVRAMI
VE ŞARTLARI
Ceza ehliyetinden ve onun şartlarından bahsetmeye başlamadan oumlnce succedil ve ceza
kavramlarının tanımlanması succedilun ve cezanın genel şartlarının zikredilmesi
gerekmektedir
11 Succedil Kavramı ve Genel Şartları
Succedil Tuumlrkccedile bir kelimedir ve soumlzluumlkte kanuna toumlrelere ve ahlak kurallarına aykırı olan
yazılı veya yazısız kurallarla yasaklanan karşılığında ceza oumlngoumlruumllen eylemler ve
davranışları belirtmektedir1 Kusur hata şer ve cuumlruumlm gibi kelimelerle de ifade
edilmekte olan succedil Tuumlrk ceza kanununda cuumlruumlm ve kabahat kelimeleri ile de karşılık
bulmaktadır Başka bir tarifte ise succedil ldquo Toplumsal duumlzenin devamı accedilısından korunması
gereken hukuki değerlerin ihlali niteliğini taşıyan haksızlık teşkil eden insan
davranışıdırrdquo2 Fıkıh eserlerinde succedilu ifade etmek iccedilin cerme veya cuumlrm kelimeleri
kullanılmaktadır3 Macircverdicirc succedilu ldquoAllahrsquoın had veya talsquozir ile cezalandırarak işlenmesini
yasakladığı sakıncalı fiiller rdquo4 olarak tanımlarken Serahsi ldquomala ve cana karşı işlenen
şerlsquoan haram kılınmış fiilrdquo tanımını yapmaktadır Muasır İslam hukukccedilularından
bazıları da succedilu ldquoAllahrsquoın yapılmasını yasakladığı bir şeyi yapmak yapılmasını
emrettiği bir şeyi de yapmamakrdquo5 veya ldquoyapılması halinde ceza verilen yasak fiilin
işlenmesi terkinde ceza verilen fiilinrdquo şeklinde tarif etmişlerdir6 Cerme ile aynı
anlamda cinayet kelimesi de kullanılmaktadır fakat bu klasik literatuumlrde daha ziyade
lsquocana veya vuumlcut buumltuumlnluumlğuumlne youmlnelik yasak fiillerirsquo ifade etmektedir7 Yukarıdaki
genel tariflere bakıldığında succedil ldquoguumlnahrdquo kavramıyla da ifade edilen dini ahlaki veya
hukuki buumltuumln kural ihlallerini kapsıyor goumlruumlnse de İslam ceza hukuku accedilısından
kastedilen succedil Macircverdicircrsquonin tanımında vurguladığı ldquoduumlnyevi cezası olan ve infazı yargı
organlarına bırakılmışrdquo fiillerdir
1 Mehmet Boynukalın ldquoSuccedilrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c37 (Ankara TDV
Yayınları2009) 453 2 Neslihan Oumlztuumlrk vd Ceza Hukukuna Giriş (Eskişehir Anadolu Uumlniversitesi Yayınları 2012) 4 3 Abdulkacircdir Ucircdeh et-Teşricircursquol-Cinacirciyyuumlrsquol-İslamicirc Mukacircrinen birsquol-Kacircnucircnirsquol-Vadlsquoicirc (Beyrut Dacircrursquol-
Kitacircbirsquol-Arabicirc ts) I 66 4 Ebursquol Hasan Macircverdicirc Ahkacircmursquos-Sultacircniyye (Kuveyt Mektebetu Dacircru İbn Kuteybe 1989) 285 5 Muhammed Ebucirc Zehra el-Cericircme firsquol-Fıkhirsquol-İslacircmicirc (Kahire Dacircrursquol-fikrirsquol-Arabicirc 1998) 19 6 Ucircdeh et-Teşricircursquol-cinacircicirc 66 7 Osman Şekerci İslam Ceza Hukukunda Tazir ve Succedilları ve Cezaları (İstanbul Yeni Ufuklar
Neşriyat1996) 13
9
Modern ceza hukukunda succedil kavramı şu şekilde tanımlanmaktadır ldquoSorumlu bir şahıs
tarafından muumlspet veya menfi bir hareketle meydana getirilen ceza tehdidini taşıyan ve
bir kanundaki tarife uygun ve hukuka aykırı olan bir fiildirrdquo8
Yukarıdaki tanımdan da anlaşılacağı uumlzere guumlnuumlmuumlz ceza hukukunda bir eylemin succedil
sayılabilmesi iccedilin belirli unsurların bir arada bulunması gerekmektedir Bu şartlar klasik
fıkıh eserlerinde bir arada zikredilmemekle birlikte prensip olarak kabul edilmekte
ccedilağdaş doumlnem İslam hukukccediluları tarafından da ldquoerkacircnursquol-cericircmerdquo başlığı altında bir
arada verilmektedir Bu şartlar
1 Kanuni unsur
2 Maddi unsur
3 Manevi unsur
4 Hukuka aykırılık unsurudur 9
Bu unsurlardan herhangi birinin bulunmaması halinde soumlz konusu fiil succedil olarak kabul
edilmez Bununla beraber bu genel şartları sağladıktan sonra her bir succedilun kendine
oumlzguuml bazı unsurları taşıması şartı da aranabilir Zina succedilunda failllerde muhsan olma
şartının veya hırsızlıkta (serika) ccedilalınan malın belli değerin uumlzerinde olma şartının
aranması burada oumlrnek olarak zikredilebilir
Kanunilik unsuru ldquokanunsuz succedil ve ceza olmazrdquo ilkesinin temel dayanağıdır Hukukta
bir fiilin succedil sayılabilmesi iccedilin kanunda succedilun kendisinin ve succedilun karşılığında
verilecek cezanın belirlenmiş olması gerekmektedir Bu ilke uygulamada keyfiliğin
oumlnuumlne geccedilme ve bireylerin hak ve huumlrriyetlerini koruma amacına matuftur İslam ceza
hukukunda tayin edilmiş had kısas ve diyet gibi cezalar da birebir kanunilik ilkesiyle
oumlrtuumlşmektedir Kapsamı oldukccedila geniş tutulan talsquozir cezalarında da alt ve uumlst sınırlar
belirlenerek ve cezayı tatbik edecek yetkili merciye bazı kısıtlamalar getirilerek bu
prensibin mevcudiyetinin korunduğu soumlylenebilir Ancak talsquozir succedillarında cezadan oumlnce
en azından her succedilun ve karşılığının kamuoyu tarafından bilinmesi iccedilin ilan edilmesi
(resmi gazete vb ile) ve toplum fertlerinin bu youmlnde bilgilendirilmesi gerekmektedir 10
Maddi unsurdan maksat hukuken sorumlu kabul edilen bir kişinin cezalandırılabilmesi
iccedilin succedil sayılan fiili eyleme doumlnuumlştuumlrmuumlş olması veya yerine getirmekle yuumlkuumlmluuml
8 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku (İstanbul Der Yayınları 2016) 2
316 9 Cevat Akşit İslam Ceza Hukuku ve İnsani Esasları (by Kuumlltuumlr Basın Birliği ty) 41 10 Yaşar Yiğit İslam Ceza Hukuku (Ankara Sistam Ofset Yayıncılık2012) 118
10
olduğu fiili terk etmesidir11 Kimse tasarladığı fakat dış duumlnyada icra etmediği bir
eylem dolayısıyla cezalandırılamaz İslam Hukukunda insanın goumlnluumlnden geccedilirdiği
koumltuumlluumlkleri fiile doumlnuumlştuumlrmedikccedile ve koumltuuml soumlzleri ifade etmedikccedile cezalandırılmayacağı
temel ilke olarak kabul edilmiştir Burada belirtmek gerekir ki succedil duumlşuumlnme ve hazırlık
safhalarından sonra icra safhasına ulaştığında fiiller succedil kapsamında değerlendirilir İlke
olarak İslam ceza hukukunda belirli bir succedila teşebbuumls ile succedilun kendisi aynı şekilde
cezalandırılmaz fakat teşebbuumlsuumln kendisinin succedil teşkil etmesi halinde muumlnasip ceza
tatbik edilir Oumlrneğin hırsızlık succediluna teşebbuumls etmiş fakat malı hırz alanının dışına
ccedilıkartmamış bir kişiye had uygulanmasa da haneye tecavuumlz dolayısıyla talsquozir cezası
uygulanabilir
Manevi unsur succedilu işleyen kimsenin succedil esnasında iccedilinde bulunduğu psikolojik
şartlarla succedil arasındaki bağlantıyı tespit eden ve succedillunun sorumluluk derecesini
belirlemeye doumlnuumlk olan unsurdur ldquoKusurlulukrdquo olarak da adlandırılan bu unsur succedilun
en oumlnemli şartlarından biridir Konumuz accedilısından da bu unsur merkezi bir rol teşkil
etmektedir Manevi unsurdan anlaşılması gereken succedillunun eylemini gerccedilekleştirirken
kastının ve iradesinin succedila youmlnelmesi succedil teşkil eden eylemin anlamını ve sonuccedillarını
idrak edebiliyor olmasıdır
Succedilun oluşumunda maddi unsurun manevi unsur tarafından desteklenmesi
kaccedilınılmazdır ccediluumlnkuuml insanların eylemlerinde akıl ve idrak muumlhim etkenler olup fiziksel
eylemlerin aklın ve iradenin youmlnlendirmesiyle gerccedilekleştiği kabul edilmektedir Dış
duumlnyada tezahuumlr eden eylem ne kadar kısa olursa olsun arkasında bir akli ve iradi suumlreccedil
mutlaka bulunmaktadır ki bu da succedilun akli ve iradi bir eylem olduğu sonucuna bizi
ulaştırmaktadır Bir succedilta failin fiili ile sonuccedil arasında nasıl zorunlu bir bağ aranıyorsa
aynı şekilde failin iradesi ve fiili arasında da bir manevi bağ aranmalıdır Akıl irade
kasıt gibi kavramlar manevi unsur iccedilerisinde irdelenen kavramlar olup kasıt taksir ve
kastın aşılması gibi mefhumlar da cezaların ağırlaştırılmasında hafifletilmesinde veya
ortadan kalkmasında rol oynayan manevi unsur iccedilinde telakki edilen mefhumlardır12
Succedillarda irade ve temyiz guumlcuumlnuumln dikkate alınması da manevi unsurla ilişkili olup
klasik fıkıh literatuumlruumlndeki ldquoehliyetrdquo ile burada doğrudan bir ilişki doğmaktadır
Bir insanın işlediği succediltan dolayı cezalandırılabilmesi iccedilin meydana gelen zararın o
kişinin fiili sonucunda oluşmuş olması da yeterli değildir Failin fiilde kusuruyla
11 Yaşar Yiğit İslam Ceza Hukuku 31-32 12 Nuri Kahveci ldquoİslam Hukuku Accedilısından Succedilun Manevi Unsurlarından Kasıtrdquo Hikmet Yurdu 5 sy 9
(2012) 14
11
beraber oumlzguumlr iradesinin ve temyiz guumlcuumlnuumln de bulunması gerekir Zira adaletin gereği
olarak oumlzguumlr irade ile succedil işleyen bir kişi ile bu iradeden mahrum birinin aldığı ceza
aynı olmamalıdır Fiillerin aynı sonuccedilları doğurmuş olması faillerin irade temyiz ruh
sağlığı veya iccedilinde bulundukları durum itibariyle aynı oldukları anlamına gelmez
Succedilta aranan genel şartlardan bir diğeri ise hukuka aykırılık unsurudur Bir fiilin succedil
teşkil edebilmesi iccedilin onun kanunen yasaklanmış olması yani hukuken izin verilmemiş
olması gerekmektedir Failin fiili hukuka aykırılık ihtiva etmiyorsa eylemin sahibi succedillu
sayılamaz ve cezalandırılamaz
12 Ceza Kavramı Genel Prensipleri ve Gayesi
Ceza soumlzluumlkte ldquobir şeyin bedeli veya karşılığırdquo olarak accedilıklanmakta masdar olarak
kullanıldığında da ldquoiyi veya koumltuuml herhangi bir fiilin ve davranışın tam ve yeterli
karşılığını vermekrdquo anlamına gelmektedir13 Modern pozitif hukukta ceza ldquosuccedil işleyen
kişiye ccedileşitli amaccedilları gerccedilekleştirmesi iccedilin uygulanan ve kişiyi birtakım yoksunluklara
uğratan bir yaptırımdırrdquo Cezanın yoksunluklara uğratıcı olması nedeniyle ızdırap
sıkıntı ve guumlccedilluumlk ccedilektirici niteliği vardır14 Ceza kavramı tanımlanırken cezanın amacı
da guumlndeme geldiğinden hukuk tarihi boyunca cezanın amacı uumlzerinde de tartışmalar
olmuş ve neticede iki farklı goumlruumlş oumlne ccedilıkmıştır
1 Cezalar geccedilmişe youmlneliktir yani mağdur adına devletin uumlstlendiği oumlccedil alma hakkını
ifade eder Ceza succedilun oluşturduğu koumltuuml sonucu telafi etmek iccedilin vardır ve bir
kefarettir Bu yuumlzden de succedillu iccedilin acı ve ızdırap iccedilermektedir
2 Batıdaki hukuki gelişmelerle oumlne ccedilıkan cezanın geleceğe doumlnuumlk olduğu anlayışıdır
Bu anlayışta amaccedil succedillunun ıslahı ve yeniden succedil işlemesinin oumlnuumlne geccedilmektir Ceza
fertlerin farklılığını dikkate alan ve hukukiliği oumlne ccedilıkaran bir ilkedir15
İslam Ceza Hukukunda Ukucircbat olarak adlandırılan cezalar şoumlyle tarif edilmiştir ldquokanun
koyucunun emrini ccediliğneyene karşı toplumun menfaati iccedilin konulmuş bir cezadırrdquo16
Cevat Akşit ise cezayı ldquokanun koyucunun toplum yararı iccedilin yasaklamış olduğu fiilleri
13 İbn Facircris Muumlcmeluumlrsquol-Luumlga (Beyrut Muumlessesetursquor-Risacircle 1986) 1188 İbrahim Mustafa vd el-
Mulsquocemursquol-vesicirct (by Dacircrrsquod-dalsquove ts) 121 14 Doumlnmezer ve Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 1 6 15 Kahveci ldquoİslam Hukuku Accedilısından Succedilun Manevi Unsurlarından Kasıtrdquo 22 16 Ucircdeh et-Teşricirculsquol-Cinacircicirc I609 İbn Teymiyye Siyacircsetirsquoş-şerlsquoiyye ficirc ıslacirchirsquor-racircvicirc versquor-raiyye (Riyad
Vizaretursquoş-Şuucircnirsquol-İslamiyye h1419) 122-123
12
işleyene acı veren bir karşılık olan kanunda belirlenmiş olan korkutucu bir
muumleyyidedirrdquo şeklinde tanımlamayı tercih etmektedir17
Cezalara ait genel prensipler ve izahları ise aşağıdaki gibidir
1 Kanunilik prensibi Hukuken succedil sayılan bir fiilin ya da davranışın irtikacircp edilmesi
halinde succedilluya tatbik edilecek maddi veya manevi muumleyyidenin kanun tarafından
belirtilmesidir ldquoKanunsuz succedil ve ceza olmazrdquo şeklinde formuumlle edilen bu ilke
keyfiliği ortadan kaldırmakta ve hukuk guumlvenliğini sağlamaktadır İslam ceza
hukukunda da bu ilke mevcuttur Talsquozir cezalarındaki mevcut esneklik ise bu ilkeye
aykırı olmayıp hukukun değişen şartlarına uyumu kolaylaştırmak succedilun ferdi oluşunu
ve hakkaniyeti dikkate almak iccedilindir18
2 Şahsilik prensibi Cezanın sadece succedilu işleyen kişiye verilmesidir Hiccedil kimse
işlemediği bir succediltan oumltuumlruuml cezalandırılamaz İşlenen succediltan sadece fail sorumlu tutulup
cezalandırılabilir
İslam ceza hukukunda da bu temel bir prensip olarak kabul edilmiştir Hz Peygamber
ldquokişi ne babasının ne de kardeşinin succedilundan dolayı sorumlu tutulamazrdquo19 buyurarak
işlenen succedillardaki şahsilik ilkesine işaret etmiştir Bununla beraber kasame ve acirckılenin
diyet oumldemesi gibi istisnai durumlar da mevcuttur
3 Umumilik prensibi Kanun oumlnuumlnde herkesin eşit olması ve succedillunun kim olduğuna
bakılmaksızın gerekli cezanın verilmesidir Sahabe-i kiramdan Usame (ra) hırsızlık
yapan bir kadına arabuluculuk yapmaya kalkıştığında Hz Peygamberrsquoin goumlsterdiği tavır
bunun bir oumlrneğidir20 Acirckıle sistemiyle oumlzellikle taksirle adam oumllduumlrme succedillarında
başkalarının diyet oumldemesine katılması ise bu ilkeye aykırı değildir Burada succedilta kastı
olmayan kişinin yuumlkuuml hafifletilmeye ccedilalışılmakta ve sosyal bir dayanışma muumlessesesi ile
mağdur korunmaktadır21
Uygulama şekli bakımından ise cezalar şu kısımlara ayrılır
1 Bedeni cezalar Kişinin bedenine youmlnelik cezalardır Oumllduumlrme değnek vurma (celd)
ve hapis gibi
2 Nefsi cezalar Kişinin şahsiyetine youmlnelik cezalardır Nasihat etme azarlama ve tehdit
gibi 17 Akşit İslam Ceza Hukuku ve İnsani Esasları 51 18 Şamil Dağcı İslam Ceza Hukukunda Şahıslara Karşı Muumlessir Fiiller (Ankara Diyanet İşleri
Başkanlığı Yayınları 1999) 35 19 Ahmed b Şuayb Ebucirc Abdirrahman en-Nesacircicirc ldquoKasacircmerdquo 45 20 Ebucirc Abdillah Muhammed b İsmail Buhacircricirc ldquoFazacircilursquol- ashacircbrdquo 18 21 Bkz Kacircşif Hamdi Okur İslam Hukukunda Sosyal Sorumluluk ndash Acirckıle Oumlrneği (Ankara İSAM
Yayınları 2017)
13
3 Mali cezalar Diyet ve para cezası gibi kişinin mal varlığına youmlnelik cezalardır
13 Ehliyet Kavramı ve Genel Şartları
Arapccedila ldquoehlrdquo koumlkuumlnden tuumlremiş sınai carsquolicirc bir mastar olan ehliyet kelimesi soumlzluumlkte bir
işe yeterli ve layık olmayı ifade etmektedir Fıkhi ıstılahtaysa ise genel olarak kişinin
dini ve hukuki huumlkme muhatap olmaya elverişli olmasını ifade eder Fıkıh usuluuml
bakımından kişinin Şacircrilsquoin hitabıyla olan bağını fuumlru bakımından ise hukuki huumlkmuumln
kişi accedilısında tahakkukunu ve geccedilerliliğini ifade eder Ehliyet kavramına ilişkin fukaha
ldquoŞarilsquoin insanda takdir ettiği onu dini bir hitaba uygun bir mahal kılan vasıftırrdquo22 ldquo
insanın lehinde ve aleyhinde şerlsquoicirc hakların sabit olması salahiyetidirrdquo23 gibi farklı
tanımlar yapmıştır
Fıkıh usuluuml literatuumlruumlnde ehliyet konusu Allahrsquoın hitabının taalluk ettiği kişi olarak
ldquomahkumun aleyhrdquo yani muumlkellef başlığı altında incelenir Kişinin muumlkellef kabul
edilebilmesi iccedilin muhatap olduğu teklifi (emir ve nehiyleri) anlayabiliyor olması gerekir
ki bunun iccedilin aklın varlığı zaruridir Aklı ve idraki olmayan bir kişiye Şacircrilsquoin hitapta
bulunması duumlşuumlnuumllemez24
Akıl normal şartlarda her insanın fiziki gelişimiyle beraber gelişir farklı merhalelerden
geccediler Bireyler arasında farklılık goumlsteren ve tedricen kemale eren bu vasfın bireylerdeki
olgunluğuna vacirckıf olmanın imkansızlığı nedeniyle Şarilsquo onu zahir bir olguya buumlluğa
bağlamış buumlluğ ile belli bir seviyeye gelmesini hakiki anlamda kemale ermesinin yerine
ikame etmiştir25 İşte ehliyet de kişinin fiziki ve akli tekamuumlluumlne bağlı olarak
gelişmekte onu leh ve aleyhte haklara mahal kılmaktadır İnsanın muumlkellefiyeti ehliyeti
ile sınırlıdır
Guumlnuumlmuumlz hukukundaki ldquomedeni haklardan istifade ehliyetirdquo ve ldquomedeni hakları
kullanma (fiil) ehliyetirdquo ayrımına benzer şekilde fukaha da ehliyeti vuumlcucircb ve eda ehliyeti
olarak ikiye ayırmıştır26 Vuumlcucircb ehliyeti kişinin ilzam edici haklara sahip olabilmesi ve
borccedillar altına girebilmesidir27 Vuumlcucircb ehliyetinin dayanağı insanlık vasfı olup kişinin
22 Hayrettin Karaman Mukayeseli İslam Hukuku (İstanbul İz Yayıncılık 2013) I252 23 Abduumllaziz Buharicirc Keşfursquol-esracircr (Beyrut Dacircruumlrsquol-kuumltuumlbirsquol-ilmiyye 1997) 4 335 24 Seyfeddin el-Amidicirc el-İhkacircm ficirc usucirclirsquol-ehkacircm thk Abdurrezzak Aficircficirc (Beyrut Mektebursquol-İslamicirc
1402) 1 150 25 Muhammed b Ahmed Serahsicirc Usucirclursquos-Serahsicirc (Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1993) 2 332 Şacirckirbek
Hanbelicirc Usucirclursquol-fıkhilrsquol-İslamicirc (Mekke Mektebetuumlrsquol- Mekkiyye 2002) 381 26 Bkz Mustafa Uzunpostalcı ldquoİslam Hukuku Accedilısından Ehliyetrdquo İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi
sy8 (2006) 150-156 27 Zekiyyuumlddicircn Şalsquobacircn İslam Hukuk İlminin Esasları ccedilev İbrahim Kacircfi Doumlnmez (Ankara Tuumlrkiye
Diyanet Vakfı Yayınarı 2012) 296
14
yaşı aklı ve ruumlşduuml ile ilgisi yoktur Cenin annesinin bir parccedilası sayıldığı iccedilin ehliyeti
eksik kabul edilirken sadece olgunlaşıp duumlnyaya canlı olarak gelmesiyle tam vuumlcucircb
ehliyetine sahip olur
Eda ehliyeti kişinin şerlsquoan geccedilerli sayılan tasarruflarda bulunma salahiyetidir ve
mesuliyyet ile eş anlamlıdır28 Serahsicircrsquonin tanımıyla ldquodinen muteber olması akla bağlı
bulunan işleri şahsın bizzat yapabilme ehliyet ve salahiyetidirrdquo29
Eda ehliyeti de vuumlcucircb ehliyeti gibi eksik (kacircsır) ve tam (kacircmil) olmak uumlzere ikiye
ayrılır Eksik eda ehliyeti şahsın bedeni ile ilgilidir30 Baliğ olmadan oumlnce muumlmeyyiz
ccedilocuk boumlyledir Tam eda ehliyetinde kişide akılla ve temyiz kabiliyetiyle muumlmkuumln olan
ldquoşerlsquoi hitabı anlama guumlcuumlrdquo ve bedene bağlı olan ldquovacibi eda edebilme guumlcuumlrdquo
aranmaktadır Tam eda ehliyetine sahip kişi ibadet muamelat ve ukubat alanında tam
sorumluk sahibidir
Klasik fıkıh usuluuml literatuumlruumlnde avacircrızursquol-ehliyye başlığı altında zikredilmekte olan
ehliyeti ortadan tamamen kaldıran veya zedeleyen durumlar semacircvi ve muumlktesep olmak
uumlzere ikiye ayrılmaktadır31 İnsanın kendi katkısı irade ve ihtiyarı ile meydana gelenlere
muumlktesep boumlyle olmayanlara ise semavicirc denilmektedir Semavi arızalar kuumlccediluumlkluumlk
cuumlnucircn ateh (akıl zayıflığı) unutma bayılma hastalık koumllelik hayız nifas ve oumlluumlm
muumlktesep olanlar ise cehalet (bilgisizlik) sarhoşluk hezl (gayr-i ciddilik) sefeh
(tedbirsiz davranma hali) hata yolculuk ve ikrahtır32 Konumuz olan akıl hastalıkları da
semavi ehliyet arızalarından cuumlnucircn başlığı altına girmekte ibadet muamelat ile beraber
succedilların cezalandırılmasını ifade eden ukucircbat alanında sorumlu kılan tam ehliyeti
tamamen veya kısmen kaldırmaktadır
Klasik İslam hukuku literatuumlruumlnde muumlstakil olarak bir ldquoceza hukukurdquo başlığı ve ldquoceza
ehliyetirdquo alt başlığı bulunmamaktadır Fıkhın mesele odaklı (kazuistik) yapısının tabi bir
sonucu olarak fakihler cezaya ehliyeti olan kişilere dair genel kaideleri ldquoehliyetrdquo başlığı
altında verirken oumlzel şartları succedillara dair muumlstakil başlıklar altında zikretmeyi tercih
etmişlerdir Ancak Ebucirc Zehra Behnesicirc ve Ucircdeh gibi muasır İslam ceza hukukccediluları bu
konuyu sekuumller hukukla mukayeseli olarak ve benzer bir sistematikle eserlerinde
işlemişlerdir Burada dikkat ccedilekilmesi gereken hususlardan biri de bu muumlelliflerin
28 Teftacirczacircnicirc et-Telvih alacircrsquot-tevdicirch (Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1996) 2 337 29 Serahsicirc elUsucircl 2 340 30 Ebursquol-Usr Ali b Muhammed Pezdevicirc el-Usucircl (Karaccedili Matbalsquo tursquot- Cacircvicircd Bericircs ts) 2 324 31 İbn Emicircrursquol-Hacircc et-Takricircr versquot-tehbicircr (Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1983) 2 172-173 32 Ebursquol-Berekacirct en-Nesefi Menacircrursquol-envacircr terc Soner Duman vd (İstanbul Beka Yayıncılık 2016)
303
15
eserlerinde aslında ceza ehliyetini değil ldquo المسؤلية الجنائية ldquo yani ldquo cezai sorumluluğurdquo
konu edinmiş olduklarıdır Nitekim Tuumlrk ceza kanunu eserlerine baktığımızda
sorumluluk ve ehliyet kavramları farklı şeyler olarak karşımıza ccedilıkmaktadır
Muhammed Naicircm Yacircsicircn de makalesinde konuyu ldquoAkıl ve Ruh Hastalıklarının Ceza
Sorumluluğuna Etkisirdquo başlığıyla ele almakta ve ceza sorumluluğunun ehliyetin bir
ccedileşidi olmadığını ifade etmektedir Ccediluumlnkuuml ehliyet bir salahiyettir fakat sorumluluk bir
salahiyet değildir Ehliyet cezai sorumluluğun bir şartıdır Cezai sorumluluğun tanımını
da Yacircsicircn ldquoşeriatte yasaklanmış bir eylemde bulunan kişinin Şarilsquorsquoin o yasağa
oumlngoumlrduumlğuuml cezaya ccedilarptırılabilir olmasırdquo olarak vermektedir33 Muumlstakil bir ceza ehliyeti
kavramının fıkıh ilmi accedilısından yeniliği ve pozitif hukuk koumlkenli bir kavram oluşunun
ıstılahi bir karmaşaya neden olabileceği muhakkaktır Bu durum konunun okuyucu
accedilısından daha anlaşılır kılınabilmesi iccedilin oumlncelikle Tuumlrk ceza kanununda ceza ehliyeti
kavramının izahını vermeyi gerekli kılmaktadır
14 Tuumlrk Ceza Hukukunda Ceza Ehliyeti
Tuumlrk ceza hukukunda ceza ehliyeti konusu araştırıldığında literatuumlrde ceza ehliyeti
kavramından ziyade kusurluluk ve isnad yeteneği kavramlarının mevcut olduğu ve ceza
ehliyetini kaldıran bir sebep olarak akıl hastalığının da genelde kusur yeteneği başlığı
altında accedilıklandığı goumlruumllecektir Tuumlrk ceza hukukuna dair eserlerde ceza ehliyeti kusur
yeteneği isnad yeteneği kavramları aynı anlamı ifade etmek iccedilin de kullanılabilmektedir
ve doktrinde kavram konusunda bir birlik bulunmamaktadır34 Ceza ehliyeti (capacita
penale) ibaresi daha ccedilok ldquosuccedil işlemeye ehil olmakrdquo anlamında bir kavram olarak
tanımlanmış fazla kabul goumlrmeyen bir doktrine atfedilmiştir35
Tuumlrk ceza hukukunda genel prensip kanunda tipik olarak belirtilmiş ve hukuka uygun
olmayan bir eylemin failine ceza uygulanabilmesi iccedilin faille eylemi arasında manevi
bağın bulunmasıdır Bu bağın varlığı tespit edildikten sonra failin somut olaydaki
kusuru belirlenecek yani kasıtlı mı yoksa taksirle mi eylemini gerccedilekleştirdiği tayin
edilecektir Kusurun -yani failin hukuka uygun hareket edebilme imkanına sahip olduğu
halde hukuka aykırı bir davranış seccedilmiş ve gerccedilekleştirmiş olması nedeniyle bu fiilin
33 Muhammed Naicircm Yacircsicircn ldquo Eserursquol-emracircdirsquol-akliyyeti versquon-nefsiyyeti alarsquol-mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacirciyyetirdquo
Mecelletursquoş-şericircati versquol-kacircnunrdquo sy16 (2002) 30 34 Guumlner Hande Ulutuumlrk Tuumlrk Ceza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Kusur Yeteneğine Etkisi (Yuumlksek Lisans
Tezi Bahccedileşehir Uumlniversitesi 2009) 13 35 Zeki Hafızoğulları Tuumlrk Ceza Hukuku Ders Notları (Ankara Başkent Uumlnivrsitesi Hukuk
Fakuumlltesi2008) 507 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazari ve Tatbiki Ceza Hukuku (İstanbul Der
Yayınları 2019) 2 389
16
ona yuumlklenebimesi ve kınanabilmesinin36- varlığından soumlz edebilmek iccedilin de oumlncelikle
kişinin kusurlu bir şekilde eylemi gerccedilekleştirme kabiliyetinin olup olmadığına
bakılmalıdır37
Tuumlrk ceza hukukunun oumlnemli isimlerinden Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman kusur
yeteneği ibaresini tercih eder Doumlnmezer ve Erman eserlerinde succedilun manevi unsuru
başlığı altında oumlzetle şu accedilıklamalarda bulunurlar ldquo Bir eylemin succedil kabul edilebilmesi
iccedilin iradi olması gerekmekte ve bu succedilun manevi unsurunu oluşturmaktadır Ancak
succedilta manevi unsurun varlığından bahsedebilmek iccedilin eylemi gerccedilekleştiren kişide belli
niteliklerin bulunması gerekmektedir nitekim kusurun varlığı kusur yeteneğine
bağlıdırrdquo38 TCK (Tuumlrk Ceza Kanunu) kusur yeteneğini tanımlamamıştır fakat kusur
yeteneğine haiz olmayanlara ilişkin 31 ve 32 maddelerden hareketle kusur yeteneği
iccedilin ldquokişinin işlediği fiilin hukuki anlam ve sonuccedillarını algılama (algılama yeteneği)
yani gerccedilekleştirdiği davranışın hukuken onaylanmayan bir davranış olduğunu anlama
ve bu doğrultuda davranışlarını youmlnlendirme yeteneği (irade yeteneği)dirrdquo şeklinde bir
tanım ccedilıkartılması muumlmkuumlnduumlr39 5237 sayılı TCKrsquonın 31 maddesi ccedilocuklardaki
algılama ve idrak yeteneklerindeki eksiklikten oumltuumlruuml ceza ehliyetlerinin olmadığını ifade
ederken 32 maddenin 1 fıkrasında ldquoakıl hastalığı nedeniyle işlediği fiilin hukuki
anlam ve sonuccedillarını algılayamayan veya bu fiille ilgili olarak davranışlarını
youmlnlendirme yeteneği oumlnemli derecede azalmış olan kişiye ceza verilmez Ancak bu
kişiler hakkında guumlvenlik tedbirlerine huumlkmolunurrdquo denilmekte 2 fıkrada ise ldquo birinci
fıkrada yazılı derecede olmamakla beraber işlediği fiille ilgili olarak davranışlarını
youmlnlendirme yeteneği azalmış olan kişiye ağırlaştırılmış muumlebbet hapis cezası yerine
yirmi yıl hapis cezası verilir Diğer hallerde verilecek ceza altıda birden fazla olmamak
uumlzere indirilebilir Mahkum olunan ceza suumlresi aynı olmak koşuluyla kısmen veya
tamamen akıl hastalarına oumlzguuml guumlvenlik tedbiri olarak da uygulanabilirrdquo ifadesine yer
verilmektedir40
Algılama yeteneği insanın oumlz bilinciyle beraber etrafındaki olguları
goumlzlemleyebilmesidir Bu yetenekten kastedilen kişinin muumlmeyyiz olması değil
eyleminin yaşadığı toplumda ne anlama geldiğini yani eyleminin ldquohukuki anlam ve
36 Selami Turabi ldquoKusurluluk ve Kusurluluğu Etkileyen Hallerrdquo TBB Dergisi s101 (2012) 269 37 Zeki Hafızoğulları Tuumlrk Ceza Hukuku Ders Notları 347 38 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve TatbikicircCeza Hukuku 2 383 39 Mahmut Koca ve İlhanUumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler (Ankara Seccedilkin Yayınevi 2017)
309 40 httpwebtckmaddecom (09 07 2019)
17
sonuccedillarınırdquo idrak edebilir olmasıdır Failin kusurlu kabul edilmesi iccedilin gerekli
şartlardan biri de onun davranışlarını youmlnlendirebilme yeteneğine yani irade
yteteneğine sahip olmasıdır Nitekim ceza hukukunda ancak ldquoyoumlnlendirici irade
tarafından hakim olunan belli bir sonucun gerccedilekleşmesi hedefine youmlnelik ereksel ve
harici duumlnyada meydana gelen insan davranışlarınardquo fiil denilmektedir41
Algılayabilme ve davranışlarını youmlnlendirebilme yeteneği olarak kabul edilebilen kusur
yeteneğinin failde ldquofiili işlediği sıradardquo veya ldquoişlediği fiille alakalı olarakrdquo bulunması
gerektiği de kanun da ifade edilmiştir Bu yeteneğini kendi eliye ortadan kaldıranlara
istismar kapısı accedilmamak iccedilin de ALIC (actiones liberae in causa sebebine goumlre muaf
olan hareketler) teorisi benimsenmiştir Buna goumlre failin kendisini kusur yeteneğinden
mahrum bıraktığı an dikkate alınır ve fail bu esnada kusur yeteneğine sahipse succedilun
manevi unsuru tamamlanmış sayılır42
TCKrsquoda kusur yeteneğini tamamen veya kısmen etkileyen nedenler yaş kuumlccediluumlkluumlğuuml akıl
hastalığı sağır-dilsizlik ve geccedilici nedenlerden oluşmaktadır
Akıl hastalığı Tuumlrk ceza kanununun 46 ve 47 maddesinde duumlzenlenmiştir Bu maddeler
ccedilerccedilevesinde tam akıl hastalığı ve kısmi akıl hastalığı şeklinde bir tasnife gidilmiştir43
46 maddeye goumlre ldquofiili işlediği zaman şuurunun veya harekatının serbestisini tamamen
ortadan kaldıracak surette akıl hastalığına duccedilar olan kimseye ceza verilemezrdquo 47
maddede ise şu ifadeler yer almaktadır ldquoFiili işlediği zaman şuurunun veya harekatının
serbestisini oumlnemli derecede azaltacak şekilde akli maluliyete muumlptela olan kişiye
verilecek ceza aşağıdaki şekilde indirilir
1 Ağırlaştırılmış muumlebbet hapis cezası yerine 15 seneden az olmamak uumlzere ağır
hapis
2 Muumlebbet hapis yerine 10 seneden 15 seneye kadar ağır hapis
3 Kamu hizmetlerinden muumlebbet memnuiyet yerine muvakkat memnuiyet
Diğer cezalar ise uumlccedilte birden yarıya kadar indirilirrdquo44
Akıl hastalığının ne olduğuna ilişkin bir tanım TCKrsquoda bulunmamaktadır Tuumlrk ceza
hukukccediluları akıl hastalığının ne olduğunun isnad yeteneğini (kusur yeteneği) hangi
durumlarda kaldırdığının veya azalttığının teknik ve bilimsel bir mesele olduğunu kabul
41 Mahmut Koca ve İlhanUumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler 309-312 42 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazari ve Tatbiki Ceza Hukuku 2397 43 Sevil Yıldız ldquoCeza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Akıl Hastalarının Yargılanmasırdquo SUuml İİBF Sosyal ve
Ekonomik Araştırmalar Dergisi 2 sy4 (2002) 6 44 M Reşat Koparan ldquo TCK Genel Huumlkuumlmler Ceza Sorumluluğunu Kaldıran ve Azaltan Sebeplerrdquo TBB
Dergisi sy 64 (2006) 362
18
etmektedirler Psikiyatri bilimince kanunda zikredilen algılama ve idrak yetenekleri
uumlzerinde tesiri olan her tuumlr bozukluk akıl hastalığı olarak sayılabilmektedir45 Bununla
beraber tıp bilimiyle hukukun tanımlamalarının farklılık goumlsterdiğini ifade eden ve
kişinin eylemiyle illiyet bağının tayininin hukuki bir mesele olup ancak hakim
tarafından ccediloumlzuumllebileceğini vurgulayan hukukccedilular da vardır46
Son olarak ifade etmek gerekir ki Tuumlrk ceza kanununa goumlre akıl hastalığı akıl
hastasının gerccedilekleştirdiği eylemi hukuka uygun hale getirmez Tam veya kısmi akıl
hastalığı bulunup bulunmamasına goumlre faile ya azaltılmış bir ceza verilir ya da
mahkemenin uygun bulduğu suumlresi cezayla aynı kalan guumlvenlik tedbirleri uygulanır47
Guumlvenlik tedbirlerindeki temel oumllccediluumlt hastanın ldquoiyileşmesirdquo değil ldquotoplum accedilısından
tehlike teşkil etmemesirdquodir (m 57 2 ) 48 Ayrıca akıl hastasının kusur yeteneğine etki
eden maluliyetin soumlz konusu fiil uumlzerinde bir tesirinin olması gerekir Oumlrneğin ccedilalma
duumlrtuumlsuumlne mani olamamaktan muzdarip bir kleptomanın hastalığının işlediği cinayet
uumlzerinde bir etkisi olmayacaktır49
15 İslam Ceza Hukukunda Ceza Ehliyeti
Klasik fıkıh literatuumlruumlmuumlzde ceza ehliyeti kavramının ve kavramla ilişkili muumlstakil bir
başlığın bulunmadığını daha oumlnce ifade etmiştik Boumlyle bir başlığın bulunmayışı
dolayısıyla ldquoceza ehliyetini ortadan kaldıran nedenlerinrdquo de ayrıca zikredilmediği
anlamına gelmektedir Ancak yukarıda verilen bilgiler doğrultusunda İslam ceza
hukukunda ceza ehliyetine dair şu ccedilıkarımlar yapılabilir Şerlsquoan succedil kabul edilen bir
eylemin failinin şeriatın oumlngoumlrduumlğuuml bir cezaya ccedilarptırılabilmesi iccedilin onun buumlluğ ccedilağına
ermiş akıllı ve idrak sahibi yani tam ehliyetli olması gerekmekte modern hukuktan
muumllhem olarak da ldquomanevi unsur ldquo iccedilinde değerlendirilen akıl ve idrak accedilısından bu
yeterliliği ifade etmekte ldquoİslam ceza hukukunda ceza ehliyetirdquo ifadesine
başvurulmaktadır
Tuumlrk ceza kanununu bir oumlrneği olarak zikrettiğimiz sekuumller hukuk da İslam Hukuku da
akıl hastalıklarını succedil teşkil eden bir eylemin failinin cezalandırılması oumlnuumlnde bir mani
45 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 2 417 46 İlhan Helvacı ldquoTemyiz Kudretinden Yoksun Şahısların Hukuki Sorumluluğu Uumlzerinerdquo İHFM 155
sy4 (1997) 147 47 Mahmut Koca ve İlhan Uumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler 323 Huumlseyin Soysal ve
Doğan Yeşilbursa Adli Psikiyatri 401 48 MReşit Koparan ldquoTCK Genel Huumlkuumlmler Ceza Sorumluluğunu Kaldıran ve Azaltan Sebeplerrdquo 364
Mahmut Koca ve İlhan Uumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler 324 49 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 2 427
19
olarak goumlrmektedir Peki Tuumlrk ceza hukukunda tanımı yapılmamış ldquoakıl hastalığırdquona
ilişkin fıkhın yaptığı bir tanım ve belirlediği sınırlar var mıdır
Akıl hastalığı klasik eserlerde ldquocuumlnucircnrdquo kelimesiyle karşılık bulmaktadır Soumlzluumlk anlamı
oumlrtuumlnmek gizlenmek aklını kaybetmek olan kelimenin terim olarak en fazla kabul
goumlren anlamıysa Cuumlrcanirsquonin ldquosoumlz ve fiillerin nadir haller dışında normal cereyan
etmesini engelleyen akıl bozukluğudurrdquo şeklindeki tarifidir50 Pezdevi ise cuumlnunun
tarifini yapmadan oumlnce aklın hakikatinin bilinmesi gerektiğini ifade eder Akılla insanın
bilinenden bilinmeyeni ccedilıkarttığını eylemlerin sonucuna muttali olduğunu iyiyle
koumltuumlyuuml ayırt ettiğini belirtir Akıl beyinde bulunmaktadır ve sonuccedillarının bedenin
organlarında bir bozukluk olmaksızın yok olması ve fiillerinin insanı aksi davranışlara
sevkedecek kadar bozulmaya uğraması ise cuumlnucircndur Pezdevirsquoye goumlre cuumlnunun sebebi
insanın beyninde bulunan doğuştan yapısal bir bozukluk veya sonradan beynin
dengesini bozan bir hastalıktır Birinci durumda iyileşme olasılığı yokken ikinci
durumda ilaccedilla tedavi muumlmkuumlnduumlr Cuumlnunun bir başka sebebi de cin şeytan ccedilarpmasıdır
Şeytan bu kişileri suumlrekli korkutup koumltuuml hayaller goumlrduumlruumlr oumlyle ki ( إستلاء الشيطان )
akıllarında yapısal bir bozukluk olmasa da zihinlerini toplayamazlar Şeytanın suumlrekli
vesvese vermesinden dolayı bu kimselere (mecnunlara) mevsus denilir ancak okunmak
suretiyle )التعويذ و الرقي) iyileşirler Bu kimselerin aklının zevaline huumlkmedilmez51
Cuumlnuna dair bir başka tarif de el-Bahrursquor-raikrsquode mevcuttur ldquoAklın kaybolması veya
noksanlaşmasıdır Kişinin kayıtsızlığı ve olayları birbirinden ayıramaması ile kendini
goumlsterirrdquo52 Muasır İslam ceza hukukccedilularından Behnesicirc ise cuumlnunun tarifini ldquoaklın
yitirilmesi karışıklığı veya zayıflığırdquo şeklinde yaparak ccedilerccedileveyi geniş tutmakta akıl ve
ruh hastalıklarının (zihinsel bozukluklar) tuumlmuumlnuuml iccediline alacak şekilde bir tarif yaparak
modern psikiyatri biliminin verilerine kapı aralamaktadır53
Klasik literatuumlrde akıl hastalıkları isim veya belirtileri itibariyle zikredilmemiş ancak
doğuştan veya sonradan olmalarına goumlre asli ve arızi ayrımına tabi tutulmuştur54 Bir
başka ayrım da hastalığın suumlresine goumlre yapılmış genel olarak uzun suumlreli akıl hastalığı
cuumlnucircn-ı mutbık ( muumlmted ) olarak isimlendirilirken kısa suumlreli olana cuumlnucircn-ı gayr-i
mutbık (mutekattı) denilmiştir Teftacirczacircnicircrsquonin et-Tavdicirch uumlzerine yazdığı Telvicirch adlı
50 İbrahim Kacircfi Doumlnmez ldquoCuumlnucircnrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c 8 (İstanbul TDV
Yayınları 1993) 125 51 Abduumllaziz el-Buhacircricirc Keşfuumlrsquol-esracircr 4 371 52 İbn Nuceym Bahrursquor-racircik (Beyrut Darursquol-malsquorife ts) 1 4 53 Abdulkadir Ucircdeh Teşricirclsquoursquol-İslamicirc mukacircrinen birsquol-kacircnunirsquol-vadlsquoicirc 1 585 54 Abduumllaziz el-Buhari Keşfuumlrsquol-esracircr 4 266
20
şerhte cuumlnunun muumlmted ya da gayr muumlmted olabileceği bunların da ya buumlluğ ccedilağına
mecnun olarak varmış bulunmakla (asli) olduğu veya buumlluğdan sonra ortaya ccedilıktığı
bilgisi verilmektedir55 Cuumlnun-ı mutbık iccedilin asgari suumlrenin ne kadar olduğuna dair
Hanefi mezhebi iccedilerisinde farklı goumlruumlşler zikredilmiştir Ebu Hanife bir suumlre
belirlememişken56 İmam Ebu Yusuf -orucun kazasının farziyetinin duumlştuumlğuuml asgari sınır
olduğu iccedilin- bir ayı İmam Muhammed ise buumltuumln ibadetlerin duumlştuumlğuuml bir seneyi alt sınır
olarak kabul etmişlerdir57 Bununla beraber aynı konuda İmam Muhammedrsquoin altı ayı
uygun goumlrduumlğuuml ile ilgili rivayet de mevcuttur58 Ali Haydar Efendi Mecellersquonin şerhini
yaptığı eserinde mutbık kabul edilme oumllccediluumlsuumlne dair doumlrt goumlruumlşten bahsetmektedir 1 bir
sene suumlrer ccediluumlnkuuml doumlt mevsim geccedilip de ayrılmazsa deliliğin ona huumlkmettiği anlaşılır 2
bir aydır 3 bir seneden fazla suumlrer ve 4 bir guumln ve bir geceden fazla suumlrer Ancak bu
doumlrduumlncuuml goumlruumlş zacirchirursquor-rivayersquoye aykırıdır 59
16 Akıl ve Ruh Hastalığının Cezalardaki Huumlkmuuml
Klasik literatuumlre baktığımızda genel olarak akıl hastalığının teklifi kaldırdığı konusunda
fukahanın goumlruumlş birliği iccedilinde olduğu goumlruumllmektedir60 Bu goumlruumlşuumln dayandığı temel
delillerden birini de Hz Peygamber (sav)rsquoin ldquoUumlccedilkişiden kalem kaldırılmıştır ergenlik
ccedilağına ulaşıncaya kadar ccedilocuktan uyanıncaya kadar uyuyandan ve kendine gelinceye
kadar akıl hastasındanrdquo soumlzuuml oluşturmaktadır61 Bununla beraber akıl hastalığının
mezkur ccedileşitlerine goumlre ibadat muamelat ve ukubat alanlarında huumlkuumlmler elbette
farklılık goumlstermektedir Hanefi fıkıh literatuumlruumlnde akıl hastalığının suumlrekli olması
halinde eda ehliyeti ortadan kalkmakta ve kıyasen ibadet sorumluğu da duumlşmektedir
fakat istihsanen suumlrekli olmayan akıl hastalığında vuumlcub ehliyetinin devam etmesi
nedeniyle- sorumluluğun tamamen kalkmadığı ifade edilmektedir62 Cezalar (ukubat)
alanında da akıl hastalarına ilişkin genel huumlkuumlm akıl hastalığının ldquomutbıkrdquo olması ve
55 Teftacirczacircni Şerhursquot-Telvih alarsquot-Tavdicirch 2 349 56 Alacircuddicircn Ebucirc Bekr b Mesud Kacircsacircnicirc Bedacirciursquos-sanacircilsquoi thk Alicirc Muhammed Muavvıd (Beyrut Dacircrulrsquol-
kitabirsquol-ilmicirc ts) 7 394 İbn Huumlmacircm Fethursquol- kadicircr (Beyrut Dacircrulrsquol-kitabirsquol-ilmicirc 2003) 3 277 57 Kacircsacircnicirc Bedacircilsquo 6 36 58 Fahruddicircn Hasan b Mansucircr Kacircdıhacircn Fetacircva Kacircdıhacircnicirc http shamelaws (29072019) 3 312 59 Ali Haydar Efendi Mecelle Şerhi (Beyrut Dacircru acirclemirsquol-kuumltuumlb 2003) 2 585 60 Bkz Muhammed b Oumlmer b Huseyn er-Racirczicirc el-Mahsul ficirc ilmirsquol-usucircl thk Tacirchacirc Cacircbir Feyyacircz Alvacircnicirc
(Riyad Cacircmiatrsquol-imacircm Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc h1400) 1 210 İbrahim b Mucircsa Şatıbi el-
Muvacircfakacirct thk İbn Hasen Acircl Selmacircn (by Dar İbn Affan 1997) 2 481 Ibn Kudacircme Ravdatursquon-nacircdır
(by Muumlessesetuumlrsquor-reyyacircn 2002) 1 98 61 Ebucirc Dacircvud ldquoHuducircdrdquo 16 62 Teftacirczacircnicirc Şerhursquot-Telvicirch 2 348 Pezdevicirc Usucircl 1 330
21
succedilun hastayken işlenmesi durumunda sorumluluğun ortadan tamamen kalktığı
youmlnuumlndedir63
İslam ceza hukukunda farklı accedilılardan ele alınarak sınıflandırılan cezalarda temel ayrım
had tarsquozir ve kısas şeklinde yapılmış64 diyet keffaret ve mirastan mahrum bırakma da
literatuumlrde yer almıştır Akıl hastalarına ilişkin ceza ehliyeti ile huumlkuumlmler de bu farklı
ceza tuumlrleri kapsamındaki succedillar altında ele alınmaktadır
161 Had Cezaları
Had (ccediloğulu hudud) soumlzluumlkte engel olmak iki şeyin arasına engel koymak menetmek
yasaklamak manalarına gelir65 Fıkıhta ise Allah (cc) hakkı olarak yerine getirilmesi
gereken miktarı ve keyfiyeti naslarla tayin edilmiş olan cezai muumleyyideleri tanımlamak
iccedilin kullanılmıştır66 Tarifte yer alan ldquoAllah hakkırdquo ifadesi bu cezaların doğrudan
Allahrsquoın emri olarak yerine getirilmesini ve toplumun veya fertlerin cezaya herhangi bir
muumldahalesinin olamayacağını ifade eder Hadler cezanın miktarının belirliliği ile tazir
cezalarından Allah hakkı olmasıyla da kısas cezasından ayrılmaktadır Guumlnuumlmuumlzde
ilkel ve zalimane olmakla ilgili ithamlara maruz kalan67 bu cezaların bir ccediloğu esasında
geccedilmiş semavi şeriatlerde de bulunan ve İslam hukuk geleneğine intikal eden
cezalardır68
1 Zina
2 Kazf
3 İccedilki İccedilme (Şurb)
4 Hırsızlık (Sirkat)
5 İrtidad
6 Yol kesme ve silahlı soygun (Hirabe)
7 Meşru yasal duumlzene isyan (Bağy)
63 Behnesicirc Okur 221 64 İbrahim Ccedilalışkan ldquoİslam Hukukunda Ceza Kavramı ve Hadd Cezalarırdquo Ankara Uumlniversitesi İlahiyat
Fakuumlltesi Dergisi sy 11 (1998) 367 65 Ali Bardakoğlu ldquoHadrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi c14 (Ankara TDV Yayınları
1996) 547 66 Abdullah b Mahmucircd el-Mevsılicirc el-İhtiyar thk Muhammed Ebucirc Dakicircka (Beyrut Dacircrursquol-Kitabirsquol-İlmIcirc
ts) 5 79 İbnHuumlmacircm Fethursquol-kadicircr 5 3 67 Bu vb ithamların bilimsel reddiyesi iccedilin bkz Sabri Erturhan ldquoİnsan Onuru Bağlamında İslacircmCeza
Hukukuna Genel Bir Bakışrdquo İslacircm Hukuku Araştırmaları Dergisi sy 21 (2013) 185-214 68 Şah Veliyyullah Dihlevicirc Huccetullahirsquol-Bacircliğa ccedilev Mehmet Erdoğan (İstanbul İz Yayıncılık 2018)
1 1027
22
Had cezalarının her birinin tatbik edilebilmesi iccedilin kendine has şartları bulunmakla
beraber hepsinde aranan ortak şart succedillunun ldquoakıllırdquo ve ldquobaliğrdquo olmasıdır69 İslam Ceza
hukukunda had cezalarının tarifi yapılırken bile cezanın tatbik edileceği kişide akıl
şartının varlığına vurgu yapılmakta70 haddi gerektiren fiili akıl hastasının işlemesi
durumunda hadler uygulanmamaktadır71 Hz Oumlmer zina dolayısıya bir kadın hakkında
had kararı vermişken Hz Alirsquonin kadının akıl hastası olduğunu ve bu eylemi hastayken
gerccedilekleştirmiş olabileceğini soumlylemesi uumlzerine kararından vazgeccedilmiştir72 Burada
vurgulanması gereken hususlardan biri ldquofiilin işlendiği sırada kişinin hastalığının tesiri
altında bulunuyor olması halinderdquo haddin duumlştuumlğuuml konusunda fukaha arasında icma
olduğudur Succedil teşkil eden fiili gerccedilekleştirdikten sonra ve huumlkuumlm verilmeden oumlnce
hasta olan kimseye gelince Hanefi ve Malikiler muhakemenin succedillu iyileşene kadar
erteleneceği goumlruumlşuumlndeyken Şafiiler ve Hanbeliler aksi fikirdedir Mahkeme sonrası
infazdan oumlnce hasta olması durumunda yine Hanbeli ve Şafiiler succedilun delille isbat
edilmiş olması halinde infazın durdurulmayacağını duumlşuumlnuumlrken İmam Malik ve Ebu
Hanife infazın yapılmayacağı kanaatini paylaşmaktadır73
162 Kısas
Soumlzluumlkte masdar olarak ldquoardından gitmek iz suumlrmek yaptığı işte birinin yolunu takip
etmek kesmek eşitlemek ve misilleme yapmakrdquo anlamlarında kullanılır İsim olarak ise
ldquomutlak eşitlik bir şeyin iki tarafının birbirine denk olması işlenen fiille o fiile denk
mukabele edilmesirdquo anlamına gelmektedir74 Fıkıhta ıstılah olarak ldquokasten birini oumllduumlren
kişinin karşılık olarak oumllduumlruumllmesini kasten işlediği yaralama succediluyla (muumlessir fiil)
mağdura bedenen-fiziken zarar vermiş bir kimseye benzeri bir şekilde ceza verilmesinirdquo
ifade eder75 Kısas kelimesi yerine literatuumlrde ldquokavedrdquo ( القود ) de kullanılmaktadır
69 Fahrettin b Osman ez-Zeylaicirc Tebyicircnursquol-hakacircik (Kahire Matbucircatuumlrsquol-Kuumlbra el-Emicircriyye h1313) 3
172 Ebucirc Muhammed Abdullah b Ahmed İbn Kudacircme el-Muğnicirc (Beyrut Dacircrursquol-fikr 1405) 10 163 70 Bkzİbn Huumlmam Fethuumlrsquol-kadicircr 5 340 71 Bkz Kacircsacircnicirc 7 67 İbn Abidicircn Reddursquol-muhtacircr (Beyrut Dacircrursquol-fikr 1992) 4 45 Muhammed b İdricircs
Şafilsquoicirc el-Umm (Beyrut Dacircrursquol-malsquorife 1990) 5 85 Ebursquol-Hasan Ali b Muhammd Macircverdicirc el-Hacircvicirc
(Kahire Mektebetuumlrsquol-Kahira 1968) 10 420 72 İbn Kudacircme el-Muğnicirc 10 164 73 Behnesicirc Mesrsquoucircliyetirsquol-cinacircicirc 220 74 Ebursquol- Huseyn Ahmed b Facircris Mulsquocemu mekacircyicircsursquol-luga thk Abdusselacircm Muhammed Harun (by
Dacircrursquol-fikr 1979 ) 5 11 Zebicircdicirc Tacirccursquol-arucircs (Kuveyt Tablsquoatu Kuveyt 1965) 35 98 75 Şamil Dağcı ldquoKısasrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c25 (Ankara TDV Yayınları
2002) 259
23
Kısas da had cezaları gibi oumlnceki semavi şeriatlerde mevcut olan bir cezadır İslam ceza
hukukunda Kurrsquoan suumlnnet ve icma ile sabittir76 Kısası gerektiren succedillar kasden
oumllduumlrme ve kasden yaralama succedillarıdır
İslam hukukunda gasp ve itlaf gibi mali zararlar veren succedillara muadelet prensibi tatbik
edildiği gibi77 mağdurun hayatını ortadan kaldıran veya bedenine zarar veren succedillara da
bu prensip uygulanmıştır Mağdurun istediği takdirde tıpkı gasp edilen malın itlaf
edilmemesi halinde aynen iade edilmesi itlafı halinde ise benzeri veya bedeli ile tazmin
edilmesi gibi oumllduumlrme ve muumlessir fiillerde de misliyle mukabelede bulunulur Ancak
mağdur istese bile engel teşkil eden sebeplerden dolayı aynen mukabele imkanı ortadan
kalkabilir ve bedeni cezanın yerini mali ceza alabilir Kısasın uygulanabilmesi iccedilin
failde fiilde ve mağdurda belli şartların bulunması gerekmektedir Hadlerde olduğu gibi
kısasda da ldquoakılrdquo ve ldquobuumlluğrdquo failde aranan genel şartlardır78 Aklı olmayanın ceza
ehliyeti olmadığından kısas da kendisine uygulanamaz Ancak İslamrsquoda kulların hakkı
heder edilmediğinden fukahanın ittifakıyla kısasın yerini diyet alır79 Hastalığın kısas
gerektiren fiilin muhakemesinden oumlnce ortaya ccedilıkması durumunda hadlerde olduğu gibi
mezhepler arasında farklı goumlruumlşler mevcuttur Hanefi ve Maliki fukahası muhakeme
esnasında da muumlkellef olmayı gerekli goumlrduumlklerinden akıl hastasının iyileşinceye kadar
muhakeme edilemeyeceği goumlruumlşuumlndedir Şafii ve Hanbeli fukahası accedilısından teklifin
succedilun işlenmesi esnasında bulunması yeterlidir Bu nedenle de akıl hastalığı muhakeme
oumlnuumlnde engel teşkil etmez Kısas cezasının infazından oumlnce ortaya ccedilıkan akıl hastalığı
ise yine Şafii ve Hanbeli fukahası accedilısından bir engel teşkil etmemektedir Ccediluumlnkuuml her
iki mezhebe goumlre ikrarla sabit olan had cezası dışında herhangi bir cezanın iptali soumlz
konusu değildir Malikilerde bir goumlruumlş hastanın iyileşmesinden uumlmit kesilmesi halinde
kısasın tamamen duumlşuumlp diyete doumlnuumlşeceğini savunurken succedillunun kurbanın yakınlarına
teslim edileceğini savunanlar da vardır Ebu Hanife ise infaz iccedilin succedillunun teslim
edilmesine kadar ortaya ccedilıkan hastalığın infaza engel olacağını savunmaktadır80
76 İbn Kudacircme el-Muğni 9 33 Ebucirc Bekicircr er-Razicirc Cessacircs Ahkacircmursquol -Kurrsquoacircn thk Muhammed Sacircdık
Kamhacircvicirc (Beyrut Dacircru İhyacircirsquol-Kuumltuumlbuumlrsquol-Arabicirc 1992) 1 187 77 Ebucirc Hamid Muhammed b Muhammed Gazzacirclicirc el-Veciz thk Ali Muavvıd (Riyad Darursquol-Erkam bin
Erkam1997) 1 208 Vehbe ez-Zuheylicirc Nazariyyacirctursquod-damacircn ve ahkacircmursquol-mesucircrsquoliyyetirsquol-medenicirc versquol-
cinacircicircfirsquol-fıkhirsquol-İslacircmicirc (Dımaşk Darursquol-Fikr 1982) 82 78 İbn Huumlmacircm Fethursquol-kadicircr 23 159 Ali b Nasr es-Salsquolebicirc Telkicircn fi fıkhırsquol-Malikicirc thk Muhammed
Sacirclis Saicircd el-Ganicirc (Riyad Mektebetu Nezzacircr Mustafa el-Bacircz ts) 468 Macircverdicirc el-Hacircvicirc 22 33 79 Husacircm Suheyl Nucircricirc ldquoEserursquol-cuumlnucircn ficirc tasarrufacirctirsquol-kavliyyeti versquol- filsquoliyyeti ficirc şericircatirsquol- İslamicirc
(Yuumlksek Lisans Tezi Cacircmiatursquon-Necacirchursquol-Vatanicirc 2013) 99 80 Abdulkadir Ucircdeh Teşricirclsquoursquol-cinaicirc 1 597- 598
24
163 Diyet
Arapccedila ldquovedyrdquo koumlkuumlnden gelen diyet kelimesinin soumlzluumlk anlamı oumldemek vermektir
Istılahta ise bir şahsın haksız yere oumllduumlruumllmesi sakat bırakılması veya yaralanması
durumunda ceza veya kan bedeli olarak oumldenmesi istenen mal veya para
kastedilmektedir81 Can bedeli veya uzuv karşılığında tazminat olarak da tanımlanan
diyet kasden oumllduumlrme ve yaralama succedillarında kısasın herhangi bir sebepten oumltuumlruuml tatbik
edilememesi halinde bedel taksirle birini oumllduumlrme ve yaralama durumundaysa asli
cezadır İslam ceza hukukunda oumllduumlrme sonucu oumldenen bedele diyet yaralama ve sakat
bırakma sonucu oumldenen maddi tazminata ise ldquoerşrdquo ifadesi oumlzellikle Hanefilerde tercih
edilmektedir Ayrıca ceninin oumlluumlmuumlne sebebiyet verilmesi halinde oumldenen tazminata da
ldquogurrerdquo82 denilmektedir Diyetin şerrsquoi delilleri Kurrsquoan suumlnnet ve icmadır
Bir insanın canına karşılık olan diyet Ebu Hanifersquoye goumlre yuumlz deve veya bin dinar altın
veya on bin dirhem guumlmuumlştuumlr İmameynrsquoe goumlre ise bunlardan başka iki yuumlz sığır veya
iki bin koyun veya iki yuumlz takım elbisedir83 Bununla beraber fukaha bu miktarları
mağdurların din cinsiyet oumlzguumlrluumlk gibi durumlarına bakarak da belirleyip belli
oumllccediluumllerden bahsetmişlerdir
Kasden gerccedilekleşen oumllduumlrme veya yaralama fiillerinde diyeti katil tek başına oumlder ve bu
konuda fukaha goumlruumlş birliği iccedilindedir Kasıtlı eylemlerde succedilluya taksitle oumldeme fırsatı
verilmezken tersi durumlarda uumlccedil sene vade yapma hakkı tanınır Sulh ve itiraf
durumunda da diyeti yine succedillunun kendisi oumlderken taksirli fiillerde oumldemeye succedillunun
acirckilesi de katılır84
Diyet oumldeme yuumlkuumlmluumlluumlğuumlnde akıl hastasının ceza ehliyetinin olmamasının bir tesiri
yoktur Bunun nedeni yuumlkuumlmluumlluumlğuumln haksız fiilden değil mağdurun koruma altına
alınmasından kaynaklanıyor olmasıdır Diyet bir youmlnuumlyle tazminattır ve hukuki
sorumluluğu devam etmekte olan akıl hastasının da verdiği zararı tazmin etmesi
gerekir85 Akıl hastasının ve ccedilocukların kasıtlı eylemleri hatayla yapılmış eylem gibi
81 Bardakoğlu ldquoDiyetrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi c9 (Ankara TDV Yayınları 1994)
473 82 Bkz Muhsin Koccedilak ldquoGurrerdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi c14 (Ankara TDV
Yayınları 1996) 211-212 83 Muhammed b Feracircmuz b Ali Molla Huumlsrev Duumlreruumlrsquo-Huumlkkacircm ccedilev Arif Erkan http
webvesiletuumlnnecatcom (29062019) 3 sy 84 Kacircsacircnicirc Bedacircilsquo 7 256 Elmalılı M Hamdi Yazır İslacircmHukuku ve Fıkıh Istılacirchları Kacircmusu (İstanbul
Eser Neşriyat 1997) 1 60 85 Yiğit İslam Ceza Hukuku 115
25
kabul edilerek kısaslar diyete ccedilevrilir ve akileye oumldettirilir86 Bununla beraber İbn Ruumlşd
Hanefi ve Maliki ulemasının diyetin acirckıleye Şafiicirclerin ise bizzat ccedilocuk ve akıl hastasına
oumldettirilmesi kanaatinde olduğunu ifade eder Mevcut ihtilafın da ccedilocuk ve akıl hastası
tarafından işlenen cinayetin diğer cinayet tuumlrlerinden hangisine daha ccedilok benzediği
hususundaki teredduumltlerinden kaynaklandığını duumlşuumlnmektedir87
164 Tarsquozir
Talsquozir soumlzluumlkte ldquoengellemek reddetmek zorlamak azarlamak kınamak ve terbiye
etmekldquo88 anlamlarına gelmekle beraber yardım tazim yuumlceltip saygı goumlstermekrdquo
manalarına da gelmektedir89 Bir fıkıh terimi olarak had succedilları ve cinayetlerdeki gibi
belirli cezası bulunmayan succedillara verilecek miktarı ve uygulanması youmlneticiye ve
hacirckime bırakılmış cezaları ifade eder90
Tarsquozir cezaları had ve kısas dışındaki miktarı naslarla belirlenmeyen hakimin takdirine
ve yetkisine bırakılan cezalardır Bu cezalar genel olarak ayet ve hadislerle yasaklanan
fiillerin karşılığı olarak verilmektedir fakat bunlarla sınırlı olmayıp yetkili idareci
tarafından kamu yararına konulmuş toplumun duumlzenini sağlamaya matuf yasaklara
verilen cezalar da bunlara dahil edilmiştir Bu cezalar meşruiyetini Kurrsquoan suumlnnet ve
icmadan almaktadır
Tarsquozir cezalarının miktarını belirleme yetkisi her ne kadar yetkili otoriteye bırakılmış
olsa da cezanın tatbikinde bireylerin ve toplumun maslahatı esas alınmakta91 yetkili
merci keyfi ve kuralsız davranamamaktadır Tarsquozir cezaları had ve kısası gerektiren
succedillar haricinde asli cezalardır ancak bu iki ceza tuumlruumlne ek olarak da verilebileceği
hususunda fukaha goumlruumlş birliği etmiştir
Genel kaide olarak tarsquozir cezasının azami sınırı asgari had cezasını geccedilmeyecek bir
miktar olarak belirlenmiştir Ancak bu genel kabulle beraber İslam ceza hukukunda
tarsquozir cezasının yelpazesi ccedilok geniş tutulmuştur Oumlluumlm dahil olmak uumlzere celde hapis
86 Ebursquol Huseyn Ahmed b Muhammed b Ahmed Kuducircricirc Muhtasarursquo-l Kuducircricirc thk Abdullah Nezicircr
Ahmed Nezicirc (Beyrut Muumlessesetursquor-Reyyacircn 2005) 456 Serahsicirc Mebsucirct 29 219 87 Ebursquo-Velicircd Muhammed b Ahmed b Ruumlşd Bidayetuumlrsquol-muumlctehid ccedilev Ahmed Meylacircnicirc (İstanbul Ensar
Neşriyat 2015) 3 518 88 Cemaluddin Muhammed b Muumlkerrem İbn Manzucircr Lisacircnursquol-Arab (Beyrut Dacircru Sacircdır ts) 4 561 89 Elmalılı M Hamdi Yazır İslacircmHukuku ve Fıkıh Istılacirchları Kacircmusu 5 137 90 Ali b Muhammed b Muhammed Cuumlrcacircnicirc Tarsquoricircfacirct (Beyrut Dacircrursquo1-kiatbirsquol-Arabicirc h1405) 85
Tuncay Başoğlu ldquoTarsquozirrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c40 (İstanbul TDV Yayınları
2011)198 İbn Kayyim el-Cevziyye İlsquolacircmursquol-muvakkıicircn (Beyrut Dacircrursquol-cicircl 1974) 2 118 Abdulvacirchid
b İsmail Ebursquol-Mehacircsin er-Rucircyanicirc Bahrursquol-mezheb thk Tacircrık Fethicirc es-Seyyid (Beyrut Dacircrursquol-kuumltuumlbirsquol-
ilmicirc 2009) 13 3 91 Osman Şekerci 20 27
26
suumlrguumln kınama tehdit nasihat teşhir goumlrevden uzaklaştırma tazmin ve mali cezalar
tarsquozir kapsamındaki farklı cezalardır Bu cezalar succedillunun durumuna ve fiilin
ciddiyetine goumlre tatbik edilegelmiştir92
Talsquozir cezasının vuumlcubunun tek şartı ldquoakılrdquodır93 Muumlmeyyiz olan ccedilocuklara youmlnelik
olarak Hz Peygamberrsquoin namaz emrinde olduğu gibi tersquodib amaccedillı tazir
uygulanabilirken akıl hastaları bu kapsamın dışında bırakılmıştır Akıl hastalarının ve
gayri muumlmeyyiz ccedilocukların fiilleri succedil kabul edilmediğinden tersquodib edilmezler94 Ebu
Zehra tarsquozirin terbiye eğitim ve genel caydırıcılık amacı guumlttuumlğuumlnuuml ifade eder Ne var
ki buumltuumln bunlar akıl hastalarında gerccedilekleşmediğinden ceza ile ibret almaları
uslandırılmaları soumlz konusu olmadığından ceza sadece eziyet olur Ancak şefkatle
iyileşebilecek olan bir hastaya da boumlyle bir muamelede bulunmak da insaniyet ile
oumlrtuumlşmez95 Ibn Kudame ise ccedilocuk ve akıl hastasının ebevynleri tarafından ahlakının
duumlzelmesi iccedilin doumlvuumllmelerinin iyi olabileceğini ifade etmektedir96
Peki akıl hastalığını ceza ehliyetini duumlşuumlren bir sebep olarak goumlren fukaha ve
muhakemeyi yuumlruumlten kadı succedilluda hastalığın varlığına ndash veya akıl hastalığı iddiasının
doğruluğuna- nasıl karar vermektedir Nesefi aklın varlığının anlaşılması hususunda
ancak accedilıkccedila muumlşahade edilebilir şeylere bakılarak karar verilebileceğini soumlyler Bu da
kişinin duumlnya ve ahireti iccedilin en iyi olanı seccedilmesi bir işi yaptığında veya terkettiğinde
sonucunun ne olacağını kestirmesiyle muumlmkuumlnduumlr Eğer kişi bir istikamet uumlzereyse aklı
mutedildir suumlrekli değişiyorsa aklı eksiktir97 Aynı şekilde Serahsicirc de aklın eksikliğinin
o kişiyi sınamak ve tecruumlbe etmek ile bilinebileceğini dile getirir98 Muhammed Naicircm
Yacircsin de Muumlsluumlman ulemanın koyduğu oumllccediluumltuumln failin succedil esnasındaki ve succedil
oumlncesindeki eylemlerinde akli durumuna işaret eden verilere bakmak olduğunu
hastalığın sebebi koumlkeni gibi ayrıntılara bakılmadığını ifade eder Yasin guumlnuumlmuumlzde
aynı oumllccediluumltlerin geccedilerli olduğunu hakimin succedillunun akli durumuna dair verileri aile
arkadaş ve yakın ccedilevresinde kapsamlı bir soruşturma yaparak toplaması gerektiğini
ifade eder Modern psikiyatrinin verilerini kullanmak hususunda ise muumlellif tedbirli
davranmaktadır Yasinrsquoe goumlre oumlncelikle soumlz konusu hastalığın fizyolojik kaynaklı
92 Bkz Esra Yakut ldquoTanzimat Doumlnemirsquone Kadar Osmanlı Hukukursquonda Taziri Gerektiren Succedillar ve
Cezalarırdquo Tuumlrk Hukuk TarihiAraştırmaları sy2 (2006) 25-40 93 Kacircsacircnicirc Bedacircilsquo 7 67 94 Abdullah Ccedilolak İslam Ceza Hukuku (Ccedilorum Kitap Duumlnyası 2018) 140 95 Ebucirc Zehra el-Cericircme 334 96 İbn Kudacircme Muğnicirc 9 68 97 Nesefi Keşfursquol-esracircr 2 467 98 Serahsicirc Mebsucirct 2 332
27
olması gerekir Daha sonra hastalığa ilişkin veriler -guumlvenilir ve uzmanların uumlzerinde
ittifak etmiş olduğu veriler olmaları şartıyla- adaletin gerccedilekleştirilmesinde bir vesile
olarak şu durumlarda kullanılabilir
1 Succedilluya dair beyanatlar yetersiz veya ccedilelişkili olursa
2 Succedillunun akli durumundaki değişiklik darbe almak gibi ani goumlzlemlenmesi muumlmkuumln
olmayan bir durumdan kaynaklanıyorsa
3 Şahitlerin beyanlarının değerlendirilmesi esnasında99
Bu araştırmada psikiyatri biliminin verilerinden istifadeyle belli hastalıkları ele
almadan oumlnce ifade edilmesi gereken oumlnemli bir konu da modern psikiyatri verileri ile
fıkıh arasındaki alışverişin sınırının tayin edilmesinin gerekliliğidir Muhammed Yacircsicircn
gibi bu konuda araştırma yapan muumlellifler kaccedilınılmaz olarak modern psikiyatrinin
sunduğu bilgileri kullanmak durumunda kalsalar da fıkhi ldquohastalıkrdquo oumllccediluumltuumlnuumln
farklılığına dikkat ccedilekmektedirler100 Cuumlnucircn kavramından ldquodaha kapsamlı olduğunurdquo
ifade ederek Yacircsin gibi isimlendirmedeki akıl hastaığı - ruh hastalığı ayrımını yapsın
veya yapmasın buumltuumln yazarlar hastalıkta temel oumllccediluumltuumln aklın lazımı olan ldquo idrakinrdquo
yokluğu olduğunu vurgulamaktadır101 İdrake herhangi bir tesiri olmayan
hastalıkbozukluk adını almış durumun tesirinde işlenen fiil de dolayısıyla fıkıh
accedilısından succedil olmaktan ccedilıkmayacaktır Oumlrneğin ldquocinsiyet disforisi (cinsel kimlik
bozukluğu) gibi modern psikiyatrinin hastalık kabul ettiği bir durumun tesiri altında
işlenen cinsel sapkınlıklar fıkhen cezayı gerektirecektir102
Burada zikredilmesi gereken oumlnemli bir kavram da ldquoiraderdquodir Bir şeyi istemek ve
seccedilmek anlamına gelen103 irade kavramı klasik literatuumlrde esas olarak ehliyeti ortadan
kaldıran sebepler arasında ikrah başlığı altında karşımıza ccedilıkmaktadır İkrah kişinin
kendisi dışında harici bir kuvveti temsil etmekte ve bu kuvvetin yaptırım guumlcuumlne goumlre
kişinin iradesine tesiri değerlendirilmektedir Modern hukukta ceza ehliyetinden daha
kapsamlı bir kavram olan ceza sorumluluğunda incelenen iradeye burada değinilme
nedeni buguumln akıl ve ruh hastalıkları zihinsel bozuklukluklar iccedilerisinde ele alınıyor
99 Muhammed NaicircmYacircsicircn ldquoEserrsquol-emracircdirsquor-rucirchiyyeti versquol-akliyyeti alacircrsquol- mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacircicircrdquo 43-47 100 Hucirclucircd binti Abdurrahman el- Muheyyiz ldquoAhkacircmursquol-mericircdirsquon-nefsiyyeti firsquol-fıkhirsquol-İslamicircrdquo (Doktora
Tezi Cacircmiatu İmam Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc h1432) 525 101 Ucircdeh Teşricircursquol-cinacirci 587 Behnesicirc el-Mesrsquoucircliyetirsquol-cinaicirc 218 Ebucirc Zehra el-Cericircme 327 Hucirclucircd binti
Abdurrahman ldquoAhkacircmursquol-mericircdirsquon-nefsiyyeti firsquol-fıkhirsquol-İslamicircrdquo 526 102 Ccedilalma duumlrtuumlsuumlne karşı koyamamakla karakterize Kleptomani hastalığı (ccedilalma hastalığı) da benzer bir
oumlrnek teşkil eder Bkz Emel Yılmaz ldquoİslam Ceza Hukukuna Goumlre Kleptomanide Ceza Ehliyeti Ve
Hırsızlık Fiilinin Sonuccedillarırdquo Bilimname 1 sy 37 (2019) 535-557 103 Yasin 56
28
olmasındandır Klasik fıkıh yaklaşımı itibariyle iradenin olması iccedilin akıl zorunluyken
aklın tek başına varlığı iradeyi zorunlu kılmamaktadır Dolayısıyla akıl hastalığının
soumlzkonusu olduğu yerde kişinin iradesi zaten yok demektir İradenin ortadan kalktığı
durumlar ise kişinin kendisi dışında guumlccediller olduğundan ldquoaklın varlığındardquo iradeyi
tamamen veya kısmen ortadan kaldıran ldquodacirchilirdquo bir kuvvete kapı aralanmamaktadır
Hatta Pezdevirsquonin cin ccedilarpması nedeniyle akli dengesi bozulanlarda sorumluluğun
devam ettiğiyle ilgili ifadesini burada hatırlanabilir Oysa TCKrsquonın mezkucircr
maddelerinde olduğu gibi bir akıl veya ruh hastalığı ldquoyoumlnlendirme yeteneğinirdquo (yani
iradeyi) hukuken kabul edilir derecede etkileyebilmektedir Kleptomani piromani gibi
modern hastalıkların varlığı iddialarıyla temyiz mahkemelerine başvurulabilmekte104 ve
cezalar duumlşebilmektedir105
104 http webbaltaciavtrakil-hastaliği-ile-ilgili-yargitay-kararları (1862019) 105 http webmemurlarnet (22072019)
29
BOumlLUumlM 2 AKIL VE RUH HASTALIKLARI
21 Tarihccedile
Akıl ve ruh hastalıkları zamana ve mekana goumlre değişen telakkilerle de olsa ccedilok eski
zamanlardan beri insanların malumu olmuştur Tarih oumlncesi devirlerde bu hastalıklara
yakalanan insanlar kafataslarına delik accedilmak suretiyle tedavi edilmeye ccedilalışılmıştır
Boumlylece hastalığa sebep olduğu duumlşuumlnuumllen koumltuuml ruhlar gibi doğa uumlstuuml varlıkların
ccedilıkacağına ve hastanın iyileşeceğine inanılmıştır106
Avruparsquoda XIX yuumlzyıla kadar akıl hastaları insani sayılamayacak ccedilok farklı
muamelelere maruz kalıyorlardı Almanyarsquoda olduğu gibi deliler kentlerin dışına
atılıyor kovalanıyor hac kafilelerine tuumlccarlara emanet ediliyor ccediloğu zaman da
gemilere bindirilerek kendi meccedilhullerine doğru yola ccedilıkarılıyorlardı Şehir dışına
suumlruumllmeyenlerse kapatılıyor barınma ve bakım uumlcretleri kent buumltccedilesinden karşılansa da
tedavi goumlrmeksizin sadece hapse atılıyorlardı107 Tedavisi muumlmkuumln ruhsal hastalık
belirtisi goumlsterenler ateşe atılarak ve işkence edilerek ruhları kurtarılmaya ccedilalışılıyordu
Orta Ccedilağ Avrupasında Hırıstiyan din adamları ruh hastalarının izlenmesi
yakalanabilmesi ve cezalandırılabilmesi iccedilin kitaplar yazıyorlardı 1486rsquoda yayınlanan
ldquoŞeytanın Ccedilekicirdquo (Malleus Maleficarum) adlı kitap bir yetki belgesi olarak iş
goumlruumlyordu108
Tuumlrk toplumunda cinlerin neden olduğu duumlşuumlnuumllen buumlyuumlk olasılıkla psikiyatrik
rahatsızlıkları Yusuf Has Hacibrsquoin ldquoefsuncurdquo olarak bahsettiği kişiler tedavi etmeye
ccedilalışıyorlardı109 Kırgız Hun Goumlktuumlrk ve Uygur doumlnemlerinde bu hastalara muumlzikle
tedavi metotları uygulanıyordu
İslam duumlnyasında mecnun şeyda divane meczub gibi farklı isimlerle anılan kimi
zaman velilikle bile ilşkilendirilen akıl ve ruh hastaları daha VIII asrın başından
itibaren kurulmaya başlanan tam teşekkuumllluuml hastanelerdeki oumlzel boumlluumlmlerde tedavi
goumlruumlyorlardı Semerkantlı Nizamicirc-i Aruzicircrsquonin eseri Ccedilehar Makale gibi akıl ve ruh
106 Hatunoğlu Aşkım ldquoTuumlrk İslam Hekimlerinin Psikoloji Biliminin Gelişimine Katkıları ve Psikolojik
hastalıklara Tedavi Youmlntemlerirdquo Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi sy 2 (2014) 256 107 Michael Foucault Deliliğin Tarihi ccedilev Mehmet Ali Kılccedilbay (Ankara İmge Kitabevi 2017) 32-36 108 Orhan Oumlztuumlrk ve Aylin Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları (Ankara Nobel Tıp Kitapevleri 2016)
3 109 Nil Sarı ve Burhan Akguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo Tuumlrkiyede Sık Karşılaşılan Psikiyatrik
Hastalıklar iccedilinde İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Etkinlikleri
Sempozyum Dizisi 62 2008) 3
30
hastalarının tedavilerinin anlatıldığı bazı risalelerde Racirczi ve İbn Sinarsquoya atfedilen şok ve
telkin tedavilerine oumlrnek teşkil edecek hikayeler bulunmaktadır110 Selccediluklu ve Osmanlı
doumlneminde hekimler psikolojik hastalıkların tedavisinde ilaccedil tedavisi ve perhizin yanı
sıra musiki kuş sesi ve su sesinden de istifade ederlerdi Hastalara kuş eti yedirilir
ccediliccedilek manzaraları seyrettirilir Kurrsquoan okunur ve el sanatlarıyla meşgul edilirlerdi
Hastanelerde ccediliccedilek yetiştirilir bunların hem guumlzelliğinden hem kokusundan istifade
edilirdi (oumlzellike lale suumlmbuumll reyhan karanfil deveboynu yasemin nesrin gibi)111 13
yuumlzyılda inşa edilen duumlnyanın ilk tıp fakuumlltesi olarak kabul edilen Kayseri Gevher
Nesibe Daruumlşşifası bu hastanelerden biriydi İccedilerisinde ruh hastalıkları koğuşu ve akıl
hastanesi bulunan şifahanede hastalar musiki ile tedavi goumlruumlyorlardı112
Hipokrat Galen gibi antik doumlnem hekimlerinin eserlerinden etkilenen İbn Sina Racirczi
gibi Tuumlrk hekimleri beden ve akıl hastalıklarının bedendeki unsurların (ahlacirct-ı erbaalsquo
denilen sarı safra kara safra kan ve balgam) dengesizliğinden kaynaklandığına
inanıyordu113 Oumlrneğin macircl-i huumllya olarak bilinen melankoli kara safra kaynaklı bir
hastalık olarak duumlşuumlnuumlluumlyordu Sevdacirc ldquoruh-i nefsanirdquoyi bozduğundan organik bozukluk
psişik belirtilere neden oluyordu114 Ancak sebepler bununla sınırlandırılmayıp
hastalığın kuruntu aşırı duumlşuumlnme gibi psikolojik nedenlerden beyindeki bir
bozukluktan veya yanlış beslenmeden olabileceği de kabul ediliyordu115
XV ve XVII yuumlzyıllara ait Tuumlrkccedile tıp yazmalarında akıl ve sinir hastalıkları bedensel
hastalıklardan ayrılmadan baş hastalıkları tasnifi iccedilinde yer almaktadır Hastalıkların
maddi unsura bağlanması devam etmiş benzer belirti goumlsterenler aynı başlık altında
muumltalaa edilmiştir ldquoEnvacirc-ı divaneliklerrdquo başlığı altında ortak oumlzellikleri saldırganlık
olan mania dauumlrsquol-kelb subara ve kutrub hastalıklarına yer verilirken ccedileşitli hastalık
belirtileri de hastalık olarak ele alınmıştır Aşırı uyku (hipersomnia nevm-i muumlfrit)
birdenbire donakalma (katatoni veya katalepsi ahze) kişinin ccedilok kuumlccediluumlk bir ccedilocuk veya
yaşlı bir insan gibi davranması anlamında zeka geriliği (eblehlik gaflet) ve melankoliye
neden olabilecek ldquoaşkrdquo bunlardan birkaccedilıdır
110 Sarı ve Akguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 4 111 Hatunoğlu ldquoTuumlrk İslam Hekimlerinin Psikoloji Biliminin Gelişimine Katkıları ve Psikolojik
hastalıklara Tedavi Youmlntemlerirdquo 256 112 http webdeontolojihacettepeedutr (04082019) 113 Sarı ve Akguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 4 114 Sarı veAkguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 10 115 Peter E Pormann ldquoTıprdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c 41 (İstanbul TDV Yayınları
2012) 101-111
31
Hastanelerin yanı sıra Anadolursquoda bulunan tekke ve ocaklar da ruh ve sinir
hastalıklarının tedavisinde hizmet veriyordu Hastalar tekkelerin kendi tekniklerine goumlre
kimi zaman tuumlrbede yalnız başına yatırılıyor kimi zaman saldırgan olanlar suumlkunete
kavuşuncaya kadar direğe bağlanıyor ve muumlshil şerbeti verilerek iyice takati azaltılarak
okuma suretiyle telkinle tedavi ediliyordu 116
XVII yuumlzyılın sonlarına doğru Fransarsquoda ldquoruh hastalarını zincirden kurtaran hekimrdquo
olarak maruf Pine ile akıl ve ruh hastalarının tedavisinde insancıl bir akım baş goumlsterdi
Bu akımın diğer Avrupa uumllkelerine ve ABDrsquoye de yayılmasının ardından XIX
yuumlzyılın başından itibaren modern psikiyatri inşa edilmeye başlandı ve XX yuumlzyılda
psikiyatri hızla gelişti Bu gelişmelerden biri de akıl ve ruh hastalıklarının tanımlanması
ve sınıflandırılmasında ortak bir dilin oluşmasını sağlayan DSM ve ICD tanı ve
sınıflandırma kitaplarının yayınlanması olmuştur DSM (Diagnostic and Statistical
Manual of Mental Disorders Ruhsal Bozuklukların Tanı ve Sınıflandırma El Kitabı)
APA (American Psychological Association Amerikan Psikoloji Derneği) tarafından
yayınlanmakta olup en son beşinci suumlruumlmuuml yayınlanmıştır Buguumln enduumlstri siyaset ve
hukuk gibi alanlarda da merkezi etkiye sahiptir117 ICD (International Classification of
Diseases Hastlıkların Uluslararası Sınıflandırılması) ise Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuuml
tarafından yayınlanmaktadır Tuumlrkiyersquode uygulamada hastalıkların sınıflandırılmasında
ve kodlanmasında uluslararsı dizgeye uymak gerekmektedir DSOuml ile yapılmış ve
devletleri bağlayıcı anlaşmalara goumlre hastane kayıtlarında ICD dizgesine uymak
zorunludur118 ICDrsquonin son suumlruumlmuuml ICD-10 dur Tezimizde ulaşabildiğimiz kaynakların
hemen hemen hepsinde tercih edilmiş olması nedeniyle DSM tanı oumllccediluumltleri
kullanılacaktır DSM-Vrsquoin tezimize kaynaklık eden araştırmaların yenilenmesi iccedilin
yakın sayılabilecek bir tarihde yayınlanmış olması (2013) nedeniyle de DSM-IV
ağırlıklı olacaktır
22 Akıl ve Ruh Hastalığının Tanımı
Akıl ve ruh hastalıklarına dair DSM ve ICD merkezli bir tanım vermeden oumlnce buguumln
psikiyatri ve psikolojide bir terim kargaşasının varlığına ve akıl ruh gibi kavramların
metafiziksel soyutlanmayla beraber anlamsal değişimlere uğramış oduğuna dikkat
116 Sarı veAkguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 10-13 117 Atbaşoğlu EC Guumlloumlksuumlz Sinan ldquoBilim Psikiyatri ve DSMrsquolerrdquo Tuumlrk Psikiyatri Dergisi 24 sy3
(2013) 203 118 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 175
32
ccedilekmemiz gerekir Oumlrneğin ldquoRuh Sağlığı ve Bozukluklarırdquo adlı eserlerinde Oumlztuumlrk ve
Uluşahin ldquomentalrdquo ve ldquopsikolojikrdquordquoakılrdquo ve ldquoruhrdquo kelimelerinin anlamlarını ayırt
etmenin zor olduğunu ifade ediyor Ayrıca akıl soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağdaş psikolojide
kullanılmadığını belirtirken ldquoruhrdquo soumlzcuumlğuumlnuumln kullanımında da sinir sisteminin işlevleri
dışında soyut eski bilim dışı bir anlama goumlnderme yapılamayacağını ifade etmek
ihtiyacını hissediyor119 Bunlara ek olarak buguumln psikiyatri ve psikoloji sahasında genel
olarak ldquohastalıkrdquo (illness المرض ) kelimesi yerine - oumlzellikle bu kelimenin olumsuz
psikolojik etkilerinden kaccedilınmak maksadıyla- ldquobozuklukrdquo (disorder الإضطرابات)
kelimesi tercih ediliyor120 Bu tezde hem muasır fıkıh litaratuumlruumlnde hem Tuumlrk hukuk
literatuumlruumlnde yerleşmiş olması ve halen mevcudiyetini koruması nedeniyle akıl ve ruh
hastalıkları ifadesi tercih edilmiştir
Modern psikiyatri ve psikoloji uzmanları akıl ve ruh hastalıklarına (psikopatolojiye)
dair kabule şayan bir tanım yapmayı guumlccedil bulmuşlardır121 DSM-IV şoumlyle bir accedilıklama
yapmaktadır ldquoBu el kitabı her ne kadar zihinsel bozuklukların bir tasnifini yapsa da
itiraf etmek gerekir ki hiccedilbir tanım ldquozihinsel bozukuluklarrdquo kavramının tam sınırlarını
belirleyemeyecektir Zihinsel bozukluk kavramı tıp ve diğer bilim kavramları gibi
buumltuumln durumları iccedileren tutarlı kullanışlı bir tanımdan yoksundurrdquo122 DSM-5rsquoe goumlre
akıl hastalığı (zihinsel bozukluk) ldquozihinsel faaliyetin altında yatan psikolojik biyolojik
veya gelişimsel aşamalardan birindeki işlev bozukluğunu yansıtan bireyin bilişsel
faaliyetlerinde duygusal duumlzeninde veya davranışlarında klinik olarak belirgin
rahatsızlıklarla karakterize olan bir sendromdurrdquo123 Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuuml akıl
hastalıkları iccedilin ldquoakıl hastalıkları farklı semptomlara sahip oldukccedila kapsamlı sorunları
iccedilermektedir Bununla beraber bu hasatalıklar genellikle birtakım anormal duumlşuumlncelerin
duyguların davranışların ve başkalarıyla ilişkilerde anormalliklerin birleşimi ile
karakterize edilmektedirrdquo 124accedilıklamasını yapmaktadır
Akıl ve ruh hastalığının ne olduğu etrafındaki tartışmalardan dolayı olsa gerek
psikiyatri ile ilgili kitaplar genel olarak incelendiğinde akıl ve ruh hastalığından ziyade
akıl ve ruh sağlığının tanımlanmış olduğu goumlruumllmektedir Akıl ve ruh sağlığı genel
olarak bireyin kendisi ve ccedilevresiyle uyumlu ve dengeli bir ilişki iccedilerisinde olması olarak 119 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 13 120 Yacircsicircn ldquoEserursquol-emracircdinrsquonefsiyyeti versquol-akliyyeti alacircrsquol- mesrsquoucircliyyetirsquol-cinaicircrdquo 17 121 Adrian Rain The Psychopathology of Crime ( London Academic Press Inc 1993) 3 122 Dan J Stein vd ldquoWhat is a Mental Psychiatric Disorder From DSM-IV to DSM-Vrdquo Psychological
Medicine 40 sy 11 (2010) 1759-1765 (doi 10 1017S0033291709992261) 123 http webpsychologytodaycom (0207 2019) 124 http webwhoint (0207 2019)
33
tanımlanırken aksi ise ruh hastalığına işaret etmektedir Psikolojik rahatsızlık yaşayan
kişiler duygu duumlşuumlnce ve davranışlarında suumlreklilik arz eden tutarsızlıklar aşırılıklar
uygunsuzluklar ve yetersizlikler sergilemektedirler Oumlyle ki neticede kişinin guumlnluumlk
ritmik hayatı ve sosyal ilişkileri bozulmaktadır125 Yukarıdaki satırların da işaret ettiği
gibi bir insana ruhsal hastalık teşhisinin konulabilmesi iccedilin kişide hastalıkla ilgili bazı
şartlar aranmaktadır Bunlar Belirtilerin belirli oran ve suumlrede var olması kişiyi ya da
ccedilevresini rahatsız etmesi ve kendini ya da ccedilevresini ccedilare arayışına suumlruumlklemesidir
Belirli bir suumlredir mevcut olan bir grup belirtinin kişinin guumlnluumlk işlevselliğini bozması
uumlzerine ruhsal hastalık tanısı konur
Birccedilok ruhsal hastalık ilaccedil ya da psikolojik tedavi yardımıyla kolayca
duumlzelebilmektedir Ancak bazı ruhsal hastalıklar nispeten her ne kadar az goumlruumllseler de
ccedilok daha zor duumlzelebilmektedir Bu hastalıklara yakalanmış olan bireyler bireysel
guumlccedilluumlkler yaşamakta ccedilevrelerine ve topluma da oldukccedila fazla sıkıntı yaşatabilmektedir
Akıl hastalarının oumlzellikle de paranoyak semptomlar goumlsteriyorlarsa normal insanlara
goumlre daha fazla şiddet eğiliminde olduklarını goumlsteren deliller vardır126
Tezimizde dikkate aldığımız DSM-4rsquouumln tasnifine goumlre akıl ve ruh hastalıklarının veya
modern tabirle zihinsel bozuklukların tasnifi genel olarak şoumlyledir
1 Genellikle ilk kez bebeklik ccedilocukluk ya da ergenlik doumlneminde tanısı konan
bozukluklar Oumlrneğin Ağır mental retardasyon dikkat eksikliği ve yıkıcı davranış
bozuklukları
2 Delirium demans amnestik ve diğer bilişsel bozukluklar
3 Genel tıbbi bir duruma bağlı mental bozukluklar
4 Madde kulanımına bağlı bozukluklar
5 Şizofreni ve diğer psikotik bozukluklar
6 Duygudurum bozuklukları
Depresif ve bipolar bozukluklar bunlardandır
7 Anksiyete bozuklukları
8 Somatoform bozukluklar
9 Yapay bozukluklar
10 Dissosiatif bozukluklar
125 Ruh Sağlığı Kavramı ve Psikolojik Bozukluklar http webaydinpoltr (22042019) 126 Eric Silver ve Brent Teasdale ldquoMental Disorder and Violence An examination of Stressful Life
Events and Impaired Social Supportrdquo Social Problems sy 52 (2005) 62-78 Sheilagh Hodgins ldquoMental
Disorder Intellectual Deficiancy and Crimerdquo Archieves of Gen Psychiatry sy 49 (1992) 476-483
34
11 Cinsel bozukluklar ve cinsel kimlik bozuklukları
12 Yeme bozuklukları
13 Uyku bozuklukları
14 Başka yerde sınıflandırılmamış olan duumlrtuuml kontrol bozuklukları
15 Kişilik bozuklukları
16 Uyum bozuklukları
Bu tezde mezkur hastalık (bozukluk) grubu iccedilerisinden adli psikiyatri kaynaklarına goumlz
atıldığında şiddet ve succedil ile olan bağlantısı oumlne ccedilıkan şizofreniye ve duygudurum
bozukluklarından majoumlr depresyon ve bipolar bozukluğa yer verilecektir
23 Şizofreni
Şizofreni hastalığı yukarıda bahsedilen nadir fakat zor psikolojik hastalıklardan biridir
Geccedilen yuumlzyıldan beri psikiyatristleri en ccedilok uğraştıran bu karmaşık hastalığın ccedileşitli
youmlnleri hala accedilıklanamamıştır127 Genellikle belirgin halluumlsinasyonlar veya sanrılarla
(hezayanlarla) ilerleyen bilişsel duygusal veya fonksiyonel bozukluklarla değişkenlik
goumlsteren kronik genellikle tekrar eden bir hastalıktır Bireyin oumlzbakım becerilerindeki
sorunlarla beraber gerccedilekle gerccedilek olmayanı ayırt edebilme yetisinde zorluklara neden
olur128
Hiccedilbir sınır tanımayan bu hastalık her yerde her ırktan her sınıftan insanda cinsiyet
ayrımı yapmaksızın eğitim ve din farkı goumlzetmeksizin ortaya ccedilıkabilir129 Bununla
beraber hastalığın sosyo-ekonomik youmlnden duumlşuumlk veya duumlzensiz kesimlerde daha ccedilok
goumlruumllduumlğuumlne dair veriler bulunmaktadır Ne var ki gelişmiş uumllkelerde hastalığın
seyiroumlzellikleri daha ciddi olmaktadır ve bu uumllkelerde de yine kent merkezlerinde
goumlruumllme oranı kırsal kesimlere goumlre 2-4 kat artrmaktadır130
Şizofreninin sıklığına dair yapılan ccedilalışmalar duumlnya nuumlfusunun 1rsquoinden daha azının
bu hastalıktan etkilendiğini goumlstermektedir131 Yani her yuumlz insandan birinde yaşamının
bir doumlneminde şizofreni gelişir132 Bu hastalık Amerikarsquoda yetişkin nuumlfusun 02 ndash
2rsquosini yani 45 milyon insanı etkilemekte ve ruh sağlığı hastanelerinde bulunan
127 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 189 128 Ruhi Yavuz ldquoŞizofrenirdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklarrdquo iccedilinde edMuumlfti Uğur
vd (İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Tıp Eğitimi Etkinlikleri
Sempozyum Dizisi 2008) 49 129 Yıldız Şizofreni 7 Ertuğrul Koumlroğlu Şizofreni (Ankara Hekimler Yayın Birliği 2016) 16 130 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozuklukları190 131 Yavuz ldquo Şizofrenirdquo 50 132 Koumlroğlu Şizofreni 16 Yıldız Şizofreni 7
35
hastaların yaklaşık 30rsquounu oluşturmaktadır Hastalığın sıklığının ve yaygınlığının
erkekler ve kadınlar arasında eşit olduğu bazı kaynaklarda belirtilse de133 erkek ve kadın
arasında farklılık goumlsterir Son yıllarda yapılan ccedilalışmalarda erkeklerde kadınlara
nispeten 09- 24 oranında daha sık goumlruumllduumlğuuml ve daha erken yaşta ortaya ccedilıkıp daha
zor tedavi edildiği tespit edilmiştir 134
Şizofreni daha ccedilok ergenlik yıllarının sonlarında ve genccedil erişkinlik doumlneminde başlar
En sık başlama yaşı olarak kaynaklarda 16-30135 18-45136 ve erkeklerde 15-25
kadınlarda 25- 35137 aralıkları verilmektedir
Şizofrenlerin yaklaşık yarısı hayatlarında en az bir kere intihar girişiminde bulunurken
12-13rsquouuml hayatlarına bu şekilde son vermektedir Bu hastaların 75rsquoinden fazlası
sigara 30-50rsquosi alkol ve 5-10rsquou da esrar kulanmaktadır Evsizlerin 13 ndash 23rsquouuml de
şizofrendir138 Hastalık bu tanıyı almış olan kişileri ve ailelerini oumlnemli oumllccediluumlde etkiler ve
yeterince tedavi edilmediğinde topluma insanlığa maliyeti ccedilok yuumlksek olur Şizofreni
beynin fiziksel yapısında ve fonksiyonunda ortaya ccedilıkan bir sorundur ve bu hastalıkta
duyarlılık ve yatkınlığın roluuml diğer ruhsal hastalıklara goumlre daha belirgindir139
231 Tarihccedile
Mısır papiruumlslerinde eskiccedilağ Sanskrit yazılarında Ccedilin tıp metinlerinde şizofreniye
rastlanmakta140 ve Hipokrat okuluna bağlı Yunan hekimlerin yazılarında şizofrenik
tuumlrde belirtiler goumlsteren hastalıkların tanımlandığı bilinmektedir Orta Ccedilağ Avruparsquosında
da korku uyandıran ve şeytana tutulduğu duumlşuumlnuumllen insanların oumlnemli bir kısmı da
kuşkusuz şizofreni hastalarıydı 17 yuumlzyılda Avrupalı hekimlerden bazısının bu
hastalığı az ccedilok tanıdıklarını goumlsteren yazılar vardır141 Uumllkemizde Kapadokya youmlresinde
yaşamış Areteus ve İS II yuumlzyılda yaşamış Soranus şizofrenik tepkilerden bazılarını
133 Rod Plotnik ve Haig Kouyoumdjian Psikolojirsquoye Giriş ccedilev Tamer Geniş (İstanbul Kaknuumls Yayınları
2007) 538 134 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı 190 Yavuz ldquoŞizofrenirdquo 53 135 Koumlroğlu Şizofreni 16 136 Alp Uumlccedilok ldquoŞizofreni ve Benzeri Psikozlarrdquo Ruhsal Hastalıklar iccedilinde ed Nevzat Yuumlksel (Ankara
Nobel Tıp Kitapevleri 2006) 8 130 137 Salih Yaşar Oumlzden Adli Psikiyatri (İstanbul Nobel Akademik Kitapccedilılık 2015) 121 138 Oumlzden Adli Psikiyatri 122 139 Yıldız Şizofreni 21 140 Edward HTaylor Assesing Diagnosing and Treting Serious Mental Disorders A Biological
Approach (Oxford Oxford University Press 2014) 109 141 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 189
36
guumlnuumlmuumlze oldukccedila yakın bir şekilde tanımlamıştır142 Alman ruh hekimi Emil Kraepelin
bu hastalığı erken yaşlarda başlayan varsanı (halluumlsinasyon) ve sanrılarla giden
suumlreğen olan ve bilişsel yıkıma yol accedilan erken bunama (dementia praecox) olarak
tanımlamıştır İsviccedilreli ruh hekimi Eugen Bleuler ise bu hastalıkta zihinsel işlevlerdeki
yarılmanın ya da boumlluumlnmenin oumlnemli olduğunu vurgulamış erken başlamanın veya
bunama ile sonuccedillanmanın zorunlu olmadığını soumlylemiştir 1911rsquode hastalığa
Yunancarsquoda yarılmış akıl anlamına gelen schizo-phrenia adını vermiştir143 1937rsquode ise
Alman ruh hekimi Kurt Schneider bu hastalık iccedilin tipik olabilecek belirtileri
tanımlamıştır144
Guumlnuumlmuumlzde uzmanlar bu hastalık iccedilin aynı tanı oumllccediluumltlerini kullanarak teşhis
koymaktadır Aslında şizofreninin kendine oumlzguuml bir belirtisi olmayıp ancak belirtiler
kuumlmesinin bir doumlnemde bireyin yaşamına olan etkisi goumlz oumlnuumlne alınarak tanı konur
Buguumln ruhsal hastalıkların tanımlanmasında kullanılan iki tanı dizgesi DSM-5 ve ICD-
10 de şizofreni tanısı goumlzleme ve hasta oumlykuumlsuumlne dayanmaktadır Şizofreni iccedilin kesin
labaratuar incelemesi sonucu elde edilen bir bulgu ya da fizik muayene bulgusu
olmadığı iccedilin tanı koymak goumlruumlşmeye davranışların incelenmesine ve ruhsal bulgulara
dayanmak zorundadır145
DSM-5rsquoe goumlre şizofreni tanı oumllccediluumltleri şunlardır
Aşağıdaki belirtilerden en az ikisi en az bir ay suumlreyle hastada bulunuyor olmalıdır
(tedavi edilmişse bu suumlre daha kısa olabilir )
Sanrılar (Duumlşuumlnce bozuklukları )
Varsanılar (Algı bozulmaları )
Dağınık duumlşuumlnceler (dağınık ccedilağrışımlar konu dışı sapmalar tutarsız duumlşuumlnce
yapısı)
Hareket ve davranışlarda uygunsuzuk (dağınık ya da donakalımsal hareketler
davranış bozulması)
Duygulanımda donuklaşma duumlşuumlncede yoksullaşma irade azalması
Kişinin işinde toplumsal ilişkilerinde ve oumlzbakımında oumlnceki duumlzeye goumlre bir gerileme
yıkım goumlruumllmelidir
142 Engin Geccediltan PsikodinamikPsikiyatri ve Normal dışı Davranışlar (İstanbul Remzi Kitabevi 2000)
121 143 Yunancarsquoda schizis boumlluumlnme parccedilalanma phren zihin anlamına gelmektedir Arapccedila kaynaklarda
şizofreni الفصام olarak karşımıza ccedilıkmaktadır 144 Bkz Marc-Louis Bourgeois Şizofreni (Ankara Dost 2016) 13-39 145 Yıldız Şizofreni 27
37
Bozukluk oumlncuuml veya kalıntı belirtileri de kapsayabilmekle beraber en az altı aydır
suumlruumlyor olmalıdır
Belirtiler başka bir beyin bozukluğundan alkol madde ve ilaccedil kullanımından başka
ruhsal bozukluklardan kaynaklanıyor olmamalıdır146
Bu oumllccediluumltler karşılanıyorsa kişinin tanısı şizofreni olarak belirlenebilir Belirtiler her
zaman tam olarak şekillenmemiş olabileceği gibi aralarında da sinsi dalgalı geccedilişler
goumlruumllebilir hastalık suumlresince suumlrekli goumlruumllmeyebilirler Her hasta tuumlm belirtileri her
zaman goumlstermez ve her hastanın belirtileri kendine oumlzguuml olabilir Yukarıdaki belirtilere
ek olarak hastalığa eşlik eden başka belirtiler de olabilir Şizofreni teşhisi konmuş
bireylerin genel oumlzelliği hem bireysel bakımlarında hem toplumsal işlevsellik
alanlarında ccedilalışma okuma ve ebeveyn sorumluluklarında birtakım sorunlar yaşıyor
olmalarıdır Ayrıca ccediloğunun iccedilgoumlruumlsuuml yoktur yani hasta olduklarını kabul etmezler147
Şizofreni beynin bir gelişim bozukluğu olarak kabul edilir fakat bu bozukluğun hastalık
olarak ortaya ccedilıkmasında biyolojik psikolojik ve sosyolojik farklı etkenlerin rol aldığı
da var sayılmaktadır148 Hastalığın sebebi tam olarak bilinmemekle beraber nedenine
dair farklı tezler mevcuttur Genetik olup olmadığı ile ilgili ccedilarpıcı sonuccedillar tek yumurta
ikizleri ile yapılan ccedilalışmalardan gelmektedir Bu ccedilalışmalara goumlre tek yumurta
ikizlerinde hastalığın goumlruumllme oranı 50rsquodir 1930rsquoda duumlnyaya gelen ve genlerinin
100rsquouumlnuuml paylaşan doumlrduumlz kız kardeşlerin doumlrduumlne de şizofreni teşhisi konması da
genetik mirasa ilginccedil bir oumlrnektir149 Anne ve babanın ikisinin de hasta olması
durumunda hastalık riski 35- 46 arasındadır Yakın akrabalarda hastalık olması
halinde normal nuumlfustakine nispeten hastalığın goumlruumllme oranı 7-10 kat artmaktadır150
Ccedilevresel faktoumlrler arasında hamilelik ve doğum komplikasyonları kan uyuşmazlığı
annenin madde kullanımı gibi faktoumlrlerin etkili olabildiği var sayımıyla beraber151
hastalığa yatkınlığı olan kişilerde stresli ccedilevresel etkenlerin şizofreni semptomlarının
gelişmesine katkıda bulunduğu tezi de bunlardan biridir Şizofreninin beyinde belli
alanların yapısal bozukluğu ile ilişkili olduğuna dair fizyolojik yaklaşımlar ve dopamin
artışının seratonin azlığının bu hastalığa neden olduğuyla ilgili noumlrokimyasal tezler de
146 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 203 147 Koumlroğlu Şizofreni 16 148 William Bobo ldquoThe Neurobiology of Schizophreniardquo Psychiatry iccedilinde edAllanTasman vd (West
Sussex Wiley 2008) 300 149 Plotnik ve Kouyoumdjian Psikolojirsquoye Giriş 539 150 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 216 151 Yavuz ldquoŞizofrenirdquo 50
38
burada zikredilmelidir152 Buguumln tespit edebildiğimiz kadarıyla hastalık
değerlendirilirken bio-psiko-sosyolojik yaklaşımla hareket edilerek mezkur
yaklaşımlardaki etkenlerin hepsinin etkileşim iccedilinde olabileceği goumlz oumlnuumlnde
bulundurulmaktadır
232 Belirtiler
Psikotik153 bir bozukluk olan şizofreniye yatkınlığı olan bireylerde şizofreni gelişmeden
oumlnce hastalığa işaret eden bazı belirtiler fark edilebilir Şizofreni hastalarının geccedilmişe
youmlnelik video kayıtları incelendiğinde bazılarının akranlarına goumlre daha zayıf duygusal
tepkiler goumlsterdikleri duygusal tepkilerinin kardeşlerinden farklı olduğu
toplumsallaşmaktan dayanışma birliktelik ve rekabete dayalı oyunlardan uzak
durdukları sıklıkla da hareket ve dikkat sorunları yaşadıkları saptanabilmektedir154
Kimi hastalarda başlangıccedil ccedilok yavaş ve sinsi olabilir Genellikle ilk belirtileri
depresyon guumlnluumlk aktivitelerden zevk alamama ve toplumdan uzaklaşmaktır Hasta
başlangıccedilta sıklıkla okuduğunda odaklanamamaya başlamak sayısal becerilerinin
duumlşmesi unutkanlaşmak ve mantıksal ilişkiler kurmakta guumlccedilluumlk ccedilekmek gibi zihinsel
işlev bozuklukları goumlsterir155 İccediline kapanık halde kendi duumlnyasında garip duumlşuumlnce ve
davranışlarla dolaşmaya başlar İlgi ve merakını kaybedebilir Aşırı dinsel uğraşlar
doğauumlstuuml guumlccedillere ilgi artışı aşırı oumlzdoyurum gibi takıntılı duumlşuumlnce ve davranışlarla
alttan alta hastalık suumlrecinin etkisine girmiş olabilir156 Hastaların aileleri bu tuumlr
sorunları ergenlik sorunları olarak goumlruumlp geccediliştirebilirler ya da ccedilocuklarının giderek
gerccedileklerden koptuğunu fark etmeyebilirler Uzmana başvurduklarında da bu yaşlarda
bu tuumlr davranışların normal olduğu soumlylenebilir ccediluumlnkuuml erken evrelerde tanı koymak
guumlccediltuumlr157 Aslında şizofreni sanrı ve taşkınlık gibi belirtileri ortaya ccedilıktığında başlıyor
gibi goumlruumlnse de başlangıcının ccedilok daha gerilere gittiği soumlylenebilir
Şizofeninin belirtileri hemen hemen her hastada bir veya birkaccedilı bulunan psikoz
belirtileri negatif belirtiler bilişsel bozukluklar duygudurum bozuklukları ile davranış
152 Salih Yaşar Oumlzden Adli Psikiyatri (Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2015) 122 153 Psikoz psikolojik veya başka nedenlerle gerccedileği değerlendirme yeteneğinin kaybolduğu durumları
tanımlamaktadır 154 Yıldız Şizofreni 30 155 Koumlroğlu Şizofreni 16 156 Yıldız Şizofreni 31 157 Koumlroğlu Şizofreni 17
39
bozuklukları şeklinde tasnif edilebilir158 Her hastada her belirti goumlruumllmediği gibi bir
hastada da bazıları oumlne ccedilıkabilir kimi zaman goumlruumlnuumlp kimi zaman ortadan kaybolabilir
Psikoz belirtilerine pozitif belirtiler de denmektedir Bunlar zihinsel fonksiyonlardaki
aksaklıklar nedeniyle oluşan normalin dışında fazlalık aşırılık ve saccedilmalık olarak
varsayılan halluumlsinasyonlar hezeyanlar katatonik belirtiler ve konuşma bozukluklarıdır
159 Hezeyanlar (sanrılar) kişinin iccedilinde yaşadığı kuumlltuumlruumln ve bağlı olduğu dinin
muumlntesiplerince paylaşılmayan yanlış inanışlardır Birccedilok tuumlruuml vardır Hastanın gizli
oumlrguumltlerin kendini izlediği birilerinin onu zehirlemek istediği gibi kuşkuculuk
hezeyanları veya oumlzel yeteneklerinin oumlzel becerilerinin olduğuna (oumlrn Mesih olduğuna
Tanrı olduğuna inanması) gibi sık goumlruumllen buumlyuumlkluumlk hezeyanlarıyla bir organının
ccediluumlruumlmuumlş olduğuna inandığı bedensel hezeyanlar ve eşe ya da sevgiliye şiddet
kullanımıyla sonuccedillanabilen kıskanccedillık hezeyanları bunlardan bazılarıdır160
Haluumlsinasyonlar (varsanılar) başkalarının tecruumlbe etmediği gerccedilek olmayan duyusal
algılardır yani kişi dışsal bir uyarı olmaksızın işitme goumlrme tatma koku alma ve
dokunma duyu alanlarında varlıklar algılar Şizofreni tanısı almış kişilerin doumlrtte uumlccediluumlnde
işitme doumlrtte birinde goumlrme halluumlsinasyonları olur İşitme varsanıları ldquokendini asrdquo
ldquoMurat korkağın tekirdquo gibi genelde olumsuz sesler olabilir Bedenine elektrik verildiği
kolunun bacağının kesildiği veya goumlruumllmeyen yaratıkların kendisiyle cinsel ilişkiye
girdiği gibi şeyler dokunma varsanısına oumlrnek verilebilir Dışarıdan bakıldığında kişinin
kendi başına guumlluumlyor konuşuyor olması işitme halluumlsinasyonun goumlstergesidir Hastalar
halluumlsinasyonları ccediloğunlukla gerccedilek kabul eder ve ona goumlre davranır161 Bu
halluumlsinasyonlar ciddi şiddet eylemlerine neden olabilir Oumlrneğin terapi esnasında genccedil
bir hasta terapistini aniden yumruklamaya başlamış ve terapist yere duumlştuumlğuumlnde de ccedilok
ciddi bir şekilde kaburgalarını tekmelemiştir Hastayla yapılan muumllakat sonrasında
hastanın terapistin şeytana doumlnuumlştuumlğuumlnuuml goumlrduumlğuuml anlaşılmıştır162
Negatif belirtiler olağan duygu duumlşuumlnce ve davranışların olmayışıyla karakterizedir
Pozitif belirtiler artma azalma goumlsterirken negatif belirtiler zamanla kalıcılık kazanır
Hastanın az konuşması veya konuşma yoluyla az şey aktarabilmesi (aloji) kişisel amaca
158 Koumlroğlu Şizofreni 21 159 Orhan Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozukukları ( Ankara Hekimler Yayın Birliği 1998) 182 Alp Uumlccedilok
ldquoŞizofreni ve Diğer Psikotik Bozukluklarrdquo 8 130 160 Koumlroğlu Şizofreni22 Yıldız Şizofreni 37 161 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 193 162 Edward HTaylor Assesing Diagnosing and Treting Serious Mental Disorders A Biological
Approach 120
40
youmlnelik ccedilalışmada isteksizlik istenccedil kaybı (avolisyon) hoşlanma zevk alma ve
eğlenmekte duumlşuumlş haz yitimi (anhedoni) negatif beilrtilerdendir
Bilişsel (duumlşuumlnce suumlreccedilleri ile ilgili) problemleri neticesinde odaklanmakta yeterli hızda
duumlşuumlnmekte guumlccedilluumlk yaşarlar Bellek sorunları oluşur Konuşmaları esnasında alakasız
başka konulara geccedilebilirler aniden ne soumlyleyeceklerini unutabilir yeni soumlzcuumlkler
uumlretebilirler Başkalarının yuumlz ifadelerinden ses tonundan gerekli anlamları
ccedilıkartamadıklarından onların duygularını uumlzuumlntuuml ve sevinccedillerini de
kavramayabilirler163
Algılarda bozukluk neticesinde kişide derinlik boyutu kaybolabilir insanlar veya diğer
varlıklar farklı şekillerde algılanabilir Kendi bedenini başkalarından ayıramayabilir
veya kendisini yarı erkek yarı kadın olarak algılayabilir Ağrıyı koklama işittiklerini
okuma duumlşuumlncelerini goumlrme gibi algı bozuklukları ortaya ccedilıkabilir Bazen goumlrsel ve
işitsel algılar birleştirilemez Oumlrneğin konuşmacının sadece soumlzleri algılanıp yuumlz ifadesi
algılanamaz ve yanlış yorumlara varılabilir
Duygudurum (affekt) bozukluklarında kişide depresyon anksiyete hareket ve
davranışlarda bozukluk oumlrneği olarak yavaşlamaları ince işleri yapmakta zorlanmaları
ellerindeki eşyaları duumlşuumlruumlp kırmaları oumlrnek verilebilir Katatoni adı verilen
donakalımda kişi saatlerce hareketsiz ve dışarıdan kendisine verilen şekli uzun suumlre
koruyarak kalabilir (mum esnekliği)164 Hasta katatoniden aniden ccedilıkabilir ve bu esnada
şiddet goumlsterebilir Yolda tanımadığı insanlarla konuşmak tartışmaya girmek ccediloumlp
toplamak ortalıkta soyunmak hacet goumlrmek ve cinsel davranışlarda bulunmak da
şizofrenlerde goumlruumllebilen davranış bozukluklarındandır165
233 Tedavi
Hastaların 25rsquoinde iyileşme olur ve olağan yaşama doumlnerler 50-70rsquoinde tedavi ile
belirtiler yatışmakta ve bu belirtiler kişinin işlevselliğini bozmayacak duumlzeye
getirilebilmektedir Kişi iki yıldır hastalanmadan yaşayabiliyor normal bir sosyal hayat
suumlrebiliyorsa iyileşmiş kabul edilir Bu oumllccediluumltlere goumlre iyileşme oranının 15-35
arasında olduğu bildirilmektedir166 Şizofreninin ilaccedilla tedavisinde genellikle
163 Koumlroğlu Şizofreni 24- 25 164 Yıldız Şizofreni40-41 47 165 Yıldız Şizofreni 48 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 205 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve
Bozukukları 179 166 Bkz Lambert M vd ldquoRates and predictors of remission and recovery during 3 years in 392 never-
treated patients with schizophreniardquo Acta Psychiatrica Scandinavica 118 sy 3 (2008) 220-229
41
antipsikotik ilaccedillar kulanılır İlaccedillar hastalığı ortadan kaldırmasa da belirtileri
gidermekte ve hastanın duyarlılık eşiğini yuumlkseltmektedir Kafa derisinden duumlşuumlk
şiddette elektrik akımı verilerek uygulanan EKT (Elektro-konvuumlsif terapi) youmlntemi ve
benzer metotlar da ilaccedil tedavisinin yanı sıra uygulanan youmlntemlerdir167 Bunlarla
beraber psikoterapi gibi ruhsal ve toplumsal tedaviler de iyileştirmede rol alır168
Hastanın tedavi sırasında ve sonrasında aile ve sosyal ccedilevresinden de destek goumlrmesi
oumlnemlidir
234 Şizofrenide Ceza Ehliyeti
Succedil işleyen akıl hastalarının yaklaşık uumlccedilte biri şizofreni hastaları olup ceza ehliyeti
olmayan akıl hastaları arasında da en sık rastlanan yine onlardır169 Duumlşuumlnce iccedileriğinde
bozukluğun baskın olduğu ldquobeni izliyorlar bana komplo kurmuşlarrdquo gibi koumltuumlluumlk (perse
kuumlsyon )sanrılarının ve kuşkuculuk sanrılarının sık goumlruumllduumlğuuml170 paranoid alt tip ise
bunların arasında en sık goumlruumllen şizofreni tuumlruumlduumlr171 Şizofreni hastaları hastaneye
girmeden oumlnce de tehditkar ve şiddet eğiliminde olup hastaneden salındıktan sonra da
sık sık polisle karşı karşıya gelmekte fakat cezaları duumlşuumlruumllmektedir172 Toplumun
geneline oranla şiddet eğiliminde oldukları173 ve madde kullanımının eşlik ettiği
durumlarda şiddet eğilimi ve succedil oranının artış goumlsterdiği bilinmektedir174 Erkek
cinsiyeti paranoid tip tanısı duumlşuumlk sosyoekonomik duumlzey alkol ve madde kullanımı
tıbbi tedaviye uyumsuzluk succedil esnasında aktif hezeyanların varlığı ve anti sosyal kişilik
bozukluğu ek tanısının varlığı şizofrenlerde cinayet riskini artıran sebepler olarak ifade
edilmiştir175 Şizofrenler oumllduumlrmek oumllduumlrmeye teşebbuumls yaralama kavga firar gibi succedil
teşkil eden ccedilok ccedileşitli psikiyatrik reaksiyonlar goumlsterirler Acı ccedilekme korku hezeyanları
ve kıskanccedillık hezeyanları şizofrenlerin fiillerindeki başlıca motivasyonlardır Bu
167 Yavuz ldquoŞizofrenirdquo 56 Yıldız Şizofreni 96-113 168 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 239 Yıldız Şizofreni 114 169 Jiri Modestin ve Roland Amman ldquoMental Disorder and Criminality Male Schizophreniardquo
Schizophrenia Bulletin 11 sy 1 (1996)70 170 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 205 171 Salih Yaşar Oumlzden Adli Psikiyatri 127 172 Modestin ve Amman ldquoMental Disorder and Criminality Male Schizophreniardquo 70 173 Bkz Treatment Advocacy CenterrdquoRisk Factors For Violencerdquo A Background Paper From The Office
Of Research and Public Affairs (2016) 1-5 Hatice İmer Aras ldquoŞizofrenide Şiddetrdquo Psikiyatride Guumlncel
Yaklaşımlar 6 sy 1 (2014) 45 174 Elizabeth Walsh Alec Buchanan and Thomas Fahy ldquoViolence and schizophrenia examining the
evidencerdquo British Journal of Psychiatry sy 180 (2002) 180 175 Hasan Belli vd ldquoŞizofrenide Şiddet ve Cinayet Eylemi Risklerin Değerlendirilmesi Oumlnleyici
Tedbirler ve Tedavide KlozapinrsquoinYerirdquo Duumlşuumlnen Adam Psikiyatri ve Noumlroloji Bilimleri Dergisi sy 24
(2011 ) 2
42
hastalar daha ccedilok anne baba kardeş eş gibi aile fertlerini oumllduumlruumlr ve yaralar ( 55mdash
694)176 Succedilların ccediloğunu ccedilıplak elle işlerler Bunu keskin ve kuumlnt cisimlerle (daha ccedilok
bıccedilak balta satır gibi ev aletleriyle) eylemler takip eder ki bu eylemlerinin duumlrtuumlsel ve
plansız olduğu kanaatini oluşturmaktadır177 Ateşli silahlar daha sonra gelmektedir
Şizofreni hastalarının işledikleri succedilların oumlzellikleri şoumlyle sıralanabilir
a) Succedilun sebebi accedilıklanamamaktadır
b) Oumllduumlrduumlğuuml kişiyi neden seccediltiği anlaşılamaz
c) Fiilin işlenişi hunharcadır
d) Succediltan sonra pişmanlık hissi yoktur
Birccedilok filme konu olan meşhur seri katillerden Ed Gein tecavuumlz ettiği kurbanların
derisini yuumlzuumlyor dişlerini soumlkuumlyor uzuvlarından kolyeler veya eldiven gibi eşyalar
yapıyordu Eşyaların ccediloğunu evini suumlslemek iccedilin yaptığını ifade eden Gein genel
şizofreni tanısıyla tedaviye alındı ve kanserden oumllduuml178 Tuumlrkiyersquode doksanlı yıllarda
ldquoccedilivici katilrdquo adıyla meşhur olan Suumlleyman Aktaş kurbanlarının kafataslarının muhtelif
yerlerine ccedilivi ccedilakarak oumlduumlrmuumlştuuml İki ccedilocuklu sıradan bir elektrik hat işccedilisiyken elektirik
ccedilarpması sonucu akli dengesini yitiren Aktaşrsquoın paranoid şizofreni olduğu ortaya
ccedilıkmıştı Aktaş kendisine verilen bir goumlrev nedeniyle ccedilivi ccedilakıyordu Yakalandığında
evinde sivriltilmiş ccedilivilerle beraber yeni kurbanlarının listesi mevcuttu ve hiccedil
iyileşmedi179
Tuumlrk Ceza Kanunursquonun 32 maddesine goumlre ldquoakıl hastalığı nedeniyle işlediği fiilin
hukuki anlam ve sonuccedillarını algılayamadığı veya bu fiille ilgili olarak davranışlarını
youmlnlendirme yeteneği oumlnemli derecede azaldığı iccedilin kişiye ceza verilmediğindenrdquo
şizofreni hastalarının genel olarak ceza ehliyeti yoktur Ancak haklarındaki 57 madde
gereğince akıl hastalarına oumlzguuml guumlvenlik tedbiri uygulanır Yuumlksek guumlvenlikli sağlık
kurumlarında koruma ve tedavi altına alınırlar Bu kurumlardan verilen raporlara goumlre
hakim veya mahkeme tarafından serbest bırakılabilirler180
İslam ceza hukuku accedilısından bakıldığında da şizofreni hastalarının genel olarak cuumlnun
kapsamında değerlendirilebileceği soumlylenebilir Hastalar succedil eylemlerinden oumlnce
suumlrduumlrduumlkleri hayat tarzları insani ilişkileri ile hastalıklarına dair işaretler vermektedir
176 Oumlzden Adli Psikiyatri 143 Hatice Demirbaş ldquoSuccedil ve Psikopatolojirdquo Adli Psikoloji iccedilinde ed Emre
Şenol-Durak ve Mithat Durak 155-172 (Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2017) 157 177 Demirbaş ldquoSuccedil ve Psikopatolojirdquo 159 178 httpweb mynetcom erişim (21072029) httpweb allthatsinterstingcom (22072019) 179 http webhuumlrriyetcom (21072019) 180 Oumlzden Adli psikiyatri 143
43
Oumlzellikle halluumlsinasyonlar ve hezeyanlar gibi pozitif semptomlarla vakıadan kopmakta
ve gerccedilek-gerccedilek olmayan doğru-yanlış ayrımını yapamamaktadırlar Yani hastanın
idrak ve şuuru kaybolmakta eylemlerinin anlam ve sonucunu kavrayamamaktadır
İslam ceza hukukundaki ceza tuumlrleri accedilısından tek tek bakıldığında bu bozukluğun
hadleri duumlşuumlreceği kesindir Zira genel kaide ldquoşuumlpheyle hadlerin duumlşuumlruumlleceğirdquo
şeklindedir ve şizofreni hastalarının goumlsterdiği semptomlar farklılık goumlsterse de aklın
zayıflığı şuumlphesini uyandıramaya yeterlidir Dolayısıyla ceza ehliyeti olmayan ve kararı
da geccedilerli sayılmayan akıl hastasının zina kazif gibi mali tazmin youmlnuuml olmayan had
cezalarında ne kendisi ne de akilesi bir sorumluluk altında olmayacaktır Ancak serika
(hırsızlık ) fiilinde kul hakları heder edilmeyeceğinden telef olan mal tazmin edilecektir
Kısas cezalarında da akli melekeleri olmayan şizofreni hastasına cezanın tatbik
edilmeyeceği accedilıktır Şizofreni hastasının kasdı hata sayılacağından kısas diyete
doumlnuumlşecek akilesi diyeti oumldeyecektir Burada dikkat edilmesi gereken nokta kısasın
duumlşmesi iccedilin şizofreninin tuumlruumlnuumln veya hastanın semptomlarının -daha doğru bir
ifadeyle- hastalıkla fiil arasındaki etkileşimin iyi tespit edilmesi gerektiğidir Ccediluumlnkuuml
buumltuumln şizofreni hastaları succedil eylemlerine imza atmamakta şizofreni ile succedil eylemleri
arasında zorunlu bir ilişki olmadığına işaret etmektedir Kısas cezaları kul haklarına
doumlnuumlk olduklarından hakların zayi olmaması iccedilin şizofreni ve succedil arasındaki bu ilişkinin
tayininde daha titiz davranılması gerekmektedir
Temel olarak akli melekelerini yitirecek derecede hasta olan bir şizofreni hastası ceza
ehliyeti olmadığından talsquozir cezalarından da muafdır Ancak tarsquozir cezaları ccedilok geniş
yelpazelidir ve kişilerin sosyal ekonomik psikolojik durumuna goumlre tatbik edilebilen
cezalar olduğundan ileri semptomlara sahip olmayan bir şizofrene gerekli goumlruumllduumlğuumlnde
tersquodib amaccedillı olarak uygulanabilir
Bir şizofreni hastasının hastalığının derecesi ne olursa olsun işlediği succedilun tuumlruuml had
kısas tarsquozir cezalarından hangisini gerektirirse gerektirsin hastanın guumlvenlik tedbirleri
altında tedavi altına alınması zorunludur Yukarıda oumlrneklerini verdiğimiz hunharca
cinayetler sık olmasa da kurbanların ve kamunun vicdanlarında derin yaralar accediltığı
kesindir Cinayetler sonrasında diyetin dahi teskin edemeyeceği uumlzuumlntuuml ve endişeleri
hastanın tedavi amaccedillı oumlzguumlrluumlğuumlnuumln kısıtlanmasını bir nebze giderecek ayrıca kamu
yeni cinayetlerden korunmuş olacaktır Nitekim goumlzetim altındayken salınan akıl ve ruh
44
hastalarının succedil oranlarında artışlar olduğunu tespit eden ccedilalışmalar mevcuttur181 ve
TCK da kamu yararını goumlzeterek 57 maddesinde guumlvenlik tedbiri olarak akıl
hastalarının tedavi edici kurumlara yatırılmaları ile ilgili karar almıştır
24 Duygudurum Bozuklukları
Temel bozukluğun duygulanımda (affekt) olduğu kabul edilen hastalıklara duygudurum
hastalıkları (mood disorders) veya duygulanım bozuklukları (affective disorders)
denilmektedir182 Duygulanım neşe keder oumlfke endişe vb duygusal tepkilerin
yaşanmasıdır yani kişinin uyaranlara olaylara duumlşuumlncelere duygusal tepki
goumlsterebilmesidir183 Engin Geccediltan ise duygu durumunun (mood) ldquoruhsal yaşamın
tuumlmuumlne bir doumlnem iccedilin suumlrekli egemen olan duygularrdquo olduğunu belirtmektedir184
Duygudurum hastalıklarına dair genel bir tanım şoumlyle verilmiştir ldquoNoumlbetler halinde
kendini goumlsteren bireyin işlevselliğini ciddi derecede bozan noumlbetlerinin iyileşmesi ve
noumlbetler arasında iyilik doumlnemlerinin mevcudiyetiyle karakterize hastalık suumlresince
hastanın duygu durumunda her zaman bir artışa sebep olarak periyodik veya doumlnemsel
şekilde tekrarlayan sendromlardırrdquo185 Bu hastalıklarda temel iki duygulanım bozukluğu
tablosu goumlruumlluumlr Mani ve depresyon (ccediloumlkkuumlnluumlk) Ancak bu iki tablo karışık olarak da
ortaya ccedilıkabilir Duygudurum bozuklukları DSM-4 ve ICD-10rsquoun tasniflerinde manik
ve depresif doumlnemlerin varlığına goumlre tek uccedillu (unipolar) ve iki uccedillu (bipolar)
bozukluklar olarak yer alır Hastalıkta manik doumlnem varsa ldquobipolarrdquo yoksa ldquounipolarrdquodır
veya ldquodepresyonrdquodur (DSM-Vrsquode ldquoDuygudurum Bozukluklarırdquo ana başlığı kaldırılmış
ldquoİki Uccedillu ve İlişkili Bozukluklarrdquo ile ldquoCcediloumlkkuumlnluumlk Bozukluklarırdquo olarak ikiye ayrılmıştır
Fakat genel yaklaşım temelde aynıdır)186 Başka bir ifadeyle depresif ataklar geccediliren
hastalarda majoumlr depresif bozukluklar (unipolar depresyon) hem manik hem depresif
ataklar geccediliren ya da sadece manik ataklar geccediliren hastalarda ise bipolar bozukluk
vardır187
181 ZE Kayatekin vd ldquoRuh Hastalarında Homisidal Saldırganlıkrdquo Psikiyatri ve Noumlrolojik Bilimler
Kongresi (1988)1 182 Olcay Yazıcı ve Sibel Ccedilakır ldquoDuygudurum Bozukluklarırdquo Psikiyatri iccedilinde (İstanbul İstanbul
Uumlniversitesi Yayınları 2009) 105 183 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 205 184 Geccediltan Psikodinamik Psikatri ve Normaldışı Davranışlar 149 185 MuumlfitUğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklar iccedilinde
ed Muumlfit Uğur İbrahimBalcıoğlu ve Neşe Kocabaşoğlu (İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşan Tıp
Fakuumlltesi Suumlrekli Tıp Eğitimi 2008) 59 186 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 264 187 Oumlzden Adli Psikiytri 148
45
241 Tarihccedile
Manikndashdepresif psikozun varlığı antikccedilağlardan Homerosrsquoun oumlykuumllerinden beri
bilinmektedir Eski dini kitaplarda da ağır depresyon geccediliren kişilerden
bahsedilmektedir İOuml V yuumlzyılda Hipokrat buguumln majoumlr depresyon olarak bilinen
hastalık iccedilin ilk kez melankoli ifadesini kullanmış ve sebebini ldquokara safrardquoya
bağlamıştır188 Mısır yazmalarında Galenrsquoin risalelerinde de manik- depresif bozukluğa
rastlanmaktadır Kapadokyalı Arateus da mani ve melankolinin belirtilerini neredeyse
guumlnuumlmuumlzle aynı şekilde tanımlamıştır İbn Sina da depresyona dair iyi tanımlamalar
yapmış ve ilginccedil oumlrneklerden bahsetmiştir 19yuumlzyıla gelindiğinde Emil Kreaplin erken
bunama ile manik depresif psikoz şeklinde bir taksim yapmış fakat bu hastalıkların
buguumlnkuuml şekliyle ldquo tekrdquo ve ldquoiki uccedillurdquo ayrımını oumlneren 1957rsquode Leonhard olmuştur 189
Duygudurum bozuklukları buumltuumln ruh hastalıkları arasında en yaygın olan sınıftır En sık
rastlanılanlarıysa depresyon ve bipolar bozukluktur Depresyonun yaşam boyu
yaygınlığı erkeklerde 15 kadınlarda 25rsquodir Yaşam boyu hastalanma riski
erkeklerde 8- 12 kadınlarda 20- 26 civarındadır Fakat bu oran giderek
eşitlenmektdir Kadınlarda en ccedilok 35-45 erkeklerde 55 yaşlarında goumlruumllmeye başlansa
da genccedil yaşlarda goumlruumllme yaşının ccedilok daha fazla olduğuna dair veriler artmaktadır 190
Bekarlık veya dul kalma erkeklerde depresyonu artırırken bekar kadınlarda evli
kadınlara nispeten durum tersini goumlstermektedir191
Bipolar bozukluğun yaygınlığı depresyona goumlre daha az olup cinsiyetler arasında da
oumlnemli bir fark bulunmamaktadır Yaşam boyu goumlruumllme sıklığı 12 olarak
bildirilmektedir Bipolar bozukluk her yaşta ortaya ccedilıkabilir Ortalama başlama yaşı 15-
35 olup erkeklerde 18 kadınlarda 20rsquodir192 Bipolar bozukluğun yuumlksek
sosoyoekonomik duumlzeylerde daha sık goumlruumllduumlğuuml ifade edilmiştir193
Duygudurum bozukluklarının nedenleri de biyolojik genetik ve psikososyal olarak
ayrılarak incelenmekteyse de tam nedenleri bilinememektedir Depresyon geccediliren
hastaların birinci derece akrabalarında bu hastalığın goumlruumllme ihtimali normale goumlre uumlccedil
188 Geccediltan Psikodinamik Psikiyatrive Normaldışı Davranışlar 157 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve
Hastalıkları 263 189 Nicola Khan Mental Disorder (Toronto University Of Toronto Press 2017) 58 Oumlztuumlrk ve Uluşahin
Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 263 190 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 273 191 Uğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 61 192 Yazıcı ve Ccedilakır ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 105 193 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 307
46
kat fazladır Bipolar bozuklukta bu kişilerin ccedilocuklarında hastalık riski 8 bulunurken
tek yumurta ikizlerinde oran 35rsquoi bulmaktadır194 Bu hastalıkların sebeplerine dair
noumlrobiyolojik ccedilalışmalar merkezi sinir siteminde yapısal bozuklukların varlığına işaret
ederken biyokimyasal araştırmalar da norepinefrin dopamin seratonin ve tiroit gibi
hormonların değişimine vurgu yapmaktadır Ancak bu ccedilalışmaların bulgularının sonuccedil
mu yoksa sebep mi olduğu tartışılmaktadır
Ccedilevre faktoumlrlerleri muumlstakil olarak her kişide hastalık etkisi yapmasa da genetik
yatkınlığı olan kişilerde hastalığın ortaya ccedilıkışı ve koumltuumlye gidişinde etkilidir İccedilinde
yaşanılan ailenin toplumun yapısı sevilen kişilerin veya sağlığın ani kaybı hatta ani
sevinccedil durumları bile hastalığın ortaya ccedilıkışında rol oynayabilir195
242 Belirtiler
Depresyondaki bir kişide genel olarak omuzlar duumlşuumlk yuumlz ccedilizgileri belirgin ve bakışlar
boştur Konuşması yavaş ve alccedilak seslidir Hasta yerinde duramaz devamlı elini
ovuşturur saccedilıyla giysileriyle oynar veya başka nesneleri ovup ccedilekiştirir
Duygulanımda uumlzuumlntuuml keder umutsuzluk karamsarlık değersizlik guumlccedilsuumlzluumlk gibi
duygular hakimdir Succedilluluk işe yaramazlık ve cezalandırılma duygularıyla oumlluumlm ve
intihar duumlşuumlncesi gelişir Kimi hastalarda bunaltı (anksiyete) tedirginlik panik
noumlbetleri obsesif duumlşuumlnceler hırccedilınlık ve oumlfke goumlruumllebilir Seyrek de olsa ccedilabuk
oumlfkelenme ve etrafından nefret etmek de soumlz konusu olabilir
Hastada uykusuzluk (insomnia) veya aşırı uyuma ( hipersomnia) goumlruumllebilir Genellikle
iştah ve kilo kaybı olurken tersi de olabilir Bedensel yakınmalarla gerccedilekte hasta
olmadığı halde doktor doktor dolaşabilir Enerji duumlzeyi duumlşer ve en basit işleri bile
yapmakta zorluk yaşar Duumlşuumlnce hızı yavaşlar ve hafızası zayıflayıp sıklıkla
unutkanlıktan şikayet eder
Depresyondaki bir hastada değersizlik ve succedilluluk duyguları hezeyan derecesine
ulaşabilir Koumltuumlluumlk (kovuşturma persekuumlsyon) hezeyanları duumlnyanın yok olacağına
dair nihilist hezeyanlar veya oumlluumlmcuumll bir hastalığa yakalandığına dair somatik
hezeyanlar ortaya ccedilıkabilir196
194 Uğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 62 195 Uğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 62 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkarı 284 196 Geccediltan Psikodinamik Psikiyatri ve Normaldışı Davranışlar 154-155 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve
Bozuklukları 222- 224
47
Mani doumlnemi depresyonun tersine duygudurumun yuumlkselmesiyle kişinin nerdeyse her
duyguyu abartılı bir şekilde yaşamasıyla karakterizedir Manik doumlnemdeki bir hasta ccedilok
hareketlidir aşırı guumlvenli davranışlarda bulunur ve renkli abartılı giyimi makyajı ile
dikkat ccedileker Hareketlerdeki bu artış onu bitkin duruma getirebilir Hekime
goumltuumlruumllduumlğuumlnde ise ccedilok iyi olduğunu duumlşuumlnduumlğuumlnden hem hekime hem onu getirenlere
oumlfkelenir Yuumlksek sesle hızlı ve kendine guumlvenerek konuşur konuşma esnasında daldan
dala atlar ama kimseye fırsat vermez
Manik bir hastada aşırı coşku aşırı neşe ve genellikle de aşırı oumlfke hakimdir Neşesi
etrafındakilere de sirayet eder ancak yakınları tarafından bu durum garip karşılanır
Tiyatral davranışlarda bulunup eleştirel soumlylevlerde ve duumlşmanca yorumlarda
bulunabilir Accedilık saccedilık kuumlfuumlrluuml konuşmalar şakalar yapabilir Onu durdurmaya
engellemeye ccedilalışanlara oumlfkelenip kuumlfuumlr edebilir saldırgan olabilir ve yaşamını
tehlikeye sokan eylemlere girişebilir
Mani doumlnemi esnasında uyku gereksinimi azalır guumlnlerce sabahlara dek uyumaz yine de
kendini yorgun hissetmez İştahı artsa da yemeye vakit bulamaz ve kilo kaybeder
Cinsel isteği de artış goumlsterir Hareketlerindeki hızlanmayla aşırı alışverişler duumlşuumlncesiz
iş yatırımları yapabilir sokakta para dağıtabilir ve uygun olmayan cinsel eylemlere
kalkışabilir
Bu doumlnemde kişi benlik kabarması yaşar Kendini aşırı guumlccedilluuml ve yetenekli herkesten
uumlstuumln hisseder Yeteneği olmadığı halde roman yazmaya beste yapmaya kalkışır
Hastanın kabaran benliği akıl almaz eylemlere girişmesine neden olabilir Manik
doumlnemdeki hastaların 50rsquosinde psikotik belirtiler goumlruumlluumlr Hasta Tanrı ya da oumlzel
kişilere yakınlık iddiasında bulunabilir Kuşku izlenme koumltuumlluumlk sanrıları da ortaya
ccedilıkabilir197
Majoumlr depresif bozukluk iccedilin DSM-5 kriterleri şunlardır
Normal işlevsellikte bozulma ile beraber iki haftalık bir suumlre zarfında goumlruumllen
1 Hemen her guumln yaklaşık guumln boyu suumlren depresif hal
2 Hemen her guumln yaklaşık guumln boyu suumlren tuumlm etkinliklere veya ccediloğuna karşı bir alaka
kaybı zevk alamama
3 İrade dışı belirgin kilo kaybı ya da iştahta artma veya azalma
4 Hemen her guumln ccedilok uyuma veya uykusuzluk
197 Geccediltan Psikodinamik Psikiyatri ve Normaldışı Davranışlar 151-152 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh
Sağlığı ve Bozuklukları 297- 300
48
5 Hemen her guumln yorgunluk veya enerji kaybı
6 Hemen her guumln değersizlik veya anormal succedilluluk duygusu
7 Hemen her guumln duumlşuumlnme ve yoğunlaşmada guumlccedilluumlk ccedilekme ve kararsızlık
8Tekrarlı oumlluumlm intihar duumlşuumlnceleri
9 Psikomotor faaliyetlerde aşırılık veya gerileme
oumlzelliklerinden en az beşi - iccedillerinde depresif duygudurumu veya zevk alma kaybıyla
bulunmak şartıyla beraber-- goumlruumllmelidirTeşhis konulabilmesi iccedilin hastanın bizzat
kendisi belirilerden muumlşteki olması veya dışarıdan bir goumlzlemcinin hastada bu
belirtilerin varlığını saptayıp ifade etmiş olması farketmez
Bu belirtiler herhangi bir maddenin etkisi veya fizyolojik bir hastalık sebebiyle
oluşmamalıdır
Kişinin sosyal hayatında işlevselliğinde bu belirtiler nedeniyle bozulmalar goumlruumlluumlr
Bu belirtiler sevilen birinin kaybı ile accedilıklanmamaktadır
Manik ataklarla seyreden bipolar 1 bozuklukta-DSM- Vrsquoin mani teşhis kriterleri
şunlardır
En az bir hafta suumlren olağan dışı suumlrekli yuumlkselmiş taşkın veya irritabl (rahatsız edici)
ayrı bir duygudurum bozukluğu doumlneminin bulunması
Bozukluk doumlneminde aşağıdaki belirtilerden en az uumlccediluumlnuumln bulunması
1 Oumlzsaygıda aşırı artma ve buumlyuumlkluumlk duygusu
2 Uyku ihtiyacında azalma (3 saat uyku ile dinlenmiş hissedilmesi)
3 Normalin uumlzerinde konuşkanlık
4 Fikir uccediluşmaları duumlşuumlnceleri yarışıyormuş gibi hissetme
5 Dikkatin kolaylıkla dağılması ve başka şeylere youmlnelmesi
6 Amaca youmlnelik etkinliklerde artış
7 Olumsuz sonuccedillar doğuracak zevk veren faaliyetlere aşırı katılma
Bu duygudurum bozuklukları kişinin sosyal hayatında bozukluklara neden olur kişinin
kendisine veya ccedilevresine zarar vermemesi iccedilin hastaneye kaldırılmasını gerektirecek
şiddettedir
Yukarıdaki belirtiler herhangi bir madde kullanımından veya tıbbi bir sorunun
fizyolojik etkilerinden bağımsızdır198
198 Oumlzden Adli Psikiyatri151- 153
49
243 Tedavi
Hastaların durumuna goumlre değişmekle beraber depresyonun ilaccedilla tedavisinde
guumlnuumlmuumlzde genel olarak antidepresanlar tercih edilmektedir Majoumlr depresyonda
psikotik oumlzellikler ortaya ccedilıkarsa antidepresanlara ek olarak antipsikotikler de
verilmektedir İlaccedil tedavisinin yanında EKT de uygulanabilmektedir Psikoterapiler de
tamamlayıcı ve hastalık tekrarını oumlnlemeye yardımcı tedavilerdir199
Bipolar bozukluk tedavisinde de hastaların farklılıkları dikkate alınır İlaccedilla tedavilerde
antidepresanlar antipsikotikler ve lityum gibi duygudurum dengeleyiciler kullanılır
İlaccedil haricinde EKT de kullanılabilir EKT yiyip iccedilmeyen saldırgan hastalarda etkili bir
youmlntem olabilir Depresyon da olduğu gibi psikoterapi bipolar bozuklukta
kullanılmaktadır200
244 Duygudurum Bozukluklarında Ceza Ehliyeti
Bu tuumlrdeki hastalıklar gerek teşhis gerek tedavi accedilısından tartışmalı olup şizofreniden
daha zor ve problemli hastalıklardır Bilişsel fonksiyonlar şizofrenideki kadar olmasa da
sanıldığından daha fazla hasara uğramaktadır Kişilerin hayatları suumlresince varlıklarını
koruyan hastalıklardır Hastalığın iyileştiği sanıldığı belirgin noumlbetlerin olmadığı
doumlnemlerde bile aslında sendromal veya sendromlardan daha az belirgin emareler
(subsendromlar) varlığını koruyabilmektedir201
Bipolar affektif bozukluk ve şiddet arasındaki ilişkiye dair farklı saptamalar
mevcuttur202 Genel kabul bu hastalıkla şiddet davranışları arasında anlamlı fakat buumlyuumlk
olmayan bir ilişkinin olduğudur Bazı yazarlar şizofreniden sonra succedil bakımından ikinci
sırada olan bipolar bozukluğun oumlzellikle manik doumlnemlerde saldırgan davranışlar
accedilısından şizofreniyi geride bıraktığını ifade etmektedir203 Bu hastalıklarda psikomotor
hızlanma ve duumlşuumlnce bozukluğu şiddet davranışına yol accedilmaktadır Succedil işleyen psikotik
hastalar arasında 194rsquo luumlk bir oranı bipolar hastaların oluşturduğu tespit edilirken
tutuklular arasında duygudurum bozukluklarının genel topluma oranla daha yuumlksek
199 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 289-296 200 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastaıkları 317- 321 201 Oumlzden 172 202 Bkz Seena Fazel vd ldquo Bipolar Disorder end Violent Crimerdquo Archgenpsychiatry 67 sy 9 (2010) 935
J Volavka ldquo Violence in schizophrenia and bipolar disorderrdquo Psychiatria Danubina 25 sy 1 (2013) 30 203 Elif Guumlneri Akıl Hastalıkları ve Şiddet (İstanbul İstanbul Geişim Uumlniversitesi Yayınları 2016) 48
50
olduğu saptanmıştır204 Ceza ehliyeti olmayan olgular arasında yapılan bir ccedilalışmada
13rsquouumlnde bipolar bozukluk ve 33rsquouumlnde depresif bozukluk saptanmıştır205
Manik hastalar şizofreni hastaları gibi ağır succedillar işlemez Goumlrevli memura hakaret gibi
soumlzel kavga yaralama gibi fiziksel tecavuumlz gibi cinsel iccedilerikli succedillar haneye tecavuumlz
kundaklama hırsızlık dolandırıcılık gibi mala youmlnelik succedillarla sarhoşluk ve tehdit gibi
succedillar işlerler206 Bipolar afektif bozukluk manik atak Tuumlrkiyersquode uygulamada kusur
yeteneğini sıklıkla otadan kaldıran hastalıklardandır207 TCKrsquonın 32 maddesi uyarınca
manik atakları doumlneminde hastalar tam ehliyetsiz sayılırlar ccediluumlnkuuml fiillerinin anlam ve
sonuccedillarını algılayamamaktadırlar Oumlzden ataklar arasındaki doumlnemde de ceza
ehliyetinin tam olmayacağı duumlşuumlncesindedir Buguumln bilimsel olarak atakların
goumlruumllmediği ara doumlnemlerde tam iyileşmenin olmadığı kabul edildiğinden yazara goumlre
tam ehliyetsiz olmasalar da eksik ehliyetli kabul edilmelidirler208
Majoumlr depresyon hastaları adli psikiyatrik vakalar arasında sayıca daha az olsalar da
işledikleri succedillar accedilısından ciddi bir durum arzetmektedirler Depresif hastalar
maniklerden daha ağır vakalardır ve işledikeri succedillar da daha dramatiktir Ağır
depresyon vakalarının oumlnemli bri kısmı birinci dereceden akrabalarını oumllduumlrmektedir
Ccedilocuğunu oumllduumlren anne babaların ccediloğunda psikoz veya majoumlr depresyon teşhis
edilmiştir Ccedilocuklarını oumllduumlren bu kişilerin ccediloğu cinayetin ardından intihar etmektedir
(annelerin 16 ndash 29 babaların 40- 60rsquoı)209 Cinayeti işleyen annelerin ccediloğunun
ldquokurtarmakrdquo duumlşuumlncesiyle veya psikotik atak esnasında sebepsiz olarak ccedilocuklarını
oumllduumlrduumlğuuml goumlruumlluumlr İntiharı duumlşuumlnen anneler de ldquobu acımasız duumlnyada ccedilocuklarını
annesiz bırakmamakrdquo fikriyle evlatlarını oumllduumlrebilmektedir Bu annelerde cinayet fikri
haftalar hatta aylar oumlncesinde ortaya ccedilıkabilir Hastalar olay yerinden kaccedilmak yerine
polise veya yakınlara kendilerini ihbar eder Atakların bittiği ve bilincin geri geldiği
doumlnemlerde ağır succedilluluk duygusu duyarlar Ccedilocuklarını oumllduumlren babaların da olay
oumlncesinde maddi sıkıntılar boşanma korkusu gibi zorlanmalar yaşadıkları ve psikoz
veya psikotik oumlzellikli depresyon hastası oldukları tespit edilmiştir
204 Bkz Ouml Saatccedilioğlu vd ldquoTutuklulardaDepresyonrdquo Duumlşuumlnen Adam Noumlroloji ve Psikiyatri Dergisi sy 9
(1996) 25-30 205 Bolu vd ldquoBir eğitim hastanesi psikiyatri kiniğinde adliolguların değerlendirilmesi beş yılık
incelemerdquo Guumllhane Tıp Dergisi sy 56 (2014) 2 206 Elif Guumlneri Akıl Hastalıkları ve Şiddet 48 Oumlzden Adli Psikiyatri 172-173 207 http webbarandoğanavtr (23072019) 208 Oumlzden Adli Psikiyatri 173- 174 209 Susan Hatters Friedman vd ldquoFilicide ndash Suicide Common Factors in Parents Who Kill Their Children
and Themselvesrdquo The Journal of the American Academy of Psychiatry and the Law sy33 (2005) 496
51
Ebeveyn cinayetlerinde (parasid) de depresyon şizofreniden sonra ikinci sırayı
almaktadır Genellike erkek hastaların işlediği bu cinayetlere akut psikozlar koumltuumlluumlk
sanrıları- eşlik etmektedir Bazı vakalar anne babalarının kendisine zarar verecek olan
sahte kişilerle değiştirilmiş olduğuna inanmaktadır (Capgras Sendromu) Cinayetler
genellikle ani gerccedilekleşse de genccedil ve daha oumlnce saldırgan davranış goumlsteren hastalar bir
aile faciasının habercisi olabilirler Bununla beraber bakıma muhtaccedil yaşlı ebeveynleri
olan ve intihar duumlşuumlnen bazı vakalarda da cinayet ebeveyni yalnız bırakmamak acıdan
kurtatrmak duumlşuumlncesiyle işlenebilmektedir210 Genellikle sevdiklerini ızdıraptan
kurtarma duumlşuumlncesiyle oumllduumlren majoumlr depresyon hastaları uzuvları kesme (oumlzellikle
cinsel uzuvları) gibi şiddet eylemlerine de imza atarlar TCKrsquonın 32 maddesine goumlre
ceza ehliyetleri yoktur Maniklerde olduğu gibi buguumln depresif hastaların da noumlbet arası
doumlnemlerde tam iyileşmedikleri ve subsendromları suumlrduumlrduumlkleri kabul edilmektedir211
Belli doumlnemlerde ortaya ccedilıkan ataklar ile karakterize bipolar bozukluk bize ilk olarak
klasik literatuumlrdeki cuumlnun gayr-ı mutbıkı hatırlatmaktadır Fukahanın farklı bablarda
bahsettikleri ldquozaman zaman ayılanrdquo ve ayıldığında da tam ehliyetli kabul edilen bu
hastalık grubu manik veya depresif ataklarda algı ve iradelerini kaybeden bipolar
hastalarıyla oumlrtuumlşmektedir Bu durumda guumlnuumlmuumlz fıkhı accedilısından bipolar bozukluğu
olan hastalar atakların olmadığı doumlnemlerde tam ehliyetli olacaklardır Ancak Oumlzdenrsquoin
zikrettiği gibi hastalığın sendromlarının veya subsendromlarının suumlrekliliği soumlz konusu
olduğunda cuumlnun gayri mutbıka kıyası doğru goumlruumlnmemektedir Ara doumlnemlerde
sendromlar kadar guumlccedilluuml olmayan subsendromların bulunması hali ise mutbıka da kıyas
edilmelerine izin vermeyecektir Bu durumda karşımıza atak doumlnemlerinde ceza ehliyeti
tamamen ortadan kalkarken ara doumlnemlerde durumu şuumlpheli olan karmaşık bir fıkhi
vaka ccedilıkmaktadır
Bipolar hastası teşhisi almış bir kişinin had gerektiren bir succedilu işlemesi durumunda Fiil
akli melekelerin devre dışı kaldığı manik veya depresif atak doumlneminde işlenmişse
şizofrenide olduğu gibi had duumlşecek succedilun maddi tazmin youmlnuuml varsa tazmin ettirilecek
ve hasta guumlvenlik tedbiri olarak tedavi altına alınacaktır Atak doumlnemleri arasında
işlenen bir fiildeyse subsendromların varlığı ldquoşuumlpherdquo oluşturacağından yine had cezası
duumlşecektir Ancak burada ldquotam ehliyetsizlikrdquo huumlkmuuml verilemediğinden - yine tedavi
şartıyla beraber- kişinin durumuna goumlre bir talsquozir cezası verilmelidir Ccediluumlnkuuml cezaların
210 Bkz Canan Aksoy Poyraz vd ldquoPsikotik Oumlzellikli Depresyonun Adli Boyuturdquo Journal of Mood
Disorders 2 sy 4 (2012) 181-183 211 Oumlzden Adli Psikiyatri 174
52
succedilluyu ıslah amacı guumltmesinin yanında başkalarını uyarıcı bir yanı da mevcuttur ve
hastalık iddiasının (temaruz malingering) her zaman bir istismar aracı olarak
kullanılma olasılığı soumlz konusudur Buna ilave olarak cezaların kamu vicdanını
rahatlatmak suretiyle hukuka olan guumlveni artırıcı bir yanı da vardır
Kısas gerektiren succedillarda atak doumlnemlerinde gerccedilekleşen cinayetler ve yaralamalar iccedilin
kısasın diyete doumlnuumlşeceği accedilıktır İrade ve şuurun tamamen yok olmadığı ara doumlnemde
vuku bulan bir adam oumllduumlrme fiilinde kısmi akıl hastalığı şuumlphesi olacağından kısas
duumlşecek ve diyete doumlnuumlşecektir Bu doumlnemde hastaların akli melekeleri itibariyle
muumlmeyyiz ccedilocuk gibi kabul edilerek fiillerinin maddi ( hukuki) sorumluluklarının
devam ettirilmesi uygun goumlruumlnmektedir Boumlylece kasıtlı muumlessir fiillerde de kısas
duumlşuumlruumlleceğinden her durumda erş oumldenecektir
Talsquozir cezalarına terettuumlp eden succedillarda ldquoaklınrdquo tek şart olduğu ifade edilmişti Mani ve
depresyon atakları esnasında idrak ve şuurlarını kaybeden hastaların tam ehliyetsiz
olmaları dolayısıyla cezalandırılmaları muumlmkuumln değildir Subsendromların bulunduğu
kabul edilen ataklar arsındaki doumlnemde hastalar - hukuki sabit bir ilkenin bulunması
adına- yine muumlmeyyiz ccedilocuklar gibi kabul edilebileceği gibi talsquozir cezalarının elastik
yapısı itibariyle bu tip bir ilkeyi benimsemeye gerek kalmadan uygun cezaya da
ccedilarptırılabilirler ağır succedillarda hafifleştirme yoluna gidilebilir Elbette her durumda
mahkemece takip edilmesi gereken bir tedavi suumlrecinin olması kaccedilınılmazdır
Bu başlığa son verilmeden oumlnce oumlzellikle bipolar bozukluğun ataksız ara doumlnemleriyle
ilgili bir noktaya dikkat ccedilekilmesi gerekmektedir Hastalıkları teşhis edilmiş psikiyatrik
yardım goumlren ve ilaccedil kullanan bazı hastalar bilinccedilli ve iradi olarak ilaccedillarını
bırakabilmekte ve tam ehliyetsiz olacakları doumlnemleri adeta kendileri ccedilağırmaktadır
Daha da ilginccedil olan bazı dini gruplara intisap eden hastalar kendilerine hapların haram
madde iccedilerdiği uyarısı yapıldığından dini kaygılarla tedaviyi terk etmektedirler
Meseleye buradan bakıldığında klasik literatuumlrde ldquokendi ihtiyarıylardquo sarhoş olup aklını
oumlrten bir şahsın durumu karşımıza ccedilıkıyor gibi goumlruumlnmektedir Ne var ki bu durumdaki
bir şahsa kıyas yapılacak olsa bile hadlerin ve kısasın duumlşmesinden farklı bir netice
ortaya ccedilıkmayacaktır ccediluumlnkuuml succedil cuumlnun anında işlenmiştir Succedillu idraki yerindeyken
ilacını terk etmiş olsa bile cinayet kastında değildir ve hasta olma şuumlphesini de halen
taşımaktadır Talsquozir gerektiren ve aklın olmadığı bir anda işlenen succedillarda da ceza
olmayacaktır Ancak bu tuumlr kişilere hakkaniyet ve maslahat gereği atak doumlnemlerinden
53
ccedilıktıkları ara doumlnemlerde uygulanmak uumlzere ldquoilaccedillarını hasta olacaklarını bile bile terk
etmelerirdquo halinde uygun bir tarsquozir cezası takdir edilmelidir
54
SONUCcedil
İnsanlar arasında akıl ve ruh hastalıklarıyla succedil arasında her zaman bir ilişki olduğu
duumlşuumlnuumllmuumlş akıl ve ruh hastalarına potansiyel birer succedillu olarak bakılagelmiştir Bu oumln
yargıların guumlduumllediği Orta Ccedilağ Avrupasırsquonda akıl hastaları insanlık dışı muamelelere
maruz kalmışlardır Humanist akımın etkisinde gelişen ve sekuumllerleşmiş Avrupa hukuku
ise buguumln akıl ve ruh hastalıklarına farklı yaklaşmakta ve modern psikiyatri ile sıkı bir
ilişki iccedilinde bulunmaktadır Ancak soumlz konusu succedillar olduğunda sekuumller hukuk bile
kamusal youmln hep ağır bastığından ihtiyatlı davranmaktadır Bunun bir tezahuumlruuml olarak
da ldquoceza ehliyetirdquo kavramı ortaya ccedilıkmış ve bu ehliyetin sınırları ana hatlarıyla
ccedilizilmeye ccedilalışılmıştır TCK da benzer hukuk sistemleri gibi akıl ve ruh hastalıklarıyla
ilişkili 32 46 ve 47 maddeleriyle akıl ve ruh hastalıklarında temel oumllccediluumltuuml succedil sayılan
eylemlerin fail tarafından fiil esnasında ldquoalgılanamamasırdquo ve failin ldquoiradesinin
tamamen veya kısmen yok olmasırdquo olarak belirlemiş kamu maslahatı adına guumlvenlik
tedbiri adıyla succedilluya tedavi zorunluluğu getirmiştir
Muumlsluumlmanların akıl ve ruh hastalarına tavır ve muameleleri her zaman insani esaslara
uygun olmuştur İslam ceza hukuku da hem toplumun hem de bireylerin maslahatını ve
hukukunu koruyan insani bir hukuk sistemidir Toplum huzurunun devamlılığı ve succedil
işleyenlerin ıslahı iccedilin koyduğu cezalarda fertlerin aklen ruhen ve onları ccedilevreleyen
koşullar accedilısından farklı olduklarını dikkate almıştır Şeriatın succedil kabul ettiği bir eylemi
işleyen kişinin akıl ve ruh hastası olması durumunda cezaicirc ehliyeti muumlstakil bir başlıkta
ele alınmasa da cuumlnucircn mefhumu ve succedillara dair oumlzel başlıklarda bu konu izah edilmiştir
Fukahanın had kısas ve tarsquozirin tatbiki iccedilin koydukları oumllccediluuml aklın varlığıdır Akıl kişinin
doğru ile yanlışı ayırabildiği eylemlerinin sonucunu hesaplayabildiği bir melekedir
Akli melekeleri olmayan kişinin hiccedilbir şekilde şerrsquoan sorumlu tutulması duumlşuumlnuumllemez
Netice olarak da had kısas ve tarsquozir cezaları akıl hastalarına uygulanamaz Ancak
madur ettikleri kişilerin hakları da mahfuz olduğundan zararlar akıl hastalarının acirckileleri
tarafından tazmin edilir
Guumlnuumlmuumlz fıkhı accedilısından akıl ve ruh hastalıklarıyla ilgili huumlkuumlmlere ulaşabilmek iccedilin
modern psikiyatrinin verilerinden istifade etmek kaccedilınılmazdır Modern psikiyatri ilmi
bir tıp dalı olmakla beraber nihayetinde sekuumller bir zeminden beslenmekte ruh-beden
ikiliğini reddetmekte ve İslamiyetin succedil olarak kabul ettiği bir takım eylemleri sadece
masum ruhi bozukluklar olarak sunabilmektedir Bu da zihinsel olarak İslamiyetle tam
55
olarak oumlrtuumlşmeyen modern psikiyatrinin verilerinin oumlzellikle dini bilgilerimizle ters
duumlşen bazı hususlarda ihtiyatla karşılanmasını gerektirmektedir
Şizofreni ve duygudurum bozukluklarına İslam ceza hukuku accedilısından bakıldığında şu
sonuccedillara ulaşılabilir
1 Şizofreni hastalarının algı ve idraklerinin olmadığı yani akli melekelerinin
bulunmadığı kabul edilir Bu hastalar gerccedilekle olan bağlarını yitirmekte ve
oumlzellikle halluumlsinasyonların ve hezeyanların etkisinde succedil işleyebilmektedir Bu
durumda tam ehliyetsiz sayılmaları hadlerin ve kısasın diyete doumlnuumlşmesi
gerekmektedir Tarsquozir cezalarından da muaf olacaklardır Mali tazmini
gerektiren durumlarda -kendi malları yoksa- tazmini akile uumlstlenecektir Hastalar
maslahat gereği guumlvenlikle ilgili kurumlarda zorunlu tedavi altına alınacaktır
Bu kurumlardan salınmaları ise ancak hakim kararıyla olabilecektir Ancak bu
hastalığın henuumlz akut semptomlarının ortaya ccedilıkmadığı ve hastanın akli
melekelerinin tam olarak yok olmadığı doumlnemler de kanaatimizce ayrıca ele
alınmalıdır Hastalar değişkenlik goumlsteren kişisel semptomlarına goumlre yarı
ehliyetli sayılmalıdırlar Hadler ve kısaslar hastalık şuumlphesiyle zaten duumlşecek
olsa da oumlzelikle hukukun otoritesi hukuka guumlvenin korunması ve istismarların
oumlnuumlne geccedilmek iccedilin talsquozirlerden muaf olmamalıdırlar
2 Duygudurum bozuklukları teşhis accedilısından daha zor hastalıklardır Majoumlr
depresyon ve bipolar afekt bozuklukta atakların geldiği doumlnemlerde idrak şuur
ve iradenin yok olması nedeniyle hastalar tam ehliyetsiz kabul edilmelidirler
Şizofreni hastalarındaki gibi tedavi şartıyla had ve kısaslar diyete
doumlnuumlştuumlruumllmeli talsquozir de uygulanmamalıdır Bipolar bozuklukta manik veya
depresif atakların ara doumlnemlerinde tıbbi olarak hastaların subsendromlarının
bulunduğu kabul edilmektedir Bu da ceza ehliyetindeki akıl şartını şuumlpheli hale
sokmakta ve succedilluya had kısas gibi cezaların tatbikine mani olmaktadır Ancak
tam ehliyetli kabul edemediğimiz bu kişilere uygun talsquozir cezasının
bulunabileceği muhakkaktır Ara doumlnemlerde ilacını hasta olacağını bilerek
kendi iradesiyle terk eden bir kişiye ise atak doumlneminde succedil işlemesi halinde had
ve kısas uygulanamasa da cezai accedilıdan yarım ehliyetli sayılabileceği ara
doumlnemlerde ldquoilacını bıraktığı iccedilinrdquo tarsquozir cezası oumln goumlruumllmesi muumlmkuumlnduumlr
Bu ccedilalışmada zikredilenlerin haricinde modern psikiyatrinin tanımladığı birccedilok hastalık
veya bozukluk buguumln İslam ceza hukuku accedilısından ele alınmaya muhtaccediltır Aynı şekilde
56
İslam ceza hukuku da guumlvenilir tıbbi veriler eşliğinde guumlncellenmeli ve ndash tatbik edilip
edilmemesine bakılmaksızın- nazaricirc dinamizmini devam ettirmelidir
57
KAYNAKCcedilA
Ali Haydar Hoca Eminzacircde Mecelle Şerhi 4 cilt Beyrut Dacircru acirclemirsquol-kuumltuumlb 2003
Ankara TDV Yayınları 1996
Akşit Cevat İslacircm Ceza Hukuku ve İnsani Esasları (by Kuumlltuumlr Basın Birliği ts)
41
Amidicirc Seyfeddin el-İhkacircm ficirc usucirclirsquol-ahkacircm Tahkik Abdurrezak Aficircficirc 4 cilt Beyrut
Mektebursquol-İslamicirc 1402
Aras Hatice İmer ldquoŞizofrenide Şiddetrdquo Psikiyatride Guumlncel Yaklaşımlar 6 sy1
(2014) 45-55
Aşkım Hatunoğlu ldquoTuumlrk İslacircm Hekimlerinin Psikoloji Biliminin Gelişimine Katkıları
ve Psikolojik hastalıklara Tedavi Youmlntemlerirdquo Akademik Sosyal Araştırmalar
Dergisi sy2 (2014) 255-263
Avva Muhammed Selim Ficirc usucirclirsquon-nizamirsquol-cinacirciyyirsquol-İslamicirc Kahire Nahdet Mısr
2006
Bardakoğlu Ali ldquoDiyetrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 9 473-479
Ankara TDV Yayınları 1994
ldquoHadrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 14 547-551
Ankara TDV Yayınları 1996
Başoğlu Tuncay ldquoTarsquozirrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 40 198-202
İstanbul TDV Yayınları 2011
Behnesicirc Ahmed Fethi el-Mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacircicirc firsquol-fıkhirsquol-İslamicirc Kahire Dacircrursquoş-Şurucirck
1988
Belli Hasan Ural Cenk Vardar Melek Kanarya ve Tezcan Bahar rdquoŞizofrenide Şiddet
ve Cinayet Eylemi Risklerin Değerlendirilmesi Oumlnleyici Tedbirler ve Tedavide
KlozapinrsquoinYerirdquo Duumlşuumlnen Adam Psikiyatri ve Noumlroloji Bilimleri Dergisi sy
24 (2011 ) 222-227
Bobo William Rapoport Judith L Abi-Dargham Anissa Fatemi Hossein ve Meltzer
Herbert ldquoThe Neurobiology of Schizophreniardquo Psychiatry iccedilinde
edAllanTasman Jaraid Kay Jeffrey A Lieberman 302-313 West Sussex
Wiley 2008
58
Bolu A Toygar M Pan E Erdem M Uumlnluuml G ve Balıkccedilı A ldquoBir eğitim hastanesi
psikiyatri kiniğinde adliolguların değerlendirilmesi beş yılık incelemerdquo
Guumllhane Tıp Dergisi sy56 (2014) 1-4
Bourgeois Marc-Louis Şizofreni Ankara Dost 2016
Boynukalın Mehmet ldquoSuccedilrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 37 453-457
Ankara TDV Yayınları 2009
Buhari Abduumllaziz Keşfuumlrsquol-esracircr Tahkik Abdullah Mahmud Muhammed Oumlmer
Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquo-ilmicirc 1997
Buhacircricirc Ebucirc Abdullah Muhammed b İsmail Cacircmiursquos-sahih Tahkik Mustafa Deyyib
el- Beğacirc Beyrut Dacircru İbn Kesicircr 1987
Cessacircs Ebucirc Bekicircr er-Razicirc Ahkacircmursquol -Kurrsquoacircn Tahkik Muhammed Sacircdık Kamhacircvicirc
CiltBeyrut Dacircru İhyacircirsquol-Kuumltuumlbuumlrsquol-Arabicirc 1992
Cuumlrcacircnicirc Ali b Muhammed b Muhammed Tarsquoricircfacirct Beyrut Dacircrursquo1-kiatbirsquol-Arabicirc
h1405
Ccedilalışkan İbrahim ldquoİslam Hukukunda Ceza Kavramı ve Hadd Cezalarırdquo Ankara
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi sy 11 (1998) 366-397
Ccedilolak Abdullah İslacircm Ceza Hukuku Ccedilorum Kitap Duumlnyası 2018
Dağcı Şamil İslam Ceza Hukukunda Şahıslara Karşı Muumlessir Fiiller Ankara Diyanet
İşleri Başkanlığı Yayınları 1999
ldquoKısasrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 25 488-495 Ankara
TDV Yayınları 2002
Demirbaş Hatice ldquoSuccedil ve Psikopatolojirdquo Adli Psikoloji iccedilinde editoumlr Emre Şenol
Durak ve Mithat Durak 155-172 Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2017
Dihlevicirc Şah Veliyyullah Huccetullahirsquol-Bacircliğa Ccedileviren Mehmet Erdoğan 2 cilt
İstanbul İz Yayıncılık 2018
Doumlnmez İbrahim Kacircfi ldquoCuumlnucircnrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 8 125-
129 İstanbul TDV Yayınları 1993
Doumlnmezer Sulhi ve Erman Sahir Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 2 cilt İstanbul Der
Yayınları 2019
EC Atbaşoğlu ve Guumlloumlksuumlz Sinan ldquoBilim Psikiyatri ve DSMrsquolerrdquo Tuumlrk Psikiyatri
Dergisi 24 sy 3 (2013) 202-212
Ebucirc Dacircvud Suumlnenuuml Ebucirc Dacircvud 4cilt
Beyrut Dacircrul-kitabirsquol-Arabicirc ts
59
Ebucirc Zehra Muhammed el-Cericircme firsquol-Fıkhirsquol-İslacircmicirc Kahire Dacircrursquol-fikrirsquol-Arabicirc
1998
Erturhan Sabri ldquoİnsan Onuru Bağlamında İslacircmCeza Hukukuna Genel Bir Bakışrdquo
İslacircm Hukuku Araştırmaları Dergisi sy 21 (2013) 185-214
Fahreddin Hasan b Mansucircr Kacircdıhacircn Fetacircva Kacircdıhacircnicirc 3cilt
http shamelaws (29072019)
Fazel Seena Lichtenschein Paul Grann Martin ldquo Bipolar Disorder end Violent
Crimerdquo Archgenpsychiatry 67 sy 9 (2010) 931-938
Foucault Michael Deliliğin Tarihi Ccedileviren Mehmet Ali Kılıccedilbay Ankara İmge
Kitabevi 2017
Friedman Susan Hatters Hrouda R Debra Holden Carol E Noffsinger Stephan G
ve Rsnick Philip J ldquoFilicide ndash Suicide Common Factors in Parents Who Kill
Their Children and Themselvesrdquo The Journal of the American Academy of
Psychiatry and the Law sy33 (2005) 496-504
Gazzacirclicirc Ebucirc Hacircmid Muhammed b Muahmmed el-Veciz Tahkik Ali Muavvıd 2 cilt
Riyad Darursquol-Erkam bin Erkam 1997
Geccediltan Engin Psikodinamik Psikiyatri ve Normal dışı Davranışlar İstanbul Remzi
Kitabevi 2000
Goumlktuumlrk Neslihan Oumlzgenccedil İzzet ve Uumlzuumllmez İlhan Ceza Hukukuna Giriş Eskişehir
Anadolu Uumlniversitesi Yayınları 2012
Guumlneri Elif Akıl Hastalıkları ve Şiddet İstanbul İstanbul Gelişim Uumlniversitesi
Yayınları 2016
Hafızoğullar Zeki Tuumlrk Ceza Hukuku Ders Notları Ankara Başkent Uumlnivrsitesi
Hukuk Fakuumlltesi 2008
Helvacı İlhan ldquoTemyiz Kudretinden Yoksun Şahısların Hukuki Sorumluluğu Uumlzerinerdquo
İHFM 155 sy4 (1997) 145- 171
Hodgins Sheilagh ldquoMental Disorder Intellectual Deficiancy and Crimerdquo Archieves of
Gen Psychiatry sy 49 (1992) 476-483
http webmemurlarnet (22072019)
http webaydinpoltr (22042019)
http webbaltaciavtrakil-hastaliği-ile-ilgili-yargitay-kararları (1862019)
http webhuumlrriyetcom (21072019)
http webpsychologytodaycom (0207 2019)
60
http webwhoint (0207 2019)
httpweb allthatsinterstingcom (22072019)
httpweb mynetcom (21072029)
httpwebtckmaddecom (09 07 2019)
http webdeontolojihacettepeedutr (04082019)
İbn Kudacircme Ebucirc Muhammed b Abdullah b Ahmed bMuhammed Ravdatursquon-nacircdır 2
cilt by Muumlessesetuumlrsquor-reyyacircn 2002
İbn Abidicircn Muhammed b Emin Oumlmer Reddursquol-muhtacircr 6cilt
Beyrut Dacircrursquol-fikr 1992
İbn Emicircrirsquol-Hacircc Muhammed bMuhammed b Muhammed b Hasan et-Takricircr versquot-
tehbicircr 4 cilt
Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1983
İbn Facircris Ebursquol-Huseyn Ahmed b Facircris b Zekeriyya Mulsquocemu mekacircyicircsursquol-luga
Tahkik Abdusselacircm Muhammed Harun 6 cilt (by Dacircrursquol-fikr 1979 )
İbn Huumlmacircm Kemaleddin Muhammed b Abdulvacirchid Şerhu Fethursquol- kadicircr 10 cilt
Beyrut Dacircrulrsquol-kitabirsquol-ilmicirc 2003
İbn Kayyim el-Cevziyye Şemsuddicircn Ebucirc Abdillah Muhammed b Ebi Bekr İlsquolacircmursquol-
muvakkıicircn Beyrut Dacircrursquol-cicircl 1974
İbn Kudacircme Ebucirc Muhammed Abdulah b Ahmed b Muhammed el-Muğnicirc 10 cilt
Beyrut Dacircrursquol-fikr h1405
İbn Manzucircr Cemaluumlddin Muhammed b Muumlkerrem Lisacircnursquol-Arab 15 cilt Beyrut
Dacircru Sacircdır ts
İbn Nuceym Zeynuumlddin b İbrahim b Muhammed Bahrursquor-racircik 8 cilt Beyrut Darursquol-
malsquorife ts
İbn Ruumlşd Ebursquo-Velicircd Muhammed b Ahmed Bidayetuumlrsquol-muumlctehid Ccedileviren Ahmed
Meylacircnicirc 3 cilt İstanbul Ensar Neşriyat 2015
İbn Teymiyye Takıyyuddin Ahmed b Abdilhalim b Abdisselacircm Siyacircsetirsquoş-şerlsquoiyye ficirc
ıslacirchirsquor-racircvicirc versquor-raiyye Riyad Vizaretursquoş-Şuucircnirsquol-İslamiyye h1419
Kahveci Nuri ldquoİslacircm Hukuku Accedilısından Succedilun Manevi Unsurlarından Kasıtrdquo Hikmet
Yurdu 5 sy 9 (2012)
Karaman Hayrettin Mukayeseli İslacircm Hukuku 3 cilt İstanbul İz Yayıncılık 2013
Kacircsacircnicirc Alaeddin Ebucirc Bekir b Mesud Bedacirciursquos-sanacircilsquo Tahkik Alicirc Muhammed
Muavvıd 10cilt Beyrut Dacircrulrsquol-kitabirsquol-ilmicirc ts
61
Kayatekin ZE Maner F Abay E Saygılı S ve Şener Aİ ldquoRuh Hastalarında
Homisidal Saldırganlıkrdquo Psikiyatri ve Noumlrolojik Bilimler Kongresi (1988) 22-
27
Khan Nicola Mental Disorder Toronto University Of Toronto Press 2017
Koca Mahmut ve Uumlzuumllmez İlhan Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler Ankara Seccedilkin
Yayınevi 2017
Koccedilak Muhsin ldquoGurrerdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 14 211-212
Koparan M Reşat ldquo TCK Genel Huumlkuumlmler Ceza Sorumluluğunu Kaldıran ve Azaltan
Sebeplerrdquo TBB Dergisi sy 64 (2006) 337-367
Koumlroğlu Ertuğrul Şizofreni Ankara Hekimler Yayın Birliği 2016
Kuducircricirc Ebursquol Huseyn Ahmed b Muhammed b Ahmed Tahkik Abdullah Nezicircr Ahmed
Nezicirc Beyrut Muumlessesetursquor-Reyyacircn 2005
Lambert M Naber D Schacht A Wagner Hundemer H-P Karow AHuber
CG Suarez JM ldquoRates and predictorsof remission and recovery duruing 3
years in 392 never-treatedpatients with schizophreniardquo Acta Psychiatrica
Scandinavica118 sy3 (2008 220-229
Macircverdicirc Ebursquol Hasan Ahkacircmursquos-Sultacircniyye Kuveyt Mektebetu Dacircru İbn Kuteybe
1989
Maverdicirc Ebucircrsquol-Hasan Ali b Muhammed el-Hacircvicirc 10 cilt
Kahire Mektebetuumlrsquol-Kahira 1968
Mevsılicirc Abdullah b Mahmucircd el-İhtiyar Tahkik Muhammed Ebucirc Dakicircka 2 cilt
Beyrut Dacircrursquol-Kitabirsquol-İlmicirc ts
Modestin Jiri ve Amman Roland ldquoMental Disorder and Criminality Male
Schizophreniardquo Schizophrenia Bulletin 11 sy 1 (1996) 69-82
Molla Huumlsrev Muhammed b Feracircmuz b Ali Duumlreruumlrsquo-Huumlkkacircm Ccedileviren Arif Erkan
3cilt
http webvesiletuumlnnecatcom (29062019)
Muhammed b Oumlmer b Huseyn er-Racirczicirc el-Mahsul ficirc ilmirsquol-usucircl Tahkik Tacirchacirc Cacircbir
Feyyacircz Alvacircnicirc 6 cilt Riyad Cacircmiatrsquol-imacircm Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc
h1400
Muheyyiz Hucirclucircd binti Abdurrahman ldquoAhkacircmursquol-mericircdirsquon-nefsiyyeti firsquol-fıkhirsquol-
İslamicircrdquo Doktora Tezi Cacircmiatu İmam Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc h1432
62
Mustafa İbrahim Ziyacirct Ahmed Abdulkacircdir Hacircmid ve Neccacircr Muhammed
Mulsquocemursquo-vesicirct 2 cilt by Dacircrursquod-dalsquove ts
Nesacircicirc Ebucirc Abdirrahmacircn Ahmed b Şuayb Suumlnenuumlrsquon- Nesrsquoaicirc Tahkik Abdulfettah
Ebucircrsquol- Gudde 9 cilt Halep Mektebetuumlrsquol-matbucircatirsquol-İslacircmicirc 1986
Nesefi Ebursquol-Berekacirct Menacircrursquol-envacircr Ccedileviren Soner Duman Osman Guumlman ve
Suumlleyman Kaya İstanbul Beka Yayıncılık 2016
Nucircricirc Husacircm Suheyl ldquoEserursquol-cuumlnucircn fi tasarrufatirsquol-kavliyyeti versquol- filsquoliyyeti ficirc şericircatirsquol-
İslamicircrdquo Yuumlksek Lisans Tezi Cacircmiatursquon-Necacirchursquol-vatanicirc 2013
Okur Kacircşif Hamdi İslam Hukukunda Sosyal Sorumluluk ndash Akıle Oumlrneği Ankara
İSAM Yayınları 2017
Oumlzden Salih Yaşar Adli Psikiyatri Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2015
Oumlztuumlrk Orhan ve Uluşahin Aylin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları Ankara Nobel Tıp
Kitapevleri 2016
Oumlztuumlrk Orhan Ruh Sağlığı ve Bozukukları Ankara Hekimler Yayın Birliği 1998
Pezdevicirc Ebursquol-Usr Ali bMuhammed el-Usucircl Karaccedili Matbalsquo tursquot- Cacircvicircd Bericircs ts
Pormann Peter ldquoTıprdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 41 101-
111İstanbul TDV Yayınları 2012
Poyraz Cana Aksoy Kocabaşoğlu Neşe Konuk Numan ldquoPsikotik Oumlzellikli
Depresyonun Adli Boyuturdquo Journal of Mood Disorders 2 sy 4 (2012) 180-
185
Rain Adrian The Psychopathology of Crime London Academic Press Inc1993
Rucircyanicirc Abdulvacirchid b İsmail Ebursquol-Mehacircsin Bahrursquol-mezheb Tahkik Tacircrık Fethicirc es-
Seyyid 14 cilt Beyrut Dacircrursquol-kuumltuumlbirsquol-ilmicirc 2009
Salsquolebicirc Ali b Nasr Telkicircn fi fıkhırsquol-Malikicirc Tahkik Muhammed Sacirclis Saicircd el- Ganicirc
Riyad Mektebetu Nezzacircr Mustafa el-Bacircz ts
Saatccedilioğlu Ouml Tuumlrkcan S Işıklı M Ve Uygur N ldquoTutuklularda Depresyonrdquo
Duumlşuumlnen Adam Noumlroloji ve Psikiyatri Dergisi sy9 (1996) 25-30
Sarı Nil ve Akguumln Burhan ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo Tuumlrkiyede Sık
Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklar iccedilinde editoumlr Muumlfti Uğur İbrahim
Balcıoğlu Neşe Kocabaşoğlu 1-24 İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşa
Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Tıp Eğitimi Etkinlikleri Sempozyum Dizisi 2008
Serahsicirc Muhammed b Ahmed el-Usucircl 2cilt
Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1993
63
Silver Eric ve Teasdale Brent ldquoMental Disorder and Violence An examination of
Stressful Life Events and Impaired Social Supportrdquo Social Problems sy 52
(2005) 62-78
Soysal Huumlseyin ve Yeşilbursa Doğan ldquoŞizofreni ve Benzeri Psikozlarrdquo Ruhsal
Hastalıklar iccedilinde editoumlr Nevzat Yuumlksel 24 395-406 Ankara Nobel Tıp
Kitapevleri 2006
Stein Dan J Phillips Katherine A Kendler Kenneth S ldquoWhat is a Mental
Psychiatric Disorder From DSM-IV to DSM-Vrdquo Psychol ogical Medicine40
sy11 (2010) 1759-1765 doi 101017S0033291709992261
Sulhi Doumlnmezer Kriminoloji İstanbul Beta Basım Yayım 1994
Şalsquobacircn Zekiyyuumlddicircn İslacircm Hukuk İlminin Esasları Ccedileviren İbrahim Kacircfi Doumlnmez
Ankara Tuumlrkiye Diyanet Vakfı Yayınarı 2012
Şafiicirc Muhammed b İdricircs el-Umm 8cilt Beyrut Dacircrursquol-malsquorife 1990
Şacirckir Beg Hanbelicirc Usucirclursquol-fıkhilrsquol-İslamicirc Mekke Mektebetuumlrsquol- Mekkiyye 2002
Şacirctıbicirc İbrahim b Mucircsa el-Muvacircfakacirct Tahkik İbn Hasen Acircl Selmacircn 7 cilt by Dar
İbn Affan 1997
Şekerci Osman İslacircm Ceza Hukukunda Talsquozir Succedilları ve Cezaları İstanbul Yeni
Ufuklar Neşriyat 1996
Taylor Edward H Assesing Diagnosing and Treting Serious Mental Disorders A
Biological Approach Oxford Oxford University Press 2017
Teftacirczacircnicirc Sadeddin Mesucircd b Oumlmer et-Telvih alacircrsquot-tevdicirch 2 cilt Beyrut Dacircrursquol-
kitabirsquol-ilmicirc 1996
Treatment Advocacy Center ldquoRisk Factors For Violencerdquo A Background Paper From
The Office Of Research and Public Affairs (2016) 1-5
Turabi Selami ldquoKusululuk ve Kusurluluğu Etkileyen Hallerrdquo TBB Dergisi s101
(2012) 267-292
Ucircdeh Abdulkadir Teşrilsquoursquol-İslamicirc mukacircrinen birsquol-kacircnunirsquol-vadlsquoicirc 2 cilt Beyrut Dacircrursquol-
kitabursquol-Azelicirc ts
Uğur Muumlfit ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik
Hastalıklar iccedilinde editoumlr Muumlfit Uğur İbrahimBalcıoğlu ve Neşe Kocabaşoğlu
59-81 İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşan Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Tıp
Eğitimi 2008
64
Ulutuumlrk Guumlner Hande ldquoTuumlrk Ceza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Kusur Yeteneğine
Etkisirdquo Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul 2009
Uzunpostalcı Mustafa ldquoİslam Hukuku Accedilısından Ehliyetrdquo İslam Hukuku
Araştırmaları Dergisi sy8 (2006) 149-182
Uumlccedilok Alp ldquoŞizofreni ve Benzeri Psikozlarrdquo Ruhsal Hastalıklar iccedilinde editoumlr Nevzat
Yuumlksel 8 130-137 Ankara Nobel Tıp Kitapevleri 2006
Volavka J ldquo Violence in schizophrenia and bipolar disorderrdquo Psychiatria Danubina
21 sy1 (2013) 24-33
Walsh Elizabeth Buchanan Alec ve Fahy Thomas ldquoViolence and schizophrenia
examining the evidencerdquo British Journal of Psychiatry sy 180 (2002) 490-495
Yakut Esra ldquoTanzimat Doumlnemirsquone Kadar Osmanlı Hukukursquonda Talsquoziri Gerektiren
Succedillar ve Cezalarırdquo Tuumlrk Hukuk Tarihi Araştırmaları sy2 (2006) 25-40
Yacircsicircn Muhammed Naicircm ldquoEserursquol-emracircdirsquol-akliyyeti versquon-nefsiyyeti alarsquol-
mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacirciyyetirdquo Mecelletursquoş-şericircati versquol-kacircnun sy16 (2002) 17-87
Yavuz Ruhi ldquoŞizofrenirdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklar iccedilinde ed
Muumlfti Uğur İbrahim Balcıoğlu Neşe Kocabaşoğlu 49-58 İstanbul İstanbul
Uumlniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Tıp Eğitimi Etkinlikleri
Sempozyum Dizisi 2008
Yazıcı Olcay ve Ccedilakır Sibel ldquoDuygudurum Bozukluklarırdquo Psikiyatri iccedilinde İstanbul
İstanbul Uumlniversitesi Yayınları 2009
Yazır Elmalılı M Hamdi İslacircm Hukuku ve Fıkıh Istılacirchları Kacircmusu 5 cilt İstanbul
Eser Neşriyat 1997
Yıldız Sevil ldquoCeza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Akıl Hastalarının YargılanmasırdquoSUuml
İİBF Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi 2 sy4 (2002) 141- 151
Yılmaz Emel ldquoİslacircm Ceza Hukukuna Goumlre Kleptomanide Ceza Ehliyeti Ve Hırsızlık
Fiilinin Sonuccedillarırdquo Bilimname 1 sy 37 (2019) 535-557
Yiğit Yaşar İslacircm Ceza Hukuku Ankara Sistem Ofset Yayıncılık 2012
Zebicircdicirc Muhammed b Muhammed Murteza Tacirccursquol-arucircs 40 cilt Kuveyt Tablsquoatu
Kuveyt 1965
Zeylaicirc Fahrettin b Osman Tebyicircnursquol-hakacircicirck 6 cilt Kahire Matbucircatuumlrsquol-Kuumlbra el-
Emicircriyye h1313
Zuhaylicirc Vehbe Nazariyyatursquod-damacircn ev ahkacircmursquol-mesucircrsquoliyyetirsquol-medeniyye versquol-
cinacirciyye firsquol-fıkhirsquol-İslamicirc Şam Darursquol-Fikr1982
65
66
OumlZGECcedilMİŞ
EmelYılmaz 1978 yılında Almanyarsquonın Heidelberg şehrinde duumlnyaya gelmiştir
İlkoumlğretim tahsilini Almanyarsquoda tamamlamıştır Gebze İmam Hatip Lisesirsquonde başladığı orta
oumlğretimine Duumlzce İmam Hatip Lisesinde devam ederek lise tahsilini de burada nihayete
erdirmiştir 2016 yılında Sakarya Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesirsquonden mezun olmuştur
- İlk sayfa EMEL YILMAZ tez
- 10293672
-
- 201910011611
- ss
-
- dd
-
iii
KISALTMALAR
b İbn bin (oğul)
bkz Bakınız
bs Baskı
by Basım yeri yok
c Cilt
Ktp Kuumltuumlphanesi
nşr Neşreden
sy Sayı
thk Tahkik eden
ts Tarihsiz
v Vefat tarihi
vb Ve benzeri
vd Ve diğerleri
vr Varak
yy Yayıncı bilinmiyor
v
Sakarya Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Tez Oumlzeti
Yuumlksek Lisans Doktora
Tezin Başlığı Akıl ve Ruh Hastalarının İslam Ceza Hukukursquonda Ceza Ehliyetleri
Tezin Yazarı Emel YILMAZ Danışman Doccedil Dr Osman GUumlMAN
Kabul Tarihi 06092019 Sayfa Sayısı vi (oumln kısım)+64(tez)
Anabilim Dalı Temel İslam Bilimleri Bilim Dalı İslam Hukuku
Succedil succedilu işleyen bireylerin kendisine ve bireylerin iccedilinde bulunduğu sosyal
ccedilevreye zarar veren bir eylemdir Bu nedenle kuumlccediluumlk veya buumlyuumlk her toplum duumlzen
ve huzuruna goumllge duumlşuumlren bu eyleme ceza adı verilen bir muumleyyide ile cevap
vermiştir İslam Ceza hukukunda da succedilun cezalandırılması ile kamu vicdanının
rahatlatılması caydırıcılık ile yeni succedilların oumlnuumlne geccedililmesi hedeflenmiştir
Kamunun maslahatı mağdurların hakları goumlzetilirken succedil işleyen fertlerin hukuku
da ihmal edilmemiş oumlncelikle kanunen muhatap olup olamayacakları
sorgulanmıştır İslam hukukunda temel olarak akıl ve yeteneği henuumlz gelişmemiş
olan ccedilocuklar ve bu yeteneklere sahip olmayan akıl ve ruh hastaları dinen muumlkellef
sayılmamaktadır Bununla beraber ceza ehliyetlerinin de olmadığı kabul
edilmektedir Ne var ki klasik İslam hukuku literatuumlruumlnde akıl ve ruh hastalıkları
sadece ilk ortaya ccedilıkışları veya suumlreleri itibariye tasnif edilmiş succedil ve cezası
accedilısından bir tasnife tabi tutulmamıştır Bu ccedilalışmanın amacı klasik literatuumlrde
bulunmayan akıl ve ruh hastalıklarını ele alıp İslam ceza hukuku accedilısından
huumlkuumlmlerini araştırmak yeni sorulara kapı aralamak ve bu vesileyle fıkıh ilminin
suumlrekliliğine bir katkıda bulunmaktır Ccedilalışmada İslam ceza hukukundaki temel
taksime goumlre had kısas diyet ve tazir konu başlıkları Hanefi mezhebi merkezli
olarak taranmış modern psikiyatri adli psikiyatri eserlerindeki ve bilimsel
makalelerdeki veriler TCK maddeleri de alınarak fıkhi bir sonuca ulaşılmaya
ccedilalışılmıştır Soumlz konusu bir yuumlksek lisans tezi olduğundan konunun hacmini
aşmamak iccedilin ele alınan akıl ve ruh hastalıkları da sınırlı tutulmuştur Adli
psikiyatri verilerine goumlre ilk sıralarda yer alan şizofreni ve duygu durum
bozuklukları ccedilalışmaya dahil edilmiştir
Anahtar Kelimeler İslam Ceza Hukuku Akıl Hastalıkları
v
Sakarya University
Institute of Social Sciences Abstract of Thesis
Master Degree PhD
Title of Thesis Criminal Capacity Of Mentally Disorderdered People In Islamic
Penal Law
Author of Thesis Emel YILMAZ Supervisor Doccedil Dr Osman GUumlMAN
Accepted Date 06092019 Nu of Pages vi (pre text) +64 (mp)
Department The Basic Islamic Science Subfield Islamic Law
Crime is a destructive action both harming the perpetrator himselfs and the social
environment he lives in Hence every society regardless to its size responded to this
action threatening its peace with a sanction called punishment In Islamic penal law
relieving public conscience by punishing the offender and with the deterrent side of
the penalty the prevention of future crimes are aimed The rights of the offenders
were not ignored while the public interest was taken into consideration so his legal
capacity was firstly questioned In Islamic law children whose reason is not yet
developed and people with mental illnesses who luck this capacity principally are
not obligated or charged with any responsibilty But mental illnesses are classified
just by regarding their beginnings or durations in classical fıqh literature The
objective of this study is to deal with disorders which do not take place in the
classical literature and search for judgements within the Islamic penal law Hence
new doors for new current questions in İslamic penal law will be opened and a
contribution to its consistency will be made During the study firstly main sources ndash
focusing on the Hanefith sources ndashare searched taking into account the general
classification of the punishments as had qısas diyat and tarsquozir Secondly by
collecting data from modern psychiatry criminal psychiatry sources acedemic
papers and Turkish Penal Law clauses a result within the frame of fıqh was tried to
be reached Since the study is just a post graduate thesis in order to keep its volume
the number of the mental illnesses mentioned were kept limited Schizophrenia and
mood disorders holding the the first place in criminal data are included to the theses
Keywords Islamic Penal Law Mental Disorders
6
GİRİŞ
İnsanoğlu hikmet-i ilahinin bir tecellisi olarak iccedilinde iyiliği de koumltuumlluumlğuuml de barındıran
iki kutuplu bir varlık olma oumlzelliğindedir Bu kutuplar arasında gidip gelirken ona
istikametini belirlemekte yardımcı olan ise aklı ve iradesidir Yanlış seccedilimleri iradesini
ve aklını doğru kullanmayışı onu succedila itmekte ve toplumun maslahatı gereği
hemcinsleri tarafından cezalandırılmaktadır Ne var ki succedil sayılan her eylem sadece
bilfiil akıllı olan insanlar tarafından değil eylemlerinin anlam ve sonuccedillarından habersiz
bireylerce de işlenebilmektedir Hatta ldquodelirdquo ldquoakıl hastasırdquo ldquoruh hastasırdquo veya her ne
isim verilirse verilsin bu insanlar duumlnyanın hemen hemen her yerinde şiddetle
ilişkilendirilmişler ve toplum nazarında potansiyel birer succedillu olarak goumlruumllmuumlşlerdir Bu
ccedilalışma da modern psikiyatrinin verileri ışığında akıl ve ruh hastalarının cezai
durumunun İslam ceza hukuku accedilısından yeniden ele alınması gerektiği iddiasıyla yola
ccedilıkmaktadır
Konu
Guumlnuumlmuumlzde modern psikiyatrinin tanımladığı akıl ve ruh hastalıkları ndash seccedililen oumlrnekler
bağlamında- İslam ceza hukuku oumlzelinde ele alınmaktadır Bu hastalıkların teşhisini
almış kişilerin ceza ehliyeti had kısas ve talsquozir kapsamında değerlendirilmektedir
Ccedilalışmanın Oumlnemi
Ccedilalışmanın oumlnemi klasik fıkıh literatuumlruumlnde genel olarak cuumlnucircn adıyla muumltalaa edilmiş
ldquoakıl ve ruh hastalıklarırdquo konusunu guumlnuumlmuumlz psikiyatri ilmi verileri doğrultusunda
yeniden ele alacak olmasından kaynaklanmaktadır Tespit edilebildiği kadarıyla Tuumlrkccedile
olarak ilk olan bu ccedilalışmada fukahanın temel akıl hastalıkları tasnifleriyle modern
psikiyatrinin tasnifleri -hastalıklara dair semptomlar ve succedillarla olan ilişkileri verilmek
suretiyle- eşleştirilmektedir Boumlylece oumlrnek olarak seccedililen hastalıklara dair oumlzel
huumlkuumlmlerin araştırılması da ccedilalışmanın oumlnemini artırmaktadır
Amaccedil
Bu araştırmada modern psikiyatrinin verilerinden istifadeyle akıl ve ruh hastalıkları
fıkıh accedilısından ele alınarak oumlzel ve yeni huumlkuumlmlere ulaşılmaya ccedilalışmak
amaccedillanmaktadır Bu vesileyle doğrunun arayışına fıkıh ilminin suumlrekliliğine ve
7
yaşanılan zamana tatbikine muumltevazı bir katkıda bulunmak arzulanmaktadır Ayrıca
interdisipliner bir ccedilalışma yapılarak fıkhın ilgi alanının genişletilmesine katkıda
bulunmak ve bu alanda yeni ccedilalışmalara vesile olmak hedeflenmektedir
Youmlntem
Youmlntem olarak ilk oumlnce akıl ve ruh hastalıklarına dair Tuumlrkccedile İngilizce ve Arapccedila
literatuumlr taranmıştır Konu başlığının ceza ehliyeti olması hasebiyle oumlzellikle akıl
hastalıklarının succedilla olan ilişkisini ortaya koyan adli psikiyatri kaynaklarından
yararlanılmıştır Konu daha sonra bir mukayese imkacircnı olması itibarıyla yuumlruumlrluumlkteki
sekuumller bir hukuk sistemi oumlrneği olarak Tuumlrk ceza kanunu accedilısından da genel olarak ele
alınmıştır Son olarak da klasik ve ccedilağdaş doumlnem fıkıh literatuumlruuml ve oumlzellikle de modern
İslam ceza hukuku eserleri taranarak Tuumlrk ceza kanunu ile karşılaştırmalı olarak sonuca
varılmaya ccedilalışılmıştır
Akıl ve ruh hastalıkları kavramlarının modern psikiyatri ve psikoloji literatuumlruumlnde
yerlerini zihinsel ndash ruhsal bozukluk gibi kavramlara bırakıyor olmasının oluşturduğu
kavram kargaşası ccedilalışma esnasında karşılaşılan guumlccedilluumlklerden biridir Akıl ve ruh
hastalıklarının klasik literatuumlrde buguumlnkuuml anlamda tanım ve tasniflerinin olmayışına ek
olarak bazı fıkhi kriterlerin psikiyatri ile oumlrtuumlşmuumlyor olması da mesele uumlzerine fikir
yuumlruumltmeye ccedilalışırken zihnicirc kutuplaşmalara yol accedilmakta ve interdisipliner bir ccedilalışmayı
zorlaştırmaktadır
Ccedilalışma temelde iki ana boumlluumlmden oluşmaktadır İlk boumlluumlmde İslam ceza hukukuna
goumlre ceza ehliyeti kavramı ve kavramın izahı iccedilin gerekli alt başlıklara yer verilmiştir
İkinci boumlluumlmde ise konu ilk olarak tıbbi accedilıdan ele alınmış ve seccedililen oumlrnek hastalıklar
ayrıntılı olarak aktarılmıştır Tezin amacı doğrutusunda hastalıklar sınırlı tutulmuş adli
psikiyatri verilerinde oumlne ccedilıkmaları nedeniye şizofreni ve duygudurum bozuklukları
oumlrnek olarak seccedililmiştir Boumlluumlmuumln sonunda da psikiyatri verileri değerlendirilerek bu
hastalıklara ilişkin İslam ceza hukuku ilke ve huumlkuumlmleri accedilısından bir kanaate
ulaşılmaya ccedilalışılmıştır
8
BOumlLUumlM 1 İSLAM CEZA HUKUNDA CEZA EHLİYETi KAVRAMI
VE ŞARTLARI
Ceza ehliyetinden ve onun şartlarından bahsetmeye başlamadan oumlnce succedil ve ceza
kavramlarının tanımlanması succedilun ve cezanın genel şartlarının zikredilmesi
gerekmektedir
11 Succedil Kavramı ve Genel Şartları
Succedil Tuumlrkccedile bir kelimedir ve soumlzluumlkte kanuna toumlrelere ve ahlak kurallarına aykırı olan
yazılı veya yazısız kurallarla yasaklanan karşılığında ceza oumlngoumlruumllen eylemler ve
davranışları belirtmektedir1 Kusur hata şer ve cuumlruumlm gibi kelimelerle de ifade
edilmekte olan succedil Tuumlrk ceza kanununda cuumlruumlm ve kabahat kelimeleri ile de karşılık
bulmaktadır Başka bir tarifte ise succedil ldquo Toplumsal duumlzenin devamı accedilısından korunması
gereken hukuki değerlerin ihlali niteliğini taşıyan haksızlık teşkil eden insan
davranışıdırrdquo2 Fıkıh eserlerinde succedilu ifade etmek iccedilin cerme veya cuumlrm kelimeleri
kullanılmaktadır3 Macircverdicirc succedilu ldquoAllahrsquoın had veya talsquozir ile cezalandırarak işlenmesini
yasakladığı sakıncalı fiiller rdquo4 olarak tanımlarken Serahsi ldquomala ve cana karşı işlenen
şerlsquoan haram kılınmış fiilrdquo tanımını yapmaktadır Muasır İslam hukukccedilularından
bazıları da succedilu ldquoAllahrsquoın yapılmasını yasakladığı bir şeyi yapmak yapılmasını
emrettiği bir şeyi de yapmamakrdquo5 veya ldquoyapılması halinde ceza verilen yasak fiilin
işlenmesi terkinde ceza verilen fiilinrdquo şeklinde tarif etmişlerdir6 Cerme ile aynı
anlamda cinayet kelimesi de kullanılmaktadır fakat bu klasik literatuumlrde daha ziyade
lsquocana veya vuumlcut buumltuumlnluumlğuumlne youmlnelik yasak fiillerirsquo ifade etmektedir7 Yukarıdaki
genel tariflere bakıldığında succedil ldquoguumlnahrdquo kavramıyla da ifade edilen dini ahlaki veya
hukuki buumltuumln kural ihlallerini kapsıyor goumlruumlnse de İslam ceza hukuku accedilısından
kastedilen succedil Macircverdicircrsquonin tanımında vurguladığı ldquoduumlnyevi cezası olan ve infazı yargı
organlarına bırakılmışrdquo fiillerdir
1 Mehmet Boynukalın ldquoSuccedilrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c37 (Ankara TDV
Yayınları2009) 453 2 Neslihan Oumlztuumlrk vd Ceza Hukukuna Giriş (Eskişehir Anadolu Uumlniversitesi Yayınları 2012) 4 3 Abdulkacircdir Ucircdeh et-Teşricircursquol-Cinacirciyyuumlrsquol-İslamicirc Mukacircrinen birsquol-Kacircnucircnirsquol-Vadlsquoicirc (Beyrut Dacircrursquol-
Kitacircbirsquol-Arabicirc ts) I 66 4 Ebursquol Hasan Macircverdicirc Ahkacircmursquos-Sultacircniyye (Kuveyt Mektebetu Dacircru İbn Kuteybe 1989) 285 5 Muhammed Ebucirc Zehra el-Cericircme firsquol-Fıkhirsquol-İslacircmicirc (Kahire Dacircrursquol-fikrirsquol-Arabicirc 1998) 19 6 Ucircdeh et-Teşricircursquol-cinacircicirc 66 7 Osman Şekerci İslam Ceza Hukukunda Tazir ve Succedilları ve Cezaları (İstanbul Yeni Ufuklar
Neşriyat1996) 13
9
Modern ceza hukukunda succedil kavramı şu şekilde tanımlanmaktadır ldquoSorumlu bir şahıs
tarafından muumlspet veya menfi bir hareketle meydana getirilen ceza tehdidini taşıyan ve
bir kanundaki tarife uygun ve hukuka aykırı olan bir fiildirrdquo8
Yukarıdaki tanımdan da anlaşılacağı uumlzere guumlnuumlmuumlz ceza hukukunda bir eylemin succedil
sayılabilmesi iccedilin belirli unsurların bir arada bulunması gerekmektedir Bu şartlar klasik
fıkıh eserlerinde bir arada zikredilmemekle birlikte prensip olarak kabul edilmekte
ccedilağdaş doumlnem İslam hukukccediluları tarafından da ldquoerkacircnursquol-cericircmerdquo başlığı altında bir
arada verilmektedir Bu şartlar
1 Kanuni unsur
2 Maddi unsur
3 Manevi unsur
4 Hukuka aykırılık unsurudur 9
Bu unsurlardan herhangi birinin bulunmaması halinde soumlz konusu fiil succedil olarak kabul
edilmez Bununla beraber bu genel şartları sağladıktan sonra her bir succedilun kendine
oumlzguuml bazı unsurları taşıması şartı da aranabilir Zina succedilunda failllerde muhsan olma
şartının veya hırsızlıkta (serika) ccedilalınan malın belli değerin uumlzerinde olma şartının
aranması burada oumlrnek olarak zikredilebilir
Kanunilik unsuru ldquokanunsuz succedil ve ceza olmazrdquo ilkesinin temel dayanağıdır Hukukta
bir fiilin succedil sayılabilmesi iccedilin kanunda succedilun kendisinin ve succedilun karşılığında
verilecek cezanın belirlenmiş olması gerekmektedir Bu ilke uygulamada keyfiliğin
oumlnuumlne geccedilme ve bireylerin hak ve huumlrriyetlerini koruma amacına matuftur İslam ceza
hukukunda tayin edilmiş had kısas ve diyet gibi cezalar da birebir kanunilik ilkesiyle
oumlrtuumlşmektedir Kapsamı oldukccedila geniş tutulan talsquozir cezalarında da alt ve uumlst sınırlar
belirlenerek ve cezayı tatbik edecek yetkili merciye bazı kısıtlamalar getirilerek bu
prensibin mevcudiyetinin korunduğu soumlylenebilir Ancak talsquozir succedillarında cezadan oumlnce
en azından her succedilun ve karşılığının kamuoyu tarafından bilinmesi iccedilin ilan edilmesi
(resmi gazete vb ile) ve toplum fertlerinin bu youmlnde bilgilendirilmesi gerekmektedir 10
Maddi unsurdan maksat hukuken sorumlu kabul edilen bir kişinin cezalandırılabilmesi
iccedilin succedil sayılan fiili eyleme doumlnuumlştuumlrmuumlş olması veya yerine getirmekle yuumlkuumlmluuml
8 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku (İstanbul Der Yayınları 2016) 2
316 9 Cevat Akşit İslam Ceza Hukuku ve İnsani Esasları (by Kuumlltuumlr Basın Birliği ty) 41 10 Yaşar Yiğit İslam Ceza Hukuku (Ankara Sistam Ofset Yayıncılık2012) 118
10
olduğu fiili terk etmesidir11 Kimse tasarladığı fakat dış duumlnyada icra etmediği bir
eylem dolayısıyla cezalandırılamaz İslam Hukukunda insanın goumlnluumlnden geccedilirdiği
koumltuumlluumlkleri fiile doumlnuumlştuumlrmedikccedile ve koumltuuml soumlzleri ifade etmedikccedile cezalandırılmayacağı
temel ilke olarak kabul edilmiştir Burada belirtmek gerekir ki succedil duumlşuumlnme ve hazırlık
safhalarından sonra icra safhasına ulaştığında fiiller succedil kapsamında değerlendirilir İlke
olarak İslam ceza hukukunda belirli bir succedila teşebbuumls ile succedilun kendisi aynı şekilde
cezalandırılmaz fakat teşebbuumlsuumln kendisinin succedil teşkil etmesi halinde muumlnasip ceza
tatbik edilir Oumlrneğin hırsızlık succediluna teşebbuumls etmiş fakat malı hırz alanının dışına
ccedilıkartmamış bir kişiye had uygulanmasa da haneye tecavuumlz dolayısıyla talsquozir cezası
uygulanabilir
Manevi unsur succedilu işleyen kimsenin succedil esnasında iccedilinde bulunduğu psikolojik
şartlarla succedil arasındaki bağlantıyı tespit eden ve succedillunun sorumluluk derecesini
belirlemeye doumlnuumlk olan unsurdur ldquoKusurlulukrdquo olarak da adlandırılan bu unsur succedilun
en oumlnemli şartlarından biridir Konumuz accedilısından da bu unsur merkezi bir rol teşkil
etmektedir Manevi unsurdan anlaşılması gereken succedillunun eylemini gerccedilekleştirirken
kastının ve iradesinin succedila youmlnelmesi succedil teşkil eden eylemin anlamını ve sonuccedillarını
idrak edebiliyor olmasıdır
Succedilun oluşumunda maddi unsurun manevi unsur tarafından desteklenmesi
kaccedilınılmazdır ccediluumlnkuuml insanların eylemlerinde akıl ve idrak muumlhim etkenler olup fiziksel
eylemlerin aklın ve iradenin youmlnlendirmesiyle gerccedilekleştiği kabul edilmektedir Dış
duumlnyada tezahuumlr eden eylem ne kadar kısa olursa olsun arkasında bir akli ve iradi suumlreccedil
mutlaka bulunmaktadır ki bu da succedilun akli ve iradi bir eylem olduğu sonucuna bizi
ulaştırmaktadır Bir succedilta failin fiili ile sonuccedil arasında nasıl zorunlu bir bağ aranıyorsa
aynı şekilde failin iradesi ve fiili arasında da bir manevi bağ aranmalıdır Akıl irade
kasıt gibi kavramlar manevi unsur iccedilerisinde irdelenen kavramlar olup kasıt taksir ve
kastın aşılması gibi mefhumlar da cezaların ağırlaştırılmasında hafifletilmesinde veya
ortadan kalkmasında rol oynayan manevi unsur iccedilinde telakki edilen mefhumlardır12
Succedillarda irade ve temyiz guumlcuumlnuumln dikkate alınması da manevi unsurla ilişkili olup
klasik fıkıh literatuumlruumlndeki ldquoehliyetrdquo ile burada doğrudan bir ilişki doğmaktadır
Bir insanın işlediği succediltan dolayı cezalandırılabilmesi iccedilin meydana gelen zararın o
kişinin fiili sonucunda oluşmuş olması da yeterli değildir Failin fiilde kusuruyla
11 Yaşar Yiğit İslam Ceza Hukuku 31-32 12 Nuri Kahveci ldquoİslam Hukuku Accedilısından Succedilun Manevi Unsurlarından Kasıtrdquo Hikmet Yurdu 5 sy 9
(2012) 14
11
beraber oumlzguumlr iradesinin ve temyiz guumlcuumlnuumln de bulunması gerekir Zira adaletin gereği
olarak oumlzguumlr irade ile succedil işleyen bir kişi ile bu iradeden mahrum birinin aldığı ceza
aynı olmamalıdır Fiillerin aynı sonuccedilları doğurmuş olması faillerin irade temyiz ruh
sağlığı veya iccedilinde bulundukları durum itibariyle aynı oldukları anlamına gelmez
Succedilta aranan genel şartlardan bir diğeri ise hukuka aykırılık unsurudur Bir fiilin succedil
teşkil edebilmesi iccedilin onun kanunen yasaklanmış olması yani hukuken izin verilmemiş
olması gerekmektedir Failin fiili hukuka aykırılık ihtiva etmiyorsa eylemin sahibi succedillu
sayılamaz ve cezalandırılamaz
12 Ceza Kavramı Genel Prensipleri ve Gayesi
Ceza soumlzluumlkte ldquobir şeyin bedeli veya karşılığırdquo olarak accedilıklanmakta masdar olarak
kullanıldığında da ldquoiyi veya koumltuuml herhangi bir fiilin ve davranışın tam ve yeterli
karşılığını vermekrdquo anlamına gelmektedir13 Modern pozitif hukukta ceza ldquosuccedil işleyen
kişiye ccedileşitli amaccedilları gerccedilekleştirmesi iccedilin uygulanan ve kişiyi birtakım yoksunluklara
uğratan bir yaptırımdırrdquo Cezanın yoksunluklara uğratıcı olması nedeniyle ızdırap
sıkıntı ve guumlccedilluumlk ccedilektirici niteliği vardır14 Ceza kavramı tanımlanırken cezanın amacı
da guumlndeme geldiğinden hukuk tarihi boyunca cezanın amacı uumlzerinde de tartışmalar
olmuş ve neticede iki farklı goumlruumlş oumlne ccedilıkmıştır
1 Cezalar geccedilmişe youmlneliktir yani mağdur adına devletin uumlstlendiği oumlccedil alma hakkını
ifade eder Ceza succedilun oluşturduğu koumltuuml sonucu telafi etmek iccedilin vardır ve bir
kefarettir Bu yuumlzden de succedillu iccedilin acı ve ızdırap iccedilermektedir
2 Batıdaki hukuki gelişmelerle oumlne ccedilıkan cezanın geleceğe doumlnuumlk olduğu anlayışıdır
Bu anlayışta amaccedil succedillunun ıslahı ve yeniden succedil işlemesinin oumlnuumlne geccedilmektir Ceza
fertlerin farklılığını dikkate alan ve hukukiliği oumlne ccedilıkaran bir ilkedir15
İslam Ceza Hukukunda Ukucircbat olarak adlandırılan cezalar şoumlyle tarif edilmiştir ldquokanun
koyucunun emrini ccediliğneyene karşı toplumun menfaati iccedilin konulmuş bir cezadırrdquo16
Cevat Akşit ise cezayı ldquokanun koyucunun toplum yararı iccedilin yasaklamış olduğu fiilleri
13 İbn Facircris Muumlcmeluumlrsquol-Luumlga (Beyrut Muumlessesetursquor-Risacircle 1986) 1188 İbrahim Mustafa vd el-
Mulsquocemursquol-vesicirct (by Dacircrrsquod-dalsquove ts) 121 14 Doumlnmezer ve Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 1 6 15 Kahveci ldquoİslam Hukuku Accedilısından Succedilun Manevi Unsurlarından Kasıtrdquo 22 16 Ucircdeh et-Teşricirculsquol-Cinacircicirc I609 İbn Teymiyye Siyacircsetirsquoş-şerlsquoiyye ficirc ıslacirchirsquor-racircvicirc versquor-raiyye (Riyad
Vizaretursquoş-Şuucircnirsquol-İslamiyye h1419) 122-123
12
işleyene acı veren bir karşılık olan kanunda belirlenmiş olan korkutucu bir
muumleyyidedirrdquo şeklinde tanımlamayı tercih etmektedir17
Cezalara ait genel prensipler ve izahları ise aşağıdaki gibidir
1 Kanunilik prensibi Hukuken succedil sayılan bir fiilin ya da davranışın irtikacircp edilmesi
halinde succedilluya tatbik edilecek maddi veya manevi muumleyyidenin kanun tarafından
belirtilmesidir ldquoKanunsuz succedil ve ceza olmazrdquo şeklinde formuumlle edilen bu ilke
keyfiliği ortadan kaldırmakta ve hukuk guumlvenliğini sağlamaktadır İslam ceza
hukukunda da bu ilke mevcuttur Talsquozir cezalarındaki mevcut esneklik ise bu ilkeye
aykırı olmayıp hukukun değişen şartlarına uyumu kolaylaştırmak succedilun ferdi oluşunu
ve hakkaniyeti dikkate almak iccedilindir18
2 Şahsilik prensibi Cezanın sadece succedilu işleyen kişiye verilmesidir Hiccedil kimse
işlemediği bir succediltan oumltuumlruuml cezalandırılamaz İşlenen succediltan sadece fail sorumlu tutulup
cezalandırılabilir
İslam ceza hukukunda da bu temel bir prensip olarak kabul edilmiştir Hz Peygamber
ldquokişi ne babasının ne de kardeşinin succedilundan dolayı sorumlu tutulamazrdquo19 buyurarak
işlenen succedillardaki şahsilik ilkesine işaret etmiştir Bununla beraber kasame ve acirckılenin
diyet oumldemesi gibi istisnai durumlar da mevcuttur
3 Umumilik prensibi Kanun oumlnuumlnde herkesin eşit olması ve succedillunun kim olduğuna
bakılmaksızın gerekli cezanın verilmesidir Sahabe-i kiramdan Usame (ra) hırsızlık
yapan bir kadına arabuluculuk yapmaya kalkıştığında Hz Peygamberrsquoin goumlsterdiği tavır
bunun bir oumlrneğidir20 Acirckıle sistemiyle oumlzellikle taksirle adam oumllduumlrme succedillarında
başkalarının diyet oumldemesine katılması ise bu ilkeye aykırı değildir Burada succedilta kastı
olmayan kişinin yuumlkuuml hafifletilmeye ccedilalışılmakta ve sosyal bir dayanışma muumlessesesi ile
mağdur korunmaktadır21
Uygulama şekli bakımından ise cezalar şu kısımlara ayrılır
1 Bedeni cezalar Kişinin bedenine youmlnelik cezalardır Oumllduumlrme değnek vurma (celd)
ve hapis gibi
2 Nefsi cezalar Kişinin şahsiyetine youmlnelik cezalardır Nasihat etme azarlama ve tehdit
gibi 17 Akşit İslam Ceza Hukuku ve İnsani Esasları 51 18 Şamil Dağcı İslam Ceza Hukukunda Şahıslara Karşı Muumlessir Fiiller (Ankara Diyanet İşleri
Başkanlığı Yayınları 1999) 35 19 Ahmed b Şuayb Ebucirc Abdirrahman en-Nesacircicirc ldquoKasacircmerdquo 45 20 Ebucirc Abdillah Muhammed b İsmail Buhacircricirc ldquoFazacircilursquol- ashacircbrdquo 18 21 Bkz Kacircşif Hamdi Okur İslam Hukukunda Sosyal Sorumluluk ndash Acirckıle Oumlrneği (Ankara İSAM
Yayınları 2017)
13
3 Mali cezalar Diyet ve para cezası gibi kişinin mal varlığına youmlnelik cezalardır
13 Ehliyet Kavramı ve Genel Şartları
Arapccedila ldquoehlrdquo koumlkuumlnden tuumlremiş sınai carsquolicirc bir mastar olan ehliyet kelimesi soumlzluumlkte bir
işe yeterli ve layık olmayı ifade etmektedir Fıkhi ıstılahtaysa ise genel olarak kişinin
dini ve hukuki huumlkme muhatap olmaya elverişli olmasını ifade eder Fıkıh usuluuml
bakımından kişinin Şacircrilsquoin hitabıyla olan bağını fuumlru bakımından ise hukuki huumlkmuumln
kişi accedilısında tahakkukunu ve geccedilerliliğini ifade eder Ehliyet kavramına ilişkin fukaha
ldquoŞarilsquoin insanda takdir ettiği onu dini bir hitaba uygun bir mahal kılan vasıftırrdquo22 ldquo
insanın lehinde ve aleyhinde şerlsquoicirc hakların sabit olması salahiyetidirrdquo23 gibi farklı
tanımlar yapmıştır
Fıkıh usuluuml literatuumlruumlnde ehliyet konusu Allahrsquoın hitabının taalluk ettiği kişi olarak
ldquomahkumun aleyhrdquo yani muumlkellef başlığı altında incelenir Kişinin muumlkellef kabul
edilebilmesi iccedilin muhatap olduğu teklifi (emir ve nehiyleri) anlayabiliyor olması gerekir
ki bunun iccedilin aklın varlığı zaruridir Aklı ve idraki olmayan bir kişiye Şacircrilsquoin hitapta
bulunması duumlşuumlnuumllemez24
Akıl normal şartlarda her insanın fiziki gelişimiyle beraber gelişir farklı merhalelerden
geccediler Bireyler arasında farklılık goumlsteren ve tedricen kemale eren bu vasfın bireylerdeki
olgunluğuna vacirckıf olmanın imkansızlığı nedeniyle Şarilsquo onu zahir bir olguya buumlluğa
bağlamış buumlluğ ile belli bir seviyeye gelmesini hakiki anlamda kemale ermesinin yerine
ikame etmiştir25 İşte ehliyet de kişinin fiziki ve akli tekamuumlluumlne bağlı olarak
gelişmekte onu leh ve aleyhte haklara mahal kılmaktadır İnsanın muumlkellefiyeti ehliyeti
ile sınırlıdır
Guumlnuumlmuumlz hukukundaki ldquomedeni haklardan istifade ehliyetirdquo ve ldquomedeni hakları
kullanma (fiil) ehliyetirdquo ayrımına benzer şekilde fukaha da ehliyeti vuumlcucircb ve eda ehliyeti
olarak ikiye ayırmıştır26 Vuumlcucircb ehliyeti kişinin ilzam edici haklara sahip olabilmesi ve
borccedillar altına girebilmesidir27 Vuumlcucircb ehliyetinin dayanağı insanlık vasfı olup kişinin
22 Hayrettin Karaman Mukayeseli İslam Hukuku (İstanbul İz Yayıncılık 2013) I252 23 Abduumllaziz Buharicirc Keşfursquol-esracircr (Beyrut Dacircruumlrsquol-kuumltuumlbirsquol-ilmiyye 1997) 4 335 24 Seyfeddin el-Amidicirc el-İhkacircm ficirc usucirclirsquol-ehkacircm thk Abdurrezzak Aficircficirc (Beyrut Mektebursquol-İslamicirc
1402) 1 150 25 Muhammed b Ahmed Serahsicirc Usucirclursquos-Serahsicirc (Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1993) 2 332 Şacirckirbek
Hanbelicirc Usucirclursquol-fıkhilrsquol-İslamicirc (Mekke Mektebetuumlrsquol- Mekkiyye 2002) 381 26 Bkz Mustafa Uzunpostalcı ldquoİslam Hukuku Accedilısından Ehliyetrdquo İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi
sy8 (2006) 150-156 27 Zekiyyuumlddicircn Şalsquobacircn İslam Hukuk İlminin Esasları ccedilev İbrahim Kacircfi Doumlnmez (Ankara Tuumlrkiye
Diyanet Vakfı Yayınarı 2012) 296
14
yaşı aklı ve ruumlşduuml ile ilgisi yoktur Cenin annesinin bir parccedilası sayıldığı iccedilin ehliyeti
eksik kabul edilirken sadece olgunlaşıp duumlnyaya canlı olarak gelmesiyle tam vuumlcucircb
ehliyetine sahip olur
Eda ehliyeti kişinin şerlsquoan geccedilerli sayılan tasarruflarda bulunma salahiyetidir ve
mesuliyyet ile eş anlamlıdır28 Serahsicircrsquonin tanımıyla ldquodinen muteber olması akla bağlı
bulunan işleri şahsın bizzat yapabilme ehliyet ve salahiyetidirrdquo29
Eda ehliyeti de vuumlcucircb ehliyeti gibi eksik (kacircsır) ve tam (kacircmil) olmak uumlzere ikiye
ayrılır Eksik eda ehliyeti şahsın bedeni ile ilgilidir30 Baliğ olmadan oumlnce muumlmeyyiz
ccedilocuk boumlyledir Tam eda ehliyetinde kişide akılla ve temyiz kabiliyetiyle muumlmkuumln olan
ldquoşerlsquoi hitabı anlama guumlcuumlrdquo ve bedene bağlı olan ldquovacibi eda edebilme guumlcuumlrdquo
aranmaktadır Tam eda ehliyetine sahip kişi ibadet muamelat ve ukubat alanında tam
sorumluk sahibidir
Klasik fıkıh usuluuml literatuumlruumlnde avacircrızursquol-ehliyye başlığı altında zikredilmekte olan
ehliyeti ortadan tamamen kaldıran veya zedeleyen durumlar semacircvi ve muumlktesep olmak
uumlzere ikiye ayrılmaktadır31 İnsanın kendi katkısı irade ve ihtiyarı ile meydana gelenlere
muumlktesep boumlyle olmayanlara ise semavicirc denilmektedir Semavi arızalar kuumlccediluumlkluumlk
cuumlnucircn ateh (akıl zayıflığı) unutma bayılma hastalık koumllelik hayız nifas ve oumlluumlm
muumlktesep olanlar ise cehalet (bilgisizlik) sarhoşluk hezl (gayr-i ciddilik) sefeh
(tedbirsiz davranma hali) hata yolculuk ve ikrahtır32 Konumuz olan akıl hastalıkları da
semavi ehliyet arızalarından cuumlnucircn başlığı altına girmekte ibadet muamelat ile beraber
succedilların cezalandırılmasını ifade eden ukucircbat alanında sorumlu kılan tam ehliyeti
tamamen veya kısmen kaldırmaktadır
Klasik İslam hukuku literatuumlruumlnde muumlstakil olarak bir ldquoceza hukukurdquo başlığı ve ldquoceza
ehliyetirdquo alt başlığı bulunmamaktadır Fıkhın mesele odaklı (kazuistik) yapısının tabi bir
sonucu olarak fakihler cezaya ehliyeti olan kişilere dair genel kaideleri ldquoehliyetrdquo başlığı
altında verirken oumlzel şartları succedillara dair muumlstakil başlıklar altında zikretmeyi tercih
etmişlerdir Ancak Ebucirc Zehra Behnesicirc ve Ucircdeh gibi muasır İslam ceza hukukccediluları bu
konuyu sekuumller hukukla mukayeseli olarak ve benzer bir sistematikle eserlerinde
işlemişlerdir Burada dikkat ccedilekilmesi gereken hususlardan biri de bu muumlelliflerin
28 Teftacirczacircnicirc et-Telvih alacircrsquot-tevdicirch (Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1996) 2 337 29 Serahsicirc elUsucircl 2 340 30 Ebursquol-Usr Ali b Muhammed Pezdevicirc el-Usucircl (Karaccedili Matbalsquo tursquot- Cacircvicircd Bericircs ts) 2 324 31 İbn Emicircrursquol-Hacircc et-Takricircr versquot-tehbicircr (Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1983) 2 172-173 32 Ebursquol-Berekacirct en-Nesefi Menacircrursquol-envacircr terc Soner Duman vd (İstanbul Beka Yayıncılık 2016)
303
15
eserlerinde aslında ceza ehliyetini değil ldquo المسؤلية الجنائية ldquo yani ldquo cezai sorumluluğurdquo
konu edinmiş olduklarıdır Nitekim Tuumlrk ceza kanunu eserlerine baktığımızda
sorumluluk ve ehliyet kavramları farklı şeyler olarak karşımıza ccedilıkmaktadır
Muhammed Naicircm Yacircsicircn de makalesinde konuyu ldquoAkıl ve Ruh Hastalıklarının Ceza
Sorumluluğuna Etkisirdquo başlığıyla ele almakta ve ceza sorumluluğunun ehliyetin bir
ccedileşidi olmadığını ifade etmektedir Ccediluumlnkuuml ehliyet bir salahiyettir fakat sorumluluk bir
salahiyet değildir Ehliyet cezai sorumluluğun bir şartıdır Cezai sorumluluğun tanımını
da Yacircsicircn ldquoşeriatte yasaklanmış bir eylemde bulunan kişinin Şarilsquorsquoin o yasağa
oumlngoumlrduumlğuuml cezaya ccedilarptırılabilir olmasırdquo olarak vermektedir33 Muumlstakil bir ceza ehliyeti
kavramının fıkıh ilmi accedilısından yeniliği ve pozitif hukuk koumlkenli bir kavram oluşunun
ıstılahi bir karmaşaya neden olabileceği muhakkaktır Bu durum konunun okuyucu
accedilısından daha anlaşılır kılınabilmesi iccedilin oumlncelikle Tuumlrk ceza kanununda ceza ehliyeti
kavramının izahını vermeyi gerekli kılmaktadır
14 Tuumlrk Ceza Hukukunda Ceza Ehliyeti
Tuumlrk ceza hukukunda ceza ehliyeti konusu araştırıldığında literatuumlrde ceza ehliyeti
kavramından ziyade kusurluluk ve isnad yeteneği kavramlarının mevcut olduğu ve ceza
ehliyetini kaldıran bir sebep olarak akıl hastalığının da genelde kusur yeteneği başlığı
altında accedilıklandığı goumlruumllecektir Tuumlrk ceza hukukuna dair eserlerde ceza ehliyeti kusur
yeteneği isnad yeteneği kavramları aynı anlamı ifade etmek iccedilin de kullanılabilmektedir
ve doktrinde kavram konusunda bir birlik bulunmamaktadır34 Ceza ehliyeti (capacita
penale) ibaresi daha ccedilok ldquosuccedil işlemeye ehil olmakrdquo anlamında bir kavram olarak
tanımlanmış fazla kabul goumlrmeyen bir doktrine atfedilmiştir35
Tuumlrk ceza hukukunda genel prensip kanunda tipik olarak belirtilmiş ve hukuka uygun
olmayan bir eylemin failine ceza uygulanabilmesi iccedilin faille eylemi arasında manevi
bağın bulunmasıdır Bu bağın varlığı tespit edildikten sonra failin somut olaydaki
kusuru belirlenecek yani kasıtlı mı yoksa taksirle mi eylemini gerccedilekleştirdiği tayin
edilecektir Kusurun -yani failin hukuka uygun hareket edebilme imkanına sahip olduğu
halde hukuka aykırı bir davranış seccedilmiş ve gerccedilekleştirmiş olması nedeniyle bu fiilin
33 Muhammed Naicircm Yacircsicircn ldquo Eserursquol-emracircdirsquol-akliyyeti versquon-nefsiyyeti alarsquol-mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacirciyyetirdquo
Mecelletursquoş-şericircati versquol-kacircnunrdquo sy16 (2002) 30 34 Guumlner Hande Ulutuumlrk Tuumlrk Ceza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Kusur Yeteneğine Etkisi (Yuumlksek Lisans
Tezi Bahccedileşehir Uumlniversitesi 2009) 13 35 Zeki Hafızoğulları Tuumlrk Ceza Hukuku Ders Notları (Ankara Başkent Uumlnivrsitesi Hukuk
Fakuumlltesi2008) 507 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazari ve Tatbiki Ceza Hukuku (İstanbul Der
Yayınları 2019) 2 389
16
ona yuumlklenebimesi ve kınanabilmesinin36- varlığından soumlz edebilmek iccedilin de oumlncelikle
kişinin kusurlu bir şekilde eylemi gerccedilekleştirme kabiliyetinin olup olmadığına
bakılmalıdır37
Tuumlrk ceza hukukunun oumlnemli isimlerinden Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman kusur
yeteneği ibaresini tercih eder Doumlnmezer ve Erman eserlerinde succedilun manevi unsuru
başlığı altında oumlzetle şu accedilıklamalarda bulunurlar ldquo Bir eylemin succedil kabul edilebilmesi
iccedilin iradi olması gerekmekte ve bu succedilun manevi unsurunu oluşturmaktadır Ancak
succedilta manevi unsurun varlığından bahsedebilmek iccedilin eylemi gerccedilekleştiren kişide belli
niteliklerin bulunması gerekmektedir nitekim kusurun varlığı kusur yeteneğine
bağlıdırrdquo38 TCK (Tuumlrk Ceza Kanunu) kusur yeteneğini tanımlamamıştır fakat kusur
yeteneğine haiz olmayanlara ilişkin 31 ve 32 maddelerden hareketle kusur yeteneği
iccedilin ldquokişinin işlediği fiilin hukuki anlam ve sonuccedillarını algılama (algılama yeteneği)
yani gerccedilekleştirdiği davranışın hukuken onaylanmayan bir davranış olduğunu anlama
ve bu doğrultuda davranışlarını youmlnlendirme yeteneği (irade yeteneği)dirrdquo şeklinde bir
tanım ccedilıkartılması muumlmkuumlnduumlr39 5237 sayılı TCKrsquonın 31 maddesi ccedilocuklardaki
algılama ve idrak yeteneklerindeki eksiklikten oumltuumlruuml ceza ehliyetlerinin olmadığını ifade
ederken 32 maddenin 1 fıkrasında ldquoakıl hastalığı nedeniyle işlediği fiilin hukuki
anlam ve sonuccedillarını algılayamayan veya bu fiille ilgili olarak davranışlarını
youmlnlendirme yeteneği oumlnemli derecede azalmış olan kişiye ceza verilmez Ancak bu
kişiler hakkında guumlvenlik tedbirlerine huumlkmolunurrdquo denilmekte 2 fıkrada ise ldquo birinci
fıkrada yazılı derecede olmamakla beraber işlediği fiille ilgili olarak davranışlarını
youmlnlendirme yeteneği azalmış olan kişiye ağırlaştırılmış muumlebbet hapis cezası yerine
yirmi yıl hapis cezası verilir Diğer hallerde verilecek ceza altıda birden fazla olmamak
uumlzere indirilebilir Mahkum olunan ceza suumlresi aynı olmak koşuluyla kısmen veya
tamamen akıl hastalarına oumlzguuml guumlvenlik tedbiri olarak da uygulanabilirrdquo ifadesine yer
verilmektedir40
Algılama yeteneği insanın oumlz bilinciyle beraber etrafındaki olguları
goumlzlemleyebilmesidir Bu yetenekten kastedilen kişinin muumlmeyyiz olması değil
eyleminin yaşadığı toplumda ne anlama geldiğini yani eyleminin ldquohukuki anlam ve
36 Selami Turabi ldquoKusurluluk ve Kusurluluğu Etkileyen Hallerrdquo TBB Dergisi s101 (2012) 269 37 Zeki Hafızoğulları Tuumlrk Ceza Hukuku Ders Notları 347 38 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve TatbikicircCeza Hukuku 2 383 39 Mahmut Koca ve İlhanUumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler (Ankara Seccedilkin Yayınevi 2017)
309 40 httpwebtckmaddecom (09 07 2019)
17
sonuccedillarınırdquo idrak edebilir olmasıdır Failin kusurlu kabul edilmesi iccedilin gerekli
şartlardan biri de onun davranışlarını youmlnlendirebilme yeteneğine yani irade
yteteneğine sahip olmasıdır Nitekim ceza hukukunda ancak ldquoyoumlnlendirici irade
tarafından hakim olunan belli bir sonucun gerccedilekleşmesi hedefine youmlnelik ereksel ve
harici duumlnyada meydana gelen insan davranışlarınardquo fiil denilmektedir41
Algılayabilme ve davranışlarını youmlnlendirebilme yeteneği olarak kabul edilebilen kusur
yeteneğinin failde ldquofiili işlediği sıradardquo veya ldquoişlediği fiille alakalı olarakrdquo bulunması
gerektiği de kanun da ifade edilmiştir Bu yeteneğini kendi eliye ortadan kaldıranlara
istismar kapısı accedilmamak iccedilin de ALIC (actiones liberae in causa sebebine goumlre muaf
olan hareketler) teorisi benimsenmiştir Buna goumlre failin kendisini kusur yeteneğinden
mahrum bıraktığı an dikkate alınır ve fail bu esnada kusur yeteneğine sahipse succedilun
manevi unsuru tamamlanmış sayılır42
TCKrsquoda kusur yeteneğini tamamen veya kısmen etkileyen nedenler yaş kuumlccediluumlkluumlğuuml akıl
hastalığı sağır-dilsizlik ve geccedilici nedenlerden oluşmaktadır
Akıl hastalığı Tuumlrk ceza kanununun 46 ve 47 maddesinde duumlzenlenmiştir Bu maddeler
ccedilerccedilevesinde tam akıl hastalığı ve kısmi akıl hastalığı şeklinde bir tasnife gidilmiştir43
46 maddeye goumlre ldquofiili işlediği zaman şuurunun veya harekatının serbestisini tamamen
ortadan kaldıracak surette akıl hastalığına duccedilar olan kimseye ceza verilemezrdquo 47
maddede ise şu ifadeler yer almaktadır ldquoFiili işlediği zaman şuurunun veya harekatının
serbestisini oumlnemli derecede azaltacak şekilde akli maluliyete muumlptela olan kişiye
verilecek ceza aşağıdaki şekilde indirilir
1 Ağırlaştırılmış muumlebbet hapis cezası yerine 15 seneden az olmamak uumlzere ağır
hapis
2 Muumlebbet hapis yerine 10 seneden 15 seneye kadar ağır hapis
3 Kamu hizmetlerinden muumlebbet memnuiyet yerine muvakkat memnuiyet
Diğer cezalar ise uumlccedilte birden yarıya kadar indirilirrdquo44
Akıl hastalığının ne olduğuna ilişkin bir tanım TCKrsquoda bulunmamaktadır Tuumlrk ceza
hukukccediluları akıl hastalığının ne olduğunun isnad yeteneğini (kusur yeteneği) hangi
durumlarda kaldırdığının veya azalttığının teknik ve bilimsel bir mesele olduğunu kabul
41 Mahmut Koca ve İlhanUumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler 309-312 42 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazari ve Tatbiki Ceza Hukuku 2397 43 Sevil Yıldız ldquoCeza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Akıl Hastalarının Yargılanmasırdquo SUuml İİBF Sosyal ve
Ekonomik Araştırmalar Dergisi 2 sy4 (2002) 6 44 M Reşat Koparan ldquo TCK Genel Huumlkuumlmler Ceza Sorumluluğunu Kaldıran ve Azaltan Sebeplerrdquo TBB
Dergisi sy 64 (2006) 362
18
etmektedirler Psikiyatri bilimince kanunda zikredilen algılama ve idrak yetenekleri
uumlzerinde tesiri olan her tuumlr bozukluk akıl hastalığı olarak sayılabilmektedir45 Bununla
beraber tıp bilimiyle hukukun tanımlamalarının farklılık goumlsterdiğini ifade eden ve
kişinin eylemiyle illiyet bağının tayininin hukuki bir mesele olup ancak hakim
tarafından ccediloumlzuumllebileceğini vurgulayan hukukccedilular da vardır46
Son olarak ifade etmek gerekir ki Tuumlrk ceza kanununa goumlre akıl hastalığı akıl
hastasının gerccedilekleştirdiği eylemi hukuka uygun hale getirmez Tam veya kısmi akıl
hastalığı bulunup bulunmamasına goumlre faile ya azaltılmış bir ceza verilir ya da
mahkemenin uygun bulduğu suumlresi cezayla aynı kalan guumlvenlik tedbirleri uygulanır47
Guumlvenlik tedbirlerindeki temel oumllccediluumlt hastanın ldquoiyileşmesirdquo değil ldquotoplum accedilısından
tehlike teşkil etmemesirdquodir (m 57 2 ) 48 Ayrıca akıl hastasının kusur yeteneğine etki
eden maluliyetin soumlz konusu fiil uumlzerinde bir tesirinin olması gerekir Oumlrneğin ccedilalma
duumlrtuumlsuumlne mani olamamaktan muzdarip bir kleptomanın hastalığının işlediği cinayet
uumlzerinde bir etkisi olmayacaktır49
15 İslam Ceza Hukukunda Ceza Ehliyeti
Klasik fıkıh literatuumlruumlmuumlzde ceza ehliyeti kavramının ve kavramla ilişkili muumlstakil bir
başlığın bulunmadığını daha oumlnce ifade etmiştik Boumlyle bir başlığın bulunmayışı
dolayısıyla ldquoceza ehliyetini ortadan kaldıran nedenlerinrdquo de ayrıca zikredilmediği
anlamına gelmektedir Ancak yukarıda verilen bilgiler doğrultusunda İslam ceza
hukukunda ceza ehliyetine dair şu ccedilıkarımlar yapılabilir Şerlsquoan succedil kabul edilen bir
eylemin failinin şeriatın oumlngoumlrduumlğuuml bir cezaya ccedilarptırılabilmesi iccedilin onun buumlluğ ccedilağına
ermiş akıllı ve idrak sahibi yani tam ehliyetli olması gerekmekte modern hukuktan
muumllhem olarak da ldquomanevi unsur ldquo iccedilinde değerlendirilen akıl ve idrak accedilısından bu
yeterliliği ifade etmekte ldquoİslam ceza hukukunda ceza ehliyetirdquo ifadesine
başvurulmaktadır
Tuumlrk ceza kanununu bir oumlrneği olarak zikrettiğimiz sekuumller hukuk da İslam Hukuku da
akıl hastalıklarını succedil teşkil eden bir eylemin failinin cezalandırılması oumlnuumlnde bir mani
45 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 2 417 46 İlhan Helvacı ldquoTemyiz Kudretinden Yoksun Şahısların Hukuki Sorumluluğu Uumlzerinerdquo İHFM 155
sy4 (1997) 147 47 Mahmut Koca ve İlhan Uumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler 323 Huumlseyin Soysal ve
Doğan Yeşilbursa Adli Psikiyatri 401 48 MReşit Koparan ldquoTCK Genel Huumlkuumlmler Ceza Sorumluluğunu Kaldıran ve Azaltan Sebeplerrdquo 364
Mahmut Koca ve İlhan Uumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler 324 49 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 2 427
19
olarak goumlrmektedir Peki Tuumlrk ceza hukukunda tanımı yapılmamış ldquoakıl hastalığırdquona
ilişkin fıkhın yaptığı bir tanım ve belirlediği sınırlar var mıdır
Akıl hastalığı klasik eserlerde ldquocuumlnucircnrdquo kelimesiyle karşılık bulmaktadır Soumlzluumlk anlamı
oumlrtuumlnmek gizlenmek aklını kaybetmek olan kelimenin terim olarak en fazla kabul
goumlren anlamıysa Cuumlrcanirsquonin ldquosoumlz ve fiillerin nadir haller dışında normal cereyan
etmesini engelleyen akıl bozukluğudurrdquo şeklindeki tarifidir50 Pezdevi ise cuumlnunun
tarifini yapmadan oumlnce aklın hakikatinin bilinmesi gerektiğini ifade eder Akılla insanın
bilinenden bilinmeyeni ccedilıkarttığını eylemlerin sonucuna muttali olduğunu iyiyle
koumltuumlyuuml ayırt ettiğini belirtir Akıl beyinde bulunmaktadır ve sonuccedillarının bedenin
organlarında bir bozukluk olmaksızın yok olması ve fiillerinin insanı aksi davranışlara
sevkedecek kadar bozulmaya uğraması ise cuumlnucircndur Pezdevirsquoye goumlre cuumlnunun sebebi
insanın beyninde bulunan doğuştan yapısal bir bozukluk veya sonradan beynin
dengesini bozan bir hastalıktır Birinci durumda iyileşme olasılığı yokken ikinci
durumda ilaccedilla tedavi muumlmkuumlnduumlr Cuumlnunun bir başka sebebi de cin şeytan ccedilarpmasıdır
Şeytan bu kişileri suumlrekli korkutup koumltuuml hayaller goumlrduumlruumlr oumlyle ki ( إستلاء الشيطان )
akıllarında yapısal bir bozukluk olmasa da zihinlerini toplayamazlar Şeytanın suumlrekli
vesvese vermesinden dolayı bu kimselere (mecnunlara) mevsus denilir ancak okunmak
suretiyle )التعويذ و الرقي) iyileşirler Bu kimselerin aklının zevaline huumlkmedilmez51
Cuumlnuna dair bir başka tarif de el-Bahrursquor-raikrsquode mevcuttur ldquoAklın kaybolması veya
noksanlaşmasıdır Kişinin kayıtsızlığı ve olayları birbirinden ayıramaması ile kendini
goumlsterirrdquo52 Muasır İslam ceza hukukccedilularından Behnesicirc ise cuumlnunun tarifini ldquoaklın
yitirilmesi karışıklığı veya zayıflığırdquo şeklinde yaparak ccedilerccedileveyi geniş tutmakta akıl ve
ruh hastalıklarının (zihinsel bozukluklar) tuumlmuumlnuuml iccediline alacak şekilde bir tarif yaparak
modern psikiyatri biliminin verilerine kapı aralamaktadır53
Klasik literatuumlrde akıl hastalıkları isim veya belirtileri itibariyle zikredilmemiş ancak
doğuştan veya sonradan olmalarına goumlre asli ve arızi ayrımına tabi tutulmuştur54 Bir
başka ayrım da hastalığın suumlresine goumlre yapılmış genel olarak uzun suumlreli akıl hastalığı
cuumlnucircn-ı mutbık ( muumlmted ) olarak isimlendirilirken kısa suumlreli olana cuumlnucircn-ı gayr-i
mutbık (mutekattı) denilmiştir Teftacirczacircnicircrsquonin et-Tavdicirch uumlzerine yazdığı Telvicirch adlı
50 İbrahim Kacircfi Doumlnmez ldquoCuumlnucircnrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c 8 (İstanbul TDV
Yayınları 1993) 125 51 Abduumllaziz el-Buhacircricirc Keşfuumlrsquol-esracircr 4 371 52 İbn Nuceym Bahrursquor-racircik (Beyrut Darursquol-malsquorife ts) 1 4 53 Abdulkadir Ucircdeh Teşricirclsquoursquol-İslamicirc mukacircrinen birsquol-kacircnunirsquol-vadlsquoicirc 1 585 54 Abduumllaziz el-Buhari Keşfuumlrsquol-esracircr 4 266
20
şerhte cuumlnunun muumlmted ya da gayr muumlmted olabileceği bunların da ya buumlluğ ccedilağına
mecnun olarak varmış bulunmakla (asli) olduğu veya buumlluğdan sonra ortaya ccedilıktığı
bilgisi verilmektedir55 Cuumlnun-ı mutbık iccedilin asgari suumlrenin ne kadar olduğuna dair
Hanefi mezhebi iccedilerisinde farklı goumlruumlşler zikredilmiştir Ebu Hanife bir suumlre
belirlememişken56 İmam Ebu Yusuf -orucun kazasının farziyetinin duumlştuumlğuuml asgari sınır
olduğu iccedilin- bir ayı İmam Muhammed ise buumltuumln ibadetlerin duumlştuumlğuuml bir seneyi alt sınır
olarak kabul etmişlerdir57 Bununla beraber aynı konuda İmam Muhammedrsquoin altı ayı
uygun goumlrduumlğuuml ile ilgili rivayet de mevcuttur58 Ali Haydar Efendi Mecellersquonin şerhini
yaptığı eserinde mutbık kabul edilme oumllccediluumlsuumlne dair doumlrt goumlruumlşten bahsetmektedir 1 bir
sene suumlrer ccediluumlnkuuml doumlt mevsim geccedilip de ayrılmazsa deliliğin ona huumlkmettiği anlaşılır 2
bir aydır 3 bir seneden fazla suumlrer ve 4 bir guumln ve bir geceden fazla suumlrer Ancak bu
doumlrduumlncuuml goumlruumlş zacirchirursquor-rivayersquoye aykırıdır 59
16 Akıl ve Ruh Hastalığının Cezalardaki Huumlkmuuml
Klasik literatuumlre baktığımızda genel olarak akıl hastalığının teklifi kaldırdığı konusunda
fukahanın goumlruumlş birliği iccedilinde olduğu goumlruumllmektedir60 Bu goumlruumlşuumln dayandığı temel
delillerden birini de Hz Peygamber (sav)rsquoin ldquoUumlccedilkişiden kalem kaldırılmıştır ergenlik
ccedilağına ulaşıncaya kadar ccedilocuktan uyanıncaya kadar uyuyandan ve kendine gelinceye
kadar akıl hastasındanrdquo soumlzuuml oluşturmaktadır61 Bununla beraber akıl hastalığının
mezkur ccedileşitlerine goumlre ibadat muamelat ve ukubat alanlarında huumlkuumlmler elbette
farklılık goumlstermektedir Hanefi fıkıh literatuumlruumlnde akıl hastalığının suumlrekli olması
halinde eda ehliyeti ortadan kalkmakta ve kıyasen ibadet sorumluğu da duumlşmektedir
fakat istihsanen suumlrekli olmayan akıl hastalığında vuumlcub ehliyetinin devam etmesi
nedeniyle- sorumluluğun tamamen kalkmadığı ifade edilmektedir62 Cezalar (ukubat)
alanında da akıl hastalarına ilişkin genel huumlkuumlm akıl hastalığının ldquomutbıkrdquo olması ve
55 Teftacirczacircni Şerhursquot-Telvih alarsquot-Tavdicirch 2 349 56 Alacircuddicircn Ebucirc Bekr b Mesud Kacircsacircnicirc Bedacirciursquos-sanacircilsquoi thk Alicirc Muhammed Muavvıd (Beyrut Dacircrulrsquol-
kitabirsquol-ilmicirc ts) 7 394 İbn Huumlmacircm Fethursquol- kadicircr (Beyrut Dacircrulrsquol-kitabirsquol-ilmicirc 2003) 3 277 57 Kacircsacircnicirc Bedacircilsquo 6 36 58 Fahruddicircn Hasan b Mansucircr Kacircdıhacircn Fetacircva Kacircdıhacircnicirc http shamelaws (29072019) 3 312 59 Ali Haydar Efendi Mecelle Şerhi (Beyrut Dacircru acirclemirsquol-kuumltuumlb 2003) 2 585 60 Bkz Muhammed b Oumlmer b Huseyn er-Racirczicirc el-Mahsul ficirc ilmirsquol-usucircl thk Tacirchacirc Cacircbir Feyyacircz Alvacircnicirc
(Riyad Cacircmiatrsquol-imacircm Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc h1400) 1 210 İbrahim b Mucircsa Şatıbi el-
Muvacircfakacirct thk İbn Hasen Acircl Selmacircn (by Dar İbn Affan 1997) 2 481 Ibn Kudacircme Ravdatursquon-nacircdır
(by Muumlessesetuumlrsquor-reyyacircn 2002) 1 98 61 Ebucirc Dacircvud ldquoHuducircdrdquo 16 62 Teftacirczacircnicirc Şerhursquot-Telvicirch 2 348 Pezdevicirc Usucircl 1 330
21
succedilun hastayken işlenmesi durumunda sorumluluğun ortadan tamamen kalktığı
youmlnuumlndedir63
İslam ceza hukukunda farklı accedilılardan ele alınarak sınıflandırılan cezalarda temel ayrım
had tarsquozir ve kısas şeklinde yapılmış64 diyet keffaret ve mirastan mahrum bırakma da
literatuumlrde yer almıştır Akıl hastalarına ilişkin ceza ehliyeti ile huumlkuumlmler de bu farklı
ceza tuumlrleri kapsamındaki succedillar altında ele alınmaktadır
161 Had Cezaları
Had (ccediloğulu hudud) soumlzluumlkte engel olmak iki şeyin arasına engel koymak menetmek
yasaklamak manalarına gelir65 Fıkıhta ise Allah (cc) hakkı olarak yerine getirilmesi
gereken miktarı ve keyfiyeti naslarla tayin edilmiş olan cezai muumleyyideleri tanımlamak
iccedilin kullanılmıştır66 Tarifte yer alan ldquoAllah hakkırdquo ifadesi bu cezaların doğrudan
Allahrsquoın emri olarak yerine getirilmesini ve toplumun veya fertlerin cezaya herhangi bir
muumldahalesinin olamayacağını ifade eder Hadler cezanın miktarının belirliliği ile tazir
cezalarından Allah hakkı olmasıyla da kısas cezasından ayrılmaktadır Guumlnuumlmuumlzde
ilkel ve zalimane olmakla ilgili ithamlara maruz kalan67 bu cezaların bir ccediloğu esasında
geccedilmiş semavi şeriatlerde de bulunan ve İslam hukuk geleneğine intikal eden
cezalardır68
1 Zina
2 Kazf
3 İccedilki İccedilme (Şurb)
4 Hırsızlık (Sirkat)
5 İrtidad
6 Yol kesme ve silahlı soygun (Hirabe)
7 Meşru yasal duumlzene isyan (Bağy)
63 Behnesicirc Okur 221 64 İbrahim Ccedilalışkan ldquoİslam Hukukunda Ceza Kavramı ve Hadd Cezalarırdquo Ankara Uumlniversitesi İlahiyat
Fakuumlltesi Dergisi sy 11 (1998) 367 65 Ali Bardakoğlu ldquoHadrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi c14 (Ankara TDV Yayınları
1996) 547 66 Abdullah b Mahmucircd el-Mevsılicirc el-İhtiyar thk Muhammed Ebucirc Dakicircka (Beyrut Dacircrursquol-Kitabirsquol-İlmIcirc
ts) 5 79 İbnHuumlmacircm Fethursquol-kadicircr 5 3 67 Bu vb ithamların bilimsel reddiyesi iccedilin bkz Sabri Erturhan ldquoİnsan Onuru Bağlamında İslacircmCeza
Hukukuna Genel Bir Bakışrdquo İslacircm Hukuku Araştırmaları Dergisi sy 21 (2013) 185-214 68 Şah Veliyyullah Dihlevicirc Huccetullahirsquol-Bacircliğa ccedilev Mehmet Erdoğan (İstanbul İz Yayıncılık 2018)
1 1027
22
Had cezalarının her birinin tatbik edilebilmesi iccedilin kendine has şartları bulunmakla
beraber hepsinde aranan ortak şart succedillunun ldquoakıllırdquo ve ldquobaliğrdquo olmasıdır69 İslam Ceza
hukukunda had cezalarının tarifi yapılırken bile cezanın tatbik edileceği kişide akıl
şartının varlığına vurgu yapılmakta70 haddi gerektiren fiili akıl hastasının işlemesi
durumunda hadler uygulanmamaktadır71 Hz Oumlmer zina dolayısıya bir kadın hakkında
had kararı vermişken Hz Alirsquonin kadının akıl hastası olduğunu ve bu eylemi hastayken
gerccedilekleştirmiş olabileceğini soumlylemesi uumlzerine kararından vazgeccedilmiştir72 Burada
vurgulanması gereken hususlardan biri ldquofiilin işlendiği sırada kişinin hastalığının tesiri
altında bulunuyor olması halinderdquo haddin duumlştuumlğuuml konusunda fukaha arasında icma
olduğudur Succedil teşkil eden fiili gerccedilekleştirdikten sonra ve huumlkuumlm verilmeden oumlnce
hasta olan kimseye gelince Hanefi ve Malikiler muhakemenin succedillu iyileşene kadar
erteleneceği goumlruumlşuumlndeyken Şafiiler ve Hanbeliler aksi fikirdedir Mahkeme sonrası
infazdan oumlnce hasta olması durumunda yine Hanbeli ve Şafiiler succedilun delille isbat
edilmiş olması halinde infazın durdurulmayacağını duumlşuumlnuumlrken İmam Malik ve Ebu
Hanife infazın yapılmayacağı kanaatini paylaşmaktadır73
162 Kısas
Soumlzluumlkte masdar olarak ldquoardından gitmek iz suumlrmek yaptığı işte birinin yolunu takip
etmek kesmek eşitlemek ve misilleme yapmakrdquo anlamlarında kullanılır İsim olarak ise
ldquomutlak eşitlik bir şeyin iki tarafının birbirine denk olması işlenen fiille o fiile denk
mukabele edilmesirdquo anlamına gelmektedir74 Fıkıhta ıstılah olarak ldquokasten birini oumllduumlren
kişinin karşılık olarak oumllduumlruumllmesini kasten işlediği yaralama succediluyla (muumlessir fiil)
mağdura bedenen-fiziken zarar vermiş bir kimseye benzeri bir şekilde ceza verilmesinirdquo
ifade eder75 Kısas kelimesi yerine literatuumlrde ldquokavedrdquo ( القود ) de kullanılmaktadır
69 Fahrettin b Osman ez-Zeylaicirc Tebyicircnursquol-hakacircik (Kahire Matbucircatuumlrsquol-Kuumlbra el-Emicircriyye h1313) 3
172 Ebucirc Muhammed Abdullah b Ahmed İbn Kudacircme el-Muğnicirc (Beyrut Dacircrursquol-fikr 1405) 10 163 70 Bkzİbn Huumlmam Fethuumlrsquol-kadicircr 5 340 71 Bkz Kacircsacircnicirc 7 67 İbn Abidicircn Reddursquol-muhtacircr (Beyrut Dacircrursquol-fikr 1992) 4 45 Muhammed b İdricircs
Şafilsquoicirc el-Umm (Beyrut Dacircrursquol-malsquorife 1990) 5 85 Ebursquol-Hasan Ali b Muhammd Macircverdicirc el-Hacircvicirc
(Kahire Mektebetuumlrsquol-Kahira 1968) 10 420 72 İbn Kudacircme el-Muğnicirc 10 164 73 Behnesicirc Mesrsquoucircliyetirsquol-cinacircicirc 220 74 Ebursquol- Huseyn Ahmed b Facircris Mulsquocemu mekacircyicircsursquol-luga thk Abdusselacircm Muhammed Harun (by
Dacircrursquol-fikr 1979 ) 5 11 Zebicircdicirc Tacirccursquol-arucircs (Kuveyt Tablsquoatu Kuveyt 1965) 35 98 75 Şamil Dağcı ldquoKısasrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c25 (Ankara TDV Yayınları
2002) 259
23
Kısas da had cezaları gibi oumlnceki semavi şeriatlerde mevcut olan bir cezadır İslam ceza
hukukunda Kurrsquoan suumlnnet ve icma ile sabittir76 Kısası gerektiren succedillar kasden
oumllduumlrme ve kasden yaralama succedillarıdır
İslam hukukunda gasp ve itlaf gibi mali zararlar veren succedillara muadelet prensibi tatbik
edildiği gibi77 mağdurun hayatını ortadan kaldıran veya bedenine zarar veren succedillara da
bu prensip uygulanmıştır Mağdurun istediği takdirde tıpkı gasp edilen malın itlaf
edilmemesi halinde aynen iade edilmesi itlafı halinde ise benzeri veya bedeli ile tazmin
edilmesi gibi oumllduumlrme ve muumlessir fiillerde de misliyle mukabelede bulunulur Ancak
mağdur istese bile engel teşkil eden sebeplerden dolayı aynen mukabele imkanı ortadan
kalkabilir ve bedeni cezanın yerini mali ceza alabilir Kısasın uygulanabilmesi iccedilin
failde fiilde ve mağdurda belli şartların bulunması gerekmektedir Hadlerde olduğu gibi
kısasda da ldquoakılrdquo ve ldquobuumlluğrdquo failde aranan genel şartlardır78 Aklı olmayanın ceza
ehliyeti olmadığından kısas da kendisine uygulanamaz Ancak İslamrsquoda kulların hakkı
heder edilmediğinden fukahanın ittifakıyla kısasın yerini diyet alır79 Hastalığın kısas
gerektiren fiilin muhakemesinden oumlnce ortaya ccedilıkması durumunda hadlerde olduğu gibi
mezhepler arasında farklı goumlruumlşler mevcuttur Hanefi ve Maliki fukahası muhakeme
esnasında da muumlkellef olmayı gerekli goumlrduumlklerinden akıl hastasının iyileşinceye kadar
muhakeme edilemeyeceği goumlruumlşuumlndedir Şafii ve Hanbeli fukahası accedilısından teklifin
succedilun işlenmesi esnasında bulunması yeterlidir Bu nedenle de akıl hastalığı muhakeme
oumlnuumlnde engel teşkil etmez Kısas cezasının infazından oumlnce ortaya ccedilıkan akıl hastalığı
ise yine Şafii ve Hanbeli fukahası accedilısından bir engel teşkil etmemektedir Ccediluumlnkuuml her
iki mezhebe goumlre ikrarla sabit olan had cezası dışında herhangi bir cezanın iptali soumlz
konusu değildir Malikilerde bir goumlruumlş hastanın iyileşmesinden uumlmit kesilmesi halinde
kısasın tamamen duumlşuumlp diyete doumlnuumlşeceğini savunurken succedillunun kurbanın yakınlarına
teslim edileceğini savunanlar da vardır Ebu Hanife ise infaz iccedilin succedillunun teslim
edilmesine kadar ortaya ccedilıkan hastalığın infaza engel olacağını savunmaktadır80
76 İbn Kudacircme el-Muğni 9 33 Ebucirc Bekicircr er-Razicirc Cessacircs Ahkacircmursquol -Kurrsquoacircn thk Muhammed Sacircdık
Kamhacircvicirc (Beyrut Dacircru İhyacircirsquol-Kuumltuumlbuumlrsquol-Arabicirc 1992) 1 187 77 Ebucirc Hamid Muhammed b Muhammed Gazzacirclicirc el-Veciz thk Ali Muavvıd (Riyad Darursquol-Erkam bin
Erkam1997) 1 208 Vehbe ez-Zuheylicirc Nazariyyacirctursquod-damacircn ve ahkacircmursquol-mesucircrsquoliyyetirsquol-medenicirc versquol-
cinacircicircfirsquol-fıkhirsquol-İslacircmicirc (Dımaşk Darursquol-Fikr 1982) 82 78 İbn Huumlmacircm Fethursquol-kadicircr 23 159 Ali b Nasr es-Salsquolebicirc Telkicircn fi fıkhırsquol-Malikicirc thk Muhammed
Sacirclis Saicircd el-Ganicirc (Riyad Mektebetu Nezzacircr Mustafa el-Bacircz ts) 468 Macircverdicirc el-Hacircvicirc 22 33 79 Husacircm Suheyl Nucircricirc ldquoEserursquol-cuumlnucircn ficirc tasarrufacirctirsquol-kavliyyeti versquol- filsquoliyyeti ficirc şericircatirsquol- İslamicirc
(Yuumlksek Lisans Tezi Cacircmiatursquon-Necacirchursquol-Vatanicirc 2013) 99 80 Abdulkadir Ucircdeh Teşricirclsquoursquol-cinaicirc 1 597- 598
24
163 Diyet
Arapccedila ldquovedyrdquo koumlkuumlnden gelen diyet kelimesinin soumlzluumlk anlamı oumldemek vermektir
Istılahta ise bir şahsın haksız yere oumllduumlruumllmesi sakat bırakılması veya yaralanması
durumunda ceza veya kan bedeli olarak oumldenmesi istenen mal veya para
kastedilmektedir81 Can bedeli veya uzuv karşılığında tazminat olarak da tanımlanan
diyet kasden oumllduumlrme ve yaralama succedillarında kısasın herhangi bir sebepten oumltuumlruuml tatbik
edilememesi halinde bedel taksirle birini oumllduumlrme ve yaralama durumundaysa asli
cezadır İslam ceza hukukunda oumllduumlrme sonucu oumldenen bedele diyet yaralama ve sakat
bırakma sonucu oumldenen maddi tazminata ise ldquoerşrdquo ifadesi oumlzellikle Hanefilerde tercih
edilmektedir Ayrıca ceninin oumlluumlmuumlne sebebiyet verilmesi halinde oumldenen tazminata da
ldquogurrerdquo82 denilmektedir Diyetin şerrsquoi delilleri Kurrsquoan suumlnnet ve icmadır
Bir insanın canına karşılık olan diyet Ebu Hanifersquoye goumlre yuumlz deve veya bin dinar altın
veya on bin dirhem guumlmuumlştuumlr İmameynrsquoe goumlre ise bunlardan başka iki yuumlz sığır veya
iki bin koyun veya iki yuumlz takım elbisedir83 Bununla beraber fukaha bu miktarları
mağdurların din cinsiyet oumlzguumlrluumlk gibi durumlarına bakarak da belirleyip belli
oumllccediluumllerden bahsetmişlerdir
Kasden gerccedilekleşen oumllduumlrme veya yaralama fiillerinde diyeti katil tek başına oumlder ve bu
konuda fukaha goumlruumlş birliği iccedilindedir Kasıtlı eylemlerde succedilluya taksitle oumldeme fırsatı
verilmezken tersi durumlarda uumlccedil sene vade yapma hakkı tanınır Sulh ve itiraf
durumunda da diyeti yine succedillunun kendisi oumlderken taksirli fiillerde oumldemeye succedillunun
acirckilesi de katılır84
Diyet oumldeme yuumlkuumlmluumlluumlğuumlnde akıl hastasının ceza ehliyetinin olmamasının bir tesiri
yoktur Bunun nedeni yuumlkuumlmluumlluumlğuumln haksız fiilden değil mağdurun koruma altına
alınmasından kaynaklanıyor olmasıdır Diyet bir youmlnuumlyle tazminattır ve hukuki
sorumluluğu devam etmekte olan akıl hastasının da verdiği zararı tazmin etmesi
gerekir85 Akıl hastasının ve ccedilocukların kasıtlı eylemleri hatayla yapılmış eylem gibi
81 Bardakoğlu ldquoDiyetrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi c9 (Ankara TDV Yayınları 1994)
473 82 Bkz Muhsin Koccedilak ldquoGurrerdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi c14 (Ankara TDV
Yayınları 1996) 211-212 83 Muhammed b Feracircmuz b Ali Molla Huumlsrev Duumlreruumlrsquo-Huumlkkacircm ccedilev Arif Erkan http
webvesiletuumlnnecatcom (29062019) 3 sy 84 Kacircsacircnicirc Bedacircilsquo 7 256 Elmalılı M Hamdi Yazır İslacircmHukuku ve Fıkıh Istılacirchları Kacircmusu (İstanbul
Eser Neşriyat 1997) 1 60 85 Yiğit İslam Ceza Hukuku 115
25
kabul edilerek kısaslar diyete ccedilevrilir ve akileye oumldettirilir86 Bununla beraber İbn Ruumlşd
Hanefi ve Maliki ulemasının diyetin acirckıleye Şafiicirclerin ise bizzat ccedilocuk ve akıl hastasına
oumldettirilmesi kanaatinde olduğunu ifade eder Mevcut ihtilafın da ccedilocuk ve akıl hastası
tarafından işlenen cinayetin diğer cinayet tuumlrlerinden hangisine daha ccedilok benzediği
hususundaki teredduumltlerinden kaynaklandığını duumlşuumlnmektedir87
164 Tarsquozir
Talsquozir soumlzluumlkte ldquoengellemek reddetmek zorlamak azarlamak kınamak ve terbiye
etmekldquo88 anlamlarına gelmekle beraber yardım tazim yuumlceltip saygı goumlstermekrdquo
manalarına da gelmektedir89 Bir fıkıh terimi olarak had succedilları ve cinayetlerdeki gibi
belirli cezası bulunmayan succedillara verilecek miktarı ve uygulanması youmlneticiye ve
hacirckime bırakılmış cezaları ifade eder90
Tarsquozir cezaları had ve kısas dışındaki miktarı naslarla belirlenmeyen hakimin takdirine
ve yetkisine bırakılan cezalardır Bu cezalar genel olarak ayet ve hadislerle yasaklanan
fiillerin karşılığı olarak verilmektedir fakat bunlarla sınırlı olmayıp yetkili idareci
tarafından kamu yararına konulmuş toplumun duumlzenini sağlamaya matuf yasaklara
verilen cezalar da bunlara dahil edilmiştir Bu cezalar meşruiyetini Kurrsquoan suumlnnet ve
icmadan almaktadır
Tarsquozir cezalarının miktarını belirleme yetkisi her ne kadar yetkili otoriteye bırakılmış
olsa da cezanın tatbikinde bireylerin ve toplumun maslahatı esas alınmakta91 yetkili
merci keyfi ve kuralsız davranamamaktadır Tarsquozir cezaları had ve kısası gerektiren
succedillar haricinde asli cezalardır ancak bu iki ceza tuumlruumlne ek olarak da verilebileceği
hususunda fukaha goumlruumlş birliği etmiştir
Genel kaide olarak tarsquozir cezasının azami sınırı asgari had cezasını geccedilmeyecek bir
miktar olarak belirlenmiştir Ancak bu genel kabulle beraber İslam ceza hukukunda
tarsquozir cezasının yelpazesi ccedilok geniş tutulmuştur Oumlluumlm dahil olmak uumlzere celde hapis
86 Ebursquol Huseyn Ahmed b Muhammed b Ahmed Kuducircricirc Muhtasarursquo-l Kuducircricirc thk Abdullah Nezicircr
Ahmed Nezicirc (Beyrut Muumlessesetursquor-Reyyacircn 2005) 456 Serahsicirc Mebsucirct 29 219 87 Ebursquo-Velicircd Muhammed b Ahmed b Ruumlşd Bidayetuumlrsquol-muumlctehid ccedilev Ahmed Meylacircnicirc (İstanbul Ensar
Neşriyat 2015) 3 518 88 Cemaluddin Muhammed b Muumlkerrem İbn Manzucircr Lisacircnursquol-Arab (Beyrut Dacircru Sacircdır ts) 4 561 89 Elmalılı M Hamdi Yazır İslacircmHukuku ve Fıkıh Istılacirchları Kacircmusu 5 137 90 Ali b Muhammed b Muhammed Cuumlrcacircnicirc Tarsquoricircfacirct (Beyrut Dacircrursquo1-kiatbirsquol-Arabicirc h1405) 85
Tuncay Başoğlu ldquoTarsquozirrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c40 (İstanbul TDV Yayınları
2011)198 İbn Kayyim el-Cevziyye İlsquolacircmursquol-muvakkıicircn (Beyrut Dacircrursquol-cicircl 1974) 2 118 Abdulvacirchid
b İsmail Ebursquol-Mehacircsin er-Rucircyanicirc Bahrursquol-mezheb thk Tacircrık Fethicirc es-Seyyid (Beyrut Dacircrursquol-kuumltuumlbirsquol-
ilmicirc 2009) 13 3 91 Osman Şekerci 20 27
26
suumlrguumln kınama tehdit nasihat teşhir goumlrevden uzaklaştırma tazmin ve mali cezalar
tarsquozir kapsamındaki farklı cezalardır Bu cezalar succedillunun durumuna ve fiilin
ciddiyetine goumlre tatbik edilegelmiştir92
Talsquozir cezasının vuumlcubunun tek şartı ldquoakılrdquodır93 Muumlmeyyiz olan ccedilocuklara youmlnelik
olarak Hz Peygamberrsquoin namaz emrinde olduğu gibi tersquodib amaccedillı tazir
uygulanabilirken akıl hastaları bu kapsamın dışında bırakılmıştır Akıl hastalarının ve
gayri muumlmeyyiz ccedilocukların fiilleri succedil kabul edilmediğinden tersquodib edilmezler94 Ebu
Zehra tarsquozirin terbiye eğitim ve genel caydırıcılık amacı guumlttuumlğuumlnuuml ifade eder Ne var
ki buumltuumln bunlar akıl hastalarında gerccedilekleşmediğinden ceza ile ibret almaları
uslandırılmaları soumlz konusu olmadığından ceza sadece eziyet olur Ancak şefkatle
iyileşebilecek olan bir hastaya da boumlyle bir muamelede bulunmak da insaniyet ile
oumlrtuumlşmez95 Ibn Kudame ise ccedilocuk ve akıl hastasının ebevynleri tarafından ahlakının
duumlzelmesi iccedilin doumlvuumllmelerinin iyi olabileceğini ifade etmektedir96
Peki akıl hastalığını ceza ehliyetini duumlşuumlren bir sebep olarak goumlren fukaha ve
muhakemeyi yuumlruumlten kadı succedilluda hastalığın varlığına ndash veya akıl hastalığı iddiasının
doğruluğuna- nasıl karar vermektedir Nesefi aklın varlığının anlaşılması hususunda
ancak accedilıkccedila muumlşahade edilebilir şeylere bakılarak karar verilebileceğini soumlyler Bu da
kişinin duumlnya ve ahireti iccedilin en iyi olanı seccedilmesi bir işi yaptığında veya terkettiğinde
sonucunun ne olacağını kestirmesiyle muumlmkuumlnduumlr Eğer kişi bir istikamet uumlzereyse aklı
mutedildir suumlrekli değişiyorsa aklı eksiktir97 Aynı şekilde Serahsicirc de aklın eksikliğinin
o kişiyi sınamak ve tecruumlbe etmek ile bilinebileceğini dile getirir98 Muhammed Naicircm
Yacircsin de Muumlsluumlman ulemanın koyduğu oumllccediluumltuumln failin succedil esnasındaki ve succedil
oumlncesindeki eylemlerinde akli durumuna işaret eden verilere bakmak olduğunu
hastalığın sebebi koumlkeni gibi ayrıntılara bakılmadığını ifade eder Yasin guumlnuumlmuumlzde
aynı oumllccediluumltlerin geccedilerli olduğunu hakimin succedillunun akli durumuna dair verileri aile
arkadaş ve yakın ccedilevresinde kapsamlı bir soruşturma yaparak toplaması gerektiğini
ifade eder Modern psikiyatrinin verilerini kullanmak hususunda ise muumlellif tedbirli
davranmaktadır Yasinrsquoe goumlre oumlncelikle soumlz konusu hastalığın fizyolojik kaynaklı
92 Bkz Esra Yakut ldquoTanzimat Doumlnemirsquone Kadar Osmanlı Hukukursquonda Taziri Gerektiren Succedillar ve
Cezalarırdquo Tuumlrk Hukuk TarihiAraştırmaları sy2 (2006) 25-40 93 Kacircsacircnicirc Bedacircilsquo 7 67 94 Abdullah Ccedilolak İslam Ceza Hukuku (Ccedilorum Kitap Duumlnyası 2018) 140 95 Ebucirc Zehra el-Cericircme 334 96 İbn Kudacircme Muğnicirc 9 68 97 Nesefi Keşfursquol-esracircr 2 467 98 Serahsicirc Mebsucirct 2 332
27
olması gerekir Daha sonra hastalığa ilişkin veriler -guumlvenilir ve uzmanların uumlzerinde
ittifak etmiş olduğu veriler olmaları şartıyla- adaletin gerccedilekleştirilmesinde bir vesile
olarak şu durumlarda kullanılabilir
1 Succedilluya dair beyanatlar yetersiz veya ccedilelişkili olursa
2 Succedillunun akli durumundaki değişiklik darbe almak gibi ani goumlzlemlenmesi muumlmkuumln
olmayan bir durumdan kaynaklanıyorsa
3 Şahitlerin beyanlarının değerlendirilmesi esnasında99
Bu araştırmada psikiyatri biliminin verilerinden istifadeyle belli hastalıkları ele
almadan oumlnce ifade edilmesi gereken oumlnemli bir konu da modern psikiyatri verileri ile
fıkıh arasındaki alışverişin sınırının tayin edilmesinin gerekliliğidir Muhammed Yacircsicircn
gibi bu konuda araştırma yapan muumlellifler kaccedilınılmaz olarak modern psikiyatrinin
sunduğu bilgileri kullanmak durumunda kalsalar da fıkhi ldquohastalıkrdquo oumllccediluumltuumlnuumln
farklılığına dikkat ccedilekmektedirler100 Cuumlnucircn kavramından ldquodaha kapsamlı olduğunurdquo
ifade ederek Yacircsin gibi isimlendirmedeki akıl hastaığı - ruh hastalığı ayrımını yapsın
veya yapmasın buumltuumln yazarlar hastalıkta temel oumllccediluumltuumln aklın lazımı olan ldquo idrakinrdquo
yokluğu olduğunu vurgulamaktadır101 İdrake herhangi bir tesiri olmayan
hastalıkbozukluk adını almış durumun tesirinde işlenen fiil de dolayısıyla fıkıh
accedilısından succedil olmaktan ccedilıkmayacaktır Oumlrneğin ldquocinsiyet disforisi (cinsel kimlik
bozukluğu) gibi modern psikiyatrinin hastalık kabul ettiği bir durumun tesiri altında
işlenen cinsel sapkınlıklar fıkhen cezayı gerektirecektir102
Burada zikredilmesi gereken oumlnemli bir kavram da ldquoiraderdquodir Bir şeyi istemek ve
seccedilmek anlamına gelen103 irade kavramı klasik literatuumlrde esas olarak ehliyeti ortadan
kaldıran sebepler arasında ikrah başlığı altında karşımıza ccedilıkmaktadır İkrah kişinin
kendisi dışında harici bir kuvveti temsil etmekte ve bu kuvvetin yaptırım guumlcuumlne goumlre
kişinin iradesine tesiri değerlendirilmektedir Modern hukukta ceza ehliyetinden daha
kapsamlı bir kavram olan ceza sorumluluğunda incelenen iradeye burada değinilme
nedeni buguumln akıl ve ruh hastalıkları zihinsel bozuklukluklar iccedilerisinde ele alınıyor
99 Muhammed NaicircmYacircsicircn ldquoEserrsquol-emracircdirsquor-rucirchiyyeti versquol-akliyyeti alacircrsquol- mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacircicircrdquo 43-47 100 Hucirclucircd binti Abdurrahman el- Muheyyiz ldquoAhkacircmursquol-mericircdirsquon-nefsiyyeti firsquol-fıkhirsquol-İslamicircrdquo (Doktora
Tezi Cacircmiatu İmam Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc h1432) 525 101 Ucircdeh Teşricircursquol-cinacirci 587 Behnesicirc el-Mesrsquoucircliyetirsquol-cinaicirc 218 Ebucirc Zehra el-Cericircme 327 Hucirclucircd binti
Abdurrahman ldquoAhkacircmursquol-mericircdirsquon-nefsiyyeti firsquol-fıkhirsquol-İslamicircrdquo 526 102 Ccedilalma duumlrtuumlsuumlne karşı koyamamakla karakterize Kleptomani hastalığı (ccedilalma hastalığı) da benzer bir
oumlrnek teşkil eder Bkz Emel Yılmaz ldquoİslam Ceza Hukukuna Goumlre Kleptomanide Ceza Ehliyeti Ve
Hırsızlık Fiilinin Sonuccedillarırdquo Bilimname 1 sy 37 (2019) 535-557 103 Yasin 56
28
olmasındandır Klasik fıkıh yaklaşımı itibariyle iradenin olması iccedilin akıl zorunluyken
aklın tek başına varlığı iradeyi zorunlu kılmamaktadır Dolayısıyla akıl hastalığının
soumlzkonusu olduğu yerde kişinin iradesi zaten yok demektir İradenin ortadan kalktığı
durumlar ise kişinin kendisi dışında guumlccediller olduğundan ldquoaklın varlığındardquo iradeyi
tamamen veya kısmen ortadan kaldıran ldquodacirchilirdquo bir kuvvete kapı aralanmamaktadır
Hatta Pezdevirsquonin cin ccedilarpması nedeniyle akli dengesi bozulanlarda sorumluluğun
devam ettiğiyle ilgili ifadesini burada hatırlanabilir Oysa TCKrsquonın mezkucircr
maddelerinde olduğu gibi bir akıl veya ruh hastalığı ldquoyoumlnlendirme yeteneğinirdquo (yani
iradeyi) hukuken kabul edilir derecede etkileyebilmektedir Kleptomani piromani gibi
modern hastalıkların varlığı iddialarıyla temyiz mahkemelerine başvurulabilmekte104 ve
cezalar duumlşebilmektedir105
104 http webbaltaciavtrakil-hastaliği-ile-ilgili-yargitay-kararları (1862019) 105 http webmemurlarnet (22072019)
29
BOumlLUumlM 2 AKIL VE RUH HASTALIKLARI
21 Tarihccedile
Akıl ve ruh hastalıkları zamana ve mekana goumlre değişen telakkilerle de olsa ccedilok eski
zamanlardan beri insanların malumu olmuştur Tarih oumlncesi devirlerde bu hastalıklara
yakalanan insanlar kafataslarına delik accedilmak suretiyle tedavi edilmeye ccedilalışılmıştır
Boumlylece hastalığa sebep olduğu duumlşuumlnuumllen koumltuuml ruhlar gibi doğa uumlstuuml varlıkların
ccedilıkacağına ve hastanın iyileşeceğine inanılmıştır106
Avruparsquoda XIX yuumlzyıla kadar akıl hastaları insani sayılamayacak ccedilok farklı
muamelelere maruz kalıyorlardı Almanyarsquoda olduğu gibi deliler kentlerin dışına
atılıyor kovalanıyor hac kafilelerine tuumlccarlara emanet ediliyor ccediloğu zaman da
gemilere bindirilerek kendi meccedilhullerine doğru yola ccedilıkarılıyorlardı Şehir dışına
suumlruumllmeyenlerse kapatılıyor barınma ve bakım uumlcretleri kent buumltccedilesinden karşılansa da
tedavi goumlrmeksizin sadece hapse atılıyorlardı107 Tedavisi muumlmkuumln ruhsal hastalık
belirtisi goumlsterenler ateşe atılarak ve işkence edilerek ruhları kurtarılmaya ccedilalışılıyordu
Orta Ccedilağ Avrupasında Hırıstiyan din adamları ruh hastalarının izlenmesi
yakalanabilmesi ve cezalandırılabilmesi iccedilin kitaplar yazıyorlardı 1486rsquoda yayınlanan
ldquoŞeytanın Ccedilekicirdquo (Malleus Maleficarum) adlı kitap bir yetki belgesi olarak iş
goumlruumlyordu108
Tuumlrk toplumunda cinlerin neden olduğu duumlşuumlnuumllen buumlyuumlk olasılıkla psikiyatrik
rahatsızlıkları Yusuf Has Hacibrsquoin ldquoefsuncurdquo olarak bahsettiği kişiler tedavi etmeye
ccedilalışıyorlardı109 Kırgız Hun Goumlktuumlrk ve Uygur doumlnemlerinde bu hastalara muumlzikle
tedavi metotları uygulanıyordu
İslam duumlnyasında mecnun şeyda divane meczub gibi farklı isimlerle anılan kimi
zaman velilikle bile ilşkilendirilen akıl ve ruh hastaları daha VIII asrın başından
itibaren kurulmaya başlanan tam teşekkuumllluuml hastanelerdeki oumlzel boumlluumlmlerde tedavi
goumlruumlyorlardı Semerkantlı Nizamicirc-i Aruzicircrsquonin eseri Ccedilehar Makale gibi akıl ve ruh
106 Hatunoğlu Aşkım ldquoTuumlrk İslam Hekimlerinin Psikoloji Biliminin Gelişimine Katkıları ve Psikolojik
hastalıklara Tedavi Youmlntemlerirdquo Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi sy 2 (2014) 256 107 Michael Foucault Deliliğin Tarihi ccedilev Mehmet Ali Kılccedilbay (Ankara İmge Kitabevi 2017) 32-36 108 Orhan Oumlztuumlrk ve Aylin Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları (Ankara Nobel Tıp Kitapevleri 2016)
3 109 Nil Sarı ve Burhan Akguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo Tuumlrkiyede Sık Karşılaşılan Psikiyatrik
Hastalıklar iccedilinde İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Etkinlikleri
Sempozyum Dizisi 62 2008) 3
30
hastalarının tedavilerinin anlatıldığı bazı risalelerde Racirczi ve İbn Sinarsquoya atfedilen şok ve
telkin tedavilerine oumlrnek teşkil edecek hikayeler bulunmaktadır110 Selccediluklu ve Osmanlı
doumlneminde hekimler psikolojik hastalıkların tedavisinde ilaccedil tedavisi ve perhizin yanı
sıra musiki kuş sesi ve su sesinden de istifade ederlerdi Hastalara kuş eti yedirilir
ccediliccedilek manzaraları seyrettirilir Kurrsquoan okunur ve el sanatlarıyla meşgul edilirlerdi
Hastanelerde ccediliccedilek yetiştirilir bunların hem guumlzelliğinden hem kokusundan istifade
edilirdi (oumlzellike lale suumlmbuumll reyhan karanfil deveboynu yasemin nesrin gibi)111 13
yuumlzyılda inşa edilen duumlnyanın ilk tıp fakuumlltesi olarak kabul edilen Kayseri Gevher
Nesibe Daruumlşşifası bu hastanelerden biriydi İccedilerisinde ruh hastalıkları koğuşu ve akıl
hastanesi bulunan şifahanede hastalar musiki ile tedavi goumlruumlyorlardı112
Hipokrat Galen gibi antik doumlnem hekimlerinin eserlerinden etkilenen İbn Sina Racirczi
gibi Tuumlrk hekimleri beden ve akıl hastalıklarının bedendeki unsurların (ahlacirct-ı erbaalsquo
denilen sarı safra kara safra kan ve balgam) dengesizliğinden kaynaklandığına
inanıyordu113 Oumlrneğin macircl-i huumllya olarak bilinen melankoli kara safra kaynaklı bir
hastalık olarak duumlşuumlnuumlluumlyordu Sevdacirc ldquoruh-i nefsanirdquoyi bozduğundan organik bozukluk
psişik belirtilere neden oluyordu114 Ancak sebepler bununla sınırlandırılmayıp
hastalığın kuruntu aşırı duumlşuumlnme gibi psikolojik nedenlerden beyindeki bir
bozukluktan veya yanlış beslenmeden olabileceği de kabul ediliyordu115
XV ve XVII yuumlzyıllara ait Tuumlrkccedile tıp yazmalarında akıl ve sinir hastalıkları bedensel
hastalıklardan ayrılmadan baş hastalıkları tasnifi iccedilinde yer almaktadır Hastalıkların
maddi unsura bağlanması devam etmiş benzer belirti goumlsterenler aynı başlık altında
muumltalaa edilmiştir ldquoEnvacirc-ı divaneliklerrdquo başlığı altında ortak oumlzellikleri saldırganlık
olan mania dauumlrsquol-kelb subara ve kutrub hastalıklarına yer verilirken ccedileşitli hastalık
belirtileri de hastalık olarak ele alınmıştır Aşırı uyku (hipersomnia nevm-i muumlfrit)
birdenbire donakalma (katatoni veya katalepsi ahze) kişinin ccedilok kuumlccediluumlk bir ccedilocuk veya
yaşlı bir insan gibi davranması anlamında zeka geriliği (eblehlik gaflet) ve melankoliye
neden olabilecek ldquoaşkrdquo bunlardan birkaccedilıdır
110 Sarı ve Akguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 4 111 Hatunoğlu ldquoTuumlrk İslam Hekimlerinin Psikoloji Biliminin Gelişimine Katkıları ve Psikolojik
hastalıklara Tedavi Youmlntemlerirdquo 256 112 http webdeontolojihacettepeedutr (04082019) 113 Sarı ve Akguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 4 114 Sarı veAkguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 10 115 Peter E Pormann ldquoTıprdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c 41 (İstanbul TDV Yayınları
2012) 101-111
31
Hastanelerin yanı sıra Anadolursquoda bulunan tekke ve ocaklar da ruh ve sinir
hastalıklarının tedavisinde hizmet veriyordu Hastalar tekkelerin kendi tekniklerine goumlre
kimi zaman tuumlrbede yalnız başına yatırılıyor kimi zaman saldırgan olanlar suumlkunete
kavuşuncaya kadar direğe bağlanıyor ve muumlshil şerbeti verilerek iyice takati azaltılarak
okuma suretiyle telkinle tedavi ediliyordu 116
XVII yuumlzyılın sonlarına doğru Fransarsquoda ldquoruh hastalarını zincirden kurtaran hekimrdquo
olarak maruf Pine ile akıl ve ruh hastalarının tedavisinde insancıl bir akım baş goumlsterdi
Bu akımın diğer Avrupa uumllkelerine ve ABDrsquoye de yayılmasının ardından XIX
yuumlzyılın başından itibaren modern psikiyatri inşa edilmeye başlandı ve XX yuumlzyılda
psikiyatri hızla gelişti Bu gelişmelerden biri de akıl ve ruh hastalıklarının tanımlanması
ve sınıflandırılmasında ortak bir dilin oluşmasını sağlayan DSM ve ICD tanı ve
sınıflandırma kitaplarının yayınlanması olmuştur DSM (Diagnostic and Statistical
Manual of Mental Disorders Ruhsal Bozuklukların Tanı ve Sınıflandırma El Kitabı)
APA (American Psychological Association Amerikan Psikoloji Derneği) tarafından
yayınlanmakta olup en son beşinci suumlruumlmuuml yayınlanmıştır Buguumln enduumlstri siyaset ve
hukuk gibi alanlarda da merkezi etkiye sahiptir117 ICD (International Classification of
Diseases Hastlıkların Uluslararası Sınıflandırılması) ise Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuuml
tarafından yayınlanmaktadır Tuumlrkiyersquode uygulamada hastalıkların sınıflandırılmasında
ve kodlanmasında uluslararsı dizgeye uymak gerekmektedir DSOuml ile yapılmış ve
devletleri bağlayıcı anlaşmalara goumlre hastane kayıtlarında ICD dizgesine uymak
zorunludur118 ICDrsquonin son suumlruumlmuuml ICD-10 dur Tezimizde ulaşabildiğimiz kaynakların
hemen hemen hepsinde tercih edilmiş olması nedeniyle DSM tanı oumllccediluumltleri
kullanılacaktır DSM-Vrsquoin tezimize kaynaklık eden araştırmaların yenilenmesi iccedilin
yakın sayılabilecek bir tarihde yayınlanmış olması (2013) nedeniyle de DSM-IV
ağırlıklı olacaktır
22 Akıl ve Ruh Hastalığının Tanımı
Akıl ve ruh hastalıklarına dair DSM ve ICD merkezli bir tanım vermeden oumlnce buguumln
psikiyatri ve psikolojide bir terim kargaşasının varlığına ve akıl ruh gibi kavramların
metafiziksel soyutlanmayla beraber anlamsal değişimlere uğramış oduğuna dikkat
116 Sarı veAkguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 10-13 117 Atbaşoğlu EC Guumlloumlksuumlz Sinan ldquoBilim Psikiyatri ve DSMrsquolerrdquo Tuumlrk Psikiyatri Dergisi 24 sy3
(2013) 203 118 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 175
32
ccedilekmemiz gerekir Oumlrneğin ldquoRuh Sağlığı ve Bozukluklarırdquo adlı eserlerinde Oumlztuumlrk ve
Uluşahin ldquomentalrdquo ve ldquopsikolojikrdquordquoakılrdquo ve ldquoruhrdquo kelimelerinin anlamlarını ayırt
etmenin zor olduğunu ifade ediyor Ayrıca akıl soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağdaş psikolojide
kullanılmadığını belirtirken ldquoruhrdquo soumlzcuumlğuumlnuumln kullanımında da sinir sisteminin işlevleri
dışında soyut eski bilim dışı bir anlama goumlnderme yapılamayacağını ifade etmek
ihtiyacını hissediyor119 Bunlara ek olarak buguumln psikiyatri ve psikoloji sahasında genel
olarak ldquohastalıkrdquo (illness المرض ) kelimesi yerine - oumlzellikle bu kelimenin olumsuz
psikolojik etkilerinden kaccedilınmak maksadıyla- ldquobozuklukrdquo (disorder الإضطرابات)
kelimesi tercih ediliyor120 Bu tezde hem muasır fıkıh litaratuumlruumlnde hem Tuumlrk hukuk
literatuumlruumlnde yerleşmiş olması ve halen mevcudiyetini koruması nedeniyle akıl ve ruh
hastalıkları ifadesi tercih edilmiştir
Modern psikiyatri ve psikoloji uzmanları akıl ve ruh hastalıklarına (psikopatolojiye)
dair kabule şayan bir tanım yapmayı guumlccedil bulmuşlardır121 DSM-IV şoumlyle bir accedilıklama
yapmaktadır ldquoBu el kitabı her ne kadar zihinsel bozuklukların bir tasnifini yapsa da
itiraf etmek gerekir ki hiccedilbir tanım ldquozihinsel bozukuluklarrdquo kavramının tam sınırlarını
belirleyemeyecektir Zihinsel bozukluk kavramı tıp ve diğer bilim kavramları gibi
buumltuumln durumları iccedileren tutarlı kullanışlı bir tanımdan yoksundurrdquo122 DSM-5rsquoe goumlre
akıl hastalığı (zihinsel bozukluk) ldquozihinsel faaliyetin altında yatan psikolojik biyolojik
veya gelişimsel aşamalardan birindeki işlev bozukluğunu yansıtan bireyin bilişsel
faaliyetlerinde duygusal duumlzeninde veya davranışlarında klinik olarak belirgin
rahatsızlıklarla karakterize olan bir sendromdurrdquo123 Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuuml akıl
hastalıkları iccedilin ldquoakıl hastalıkları farklı semptomlara sahip oldukccedila kapsamlı sorunları
iccedilermektedir Bununla beraber bu hasatalıklar genellikle birtakım anormal duumlşuumlncelerin
duyguların davranışların ve başkalarıyla ilişkilerde anormalliklerin birleşimi ile
karakterize edilmektedirrdquo 124accedilıklamasını yapmaktadır
Akıl ve ruh hastalığının ne olduğu etrafındaki tartışmalardan dolayı olsa gerek
psikiyatri ile ilgili kitaplar genel olarak incelendiğinde akıl ve ruh hastalığından ziyade
akıl ve ruh sağlığının tanımlanmış olduğu goumlruumllmektedir Akıl ve ruh sağlığı genel
olarak bireyin kendisi ve ccedilevresiyle uyumlu ve dengeli bir ilişki iccedilerisinde olması olarak 119 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 13 120 Yacircsicircn ldquoEserursquol-emracircdinrsquonefsiyyeti versquol-akliyyeti alacircrsquol- mesrsquoucircliyyetirsquol-cinaicircrdquo 17 121 Adrian Rain The Psychopathology of Crime ( London Academic Press Inc 1993) 3 122 Dan J Stein vd ldquoWhat is a Mental Psychiatric Disorder From DSM-IV to DSM-Vrdquo Psychological
Medicine 40 sy 11 (2010) 1759-1765 (doi 10 1017S0033291709992261) 123 http webpsychologytodaycom (0207 2019) 124 http webwhoint (0207 2019)
33
tanımlanırken aksi ise ruh hastalığına işaret etmektedir Psikolojik rahatsızlık yaşayan
kişiler duygu duumlşuumlnce ve davranışlarında suumlreklilik arz eden tutarsızlıklar aşırılıklar
uygunsuzluklar ve yetersizlikler sergilemektedirler Oumlyle ki neticede kişinin guumlnluumlk
ritmik hayatı ve sosyal ilişkileri bozulmaktadır125 Yukarıdaki satırların da işaret ettiği
gibi bir insana ruhsal hastalık teşhisinin konulabilmesi iccedilin kişide hastalıkla ilgili bazı
şartlar aranmaktadır Bunlar Belirtilerin belirli oran ve suumlrede var olması kişiyi ya da
ccedilevresini rahatsız etmesi ve kendini ya da ccedilevresini ccedilare arayışına suumlruumlklemesidir
Belirli bir suumlredir mevcut olan bir grup belirtinin kişinin guumlnluumlk işlevselliğini bozması
uumlzerine ruhsal hastalık tanısı konur
Birccedilok ruhsal hastalık ilaccedil ya da psikolojik tedavi yardımıyla kolayca
duumlzelebilmektedir Ancak bazı ruhsal hastalıklar nispeten her ne kadar az goumlruumllseler de
ccedilok daha zor duumlzelebilmektedir Bu hastalıklara yakalanmış olan bireyler bireysel
guumlccedilluumlkler yaşamakta ccedilevrelerine ve topluma da oldukccedila fazla sıkıntı yaşatabilmektedir
Akıl hastalarının oumlzellikle de paranoyak semptomlar goumlsteriyorlarsa normal insanlara
goumlre daha fazla şiddet eğiliminde olduklarını goumlsteren deliller vardır126
Tezimizde dikkate aldığımız DSM-4rsquouumln tasnifine goumlre akıl ve ruh hastalıklarının veya
modern tabirle zihinsel bozuklukların tasnifi genel olarak şoumlyledir
1 Genellikle ilk kez bebeklik ccedilocukluk ya da ergenlik doumlneminde tanısı konan
bozukluklar Oumlrneğin Ağır mental retardasyon dikkat eksikliği ve yıkıcı davranış
bozuklukları
2 Delirium demans amnestik ve diğer bilişsel bozukluklar
3 Genel tıbbi bir duruma bağlı mental bozukluklar
4 Madde kulanımına bağlı bozukluklar
5 Şizofreni ve diğer psikotik bozukluklar
6 Duygudurum bozuklukları
Depresif ve bipolar bozukluklar bunlardandır
7 Anksiyete bozuklukları
8 Somatoform bozukluklar
9 Yapay bozukluklar
10 Dissosiatif bozukluklar
125 Ruh Sağlığı Kavramı ve Psikolojik Bozukluklar http webaydinpoltr (22042019) 126 Eric Silver ve Brent Teasdale ldquoMental Disorder and Violence An examination of Stressful Life
Events and Impaired Social Supportrdquo Social Problems sy 52 (2005) 62-78 Sheilagh Hodgins ldquoMental
Disorder Intellectual Deficiancy and Crimerdquo Archieves of Gen Psychiatry sy 49 (1992) 476-483
34
11 Cinsel bozukluklar ve cinsel kimlik bozuklukları
12 Yeme bozuklukları
13 Uyku bozuklukları
14 Başka yerde sınıflandırılmamış olan duumlrtuuml kontrol bozuklukları
15 Kişilik bozuklukları
16 Uyum bozuklukları
Bu tezde mezkur hastalık (bozukluk) grubu iccedilerisinden adli psikiyatri kaynaklarına goumlz
atıldığında şiddet ve succedil ile olan bağlantısı oumlne ccedilıkan şizofreniye ve duygudurum
bozukluklarından majoumlr depresyon ve bipolar bozukluğa yer verilecektir
23 Şizofreni
Şizofreni hastalığı yukarıda bahsedilen nadir fakat zor psikolojik hastalıklardan biridir
Geccedilen yuumlzyıldan beri psikiyatristleri en ccedilok uğraştıran bu karmaşık hastalığın ccedileşitli
youmlnleri hala accedilıklanamamıştır127 Genellikle belirgin halluumlsinasyonlar veya sanrılarla
(hezayanlarla) ilerleyen bilişsel duygusal veya fonksiyonel bozukluklarla değişkenlik
goumlsteren kronik genellikle tekrar eden bir hastalıktır Bireyin oumlzbakım becerilerindeki
sorunlarla beraber gerccedilekle gerccedilek olmayanı ayırt edebilme yetisinde zorluklara neden
olur128
Hiccedilbir sınır tanımayan bu hastalık her yerde her ırktan her sınıftan insanda cinsiyet
ayrımı yapmaksızın eğitim ve din farkı goumlzetmeksizin ortaya ccedilıkabilir129 Bununla
beraber hastalığın sosyo-ekonomik youmlnden duumlşuumlk veya duumlzensiz kesimlerde daha ccedilok
goumlruumllduumlğuumlne dair veriler bulunmaktadır Ne var ki gelişmiş uumllkelerde hastalığın
seyiroumlzellikleri daha ciddi olmaktadır ve bu uumllkelerde de yine kent merkezlerinde
goumlruumllme oranı kırsal kesimlere goumlre 2-4 kat artrmaktadır130
Şizofreninin sıklığına dair yapılan ccedilalışmalar duumlnya nuumlfusunun 1rsquoinden daha azının
bu hastalıktan etkilendiğini goumlstermektedir131 Yani her yuumlz insandan birinde yaşamının
bir doumlneminde şizofreni gelişir132 Bu hastalık Amerikarsquoda yetişkin nuumlfusun 02 ndash
2rsquosini yani 45 milyon insanı etkilemekte ve ruh sağlığı hastanelerinde bulunan
127 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 189 128 Ruhi Yavuz ldquoŞizofrenirdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklarrdquo iccedilinde edMuumlfti Uğur
vd (İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Tıp Eğitimi Etkinlikleri
Sempozyum Dizisi 2008) 49 129 Yıldız Şizofreni 7 Ertuğrul Koumlroğlu Şizofreni (Ankara Hekimler Yayın Birliği 2016) 16 130 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozuklukları190 131 Yavuz ldquo Şizofrenirdquo 50 132 Koumlroğlu Şizofreni 16 Yıldız Şizofreni 7
35
hastaların yaklaşık 30rsquounu oluşturmaktadır Hastalığın sıklığının ve yaygınlığının
erkekler ve kadınlar arasında eşit olduğu bazı kaynaklarda belirtilse de133 erkek ve kadın
arasında farklılık goumlsterir Son yıllarda yapılan ccedilalışmalarda erkeklerde kadınlara
nispeten 09- 24 oranında daha sık goumlruumllduumlğuuml ve daha erken yaşta ortaya ccedilıkıp daha
zor tedavi edildiği tespit edilmiştir 134
Şizofreni daha ccedilok ergenlik yıllarının sonlarında ve genccedil erişkinlik doumlneminde başlar
En sık başlama yaşı olarak kaynaklarda 16-30135 18-45136 ve erkeklerde 15-25
kadınlarda 25- 35137 aralıkları verilmektedir
Şizofrenlerin yaklaşık yarısı hayatlarında en az bir kere intihar girişiminde bulunurken
12-13rsquouuml hayatlarına bu şekilde son vermektedir Bu hastaların 75rsquoinden fazlası
sigara 30-50rsquosi alkol ve 5-10rsquou da esrar kulanmaktadır Evsizlerin 13 ndash 23rsquouuml de
şizofrendir138 Hastalık bu tanıyı almış olan kişileri ve ailelerini oumlnemli oumllccediluumlde etkiler ve
yeterince tedavi edilmediğinde topluma insanlığa maliyeti ccedilok yuumlksek olur Şizofreni
beynin fiziksel yapısında ve fonksiyonunda ortaya ccedilıkan bir sorundur ve bu hastalıkta
duyarlılık ve yatkınlığın roluuml diğer ruhsal hastalıklara goumlre daha belirgindir139
231 Tarihccedile
Mısır papiruumlslerinde eskiccedilağ Sanskrit yazılarında Ccedilin tıp metinlerinde şizofreniye
rastlanmakta140 ve Hipokrat okuluna bağlı Yunan hekimlerin yazılarında şizofrenik
tuumlrde belirtiler goumlsteren hastalıkların tanımlandığı bilinmektedir Orta Ccedilağ Avruparsquosında
da korku uyandıran ve şeytana tutulduğu duumlşuumlnuumllen insanların oumlnemli bir kısmı da
kuşkusuz şizofreni hastalarıydı 17 yuumlzyılda Avrupalı hekimlerden bazısının bu
hastalığı az ccedilok tanıdıklarını goumlsteren yazılar vardır141 Uumllkemizde Kapadokya youmlresinde
yaşamış Areteus ve İS II yuumlzyılda yaşamış Soranus şizofrenik tepkilerden bazılarını
133 Rod Plotnik ve Haig Kouyoumdjian Psikolojirsquoye Giriş ccedilev Tamer Geniş (İstanbul Kaknuumls Yayınları
2007) 538 134 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı 190 Yavuz ldquoŞizofrenirdquo 53 135 Koumlroğlu Şizofreni 16 136 Alp Uumlccedilok ldquoŞizofreni ve Benzeri Psikozlarrdquo Ruhsal Hastalıklar iccedilinde ed Nevzat Yuumlksel (Ankara
Nobel Tıp Kitapevleri 2006) 8 130 137 Salih Yaşar Oumlzden Adli Psikiyatri (İstanbul Nobel Akademik Kitapccedilılık 2015) 121 138 Oumlzden Adli Psikiyatri 122 139 Yıldız Şizofreni 21 140 Edward HTaylor Assesing Diagnosing and Treting Serious Mental Disorders A Biological
Approach (Oxford Oxford University Press 2014) 109 141 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 189
36
guumlnuumlmuumlze oldukccedila yakın bir şekilde tanımlamıştır142 Alman ruh hekimi Emil Kraepelin
bu hastalığı erken yaşlarda başlayan varsanı (halluumlsinasyon) ve sanrılarla giden
suumlreğen olan ve bilişsel yıkıma yol accedilan erken bunama (dementia praecox) olarak
tanımlamıştır İsviccedilreli ruh hekimi Eugen Bleuler ise bu hastalıkta zihinsel işlevlerdeki
yarılmanın ya da boumlluumlnmenin oumlnemli olduğunu vurgulamış erken başlamanın veya
bunama ile sonuccedillanmanın zorunlu olmadığını soumlylemiştir 1911rsquode hastalığa
Yunancarsquoda yarılmış akıl anlamına gelen schizo-phrenia adını vermiştir143 1937rsquode ise
Alman ruh hekimi Kurt Schneider bu hastalık iccedilin tipik olabilecek belirtileri
tanımlamıştır144
Guumlnuumlmuumlzde uzmanlar bu hastalık iccedilin aynı tanı oumllccediluumltlerini kullanarak teşhis
koymaktadır Aslında şizofreninin kendine oumlzguuml bir belirtisi olmayıp ancak belirtiler
kuumlmesinin bir doumlnemde bireyin yaşamına olan etkisi goumlz oumlnuumlne alınarak tanı konur
Buguumln ruhsal hastalıkların tanımlanmasında kullanılan iki tanı dizgesi DSM-5 ve ICD-
10 de şizofreni tanısı goumlzleme ve hasta oumlykuumlsuumlne dayanmaktadır Şizofreni iccedilin kesin
labaratuar incelemesi sonucu elde edilen bir bulgu ya da fizik muayene bulgusu
olmadığı iccedilin tanı koymak goumlruumlşmeye davranışların incelenmesine ve ruhsal bulgulara
dayanmak zorundadır145
DSM-5rsquoe goumlre şizofreni tanı oumllccediluumltleri şunlardır
Aşağıdaki belirtilerden en az ikisi en az bir ay suumlreyle hastada bulunuyor olmalıdır
(tedavi edilmişse bu suumlre daha kısa olabilir )
Sanrılar (Duumlşuumlnce bozuklukları )
Varsanılar (Algı bozulmaları )
Dağınık duumlşuumlnceler (dağınık ccedilağrışımlar konu dışı sapmalar tutarsız duumlşuumlnce
yapısı)
Hareket ve davranışlarda uygunsuzuk (dağınık ya da donakalımsal hareketler
davranış bozulması)
Duygulanımda donuklaşma duumlşuumlncede yoksullaşma irade azalması
Kişinin işinde toplumsal ilişkilerinde ve oumlzbakımında oumlnceki duumlzeye goumlre bir gerileme
yıkım goumlruumllmelidir
142 Engin Geccediltan PsikodinamikPsikiyatri ve Normal dışı Davranışlar (İstanbul Remzi Kitabevi 2000)
121 143 Yunancarsquoda schizis boumlluumlnme parccedilalanma phren zihin anlamına gelmektedir Arapccedila kaynaklarda
şizofreni الفصام olarak karşımıza ccedilıkmaktadır 144 Bkz Marc-Louis Bourgeois Şizofreni (Ankara Dost 2016) 13-39 145 Yıldız Şizofreni 27
37
Bozukluk oumlncuuml veya kalıntı belirtileri de kapsayabilmekle beraber en az altı aydır
suumlruumlyor olmalıdır
Belirtiler başka bir beyin bozukluğundan alkol madde ve ilaccedil kullanımından başka
ruhsal bozukluklardan kaynaklanıyor olmamalıdır146
Bu oumllccediluumltler karşılanıyorsa kişinin tanısı şizofreni olarak belirlenebilir Belirtiler her
zaman tam olarak şekillenmemiş olabileceği gibi aralarında da sinsi dalgalı geccedilişler
goumlruumllebilir hastalık suumlresince suumlrekli goumlruumllmeyebilirler Her hasta tuumlm belirtileri her
zaman goumlstermez ve her hastanın belirtileri kendine oumlzguuml olabilir Yukarıdaki belirtilere
ek olarak hastalığa eşlik eden başka belirtiler de olabilir Şizofreni teşhisi konmuş
bireylerin genel oumlzelliği hem bireysel bakımlarında hem toplumsal işlevsellik
alanlarında ccedilalışma okuma ve ebeveyn sorumluluklarında birtakım sorunlar yaşıyor
olmalarıdır Ayrıca ccediloğunun iccedilgoumlruumlsuuml yoktur yani hasta olduklarını kabul etmezler147
Şizofreni beynin bir gelişim bozukluğu olarak kabul edilir fakat bu bozukluğun hastalık
olarak ortaya ccedilıkmasında biyolojik psikolojik ve sosyolojik farklı etkenlerin rol aldığı
da var sayılmaktadır148 Hastalığın sebebi tam olarak bilinmemekle beraber nedenine
dair farklı tezler mevcuttur Genetik olup olmadığı ile ilgili ccedilarpıcı sonuccedillar tek yumurta
ikizleri ile yapılan ccedilalışmalardan gelmektedir Bu ccedilalışmalara goumlre tek yumurta
ikizlerinde hastalığın goumlruumllme oranı 50rsquodir 1930rsquoda duumlnyaya gelen ve genlerinin
100rsquouumlnuuml paylaşan doumlrduumlz kız kardeşlerin doumlrduumlne de şizofreni teşhisi konması da
genetik mirasa ilginccedil bir oumlrnektir149 Anne ve babanın ikisinin de hasta olması
durumunda hastalık riski 35- 46 arasındadır Yakın akrabalarda hastalık olması
halinde normal nuumlfustakine nispeten hastalığın goumlruumllme oranı 7-10 kat artmaktadır150
Ccedilevresel faktoumlrler arasında hamilelik ve doğum komplikasyonları kan uyuşmazlığı
annenin madde kullanımı gibi faktoumlrlerin etkili olabildiği var sayımıyla beraber151
hastalığa yatkınlığı olan kişilerde stresli ccedilevresel etkenlerin şizofreni semptomlarının
gelişmesine katkıda bulunduğu tezi de bunlardan biridir Şizofreninin beyinde belli
alanların yapısal bozukluğu ile ilişkili olduğuna dair fizyolojik yaklaşımlar ve dopamin
artışının seratonin azlığının bu hastalığa neden olduğuyla ilgili noumlrokimyasal tezler de
146 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 203 147 Koumlroğlu Şizofreni 16 148 William Bobo ldquoThe Neurobiology of Schizophreniardquo Psychiatry iccedilinde edAllanTasman vd (West
Sussex Wiley 2008) 300 149 Plotnik ve Kouyoumdjian Psikolojirsquoye Giriş 539 150 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 216 151 Yavuz ldquoŞizofrenirdquo 50
38
burada zikredilmelidir152 Buguumln tespit edebildiğimiz kadarıyla hastalık
değerlendirilirken bio-psiko-sosyolojik yaklaşımla hareket edilerek mezkur
yaklaşımlardaki etkenlerin hepsinin etkileşim iccedilinde olabileceği goumlz oumlnuumlnde
bulundurulmaktadır
232 Belirtiler
Psikotik153 bir bozukluk olan şizofreniye yatkınlığı olan bireylerde şizofreni gelişmeden
oumlnce hastalığa işaret eden bazı belirtiler fark edilebilir Şizofreni hastalarının geccedilmişe
youmlnelik video kayıtları incelendiğinde bazılarının akranlarına goumlre daha zayıf duygusal
tepkiler goumlsterdikleri duygusal tepkilerinin kardeşlerinden farklı olduğu
toplumsallaşmaktan dayanışma birliktelik ve rekabete dayalı oyunlardan uzak
durdukları sıklıkla da hareket ve dikkat sorunları yaşadıkları saptanabilmektedir154
Kimi hastalarda başlangıccedil ccedilok yavaş ve sinsi olabilir Genellikle ilk belirtileri
depresyon guumlnluumlk aktivitelerden zevk alamama ve toplumdan uzaklaşmaktır Hasta
başlangıccedilta sıklıkla okuduğunda odaklanamamaya başlamak sayısal becerilerinin
duumlşmesi unutkanlaşmak ve mantıksal ilişkiler kurmakta guumlccedilluumlk ccedilekmek gibi zihinsel
işlev bozuklukları goumlsterir155 İccediline kapanık halde kendi duumlnyasında garip duumlşuumlnce ve
davranışlarla dolaşmaya başlar İlgi ve merakını kaybedebilir Aşırı dinsel uğraşlar
doğauumlstuuml guumlccedillere ilgi artışı aşırı oumlzdoyurum gibi takıntılı duumlşuumlnce ve davranışlarla
alttan alta hastalık suumlrecinin etkisine girmiş olabilir156 Hastaların aileleri bu tuumlr
sorunları ergenlik sorunları olarak goumlruumlp geccediliştirebilirler ya da ccedilocuklarının giderek
gerccedileklerden koptuğunu fark etmeyebilirler Uzmana başvurduklarında da bu yaşlarda
bu tuumlr davranışların normal olduğu soumlylenebilir ccediluumlnkuuml erken evrelerde tanı koymak
guumlccediltuumlr157 Aslında şizofreni sanrı ve taşkınlık gibi belirtileri ortaya ccedilıktığında başlıyor
gibi goumlruumlnse de başlangıcının ccedilok daha gerilere gittiği soumlylenebilir
Şizofeninin belirtileri hemen hemen her hastada bir veya birkaccedilı bulunan psikoz
belirtileri negatif belirtiler bilişsel bozukluklar duygudurum bozuklukları ile davranış
152 Salih Yaşar Oumlzden Adli Psikiyatri (Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2015) 122 153 Psikoz psikolojik veya başka nedenlerle gerccedileği değerlendirme yeteneğinin kaybolduğu durumları
tanımlamaktadır 154 Yıldız Şizofreni 30 155 Koumlroğlu Şizofreni 16 156 Yıldız Şizofreni 31 157 Koumlroğlu Şizofreni 17
39
bozuklukları şeklinde tasnif edilebilir158 Her hastada her belirti goumlruumllmediği gibi bir
hastada da bazıları oumlne ccedilıkabilir kimi zaman goumlruumlnuumlp kimi zaman ortadan kaybolabilir
Psikoz belirtilerine pozitif belirtiler de denmektedir Bunlar zihinsel fonksiyonlardaki
aksaklıklar nedeniyle oluşan normalin dışında fazlalık aşırılık ve saccedilmalık olarak
varsayılan halluumlsinasyonlar hezeyanlar katatonik belirtiler ve konuşma bozukluklarıdır
159 Hezeyanlar (sanrılar) kişinin iccedilinde yaşadığı kuumlltuumlruumln ve bağlı olduğu dinin
muumlntesiplerince paylaşılmayan yanlış inanışlardır Birccedilok tuumlruuml vardır Hastanın gizli
oumlrguumltlerin kendini izlediği birilerinin onu zehirlemek istediği gibi kuşkuculuk
hezeyanları veya oumlzel yeteneklerinin oumlzel becerilerinin olduğuna (oumlrn Mesih olduğuna
Tanrı olduğuna inanması) gibi sık goumlruumllen buumlyuumlkluumlk hezeyanlarıyla bir organının
ccediluumlruumlmuumlş olduğuna inandığı bedensel hezeyanlar ve eşe ya da sevgiliye şiddet
kullanımıyla sonuccedillanabilen kıskanccedillık hezeyanları bunlardan bazılarıdır160
Haluumlsinasyonlar (varsanılar) başkalarının tecruumlbe etmediği gerccedilek olmayan duyusal
algılardır yani kişi dışsal bir uyarı olmaksızın işitme goumlrme tatma koku alma ve
dokunma duyu alanlarında varlıklar algılar Şizofreni tanısı almış kişilerin doumlrtte uumlccediluumlnde
işitme doumlrtte birinde goumlrme halluumlsinasyonları olur İşitme varsanıları ldquokendini asrdquo
ldquoMurat korkağın tekirdquo gibi genelde olumsuz sesler olabilir Bedenine elektrik verildiği
kolunun bacağının kesildiği veya goumlruumllmeyen yaratıkların kendisiyle cinsel ilişkiye
girdiği gibi şeyler dokunma varsanısına oumlrnek verilebilir Dışarıdan bakıldığında kişinin
kendi başına guumlluumlyor konuşuyor olması işitme halluumlsinasyonun goumlstergesidir Hastalar
halluumlsinasyonları ccediloğunlukla gerccedilek kabul eder ve ona goumlre davranır161 Bu
halluumlsinasyonlar ciddi şiddet eylemlerine neden olabilir Oumlrneğin terapi esnasında genccedil
bir hasta terapistini aniden yumruklamaya başlamış ve terapist yere duumlştuumlğuumlnde de ccedilok
ciddi bir şekilde kaburgalarını tekmelemiştir Hastayla yapılan muumllakat sonrasında
hastanın terapistin şeytana doumlnuumlştuumlğuumlnuuml goumlrduumlğuuml anlaşılmıştır162
Negatif belirtiler olağan duygu duumlşuumlnce ve davranışların olmayışıyla karakterizedir
Pozitif belirtiler artma azalma goumlsterirken negatif belirtiler zamanla kalıcılık kazanır
Hastanın az konuşması veya konuşma yoluyla az şey aktarabilmesi (aloji) kişisel amaca
158 Koumlroğlu Şizofreni 21 159 Orhan Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozukukları ( Ankara Hekimler Yayın Birliği 1998) 182 Alp Uumlccedilok
ldquoŞizofreni ve Diğer Psikotik Bozukluklarrdquo 8 130 160 Koumlroğlu Şizofreni22 Yıldız Şizofreni 37 161 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 193 162 Edward HTaylor Assesing Diagnosing and Treting Serious Mental Disorders A Biological
Approach 120
40
youmlnelik ccedilalışmada isteksizlik istenccedil kaybı (avolisyon) hoşlanma zevk alma ve
eğlenmekte duumlşuumlş haz yitimi (anhedoni) negatif beilrtilerdendir
Bilişsel (duumlşuumlnce suumlreccedilleri ile ilgili) problemleri neticesinde odaklanmakta yeterli hızda
duumlşuumlnmekte guumlccedilluumlk yaşarlar Bellek sorunları oluşur Konuşmaları esnasında alakasız
başka konulara geccedilebilirler aniden ne soumlyleyeceklerini unutabilir yeni soumlzcuumlkler
uumlretebilirler Başkalarının yuumlz ifadelerinden ses tonundan gerekli anlamları
ccedilıkartamadıklarından onların duygularını uumlzuumlntuuml ve sevinccedillerini de
kavramayabilirler163
Algılarda bozukluk neticesinde kişide derinlik boyutu kaybolabilir insanlar veya diğer
varlıklar farklı şekillerde algılanabilir Kendi bedenini başkalarından ayıramayabilir
veya kendisini yarı erkek yarı kadın olarak algılayabilir Ağrıyı koklama işittiklerini
okuma duumlşuumlncelerini goumlrme gibi algı bozuklukları ortaya ccedilıkabilir Bazen goumlrsel ve
işitsel algılar birleştirilemez Oumlrneğin konuşmacının sadece soumlzleri algılanıp yuumlz ifadesi
algılanamaz ve yanlış yorumlara varılabilir
Duygudurum (affekt) bozukluklarında kişide depresyon anksiyete hareket ve
davranışlarda bozukluk oumlrneği olarak yavaşlamaları ince işleri yapmakta zorlanmaları
ellerindeki eşyaları duumlşuumlruumlp kırmaları oumlrnek verilebilir Katatoni adı verilen
donakalımda kişi saatlerce hareketsiz ve dışarıdan kendisine verilen şekli uzun suumlre
koruyarak kalabilir (mum esnekliği)164 Hasta katatoniden aniden ccedilıkabilir ve bu esnada
şiddet goumlsterebilir Yolda tanımadığı insanlarla konuşmak tartışmaya girmek ccediloumlp
toplamak ortalıkta soyunmak hacet goumlrmek ve cinsel davranışlarda bulunmak da
şizofrenlerde goumlruumllebilen davranış bozukluklarındandır165
233 Tedavi
Hastaların 25rsquoinde iyileşme olur ve olağan yaşama doumlnerler 50-70rsquoinde tedavi ile
belirtiler yatışmakta ve bu belirtiler kişinin işlevselliğini bozmayacak duumlzeye
getirilebilmektedir Kişi iki yıldır hastalanmadan yaşayabiliyor normal bir sosyal hayat
suumlrebiliyorsa iyileşmiş kabul edilir Bu oumllccediluumltlere goumlre iyileşme oranının 15-35
arasında olduğu bildirilmektedir166 Şizofreninin ilaccedilla tedavisinde genellikle
163 Koumlroğlu Şizofreni 24- 25 164 Yıldız Şizofreni40-41 47 165 Yıldız Şizofreni 48 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 205 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve
Bozukukları 179 166 Bkz Lambert M vd ldquoRates and predictors of remission and recovery during 3 years in 392 never-
treated patients with schizophreniardquo Acta Psychiatrica Scandinavica 118 sy 3 (2008) 220-229
41
antipsikotik ilaccedillar kulanılır İlaccedillar hastalığı ortadan kaldırmasa da belirtileri
gidermekte ve hastanın duyarlılık eşiğini yuumlkseltmektedir Kafa derisinden duumlşuumlk
şiddette elektrik akımı verilerek uygulanan EKT (Elektro-konvuumlsif terapi) youmlntemi ve
benzer metotlar da ilaccedil tedavisinin yanı sıra uygulanan youmlntemlerdir167 Bunlarla
beraber psikoterapi gibi ruhsal ve toplumsal tedaviler de iyileştirmede rol alır168
Hastanın tedavi sırasında ve sonrasında aile ve sosyal ccedilevresinden de destek goumlrmesi
oumlnemlidir
234 Şizofrenide Ceza Ehliyeti
Succedil işleyen akıl hastalarının yaklaşık uumlccedilte biri şizofreni hastaları olup ceza ehliyeti
olmayan akıl hastaları arasında da en sık rastlanan yine onlardır169 Duumlşuumlnce iccedileriğinde
bozukluğun baskın olduğu ldquobeni izliyorlar bana komplo kurmuşlarrdquo gibi koumltuumlluumlk (perse
kuumlsyon )sanrılarının ve kuşkuculuk sanrılarının sık goumlruumllduumlğuuml170 paranoid alt tip ise
bunların arasında en sık goumlruumllen şizofreni tuumlruumlduumlr171 Şizofreni hastaları hastaneye
girmeden oumlnce de tehditkar ve şiddet eğiliminde olup hastaneden salındıktan sonra da
sık sık polisle karşı karşıya gelmekte fakat cezaları duumlşuumlruumllmektedir172 Toplumun
geneline oranla şiddet eğiliminde oldukları173 ve madde kullanımının eşlik ettiği
durumlarda şiddet eğilimi ve succedil oranının artış goumlsterdiği bilinmektedir174 Erkek
cinsiyeti paranoid tip tanısı duumlşuumlk sosyoekonomik duumlzey alkol ve madde kullanımı
tıbbi tedaviye uyumsuzluk succedil esnasında aktif hezeyanların varlığı ve anti sosyal kişilik
bozukluğu ek tanısının varlığı şizofrenlerde cinayet riskini artıran sebepler olarak ifade
edilmiştir175 Şizofrenler oumllduumlrmek oumllduumlrmeye teşebbuumls yaralama kavga firar gibi succedil
teşkil eden ccedilok ccedileşitli psikiyatrik reaksiyonlar goumlsterirler Acı ccedilekme korku hezeyanları
ve kıskanccedillık hezeyanları şizofrenlerin fiillerindeki başlıca motivasyonlardır Bu
167 Yavuz ldquoŞizofrenirdquo 56 Yıldız Şizofreni 96-113 168 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 239 Yıldız Şizofreni 114 169 Jiri Modestin ve Roland Amman ldquoMental Disorder and Criminality Male Schizophreniardquo
Schizophrenia Bulletin 11 sy 1 (1996)70 170 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 205 171 Salih Yaşar Oumlzden Adli Psikiyatri 127 172 Modestin ve Amman ldquoMental Disorder and Criminality Male Schizophreniardquo 70 173 Bkz Treatment Advocacy CenterrdquoRisk Factors For Violencerdquo A Background Paper From The Office
Of Research and Public Affairs (2016) 1-5 Hatice İmer Aras ldquoŞizofrenide Şiddetrdquo Psikiyatride Guumlncel
Yaklaşımlar 6 sy 1 (2014) 45 174 Elizabeth Walsh Alec Buchanan and Thomas Fahy ldquoViolence and schizophrenia examining the
evidencerdquo British Journal of Psychiatry sy 180 (2002) 180 175 Hasan Belli vd ldquoŞizofrenide Şiddet ve Cinayet Eylemi Risklerin Değerlendirilmesi Oumlnleyici
Tedbirler ve Tedavide KlozapinrsquoinYerirdquo Duumlşuumlnen Adam Psikiyatri ve Noumlroloji Bilimleri Dergisi sy 24
(2011 ) 2
42
hastalar daha ccedilok anne baba kardeş eş gibi aile fertlerini oumllduumlruumlr ve yaralar ( 55mdash
694)176 Succedilların ccediloğunu ccedilıplak elle işlerler Bunu keskin ve kuumlnt cisimlerle (daha ccedilok
bıccedilak balta satır gibi ev aletleriyle) eylemler takip eder ki bu eylemlerinin duumlrtuumlsel ve
plansız olduğu kanaatini oluşturmaktadır177 Ateşli silahlar daha sonra gelmektedir
Şizofreni hastalarının işledikleri succedilların oumlzellikleri şoumlyle sıralanabilir
a) Succedilun sebebi accedilıklanamamaktadır
b) Oumllduumlrduumlğuuml kişiyi neden seccediltiği anlaşılamaz
c) Fiilin işlenişi hunharcadır
d) Succediltan sonra pişmanlık hissi yoktur
Birccedilok filme konu olan meşhur seri katillerden Ed Gein tecavuumlz ettiği kurbanların
derisini yuumlzuumlyor dişlerini soumlkuumlyor uzuvlarından kolyeler veya eldiven gibi eşyalar
yapıyordu Eşyaların ccediloğunu evini suumlslemek iccedilin yaptığını ifade eden Gein genel
şizofreni tanısıyla tedaviye alındı ve kanserden oumllduuml178 Tuumlrkiyersquode doksanlı yıllarda
ldquoccedilivici katilrdquo adıyla meşhur olan Suumlleyman Aktaş kurbanlarının kafataslarının muhtelif
yerlerine ccedilivi ccedilakarak oumlduumlrmuumlştuuml İki ccedilocuklu sıradan bir elektrik hat işccedilisiyken elektirik
ccedilarpması sonucu akli dengesini yitiren Aktaşrsquoın paranoid şizofreni olduğu ortaya
ccedilıkmıştı Aktaş kendisine verilen bir goumlrev nedeniyle ccedilivi ccedilakıyordu Yakalandığında
evinde sivriltilmiş ccedilivilerle beraber yeni kurbanlarının listesi mevcuttu ve hiccedil
iyileşmedi179
Tuumlrk Ceza Kanunursquonun 32 maddesine goumlre ldquoakıl hastalığı nedeniyle işlediği fiilin
hukuki anlam ve sonuccedillarını algılayamadığı veya bu fiille ilgili olarak davranışlarını
youmlnlendirme yeteneği oumlnemli derecede azaldığı iccedilin kişiye ceza verilmediğindenrdquo
şizofreni hastalarının genel olarak ceza ehliyeti yoktur Ancak haklarındaki 57 madde
gereğince akıl hastalarına oumlzguuml guumlvenlik tedbiri uygulanır Yuumlksek guumlvenlikli sağlık
kurumlarında koruma ve tedavi altına alınırlar Bu kurumlardan verilen raporlara goumlre
hakim veya mahkeme tarafından serbest bırakılabilirler180
İslam ceza hukuku accedilısından bakıldığında da şizofreni hastalarının genel olarak cuumlnun
kapsamında değerlendirilebileceği soumlylenebilir Hastalar succedil eylemlerinden oumlnce
suumlrduumlrduumlkleri hayat tarzları insani ilişkileri ile hastalıklarına dair işaretler vermektedir
176 Oumlzden Adli Psikiyatri 143 Hatice Demirbaş ldquoSuccedil ve Psikopatolojirdquo Adli Psikoloji iccedilinde ed Emre
Şenol-Durak ve Mithat Durak 155-172 (Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2017) 157 177 Demirbaş ldquoSuccedil ve Psikopatolojirdquo 159 178 httpweb mynetcom erişim (21072029) httpweb allthatsinterstingcom (22072019) 179 http webhuumlrriyetcom (21072019) 180 Oumlzden Adli psikiyatri 143
43
Oumlzellikle halluumlsinasyonlar ve hezeyanlar gibi pozitif semptomlarla vakıadan kopmakta
ve gerccedilek-gerccedilek olmayan doğru-yanlış ayrımını yapamamaktadırlar Yani hastanın
idrak ve şuuru kaybolmakta eylemlerinin anlam ve sonucunu kavrayamamaktadır
İslam ceza hukukundaki ceza tuumlrleri accedilısından tek tek bakıldığında bu bozukluğun
hadleri duumlşuumlreceği kesindir Zira genel kaide ldquoşuumlpheyle hadlerin duumlşuumlruumlleceğirdquo
şeklindedir ve şizofreni hastalarının goumlsterdiği semptomlar farklılık goumlsterse de aklın
zayıflığı şuumlphesini uyandıramaya yeterlidir Dolayısıyla ceza ehliyeti olmayan ve kararı
da geccedilerli sayılmayan akıl hastasının zina kazif gibi mali tazmin youmlnuuml olmayan had
cezalarında ne kendisi ne de akilesi bir sorumluluk altında olmayacaktır Ancak serika
(hırsızlık ) fiilinde kul hakları heder edilmeyeceğinden telef olan mal tazmin edilecektir
Kısas cezalarında da akli melekeleri olmayan şizofreni hastasına cezanın tatbik
edilmeyeceği accedilıktır Şizofreni hastasının kasdı hata sayılacağından kısas diyete
doumlnuumlşecek akilesi diyeti oumldeyecektir Burada dikkat edilmesi gereken nokta kısasın
duumlşmesi iccedilin şizofreninin tuumlruumlnuumln veya hastanın semptomlarının -daha doğru bir
ifadeyle- hastalıkla fiil arasındaki etkileşimin iyi tespit edilmesi gerektiğidir Ccediluumlnkuuml
buumltuumln şizofreni hastaları succedil eylemlerine imza atmamakta şizofreni ile succedil eylemleri
arasında zorunlu bir ilişki olmadığına işaret etmektedir Kısas cezaları kul haklarına
doumlnuumlk olduklarından hakların zayi olmaması iccedilin şizofreni ve succedil arasındaki bu ilişkinin
tayininde daha titiz davranılması gerekmektedir
Temel olarak akli melekelerini yitirecek derecede hasta olan bir şizofreni hastası ceza
ehliyeti olmadığından talsquozir cezalarından da muafdır Ancak tarsquozir cezaları ccedilok geniş
yelpazelidir ve kişilerin sosyal ekonomik psikolojik durumuna goumlre tatbik edilebilen
cezalar olduğundan ileri semptomlara sahip olmayan bir şizofrene gerekli goumlruumllduumlğuumlnde
tersquodib amaccedillı olarak uygulanabilir
Bir şizofreni hastasının hastalığının derecesi ne olursa olsun işlediği succedilun tuumlruuml had
kısas tarsquozir cezalarından hangisini gerektirirse gerektirsin hastanın guumlvenlik tedbirleri
altında tedavi altına alınması zorunludur Yukarıda oumlrneklerini verdiğimiz hunharca
cinayetler sık olmasa da kurbanların ve kamunun vicdanlarında derin yaralar accediltığı
kesindir Cinayetler sonrasında diyetin dahi teskin edemeyeceği uumlzuumlntuuml ve endişeleri
hastanın tedavi amaccedillı oumlzguumlrluumlğuumlnuumln kısıtlanmasını bir nebze giderecek ayrıca kamu
yeni cinayetlerden korunmuş olacaktır Nitekim goumlzetim altındayken salınan akıl ve ruh
44
hastalarının succedil oranlarında artışlar olduğunu tespit eden ccedilalışmalar mevcuttur181 ve
TCK da kamu yararını goumlzeterek 57 maddesinde guumlvenlik tedbiri olarak akıl
hastalarının tedavi edici kurumlara yatırılmaları ile ilgili karar almıştır
24 Duygudurum Bozuklukları
Temel bozukluğun duygulanımda (affekt) olduğu kabul edilen hastalıklara duygudurum
hastalıkları (mood disorders) veya duygulanım bozuklukları (affective disorders)
denilmektedir182 Duygulanım neşe keder oumlfke endişe vb duygusal tepkilerin
yaşanmasıdır yani kişinin uyaranlara olaylara duumlşuumlncelere duygusal tepki
goumlsterebilmesidir183 Engin Geccediltan ise duygu durumunun (mood) ldquoruhsal yaşamın
tuumlmuumlne bir doumlnem iccedilin suumlrekli egemen olan duygularrdquo olduğunu belirtmektedir184
Duygudurum hastalıklarına dair genel bir tanım şoumlyle verilmiştir ldquoNoumlbetler halinde
kendini goumlsteren bireyin işlevselliğini ciddi derecede bozan noumlbetlerinin iyileşmesi ve
noumlbetler arasında iyilik doumlnemlerinin mevcudiyetiyle karakterize hastalık suumlresince
hastanın duygu durumunda her zaman bir artışa sebep olarak periyodik veya doumlnemsel
şekilde tekrarlayan sendromlardırrdquo185 Bu hastalıklarda temel iki duygulanım bozukluğu
tablosu goumlruumlluumlr Mani ve depresyon (ccediloumlkkuumlnluumlk) Ancak bu iki tablo karışık olarak da
ortaya ccedilıkabilir Duygudurum bozuklukları DSM-4 ve ICD-10rsquoun tasniflerinde manik
ve depresif doumlnemlerin varlığına goumlre tek uccedillu (unipolar) ve iki uccedillu (bipolar)
bozukluklar olarak yer alır Hastalıkta manik doumlnem varsa ldquobipolarrdquo yoksa ldquounipolarrdquodır
veya ldquodepresyonrdquodur (DSM-Vrsquode ldquoDuygudurum Bozukluklarırdquo ana başlığı kaldırılmış
ldquoİki Uccedillu ve İlişkili Bozukluklarrdquo ile ldquoCcediloumlkkuumlnluumlk Bozukluklarırdquo olarak ikiye ayrılmıştır
Fakat genel yaklaşım temelde aynıdır)186 Başka bir ifadeyle depresif ataklar geccediliren
hastalarda majoumlr depresif bozukluklar (unipolar depresyon) hem manik hem depresif
ataklar geccediliren ya da sadece manik ataklar geccediliren hastalarda ise bipolar bozukluk
vardır187
181 ZE Kayatekin vd ldquoRuh Hastalarında Homisidal Saldırganlıkrdquo Psikiyatri ve Noumlrolojik Bilimler
Kongresi (1988)1 182 Olcay Yazıcı ve Sibel Ccedilakır ldquoDuygudurum Bozukluklarırdquo Psikiyatri iccedilinde (İstanbul İstanbul
Uumlniversitesi Yayınları 2009) 105 183 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 205 184 Geccediltan Psikodinamik Psikatri ve Normaldışı Davranışlar 149 185 MuumlfitUğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklar iccedilinde
ed Muumlfit Uğur İbrahimBalcıoğlu ve Neşe Kocabaşoğlu (İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşan Tıp
Fakuumlltesi Suumlrekli Tıp Eğitimi 2008) 59 186 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 264 187 Oumlzden Adli Psikiytri 148
45
241 Tarihccedile
Manikndashdepresif psikozun varlığı antikccedilağlardan Homerosrsquoun oumlykuumllerinden beri
bilinmektedir Eski dini kitaplarda da ağır depresyon geccediliren kişilerden
bahsedilmektedir İOuml V yuumlzyılda Hipokrat buguumln majoumlr depresyon olarak bilinen
hastalık iccedilin ilk kez melankoli ifadesini kullanmış ve sebebini ldquokara safrardquoya
bağlamıştır188 Mısır yazmalarında Galenrsquoin risalelerinde de manik- depresif bozukluğa
rastlanmaktadır Kapadokyalı Arateus da mani ve melankolinin belirtilerini neredeyse
guumlnuumlmuumlzle aynı şekilde tanımlamıştır İbn Sina da depresyona dair iyi tanımlamalar
yapmış ve ilginccedil oumlrneklerden bahsetmiştir 19yuumlzyıla gelindiğinde Emil Kreaplin erken
bunama ile manik depresif psikoz şeklinde bir taksim yapmış fakat bu hastalıkların
buguumlnkuuml şekliyle ldquo tekrdquo ve ldquoiki uccedillurdquo ayrımını oumlneren 1957rsquode Leonhard olmuştur 189
Duygudurum bozuklukları buumltuumln ruh hastalıkları arasında en yaygın olan sınıftır En sık
rastlanılanlarıysa depresyon ve bipolar bozukluktur Depresyonun yaşam boyu
yaygınlığı erkeklerde 15 kadınlarda 25rsquodir Yaşam boyu hastalanma riski
erkeklerde 8- 12 kadınlarda 20- 26 civarındadır Fakat bu oran giderek
eşitlenmektdir Kadınlarda en ccedilok 35-45 erkeklerde 55 yaşlarında goumlruumllmeye başlansa
da genccedil yaşlarda goumlruumllme yaşının ccedilok daha fazla olduğuna dair veriler artmaktadır 190
Bekarlık veya dul kalma erkeklerde depresyonu artırırken bekar kadınlarda evli
kadınlara nispeten durum tersini goumlstermektedir191
Bipolar bozukluğun yaygınlığı depresyona goumlre daha az olup cinsiyetler arasında da
oumlnemli bir fark bulunmamaktadır Yaşam boyu goumlruumllme sıklığı 12 olarak
bildirilmektedir Bipolar bozukluk her yaşta ortaya ccedilıkabilir Ortalama başlama yaşı 15-
35 olup erkeklerde 18 kadınlarda 20rsquodir192 Bipolar bozukluğun yuumlksek
sosoyoekonomik duumlzeylerde daha sık goumlruumllduumlğuuml ifade edilmiştir193
Duygudurum bozukluklarının nedenleri de biyolojik genetik ve psikososyal olarak
ayrılarak incelenmekteyse de tam nedenleri bilinememektedir Depresyon geccediliren
hastaların birinci derece akrabalarında bu hastalığın goumlruumllme ihtimali normale goumlre uumlccedil
188 Geccediltan Psikodinamik Psikiyatrive Normaldışı Davranışlar 157 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve
Hastalıkları 263 189 Nicola Khan Mental Disorder (Toronto University Of Toronto Press 2017) 58 Oumlztuumlrk ve Uluşahin
Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 263 190 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 273 191 Uğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 61 192 Yazıcı ve Ccedilakır ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 105 193 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 307
46
kat fazladır Bipolar bozuklukta bu kişilerin ccedilocuklarında hastalık riski 8 bulunurken
tek yumurta ikizlerinde oran 35rsquoi bulmaktadır194 Bu hastalıkların sebeplerine dair
noumlrobiyolojik ccedilalışmalar merkezi sinir siteminde yapısal bozuklukların varlığına işaret
ederken biyokimyasal araştırmalar da norepinefrin dopamin seratonin ve tiroit gibi
hormonların değişimine vurgu yapmaktadır Ancak bu ccedilalışmaların bulgularının sonuccedil
mu yoksa sebep mi olduğu tartışılmaktadır
Ccedilevre faktoumlrlerleri muumlstakil olarak her kişide hastalık etkisi yapmasa da genetik
yatkınlığı olan kişilerde hastalığın ortaya ccedilıkışı ve koumltuumlye gidişinde etkilidir İccedilinde
yaşanılan ailenin toplumun yapısı sevilen kişilerin veya sağlığın ani kaybı hatta ani
sevinccedil durumları bile hastalığın ortaya ccedilıkışında rol oynayabilir195
242 Belirtiler
Depresyondaki bir kişide genel olarak omuzlar duumlşuumlk yuumlz ccedilizgileri belirgin ve bakışlar
boştur Konuşması yavaş ve alccedilak seslidir Hasta yerinde duramaz devamlı elini
ovuşturur saccedilıyla giysileriyle oynar veya başka nesneleri ovup ccedilekiştirir
Duygulanımda uumlzuumlntuuml keder umutsuzluk karamsarlık değersizlik guumlccedilsuumlzluumlk gibi
duygular hakimdir Succedilluluk işe yaramazlık ve cezalandırılma duygularıyla oumlluumlm ve
intihar duumlşuumlncesi gelişir Kimi hastalarda bunaltı (anksiyete) tedirginlik panik
noumlbetleri obsesif duumlşuumlnceler hırccedilınlık ve oumlfke goumlruumllebilir Seyrek de olsa ccedilabuk
oumlfkelenme ve etrafından nefret etmek de soumlz konusu olabilir
Hastada uykusuzluk (insomnia) veya aşırı uyuma ( hipersomnia) goumlruumllebilir Genellikle
iştah ve kilo kaybı olurken tersi de olabilir Bedensel yakınmalarla gerccedilekte hasta
olmadığı halde doktor doktor dolaşabilir Enerji duumlzeyi duumlşer ve en basit işleri bile
yapmakta zorluk yaşar Duumlşuumlnce hızı yavaşlar ve hafızası zayıflayıp sıklıkla
unutkanlıktan şikayet eder
Depresyondaki bir hastada değersizlik ve succedilluluk duyguları hezeyan derecesine
ulaşabilir Koumltuumlluumlk (kovuşturma persekuumlsyon) hezeyanları duumlnyanın yok olacağına
dair nihilist hezeyanlar veya oumlluumlmcuumll bir hastalığa yakalandığına dair somatik
hezeyanlar ortaya ccedilıkabilir196
194 Uğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 62 195 Uğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 62 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkarı 284 196 Geccediltan Psikodinamik Psikiyatri ve Normaldışı Davranışlar 154-155 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve
Bozuklukları 222- 224
47
Mani doumlnemi depresyonun tersine duygudurumun yuumlkselmesiyle kişinin nerdeyse her
duyguyu abartılı bir şekilde yaşamasıyla karakterizedir Manik doumlnemdeki bir hasta ccedilok
hareketlidir aşırı guumlvenli davranışlarda bulunur ve renkli abartılı giyimi makyajı ile
dikkat ccedileker Hareketlerdeki bu artış onu bitkin duruma getirebilir Hekime
goumltuumlruumllduumlğuumlnde ise ccedilok iyi olduğunu duumlşuumlnduumlğuumlnden hem hekime hem onu getirenlere
oumlfkelenir Yuumlksek sesle hızlı ve kendine guumlvenerek konuşur konuşma esnasında daldan
dala atlar ama kimseye fırsat vermez
Manik bir hastada aşırı coşku aşırı neşe ve genellikle de aşırı oumlfke hakimdir Neşesi
etrafındakilere de sirayet eder ancak yakınları tarafından bu durum garip karşılanır
Tiyatral davranışlarda bulunup eleştirel soumlylevlerde ve duumlşmanca yorumlarda
bulunabilir Accedilık saccedilık kuumlfuumlrluuml konuşmalar şakalar yapabilir Onu durdurmaya
engellemeye ccedilalışanlara oumlfkelenip kuumlfuumlr edebilir saldırgan olabilir ve yaşamını
tehlikeye sokan eylemlere girişebilir
Mani doumlnemi esnasında uyku gereksinimi azalır guumlnlerce sabahlara dek uyumaz yine de
kendini yorgun hissetmez İştahı artsa da yemeye vakit bulamaz ve kilo kaybeder
Cinsel isteği de artış goumlsterir Hareketlerindeki hızlanmayla aşırı alışverişler duumlşuumlncesiz
iş yatırımları yapabilir sokakta para dağıtabilir ve uygun olmayan cinsel eylemlere
kalkışabilir
Bu doumlnemde kişi benlik kabarması yaşar Kendini aşırı guumlccedilluuml ve yetenekli herkesten
uumlstuumln hisseder Yeteneği olmadığı halde roman yazmaya beste yapmaya kalkışır
Hastanın kabaran benliği akıl almaz eylemlere girişmesine neden olabilir Manik
doumlnemdeki hastaların 50rsquosinde psikotik belirtiler goumlruumlluumlr Hasta Tanrı ya da oumlzel
kişilere yakınlık iddiasında bulunabilir Kuşku izlenme koumltuumlluumlk sanrıları da ortaya
ccedilıkabilir197
Majoumlr depresif bozukluk iccedilin DSM-5 kriterleri şunlardır
Normal işlevsellikte bozulma ile beraber iki haftalık bir suumlre zarfında goumlruumllen
1 Hemen her guumln yaklaşık guumln boyu suumlren depresif hal
2 Hemen her guumln yaklaşık guumln boyu suumlren tuumlm etkinliklere veya ccediloğuna karşı bir alaka
kaybı zevk alamama
3 İrade dışı belirgin kilo kaybı ya da iştahta artma veya azalma
4 Hemen her guumln ccedilok uyuma veya uykusuzluk
197 Geccediltan Psikodinamik Psikiyatri ve Normaldışı Davranışlar 151-152 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh
Sağlığı ve Bozuklukları 297- 300
48
5 Hemen her guumln yorgunluk veya enerji kaybı
6 Hemen her guumln değersizlik veya anormal succedilluluk duygusu
7 Hemen her guumln duumlşuumlnme ve yoğunlaşmada guumlccedilluumlk ccedilekme ve kararsızlık
8Tekrarlı oumlluumlm intihar duumlşuumlnceleri
9 Psikomotor faaliyetlerde aşırılık veya gerileme
oumlzelliklerinden en az beşi - iccedillerinde depresif duygudurumu veya zevk alma kaybıyla
bulunmak şartıyla beraber-- goumlruumllmelidirTeşhis konulabilmesi iccedilin hastanın bizzat
kendisi belirilerden muumlşteki olması veya dışarıdan bir goumlzlemcinin hastada bu
belirtilerin varlığını saptayıp ifade etmiş olması farketmez
Bu belirtiler herhangi bir maddenin etkisi veya fizyolojik bir hastalık sebebiyle
oluşmamalıdır
Kişinin sosyal hayatında işlevselliğinde bu belirtiler nedeniyle bozulmalar goumlruumlluumlr
Bu belirtiler sevilen birinin kaybı ile accedilıklanmamaktadır
Manik ataklarla seyreden bipolar 1 bozuklukta-DSM- Vrsquoin mani teşhis kriterleri
şunlardır
En az bir hafta suumlren olağan dışı suumlrekli yuumlkselmiş taşkın veya irritabl (rahatsız edici)
ayrı bir duygudurum bozukluğu doumlneminin bulunması
Bozukluk doumlneminde aşağıdaki belirtilerden en az uumlccediluumlnuumln bulunması
1 Oumlzsaygıda aşırı artma ve buumlyuumlkluumlk duygusu
2 Uyku ihtiyacında azalma (3 saat uyku ile dinlenmiş hissedilmesi)
3 Normalin uumlzerinde konuşkanlık
4 Fikir uccediluşmaları duumlşuumlnceleri yarışıyormuş gibi hissetme
5 Dikkatin kolaylıkla dağılması ve başka şeylere youmlnelmesi
6 Amaca youmlnelik etkinliklerde artış
7 Olumsuz sonuccedillar doğuracak zevk veren faaliyetlere aşırı katılma
Bu duygudurum bozuklukları kişinin sosyal hayatında bozukluklara neden olur kişinin
kendisine veya ccedilevresine zarar vermemesi iccedilin hastaneye kaldırılmasını gerektirecek
şiddettedir
Yukarıdaki belirtiler herhangi bir madde kullanımından veya tıbbi bir sorunun
fizyolojik etkilerinden bağımsızdır198
198 Oumlzden Adli Psikiyatri151- 153
49
243 Tedavi
Hastaların durumuna goumlre değişmekle beraber depresyonun ilaccedilla tedavisinde
guumlnuumlmuumlzde genel olarak antidepresanlar tercih edilmektedir Majoumlr depresyonda
psikotik oumlzellikler ortaya ccedilıkarsa antidepresanlara ek olarak antipsikotikler de
verilmektedir İlaccedil tedavisinin yanında EKT de uygulanabilmektedir Psikoterapiler de
tamamlayıcı ve hastalık tekrarını oumlnlemeye yardımcı tedavilerdir199
Bipolar bozukluk tedavisinde de hastaların farklılıkları dikkate alınır İlaccedilla tedavilerde
antidepresanlar antipsikotikler ve lityum gibi duygudurum dengeleyiciler kullanılır
İlaccedil haricinde EKT de kullanılabilir EKT yiyip iccedilmeyen saldırgan hastalarda etkili bir
youmlntem olabilir Depresyon da olduğu gibi psikoterapi bipolar bozuklukta
kullanılmaktadır200
244 Duygudurum Bozukluklarında Ceza Ehliyeti
Bu tuumlrdeki hastalıklar gerek teşhis gerek tedavi accedilısından tartışmalı olup şizofreniden
daha zor ve problemli hastalıklardır Bilişsel fonksiyonlar şizofrenideki kadar olmasa da
sanıldığından daha fazla hasara uğramaktadır Kişilerin hayatları suumlresince varlıklarını
koruyan hastalıklardır Hastalığın iyileştiği sanıldığı belirgin noumlbetlerin olmadığı
doumlnemlerde bile aslında sendromal veya sendromlardan daha az belirgin emareler
(subsendromlar) varlığını koruyabilmektedir201
Bipolar affektif bozukluk ve şiddet arasındaki ilişkiye dair farklı saptamalar
mevcuttur202 Genel kabul bu hastalıkla şiddet davranışları arasında anlamlı fakat buumlyuumlk
olmayan bir ilişkinin olduğudur Bazı yazarlar şizofreniden sonra succedil bakımından ikinci
sırada olan bipolar bozukluğun oumlzellikle manik doumlnemlerde saldırgan davranışlar
accedilısından şizofreniyi geride bıraktığını ifade etmektedir203 Bu hastalıklarda psikomotor
hızlanma ve duumlşuumlnce bozukluğu şiddet davranışına yol accedilmaktadır Succedil işleyen psikotik
hastalar arasında 194rsquo luumlk bir oranı bipolar hastaların oluşturduğu tespit edilirken
tutuklular arasında duygudurum bozukluklarının genel topluma oranla daha yuumlksek
199 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 289-296 200 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastaıkları 317- 321 201 Oumlzden 172 202 Bkz Seena Fazel vd ldquo Bipolar Disorder end Violent Crimerdquo Archgenpsychiatry 67 sy 9 (2010) 935
J Volavka ldquo Violence in schizophrenia and bipolar disorderrdquo Psychiatria Danubina 25 sy 1 (2013) 30 203 Elif Guumlneri Akıl Hastalıkları ve Şiddet (İstanbul İstanbul Geişim Uumlniversitesi Yayınları 2016) 48
50
olduğu saptanmıştır204 Ceza ehliyeti olmayan olgular arasında yapılan bir ccedilalışmada
13rsquouumlnde bipolar bozukluk ve 33rsquouumlnde depresif bozukluk saptanmıştır205
Manik hastalar şizofreni hastaları gibi ağır succedillar işlemez Goumlrevli memura hakaret gibi
soumlzel kavga yaralama gibi fiziksel tecavuumlz gibi cinsel iccedilerikli succedillar haneye tecavuumlz
kundaklama hırsızlık dolandırıcılık gibi mala youmlnelik succedillarla sarhoşluk ve tehdit gibi
succedillar işlerler206 Bipolar afektif bozukluk manik atak Tuumlrkiyersquode uygulamada kusur
yeteneğini sıklıkla otadan kaldıran hastalıklardandır207 TCKrsquonın 32 maddesi uyarınca
manik atakları doumlneminde hastalar tam ehliyetsiz sayılırlar ccediluumlnkuuml fiillerinin anlam ve
sonuccedillarını algılayamamaktadırlar Oumlzden ataklar arasındaki doumlnemde de ceza
ehliyetinin tam olmayacağı duumlşuumlncesindedir Buguumln bilimsel olarak atakların
goumlruumllmediği ara doumlnemlerde tam iyileşmenin olmadığı kabul edildiğinden yazara goumlre
tam ehliyetsiz olmasalar da eksik ehliyetli kabul edilmelidirler208
Majoumlr depresyon hastaları adli psikiyatrik vakalar arasında sayıca daha az olsalar da
işledikleri succedillar accedilısından ciddi bir durum arzetmektedirler Depresif hastalar
maniklerden daha ağır vakalardır ve işledikeri succedillar da daha dramatiktir Ağır
depresyon vakalarının oumlnemli bri kısmı birinci dereceden akrabalarını oumllduumlrmektedir
Ccedilocuğunu oumllduumlren anne babaların ccediloğunda psikoz veya majoumlr depresyon teşhis
edilmiştir Ccedilocuklarını oumllduumlren bu kişilerin ccediloğu cinayetin ardından intihar etmektedir
(annelerin 16 ndash 29 babaların 40- 60rsquoı)209 Cinayeti işleyen annelerin ccediloğunun
ldquokurtarmakrdquo duumlşuumlncesiyle veya psikotik atak esnasında sebepsiz olarak ccedilocuklarını
oumllduumlrduumlğuuml goumlruumlluumlr İntiharı duumlşuumlnen anneler de ldquobu acımasız duumlnyada ccedilocuklarını
annesiz bırakmamakrdquo fikriyle evlatlarını oumllduumlrebilmektedir Bu annelerde cinayet fikri
haftalar hatta aylar oumlncesinde ortaya ccedilıkabilir Hastalar olay yerinden kaccedilmak yerine
polise veya yakınlara kendilerini ihbar eder Atakların bittiği ve bilincin geri geldiği
doumlnemlerde ağır succedilluluk duygusu duyarlar Ccedilocuklarını oumllduumlren babaların da olay
oumlncesinde maddi sıkıntılar boşanma korkusu gibi zorlanmalar yaşadıkları ve psikoz
veya psikotik oumlzellikli depresyon hastası oldukları tespit edilmiştir
204 Bkz Ouml Saatccedilioğlu vd ldquoTutuklulardaDepresyonrdquo Duumlşuumlnen Adam Noumlroloji ve Psikiyatri Dergisi sy 9
(1996) 25-30 205 Bolu vd ldquoBir eğitim hastanesi psikiyatri kiniğinde adliolguların değerlendirilmesi beş yılık
incelemerdquo Guumllhane Tıp Dergisi sy 56 (2014) 2 206 Elif Guumlneri Akıl Hastalıkları ve Şiddet 48 Oumlzden Adli Psikiyatri 172-173 207 http webbarandoğanavtr (23072019) 208 Oumlzden Adli Psikiyatri 173- 174 209 Susan Hatters Friedman vd ldquoFilicide ndash Suicide Common Factors in Parents Who Kill Their Children
and Themselvesrdquo The Journal of the American Academy of Psychiatry and the Law sy33 (2005) 496
51
Ebeveyn cinayetlerinde (parasid) de depresyon şizofreniden sonra ikinci sırayı
almaktadır Genellike erkek hastaların işlediği bu cinayetlere akut psikozlar koumltuumlluumlk
sanrıları- eşlik etmektedir Bazı vakalar anne babalarının kendisine zarar verecek olan
sahte kişilerle değiştirilmiş olduğuna inanmaktadır (Capgras Sendromu) Cinayetler
genellikle ani gerccedilekleşse de genccedil ve daha oumlnce saldırgan davranış goumlsteren hastalar bir
aile faciasının habercisi olabilirler Bununla beraber bakıma muhtaccedil yaşlı ebeveynleri
olan ve intihar duumlşuumlnen bazı vakalarda da cinayet ebeveyni yalnız bırakmamak acıdan
kurtatrmak duumlşuumlncesiyle işlenebilmektedir210 Genellikle sevdiklerini ızdıraptan
kurtarma duumlşuumlncesiyle oumllduumlren majoumlr depresyon hastaları uzuvları kesme (oumlzellikle
cinsel uzuvları) gibi şiddet eylemlerine de imza atarlar TCKrsquonın 32 maddesine goumlre
ceza ehliyetleri yoktur Maniklerde olduğu gibi buguumln depresif hastaların da noumlbet arası
doumlnemlerde tam iyileşmedikleri ve subsendromları suumlrduumlrduumlkleri kabul edilmektedir211
Belli doumlnemlerde ortaya ccedilıkan ataklar ile karakterize bipolar bozukluk bize ilk olarak
klasik literatuumlrdeki cuumlnun gayr-ı mutbıkı hatırlatmaktadır Fukahanın farklı bablarda
bahsettikleri ldquozaman zaman ayılanrdquo ve ayıldığında da tam ehliyetli kabul edilen bu
hastalık grubu manik veya depresif ataklarda algı ve iradelerini kaybeden bipolar
hastalarıyla oumlrtuumlşmektedir Bu durumda guumlnuumlmuumlz fıkhı accedilısından bipolar bozukluğu
olan hastalar atakların olmadığı doumlnemlerde tam ehliyetli olacaklardır Ancak Oumlzdenrsquoin
zikrettiği gibi hastalığın sendromlarının veya subsendromlarının suumlrekliliği soumlz konusu
olduğunda cuumlnun gayri mutbıka kıyası doğru goumlruumlnmemektedir Ara doumlnemlerde
sendromlar kadar guumlccedilluuml olmayan subsendromların bulunması hali ise mutbıka da kıyas
edilmelerine izin vermeyecektir Bu durumda karşımıza atak doumlnemlerinde ceza ehliyeti
tamamen ortadan kalkarken ara doumlnemlerde durumu şuumlpheli olan karmaşık bir fıkhi
vaka ccedilıkmaktadır
Bipolar hastası teşhisi almış bir kişinin had gerektiren bir succedilu işlemesi durumunda Fiil
akli melekelerin devre dışı kaldığı manik veya depresif atak doumlneminde işlenmişse
şizofrenide olduğu gibi had duumlşecek succedilun maddi tazmin youmlnuuml varsa tazmin ettirilecek
ve hasta guumlvenlik tedbiri olarak tedavi altına alınacaktır Atak doumlnemleri arasında
işlenen bir fiildeyse subsendromların varlığı ldquoşuumlpherdquo oluşturacağından yine had cezası
duumlşecektir Ancak burada ldquotam ehliyetsizlikrdquo huumlkmuuml verilemediğinden - yine tedavi
şartıyla beraber- kişinin durumuna goumlre bir talsquozir cezası verilmelidir Ccediluumlnkuuml cezaların
210 Bkz Canan Aksoy Poyraz vd ldquoPsikotik Oumlzellikli Depresyonun Adli Boyuturdquo Journal of Mood
Disorders 2 sy 4 (2012) 181-183 211 Oumlzden Adli Psikiyatri 174
52
succedilluyu ıslah amacı guumltmesinin yanında başkalarını uyarıcı bir yanı da mevcuttur ve
hastalık iddiasının (temaruz malingering) her zaman bir istismar aracı olarak
kullanılma olasılığı soumlz konusudur Buna ilave olarak cezaların kamu vicdanını
rahatlatmak suretiyle hukuka olan guumlveni artırıcı bir yanı da vardır
Kısas gerektiren succedillarda atak doumlnemlerinde gerccedilekleşen cinayetler ve yaralamalar iccedilin
kısasın diyete doumlnuumlşeceği accedilıktır İrade ve şuurun tamamen yok olmadığı ara doumlnemde
vuku bulan bir adam oumllduumlrme fiilinde kısmi akıl hastalığı şuumlphesi olacağından kısas
duumlşecek ve diyete doumlnuumlşecektir Bu doumlnemde hastaların akli melekeleri itibariyle
muumlmeyyiz ccedilocuk gibi kabul edilerek fiillerinin maddi ( hukuki) sorumluluklarının
devam ettirilmesi uygun goumlruumlnmektedir Boumlylece kasıtlı muumlessir fiillerde de kısas
duumlşuumlruumlleceğinden her durumda erş oumldenecektir
Talsquozir cezalarına terettuumlp eden succedillarda ldquoaklınrdquo tek şart olduğu ifade edilmişti Mani ve
depresyon atakları esnasında idrak ve şuurlarını kaybeden hastaların tam ehliyetsiz
olmaları dolayısıyla cezalandırılmaları muumlmkuumln değildir Subsendromların bulunduğu
kabul edilen ataklar arsındaki doumlnemde hastalar - hukuki sabit bir ilkenin bulunması
adına- yine muumlmeyyiz ccedilocuklar gibi kabul edilebileceği gibi talsquozir cezalarının elastik
yapısı itibariyle bu tip bir ilkeyi benimsemeye gerek kalmadan uygun cezaya da
ccedilarptırılabilirler ağır succedillarda hafifleştirme yoluna gidilebilir Elbette her durumda
mahkemece takip edilmesi gereken bir tedavi suumlrecinin olması kaccedilınılmazdır
Bu başlığa son verilmeden oumlnce oumlzellikle bipolar bozukluğun ataksız ara doumlnemleriyle
ilgili bir noktaya dikkat ccedilekilmesi gerekmektedir Hastalıkları teşhis edilmiş psikiyatrik
yardım goumlren ve ilaccedil kullanan bazı hastalar bilinccedilli ve iradi olarak ilaccedillarını
bırakabilmekte ve tam ehliyetsiz olacakları doumlnemleri adeta kendileri ccedilağırmaktadır
Daha da ilginccedil olan bazı dini gruplara intisap eden hastalar kendilerine hapların haram
madde iccedilerdiği uyarısı yapıldığından dini kaygılarla tedaviyi terk etmektedirler
Meseleye buradan bakıldığında klasik literatuumlrde ldquokendi ihtiyarıylardquo sarhoş olup aklını
oumlrten bir şahsın durumu karşımıza ccedilıkıyor gibi goumlruumlnmektedir Ne var ki bu durumdaki
bir şahsa kıyas yapılacak olsa bile hadlerin ve kısasın duumlşmesinden farklı bir netice
ortaya ccedilıkmayacaktır ccediluumlnkuuml succedil cuumlnun anında işlenmiştir Succedillu idraki yerindeyken
ilacını terk etmiş olsa bile cinayet kastında değildir ve hasta olma şuumlphesini de halen
taşımaktadır Talsquozir gerektiren ve aklın olmadığı bir anda işlenen succedillarda da ceza
olmayacaktır Ancak bu tuumlr kişilere hakkaniyet ve maslahat gereği atak doumlnemlerinden
53
ccedilıktıkları ara doumlnemlerde uygulanmak uumlzere ldquoilaccedillarını hasta olacaklarını bile bile terk
etmelerirdquo halinde uygun bir tarsquozir cezası takdir edilmelidir
54
SONUCcedil
İnsanlar arasında akıl ve ruh hastalıklarıyla succedil arasında her zaman bir ilişki olduğu
duumlşuumlnuumllmuumlş akıl ve ruh hastalarına potansiyel birer succedillu olarak bakılagelmiştir Bu oumln
yargıların guumlduumllediği Orta Ccedilağ Avrupasırsquonda akıl hastaları insanlık dışı muamelelere
maruz kalmışlardır Humanist akımın etkisinde gelişen ve sekuumllerleşmiş Avrupa hukuku
ise buguumln akıl ve ruh hastalıklarına farklı yaklaşmakta ve modern psikiyatri ile sıkı bir
ilişki iccedilinde bulunmaktadır Ancak soumlz konusu succedillar olduğunda sekuumller hukuk bile
kamusal youmln hep ağır bastığından ihtiyatlı davranmaktadır Bunun bir tezahuumlruuml olarak
da ldquoceza ehliyetirdquo kavramı ortaya ccedilıkmış ve bu ehliyetin sınırları ana hatlarıyla
ccedilizilmeye ccedilalışılmıştır TCK da benzer hukuk sistemleri gibi akıl ve ruh hastalıklarıyla
ilişkili 32 46 ve 47 maddeleriyle akıl ve ruh hastalıklarında temel oumllccediluumltuuml succedil sayılan
eylemlerin fail tarafından fiil esnasında ldquoalgılanamamasırdquo ve failin ldquoiradesinin
tamamen veya kısmen yok olmasırdquo olarak belirlemiş kamu maslahatı adına guumlvenlik
tedbiri adıyla succedilluya tedavi zorunluluğu getirmiştir
Muumlsluumlmanların akıl ve ruh hastalarına tavır ve muameleleri her zaman insani esaslara
uygun olmuştur İslam ceza hukuku da hem toplumun hem de bireylerin maslahatını ve
hukukunu koruyan insani bir hukuk sistemidir Toplum huzurunun devamlılığı ve succedil
işleyenlerin ıslahı iccedilin koyduğu cezalarda fertlerin aklen ruhen ve onları ccedilevreleyen
koşullar accedilısından farklı olduklarını dikkate almıştır Şeriatın succedil kabul ettiği bir eylemi
işleyen kişinin akıl ve ruh hastası olması durumunda cezaicirc ehliyeti muumlstakil bir başlıkta
ele alınmasa da cuumlnucircn mefhumu ve succedillara dair oumlzel başlıklarda bu konu izah edilmiştir
Fukahanın had kısas ve tarsquozirin tatbiki iccedilin koydukları oumllccediluuml aklın varlığıdır Akıl kişinin
doğru ile yanlışı ayırabildiği eylemlerinin sonucunu hesaplayabildiği bir melekedir
Akli melekeleri olmayan kişinin hiccedilbir şekilde şerrsquoan sorumlu tutulması duumlşuumlnuumllemez
Netice olarak da had kısas ve tarsquozir cezaları akıl hastalarına uygulanamaz Ancak
madur ettikleri kişilerin hakları da mahfuz olduğundan zararlar akıl hastalarının acirckileleri
tarafından tazmin edilir
Guumlnuumlmuumlz fıkhı accedilısından akıl ve ruh hastalıklarıyla ilgili huumlkuumlmlere ulaşabilmek iccedilin
modern psikiyatrinin verilerinden istifade etmek kaccedilınılmazdır Modern psikiyatri ilmi
bir tıp dalı olmakla beraber nihayetinde sekuumller bir zeminden beslenmekte ruh-beden
ikiliğini reddetmekte ve İslamiyetin succedil olarak kabul ettiği bir takım eylemleri sadece
masum ruhi bozukluklar olarak sunabilmektedir Bu da zihinsel olarak İslamiyetle tam
55
olarak oumlrtuumlşmeyen modern psikiyatrinin verilerinin oumlzellikle dini bilgilerimizle ters
duumlşen bazı hususlarda ihtiyatla karşılanmasını gerektirmektedir
Şizofreni ve duygudurum bozukluklarına İslam ceza hukuku accedilısından bakıldığında şu
sonuccedillara ulaşılabilir
1 Şizofreni hastalarının algı ve idraklerinin olmadığı yani akli melekelerinin
bulunmadığı kabul edilir Bu hastalar gerccedilekle olan bağlarını yitirmekte ve
oumlzellikle halluumlsinasyonların ve hezeyanların etkisinde succedil işleyebilmektedir Bu
durumda tam ehliyetsiz sayılmaları hadlerin ve kısasın diyete doumlnuumlşmesi
gerekmektedir Tarsquozir cezalarından da muaf olacaklardır Mali tazmini
gerektiren durumlarda -kendi malları yoksa- tazmini akile uumlstlenecektir Hastalar
maslahat gereği guumlvenlikle ilgili kurumlarda zorunlu tedavi altına alınacaktır
Bu kurumlardan salınmaları ise ancak hakim kararıyla olabilecektir Ancak bu
hastalığın henuumlz akut semptomlarının ortaya ccedilıkmadığı ve hastanın akli
melekelerinin tam olarak yok olmadığı doumlnemler de kanaatimizce ayrıca ele
alınmalıdır Hastalar değişkenlik goumlsteren kişisel semptomlarına goumlre yarı
ehliyetli sayılmalıdırlar Hadler ve kısaslar hastalık şuumlphesiyle zaten duumlşecek
olsa da oumlzelikle hukukun otoritesi hukuka guumlvenin korunması ve istismarların
oumlnuumlne geccedilmek iccedilin talsquozirlerden muaf olmamalıdırlar
2 Duygudurum bozuklukları teşhis accedilısından daha zor hastalıklardır Majoumlr
depresyon ve bipolar afekt bozuklukta atakların geldiği doumlnemlerde idrak şuur
ve iradenin yok olması nedeniyle hastalar tam ehliyetsiz kabul edilmelidirler
Şizofreni hastalarındaki gibi tedavi şartıyla had ve kısaslar diyete
doumlnuumlştuumlruumllmeli talsquozir de uygulanmamalıdır Bipolar bozuklukta manik veya
depresif atakların ara doumlnemlerinde tıbbi olarak hastaların subsendromlarının
bulunduğu kabul edilmektedir Bu da ceza ehliyetindeki akıl şartını şuumlpheli hale
sokmakta ve succedilluya had kısas gibi cezaların tatbikine mani olmaktadır Ancak
tam ehliyetli kabul edemediğimiz bu kişilere uygun talsquozir cezasının
bulunabileceği muhakkaktır Ara doumlnemlerde ilacını hasta olacağını bilerek
kendi iradesiyle terk eden bir kişiye ise atak doumlneminde succedil işlemesi halinde had
ve kısas uygulanamasa da cezai accedilıdan yarım ehliyetli sayılabileceği ara
doumlnemlerde ldquoilacını bıraktığı iccedilinrdquo tarsquozir cezası oumln goumlruumllmesi muumlmkuumlnduumlr
Bu ccedilalışmada zikredilenlerin haricinde modern psikiyatrinin tanımladığı birccedilok hastalık
veya bozukluk buguumln İslam ceza hukuku accedilısından ele alınmaya muhtaccediltır Aynı şekilde
56
İslam ceza hukuku da guumlvenilir tıbbi veriler eşliğinde guumlncellenmeli ve ndash tatbik edilip
edilmemesine bakılmaksızın- nazaricirc dinamizmini devam ettirmelidir
57
KAYNAKCcedilA
Ali Haydar Hoca Eminzacircde Mecelle Şerhi 4 cilt Beyrut Dacircru acirclemirsquol-kuumltuumlb 2003
Ankara TDV Yayınları 1996
Akşit Cevat İslacircm Ceza Hukuku ve İnsani Esasları (by Kuumlltuumlr Basın Birliği ts)
41
Amidicirc Seyfeddin el-İhkacircm ficirc usucirclirsquol-ahkacircm Tahkik Abdurrezak Aficircficirc 4 cilt Beyrut
Mektebursquol-İslamicirc 1402
Aras Hatice İmer ldquoŞizofrenide Şiddetrdquo Psikiyatride Guumlncel Yaklaşımlar 6 sy1
(2014) 45-55
Aşkım Hatunoğlu ldquoTuumlrk İslacircm Hekimlerinin Psikoloji Biliminin Gelişimine Katkıları
ve Psikolojik hastalıklara Tedavi Youmlntemlerirdquo Akademik Sosyal Araştırmalar
Dergisi sy2 (2014) 255-263
Avva Muhammed Selim Ficirc usucirclirsquon-nizamirsquol-cinacirciyyirsquol-İslamicirc Kahire Nahdet Mısr
2006
Bardakoğlu Ali ldquoDiyetrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 9 473-479
Ankara TDV Yayınları 1994
ldquoHadrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 14 547-551
Ankara TDV Yayınları 1996
Başoğlu Tuncay ldquoTarsquozirrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 40 198-202
İstanbul TDV Yayınları 2011
Behnesicirc Ahmed Fethi el-Mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacircicirc firsquol-fıkhirsquol-İslamicirc Kahire Dacircrursquoş-Şurucirck
1988
Belli Hasan Ural Cenk Vardar Melek Kanarya ve Tezcan Bahar rdquoŞizofrenide Şiddet
ve Cinayet Eylemi Risklerin Değerlendirilmesi Oumlnleyici Tedbirler ve Tedavide
KlozapinrsquoinYerirdquo Duumlşuumlnen Adam Psikiyatri ve Noumlroloji Bilimleri Dergisi sy
24 (2011 ) 222-227
Bobo William Rapoport Judith L Abi-Dargham Anissa Fatemi Hossein ve Meltzer
Herbert ldquoThe Neurobiology of Schizophreniardquo Psychiatry iccedilinde
edAllanTasman Jaraid Kay Jeffrey A Lieberman 302-313 West Sussex
Wiley 2008
58
Bolu A Toygar M Pan E Erdem M Uumlnluuml G ve Balıkccedilı A ldquoBir eğitim hastanesi
psikiyatri kiniğinde adliolguların değerlendirilmesi beş yılık incelemerdquo
Guumllhane Tıp Dergisi sy56 (2014) 1-4
Bourgeois Marc-Louis Şizofreni Ankara Dost 2016
Boynukalın Mehmet ldquoSuccedilrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 37 453-457
Ankara TDV Yayınları 2009
Buhari Abduumllaziz Keşfuumlrsquol-esracircr Tahkik Abdullah Mahmud Muhammed Oumlmer
Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquo-ilmicirc 1997
Buhacircricirc Ebucirc Abdullah Muhammed b İsmail Cacircmiursquos-sahih Tahkik Mustafa Deyyib
el- Beğacirc Beyrut Dacircru İbn Kesicircr 1987
Cessacircs Ebucirc Bekicircr er-Razicirc Ahkacircmursquol -Kurrsquoacircn Tahkik Muhammed Sacircdık Kamhacircvicirc
CiltBeyrut Dacircru İhyacircirsquol-Kuumltuumlbuumlrsquol-Arabicirc 1992
Cuumlrcacircnicirc Ali b Muhammed b Muhammed Tarsquoricircfacirct Beyrut Dacircrursquo1-kiatbirsquol-Arabicirc
h1405
Ccedilalışkan İbrahim ldquoİslam Hukukunda Ceza Kavramı ve Hadd Cezalarırdquo Ankara
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi sy 11 (1998) 366-397
Ccedilolak Abdullah İslacircm Ceza Hukuku Ccedilorum Kitap Duumlnyası 2018
Dağcı Şamil İslam Ceza Hukukunda Şahıslara Karşı Muumlessir Fiiller Ankara Diyanet
İşleri Başkanlığı Yayınları 1999
ldquoKısasrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 25 488-495 Ankara
TDV Yayınları 2002
Demirbaş Hatice ldquoSuccedil ve Psikopatolojirdquo Adli Psikoloji iccedilinde editoumlr Emre Şenol
Durak ve Mithat Durak 155-172 Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2017
Dihlevicirc Şah Veliyyullah Huccetullahirsquol-Bacircliğa Ccedileviren Mehmet Erdoğan 2 cilt
İstanbul İz Yayıncılık 2018
Doumlnmez İbrahim Kacircfi ldquoCuumlnucircnrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 8 125-
129 İstanbul TDV Yayınları 1993
Doumlnmezer Sulhi ve Erman Sahir Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 2 cilt İstanbul Der
Yayınları 2019
EC Atbaşoğlu ve Guumlloumlksuumlz Sinan ldquoBilim Psikiyatri ve DSMrsquolerrdquo Tuumlrk Psikiyatri
Dergisi 24 sy 3 (2013) 202-212
Ebucirc Dacircvud Suumlnenuuml Ebucirc Dacircvud 4cilt
Beyrut Dacircrul-kitabirsquol-Arabicirc ts
59
Ebucirc Zehra Muhammed el-Cericircme firsquol-Fıkhirsquol-İslacircmicirc Kahire Dacircrursquol-fikrirsquol-Arabicirc
1998
Erturhan Sabri ldquoİnsan Onuru Bağlamında İslacircmCeza Hukukuna Genel Bir Bakışrdquo
İslacircm Hukuku Araştırmaları Dergisi sy 21 (2013) 185-214
Fahreddin Hasan b Mansucircr Kacircdıhacircn Fetacircva Kacircdıhacircnicirc 3cilt
http shamelaws (29072019)
Fazel Seena Lichtenschein Paul Grann Martin ldquo Bipolar Disorder end Violent
Crimerdquo Archgenpsychiatry 67 sy 9 (2010) 931-938
Foucault Michael Deliliğin Tarihi Ccedileviren Mehmet Ali Kılıccedilbay Ankara İmge
Kitabevi 2017
Friedman Susan Hatters Hrouda R Debra Holden Carol E Noffsinger Stephan G
ve Rsnick Philip J ldquoFilicide ndash Suicide Common Factors in Parents Who Kill
Their Children and Themselvesrdquo The Journal of the American Academy of
Psychiatry and the Law sy33 (2005) 496-504
Gazzacirclicirc Ebucirc Hacircmid Muhammed b Muahmmed el-Veciz Tahkik Ali Muavvıd 2 cilt
Riyad Darursquol-Erkam bin Erkam 1997
Geccediltan Engin Psikodinamik Psikiyatri ve Normal dışı Davranışlar İstanbul Remzi
Kitabevi 2000
Goumlktuumlrk Neslihan Oumlzgenccedil İzzet ve Uumlzuumllmez İlhan Ceza Hukukuna Giriş Eskişehir
Anadolu Uumlniversitesi Yayınları 2012
Guumlneri Elif Akıl Hastalıkları ve Şiddet İstanbul İstanbul Gelişim Uumlniversitesi
Yayınları 2016
Hafızoğullar Zeki Tuumlrk Ceza Hukuku Ders Notları Ankara Başkent Uumlnivrsitesi
Hukuk Fakuumlltesi 2008
Helvacı İlhan ldquoTemyiz Kudretinden Yoksun Şahısların Hukuki Sorumluluğu Uumlzerinerdquo
İHFM 155 sy4 (1997) 145- 171
Hodgins Sheilagh ldquoMental Disorder Intellectual Deficiancy and Crimerdquo Archieves of
Gen Psychiatry sy 49 (1992) 476-483
http webmemurlarnet (22072019)
http webaydinpoltr (22042019)
http webbaltaciavtrakil-hastaliği-ile-ilgili-yargitay-kararları (1862019)
http webhuumlrriyetcom (21072019)
http webpsychologytodaycom (0207 2019)
60
http webwhoint (0207 2019)
httpweb allthatsinterstingcom (22072019)
httpweb mynetcom (21072029)
httpwebtckmaddecom (09 07 2019)
http webdeontolojihacettepeedutr (04082019)
İbn Kudacircme Ebucirc Muhammed b Abdullah b Ahmed bMuhammed Ravdatursquon-nacircdır 2
cilt by Muumlessesetuumlrsquor-reyyacircn 2002
İbn Abidicircn Muhammed b Emin Oumlmer Reddursquol-muhtacircr 6cilt
Beyrut Dacircrursquol-fikr 1992
İbn Emicircrirsquol-Hacircc Muhammed bMuhammed b Muhammed b Hasan et-Takricircr versquot-
tehbicircr 4 cilt
Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1983
İbn Facircris Ebursquol-Huseyn Ahmed b Facircris b Zekeriyya Mulsquocemu mekacircyicircsursquol-luga
Tahkik Abdusselacircm Muhammed Harun 6 cilt (by Dacircrursquol-fikr 1979 )
İbn Huumlmacircm Kemaleddin Muhammed b Abdulvacirchid Şerhu Fethursquol- kadicircr 10 cilt
Beyrut Dacircrulrsquol-kitabirsquol-ilmicirc 2003
İbn Kayyim el-Cevziyye Şemsuddicircn Ebucirc Abdillah Muhammed b Ebi Bekr İlsquolacircmursquol-
muvakkıicircn Beyrut Dacircrursquol-cicircl 1974
İbn Kudacircme Ebucirc Muhammed Abdulah b Ahmed b Muhammed el-Muğnicirc 10 cilt
Beyrut Dacircrursquol-fikr h1405
İbn Manzucircr Cemaluumlddin Muhammed b Muumlkerrem Lisacircnursquol-Arab 15 cilt Beyrut
Dacircru Sacircdır ts
İbn Nuceym Zeynuumlddin b İbrahim b Muhammed Bahrursquor-racircik 8 cilt Beyrut Darursquol-
malsquorife ts
İbn Ruumlşd Ebursquo-Velicircd Muhammed b Ahmed Bidayetuumlrsquol-muumlctehid Ccedileviren Ahmed
Meylacircnicirc 3 cilt İstanbul Ensar Neşriyat 2015
İbn Teymiyye Takıyyuddin Ahmed b Abdilhalim b Abdisselacircm Siyacircsetirsquoş-şerlsquoiyye ficirc
ıslacirchirsquor-racircvicirc versquor-raiyye Riyad Vizaretursquoş-Şuucircnirsquol-İslamiyye h1419
Kahveci Nuri ldquoİslacircm Hukuku Accedilısından Succedilun Manevi Unsurlarından Kasıtrdquo Hikmet
Yurdu 5 sy 9 (2012)
Karaman Hayrettin Mukayeseli İslacircm Hukuku 3 cilt İstanbul İz Yayıncılık 2013
Kacircsacircnicirc Alaeddin Ebucirc Bekir b Mesud Bedacirciursquos-sanacircilsquo Tahkik Alicirc Muhammed
Muavvıd 10cilt Beyrut Dacircrulrsquol-kitabirsquol-ilmicirc ts
61
Kayatekin ZE Maner F Abay E Saygılı S ve Şener Aİ ldquoRuh Hastalarında
Homisidal Saldırganlıkrdquo Psikiyatri ve Noumlrolojik Bilimler Kongresi (1988) 22-
27
Khan Nicola Mental Disorder Toronto University Of Toronto Press 2017
Koca Mahmut ve Uumlzuumllmez İlhan Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler Ankara Seccedilkin
Yayınevi 2017
Koccedilak Muhsin ldquoGurrerdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 14 211-212
Koparan M Reşat ldquo TCK Genel Huumlkuumlmler Ceza Sorumluluğunu Kaldıran ve Azaltan
Sebeplerrdquo TBB Dergisi sy 64 (2006) 337-367
Koumlroğlu Ertuğrul Şizofreni Ankara Hekimler Yayın Birliği 2016
Kuducircricirc Ebursquol Huseyn Ahmed b Muhammed b Ahmed Tahkik Abdullah Nezicircr Ahmed
Nezicirc Beyrut Muumlessesetursquor-Reyyacircn 2005
Lambert M Naber D Schacht A Wagner Hundemer H-P Karow AHuber
CG Suarez JM ldquoRates and predictorsof remission and recovery duruing 3
years in 392 never-treatedpatients with schizophreniardquo Acta Psychiatrica
Scandinavica118 sy3 (2008 220-229
Macircverdicirc Ebursquol Hasan Ahkacircmursquos-Sultacircniyye Kuveyt Mektebetu Dacircru İbn Kuteybe
1989
Maverdicirc Ebucircrsquol-Hasan Ali b Muhammed el-Hacircvicirc 10 cilt
Kahire Mektebetuumlrsquol-Kahira 1968
Mevsılicirc Abdullah b Mahmucircd el-İhtiyar Tahkik Muhammed Ebucirc Dakicircka 2 cilt
Beyrut Dacircrursquol-Kitabirsquol-İlmicirc ts
Modestin Jiri ve Amman Roland ldquoMental Disorder and Criminality Male
Schizophreniardquo Schizophrenia Bulletin 11 sy 1 (1996) 69-82
Molla Huumlsrev Muhammed b Feracircmuz b Ali Duumlreruumlrsquo-Huumlkkacircm Ccedileviren Arif Erkan
3cilt
http webvesiletuumlnnecatcom (29062019)
Muhammed b Oumlmer b Huseyn er-Racirczicirc el-Mahsul ficirc ilmirsquol-usucircl Tahkik Tacirchacirc Cacircbir
Feyyacircz Alvacircnicirc 6 cilt Riyad Cacircmiatrsquol-imacircm Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc
h1400
Muheyyiz Hucirclucircd binti Abdurrahman ldquoAhkacircmursquol-mericircdirsquon-nefsiyyeti firsquol-fıkhirsquol-
İslamicircrdquo Doktora Tezi Cacircmiatu İmam Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc h1432
62
Mustafa İbrahim Ziyacirct Ahmed Abdulkacircdir Hacircmid ve Neccacircr Muhammed
Mulsquocemursquo-vesicirct 2 cilt by Dacircrursquod-dalsquove ts
Nesacircicirc Ebucirc Abdirrahmacircn Ahmed b Şuayb Suumlnenuumlrsquon- Nesrsquoaicirc Tahkik Abdulfettah
Ebucircrsquol- Gudde 9 cilt Halep Mektebetuumlrsquol-matbucircatirsquol-İslacircmicirc 1986
Nesefi Ebursquol-Berekacirct Menacircrursquol-envacircr Ccedileviren Soner Duman Osman Guumlman ve
Suumlleyman Kaya İstanbul Beka Yayıncılık 2016
Nucircricirc Husacircm Suheyl ldquoEserursquol-cuumlnucircn fi tasarrufatirsquol-kavliyyeti versquol- filsquoliyyeti ficirc şericircatirsquol-
İslamicircrdquo Yuumlksek Lisans Tezi Cacircmiatursquon-Necacirchursquol-vatanicirc 2013
Okur Kacircşif Hamdi İslam Hukukunda Sosyal Sorumluluk ndash Akıle Oumlrneği Ankara
İSAM Yayınları 2017
Oumlzden Salih Yaşar Adli Psikiyatri Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2015
Oumlztuumlrk Orhan ve Uluşahin Aylin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları Ankara Nobel Tıp
Kitapevleri 2016
Oumlztuumlrk Orhan Ruh Sağlığı ve Bozukukları Ankara Hekimler Yayın Birliği 1998
Pezdevicirc Ebursquol-Usr Ali bMuhammed el-Usucircl Karaccedili Matbalsquo tursquot- Cacircvicircd Bericircs ts
Pormann Peter ldquoTıprdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 41 101-
111İstanbul TDV Yayınları 2012
Poyraz Cana Aksoy Kocabaşoğlu Neşe Konuk Numan ldquoPsikotik Oumlzellikli
Depresyonun Adli Boyuturdquo Journal of Mood Disorders 2 sy 4 (2012) 180-
185
Rain Adrian The Psychopathology of Crime London Academic Press Inc1993
Rucircyanicirc Abdulvacirchid b İsmail Ebursquol-Mehacircsin Bahrursquol-mezheb Tahkik Tacircrık Fethicirc es-
Seyyid 14 cilt Beyrut Dacircrursquol-kuumltuumlbirsquol-ilmicirc 2009
Salsquolebicirc Ali b Nasr Telkicircn fi fıkhırsquol-Malikicirc Tahkik Muhammed Sacirclis Saicircd el- Ganicirc
Riyad Mektebetu Nezzacircr Mustafa el-Bacircz ts
Saatccedilioğlu Ouml Tuumlrkcan S Işıklı M Ve Uygur N ldquoTutuklularda Depresyonrdquo
Duumlşuumlnen Adam Noumlroloji ve Psikiyatri Dergisi sy9 (1996) 25-30
Sarı Nil ve Akguumln Burhan ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo Tuumlrkiyede Sık
Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklar iccedilinde editoumlr Muumlfti Uğur İbrahim
Balcıoğlu Neşe Kocabaşoğlu 1-24 İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşa
Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Tıp Eğitimi Etkinlikleri Sempozyum Dizisi 2008
Serahsicirc Muhammed b Ahmed el-Usucircl 2cilt
Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1993
63
Silver Eric ve Teasdale Brent ldquoMental Disorder and Violence An examination of
Stressful Life Events and Impaired Social Supportrdquo Social Problems sy 52
(2005) 62-78
Soysal Huumlseyin ve Yeşilbursa Doğan ldquoŞizofreni ve Benzeri Psikozlarrdquo Ruhsal
Hastalıklar iccedilinde editoumlr Nevzat Yuumlksel 24 395-406 Ankara Nobel Tıp
Kitapevleri 2006
Stein Dan J Phillips Katherine A Kendler Kenneth S ldquoWhat is a Mental
Psychiatric Disorder From DSM-IV to DSM-Vrdquo Psychol ogical Medicine40
sy11 (2010) 1759-1765 doi 101017S0033291709992261
Sulhi Doumlnmezer Kriminoloji İstanbul Beta Basım Yayım 1994
Şalsquobacircn Zekiyyuumlddicircn İslacircm Hukuk İlminin Esasları Ccedileviren İbrahim Kacircfi Doumlnmez
Ankara Tuumlrkiye Diyanet Vakfı Yayınarı 2012
Şafiicirc Muhammed b İdricircs el-Umm 8cilt Beyrut Dacircrursquol-malsquorife 1990
Şacirckir Beg Hanbelicirc Usucirclursquol-fıkhilrsquol-İslamicirc Mekke Mektebetuumlrsquol- Mekkiyye 2002
Şacirctıbicirc İbrahim b Mucircsa el-Muvacircfakacirct Tahkik İbn Hasen Acircl Selmacircn 7 cilt by Dar
İbn Affan 1997
Şekerci Osman İslacircm Ceza Hukukunda Talsquozir Succedilları ve Cezaları İstanbul Yeni
Ufuklar Neşriyat 1996
Taylor Edward H Assesing Diagnosing and Treting Serious Mental Disorders A
Biological Approach Oxford Oxford University Press 2017
Teftacirczacircnicirc Sadeddin Mesucircd b Oumlmer et-Telvih alacircrsquot-tevdicirch 2 cilt Beyrut Dacircrursquol-
kitabirsquol-ilmicirc 1996
Treatment Advocacy Center ldquoRisk Factors For Violencerdquo A Background Paper From
The Office Of Research and Public Affairs (2016) 1-5
Turabi Selami ldquoKusululuk ve Kusurluluğu Etkileyen Hallerrdquo TBB Dergisi s101
(2012) 267-292
Ucircdeh Abdulkadir Teşrilsquoursquol-İslamicirc mukacircrinen birsquol-kacircnunirsquol-vadlsquoicirc 2 cilt Beyrut Dacircrursquol-
kitabursquol-Azelicirc ts
Uğur Muumlfit ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik
Hastalıklar iccedilinde editoumlr Muumlfit Uğur İbrahimBalcıoğlu ve Neşe Kocabaşoğlu
59-81 İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşan Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Tıp
Eğitimi 2008
64
Ulutuumlrk Guumlner Hande ldquoTuumlrk Ceza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Kusur Yeteneğine
Etkisirdquo Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul 2009
Uzunpostalcı Mustafa ldquoİslam Hukuku Accedilısından Ehliyetrdquo İslam Hukuku
Araştırmaları Dergisi sy8 (2006) 149-182
Uumlccedilok Alp ldquoŞizofreni ve Benzeri Psikozlarrdquo Ruhsal Hastalıklar iccedilinde editoumlr Nevzat
Yuumlksel 8 130-137 Ankara Nobel Tıp Kitapevleri 2006
Volavka J ldquo Violence in schizophrenia and bipolar disorderrdquo Psychiatria Danubina
21 sy1 (2013) 24-33
Walsh Elizabeth Buchanan Alec ve Fahy Thomas ldquoViolence and schizophrenia
examining the evidencerdquo British Journal of Psychiatry sy 180 (2002) 490-495
Yakut Esra ldquoTanzimat Doumlnemirsquone Kadar Osmanlı Hukukursquonda Talsquoziri Gerektiren
Succedillar ve Cezalarırdquo Tuumlrk Hukuk Tarihi Araştırmaları sy2 (2006) 25-40
Yacircsicircn Muhammed Naicircm ldquoEserursquol-emracircdirsquol-akliyyeti versquon-nefsiyyeti alarsquol-
mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacirciyyetirdquo Mecelletursquoş-şericircati versquol-kacircnun sy16 (2002) 17-87
Yavuz Ruhi ldquoŞizofrenirdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklar iccedilinde ed
Muumlfti Uğur İbrahim Balcıoğlu Neşe Kocabaşoğlu 49-58 İstanbul İstanbul
Uumlniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Tıp Eğitimi Etkinlikleri
Sempozyum Dizisi 2008
Yazıcı Olcay ve Ccedilakır Sibel ldquoDuygudurum Bozukluklarırdquo Psikiyatri iccedilinde İstanbul
İstanbul Uumlniversitesi Yayınları 2009
Yazır Elmalılı M Hamdi İslacircm Hukuku ve Fıkıh Istılacirchları Kacircmusu 5 cilt İstanbul
Eser Neşriyat 1997
Yıldız Sevil ldquoCeza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Akıl Hastalarının YargılanmasırdquoSUuml
İİBF Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi 2 sy4 (2002) 141- 151
Yılmaz Emel ldquoİslacircm Ceza Hukukuna Goumlre Kleptomanide Ceza Ehliyeti Ve Hırsızlık
Fiilinin Sonuccedillarırdquo Bilimname 1 sy 37 (2019) 535-557
Yiğit Yaşar İslacircm Ceza Hukuku Ankara Sistem Ofset Yayıncılık 2012
Zebicircdicirc Muhammed b Muhammed Murteza Tacirccursquol-arucircs 40 cilt Kuveyt Tablsquoatu
Kuveyt 1965
Zeylaicirc Fahrettin b Osman Tebyicircnursquol-hakacircicirck 6 cilt Kahire Matbucircatuumlrsquol-Kuumlbra el-
Emicircriyye h1313
Zuhaylicirc Vehbe Nazariyyatursquod-damacircn ev ahkacircmursquol-mesucircrsquoliyyetirsquol-medeniyye versquol-
cinacirciyye firsquol-fıkhirsquol-İslamicirc Şam Darursquol-Fikr1982
65
66
OumlZGECcedilMİŞ
EmelYılmaz 1978 yılında Almanyarsquonın Heidelberg şehrinde duumlnyaya gelmiştir
İlkoumlğretim tahsilini Almanyarsquoda tamamlamıştır Gebze İmam Hatip Lisesirsquonde başladığı orta
oumlğretimine Duumlzce İmam Hatip Lisesinde devam ederek lise tahsilini de burada nihayete
erdirmiştir 2016 yılında Sakarya Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesirsquonden mezun olmuştur
- İlk sayfa EMEL YILMAZ tez
- 10293672
-
- 201910011611
- ss
-
- dd
-
v
Sakarya Uumlniversitesi
Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Tez Oumlzeti
Yuumlksek Lisans Doktora
Tezin Başlığı Akıl ve Ruh Hastalarının İslam Ceza Hukukursquonda Ceza Ehliyetleri
Tezin Yazarı Emel YILMAZ Danışman Doccedil Dr Osman GUumlMAN
Kabul Tarihi 06092019 Sayfa Sayısı vi (oumln kısım)+64(tez)
Anabilim Dalı Temel İslam Bilimleri Bilim Dalı İslam Hukuku
Succedil succedilu işleyen bireylerin kendisine ve bireylerin iccedilinde bulunduğu sosyal
ccedilevreye zarar veren bir eylemdir Bu nedenle kuumlccediluumlk veya buumlyuumlk her toplum duumlzen
ve huzuruna goumllge duumlşuumlren bu eyleme ceza adı verilen bir muumleyyide ile cevap
vermiştir İslam Ceza hukukunda da succedilun cezalandırılması ile kamu vicdanının
rahatlatılması caydırıcılık ile yeni succedilların oumlnuumlne geccedililmesi hedeflenmiştir
Kamunun maslahatı mağdurların hakları goumlzetilirken succedil işleyen fertlerin hukuku
da ihmal edilmemiş oumlncelikle kanunen muhatap olup olamayacakları
sorgulanmıştır İslam hukukunda temel olarak akıl ve yeteneği henuumlz gelişmemiş
olan ccedilocuklar ve bu yeteneklere sahip olmayan akıl ve ruh hastaları dinen muumlkellef
sayılmamaktadır Bununla beraber ceza ehliyetlerinin de olmadığı kabul
edilmektedir Ne var ki klasik İslam hukuku literatuumlruumlnde akıl ve ruh hastalıkları
sadece ilk ortaya ccedilıkışları veya suumlreleri itibariye tasnif edilmiş succedil ve cezası
accedilısından bir tasnife tabi tutulmamıştır Bu ccedilalışmanın amacı klasik literatuumlrde
bulunmayan akıl ve ruh hastalıklarını ele alıp İslam ceza hukuku accedilısından
huumlkuumlmlerini araştırmak yeni sorulara kapı aralamak ve bu vesileyle fıkıh ilminin
suumlrekliliğine bir katkıda bulunmaktır Ccedilalışmada İslam ceza hukukundaki temel
taksime goumlre had kısas diyet ve tazir konu başlıkları Hanefi mezhebi merkezli
olarak taranmış modern psikiyatri adli psikiyatri eserlerindeki ve bilimsel
makalelerdeki veriler TCK maddeleri de alınarak fıkhi bir sonuca ulaşılmaya
ccedilalışılmıştır Soumlz konusu bir yuumlksek lisans tezi olduğundan konunun hacmini
aşmamak iccedilin ele alınan akıl ve ruh hastalıkları da sınırlı tutulmuştur Adli
psikiyatri verilerine goumlre ilk sıralarda yer alan şizofreni ve duygu durum
bozuklukları ccedilalışmaya dahil edilmiştir
Anahtar Kelimeler İslam Ceza Hukuku Akıl Hastalıkları
v
Sakarya University
Institute of Social Sciences Abstract of Thesis
Master Degree PhD
Title of Thesis Criminal Capacity Of Mentally Disorderdered People In Islamic
Penal Law
Author of Thesis Emel YILMAZ Supervisor Doccedil Dr Osman GUumlMAN
Accepted Date 06092019 Nu of Pages vi (pre text) +64 (mp)
Department The Basic Islamic Science Subfield Islamic Law
Crime is a destructive action both harming the perpetrator himselfs and the social
environment he lives in Hence every society regardless to its size responded to this
action threatening its peace with a sanction called punishment In Islamic penal law
relieving public conscience by punishing the offender and with the deterrent side of
the penalty the prevention of future crimes are aimed The rights of the offenders
were not ignored while the public interest was taken into consideration so his legal
capacity was firstly questioned In Islamic law children whose reason is not yet
developed and people with mental illnesses who luck this capacity principally are
not obligated or charged with any responsibilty But mental illnesses are classified
just by regarding their beginnings or durations in classical fıqh literature The
objective of this study is to deal with disorders which do not take place in the
classical literature and search for judgements within the Islamic penal law Hence
new doors for new current questions in İslamic penal law will be opened and a
contribution to its consistency will be made During the study firstly main sources ndash
focusing on the Hanefith sources ndashare searched taking into account the general
classification of the punishments as had qısas diyat and tarsquozir Secondly by
collecting data from modern psychiatry criminal psychiatry sources acedemic
papers and Turkish Penal Law clauses a result within the frame of fıqh was tried to
be reached Since the study is just a post graduate thesis in order to keep its volume
the number of the mental illnesses mentioned were kept limited Schizophrenia and
mood disorders holding the the first place in criminal data are included to the theses
Keywords Islamic Penal Law Mental Disorders
6
GİRİŞ
İnsanoğlu hikmet-i ilahinin bir tecellisi olarak iccedilinde iyiliği de koumltuumlluumlğuuml de barındıran
iki kutuplu bir varlık olma oumlzelliğindedir Bu kutuplar arasında gidip gelirken ona
istikametini belirlemekte yardımcı olan ise aklı ve iradesidir Yanlış seccedilimleri iradesini
ve aklını doğru kullanmayışı onu succedila itmekte ve toplumun maslahatı gereği
hemcinsleri tarafından cezalandırılmaktadır Ne var ki succedil sayılan her eylem sadece
bilfiil akıllı olan insanlar tarafından değil eylemlerinin anlam ve sonuccedillarından habersiz
bireylerce de işlenebilmektedir Hatta ldquodelirdquo ldquoakıl hastasırdquo ldquoruh hastasırdquo veya her ne
isim verilirse verilsin bu insanlar duumlnyanın hemen hemen her yerinde şiddetle
ilişkilendirilmişler ve toplum nazarında potansiyel birer succedillu olarak goumlruumllmuumlşlerdir Bu
ccedilalışma da modern psikiyatrinin verileri ışığında akıl ve ruh hastalarının cezai
durumunun İslam ceza hukuku accedilısından yeniden ele alınması gerektiği iddiasıyla yola
ccedilıkmaktadır
Konu
Guumlnuumlmuumlzde modern psikiyatrinin tanımladığı akıl ve ruh hastalıkları ndash seccedililen oumlrnekler
bağlamında- İslam ceza hukuku oumlzelinde ele alınmaktadır Bu hastalıkların teşhisini
almış kişilerin ceza ehliyeti had kısas ve talsquozir kapsamında değerlendirilmektedir
Ccedilalışmanın Oumlnemi
Ccedilalışmanın oumlnemi klasik fıkıh literatuumlruumlnde genel olarak cuumlnucircn adıyla muumltalaa edilmiş
ldquoakıl ve ruh hastalıklarırdquo konusunu guumlnuumlmuumlz psikiyatri ilmi verileri doğrultusunda
yeniden ele alacak olmasından kaynaklanmaktadır Tespit edilebildiği kadarıyla Tuumlrkccedile
olarak ilk olan bu ccedilalışmada fukahanın temel akıl hastalıkları tasnifleriyle modern
psikiyatrinin tasnifleri -hastalıklara dair semptomlar ve succedillarla olan ilişkileri verilmek
suretiyle- eşleştirilmektedir Boumlylece oumlrnek olarak seccedililen hastalıklara dair oumlzel
huumlkuumlmlerin araştırılması da ccedilalışmanın oumlnemini artırmaktadır
Amaccedil
Bu araştırmada modern psikiyatrinin verilerinden istifadeyle akıl ve ruh hastalıkları
fıkıh accedilısından ele alınarak oumlzel ve yeni huumlkuumlmlere ulaşılmaya ccedilalışmak
amaccedillanmaktadır Bu vesileyle doğrunun arayışına fıkıh ilminin suumlrekliliğine ve
7
yaşanılan zamana tatbikine muumltevazı bir katkıda bulunmak arzulanmaktadır Ayrıca
interdisipliner bir ccedilalışma yapılarak fıkhın ilgi alanının genişletilmesine katkıda
bulunmak ve bu alanda yeni ccedilalışmalara vesile olmak hedeflenmektedir
Youmlntem
Youmlntem olarak ilk oumlnce akıl ve ruh hastalıklarına dair Tuumlrkccedile İngilizce ve Arapccedila
literatuumlr taranmıştır Konu başlığının ceza ehliyeti olması hasebiyle oumlzellikle akıl
hastalıklarının succedilla olan ilişkisini ortaya koyan adli psikiyatri kaynaklarından
yararlanılmıştır Konu daha sonra bir mukayese imkacircnı olması itibarıyla yuumlruumlrluumlkteki
sekuumller bir hukuk sistemi oumlrneği olarak Tuumlrk ceza kanunu accedilısından da genel olarak ele
alınmıştır Son olarak da klasik ve ccedilağdaş doumlnem fıkıh literatuumlruuml ve oumlzellikle de modern
İslam ceza hukuku eserleri taranarak Tuumlrk ceza kanunu ile karşılaştırmalı olarak sonuca
varılmaya ccedilalışılmıştır
Akıl ve ruh hastalıkları kavramlarının modern psikiyatri ve psikoloji literatuumlruumlnde
yerlerini zihinsel ndash ruhsal bozukluk gibi kavramlara bırakıyor olmasının oluşturduğu
kavram kargaşası ccedilalışma esnasında karşılaşılan guumlccedilluumlklerden biridir Akıl ve ruh
hastalıklarının klasik literatuumlrde buguumlnkuuml anlamda tanım ve tasniflerinin olmayışına ek
olarak bazı fıkhi kriterlerin psikiyatri ile oumlrtuumlşmuumlyor olması da mesele uumlzerine fikir
yuumlruumltmeye ccedilalışırken zihnicirc kutuplaşmalara yol accedilmakta ve interdisipliner bir ccedilalışmayı
zorlaştırmaktadır
Ccedilalışma temelde iki ana boumlluumlmden oluşmaktadır İlk boumlluumlmde İslam ceza hukukuna
goumlre ceza ehliyeti kavramı ve kavramın izahı iccedilin gerekli alt başlıklara yer verilmiştir
İkinci boumlluumlmde ise konu ilk olarak tıbbi accedilıdan ele alınmış ve seccedililen oumlrnek hastalıklar
ayrıntılı olarak aktarılmıştır Tezin amacı doğrutusunda hastalıklar sınırlı tutulmuş adli
psikiyatri verilerinde oumlne ccedilıkmaları nedeniye şizofreni ve duygudurum bozuklukları
oumlrnek olarak seccedililmiştir Boumlluumlmuumln sonunda da psikiyatri verileri değerlendirilerek bu
hastalıklara ilişkin İslam ceza hukuku ilke ve huumlkuumlmleri accedilısından bir kanaate
ulaşılmaya ccedilalışılmıştır
8
BOumlLUumlM 1 İSLAM CEZA HUKUNDA CEZA EHLİYETi KAVRAMI
VE ŞARTLARI
Ceza ehliyetinden ve onun şartlarından bahsetmeye başlamadan oumlnce succedil ve ceza
kavramlarının tanımlanması succedilun ve cezanın genel şartlarının zikredilmesi
gerekmektedir
11 Succedil Kavramı ve Genel Şartları
Succedil Tuumlrkccedile bir kelimedir ve soumlzluumlkte kanuna toumlrelere ve ahlak kurallarına aykırı olan
yazılı veya yazısız kurallarla yasaklanan karşılığında ceza oumlngoumlruumllen eylemler ve
davranışları belirtmektedir1 Kusur hata şer ve cuumlruumlm gibi kelimelerle de ifade
edilmekte olan succedil Tuumlrk ceza kanununda cuumlruumlm ve kabahat kelimeleri ile de karşılık
bulmaktadır Başka bir tarifte ise succedil ldquo Toplumsal duumlzenin devamı accedilısından korunması
gereken hukuki değerlerin ihlali niteliğini taşıyan haksızlık teşkil eden insan
davranışıdırrdquo2 Fıkıh eserlerinde succedilu ifade etmek iccedilin cerme veya cuumlrm kelimeleri
kullanılmaktadır3 Macircverdicirc succedilu ldquoAllahrsquoın had veya talsquozir ile cezalandırarak işlenmesini
yasakladığı sakıncalı fiiller rdquo4 olarak tanımlarken Serahsi ldquomala ve cana karşı işlenen
şerlsquoan haram kılınmış fiilrdquo tanımını yapmaktadır Muasır İslam hukukccedilularından
bazıları da succedilu ldquoAllahrsquoın yapılmasını yasakladığı bir şeyi yapmak yapılmasını
emrettiği bir şeyi de yapmamakrdquo5 veya ldquoyapılması halinde ceza verilen yasak fiilin
işlenmesi terkinde ceza verilen fiilinrdquo şeklinde tarif etmişlerdir6 Cerme ile aynı
anlamda cinayet kelimesi de kullanılmaktadır fakat bu klasik literatuumlrde daha ziyade
lsquocana veya vuumlcut buumltuumlnluumlğuumlne youmlnelik yasak fiillerirsquo ifade etmektedir7 Yukarıdaki
genel tariflere bakıldığında succedil ldquoguumlnahrdquo kavramıyla da ifade edilen dini ahlaki veya
hukuki buumltuumln kural ihlallerini kapsıyor goumlruumlnse de İslam ceza hukuku accedilısından
kastedilen succedil Macircverdicircrsquonin tanımında vurguladığı ldquoduumlnyevi cezası olan ve infazı yargı
organlarına bırakılmışrdquo fiillerdir
1 Mehmet Boynukalın ldquoSuccedilrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c37 (Ankara TDV
Yayınları2009) 453 2 Neslihan Oumlztuumlrk vd Ceza Hukukuna Giriş (Eskişehir Anadolu Uumlniversitesi Yayınları 2012) 4 3 Abdulkacircdir Ucircdeh et-Teşricircursquol-Cinacirciyyuumlrsquol-İslamicirc Mukacircrinen birsquol-Kacircnucircnirsquol-Vadlsquoicirc (Beyrut Dacircrursquol-
Kitacircbirsquol-Arabicirc ts) I 66 4 Ebursquol Hasan Macircverdicirc Ahkacircmursquos-Sultacircniyye (Kuveyt Mektebetu Dacircru İbn Kuteybe 1989) 285 5 Muhammed Ebucirc Zehra el-Cericircme firsquol-Fıkhirsquol-İslacircmicirc (Kahire Dacircrursquol-fikrirsquol-Arabicirc 1998) 19 6 Ucircdeh et-Teşricircursquol-cinacircicirc 66 7 Osman Şekerci İslam Ceza Hukukunda Tazir ve Succedilları ve Cezaları (İstanbul Yeni Ufuklar
Neşriyat1996) 13
9
Modern ceza hukukunda succedil kavramı şu şekilde tanımlanmaktadır ldquoSorumlu bir şahıs
tarafından muumlspet veya menfi bir hareketle meydana getirilen ceza tehdidini taşıyan ve
bir kanundaki tarife uygun ve hukuka aykırı olan bir fiildirrdquo8
Yukarıdaki tanımdan da anlaşılacağı uumlzere guumlnuumlmuumlz ceza hukukunda bir eylemin succedil
sayılabilmesi iccedilin belirli unsurların bir arada bulunması gerekmektedir Bu şartlar klasik
fıkıh eserlerinde bir arada zikredilmemekle birlikte prensip olarak kabul edilmekte
ccedilağdaş doumlnem İslam hukukccediluları tarafından da ldquoerkacircnursquol-cericircmerdquo başlığı altında bir
arada verilmektedir Bu şartlar
1 Kanuni unsur
2 Maddi unsur
3 Manevi unsur
4 Hukuka aykırılık unsurudur 9
Bu unsurlardan herhangi birinin bulunmaması halinde soumlz konusu fiil succedil olarak kabul
edilmez Bununla beraber bu genel şartları sağladıktan sonra her bir succedilun kendine
oumlzguuml bazı unsurları taşıması şartı da aranabilir Zina succedilunda failllerde muhsan olma
şartının veya hırsızlıkta (serika) ccedilalınan malın belli değerin uumlzerinde olma şartının
aranması burada oumlrnek olarak zikredilebilir
Kanunilik unsuru ldquokanunsuz succedil ve ceza olmazrdquo ilkesinin temel dayanağıdır Hukukta
bir fiilin succedil sayılabilmesi iccedilin kanunda succedilun kendisinin ve succedilun karşılığında
verilecek cezanın belirlenmiş olması gerekmektedir Bu ilke uygulamada keyfiliğin
oumlnuumlne geccedilme ve bireylerin hak ve huumlrriyetlerini koruma amacına matuftur İslam ceza
hukukunda tayin edilmiş had kısas ve diyet gibi cezalar da birebir kanunilik ilkesiyle
oumlrtuumlşmektedir Kapsamı oldukccedila geniş tutulan talsquozir cezalarında da alt ve uumlst sınırlar
belirlenerek ve cezayı tatbik edecek yetkili merciye bazı kısıtlamalar getirilerek bu
prensibin mevcudiyetinin korunduğu soumlylenebilir Ancak talsquozir succedillarında cezadan oumlnce
en azından her succedilun ve karşılığının kamuoyu tarafından bilinmesi iccedilin ilan edilmesi
(resmi gazete vb ile) ve toplum fertlerinin bu youmlnde bilgilendirilmesi gerekmektedir 10
Maddi unsurdan maksat hukuken sorumlu kabul edilen bir kişinin cezalandırılabilmesi
iccedilin succedil sayılan fiili eyleme doumlnuumlştuumlrmuumlş olması veya yerine getirmekle yuumlkuumlmluuml
8 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku (İstanbul Der Yayınları 2016) 2
316 9 Cevat Akşit İslam Ceza Hukuku ve İnsani Esasları (by Kuumlltuumlr Basın Birliği ty) 41 10 Yaşar Yiğit İslam Ceza Hukuku (Ankara Sistam Ofset Yayıncılık2012) 118
10
olduğu fiili terk etmesidir11 Kimse tasarladığı fakat dış duumlnyada icra etmediği bir
eylem dolayısıyla cezalandırılamaz İslam Hukukunda insanın goumlnluumlnden geccedilirdiği
koumltuumlluumlkleri fiile doumlnuumlştuumlrmedikccedile ve koumltuuml soumlzleri ifade etmedikccedile cezalandırılmayacağı
temel ilke olarak kabul edilmiştir Burada belirtmek gerekir ki succedil duumlşuumlnme ve hazırlık
safhalarından sonra icra safhasına ulaştığında fiiller succedil kapsamında değerlendirilir İlke
olarak İslam ceza hukukunda belirli bir succedila teşebbuumls ile succedilun kendisi aynı şekilde
cezalandırılmaz fakat teşebbuumlsuumln kendisinin succedil teşkil etmesi halinde muumlnasip ceza
tatbik edilir Oumlrneğin hırsızlık succediluna teşebbuumls etmiş fakat malı hırz alanının dışına
ccedilıkartmamış bir kişiye had uygulanmasa da haneye tecavuumlz dolayısıyla talsquozir cezası
uygulanabilir
Manevi unsur succedilu işleyen kimsenin succedil esnasında iccedilinde bulunduğu psikolojik
şartlarla succedil arasındaki bağlantıyı tespit eden ve succedillunun sorumluluk derecesini
belirlemeye doumlnuumlk olan unsurdur ldquoKusurlulukrdquo olarak da adlandırılan bu unsur succedilun
en oumlnemli şartlarından biridir Konumuz accedilısından da bu unsur merkezi bir rol teşkil
etmektedir Manevi unsurdan anlaşılması gereken succedillunun eylemini gerccedilekleştirirken
kastının ve iradesinin succedila youmlnelmesi succedil teşkil eden eylemin anlamını ve sonuccedillarını
idrak edebiliyor olmasıdır
Succedilun oluşumunda maddi unsurun manevi unsur tarafından desteklenmesi
kaccedilınılmazdır ccediluumlnkuuml insanların eylemlerinde akıl ve idrak muumlhim etkenler olup fiziksel
eylemlerin aklın ve iradenin youmlnlendirmesiyle gerccedilekleştiği kabul edilmektedir Dış
duumlnyada tezahuumlr eden eylem ne kadar kısa olursa olsun arkasında bir akli ve iradi suumlreccedil
mutlaka bulunmaktadır ki bu da succedilun akli ve iradi bir eylem olduğu sonucuna bizi
ulaştırmaktadır Bir succedilta failin fiili ile sonuccedil arasında nasıl zorunlu bir bağ aranıyorsa
aynı şekilde failin iradesi ve fiili arasında da bir manevi bağ aranmalıdır Akıl irade
kasıt gibi kavramlar manevi unsur iccedilerisinde irdelenen kavramlar olup kasıt taksir ve
kastın aşılması gibi mefhumlar da cezaların ağırlaştırılmasında hafifletilmesinde veya
ortadan kalkmasında rol oynayan manevi unsur iccedilinde telakki edilen mefhumlardır12
Succedillarda irade ve temyiz guumlcuumlnuumln dikkate alınması da manevi unsurla ilişkili olup
klasik fıkıh literatuumlruumlndeki ldquoehliyetrdquo ile burada doğrudan bir ilişki doğmaktadır
Bir insanın işlediği succediltan dolayı cezalandırılabilmesi iccedilin meydana gelen zararın o
kişinin fiili sonucunda oluşmuş olması da yeterli değildir Failin fiilde kusuruyla
11 Yaşar Yiğit İslam Ceza Hukuku 31-32 12 Nuri Kahveci ldquoİslam Hukuku Accedilısından Succedilun Manevi Unsurlarından Kasıtrdquo Hikmet Yurdu 5 sy 9
(2012) 14
11
beraber oumlzguumlr iradesinin ve temyiz guumlcuumlnuumln de bulunması gerekir Zira adaletin gereği
olarak oumlzguumlr irade ile succedil işleyen bir kişi ile bu iradeden mahrum birinin aldığı ceza
aynı olmamalıdır Fiillerin aynı sonuccedilları doğurmuş olması faillerin irade temyiz ruh
sağlığı veya iccedilinde bulundukları durum itibariyle aynı oldukları anlamına gelmez
Succedilta aranan genel şartlardan bir diğeri ise hukuka aykırılık unsurudur Bir fiilin succedil
teşkil edebilmesi iccedilin onun kanunen yasaklanmış olması yani hukuken izin verilmemiş
olması gerekmektedir Failin fiili hukuka aykırılık ihtiva etmiyorsa eylemin sahibi succedillu
sayılamaz ve cezalandırılamaz
12 Ceza Kavramı Genel Prensipleri ve Gayesi
Ceza soumlzluumlkte ldquobir şeyin bedeli veya karşılığırdquo olarak accedilıklanmakta masdar olarak
kullanıldığında da ldquoiyi veya koumltuuml herhangi bir fiilin ve davranışın tam ve yeterli
karşılığını vermekrdquo anlamına gelmektedir13 Modern pozitif hukukta ceza ldquosuccedil işleyen
kişiye ccedileşitli amaccedilları gerccedilekleştirmesi iccedilin uygulanan ve kişiyi birtakım yoksunluklara
uğratan bir yaptırımdırrdquo Cezanın yoksunluklara uğratıcı olması nedeniyle ızdırap
sıkıntı ve guumlccedilluumlk ccedilektirici niteliği vardır14 Ceza kavramı tanımlanırken cezanın amacı
da guumlndeme geldiğinden hukuk tarihi boyunca cezanın amacı uumlzerinde de tartışmalar
olmuş ve neticede iki farklı goumlruumlş oumlne ccedilıkmıştır
1 Cezalar geccedilmişe youmlneliktir yani mağdur adına devletin uumlstlendiği oumlccedil alma hakkını
ifade eder Ceza succedilun oluşturduğu koumltuuml sonucu telafi etmek iccedilin vardır ve bir
kefarettir Bu yuumlzden de succedillu iccedilin acı ve ızdırap iccedilermektedir
2 Batıdaki hukuki gelişmelerle oumlne ccedilıkan cezanın geleceğe doumlnuumlk olduğu anlayışıdır
Bu anlayışta amaccedil succedillunun ıslahı ve yeniden succedil işlemesinin oumlnuumlne geccedilmektir Ceza
fertlerin farklılığını dikkate alan ve hukukiliği oumlne ccedilıkaran bir ilkedir15
İslam Ceza Hukukunda Ukucircbat olarak adlandırılan cezalar şoumlyle tarif edilmiştir ldquokanun
koyucunun emrini ccediliğneyene karşı toplumun menfaati iccedilin konulmuş bir cezadırrdquo16
Cevat Akşit ise cezayı ldquokanun koyucunun toplum yararı iccedilin yasaklamış olduğu fiilleri
13 İbn Facircris Muumlcmeluumlrsquol-Luumlga (Beyrut Muumlessesetursquor-Risacircle 1986) 1188 İbrahim Mustafa vd el-
Mulsquocemursquol-vesicirct (by Dacircrrsquod-dalsquove ts) 121 14 Doumlnmezer ve Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 1 6 15 Kahveci ldquoİslam Hukuku Accedilısından Succedilun Manevi Unsurlarından Kasıtrdquo 22 16 Ucircdeh et-Teşricirculsquol-Cinacircicirc I609 İbn Teymiyye Siyacircsetirsquoş-şerlsquoiyye ficirc ıslacirchirsquor-racircvicirc versquor-raiyye (Riyad
Vizaretursquoş-Şuucircnirsquol-İslamiyye h1419) 122-123
12
işleyene acı veren bir karşılık olan kanunda belirlenmiş olan korkutucu bir
muumleyyidedirrdquo şeklinde tanımlamayı tercih etmektedir17
Cezalara ait genel prensipler ve izahları ise aşağıdaki gibidir
1 Kanunilik prensibi Hukuken succedil sayılan bir fiilin ya da davranışın irtikacircp edilmesi
halinde succedilluya tatbik edilecek maddi veya manevi muumleyyidenin kanun tarafından
belirtilmesidir ldquoKanunsuz succedil ve ceza olmazrdquo şeklinde formuumlle edilen bu ilke
keyfiliği ortadan kaldırmakta ve hukuk guumlvenliğini sağlamaktadır İslam ceza
hukukunda da bu ilke mevcuttur Talsquozir cezalarındaki mevcut esneklik ise bu ilkeye
aykırı olmayıp hukukun değişen şartlarına uyumu kolaylaştırmak succedilun ferdi oluşunu
ve hakkaniyeti dikkate almak iccedilindir18
2 Şahsilik prensibi Cezanın sadece succedilu işleyen kişiye verilmesidir Hiccedil kimse
işlemediği bir succediltan oumltuumlruuml cezalandırılamaz İşlenen succediltan sadece fail sorumlu tutulup
cezalandırılabilir
İslam ceza hukukunda da bu temel bir prensip olarak kabul edilmiştir Hz Peygamber
ldquokişi ne babasının ne de kardeşinin succedilundan dolayı sorumlu tutulamazrdquo19 buyurarak
işlenen succedillardaki şahsilik ilkesine işaret etmiştir Bununla beraber kasame ve acirckılenin
diyet oumldemesi gibi istisnai durumlar da mevcuttur
3 Umumilik prensibi Kanun oumlnuumlnde herkesin eşit olması ve succedillunun kim olduğuna
bakılmaksızın gerekli cezanın verilmesidir Sahabe-i kiramdan Usame (ra) hırsızlık
yapan bir kadına arabuluculuk yapmaya kalkıştığında Hz Peygamberrsquoin goumlsterdiği tavır
bunun bir oumlrneğidir20 Acirckıle sistemiyle oumlzellikle taksirle adam oumllduumlrme succedillarında
başkalarının diyet oumldemesine katılması ise bu ilkeye aykırı değildir Burada succedilta kastı
olmayan kişinin yuumlkuuml hafifletilmeye ccedilalışılmakta ve sosyal bir dayanışma muumlessesesi ile
mağdur korunmaktadır21
Uygulama şekli bakımından ise cezalar şu kısımlara ayrılır
1 Bedeni cezalar Kişinin bedenine youmlnelik cezalardır Oumllduumlrme değnek vurma (celd)
ve hapis gibi
2 Nefsi cezalar Kişinin şahsiyetine youmlnelik cezalardır Nasihat etme azarlama ve tehdit
gibi 17 Akşit İslam Ceza Hukuku ve İnsani Esasları 51 18 Şamil Dağcı İslam Ceza Hukukunda Şahıslara Karşı Muumlessir Fiiller (Ankara Diyanet İşleri
Başkanlığı Yayınları 1999) 35 19 Ahmed b Şuayb Ebucirc Abdirrahman en-Nesacircicirc ldquoKasacircmerdquo 45 20 Ebucirc Abdillah Muhammed b İsmail Buhacircricirc ldquoFazacircilursquol- ashacircbrdquo 18 21 Bkz Kacircşif Hamdi Okur İslam Hukukunda Sosyal Sorumluluk ndash Acirckıle Oumlrneği (Ankara İSAM
Yayınları 2017)
13
3 Mali cezalar Diyet ve para cezası gibi kişinin mal varlığına youmlnelik cezalardır
13 Ehliyet Kavramı ve Genel Şartları
Arapccedila ldquoehlrdquo koumlkuumlnden tuumlremiş sınai carsquolicirc bir mastar olan ehliyet kelimesi soumlzluumlkte bir
işe yeterli ve layık olmayı ifade etmektedir Fıkhi ıstılahtaysa ise genel olarak kişinin
dini ve hukuki huumlkme muhatap olmaya elverişli olmasını ifade eder Fıkıh usuluuml
bakımından kişinin Şacircrilsquoin hitabıyla olan bağını fuumlru bakımından ise hukuki huumlkmuumln
kişi accedilısında tahakkukunu ve geccedilerliliğini ifade eder Ehliyet kavramına ilişkin fukaha
ldquoŞarilsquoin insanda takdir ettiği onu dini bir hitaba uygun bir mahal kılan vasıftırrdquo22 ldquo
insanın lehinde ve aleyhinde şerlsquoicirc hakların sabit olması salahiyetidirrdquo23 gibi farklı
tanımlar yapmıştır
Fıkıh usuluuml literatuumlruumlnde ehliyet konusu Allahrsquoın hitabının taalluk ettiği kişi olarak
ldquomahkumun aleyhrdquo yani muumlkellef başlığı altında incelenir Kişinin muumlkellef kabul
edilebilmesi iccedilin muhatap olduğu teklifi (emir ve nehiyleri) anlayabiliyor olması gerekir
ki bunun iccedilin aklın varlığı zaruridir Aklı ve idraki olmayan bir kişiye Şacircrilsquoin hitapta
bulunması duumlşuumlnuumllemez24
Akıl normal şartlarda her insanın fiziki gelişimiyle beraber gelişir farklı merhalelerden
geccediler Bireyler arasında farklılık goumlsteren ve tedricen kemale eren bu vasfın bireylerdeki
olgunluğuna vacirckıf olmanın imkansızlığı nedeniyle Şarilsquo onu zahir bir olguya buumlluğa
bağlamış buumlluğ ile belli bir seviyeye gelmesini hakiki anlamda kemale ermesinin yerine
ikame etmiştir25 İşte ehliyet de kişinin fiziki ve akli tekamuumlluumlne bağlı olarak
gelişmekte onu leh ve aleyhte haklara mahal kılmaktadır İnsanın muumlkellefiyeti ehliyeti
ile sınırlıdır
Guumlnuumlmuumlz hukukundaki ldquomedeni haklardan istifade ehliyetirdquo ve ldquomedeni hakları
kullanma (fiil) ehliyetirdquo ayrımına benzer şekilde fukaha da ehliyeti vuumlcucircb ve eda ehliyeti
olarak ikiye ayırmıştır26 Vuumlcucircb ehliyeti kişinin ilzam edici haklara sahip olabilmesi ve
borccedillar altına girebilmesidir27 Vuumlcucircb ehliyetinin dayanağı insanlık vasfı olup kişinin
22 Hayrettin Karaman Mukayeseli İslam Hukuku (İstanbul İz Yayıncılık 2013) I252 23 Abduumllaziz Buharicirc Keşfursquol-esracircr (Beyrut Dacircruumlrsquol-kuumltuumlbirsquol-ilmiyye 1997) 4 335 24 Seyfeddin el-Amidicirc el-İhkacircm ficirc usucirclirsquol-ehkacircm thk Abdurrezzak Aficircficirc (Beyrut Mektebursquol-İslamicirc
1402) 1 150 25 Muhammed b Ahmed Serahsicirc Usucirclursquos-Serahsicirc (Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1993) 2 332 Şacirckirbek
Hanbelicirc Usucirclursquol-fıkhilrsquol-İslamicirc (Mekke Mektebetuumlrsquol- Mekkiyye 2002) 381 26 Bkz Mustafa Uzunpostalcı ldquoİslam Hukuku Accedilısından Ehliyetrdquo İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi
sy8 (2006) 150-156 27 Zekiyyuumlddicircn Şalsquobacircn İslam Hukuk İlminin Esasları ccedilev İbrahim Kacircfi Doumlnmez (Ankara Tuumlrkiye
Diyanet Vakfı Yayınarı 2012) 296
14
yaşı aklı ve ruumlşduuml ile ilgisi yoktur Cenin annesinin bir parccedilası sayıldığı iccedilin ehliyeti
eksik kabul edilirken sadece olgunlaşıp duumlnyaya canlı olarak gelmesiyle tam vuumlcucircb
ehliyetine sahip olur
Eda ehliyeti kişinin şerlsquoan geccedilerli sayılan tasarruflarda bulunma salahiyetidir ve
mesuliyyet ile eş anlamlıdır28 Serahsicircrsquonin tanımıyla ldquodinen muteber olması akla bağlı
bulunan işleri şahsın bizzat yapabilme ehliyet ve salahiyetidirrdquo29
Eda ehliyeti de vuumlcucircb ehliyeti gibi eksik (kacircsır) ve tam (kacircmil) olmak uumlzere ikiye
ayrılır Eksik eda ehliyeti şahsın bedeni ile ilgilidir30 Baliğ olmadan oumlnce muumlmeyyiz
ccedilocuk boumlyledir Tam eda ehliyetinde kişide akılla ve temyiz kabiliyetiyle muumlmkuumln olan
ldquoşerlsquoi hitabı anlama guumlcuumlrdquo ve bedene bağlı olan ldquovacibi eda edebilme guumlcuumlrdquo
aranmaktadır Tam eda ehliyetine sahip kişi ibadet muamelat ve ukubat alanında tam
sorumluk sahibidir
Klasik fıkıh usuluuml literatuumlruumlnde avacircrızursquol-ehliyye başlığı altında zikredilmekte olan
ehliyeti ortadan tamamen kaldıran veya zedeleyen durumlar semacircvi ve muumlktesep olmak
uumlzere ikiye ayrılmaktadır31 İnsanın kendi katkısı irade ve ihtiyarı ile meydana gelenlere
muumlktesep boumlyle olmayanlara ise semavicirc denilmektedir Semavi arızalar kuumlccediluumlkluumlk
cuumlnucircn ateh (akıl zayıflığı) unutma bayılma hastalık koumllelik hayız nifas ve oumlluumlm
muumlktesep olanlar ise cehalet (bilgisizlik) sarhoşluk hezl (gayr-i ciddilik) sefeh
(tedbirsiz davranma hali) hata yolculuk ve ikrahtır32 Konumuz olan akıl hastalıkları da
semavi ehliyet arızalarından cuumlnucircn başlığı altına girmekte ibadet muamelat ile beraber
succedilların cezalandırılmasını ifade eden ukucircbat alanında sorumlu kılan tam ehliyeti
tamamen veya kısmen kaldırmaktadır
Klasik İslam hukuku literatuumlruumlnde muumlstakil olarak bir ldquoceza hukukurdquo başlığı ve ldquoceza
ehliyetirdquo alt başlığı bulunmamaktadır Fıkhın mesele odaklı (kazuistik) yapısının tabi bir
sonucu olarak fakihler cezaya ehliyeti olan kişilere dair genel kaideleri ldquoehliyetrdquo başlığı
altında verirken oumlzel şartları succedillara dair muumlstakil başlıklar altında zikretmeyi tercih
etmişlerdir Ancak Ebucirc Zehra Behnesicirc ve Ucircdeh gibi muasır İslam ceza hukukccediluları bu
konuyu sekuumller hukukla mukayeseli olarak ve benzer bir sistematikle eserlerinde
işlemişlerdir Burada dikkat ccedilekilmesi gereken hususlardan biri de bu muumlelliflerin
28 Teftacirczacircnicirc et-Telvih alacircrsquot-tevdicirch (Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1996) 2 337 29 Serahsicirc elUsucircl 2 340 30 Ebursquol-Usr Ali b Muhammed Pezdevicirc el-Usucircl (Karaccedili Matbalsquo tursquot- Cacircvicircd Bericircs ts) 2 324 31 İbn Emicircrursquol-Hacircc et-Takricircr versquot-tehbicircr (Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1983) 2 172-173 32 Ebursquol-Berekacirct en-Nesefi Menacircrursquol-envacircr terc Soner Duman vd (İstanbul Beka Yayıncılık 2016)
303
15
eserlerinde aslında ceza ehliyetini değil ldquo المسؤلية الجنائية ldquo yani ldquo cezai sorumluluğurdquo
konu edinmiş olduklarıdır Nitekim Tuumlrk ceza kanunu eserlerine baktığımızda
sorumluluk ve ehliyet kavramları farklı şeyler olarak karşımıza ccedilıkmaktadır
Muhammed Naicircm Yacircsicircn de makalesinde konuyu ldquoAkıl ve Ruh Hastalıklarının Ceza
Sorumluluğuna Etkisirdquo başlığıyla ele almakta ve ceza sorumluluğunun ehliyetin bir
ccedileşidi olmadığını ifade etmektedir Ccediluumlnkuuml ehliyet bir salahiyettir fakat sorumluluk bir
salahiyet değildir Ehliyet cezai sorumluluğun bir şartıdır Cezai sorumluluğun tanımını
da Yacircsicircn ldquoşeriatte yasaklanmış bir eylemde bulunan kişinin Şarilsquorsquoin o yasağa
oumlngoumlrduumlğuuml cezaya ccedilarptırılabilir olmasırdquo olarak vermektedir33 Muumlstakil bir ceza ehliyeti
kavramının fıkıh ilmi accedilısından yeniliği ve pozitif hukuk koumlkenli bir kavram oluşunun
ıstılahi bir karmaşaya neden olabileceği muhakkaktır Bu durum konunun okuyucu
accedilısından daha anlaşılır kılınabilmesi iccedilin oumlncelikle Tuumlrk ceza kanununda ceza ehliyeti
kavramının izahını vermeyi gerekli kılmaktadır
14 Tuumlrk Ceza Hukukunda Ceza Ehliyeti
Tuumlrk ceza hukukunda ceza ehliyeti konusu araştırıldığında literatuumlrde ceza ehliyeti
kavramından ziyade kusurluluk ve isnad yeteneği kavramlarının mevcut olduğu ve ceza
ehliyetini kaldıran bir sebep olarak akıl hastalığının da genelde kusur yeteneği başlığı
altında accedilıklandığı goumlruumllecektir Tuumlrk ceza hukukuna dair eserlerde ceza ehliyeti kusur
yeteneği isnad yeteneği kavramları aynı anlamı ifade etmek iccedilin de kullanılabilmektedir
ve doktrinde kavram konusunda bir birlik bulunmamaktadır34 Ceza ehliyeti (capacita
penale) ibaresi daha ccedilok ldquosuccedil işlemeye ehil olmakrdquo anlamında bir kavram olarak
tanımlanmış fazla kabul goumlrmeyen bir doktrine atfedilmiştir35
Tuumlrk ceza hukukunda genel prensip kanunda tipik olarak belirtilmiş ve hukuka uygun
olmayan bir eylemin failine ceza uygulanabilmesi iccedilin faille eylemi arasında manevi
bağın bulunmasıdır Bu bağın varlığı tespit edildikten sonra failin somut olaydaki
kusuru belirlenecek yani kasıtlı mı yoksa taksirle mi eylemini gerccedilekleştirdiği tayin
edilecektir Kusurun -yani failin hukuka uygun hareket edebilme imkanına sahip olduğu
halde hukuka aykırı bir davranış seccedilmiş ve gerccedilekleştirmiş olması nedeniyle bu fiilin
33 Muhammed Naicircm Yacircsicircn ldquo Eserursquol-emracircdirsquol-akliyyeti versquon-nefsiyyeti alarsquol-mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacirciyyetirdquo
Mecelletursquoş-şericircati versquol-kacircnunrdquo sy16 (2002) 30 34 Guumlner Hande Ulutuumlrk Tuumlrk Ceza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Kusur Yeteneğine Etkisi (Yuumlksek Lisans
Tezi Bahccedileşehir Uumlniversitesi 2009) 13 35 Zeki Hafızoğulları Tuumlrk Ceza Hukuku Ders Notları (Ankara Başkent Uumlnivrsitesi Hukuk
Fakuumlltesi2008) 507 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazari ve Tatbiki Ceza Hukuku (İstanbul Der
Yayınları 2019) 2 389
16
ona yuumlklenebimesi ve kınanabilmesinin36- varlığından soumlz edebilmek iccedilin de oumlncelikle
kişinin kusurlu bir şekilde eylemi gerccedilekleştirme kabiliyetinin olup olmadığına
bakılmalıdır37
Tuumlrk ceza hukukunun oumlnemli isimlerinden Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman kusur
yeteneği ibaresini tercih eder Doumlnmezer ve Erman eserlerinde succedilun manevi unsuru
başlığı altında oumlzetle şu accedilıklamalarda bulunurlar ldquo Bir eylemin succedil kabul edilebilmesi
iccedilin iradi olması gerekmekte ve bu succedilun manevi unsurunu oluşturmaktadır Ancak
succedilta manevi unsurun varlığından bahsedebilmek iccedilin eylemi gerccedilekleştiren kişide belli
niteliklerin bulunması gerekmektedir nitekim kusurun varlığı kusur yeteneğine
bağlıdırrdquo38 TCK (Tuumlrk Ceza Kanunu) kusur yeteneğini tanımlamamıştır fakat kusur
yeteneğine haiz olmayanlara ilişkin 31 ve 32 maddelerden hareketle kusur yeteneği
iccedilin ldquokişinin işlediği fiilin hukuki anlam ve sonuccedillarını algılama (algılama yeteneği)
yani gerccedilekleştirdiği davranışın hukuken onaylanmayan bir davranış olduğunu anlama
ve bu doğrultuda davranışlarını youmlnlendirme yeteneği (irade yeteneği)dirrdquo şeklinde bir
tanım ccedilıkartılması muumlmkuumlnduumlr39 5237 sayılı TCKrsquonın 31 maddesi ccedilocuklardaki
algılama ve idrak yeteneklerindeki eksiklikten oumltuumlruuml ceza ehliyetlerinin olmadığını ifade
ederken 32 maddenin 1 fıkrasında ldquoakıl hastalığı nedeniyle işlediği fiilin hukuki
anlam ve sonuccedillarını algılayamayan veya bu fiille ilgili olarak davranışlarını
youmlnlendirme yeteneği oumlnemli derecede azalmış olan kişiye ceza verilmez Ancak bu
kişiler hakkında guumlvenlik tedbirlerine huumlkmolunurrdquo denilmekte 2 fıkrada ise ldquo birinci
fıkrada yazılı derecede olmamakla beraber işlediği fiille ilgili olarak davranışlarını
youmlnlendirme yeteneği azalmış olan kişiye ağırlaştırılmış muumlebbet hapis cezası yerine
yirmi yıl hapis cezası verilir Diğer hallerde verilecek ceza altıda birden fazla olmamak
uumlzere indirilebilir Mahkum olunan ceza suumlresi aynı olmak koşuluyla kısmen veya
tamamen akıl hastalarına oumlzguuml guumlvenlik tedbiri olarak da uygulanabilirrdquo ifadesine yer
verilmektedir40
Algılama yeteneği insanın oumlz bilinciyle beraber etrafındaki olguları
goumlzlemleyebilmesidir Bu yetenekten kastedilen kişinin muumlmeyyiz olması değil
eyleminin yaşadığı toplumda ne anlama geldiğini yani eyleminin ldquohukuki anlam ve
36 Selami Turabi ldquoKusurluluk ve Kusurluluğu Etkileyen Hallerrdquo TBB Dergisi s101 (2012) 269 37 Zeki Hafızoğulları Tuumlrk Ceza Hukuku Ders Notları 347 38 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve TatbikicircCeza Hukuku 2 383 39 Mahmut Koca ve İlhanUumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler (Ankara Seccedilkin Yayınevi 2017)
309 40 httpwebtckmaddecom (09 07 2019)
17
sonuccedillarınırdquo idrak edebilir olmasıdır Failin kusurlu kabul edilmesi iccedilin gerekli
şartlardan biri de onun davranışlarını youmlnlendirebilme yeteneğine yani irade
yteteneğine sahip olmasıdır Nitekim ceza hukukunda ancak ldquoyoumlnlendirici irade
tarafından hakim olunan belli bir sonucun gerccedilekleşmesi hedefine youmlnelik ereksel ve
harici duumlnyada meydana gelen insan davranışlarınardquo fiil denilmektedir41
Algılayabilme ve davranışlarını youmlnlendirebilme yeteneği olarak kabul edilebilen kusur
yeteneğinin failde ldquofiili işlediği sıradardquo veya ldquoişlediği fiille alakalı olarakrdquo bulunması
gerektiği de kanun da ifade edilmiştir Bu yeteneğini kendi eliye ortadan kaldıranlara
istismar kapısı accedilmamak iccedilin de ALIC (actiones liberae in causa sebebine goumlre muaf
olan hareketler) teorisi benimsenmiştir Buna goumlre failin kendisini kusur yeteneğinden
mahrum bıraktığı an dikkate alınır ve fail bu esnada kusur yeteneğine sahipse succedilun
manevi unsuru tamamlanmış sayılır42
TCKrsquoda kusur yeteneğini tamamen veya kısmen etkileyen nedenler yaş kuumlccediluumlkluumlğuuml akıl
hastalığı sağır-dilsizlik ve geccedilici nedenlerden oluşmaktadır
Akıl hastalığı Tuumlrk ceza kanununun 46 ve 47 maddesinde duumlzenlenmiştir Bu maddeler
ccedilerccedilevesinde tam akıl hastalığı ve kısmi akıl hastalığı şeklinde bir tasnife gidilmiştir43
46 maddeye goumlre ldquofiili işlediği zaman şuurunun veya harekatının serbestisini tamamen
ortadan kaldıracak surette akıl hastalığına duccedilar olan kimseye ceza verilemezrdquo 47
maddede ise şu ifadeler yer almaktadır ldquoFiili işlediği zaman şuurunun veya harekatının
serbestisini oumlnemli derecede azaltacak şekilde akli maluliyete muumlptela olan kişiye
verilecek ceza aşağıdaki şekilde indirilir
1 Ağırlaştırılmış muumlebbet hapis cezası yerine 15 seneden az olmamak uumlzere ağır
hapis
2 Muumlebbet hapis yerine 10 seneden 15 seneye kadar ağır hapis
3 Kamu hizmetlerinden muumlebbet memnuiyet yerine muvakkat memnuiyet
Diğer cezalar ise uumlccedilte birden yarıya kadar indirilirrdquo44
Akıl hastalığının ne olduğuna ilişkin bir tanım TCKrsquoda bulunmamaktadır Tuumlrk ceza
hukukccediluları akıl hastalığının ne olduğunun isnad yeteneğini (kusur yeteneği) hangi
durumlarda kaldırdığının veya azalttığının teknik ve bilimsel bir mesele olduğunu kabul
41 Mahmut Koca ve İlhanUumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler 309-312 42 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazari ve Tatbiki Ceza Hukuku 2397 43 Sevil Yıldız ldquoCeza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Akıl Hastalarının Yargılanmasırdquo SUuml İİBF Sosyal ve
Ekonomik Araştırmalar Dergisi 2 sy4 (2002) 6 44 M Reşat Koparan ldquo TCK Genel Huumlkuumlmler Ceza Sorumluluğunu Kaldıran ve Azaltan Sebeplerrdquo TBB
Dergisi sy 64 (2006) 362
18
etmektedirler Psikiyatri bilimince kanunda zikredilen algılama ve idrak yetenekleri
uumlzerinde tesiri olan her tuumlr bozukluk akıl hastalığı olarak sayılabilmektedir45 Bununla
beraber tıp bilimiyle hukukun tanımlamalarının farklılık goumlsterdiğini ifade eden ve
kişinin eylemiyle illiyet bağının tayininin hukuki bir mesele olup ancak hakim
tarafından ccediloumlzuumllebileceğini vurgulayan hukukccedilular da vardır46
Son olarak ifade etmek gerekir ki Tuumlrk ceza kanununa goumlre akıl hastalığı akıl
hastasının gerccedilekleştirdiği eylemi hukuka uygun hale getirmez Tam veya kısmi akıl
hastalığı bulunup bulunmamasına goumlre faile ya azaltılmış bir ceza verilir ya da
mahkemenin uygun bulduğu suumlresi cezayla aynı kalan guumlvenlik tedbirleri uygulanır47
Guumlvenlik tedbirlerindeki temel oumllccediluumlt hastanın ldquoiyileşmesirdquo değil ldquotoplum accedilısından
tehlike teşkil etmemesirdquodir (m 57 2 ) 48 Ayrıca akıl hastasının kusur yeteneğine etki
eden maluliyetin soumlz konusu fiil uumlzerinde bir tesirinin olması gerekir Oumlrneğin ccedilalma
duumlrtuumlsuumlne mani olamamaktan muzdarip bir kleptomanın hastalığının işlediği cinayet
uumlzerinde bir etkisi olmayacaktır49
15 İslam Ceza Hukukunda Ceza Ehliyeti
Klasik fıkıh literatuumlruumlmuumlzde ceza ehliyeti kavramının ve kavramla ilişkili muumlstakil bir
başlığın bulunmadığını daha oumlnce ifade etmiştik Boumlyle bir başlığın bulunmayışı
dolayısıyla ldquoceza ehliyetini ortadan kaldıran nedenlerinrdquo de ayrıca zikredilmediği
anlamına gelmektedir Ancak yukarıda verilen bilgiler doğrultusunda İslam ceza
hukukunda ceza ehliyetine dair şu ccedilıkarımlar yapılabilir Şerlsquoan succedil kabul edilen bir
eylemin failinin şeriatın oumlngoumlrduumlğuuml bir cezaya ccedilarptırılabilmesi iccedilin onun buumlluğ ccedilağına
ermiş akıllı ve idrak sahibi yani tam ehliyetli olması gerekmekte modern hukuktan
muumllhem olarak da ldquomanevi unsur ldquo iccedilinde değerlendirilen akıl ve idrak accedilısından bu
yeterliliği ifade etmekte ldquoİslam ceza hukukunda ceza ehliyetirdquo ifadesine
başvurulmaktadır
Tuumlrk ceza kanununu bir oumlrneği olarak zikrettiğimiz sekuumller hukuk da İslam Hukuku da
akıl hastalıklarını succedil teşkil eden bir eylemin failinin cezalandırılması oumlnuumlnde bir mani
45 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 2 417 46 İlhan Helvacı ldquoTemyiz Kudretinden Yoksun Şahısların Hukuki Sorumluluğu Uumlzerinerdquo İHFM 155
sy4 (1997) 147 47 Mahmut Koca ve İlhan Uumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler 323 Huumlseyin Soysal ve
Doğan Yeşilbursa Adli Psikiyatri 401 48 MReşit Koparan ldquoTCK Genel Huumlkuumlmler Ceza Sorumluluğunu Kaldıran ve Azaltan Sebeplerrdquo 364
Mahmut Koca ve İlhan Uumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler 324 49 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 2 427
19
olarak goumlrmektedir Peki Tuumlrk ceza hukukunda tanımı yapılmamış ldquoakıl hastalığırdquona
ilişkin fıkhın yaptığı bir tanım ve belirlediği sınırlar var mıdır
Akıl hastalığı klasik eserlerde ldquocuumlnucircnrdquo kelimesiyle karşılık bulmaktadır Soumlzluumlk anlamı
oumlrtuumlnmek gizlenmek aklını kaybetmek olan kelimenin terim olarak en fazla kabul
goumlren anlamıysa Cuumlrcanirsquonin ldquosoumlz ve fiillerin nadir haller dışında normal cereyan
etmesini engelleyen akıl bozukluğudurrdquo şeklindeki tarifidir50 Pezdevi ise cuumlnunun
tarifini yapmadan oumlnce aklın hakikatinin bilinmesi gerektiğini ifade eder Akılla insanın
bilinenden bilinmeyeni ccedilıkarttığını eylemlerin sonucuna muttali olduğunu iyiyle
koumltuumlyuuml ayırt ettiğini belirtir Akıl beyinde bulunmaktadır ve sonuccedillarının bedenin
organlarında bir bozukluk olmaksızın yok olması ve fiillerinin insanı aksi davranışlara
sevkedecek kadar bozulmaya uğraması ise cuumlnucircndur Pezdevirsquoye goumlre cuumlnunun sebebi
insanın beyninde bulunan doğuştan yapısal bir bozukluk veya sonradan beynin
dengesini bozan bir hastalıktır Birinci durumda iyileşme olasılığı yokken ikinci
durumda ilaccedilla tedavi muumlmkuumlnduumlr Cuumlnunun bir başka sebebi de cin şeytan ccedilarpmasıdır
Şeytan bu kişileri suumlrekli korkutup koumltuuml hayaller goumlrduumlruumlr oumlyle ki ( إستلاء الشيطان )
akıllarında yapısal bir bozukluk olmasa da zihinlerini toplayamazlar Şeytanın suumlrekli
vesvese vermesinden dolayı bu kimselere (mecnunlara) mevsus denilir ancak okunmak
suretiyle )التعويذ و الرقي) iyileşirler Bu kimselerin aklının zevaline huumlkmedilmez51
Cuumlnuna dair bir başka tarif de el-Bahrursquor-raikrsquode mevcuttur ldquoAklın kaybolması veya
noksanlaşmasıdır Kişinin kayıtsızlığı ve olayları birbirinden ayıramaması ile kendini
goumlsterirrdquo52 Muasır İslam ceza hukukccedilularından Behnesicirc ise cuumlnunun tarifini ldquoaklın
yitirilmesi karışıklığı veya zayıflığırdquo şeklinde yaparak ccedilerccedileveyi geniş tutmakta akıl ve
ruh hastalıklarının (zihinsel bozukluklar) tuumlmuumlnuuml iccediline alacak şekilde bir tarif yaparak
modern psikiyatri biliminin verilerine kapı aralamaktadır53
Klasik literatuumlrde akıl hastalıkları isim veya belirtileri itibariyle zikredilmemiş ancak
doğuştan veya sonradan olmalarına goumlre asli ve arızi ayrımına tabi tutulmuştur54 Bir
başka ayrım da hastalığın suumlresine goumlre yapılmış genel olarak uzun suumlreli akıl hastalığı
cuumlnucircn-ı mutbık ( muumlmted ) olarak isimlendirilirken kısa suumlreli olana cuumlnucircn-ı gayr-i
mutbık (mutekattı) denilmiştir Teftacirczacircnicircrsquonin et-Tavdicirch uumlzerine yazdığı Telvicirch adlı
50 İbrahim Kacircfi Doumlnmez ldquoCuumlnucircnrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c 8 (İstanbul TDV
Yayınları 1993) 125 51 Abduumllaziz el-Buhacircricirc Keşfuumlrsquol-esracircr 4 371 52 İbn Nuceym Bahrursquor-racircik (Beyrut Darursquol-malsquorife ts) 1 4 53 Abdulkadir Ucircdeh Teşricirclsquoursquol-İslamicirc mukacircrinen birsquol-kacircnunirsquol-vadlsquoicirc 1 585 54 Abduumllaziz el-Buhari Keşfuumlrsquol-esracircr 4 266
20
şerhte cuumlnunun muumlmted ya da gayr muumlmted olabileceği bunların da ya buumlluğ ccedilağına
mecnun olarak varmış bulunmakla (asli) olduğu veya buumlluğdan sonra ortaya ccedilıktığı
bilgisi verilmektedir55 Cuumlnun-ı mutbık iccedilin asgari suumlrenin ne kadar olduğuna dair
Hanefi mezhebi iccedilerisinde farklı goumlruumlşler zikredilmiştir Ebu Hanife bir suumlre
belirlememişken56 İmam Ebu Yusuf -orucun kazasının farziyetinin duumlştuumlğuuml asgari sınır
olduğu iccedilin- bir ayı İmam Muhammed ise buumltuumln ibadetlerin duumlştuumlğuuml bir seneyi alt sınır
olarak kabul etmişlerdir57 Bununla beraber aynı konuda İmam Muhammedrsquoin altı ayı
uygun goumlrduumlğuuml ile ilgili rivayet de mevcuttur58 Ali Haydar Efendi Mecellersquonin şerhini
yaptığı eserinde mutbık kabul edilme oumllccediluumlsuumlne dair doumlrt goumlruumlşten bahsetmektedir 1 bir
sene suumlrer ccediluumlnkuuml doumlt mevsim geccedilip de ayrılmazsa deliliğin ona huumlkmettiği anlaşılır 2
bir aydır 3 bir seneden fazla suumlrer ve 4 bir guumln ve bir geceden fazla suumlrer Ancak bu
doumlrduumlncuuml goumlruumlş zacirchirursquor-rivayersquoye aykırıdır 59
16 Akıl ve Ruh Hastalığının Cezalardaki Huumlkmuuml
Klasik literatuumlre baktığımızda genel olarak akıl hastalığının teklifi kaldırdığı konusunda
fukahanın goumlruumlş birliği iccedilinde olduğu goumlruumllmektedir60 Bu goumlruumlşuumln dayandığı temel
delillerden birini de Hz Peygamber (sav)rsquoin ldquoUumlccedilkişiden kalem kaldırılmıştır ergenlik
ccedilağına ulaşıncaya kadar ccedilocuktan uyanıncaya kadar uyuyandan ve kendine gelinceye
kadar akıl hastasındanrdquo soumlzuuml oluşturmaktadır61 Bununla beraber akıl hastalığının
mezkur ccedileşitlerine goumlre ibadat muamelat ve ukubat alanlarında huumlkuumlmler elbette
farklılık goumlstermektedir Hanefi fıkıh literatuumlruumlnde akıl hastalığının suumlrekli olması
halinde eda ehliyeti ortadan kalkmakta ve kıyasen ibadet sorumluğu da duumlşmektedir
fakat istihsanen suumlrekli olmayan akıl hastalığında vuumlcub ehliyetinin devam etmesi
nedeniyle- sorumluluğun tamamen kalkmadığı ifade edilmektedir62 Cezalar (ukubat)
alanında da akıl hastalarına ilişkin genel huumlkuumlm akıl hastalığının ldquomutbıkrdquo olması ve
55 Teftacirczacircni Şerhursquot-Telvih alarsquot-Tavdicirch 2 349 56 Alacircuddicircn Ebucirc Bekr b Mesud Kacircsacircnicirc Bedacirciursquos-sanacircilsquoi thk Alicirc Muhammed Muavvıd (Beyrut Dacircrulrsquol-
kitabirsquol-ilmicirc ts) 7 394 İbn Huumlmacircm Fethursquol- kadicircr (Beyrut Dacircrulrsquol-kitabirsquol-ilmicirc 2003) 3 277 57 Kacircsacircnicirc Bedacircilsquo 6 36 58 Fahruddicircn Hasan b Mansucircr Kacircdıhacircn Fetacircva Kacircdıhacircnicirc http shamelaws (29072019) 3 312 59 Ali Haydar Efendi Mecelle Şerhi (Beyrut Dacircru acirclemirsquol-kuumltuumlb 2003) 2 585 60 Bkz Muhammed b Oumlmer b Huseyn er-Racirczicirc el-Mahsul ficirc ilmirsquol-usucircl thk Tacirchacirc Cacircbir Feyyacircz Alvacircnicirc
(Riyad Cacircmiatrsquol-imacircm Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc h1400) 1 210 İbrahim b Mucircsa Şatıbi el-
Muvacircfakacirct thk İbn Hasen Acircl Selmacircn (by Dar İbn Affan 1997) 2 481 Ibn Kudacircme Ravdatursquon-nacircdır
(by Muumlessesetuumlrsquor-reyyacircn 2002) 1 98 61 Ebucirc Dacircvud ldquoHuducircdrdquo 16 62 Teftacirczacircnicirc Şerhursquot-Telvicirch 2 348 Pezdevicirc Usucircl 1 330
21
succedilun hastayken işlenmesi durumunda sorumluluğun ortadan tamamen kalktığı
youmlnuumlndedir63
İslam ceza hukukunda farklı accedilılardan ele alınarak sınıflandırılan cezalarda temel ayrım
had tarsquozir ve kısas şeklinde yapılmış64 diyet keffaret ve mirastan mahrum bırakma da
literatuumlrde yer almıştır Akıl hastalarına ilişkin ceza ehliyeti ile huumlkuumlmler de bu farklı
ceza tuumlrleri kapsamındaki succedillar altında ele alınmaktadır
161 Had Cezaları
Had (ccediloğulu hudud) soumlzluumlkte engel olmak iki şeyin arasına engel koymak menetmek
yasaklamak manalarına gelir65 Fıkıhta ise Allah (cc) hakkı olarak yerine getirilmesi
gereken miktarı ve keyfiyeti naslarla tayin edilmiş olan cezai muumleyyideleri tanımlamak
iccedilin kullanılmıştır66 Tarifte yer alan ldquoAllah hakkırdquo ifadesi bu cezaların doğrudan
Allahrsquoın emri olarak yerine getirilmesini ve toplumun veya fertlerin cezaya herhangi bir
muumldahalesinin olamayacağını ifade eder Hadler cezanın miktarının belirliliği ile tazir
cezalarından Allah hakkı olmasıyla da kısas cezasından ayrılmaktadır Guumlnuumlmuumlzde
ilkel ve zalimane olmakla ilgili ithamlara maruz kalan67 bu cezaların bir ccediloğu esasında
geccedilmiş semavi şeriatlerde de bulunan ve İslam hukuk geleneğine intikal eden
cezalardır68
1 Zina
2 Kazf
3 İccedilki İccedilme (Şurb)
4 Hırsızlık (Sirkat)
5 İrtidad
6 Yol kesme ve silahlı soygun (Hirabe)
7 Meşru yasal duumlzene isyan (Bağy)
63 Behnesicirc Okur 221 64 İbrahim Ccedilalışkan ldquoİslam Hukukunda Ceza Kavramı ve Hadd Cezalarırdquo Ankara Uumlniversitesi İlahiyat
Fakuumlltesi Dergisi sy 11 (1998) 367 65 Ali Bardakoğlu ldquoHadrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi c14 (Ankara TDV Yayınları
1996) 547 66 Abdullah b Mahmucircd el-Mevsılicirc el-İhtiyar thk Muhammed Ebucirc Dakicircka (Beyrut Dacircrursquol-Kitabirsquol-İlmIcirc
ts) 5 79 İbnHuumlmacircm Fethursquol-kadicircr 5 3 67 Bu vb ithamların bilimsel reddiyesi iccedilin bkz Sabri Erturhan ldquoİnsan Onuru Bağlamında İslacircmCeza
Hukukuna Genel Bir Bakışrdquo İslacircm Hukuku Araştırmaları Dergisi sy 21 (2013) 185-214 68 Şah Veliyyullah Dihlevicirc Huccetullahirsquol-Bacircliğa ccedilev Mehmet Erdoğan (İstanbul İz Yayıncılık 2018)
1 1027
22
Had cezalarının her birinin tatbik edilebilmesi iccedilin kendine has şartları bulunmakla
beraber hepsinde aranan ortak şart succedillunun ldquoakıllırdquo ve ldquobaliğrdquo olmasıdır69 İslam Ceza
hukukunda had cezalarının tarifi yapılırken bile cezanın tatbik edileceği kişide akıl
şartının varlığına vurgu yapılmakta70 haddi gerektiren fiili akıl hastasının işlemesi
durumunda hadler uygulanmamaktadır71 Hz Oumlmer zina dolayısıya bir kadın hakkında
had kararı vermişken Hz Alirsquonin kadının akıl hastası olduğunu ve bu eylemi hastayken
gerccedilekleştirmiş olabileceğini soumlylemesi uumlzerine kararından vazgeccedilmiştir72 Burada
vurgulanması gereken hususlardan biri ldquofiilin işlendiği sırada kişinin hastalığının tesiri
altında bulunuyor olması halinderdquo haddin duumlştuumlğuuml konusunda fukaha arasında icma
olduğudur Succedil teşkil eden fiili gerccedilekleştirdikten sonra ve huumlkuumlm verilmeden oumlnce
hasta olan kimseye gelince Hanefi ve Malikiler muhakemenin succedillu iyileşene kadar
erteleneceği goumlruumlşuumlndeyken Şafiiler ve Hanbeliler aksi fikirdedir Mahkeme sonrası
infazdan oumlnce hasta olması durumunda yine Hanbeli ve Şafiiler succedilun delille isbat
edilmiş olması halinde infazın durdurulmayacağını duumlşuumlnuumlrken İmam Malik ve Ebu
Hanife infazın yapılmayacağı kanaatini paylaşmaktadır73
162 Kısas
Soumlzluumlkte masdar olarak ldquoardından gitmek iz suumlrmek yaptığı işte birinin yolunu takip
etmek kesmek eşitlemek ve misilleme yapmakrdquo anlamlarında kullanılır İsim olarak ise
ldquomutlak eşitlik bir şeyin iki tarafının birbirine denk olması işlenen fiille o fiile denk
mukabele edilmesirdquo anlamına gelmektedir74 Fıkıhta ıstılah olarak ldquokasten birini oumllduumlren
kişinin karşılık olarak oumllduumlruumllmesini kasten işlediği yaralama succediluyla (muumlessir fiil)
mağdura bedenen-fiziken zarar vermiş bir kimseye benzeri bir şekilde ceza verilmesinirdquo
ifade eder75 Kısas kelimesi yerine literatuumlrde ldquokavedrdquo ( القود ) de kullanılmaktadır
69 Fahrettin b Osman ez-Zeylaicirc Tebyicircnursquol-hakacircik (Kahire Matbucircatuumlrsquol-Kuumlbra el-Emicircriyye h1313) 3
172 Ebucirc Muhammed Abdullah b Ahmed İbn Kudacircme el-Muğnicirc (Beyrut Dacircrursquol-fikr 1405) 10 163 70 Bkzİbn Huumlmam Fethuumlrsquol-kadicircr 5 340 71 Bkz Kacircsacircnicirc 7 67 İbn Abidicircn Reddursquol-muhtacircr (Beyrut Dacircrursquol-fikr 1992) 4 45 Muhammed b İdricircs
Şafilsquoicirc el-Umm (Beyrut Dacircrursquol-malsquorife 1990) 5 85 Ebursquol-Hasan Ali b Muhammd Macircverdicirc el-Hacircvicirc
(Kahire Mektebetuumlrsquol-Kahira 1968) 10 420 72 İbn Kudacircme el-Muğnicirc 10 164 73 Behnesicirc Mesrsquoucircliyetirsquol-cinacircicirc 220 74 Ebursquol- Huseyn Ahmed b Facircris Mulsquocemu mekacircyicircsursquol-luga thk Abdusselacircm Muhammed Harun (by
Dacircrursquol-fikr 1979 ) 5 11 Zebicircdicirc Tacirccursquol-arucircs (Kuveyt Tablsquoatu Kuveyt 1965) 35 98 75 Şamil Dağcı ldquoKısasrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c25 (Ankara TDV Yayınları
2002) 259
23
Kısas da had cezaları gibi oumlnceki semavi şeriatlerde mevcut olan bir cezadır İslam ceza
hukukunda Kurrsquoan suumlnnet ve icma ile sabittir76 Kısası gerektiren succedillar kasden
oumllduumlrme ve kasden yaralama succedillarıdır
İslam hukukunda gasp ve itlaf gibi mali zararlar veren succedillara muadelet prensibi tatbik
edildiği gibi77 mağdurun hayatını ortadan kaldıran veya bedenine zarar veren succedillara da
bu prensip uygulanmıştır Mağdurun istediği takdirde tıpkı gasp edilen malın itlaf
edilmemesi halinde aynen iade edilmesi itlafı halinde ise benzeri veya bedeli ile tazmin
edilmesi gibi oumllduumlrme ve muumlessir fiillerde de misliyle mukabelede bulunulur Ancak
mağdur istese bile engel teşkil eden sebeplerden dolayı aynen mukabele imkanı ortadan
kalkabilir ve bedeni cezanın yerini mali ceza alabilir Kısasın uygulanabilmesi iccedilin
failde fiilde ve mağdurda belli şartların bulunması gerekmektedir Hadlerde olduğu gibi
kısasda da ldquoakılrdquo ve ldquobuumlluğrdquo failde aranan genel şartlardır78 Aklı olmayanın ceza
ehliyeti olmadığından kısas da kendisine uygulanamaz Ancak İslamrsquoda kulların hakkı
heder edilmediğinden fukahanın ittifakıyla kısasın yerini diyet alır79 Hastalığın kısas
gerektiren fiilin muhakemesinden oumlnce ortaya ccedilıkması durumunda hadlerde olduğu gibi
mezhepler arasında farklı goumlruumlşler mevcuttur Hanefi ve Maliki fukahası muhakeme
esnasında da muumlkellef olmayı gerekli goumlrduumlklerinden akıl hastasının iyileşinceye kadar
muhakeme edilemeyeceği goumlruumlşuumlndedir Şafii ve Hanbeli fukahası accedilısından teklifin
succedilun işlenmesi esnasında bulunması yeterlidir Bu nedenle de akıl hastalığı muhakeme
oumlnuumlnde engel teşkil etmez Kısas cezasının infazından oumlnce ortaya ccedilıkan akıl hastalığı
ise yine Şafii ve Hanbeli fukahası accedilısından bir engel teşkil etmemektedir Ccediluumlnkuuml her
iki mezhebe goumlre ikrarla sabit olan had cezası dışında herhangi bir cezanın iptali soumlz
konusu değildir Malikilerde bir goumlruumlş hastanın iyileşmesinden uumlmit kesilmesi halinde
kısasın tamamen duumlşuumlp diyete doumlnuumlşeceğini savunurken succedillunun kurbanın yakınlarına
teslim edileceğini savunanlar da vardır Ebu Hanife ise infaz iccedilin succedillunun teslim
edilmesine kadar ortaya ccedilıkan hastalığın infaza engel olacağını savunmaktadır80
76 İbn Kudacircme el-Muğni 9 33 Ebucirc Bekicircr er-Razicirc Cessacircs Ahkacircmursquol -Kurrsquoacircn thk Muhammed Sacircdık
Kamhacircvicirc (Beyrut Dacircru İhyacircirsquol-Kuumltuumlbuumlrsquol-Arabicirc 1992) 1 187 77 Ebucirc Hamid Muhammed b Muhammed Gazzacirclicirc el-Veciz thk Ali Muavvıd (Riyad Darursquol-Erkam bin
Erkam1997) 1 208 Vehbe ez-Zuheylicirc Nazariyyacirctursquod-damacircn ve ahkacircmursquol-mesucircrsquoliyyetirsquol-medenicirc versquol-
cinacircicircfirsquol-fıkhirsquol-İslacircmicirc (Dımaşk Darursquol-Fikr 1982) 82 78 İbn Huumlmacircm Fethursquol-kadicircr 23 159 Ali b Nasr es-Salsquolebicirc Telkicircn fi fıkhırsquol-Malikicirc thk Muhammed
Sacirclis Saicircd el-Ganicirc (Riyad Mektebetu Nezzacircr Mustafa el-Bacircz ts) 468 Macircverdicirc el-Hacircvicirc 22 33 79 Husacircm Suheyl Nucircricirc ldquoEserursquol-cuumlnucircn ficirc tasarrufacirctirsquol-kavliyyeti versquol- filsquoliyyeti ficirc şericircatirsquol- İslamicirc
(Yuumlksek Lisans Tezi Cacircmiatursquon-Necacirchursquol-Vatanicirc 2013) 99 80 Abdulkadir Ucircdeh Teşricirclsquoursquol-cinaicirc 1 597- 598
24
163 Diyet
Arapccedila ldquovedyrdquo koumlkuumlnden gelen diyet kelimesinin soumlzluumlk anlamı oumldemek vermektir
Istılahta ise bir şahsın haksız yere oumllduumlruumllmesi sakat bırakılması veya yaralanması
durumunda ceza veya kan bedeli olarak oumldenmesi istenen mal veya para
kastedilmektedir81 Can bedeli veya uzuv karşılığında tazminat olarak da tanımlanan
diyet kasden oumllduumlrme ve yaralama succedillarında kısasın herhangi bir sebepten oumltuumlruuml tatbik
edilememesi halinde bedel taksirle birini oumllduumlrme ve yaralama durumundaysa asli
cezadır İslam ceza hukukunda oumllduumlrme sonucu oumldenen bedele diyet yaralama ve sakat
bırakma sonucu oumldenen maddi tazminata ise ldquoerşrdquo ifadesi oumlzellikle Hanefilerde tercih
edilmektedir Ayrıca ceninin oumlluumlmuumlne sebebiyet verilmesi halinde oumldenen tazminata da
ldquogurrerdquo82 denilmektedir Diyetin şerrsquoi delilleri Kurrsquoan suumlnnet ve icmadır
Bir insanın canına karşılık olan diyet Ebu Hanifersquoye goumlre yuumlz deve veya bin dinar altın
veya on bin dirhem guumlmuumlştuumlr İmameynrsquoe goumlre ise bunlardan başka iki yuumlz sığır veya
iki bin koyun veya iki yuumlz takım elbisedir83 Bununla beraber fukaha bu miktarları
mağdurların din cinsiyet oumlzguumlrluumlk gibi durumlarına bakarak da belirleyip belli
oumllccediluumllerden bahsetmişlerdir
Kasden gerccedilekleşen oumllduumlrme veya yaralama fiillerinde diyeti katil tek başına oumlder ve bu
konuda fukaha goumlruumlş birliği iccedilindedir Kasıtlı eylemlerde succedilluya taksitle oumldeme fırsatı
verilmezken tersi durumlarda uumlccedil sene vade yapma hakkı tanınır Sulh ve itiraf
durumunda da diyeti yine succedillunun kendisi oumlderken taksirli fiillerde oumldemeye succedillunun
acirckilesi de katılır84
Diyet oumldeme yuumlkuumlmluumlluumlğuumlnde akıl hastasının ceza ehliyetinin olmamasının bir tesiri
yoktur Bunun nedeni yuumlkuumlmluumlluumlğuumln haksız fiilden değil mağdurun koruma altına
alınmasından kaynaklanıyor olmasıdır Diyet bir youmlnuumlyle tazminattır ve hukuki
sorumluluğu devam etmekte olan akıl hastasının da verdiği zararı tazmin etmesi
gerekir85 Akıl hastasının ve ccedilocukların kasıtlı eylemleri hatayla yapılmış eylem gibi
81 Bardakoğlu ldquoDiyetrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi c9 (Ankara TDV Yayınları 1994)
473 82 Bkz Muhsin Koccedilak ldquoGurrerdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi c14 (Ankara TDV
Yayınları 1996) 211-212 83 Muhammed b Feracircmuz b Ali Molla Huumlsrev Duumlreruumlrsquo-Huumlkkacircm ccedilev Arif Erkan http
webvesiletuumlnnecatcom (29062019) 3 sy 84 Kacircsacircnicirc Bedacircilsquo 7 256 Elmalılı M Hamdi Yazır İslacircmHukuku ve Fıkıh Istılacirchları Kacircmusu (İstanbul
Eser Neşriyat 1997) 1 60 85 Yiğit İslam Ceza Hukuku 115
25
kabul edilerek kısaslar diyete ccedilevrilir ve akileye oumldettirilir86 Bununla beraber İbn Ruumlşd
Hanefi ve Maliki ulemasının diyetin acirckıleye Şafiicirclerin ise bizzat ccedilocuk ve akıl hastasına
oumldettirilmesi kanaatinde olduğunu ifade eder Mevcut ihtilafın da ccedilocuk ve akıl hastası
tarafından işlenen cinayetin diğer cinayet tuumlrlerinden hangisine daha ccedilok benzediği
hususundaki teredduumltlerinden kaynaklandığını duumlşuumlnmektedir87
164 Tarsquozir
Talsquozir soumlzluumlkte ldquoengellemek reddetmek zorlamak azarlamak kınamak ve terbiye
etmekldquo88 anlamlarına gelmekle beraber yardım tazim yuumlceltip saygı goumlstermekrdquo
manalarına da gelmektedir89 Bir fıkıh terimi olarak had succedilları ve cinayetlerdeki gibi
belirli cezası bulunmayan succedillara verilecek miktarı ve uygulanması youmlneticiye ve
hacirckime bırakılmış cezaları ifade eder90
Tarsquozir cezaları had ve kısas dışındaki miktarı naslarla belirlenmeyen hakimin takdirine
ve yetkisine bırakılan cezalardır Bu cezalar genel olarak ayet ve hadislerle yasaklanan
fiillerin karşılığı olarak verilmektedir fakat bunlarla sınırlı olmayıp yetkili idareci
tarafından kamu yararına konulmuş toplumun duumlzenini sağlamaya matuf yasaklara
verilen cezalar da bunlara dahil edilmiştir Bu cezalar meşruiyetini Kurrsquoan suumlnnet ve
icmadan almaktadır
Tarsquozir cezalarının miktarını belirleme yetkisi her ne kadar yetkili otoriteye bırakılmış
olsa da cezanın tatbikinde bireylerin ve toplumun maslahatı esas alınmakta91 yetkili
merci keyfi ve kuralsız davranamamaktadır Tarsquozir cezaları had ve kısası gerektiren
succedillar haricinde asli cezalardır ancak bu iki ceza tuumlruumlne ek olarak da verilebileceği
hususunda fukaha goumlruumlş birliği etmiştir
Genel kaide olarak tarsquozir cezasının azami sınırı asgari had cezasını geccedilmeyecek bir
miktar olarak belirlenmiştir Ancak bu genel kabulle beraber İslam ceza hukukunda
tarsquozir cezasının yelpazesi ccedilok geniş tutulmuştur Oumlluumlm dahil olmak uumlzere celde hapis
86 Ebursquol Huseyn Ahmed b Muhammed b Ahmed Kuducircricirc Muhtasarursquo-l Kuducircricirc thk Abdullah Nezicircr
Ahmed Nezicirc (Beyrut Muumlessesetursquor-Reyyacircn 2005) 456 Serahsicirc Mebsucirct 29 219 87 Ebursquo-Velicircd Muhammed b Ahmed b Ruumlşd Bidayetuumlrsquol-muumlctehid ccedilev Ahmed Meylacircnicirc (İstanbul Ensar
Neşriyat 2015) 3 518 88 Cemaluddin Muhammed b Muumlkerrem İbn Manzucircr Lisacircnursquol-Arab (Beyrut Dacircru Sacircdır ts) 4 561 89 Elmalılı M Hamdi Yazır İslacircmHukuku ve Fıkıh Istılacirchları Kacircmusu 5 137 90 Ali b Muhammed b Muhammed Cuumlrcacircnicirc Tarsquoricircfacirct (Beyrut Dacircrursquo1-kiatbirsquol-Arabicirc h1405) 85
Tuncay Başoğlu ldquoTarsquozirrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c40 (İstanbul TDV Yayınları
2011)198 İbn Kayyim el-Cevziyye İlsquolacircmursquol-muvakkıicircn (Beyrut Dacircrursquol-cicircl 1974) 2 118 Abdulvacirchid
b İsmail Ebursquol-Mehacircsin er-Rucircyanicirc Bahrursquol-mezheb thk Tacircrık Fethicirc es-Seyyid (Beyrut Dacircrursquol-kuumltuumlbirsquol-
ilmicirc 2009) 13 3 91 Osman Şekerci 20 27
26
suumlrguumln kınama tehdit nasihat teşhir goumlrevden uzaklaştırma tazmin ve mali cezalar
tarsquozir kapsamındaki farklı cezalardır Bu cezalar succedillunun durumuna ve fiilin
ciddiyetine goumlre tatbik edilegelmiştir92
Talsquozir cezasının vuumlcubunun tek şartı ldquoakılrdquodır93 Muumlmeyyiz olan ccedilocuklara youmlnelik
olarak Hz Peygamberrsquoin namaz emrinde olduğu gibi tersquodib amaccedillı tazir
uygulanabilirken akıl hastaları bu kapsamın dışında bırakılmıştır Akıl hastalarının ve
gayri muumlmeyyiz ccedilocukların fiilleri succedil kabul edilmediğinden tersquodib edilmezler94 Ebu
Zehra tarsquozirin terbiye eğitim ve genel caydırıcılık amacı guumlttuumlğuumlnuuml ifade eder Ne var
ki buumltuumln bunlar akıl hastalarında gerccedilekleşmediğinden ceza ile ibret almaları
uslandırılmaları soumlz konusu olmadığından ceza sadece eziyet olur Ancak şefkatle
iyileşebilecek olan bir hastaya da boumlyle bir muamelede bulunmak da insaniyet ile
oumlrtuumlşmez95 Ibn Kudame ise ccedilocuk ve akıl hastasının ebevynleri tarafından ahlakının
duumlzelmesi iccedilin doumlvuumllmelerinin iyi olabileceğini ifade etmektedir96
Peki akıl hastalığını ceza ehliyetini duumlşuumlren bir sebep olarak goumlren fukaha ve
muhakemeyi yuumlruumlten kadı succedilluda hastalığın varlığına ndash veya akıl hastalığı iddiasının
doğruluğuna- nasıl karar vermektedir Nesefi aklın varlığının anlaşılması hususunda
ancak accedilıkccedila muumlşahade edilebilir şeylere bakılarak karar verilebileceğini soumlyler Bu da
kişinin duumlnya ve ahireti iccedilin en iyi olanı seccedilmesi bir işi yaptığında veya terkettiğinde
sonucunun ne olacağını kestirmesiyle muumlmkuumlnduumlr Eğer kişi bir istikamet uumlzereyse aklı
mutedildir suumlrekli değişiyorsa aklı eksiktir97 Aynı şekilde Serahsicirc de aklın eksikliğinin
o kişiyi sınamak ve tecruumlbe etmek ile bilinebileceğini dile getirir98 Muhammed Naicircm
Yacircsin de Muumlsluumlman ulemanın koyduğu oumllccediluumltuumln failin succedil esnasındaki ve succedil
oumlncesindeki eylemlerinde akli durumuna işaret eden verilere bakmak olduğunu
hastalığın sebebi koumlkeni gibi ayrıntılara bakılmadığını ifade eder Yasin guumlnuumlmuumlzde
aynı oumllccediluumltlerin geccedilerli olduğunu hakimin succedillunun akli durumuna dair verileri aile
arkadaş ve yakın ccedilevresinde kapsamlı bir soruşturma yaparak toplaması gerektiğini
ifade eder Modern psikiyatrinin verilerini kullanmak hususunda ise muumlellif tedbirli
davranmaktadır Yasinrsquoe goumlre oumlncelikle soumlz konusu hastalığın fizyolojik kaynaklı
92 Bkz Esra Yakut ldquoTanzimat Doumlnemirsquone Kadar Osmanlı Hukukursquonda Taziri Gerektiren Succedillar ve
Cezalarırdquo Tuumlrk Hukuk TarihiAraştırmaları sy2 (2006) 25-40 93 Kacircsacircnicirc Bedacircilsquo 7 67 94 Abdullah Ccedilolak İslam Ceza Hukuku (Ccedilorum Kitap Duumlnyası 2018) 140 95 Ebucirc Zehra el-Cericircme 334 96 İbn Kudacircme Muğnicirc 9 68 97 Nesefi Keşfursquol-esracircr 2 467 98 Serahsicirc Mebsucirct 2 332
27
olması gerekir Daha sonra hastalığa ilişkin veriler -guumlvenilir ve uzmanların uumlzerinde
ittifak etmiş olduğu veriler olmaları şartıyla- adaletin gerccedilekleştirilmesinde bir vesile
olarak şu durumlarda kullanılabilir
1 Succedilluya dair beyanatlar yetersiz veya ccedilelişkili olursa
2 Succedillunun akli durumundaki değişiklik darbe almak gibi ani goumlzlemlenmesi muumlmkuumln
olmayan bir durumdan kaynaklanıyorsa
3 Şahitlerin beyanlarının değerlendirilmesi esnasında99
Bu araştırmada psikiyatri biliminin verilerinden istifadeyle belli hastalıkları ele
almadan oumlnce ifade edilmesi gereken oumlnemli bir konu da modern psikiyatri verileri ile
fıkıh arasındaki alışverişin sınırının tayin edilmesinin gerekliliğidir Muhammed Yacircsicircn
gibi bu konuda araştırma yapan muumlellifler kaccedilınılmaz olarak modern psikiyatrinin
sunduğu bilgileri kullanmak durumunda kalsalar da fıkhi ldquohastalıkrdquo oumllccediluumltuumlnuumln
farklılığına dikkat ccedilekmektedirler100 Cuumlnucircn kavramından ldquodaha kapsamlı olduğunurdquo
ifade ederek Yacircsin gibi isimlendirmedeki akıl hastaığı - ruh hastalığı ayrımını yapsın
veya yapmasın buumltuumln yazarlar hastalıkta temel oumllccediluumltuumln aklın lazımı olan ldquo idrakinrdquo
yokluğu olduğunu vurgulamaktadır101 İdrake herhangi bir tesiri olmayan
hastalıkbozukluk adını almış durumun tesirinde işlenen fiil de dolayısıyla fıkıh
accedilısından succedil olmaktan ccedilıkmayacaktır Oumlrneğin ldquocinsiyet disforisi (cinsel kimlik
bozukluğu) gibi modern psikiyatrinin hastalık kabul ettiği bir durumun tesiri altında
işlenen cinsel sapkınlıklar fıkhen cezayı gerektirecektir102
Burada zikredilmesi gereken oumlnemli bir kavram da ldquoiraderdquodir Bir şeyi istemek ve
seccedilmek anlamına gelen103 irade kavramı klasik literatuumlrde esas olarak ehliyeti ortadan
kaldıran sebepler arasında ikrah başlığı altında karşımıza ccedilıkmaktadır İkrah kişinin
kendisi dışında harici bir kuvveti temsil etmekte ve bu kuvvetin yaptırım guumlcuumlne goumlre
kişinin iradesine tesiri değerlendirilmektedir Modern hukukta ceza ehliyetinden daha
kapsamlı bir kavram olan ceza sorumluluğunda incelenen iradeye burada değinilme
nedeni buguumln akıl ve ruh hastalıkları zihinsel bozuklukluklar iccedilerisinde ele alınıyor
99 Muhammed NaicircmYacircsicircn ldquoEserrsquol-emracircdirsquor-rucirchiyyeti versquol-akliyyeti alacircrsquol- mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacircicircrdquo 43-47 100 Hucirclucircd binti Abdurrahman el- Muheyyiz ldquoAhkacircmursquol-mericircdirsquon-nefsiyyeti firsquol-fıkhirsquol-İslamicircrdquo (Doktora
Tezi Cacircmiatu İmam Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc h1432) 525 101 Ucircdeh Teşricircursquol-cinacirci 587 Behnesicirc el-Mesrsquoucircliyetirsquol-cinaicirc 218 Ebucirc Zehra el-Cericircme 327 Hucirclucircd binti
Abdurrahman ldquoAhkacircmursquol-mericircdirsquon-nefsiyyeti firsquol-fıkhirsquol-İslamicircrdquo 526 102 Ccedilalma duumlrtuumlsuumlne karşı koyamamakla karakterize Kleptomani hastalığı (ccedilalma hastalığı) da benzer bir
oumlrnek teşkil eder Bkz Emel Yılmaz ldquoİslam Ceza Hukukuna Goumlre Kleptomanide Ceza Ehliyeti Ve
Hırsızlık Fiilinin Sonuccedillarırdquo Bilimname 1 sy 37 (2019) 535-557 103 Yasin 56
28
olmasındandır Klasik fıkıh yaklaşımı itibariyle iradenin olması iccedilin akıl zorunluyken
aklın tek başına varlığı iradeyi zorunlu kılmamaktadır Dolayısıyla akıl hastalığının
soumlzkonusu olduğu yerde kişinin iradesi zaten yok demektir İradenin ortadan kalktığı
durumlar ise kişinin kendisi dışında guumlccediller olduğundan ldquoaklın varlığındardquo iradeyi
tamamen veya kısmen ortadan kaldıran ldquodacirchilirdquo bir kuvvete kapı aralanmamaktadır
Hatta Pezdevirsquonin cin ccedilarpması nedeniyle akli dengesi bozulanlarda sorumluluğun
devam ettiğiyle ilgili ifadesini burada hatırlanabilir Oysa TCKrsquonın mezkucircr
maddelerinde olduğu gibi bir akıl veya ruh hastalığı ldquoyoumlnlendirme yeteneğinirdquo (yani
iradeyi) hukuken kabul edilir derecede etkileyebilmektedir Kleptomani piromani gibi
modern hastalıkların varlığı iddialarıyla temyiz mahkemelerine başvurulabilmekte104 ve
cezalar duumlşebilmektedir105
104 http webbaltaciavtrakil-hastaliği-ile-ilgili-yargitay-kararları (1862019) 105 http webmemurlarnet (22072019)
29
BOumlLUumlM 2 AKIL VE RUH HASTALIKLARI
21 Tarihccedile
Akıl ve ruh hastalıkları zamana ve mekana goumlre değişen telakkilerle de olsa ccedilok eski
zamanlardan beri insanların malumu olmuştur Tarih oumlncesi devirlerde bu hastalıklara
yakalanan insanlar kafataslarına delik accedilmak suretiyle tedavi edilmeye ccedilalışılmıştır
Boumlylece hastalığa sebep olduğu duumlşuumlnuumllen koumltuuml ruhlar gibi doğa uumlstuuml varlıkların
ccedilıkacağına ve hastanın iyileşeceğine inanılmıştır106
Avruparsquoda XIX yuumlzyıla kadar akıl hastaları insani sayılamayacak ccedilok farklı
muamelelere maruz kalıyorlardı Almanyarsquoda olduğu gibi deliler kentlerin dışına
atılıyor kovalanıyor hac kafilelerine tuumlccarlara emanet ediliyor ccediloğu zaman da
gemilere bindirilerek kendi meccedilhullerine doğru yola ccedilıkarılıyorlardı Şehir dışına
suumlruumllmeyenlerse kapatılıyor barınma ve bakım uumlcretleri kent buumltccedilesinden karşılansa da
tedavi goumlrmeksizin sadece hapse atılıyorlardı107 Tedavisi muumlmkuumln ruhsal hastalık
belirtisi goumlsterenler ateşe atılarak ve işkence edilerek ruhları kurtarılmaya ccedilalışılıyordu
Orta Ccedilağ Avrupasında Hırıstiyan din adamları ruh hastalarının izlenmesi
yakalanabilmesi ve cezalandırılabilmesi iccedilin kitaplar yazıyorlardı 1486rsquoda yayınlanan
ldquoŞeytanın Ccedilekicirdquo (Malleus Maleficarum) adlı kitap bir yetki belgesi olarak iş
goumlruumlyordu108
Tuumlrk toplumunda cinlerin neden olduğu duumlşuumlnuumllen buumlyuumlk olasılıkla psikiyatrik
rahatsızlıkları Yusuf Has Hacibrsquoin ldquoefsuncurdquo olarak bahsettiği kişiler tedavi etmeye
ccedilalışıyorlardı109 Kırgız Hun Goumlktuumlrk ve Uygur doumlnemlerinde bu hastalara muumlzikle
tedavi metotları uygulanıyordu
İslam duumlnyasında mecnun şeyda divane meczub gibi farklı isimlerle anılan kimi
zaman velilikle bile ilşkilendirilen akıl ve ruh hastaları daha VIII asrın başından
itibaren kurulmaya başlanan tam teşekkuumllluuml hastanelerdeki oumlzel boumlluumlmlerde tedavi
goumlruumlyorlardı Semerkantlı Nizamicirc-i Aruzicircrsquonin eseri Ccedilehar Makale gibi akıl ve ruh
106 Hatunoğlu Aşkım ldquoTuumlrk İslam Hekimlerinin Psikoloji Biliminin Gelişimine Katkıları ve Psikolojik
hastalıklara Tedavi Youmlntemlerirdquo Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi sy 2 (2014) 256 107 Michael Foucault Deliliğin Tarihi ccedilev Mehmet Ali Kılccedilbay (Ankara İmge Kitabevi 2017) 32-36 108 Orhan Oumlztuumlrk ve Aylin Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları (Ankara Nobel Tıp Kitapevleri 2016)
3 109 Nil Sarı ve Burhan Akguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo Tuumlrkiyede Sık Karşılaşılan Psikiyatrik
Hastalıklar iccedilinde İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Etkinlikleri
Sempozyum Dizisi 62 2008) 3
30
hastalarının tedavilerinin anlatıldığı bazı risalelerde Racirczi ve İbn Sinarsquoya atfedilen şok ve
telkin tedavilerine oumlrnek teşkil edecek hikayeler bulunmaktadır110 Selccediluklu ve Osmanlı
doumlneminde hekimler psikolojik hastalıkların tedavisinde ilaccedil tedavisi ve perhizin yanı
sıra musiki kuş sesi ve su sesinden de istifade ederlerdi Hastalara kuş eti yedirilir
ccediliccedilek manzaraları seyrettirilir Kurrsquoan okunur ve el sanatlarıyla meşgul edilirlerdi
Hastanelerde ccediliccedilek yetiştirilir bunların hem guumlzelliğinden hem kokusundan istifade
edilirdi (oumlzellike lale suumlmbuumll reyhan karanfil deveboynu yasemin nesrin gibi)111 13
yuumlzyılda inşa edilen duumlnyanın ilk tıp fakuumlltesi olarak kabul edilen Kayseri Gevher
Nesibe Daruumlşşifası bu hastanelerden biriydi İccedilerisinde ruh hastalıkları koğuşu ve akıl
hastanesi bulunan şifahanede hastalar musiki ile tedavi goumlruumlyorlardı112
Hipokrat Galen gibi antik doumlnem hekimlerinin eserlerinden etkilenen İbn Sina Racirczi
gibi Tuumlrk hekimleri beden ve akıl hastalıklarının bedendeki unsurların (ahlacirct-ı erbaalsquo
denilen sarı safra kara safra kan ve balgam) dengesizliğinden kaynaklandığına
inanıyordu113 Oumlrneğin macircl-i huumllya olarak bilinen melankoli kara safra kaynaklı bir
hastalık olarak duumlşuumlnuumlluumlyordu Sevdacirc ldquoruh-i nefsanirdquoyi bozduğundan organik bozukluk
psişik belirtilere neden oluyordu114 Ancak sebepler bununla sınırlandırılmayıp
hastalığın kuruntu aşırı duumlşuumlnme gibi psikolojik nedenlerden beyindeki bir
bozukluktan veya yanlış beslenmeden olabileceği de kabul ediliyordu115
XV ve XVII yuumlzyıllara ait Tuumlrkccedile tıp yazmalarında akıl ve sinir hastalıkları bedensel
hastalıklardan ayrılmadan baş hastalıkları tasnifi iccedilinde yer almaktadır Hastalıkların
maddi unsura bağlanması devam etmiş benzer belirti goumlsterenler aynı başlık altında
muumltalaa edilmiştir ldquoEnvacirc-ı divaneliklerrdquo başlığı altında ortak oumlzellikleri saldırganlık
olan mania dauumlrsquol-kelb subara ve kutrub hastalıklarına yer verilirken ccedileşitli hastalık
belirtileri de hastalık olarak ele alınmıştır Aşırı uyku (hipersomnia nevm-i muumlfrit)
birdenbire donakalma (katatoni veya katalepsi ahze) kişinin ccedilok kuumlccediluumlk bir ccedilocuk veya
yaşlı bir insan gibi davranması anlamında zeka geriliği (eblehlik gaflet) ve melankoliye
neden olabilecek ldquoaşkrdquo bunlardan birkaccedilıdır
110 Sarı ve Akguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 4 111 Hatunoğlu ldquoTuumlrk İslam Hekimlerinin Psikoloji Biliminin Gelişimine Katkıları ve Psikolojik
hastalıklara Tedavi Youmlntemlerirdquo 256 112 http webdeontolojihacettepeedutr (04082019) 113 Sarı ve Akguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 4 114 Sarı veAkguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 10 115 Peter E Pormann ldquoTıprdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c 41 (İstanbul TDV Yayınları
2012) 101-111
31
Hastanelerin yanı sıra Anadolursquoda bulunan tekke ve ocaklar da ruh ve sinir
hastalıklarının tedavisinde hizmet veriyordu Hastalar tekkelerin kendi tekniklerine goumlre
kimi zaman tuumlrbede yalnız başına yatırılıyor kimi zaman saldırgan olanlar suumlkunete
kavuşuncaya kadar direğe bağlanıyor ve muumlshil şerbeti verilerek iyice takati azaltılarak
okuma suretiyle telkinle tedavi ediliyordu 116
XVII yuumlzyılın sonlarına doğru Fransarsquoda ldquoruh hastalarını zincirden kurtaran hekimrdquo
olarak maruf Pine ile akıl ve ruh hastalarının tedavisinde insancıl bir akım baş goumlsterdi
Bu akımın diğer Avrupa uumllkelerine ve ABDrsquoye de yayılmasının ardından XIX
yuumlzyılın başından itibaren modern psikiyatri inşa edilmeye başlandı ve XX yuumlzyılda
psikiyatri hızla gelişti Bu gelişmelerden biri de akıl ve ruh hastalıklarının tanımlanması
ve sınıflandırılmasında ortak bir dilin oluşmasını sağlayan DSM ve ICD tanı ve
sınıflandırma kitaplarının yayınlanması olmuştur DSM (Diagnostic and Statistical
Manual of Mental Disorders Ruhsal Bozuklukların Tanı ve Sınıflandırma El Kitabı)
APA (American Psychological Association Amerikan Psikoloji Derneği) tarafından
yayınlanmakta olup en son beşinci suumlruumlmuuml yayınlanmıştır Buguumln enduumlstri siyaset ve
hukuk gibi alanlarda da merkezi etkiye sahiptir117 ICD (International Classification of
Diseases Hastlıkların Uluslararası Sınıflandırılması) ise Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuuml
tarafından yayınlanmaktadır Tuumlrkiyersquode uygulamada hastalıkların sınıflandırılmasında
ve kodlanmasında uluslararsı dizgeye uymak gerekmektedir DSOuml ile yapılmış ve
devletleri bağlayıcı anlaşmalara goumlre hastane kayıtlarında ICD dizgesine uymak
zorunludur118 ICDrsquonin son suumlruumlmuuml ICD-10 dur Tezimizde ulaşabildiğimiz kaynakların
hemen hemen hepsinde tercih edilmiş olması nedeniyle DSM tanı oumllccediluumltleri
kullanılacaktır DSM-Vrsquoin tezimize kaynaklık eden araştırmaların yenilenmesi iccedilin
yakın sayılabilecek bir tarihde yayınlanmış olması (2013) nedeniyle de DSM-IV
ağırlıklı olacaktır
22 Akıl ve Ruh Hastalığının Tanımı
Akıl ve ruh hastalıklarına dair DSM ve ICD merkezli bir tanım vermeden oumlnce buguumln
psikiyatri ve psikolojide bir terim kargaşasının varlığına ve akıl ruh gibi kavramların
metafiziksel soyutlanmayla beraber anlamsal değişimlere uğramış oduğuna dikkat
116 Sarı veAkguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 10-13 117 Atbaşoğlu EC Guumlloumlksuumlz Sinan ldquoBilim Psikiyatri ve DSMrsquolerrdquo Tuumlrk Psikiyatri Dergisi 24 sy3
(2013) 203 118 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 175
32
ccedilekmemiz gerekir Oumlrneğin ldquoRuh Sağlığı ve Bozukluklarırdquo adlı eserlerinde Oumlztuumlrk ve
Uluşahin ldquomentalrdquo ve ldquopsikolojikrdquordquoakılrdquo ve ldquoruhrdquo kelimelerinin anlamlarını ayırt
etmenin zor olduğunu ifade ediyor Ayrıca akıl soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağdaş psikolojide
kullanılmadığını belirtirken ldquoruhrdquo soumlzcuumlğuumlnuumln kullanımında da sinir sisteminin işlevleri
dışında soyut eski bilim dışı bir anlama goumlnderme yapılamayacağını ifade etmek
ihtiyacını hissediyor119 Bunlara ek olarak buguumln psikiyatri ve psikoloji sahasında genel
olarak ldquohastalıkrdquo (illness المرض ) kelimesi yerine - oumlzellikle bu kelimenin olumsuz
psikolojik etkilerinden kaccedilınmak maksadıyla- ldquobozuklukrdquo (disorder الإضطرابات)
kelimesi tercih ediliyor120 Bu tezde hem muasır fıkıh litaratuumlruumlnde hem Tuumlrk hukuk
literatuumlruumlnde yerleşmiş olması ve halen mevcudiyetini koruması nedeniyle akıl ve ruh
hastalıkları ifadesi tercih edilmiştir
Modern psikiyatri ve psikoloji uzmanları akıl ve ruh hastalıklarına (psikopatolojiye)
dair kabule şayan bir tanım yapmayı guumlccedil bulmuşlardır121 DSM-IV şoumlyle bir accedilıklama
yapmaktadır ldquoBu el kitabı her ne kadar zihinsel bozuklukların bir tasnifini yapsa da
itiraf etmek gerekir ki hiccedilbir tanım ldquozihinsel bozukuluklarrdquo kavramının tam sınırlarını
belirleyemeyecektir Zihinsel bozukluk kavramı tıp ve diğer bilim kavramları gibi
buumltuumln durumları iccedileren tutarlı kullanışlı bir tanımdan yoksundurrdquo122 DSM-5rsquoe goumlre
akıl hastalığı (zihinsel bozukluk) ldquozihinsel faaliyetin altında yatan psikolojik biyolojik
veya gelişimsel aşamalardan birindeki işlev bozukluğunu yansıtan bireyin bilişsel
faaliyetlerinde duygusal duumlzeninde veya davranışlarında klinik olarak belirgin
rahatsızlıklarla karakterize olan bir sendromdurrdquo123 Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuuml akıl
hastalıkları iccedilin ldquoakıl hastalıkları farklı semptomlara sahip oldukccedila kapsamlı sorunları
iccedilermektedir Bununla beraber bu hasatalıklar genellikle birtakım anormal duumlşuumlncelerin
duyguların davranışların ve başkalarıyla ilişkilerde anormalliklerin birleşimi ile
karakterize edilmektedirrdquo 124accedilıklamasını yapmaktadır
Akıl ve ruh hastalığının ne olduğu etrafındaki tartışmalardan dolayı olsa gerek
psikiyatri ile ilgili kitaplar genel olarak incelendiğinde akıl ve ruh hastalığından ziyade
akıl ve ruh sağlığının tanımlanmış olduğu goumlruumllmektedir Akıl ve ruh sağlığı genel
olarak bireyin kendisi ve ccedilevresiyle uyumlu ve dengeli bir ilişki iccedilerisinde olması olarak 119 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 13 120 Yacircsicircn ldquoEserursquol-emracircdinrsquonefsiyyeti versquol-akliyyeti alacircrsquol- mesrsquoucircliyyetirsquol-cinaicircrdquo 17 121 Adrian Rain The Psychopathology of Crime ( London Academic Press Inc 1993) 3 122 Dan J Stein vd ldquoWhat is a Mental Psychiatric Disorder From DSM-IV to DSM-Vrdquo Psychological
Medicine 40 sy 11 (2010) 1759-1765 (doi 10 1017S0033291709992261) 123 http webpsychologytodaycom (0207 2019) 124 http webwhoint (0207 2019)
33
tanımlanırken aksi ise ruh hastalığına işaret etmektedir Psikolojik rahatsızlık yaşayan
kişiler duygu duumlşuumlnce ve davranışlarında suumlreklilik arz eden tutarsızlıklar aşırılıklar
uygunsuzluklar ve yetersizlikler sergilemektedirler Oumlyle ki neticede kişinin guumlnluumlk
ritmik hayatı ve sosyal ilişkileri bozulmaktadır125 Yukarıdaki satırların da işaret ettiği
gibi bir insana ruhsal hastalık teşhisinin konulabilmesi iccedilin kişide hastalıkla ilgili bazı
şartlar aranmaktadır Bunlar Belirtilerin belirli oran ve suumlrede var olması kişiyi ya da
ccedilevresini rahatsız etmesi ve kendini ya da ccedilevresini ccedilare arayışına suumlruumlklemesidir
Belirli bir suumlredir mevcut olan bir grup belirtinin kişinin guumlnluumlk işlevselliğini bozması
uumlzerine ruhsal hastalık tanısı konur
Birccedilok ruhsal hastalık ilaccedil ya da psikolojik tedavi yardımıyla kolayca
duumlzelebilmektedir Ancak bazı ruhsal hastalıklar nispeten her ne kadar az goumlruumllseler de
ccedilok daha zor duumlzelebilmektedir Bu hastalıklara yakalanmış olan bireyler bireysel
guumlccedilluumlkler yaşamakta ccedilevrelerine ve topluma da oldukccedila fazla sıkıntı yaşatabilmektedir
Akıl hastalarının oumlzellikle de paranoyak semptomlar goumlsteriyorlarsa normal insanlara
goumlre daha fazla şiddet eğiliminde olduklarını goumlsteren deliller vardır126
Tezimizde dikkate aldığımız DSM-4rsquouumln tasnifine goumlre akıl ve ruh hastalıklarının veya
modern tabirle zihinsel bozuklukların tasnifi genel olarak şoumlyledir
1 Genellikle ilk kez bebeklik ccedilocukluk ya da ergenlik doumlneminde tanısı konan
bozukluklar Oumlrneğin Ağır mental retardasyon dikkat eksikliği ve yıkıcı davranış
bozuklukları
2 Delirium demans amnestik ve diğer bilişsel bozukluklar
3 Genel tıbbi bir duruma bağlı mental bozukluklar
4 Madde kulanımına bağlı bozukluklar
5 Şizofreni ve diğer psikotik bozukluklar
6 Duygudurum bozuklukları
Depresif ve bipolar bozukluklar bunlardandır
7 Anksiyete bozuklukları
8 Somatoform bozukluklar
9 Yapay bozukluklar
10 Dissosiatif bozukluklar
125 Ruh Sağlığı Kavramı ve Psikolojik Bozukluklar http webaydinpoltr (22042019) 126 Eric Silver ve Brent Teasdale ldquoMental Disorder and Violence An examination of Stressful Life
Events and Impaired Social Supportrdquo Social Problems sy 52 (2005) 62-78 Sheilagh Hodgins ldquoMental
Disorder Intellectual Deficiancy and Crimerdquo Archieves of Gen Psychiatry sy 49 (1992) 476-483
34
11 Cinsel bozukluklar ve cinsel kimlik bozuklukları
12 Yeme bozuklukları
13 Uyku bozuklukları
14 Başka yerde sınıflandırılmamış olan duumlrtuuml kontrol bozuklukları
15 Kişilik bozuklukları
16 Uyum bozuklukları
Bu tezde mezkur hastalık (bozukluk) grubu iccedilerisinden adli psikiyatri kaynaklarına goumlz
atıldığında şiddet ve succedil ile olan bağlantısı oumlne ccedilıkan şizofreniye ve duygudurum
bozukluklarından majoumlr depresyon ve bipolar bozukluğa yer verilecektir
23 Şizofreni
Şizofreni hastalığı yukarıda bahsedilen nadir fakat zor psikolojik hastalıklardan biridir
Geccedilen yuumlzyıldan beri psikiyatristleri en ccedilok uğraştıran bu karmaşık hastalığın ccedileşitli
youmlnleri hala accedilıklanamamıştır127 Genellikle belirgin halluumlsinasyonlar veya sanrılarla
(hezayanlarla) ilerleyen bilişsel duygusal veya fonksiyonel bozukluklarla değişkenlik
goumlsteren kronik genellikle tekrar eden bir hastalıktır Bireyin oumlzbakım becerilerindeki
sorunlarla beraber gerccedilekle gerccedilek olmayanı ayırt edebilme yetisinde zorluklara neden
olur128
Hiccedilbir sınır tanımayan bu hastalık her yerde her ırktan her sınıftan insanda cinsiyet
ayrımı yapmaksızın eğitim ve din farkı goumlzetmeksizin ortaya ccedilıkabilir129 Bununla
beraber hastalığın sosyo-ekonomik youmlnden duumlşuumlk veya duumlzensiz kesimlerde daha ccedilok
goumlruumllduumlğuumlne dair veriler bulunmaktadır Ne var ki gelişmiş uumllkelerde hastalığın
seyiroumlzellikleri daha ciddi olmaktadır ve bu uumllkelerde de yine kent merkezlerinde
goumlruumllme oranı kırsal kesimlere goumlre 2-4 kat artrmaktadır130
Şizofreninin sıklığına dair yapılan ccedilalışmalar duumlnya nuumlfusunun 1rsquoinden daha azının
bu hastalıktan etkilendiğini goumlstermektedir131 Yani her yuumlz insandan birinde yaşamının
bir doumlneminde şizofreni gelişir132 Bu hastalık Amerikarsquoda yetişkin nuumlfusun 02 ndash
2rsquosini yani 45 milyon insanı etkilemekte ve ruh sağlığı hastanelerinde bulunan
127 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 189 128 Ruhi Yavuz ldquoŞizofrenirdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklarrdquo iccedilinde edMuumlfti Uğur
vd (İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Tıp Eğitimi Etkinlikleri
Sempozyum Dizisi 2008) 49 129 Yıldız Şizofreni 7 Ertuğrul Koumlroğlu Şizofreni (Ankara Hekimler Yayın Birliği 2016) 16 130 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozuklukları190 131 Yavuz ldquo Şizofrenirdquo 50 132 Koumlroğlu Şizofreni 16 Yıldız Şizofreni 7
35
hastaların yaklaşık 30rsquounu oluşturmaktadır Hastalığın sıklığının ve yaygınlığının
erkekler ve kadınlar arasında eşit olduğu bazı kaynaklarda belirtilse de133 erkek ve kadın
arasında farklılık goumlsterir Son yıllarda yapılan ccedilalışmalarda erkeklerde kadınlara
nispeten 09- 24 oranında daha sık goumlruumllduumlğuuml ve daha erken yaşta ortaya ccedilıkıp daha
zor tedavi edildiği tespit edilmiştir 134
Şizofreni daha ccedilok ergenlik yıllarının sonlarında ve genccedil erişkinlik doumlneminde başlar
En sık başlama yaşı olarak kaynaklarda 16-30135 18-45136 ve erkeklerde 15-25
kadınlarda 25- 35137 aralıkları verilmektedir
Şizofrenlerin yaklaşık yarısı hayatlarında en az bir kere intihar girişiminde bulunurken
12-13rsquouuml hayatlarına bu şekilde son vermektedir Bu hastaların 75rsquoinden fazlası
sigara 30-50rsquosi alkol ve 5-10rsquou da esrar kulanmaktadır Evsizlerin 13 ndash 23rsquouuml de
şizofrendir138 Hastalık bu tanıyı almış olan kişileri ve ailelerini oumlnemli oumllccediluumlde etkiler ve
yeterince tedavi edilmediğinde topluma insanlığa maliyeti ccedilok yuumlksek olur Şizofreni
beynin fiziksel yapısında ve fonksiyonunda ortaya ccedilıkan bir sorundur ve bu hastalıkta
duyarlılık ve yatkınlığın roluuml diğer ruhsal hastalıklara goumlre daha belirgindir139
231 Tarihccedile
Mısır papiruumlslerinde eskiccedilağ Sanskrit yazılarında Ccedilin tıp metinlerinde şizofreniye
rastlanmakta140 ve Hipokrat okuluna bağlı Yunan hekimlerin yazılarında şizofrenik
tuumlrde belirtiler goumlsteren hastalıkların tanımlandığı bilinmektedir Orta Ccedilağ Avruparsquosında
da korku uyandıran ve şeytana tutulduğu duumlşuumlnuumllen insanların oumlnemli bir kısmı da
kuşkusuz şizofreni hastalarıydı 17 yuumlzyılda Avrupalı hekimlerden bazısının bu
hastalığı az ccedilok tanıdıklarını goumlsteren yazılar vardır141 Uumllkemizde Kapadokya youmlresinde
yaşamış Areteus ve İS II yuumlzyılda yaşamış Soranus şizofrenik tepkilerden bazılarını
133 Rod Plotnik ve Haig Kouyoumdjian Psikolojirsquoye Giriş ccedilev Tamer Geniş (İstanbul Kaknuumls Yayınları
2007) 538 134 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı 190 Yavuz ldquoŞizofrenirdquo 53 135 Koumlroğlu Şizofreni 16 136 Alp Uumlccedilok ldquoŞizofreni ve Benzeri Psikozlarrdquo Ruhsal Hastalıklar iccedilinde ed Nevzat Yuumlksel (Ankara
Nobel Tıp Kitapevleri 2006) 8 130 137 Salih Yaşar Oumlzden Adli Psikiyatri (İstanbul Nobel Akademik Kitapccedilılık 2015) 121 138 Oumlzden Adli Psikiyatri 122 139 Yıldız Şizofreni 21 140 Edward HTaylor Assesing Diagnosing and Treting Serious Mental Disorders A Biological
Approach (Oxford Oxford University Press 2014) 109 141 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 189
36
guumlnuumlmuumlze oldukccedila yakın bir şekilde tanımlamıştır142 Alman ruh hekimi Emil Kraepelin
bu hastalığı erken yaşlarda başlayan varsanı (halluumlsinasyon) ve sanrılarla giden
suumlreğen olan ve bilişsel yıkıma yol accedilan erken bunama (dementia praecox) olarak
tanımlamıştır İsviccedilreli ruh hekimi Eugen Bleuler ise bu hastalıkta zihinsel işlevlerdeki
yarılmanın ya da boumlluumlnmenin oumlnemli olduğunu vurgulamış erken başlamanın veya
bunama ile sonuccedillanmanın zorunlu olmadığını soumlylemiştir 1911rsquode hastalığa
Yunancarsquoda yarılmış akıl anlamına gelen schizo-phrenia adını vermiştir143 1937rsquode ise
Alman ruh hekimi Kurt Schneider bu hastalık iccedilin tipik olabilecek belirtileri
tanımlamıştır144
Guumlnuumlmuumlzde uzmanlar bu hastalık iccedilin aynı tanı oumllccediluumltlerini kullanarak teşhis
koymaktadır Aslında şizofreninin kendine oumlzguuml bir belirtisi olmayıp ancak belirtiler
kuumlmesinin bir doumlnemde bireyin yaşamına olan etkisi goumlz oumlnuumlne alınarak tanı konur
Buguumln ruhsal hastalıkların tanımlanmasında kullanılan iki tanı dizgesi DSM-5 ve ICD-
10 de şizofreni tanısı goumlzleme ve hasta oumlykuumlsuumlne dayanmaktadır Şizofreni iccedilin kesin
labaratuar incelemesi sonucu elde edilen bir bulgu ya da fizik muayene bulgusu
olmadığı iccedilin tanı koymak goumlruumlşmeye davranışların incelenmesine ve ruhsal bulgulara
dayanmak zorundadır145
DSM-5rsquoe goumlre şizofreni tanı oumllccediluumltleri şunlardır
Aşağıdaki belirtilerden en az ikisi en az bir ay suumlreyle hastada bulunuyor olmalıdır
(tedavi edilmişse bu suumlre daha kısa olabilir )
Sanrılar (Duumlşuumlnce bozuklukları )
Varsanılar (Algı bozulmaları )
Dağınık duumlşuumlnceler (dağınık ccedilağrışımlar konu dışı sapmalar tutarsız duumlşuumlnce
yapısı)
Hareket ve davranışlarda uygunsuzuk (dağınık ya da donakalımsal hareketler
davranış bozulması)
Duygulanımda donuklaşma duumlşuumlncede yoksullaşma irade azalması
Kişinin işinde toplumsal ilişkilerinde ve oumlzbakımında oumlnceki duumlzeye goumlre bir gerileme
yıkım goumlruumllmelidir
142 Engin Geccediltan PsikodinamikPsikiyatri ve Normal dışı Davranışlar (İstanbul Remzi Kitabevi 2000)
121 143 Yunancarsquoda schizis boumlluumlnme parccedilalanma phren zihin anlamına gelmektedir Arapccedila kaynaklarda
şizofreni الفصام olarak karşımıza ccedilıkmaktadır 144 Bkz Marc-Louis Bourgeois Şizofreni (Ankara Dost 2016) 13-39 145 Yıldız Şizofreni 27
37
Bozukluk oumlncuuml veya kalıntı belirtileri de kapsayabilmekle beraber en az altı aydır
suumlruumlyor olmalıdır
Belirtiler başka bir beyin bozukluğundan alkol madde ve ilaccedil kullanımından başka
ruhsal bozukluklardan kaynaklanıyor olmamalıdır146
Bu oumllccediluumltler karşılanıyorsa kişinin tanısı şizofreni olarak belirlenebilir Belirtiler her
zaman tam olarak şekillenmemiş olabileceği gibi aralarında da sinsi dalgalı geccedilişler
goumlruumllebilir hastalık suumlresince suumlrekli goumlruumllmeyebilirler Her hasta tuumlm belirtileri her
zaman goumlstermez ve her hastanın belirtileri kendine oumlzguuml olabilir Yukarıdaki belirtilere
ek olarak hastalığa eşlik eden başka belirtiler de olabilir Şizofreni teşhisi konmuş
bireylerin genel oumlzelliği hem bireysel bakımlarında hem toplumsal işlevsellik
alanlarında ccedilalışma okuma ve ebeveyn sorumluluklarında birtakım sorunlar yaşıyor
olmalarıdır Ayrıca ccediloğunun iccedilgoumlruumlsuuml yoktur yani hasta olduklarını kabul etmezler147
Şizofreni beynin bir gelişim bozukluğu olarak kabul edilir fakat bu bozukluğun hastalık
olarak ortaya ccedilıkmasında biyolojik psikolojik ve sosyolojik farklı etkenlerin rol aldığı
da var sayılmaktadır148 Hastalığın sebebi tam olarak bilinmemekle beraber nedenine
dair farklı tezler mevcuttur Genetik olup olmadığı ile ilgili ccedilarpıcı sonuccedillar tek yumurta
ikizleri ile yapılan ccedilalışmalardan gelmektedir Bu ccedilalışmalara goumlre tek yumurta
ikizlerinde hastalığın goumlruumllme oranı 50rsquodir 1930rsquoda duumlnyaya gelen ve genlerinin
100rsquouumlnuuml paylaşan doumlrduumlz kız kardeşlerin doumlrduumlne de şizofreni teşhisi konması da
genetik mirasa ilginccedil bir oumlrnektir149 Anne ve babanın ikisinin de hasta olması
durumunda hastalık riski 35- 46 arasındadır Yakın akrabalarda hastalık olması
halinde normal nuumlfustakine nispeten hastalığın goumlruumllme oranı 7-10 kat artmaktadır150
Ccedilevresel faktoumlrler arasında hamilelik ve doğum komplikasyonları kan uyuşmazlığı
annenin madde kullanımı gibi faktoumlrlerin etkili olabildiği var sayımıyla beraber151
hastalığa yatkınlığı olan kişilerde stresli ccedilevresel etkenlerin şizofreni semptomlarının
gelişmesine katkıda bulunduğu tezi de bunlardan biridir Şizofreninin beyinde belli
alanların yapısal bozukluğu ile ilişkili olduğuna dair fizyolojik yaklaşımlar ve dopamin
artışının seratonin azlığının bu hastalığa neden olduğuyla ilgili noumlrokimyasal tezler de
146 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 203 147 Koumlroğlu Şizofreni 16 148 William Bobo ldquoThe Neurobiology of Schizophreniardquo Psychiatry iccedilinde edAllanTasman vd (West
Sussex Wiley 2008) 300 149 Plotnik ve Kouyoumdjian Psikolojirsquoye Giriş 539 150 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 216 151 Yavuz ldquoŞizofrenirdquo 50
38
burada zikredilmelidir152 Buguumln tespit edebildiğimiz kadarıyla hastalık
değerlendirilirken bio-psiko-sosyolojik yaklaşımla hareket edilerek mezkur
yaklaşımlardaki etkenlerin hepsinin etkileşim iccedilinde olabileceği goumlz oumlnuumlnde
bulundurulmaktadır
232 Belirtiler
Psikotik153 bir bozukluk olan şizofreniye yatkınlığı olan bireylerde şizofreni gelişmeden
oumlnce hastalığa işaret eden bazı belirtiler fark edilebilir Şizofreni hastalarının geccedilmişe
youmlnelik video kayıtları incelendiğinde bazılarının akranlarına goumlre daha zayıf duygusal
tepkiler goumlsterdikleri duygusal tepkilerinin kardeşlerinden farklı olduğu
toplumsallaşmaktan dayanışma birliktelik ve rekabete dayalı oyunlardan uzak
durdukları sıklıkla da hareket ve dikkat sorunları yaşadıkları saptanabilmektedir154
Kimi hastalarda başlangıccedil ccedilok yavaş ve sinsi olabilir Genellikle ilk belirtileri
depresyon guumlnluumlk aktivitelerden zevk alamama ve toplumdan uzaklaşmaktır Hasta
başlangıccedilta sıklıkla okuduğunda odaklanamamaya başlamak sayısal becerilerinin
duumlşmesi unutkanlaşmak ve mantıksal ilişkiler kurmakta guumlccedilluumlk ccedilekmek gibi zihinsel
işlev bozuklukları goumlsterir155 İccediline kapanık halde kendi duumlnyasında garip duumlşuumlnce ve
davranışlarla dolaşmaya başlar İlgi ve merakını kaybedebilir Aşırı dinsel uğraşlar
doğauumlstuuml guumlccedillere ilgi artışı aşırı oumlzdoyurum gibi takıntılı duumlşuumlnce ve davranışlarla
alttan alta hastalık suumlrecinin etkisine girmiş olabilir156 Hastaların aileleri bu tuumlr
sorunları ergenlik sorunları olarak goumlruumlp geccediliştirebilirler ya da ccedilocuklarının giderek
gerccedileklerden koptuğunu fark etmeyebilirler Uzmana başvurduklarında da bu yaşlarda
bu tuumlr davranışların normal olduğu soumlylenebilir ccediluumlnkuuml erken evrelerde tanı koymak
guumlccediltuumlr157 Aslında şizofreni sanrı ve taşkınlık gibi belirtileri ortaya ccedilıktığında başlıyor
gibi goumlruumlnse de başlangıcının ccedilok daha gerilere gittiği soumlylenebilir
Şizofeninin belirtileri hemen hemen her hastada bir veya birkaccedilı bulunan psikoz
belirtileri negatif belirtiler bilişsel bozukluklar duygudurum bozuklukları ile davranış
152 Salih Yaşar Oumlzden Adli Psikiyatri (Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2015) 122 153 Psikoz psikolojik veya başka nedenlerle gerccedileği değerlendirme yeteneğinin kaybolduğu durumları
tanımlamaktadır 154 Yıldız Şizofreni 30 155 Koumlroğlu Şizofreni 16 156 Yıldız Şizofreni 31 157 Koumlroğlu Şizofreni 17
39
bozuklukları şeklinde tasnif edilebilir158 Her hastada her belirti goumlruumllmediği gibi bir
hastada da bazıları oumlne ccedilıkabilir kimi zaman goumlruumlnuumlp kimi zaman ortadan kaybolabilir
Psikoz belirtilerine pozitif belirtiler de denmektedir Bunlar zihinsel fonksiyonlardaki
aksaklıklar nedeniyle oluşan normalin dışında fazlalık aşırılık ve saccedilmalık olarak
varsayılan halluumlsinasyonlar hezeyanlar katatonik belirtiler ve konuşma bozukluklarıdır
159 Hezeyanlar (sanrılar) kişinin iccedilinde yaşadığı kuumlltuumlruumln ve bağlı olduğu dinin
muumlntesiplerince paylaşılmayan yanlış inanışlardır Birccedilok tuumlruuml vardır Hastanın gizli
oumlrguumltlerin kendini izlediği birilerinin onu zehirlemek istediği gibi kuşkuculuk
hezeyanları veya oumlzel yeteneklerinin oumlzel becerilerinin olduğuna (oumlrn Mesih olduğuna
Tanrı olduğuna inanması) gibi sık goumlruumllen buumlyuumlkluumlk hezeyanlarıyla bir organının
ccediluumlruumlmuumlş olduğuna inandığı bedensel hezeyanlar ve eşe ya da sevgiliye şiddet
kullanımıyla sonuccedillanabilen kıskanccedillık hezeyanları bunlardan bazılarıdır160
Haluumlsinasyonlar (varsanılar) başkalarının tecruumlbe etmediği gerccedilek olmayan duyusal
algılardır yani kişi dışsal bir uyarı olmaksızın işitme goumlrme tatma koku alma ve
dokunma duyu alanlarında varlıklar algılar Şizofreni tanısı almış kişilerin doumlrtte uumlccediluumlnde
işitme doumlrtte birinde goumlrme halluumlsinasyonları olur İşitme varsanıları ldquokendini asrdquo
ldquoMurat korkağın tekirdquo gibi genelde olumsuz sesler olabilir Bedenine elektrik verildiği
kolunun bacağının kesildiği veya goumlruumllmeyen yaratıkların kendisiyle cinsel ilişkiye
girdiği gibi şeyler dokunma varsanısına oumlrnek verilebilir Dışarıdan bakıldığında kişinin
kendi başına guumlluumlyor konuşuyor olması işitme halluumlsinasyonun goumlstergesidir Hastalar
halluumlsinasyonları ccediloğunlukla gerccedilek kabul eder ve ona goumlre davranır161 Bu
halluumlsinasyonlar ciddi şiddet eylemlerine neden olabilir Oumlrneğin terapi esnasında genccedil
bir hasta terapistini aniden yumruklamaya başlamış ve terapist yere duumlştuumlğuumlnde de ccedilok
ciddi bir şekilde kaburgalarını tekmelemiştir Hastayla yapılan muumllakat sonrasında
hastanın terapistin şeytana doumlnuumlştuumlğuumlnuuml goumlrduumlğuuml anlaşılmıştır162
Negatif belirtiler olağan duygu duumlşuumlnce ve davranışların olmayışıyla karakterizedir
Pozitif belirtiler artma azalma goumlsterirken negatif belirtiler zamanla kalıcılık kazanır
Hastanın az konuşması veya konuşma yoluyla az şey aktarabilmesi (aloji) kişisel amaca
158 Koumlroğlu Şizofreni 21 159 Orhan Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozukukları ( Ankara Hekimler Yayın Birliği 1998) 182 Alp Uumlccedilok
ldquoŞizofreni ve Diğer Psikotik Bozukluklarrdquo 8 130 160 Koumlroğlu Şizofreni22 Yıldız Şizofreni 37 161 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 193 162 Edward HTaylor Assesing Diagnosing and Treting Serious Mental Disorders A Biological
Approach 120
40
youmlnelik ccedilalışmada isteksizlik istenccedil kaybı (avolisyon) hoşlanma zevk alma ve
eğlenmekte duumlşuumlş haz yitimi (anhedoni) negatif beilrtilerdendir
Bilişsel (duumlşuumlnce suumlreccedilleri ile ilgili) problemleri neticesinde odaklanmakta yeterli hızda
duumlşuumlnmekte guumlccedilluumlk yaşarlar Bellek sorunları oluşur Konuşmaları esnasında alakasız
başka konulara geccedilebilirler aniden ne soumlyleyeceklerini unutabilir yeni soumlzcuumlkler
uumlretebilirler Başkalarının yuumlz ifadelerinden ses tonundan gerekli anlamları
ccedilıkartamadıklarından onların duygularını uumlzuumlntuuml ve sevinccedillerini de
kavramayabilirler163
Algılarda bozukluk neticesinde kişide derinlik boyutu kaybolabilir insanlar veya diğer
varlıklar farklı şekillerde algılanabilir Kendi bedenini başkalarından ayıramayabilir
veya kendisini yarı erkek yarı kadın olarak algılayabilir Ağrıyı koklama işittiklerini
okuma duumlşuumlncelerini goumlrme gibi algı bozuklukları ortaya ccedilıkabilir Bazen goumlrsel ve
işitsel algılar birleştirilemez Oumlrneğin konuşmacının sadece soumlzleri algılanıp yuumlz ifadesi
algılanamaz ve yanlış yorumlara varılabilir
Duygudurum (affekt) bozukluklarında kişide depresyon anksiyete hareket ve
davranışlarda bozukluk oumlrneği olarak yavaşlamaları ince işleri yapmakta zorlanmaları
ellerindeki eşyaları duumlşuumlruumlp kırmaları oumlrnek verilebilir Katatoni adı verilen
donakalımda kişi saatlerce hareketsiz ve dışarıdan kendisine verilen şekli uzun suumlre
koruyarak kalabilir (mum esnekliği)164 Hasta katatoniden aniden ccedilıkabilir ve bu esnada
şiddet goumlsterebilir Yolda tanımadığı insanlarla konuşmak tartışmaya girmek ccediloumlp
toplamak ortalıkta soyunmak hacet goumlrmek ve cinsel davranışlarda bulunmak da
şizofrenlerde goumlruumllebilen davranış bozukluklarındandır165
233 Tedavi
Hastaların 25rsquoinde iyileşme olur ve olağan yaşama doumlnerler 50-70rsquoinde tedavi ile
belirtiler yatışmakta ve bu belirtiler kişinin işlevselliğini bozmayacak duumlzeye
getirilebilmektedir Kişi iki yıldır hastalanmadan yaşayabiliyor normal bir sosyal hayat
suumlrebiliyorsa iyileşmiş kabul edilir Bu oumllccediluumltlere goumlre iyileşme oranının 15-35
arasında olduğu bildirilmektedir166 Şizofreninin ilaccedilla tedavisinde genellikle
163 Koumlroğlu Şizofreni 24- 25 164 Yıldız Şizofreni40-41 47 165 Yıldız Şizofreni 48 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 205 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve
Bozukukları 179 166 Bkz Lambert M vd ldquoRates and predictors of remission and recovery during 3 years in 392 never-
treated patients with schizophreniardquo Acta Psychiatrica Scandinavica 118 sy 3 (2008) 220-229
41
antipsikotik ilaccedillar kulanılır İlaccedillar hastalığı ortadan kaldırmasa da belirtileri
gidermekte ve hastanın duyarlılık eşiğini yuumlkseltmektedir Kafa derisinden duumlşuumlk
şiddette elektrik akımı verilerek uygulanan EKT (Elektro-konvuumlsif terapi) youmlntemi ve
benzer metotlar da ilaccedil tedavisinin yanı sıra uygulanan youmlntemlerdir167 Bunlarla
beraber psikoterapi gibi ruhsal ve toplumsal tedaviler de iyileştirmede rol alır168
Hastanın tedavi sırasında ve sonrasında aile ve sosyal ccedilevresinden de destek goumlrmesi
oumlnemlidir
234 Şizofrenide Ceza Ehliyeti
Succedil işleyen akıl hastalarının yaklaşık uumlccedilte biri şizofreni hastaları olup ceza ehliyeti
olmayan akıl hastaları arasında da en sık rastlanan yine onlardır169 Duumlşuumlnce iccedileriğinde
bozukluğun baskın olduğu ldquobeni izliyorlar bana komplo kurmuşlarrdquo gibi koumltuumlluumlk (perse
kuumlsyon )sanrılarının ve kuşkuculuk sanrılarının sık goumlruumllduumlğuuml170 paranoid alt tip ise
bunların arasında en sık goumlruumllen şizofreni tuumlruumlduumlr171 Şizofreni hastaları hastaneye
girmeden oumlnce de tehditkar ve şiddet eğiliminde olup hastaneden salındıktan sonra da
sık sık polisle karşı karşıya gelmekte fakat cezaları duumlşuumlruumllmektedir172 Toplumun
geneline oranla şiddet eğiliminde oldukları173 ve madde kullanımının eşlik ettiği
durumlarda şiddet eğilimi ve succedil oranının artış goumlsterdiği bilinmektedir174 Erkek
cinsiyeti paranoid tip tanısı duumlşuumlk sosyoekonomik duumlzey alkol ve madde kullanımı
tıbbi tedaviye uyumsuzluk succedil esnasında aktif hezeyanların varlığı ve anti sosyal kişilik
bozukluğu ek tanısının varlığı şizofrenlerde cinayet riskini artıran sebepler olarak ifade
edilmiştir175 Şizofrenler oumllduumlrmek oumllduumlrmeye teşebbuumls yaralama kavga firar gibi succedil
teşkil eden ccedilok ccedileşitli psikiyatrik reaksiyonlar goumlsterirler Acı ccedilekme korku hezeyanları
ve kıskanccedillık hezeyanları şizofrenlerin fiillerindeki başlıca motivasyonlardır Bu
167 Yavuz ldquoŞizofrenirdquo 56 Yıldız Şizofreni 96-113 168 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 239 Yıldız Şizofreni 114 169 Jiri Modestin ve Roland Amman ldquoMental Disorder and Criminality Male Schizophreniardquo
Schizophrenia Bulletin 11 sy 1 (1996)70 170 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 205 171 Salih Yaşar Oumlzden Adli Psikiyatri 127 172 Modestin ve Amman ldquoMental Disorder and Criminality Male Schizophreniardquo 70 173 Bkz Treatment Advocacy CenterrdquoRisk Factors For Violencerdquo A Background Paper From The Office
Of Research and Public Affairs (2016) 1-5 Hatice İmer Aras ldquoŞizofrenide Şiddetrdquo Psikiyatride Guumlncel
Yaklaşımlar 6 sy 1 (2014) 45 174 Elizabeth Walsh Alec Buchanan and Thomas Fahy ldquoViolence and schizophrenia examining the
evidencerdquo British Journal of Psychiatry sy 180 (2002) 180 175 Hasan Belli vd ldquoŞizofrenide Şiddet ve Cinayet Eylemi Risklerin Değerlendirilmesi Oumlnleyici
Tedbirler ve Tedavide KlozapinrsquoinYerirdquo Duumlşuumlnen Adam Psikiyatri ve Noumlroloji Bilimleri Dergisi sy 24
(2011 ) 2
42
hastalar daha ccedilok anne baba kardeş eş gibi aile fertlerini oumllduumlruumlr ve yaralar ( 55mdash
694)176 Succedilların ccediloğunu ccedilıplak elle işlerler Bunu keskin ve kuumlnt cisimlerle (daha ccedilok
bıccedilak balta satır gibi ev aletleriyle) eylemler takip eder ki bu eylemlerinin duumlrtuumlsel ve
plansız olduğu kanaatini oluşturmaktadır177 Ateşli silahlar daha sonra gelmektedir
Şizofreni hastalarının işledikleri succedilların oumlzellikleri şoumlyle sıralanabilir
a) Succedilun sebebi accedilıklanamamaktadır
b) Oumllduumlrduumlğuuml kişiyi neden seccediltiği anlaşılamaz
c) Fiilin işlenişi hunharcadır
d) Succediltan sonra pişmanlık hissi yoktur
Birccedilok filme konu olan meşhur seri katillerden Ed Gein tecavuumlz ettiği kurbanların
derisini yuumlzuumlyor dişlerini soumlkuumlyor uzuvlarından kolyeler veya eldiven gibi eşyalar
yapıyordu Eşyaların ccediloğunu evini suumlslemek iccedilin yaptığını ifade eden Gein genel
şizofreni tanısıyla tedaviye alındı ve kanserden oumllduuml178 Tuumlrkiyersquode doksanlı yıllarda
ldquoccedilivici katilrdquo adıyla meşhur olan Suumlleyman Aktaş kurbanlarının kafataslarının muhtelif
yerlerine ccedilivi ccedilakarak oumlduumlrmuumlştuuml İki ccedilocuklu sıradan bir elektrik hat işccedilisiyken elektirik
ccedilarpması sonucu akli dengesini yitiren Aktaşrsquoın paranoid şizofreni olduğu ortaya
ccedilıkmıştı Aktaş kendisine verilen bir goumlrev nedeniyle ccedilivi ccedilakıyordu Yakalandığında
evinde sivriltilmiş ccedilivilerle beraber yeni kurbanlarının listesi mevcuttu ve hiccedil
iyileşmedi179
Tuumlrk Ceza Kanunursquonun 32 maddesine goumlre ldquoakıl hastalığı nedeniyle işlediği fiilin
hukuki anlam ve sonuccedillarını algılayamadığı veya bu fiille ilgili olarak davranışlarını
youmlnlendirme yeteneği oumlnemli derecede azaldığı iccedilin kişiye ceza verilmediğindenrdquo
şizofreni hastalarının genel olarak ceza ehliyeti yoktur Ancak haklarındaki 57 madde
gereğince akıl hastalarına oumlzguuml guumlvenlik tedbiri uygulanır Yuumlksek guumlvenlikli sağlık
kurumlarında koruma ve tedavi altına alınırlar Bu kurumlardan verilen raporlara goumlre
hakim veya mahkeme tarafından serbest bırakılabilirler180
İslam ceza hukuku accedilısından bakıldığında da şizofreni hastalarının genel olarak cuumlnun
kapsamında değerlendirilebileceği soumlylenebilir Hastalar succedil eylemlerinden oumlnce
suumlrduumlrduumlkleri hayat tarzları insani ilişkileri ile hastalıklarına dair işaretler vermektedir
176 Oumlzden Adli Psikiyatri 143 Hatice Demirbaş ldquoSuccedil ve Psikopatolojirdquo Adli Psikoloji iccedilinde ed Emre
Şenol-Durak ve Mithat Durak 155-172 (Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2017) 157 177 Demirbaş ldquoSuccedil ve Psikopatolojirdquo 159 178 httpweb mynetcom erişim (21072029) httpweb allthatsinterstingcom (22072019) 179 http webhuumlrriyetcom (21072019) 180 Oumlzden Adli psikiyatri 143
43
Oumlzellikle halluumlsinasyonlar ve hezeyanlar gibi pozitif semptomlarla vakıadan kopmakta
ve gerccedilek-gerccedilek olmayan doğru-yanlış ayrımını yapamamaktadırlar Yani hastanın
idrak ve şuuru kaybolmakta eylemlerinin anlam ve sonucunu kavrayamamaktadır
İslam ceza hukukundaki ceza tuumlrleri accedilısından tek tek bakıldığında bu bozukluğun
hadleri duumlşuumlreceği kesindir Zira genel kaide ldquoşuumlpheyle hadlerin duumlşuumlruumlleceğirdquo
şeklindedir ve şizofreni hastalarının goumlsterdiği semptomlar farklılık goumlsterse de aklın
zayıflığı şuumlphesini uyandıramaya yeterlidir Dolayısıyla ceza ehliyeti olmayan ve kararı
da geccedilerli sayılmayan akıl hastasının zina kazif gibi mali tazmin youmlnuuml olmayan had
cezalarında ne kendisi ne de akilesi bir sorumluluk altında olmayacaktır Ancak serika
(hırsızlık ) fiilinde kul hakları heder edilmeyeceğinden telef olan mal tazmin edilecektir
Kısas cezalarında da akli melekeleri olmayan şizofreni hastasına cezanın tatbik
edilmeyeceği accedilıktır Şizofreni hastasının kasdı hata sayılacağından kısas diyete
doumlnuumlşecek akilesi diyeti oumldeyecektir Burada dikkat edilmesi gereken nokta kısasın
duumlşmesi iccedilin şizofreninin tuumlruumlnuumln veya hastanın semptomlarının -daha doğru bir
ifadeyle- hastalıkla fiil arasındaki etkileşimin iyi tespit edilmesi gerektiğidir Ccediluumlnkuuml
buumltuumln şizofreni hastaları succedil eylemlerine imza atmamakta şizofreni ile succedil eylemleri
arasında zorunlu bir ilişki olmadığına işaret etmektedir Kısas cezaları kul haklarına
doumlnuumlk olduklarından hakların zayi olmaması iccedilin şizofreni ve succedil arasındaki bu ilişkinin
tayininde daha titiz davranılması gerekmektedir
Temel olarak akli melekelerini yitirecek derecede hasta olan bir şizofreni hastası ceza
ehliyeti olmadığından talsquozir cezalarından da muafdır Ancak tarsquozir cezaları ccedilok geniş
yelpazelidir ve kişilerin sosyal ekonomik psikolojik durumuna goumlre tatbik edilebilen
cezalar olduğundan ileri semptomlara sahip olmayan bir şizofrene gerekli goumlruumllduumlğuumlnde
tersquodib amaccedillı olarak uygulanabilir
Bir şizofreni hastasının hastalığının derecesi ne olursa olsun işlediği succedilun tuumlruuml had
kısas tarsquozir cezalarından hangisini gerektirirse gerektirsin hastanın guumlvenlik tedbirleri
altında tedavi altına alınması zorunludur Yukarıda oumlrneklerini verdiğimiz hunharca
cinayetler sık olmasa da kurbanların ve kamunun vicdanlarında derin yaralar accediltığı
kesindir Cinayetler sonrasında diyetin dahi teskin edemeyeceği uumlzuumlntuuml ve endişeleri
hastanın tedavi amaccedillı oumlzguumlrluumlğuumlnuumln kısıtlanmasını bir nebze giderecek ayrıca kamu
yeni cinayetlerden korunmuş olacaktır Nitekim goumlzetim altındayken salınan akıl ve ruh
44
hastalarının succedil oranlarında artışlar olduğunu tespit eden ccedilalışmalar mevcuttur181 ve
TCK da kamu yararını goumlzeterek 57 maddesinde guumlvenlik tedbiri olarak akıl
hastalarının tedavi edici kurumlara yatırılmaları ile ilgili karar almıştır
24 Duygudurum Bozuklukları
Temel bozukluğun duygulanımda (affekt) olduğu kabul edilen hastalıklara duygudurum
hastalıkları (mood disorders) veya duygulanım bozuklukları (affective disorders)
denilmektedir182 Duygulanım neşe keder oumlfke endişe vb duygusal tepkilerin
yaşanmasıdır yani kişinin uyaranlara olaylara duumlşuumlncelere duygusal tepki
goumlsterebilmesidir183 Engin Geccediltan ise duygu durumunun (mood) ldquoruhsal yaşamın
tuumlmuumlne bir doumlnem iccedilin suumlrekli egemen olan duygularrdquo olduğunu belirtmektedir184
Duygudurum hastalıklarına dair genel bir tanım şoumlyle verilmiştir ldquoNoumlbetler halinde
kendini goumlsteren bireyin işlevselliğini ciddi derecede bozan noumlbetlerinin iyileşmesi ve
noumlbetler arasında iyilik doumlnemlerinin mevcudiyetiyle karakterize hastalık suumlresince
hastanın duygu durumunda her zaman bir artışa sebep olarak periyodik veya doumlnemsel
şekilde tekrarlayan sendromlardırrdquo185 Bu hastalıklarda temel iki duygulanım bozukluğu
tablosu goumlruumlluumlr Mani ve depresyon (ccediloumlkkuumlnluumlk) Ancak bu iki tablo karışık olarak da
ortaya ccedilıkabilir Duygudurum bozuklukları DSM-4 ve ICD-10rsquoun tasniflerinde manik
ve depresif doumlnemlerin varlığına goumlre tek uccedillu (unipolar) ve iki uccedillu (bipolar)
bozukluklar olarak yer alır Hastalıkta manik doumlnem varsa ldquobipolarrdquo yoksa ldquounipolarrdquodır
veya ldquodepresyonrdquodur (DSM-Vrsquode ldquoDuygudurum Bozukluklarırdquo ana başlığı kaldırılmış
ldquoİki Uccedillu ve İlişkili Bozukluklarrdquo ile ldquoCcediloumlkkuumlnluumlk Bozukluklarırdquo olarak ikiye ayrılmıştır
Fakat genel yaklaşım temelde aynıdır)186 Başka bir ifadeyle depresif ataklar geccediliren
hastalarda majoumlr depresif bozukluklar (unipolar depresyon) hem manik hem depresif
ataklar geccediliren ya da sadece manik ataklar geccediliren hastalarda ise bipolar bozukluk
vardır187
181 ZE Kayatekin vd ldquoRuh Hastalarında Homisidal Saldırganlıkrdquo Psikiyatri ve Noumlrolojik Bilimler
Kongresi (1988)1 182 Olcay Yazıcı ve Sibel Ccedilakır ldquoDuygudurum Bozukluklarırdquo Psikiyatri iccedilinde (İstanbul İstanbul
Uumlniversitesi Yayınları 2009) 105 183 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 205 184 Geccediltan Psikodinamik Psikatri ve Normaldışı Davranışlar 149 185 MuumlfitUğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklar iccedilinde
ed Muumlfit Uğur İbrahimBalcıoğlu ve Neşe Kocabaşoğlu (İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşan Tıp
Fakuumlltesi Suumlrekli Tıp Eğitimi 2008) 59 186 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 264 187 Oumlzden Adli Psikiytri 148
45
241 Tarihccedile
Manikndashdepresif psikozun varlığı antikccedilağlardan Homerosrsquoun oumlykuumllerinden beri
bilinmektedir Eski dini kitaplarda da ağır depresyon geccediliren kişilerden
bahsedilmektedir İOuml V yuumlzyılda Hipokrat buguumln majoumlr depresyon olarak bilinen
hastalık iccedilin ilk kez melankoli ifadesini kullanmış ve sebebini ldquokara safrardquoya
bağlamıştır188 Mısır yazmalarında Galenrsquoin risalelerinde de manik- depresif bozukluğa
rastlanmaktadır Kapadokyalı Arateus da mani ve melankolinin belirtilerini neredeyse
guumlnuumlmuumlzle aynı şekilde tanımlamıştır İbn Sina da depresyona dair iyi tanımlamalar
yapmış ve ilginccedil oumlrneklerden bahsetmiştir 19yuumlzyıla gelindiğinde Emil Kreaplin erken
bunama ile manik depresif psikoz şeklinde bir taksim yapmış fakat bu hastalıkların
buguumlnkuuml şekliyle ldquo tekrdquo ve ldquoiki uccedillurdquo ayrımını oumlneren 1957rsquode Leonhard olmuştur 189
Duygudurum bozuklukları buumltuumln ruh hastalıkları arasında en yaygın olan sınıftır En sık
rastlanılanlarıysa depresyon ve bipolar bozukluktur Depresyonun yaşam boyu
yaygınlığı erkeklerde 15 kadınlarda 25rsquodir Yaşam boyu hastalanma riski
erkeklerde 8- 12 kadınlarda 20- 26 civarındadır Fakat bu oran giderek
eşitlenmektdir Kadınlarda en ccedilok 35-45 erkeklerde 55 yaşlarında goumlruumllmeye başlansa
da genccedil yaşlarda goumlruumllme yaşının ccedilok daha fazla olduğuna dair veriler artmaktadır 190
Bekarlık veya dul kalma erkeklerde depresyonu artırırken bekar kadınlarda evli
kadınlara nispeten durum tersini goumlstermektedir191
Bipolar bozukluğun yaygınlığı depresyona goumlre daha az olup cinsiyetler arasında da
oumlnemli bir fark bulunmamaktadır Yaşam boyu goumlruumllme sıklığı 12 olarak
bildirilmektedir Bipolar bozukluk her yaşta ortaya ccedilıkabilir Ortalama başlama yaşı 15-
35 olup erkeklerde 18 kadınlarda 20rsquodir192 Bipolar bozukluğun yuumlksek
sosoyoekonomik duumlzeylerde daha sık goumlruumllduumlğuuml ifade edilmiştir193
Duygudurum bozukluklarının nedenleri de biyolojik genetik ve psikososyal olarak
ayrılarak incelenmekteyse de tam nedenleri bilinememektedir Depresyon geccediliren
hastaların birinci derece akrabalarında bu hastalığın goumlruumllme ihtimali normale goumlre uumlccedil
188 Geccediltan Psikodinamik Psikiyatrive Normaldışı Davranışlar 157 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve
Hastalıkları 263 189 Nicola Khan Mental Disorder (Toronto University Of Toronto Press 2017) 58 Oumlztuumlrk ve Uluşahin
Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 263 190 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 273 191 Uğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 61 192 Yazıcı ve Ccedilakır ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 105 193 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 307
46
kat fazladır Bipolar bozuklukta bu kişilerin ccedilocuklarında hastalık riski 8 bulunurken
tek yumurta ikizlerinde oran 35rsquoi bulmaktadır194 Bu hastalıkların sebeplerine dair
noumlrobiyolojik ccedilalışmalar merkezi sinir siteminde yapısal bozuklukların varlığına işaret
ederken biyokimyasal araştırmalar da norepinefrin dopamin seratonin ve tiroit gibi
hormonların değişimine vurgu yapmaktadır Ancak bu ccedilalışmaların bulgularının sonuccedil
mu yoksa sebep mi olduğu tartışılmaktadır
Ccedilevre faktoumlrlerleri muumlstakil olarak her kişide hastalık etkisi yapmasa da genetik
yatkınlığı olan kişilerde hastalığın ortaya ccedilıkışı ve koumltuumlye gidişinde etkilidir İccedilinde
yaşanılan ailenin toplumun yapısı sevilen kişilerin veya sağlığın ani kaybı hatta ani
sevinccedil durumları bile hastalığın ortaya ccedilıkışında rol oynayabilir195
242 Belirtiler
Depresyondaki bir kişide genel olarak omuzlar duumlşuumlk yuumlz ccedilizgileri belirgin ve bakışlar
boştur Konuşması yavaş ve alccedilak seslidir Hasta yerinde duramaz devamlı elini
ovuşturur saccedilıyla giysileriyle oynar veya başka nesneleri ovup ccedilekiştirir
Duygulanımda uumlzuumlntuuml keder umutsuzluk karamsarlık değersizlik guumlccedilsuumlzluumlk gibi
duygular hakimdir Succedilluluk işe yaramazlık ve cezalandırılma duygularıyla oumlluumlm ve
intihar duumlşuumlncesi gelişir Kimi hastalarda bunaltı (anksiyete) tedirginlik panik
noumlbetleri obsesif duumlşuumlnceler hırccedilınlık ve oumlfke goumlruumllebilir Seyrek de olsa ccedilabuk
oumlfkelenme ve etrafından nefret etmek de soumlz konusu olabilir
Hastada uykusuzluk (insomnia) veya aşırı uyuma ( hipersomnia) goumlruumllebilir Genellikle
iştah ve kilo kaybı olurken tersi de olabilir Bedensel yakınmalarla gerccedilekte hasta
olmadığı halde doktor doktor dolaşabilir Enerji duumlzeyi duumlşer ve en basit işleri bile
yapmakta zorluk yaşar Duumlşuumlnce hızı yavaşlar ve hafızası zayıflayıp sıklıkla
unutkanlıktan şikayet eder
Depresyondaki bir hastada değersizlik ve succedilluluk duyguları hezeyan derecesine
ulaşabilir Koumltuumlluumlk (kovuşturma persekuumlsyon) hezeyanları duumlnyanın yok olacağına
dair nihilist hezeyanlar veya oumlluumlmcuumll bir hastalığa yakalandığına dair somatik
hezeyanlar ortaya ccedilıkabilir196
194 Uğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 62 195 Uğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 62 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkarı 284 196 Geccediltan Psikodinamik Psikiyatri ve Normaldışı Davranışlar 154-155 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve
Bozuklukları 222- 224
47
Mani doumlnemi depresyonun tersine duygudurumun yuumlkselmesiyle kişinin nerdeyse her
duyguyu abartılı bir şekilde yaşamasıyla karakterizedir Manik doumlnemdeki bir hasta ccedilok
hareketlidir aşırı guumlvenli davranışlarda bulunur ve renkli abartılı giyimi makyajı ile
dikkat ccedileker Hareketlerdeki bu artış onu bitkin duruma getirebilir Hekime
goumltuumlruumllduumlğuumlnde ise ccedilok iyi olduğunu duumlşuumlnduumlğuumlnden hem hekime hem onu getirenlere
oumlfkelenir Yuumlksek sesle hızlı ve kendine guumlvenerek konuşur konuşma esnasında daldan
dala atlar ama kimseye fırsat vermez
Manik bir hastada aşırı coşku aşırı neşe ve genellikle de aşırı oumlfke hakimdir Neşesi
etrafındakilere de sirayet eder ancak yakınları tarafından bu durum garip karşılanır
Tiyatral davranışlarda bulunup eleştirel soumlylevlerde ve duumlşmanca yorumlarda
bulunabilir Accedilık saccedilık kuumlfuumlrluuml konuşmalar şakalar yapabilir Onu durdurmaya
engellemeye ccedilalışanlara oumlfkelenip kuumlfuumlr edebilir saldırgan olabilir ve yaşamını
tehlikeye sokan eylemlere girişebilir
Mani doumlnemi esnasında uyku gereksinimi azalır guumlnlerce sabahlara dek uyumaz yine de
kendini yorgun hissetmez İştahı artsa da yemeye vakit bulamaz ve kilo kaybeder
Cinsel isteği de artış goumlsterir Hareketlerindeki hızlanmayla aşırı alışverişler duumlşuumlncesiz
iş yatırımları yapabilir sokakta para dağıtabilir ve uygun olmayan cinsel eylemlere
kalkışabilir
Bu doumlnemde kişi benlik kabarması yaşar Kendini aşırı guumlccedilluuml ve yetenekli herkesten
uumlstuumln hisseder Yeteneği olmadığı halde roman yazmaya beste yapmaya kalkışır
Hastanın kabaran benliği akıl almaz eylemlere girişmesine neden olabilir Manik
doumlnemdeki hastaların 50rsquosinde psikotik belirtiler goumlruumlluumlr Hasta Tanrı ya da oumlzel
kişilere yakınlık iddiasında bulunabilir Kuşku izlenme koumltuumlluumlk sanrıları da ortaya
ccedilıkabilir197
Majoumlr depresif bozukluk iccedilin DSM-5 kriterleri şunlardır
Normal işlevsellikte bozulma ile beraber iki haftalık bir suumlre zarfında goumlruumllen
1 Hemen her guumln yaklaşık guumln boyu suumlren depresif hal
2 Hemen her guumln yaklaşık guumln boyu suumlren tuumlm etkinliklere veya ccediloğuna karşı bir alaka
kaybı zevk alamama
3 İrade dışı belirgin kilo kaybı ya da iştahta artma veya azalma
4 Hemen her guumln ccedilok uyuma veya uykusuzluk
197 Geccediltan Psikodinamik Psikiyatri ve Normaldışı Davranışlar 151-152 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh
Sağlığı ve Bozuklukları 297- 300
48
5 Hemen her guumln yorgunluk veya enerji kaybı
6 Hemen her guumln değersizlik veya anormal succedilluluk duygusu
7 Hemen her guumln duumlşuumlnme ve yoğunlaşmada guumlccedilluumlk ccedilekme ve kararsızlık
8Tekrarlı oumlluumlm intihar duumlşuumlnceleri
9 Psikomotor faaliyetlerde aşırılık veya gerileme
oumlzelliklerinden en az beşi - iccedillerinde depresif duygudurumu veya zevk alma kaybıyla
bulunmak şartıyla beraber-- goumlruumllmelidirTeşhis konulabilmesi iccedilin hastanın bizzat
kendisi belirilerden muumlşteki olması veya dışarıdan bir goumlzlemcinin hastada bu
belirtilerin varlığını saptayıp ifade etmiş olması farketmez
Bu belirtiler herhangi bir maddenin etkisi veya fizyolojik bir hastalık sebebiyle
oluşmamalıdır
Kişinin sosyal hayatında işlevselliğinde bu belirtiler nedeniyle bozulmalar goumlruumlluumlr
Bu belirtiler sevilen birinin kaybı ile accedilıklanmamaktadır
Manik ataklarla seyreden bipolar 1 bozuklukta-DSM- Vrsquoin mani teşhis kriterleri
şunlardır
En az bir hafta suumlren olağan dışı suumlrekli yuumlkselmiş taşkın veya irritabl (rahatsız edici)
ayrı bir duygudurum bozukluğu doumlneminin bulunması
Bozukluk doumlneminde aşağıdaki belirtilerden en az uumlccediluumlnuumln bulunması
1 Oumlzsaygıda aşırı artma ve buumlyuumlkluumlk duygusu
2 Uyku ihtiyacında azalma (3 saat uyku ile dinlenmiş hissedilmesi)
3 Normalin uumlzerinde konuşkanlık
4 Fikir uccediluşmaları duumlşuumlnceleri yarışıyormuş gibi hissetme
5 Dikkatin kolaylıkla dağılması ve başka şeylere youmlnelmesi
6 Amaca youmlnelik etkinliklerde artış
7 Olumsuz sonuccedillar doğuracak zevk veren faaliyetlere aşırı katılma
Bu duygudurum bozuklukları kişinin sosyal hayatında bozukluklara neden olur kişinin
kendisine veya ccedilevresine zarar vermemesi iccedilin hastaneye kaldırılmasını gerektirecek
şiddettedir
Yukarıdaki belirtiler herhangi bir madde kullanımından veya tıbbi bir sorunun
fizyolojik etkilerinden bağımsızdır198
198 Oumlzden Adli Psikiyatri151- 153
49
243 Tedavi
Hastaların durumuna goumlre değişmekle beraber depresyonun ilaccedilla tedavisinde
guumlnuumlmuumlzde genel olarak antidepresanlar tercih edilmektedir Majoumlr depresyonda
psikotik oumlzellikler ortaya ccedilıkarsa antidepresanlara ek olarak antipsikotikler de
verilmektedir İlaccedil tedavisinin yanında EKT de uygulanabilmektedir Psikoterapiler de
tamamlayıcı ve hastalık tekrarını oumlnlemeye yardımcı tedavilerdir199
Bipolar bozukluk tedavisinde de hastaların farklılıkları dikkate alınır İlaccedilla tedavilerde
antidepresanlar antipsikotikler ve lityum gibi duygudurum dengeleyiciler kullanılır
İlaccedil haricinde EKT de kullanılabilir EKT yiyip iccedilmeyen saldırgan hastalarda etkili bir
youmlntem olabilir Depresyon da olduğu gibi psikoterapi bipolar bozuklukta
kullanılmaktadır200
244 Duygudurum Bozukluklarında Ceza Ehliyeti
Bu tuumlrdeki hastalıklar gerek teşhis gerek tedavi accedilısından tartışmalı olup şizofreniden
daha zor ve problemli hastalıklardır Bilişsel fonksiyonlar şizofrenideki kadar olmasa da
sanıldığından daha fazla hasara uğramaktadır Kişilerin hayatları suumlresince varlıklarını
koruyan hastalıklardır Hastalığın iyileştiği sanıldığı belirgin noumlbetlerin olmadığı
doumlnemlerde bile aslında sendromal veya sendromlardan daha az belirgin emareler
(subsendromlar) varlığını koruyabilmektedir201
Bipolar affektif bozukluk ve şiddet arasındaki ilişkiye dair farklı saptamalar
mevcuttur202 Genel kabul bu hastalıkla şiddet davranışları arasında anlamlı fakat buumlyuumlk
olmayan bir ilişkinin olduğudur Bazı yazarlar şizofreniden sonra succedil bakımından ikinci
sırada olan bipolar bozukluğun oumlzellikle manik doumlnemlerde saldırgan davranışlar
accedilısından şizofreniyi geride bıraktığını ifade etmektedir203 Bu hastalıklarda psikomotor
hızlanma ve duumlşuumlnce bozukluğu şiddet davranışına yol accedilmaktadır Succedil işleyen psikotik
hastalar arasında 194rsquo luumlk bir oranı bipolar hastaların oluşturduğu tespit edilirken
tutuklular arasında duygudurum bozukluklarının genel topluma oranla daha yuumlksek
199 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 289-296 200 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastaıkları 317- 321 201 Oumlzden 172 202 Bkz Seena Fazel vd ldquo Bipolar Disorder end Violent Crimerdquo Archgenpsychiatry 67 sy 9 (2010) 935
J Volavka ldquo Violence in schizophrenia and bipolar disorderrdquo Psychiatria Danubina 25 sy 1 (2013) 30 203 Elif Guumlneri Akıl Hastalıkları ve Şiddet (İstanbul İstanbul Geişim Uumlniversitesi Yayınları 2016) 48
50
olduğu saptanmıştır204 Ceza ehliyeti olmayan olgular arasında yapılan bir ccedilalışmada
13rsquouumlnde bipolar bozukluk ve 33rsquouumlnde depresif bozukluk saptanmıştır205
Manik hastalar şizofreni hastaları gibi ağır succedillar işlemez Goumlrevli memura hakaret gibi
soumlzel kavga yaralama gibi fiziksel tecavuumlz gibi cinsel iccedilerikli succedillar haneye tecavuumlz
kundaklama hırsızlık dolandırıcılık gibi mala youmlnelik succedillarla sarhoşluk ve tehdit gibi
succedillar işlerler206 Bipolar afektif bozukluk manik atak Tuumlrkiyersquode uygulamada kusur
yeteneğini sıklıkla otadan kaldıran hastalıklardandır207 TCKrsquonın 32 maddesi uyarınca
manik atakları doumlneminde hastalar tam ehliyetsiz sayılırlar ccediluumlnkuuml fiillerinin anlam ve
sonuccedillarını algılayamamaktadırlar Oumlzden ataklar arasındaki doumlnemde de ceza
ehliyetinin tam olmayacağı duumlşuumlncesindedir Buguumln bilimsel olarak atakların
goumlruumllmediği ara doumlnemlerde tam iyileşmenin olmadığı kabul edildiğinden yazara goumlre
tam ehliyetsiz olmasalar da eksik ehliyetli kabul edilmelidirler208
Majoumlr depresyon hastaları adli psikiyatrik vakalar arasında sayıca daha az olsalar da
işledikleri succedillar accedilısından ciddi bir durum arzetmektedirler Depresif hastalar
maniklerden daha ağır vakalardır ve işledikeri succedillar da daha dramatiktir Ağır
depresyon vakalarının oumlnemli bri kısmı birinci dereceden akrabalarını oumllduumlrmektedir
Ccedilocuğunu oumllduumlren anne babaların ccediloğunda psikoz veya majoumlr depresyon teşhis
edilmiştir Ccedilocuklarını oumllduumlren bu kişilerin ccediloğu cinayetin ardından intihar etmektedir
(annelerin 16 ndash 29 babaların 40- 60rsquoı)209 Cinayeti işleyen annelerin ccediloğunun
ldquokurtarmakrdquo duumlşuumlncesiyle veya psikotik atak esnasında sebepsiz olarak ccedilocuklarını
oumllduumlrduumlğuuml goumlruumlluumlr İntiharı duumlşuumlnen anneler de ldquobu acımasız duumlnyada ccedilocuklarını
annesiz bırakmamakrdquo fikriyle evlatlarını oumllduumlrebilmektedir Bu annelerde cinayet fikri
haftalar hatta aylar oumlncesinde ortaya ccedilıkabilir Hastalar olay yerinden kaccedilmak yerine
polise veya yakınlara kendilerini ihbar eder Atakların bittiği ve bilincin geri geldiği
doumlnemlerde ağır succedilluluk duygusu duyarlar Ccedilocuklarını oumllduumlren babaların da olay
oumlncesinde maddi sıkıntılar boşanma korkusu gibi zorlanmalar yaşadıkları ve psikoz
veya psikotik oumlzellikli depresyon hastası oldukları tespit edilmiştir
204 Bkz Ouml Saatccedilioğlu vd ldquoTutuklulardaDepresyonrdquo Duumlşuumlnen Adam Noumlroloji ve Psikiyatri Dergisi sy 9
(1996) 25-30 205 Bolu vd ldquoBir eğitim hastanesi psikiyatri kiniğinde adliolguların değerlendirilmesi beş yılık
incelemerdquo Guumllhane Tıp Dergisi sy 56 (2014) 2 206 Elif Guumlneri Akıl Hastalıkları ve Şiddet 48 Oumlzden Adli Psikiyatri 172-173 207 http webbarandoğanavtr (23072019) 208 Oumlzden Adli Psikiyatri 173- 174 209 Susan Hatters Friedman vd ldquoFilicide ndash Suicide Common Factors in Parents Who Kill Their Children
and Themselvesrdquo The Journal of the American Academy of Psychiatry and the Law sy33 (2005) 496
51
Ebeveyn cinayetlerinde (parasid) de depresyon şizofreniden sonra ikinci sırayı
almaktadır Genellike erkek hastaların işlediği bu cinayetlere akut psikozlar koumltuumlluumlk
sanrıları- eşlik etmektedir Bazı vakalar anne babalarının kendisine zarar verecek olan
sahte kişilerle değiştirilmiş olduğuna inanmaktadır (Capgras Sendromu) Cinayetler
genellikle ani gerccedilekleşse de genccedil ve daha oumlnce saldırgan davranış goumlsteren hastalar bir
aile faciasının habercisi olabilirler Bununla beraber bakıma muhtaccedil yaşlı ebeveynleri
olan ve intihar duumlşuumlnen bazı vakalarda da cinayet ebeveyni yalnız bırakmamak acıdan
kurtatrmak duumlşuumlncesiyle işlenebilmektedir210 Genellikle sevdiklerini ızdıraptan
kurtarma duumlşuumlncesiyle oumllduumlren majoumlr depresyon hastaları uzuvları kesme (oumlzellikle
cinsel uzuvları) gibi şiddet eylemlerine de imza atarlar TCKrsquonın 32 maddesine goumlre
ceza ehliyetleri yoktur Maniklerde olduğu gibi buguumln depresif hastaların da noumlbet arası
doumlnemlerde tam iyileşmedikleri ve subsendromları suumlrduumlrduumlkleri kabul edilmektedir211
Belli doumlnemlerde ortaya ccedilıkan ataklar ile karakterize bipolar bozukluk bize ilk olarak
klasik literatuumlrdeki cuumlnun gayr-ı mutbıkı hatırlatmaktadır Fukahanın farklı bablarda
bahsettikleri ldquozaman zaman ayılanrdquo ve ayıldığında da tam ehliyetli kabul edilen bu
hastalık grubu manik veya depresif ataklarda algı ve iradelerini kaybeden bipolar
hastalarıyla oumlrtuumlşmektedir Bu durumda guumlnuumlmuumlz fıkhı accedilısından bipolar bozukluğu
olan hastalar atakların olmadığı doumlnemlerde tam ehliyetli olacaklardır Ancak Oumlzdenrsquoin
zikrettiği gibi hastalığın sendromlarının veya subsendromlarının suumlrekliliği soumlz konusu
olduğunda cuumlnun gayri mutbıka kıyası doğru goumlruumlnmemektedir Ara doumlnemlerde
sendromlar kadar guumlccedilluuml olmayan subsendromların bulunması hali ise mutbıka da kıyas
edilmelerine izin vermeyecektir Bu durumda karşımıza atak doumlnemlerinde ceza ehliyeti
tamamen ortadan kalkarken ara doumlnemlerde durumu şuumlpheli olan karmaşık bir fıkhi
vaka ccedilıkmaktadır
Bipolar hastası teşhisi almış bir kişinin had gerektiren bir succedilu işlemesi durumunda Fiil
akli melekelerin devre dışı kaldığı manik veya depresif atak doumlneminde işlenmişse
şizofrenide olduğu gibi had duumlşecek succedilun maddi tazmin youmlnuuml varsa tazmin ettirilecek
ve hasta guumlvenlik tedbiri olarak tedavi altına alınacaktır Atak doumlnemleri arasında
işlenen bir fiildeyse subsendromların varlığı ldquoşuumlpherdquo oluşturacağından yine had cezası
duumlşecektir Ancak burada ldquotam ehliyetsizlikrdquo huumlkmuuml verilemediğinden - yine tedavi
şartıyla beraber- kişinin durumuna goumlre bir talsquozir cezası verilmelidir Ccediluumlnkuuml cezaların
210 Bkz Canan Aksoy Poyraz vd ldquoPsikotik Oumlzellikli Depresyonun Adli Boyuturdquo Journal of Mood
Disorders 2 sy 4 (2012) 181-183 211 Oumlzden Adli Psikiyatri 174
52
succedilluyu ıslah amacı guumltmesinin yanında başkalarını uyarıcı bir yanı da mevcuttur ve
hastalık iddiasının (temaruz malingering) her zaman bir istismar aracı olarak
kullanılma olasılığı soumlz konusudur Buna ilave olarak cezaların kamu vicdanını
rahatlatmak suretiyle hukuka olan guumlveni artırıcı bir yanı da vardır
Kısas gerektiren succedillarda atak doumlnemlerinde gerccedilekleşen cinayetler ve yaralamalar iccedilin
kısasın diyete doumlnuumlşeceği accedilıktır İrade ve şuurun tamamen yok olmadığı ara doumlnemde
vuku bulan bir adam oumllduumlrme fiilinde kısmi akıl hastalığı şuumlphesi olacağından kısas
duumlşecek ve diyete doumlnuumlşecektir Bu doumlnemde hastaların akli melekeleri itibariyle
muumlmeyyiz ccedilocuk gibi kabul edilerek fiillerinin maddi ( hukuki) sorumluluklarının
devam ettirilmesi uygun goumlruumlnmektedir Boumlylece kasıtlı muumlessir fiillerde de kısas
duumlşuumlruumlleceğinden her durumda erş oumldenecektir
Talsquozir cezalarına terettuumlp eden succedillarda ldquoaklınrdquo tek şart olduğu ifade edilmişti Mani ve
depresyon atakları esnasında idrak ve şuurlarını kaybeden hastaların tam ehliyetsiz
olmaları dolayısıyla cezalandırılmaları muumlmkuumln değildir Subsendromların bulunduğu
kabul edilen ataklar arsındaki doumlnemde hastalar - hukuki sabit bir ilkenin bulunması
adına- yine muumlmeyyiz ccedilocuklar gibi kabul edilebileceği gibi talsquozir cezalarının elastik
yapısı itibariyle bu tip bir ilkeyi benimsemeye gerek kalmadan uygun cezaya da
ccedilarptırılabilirler ağır succedillarda hafifleştirme yoluna gidilebilir Elbette her durumda
mahkemece takip edilmesi gereken bir tedavi suumlrecinin olması kaccedilınılmazdır
Bu başlığa son verilmeden oumlnce oumlzellikle bipolar bozukluğun ataksız ara doumlnemleriyle
ilgili bir noktaya dikkat ccedilekilmesi gerekmektedir Hastalıkları teşhis edilmiş psikiyatrik
yardım goumlren ve ilaccedil kullanan bazı hastalar bilinccedilli ve iradi olarak ilaccedillarını
bırakabilmekte ve tam ehliyetsiz olacakları doumlnemleri adeta kendileri ccedilağırmaktadır
Daha da ilginccedil olan bazı dini gruplara intisap eden hastalar kendilerine hapların haram
madde iccedilerdiği uyarısı yapıldığından dini kaygılarla tedaviyi terk etmektedirler
Meseleye buradan bakıldığında klasik literatuumlrde ldquokendi ihtiyarıylardquo sarhoş olup aklını
oumlrten bir şahsın durumu karşımıza ccedilıkıyor gibi goumlruumlnmektedir Ne var ki bu durumdaki
bir şahsa kıyas yapılacak olsa bile hadlerin ve kısasın duumlşmesinden farklı bir netice
ortaya ccedilıkmayacaktır ccediluumlnkuuml succedil cuumlnun anında işlenmiştir Succedillu idraki yerindeyken
ilacını terk etmiş olsa bile cinayet kastında değildir ve hasta olma şuumlphesini de halen
taşımaktadır Talsquozir gerektiren ve aklın olmadığı bir anda işlenen succedillarda da ceza
olmayacaktır Ancak bu tuumlr kişilere hakkaniyet ve maslahat gereği atak doumlnemlerinden
53
ccedilıktıkları ara doumlnemlerde uygulanmak uumlzere ldquoilaccedillarını hasta olacaklarını bile bile terk
etmelerirdquo halinde uygun bir tarsquozir cezası takdir edilmelidir
54
SONUCcedil
İnsanlar arasında akıl ve ruh hastalıklarıyla succedil arasında her zaman bir ilişki olduğu
duumlşuumlnuumllmuumlş akıl ve ruh hastalarına potansiyel birer succedillu olarak bakılagelmiştir Bu oumln
yargıların guumlduumllediği Orta Ccedilağ Avrupasırsquonda akıl hastaları insanlık dışı muamelelere
maruz kalmışlardır Humanist akımın etkisinde gelişen ve sekuumllerleşmiş Avrupa hukuku
ise buguumln akıl ve ruh hastalıklarına farklı yaklaşmakta ve modern psikiyatri ile sıkı bir
ilişki iccedilinde bulunmaktadır Ancak soumlz konusu succedillar olduğunda sekuumller hukuk bile
kamusal youmln hep ağır bastığından ihtiyatlı davranmaktadır Bunun bir tezahuumlruuml olarak
da ldquoceza ehliyetirdquo kavramı ortaya ccedilıkmış ve bu ehliyetin sınırları ana hatlarıyla
ccedilizilmeye ccedilalışılmıştır TCK da benzer hukuk sistemleri gibi akıl ve ruh hastalıklarıyla
ilişkili 32 46 ve 47 maddeleriyle akıl ve ruh hastalıklarında temel oumllccediluumltuuml succedil sayılan
eylemlerin fail tarafından fiil esnasında ldquoalgılanamamasırdquo ve failin ldquoiradesinin
tamamen veya kısmen yok olmasırdquo olarak belirlemiş kamu maslahatı adına guumlvenlik
tedbiri adıyla succedilluya tedavi zorunluluğu getirmiştir
Muumlsluumlmanların akıl ve ruh hastalarına tavır ve muameleleri her zaman insani esaslara
uygun olmuştur İslam ceza hukuku da hem toplumun hem de bireylerin maslahatını ve
hukukunu koruyan insani bir hukuk sistemidir Toplum huzurunun devamlılığı ve succedil
işleyenlerin ıslahı iccedilin koyduğu cezalarda fertlerin aklen ruhen ve onları ccedilevreleyen
koşullar accedilısından farklı olduklarını dikkate almıştır Şeriatın succedil kabul ettiği bir eylemi
işleyen kişinin akıl ve ruh hastası olması durumunda cezaicirc ehliyeti muumlstakil bir başlıkta
ele alınmasa da cuumlnucircn mefhumu ve succedillara dair oumlzel başlıklarda bu konu izah edilmiştir
Fukahanın had kısas ve tarsquozirin tatbiki iccedilin koydukları oumllccediluuml aklın varlığıdır Akıl kişinin
doğru ile yanlışı ayırabildiği eylemlerinin sonucunu hesaplayabildiği bir melekedir
Akli melekeleri olmayan kişinin hiccedilbir şekilde şerrsquoan sorumlu tutulması duumlşuumlnuumllemez
Netice olarak da had kısas ve tarsquozir cezaları akıl hastalarına uygulanamaz Ancak
madur ettikleri kişilerin hakları da mahfuz olduğundan zararlar akıl hastalarının acirckileleri
tarafından tazmin edilir
Guumlnuumlmuumlz fıkhı accedilısından akıl ve ruh hastalıklarıyla ilgili huumlkuumlmlere ulaşabilmek iccedilin
modern psikiyatrinin verilerinden istifade etmek kaccedilınılmazdır Modern psikiyatri ilmi
bir tıp dalı olmakla beraber nihayetinde sekuumller bir zeminden beslenmekte ruh-beden
ikiliğini reddetmekte ve İslamiyetin succedil olarak kabul ettiği bir takım eylemleri sadece
masum ruhi bozukluklar olarak sunabilmektedir Bu da zihinsel olarak İslamiyetle tam
55
olarak oumlrtuumlşmeyen modern psikiyatrinin verilerinin oumlzellikle dini bilgilerimizle ters
duumlşen bazı hususlarda ihtiyatla karşılanmasını gerektirmektedir
Şizofreni ve duygudurum bozukluklarına İslam ceza hukuku accedilısından bakıldığında şu
sonuccedillara ulaşılabilir
1 Şizofreni hastalarının algı ve idraklerinin olmadığı yani akli melekelerinin
bulunmadığı kabul edilir Bu hastalar gerccedilekle olan bağlarını yitirmekte ve
oumlzellikle halluumlsinasyonların ve hezeyanların etkisinde succedil işleyebilmektedir Bu
durumda tam ehliyetsiz sayılmaları hadlerin ve kısasın diyete doumlnuumlşmesi
gerekmektedir Tarsquozir cezalarından da muaf olacaklardır Mali tazmini
gerektiren durumlarda -kendi malları yoksa- tazmini akile uumlstlenecektir Hastalar
maslahat gereği guumlvenlikle ilgili kurumlarda zorunlu tedavi altına alınacaktır
Bu kurumlardan salınmaları ise ancak hakim kararıyla olabilecektir Ancak bu
hastalığın henuumlz akut semptomlarının ortaya ccedilıkmadığı ve hastanın akli
melekelerinin tam olarak yok olmadığı doumlnemler de kanaatimizce ayrıca ele
alınmalıdır Hastalar değişkenlik goumlsteren kişisel semptomlarına goumlre yarı
ehliyetli sayılmalıdırlar Hadler ve kısaslar hastalık şuumlphesiyle zaten duumlşecek
olsa da oumlzelikle hukukun otoritesi hukuka guumlvenin korunması ve istismarların
oumlnuumlne geccedilmek iccedilin talsquozirlerden muaf olmamalıdırlar
2 Duygudurum bozuklukları teşhis accedilısından daha zor hastalıklardır Majoumlr
depresyon ve bipolar afekt bozuklukta atakların geldiği doumlnemlerde idrak şuur
ve iradenin yok olması nedeniyle hastalar tam ehliyetsiz kabul edilmelidirler
Şizofreni hastalarındaki gibi tedavi şartıyla had ve kısaslar diyete
doumlnuumlştuumlruumllmeli talsquozir de uygulanmamalıdır Bipolar bozuklukta manik veya
depresif atakların ara doumlnemlerinde tıbbi olarak hastaların subsendromlarının
bulunduğu kabul edilmektedir Bu da ceza ehliyetindeki akıl şartını şuumlpheli hale
sokmakta ve succedilluya had kısas gibi cezaların tatbikine mani olmaktadır Ancak
tam ehliyetli kabul edemediğimiz bu kişilere uygun talsquozir cezasının
bulunabileceği muhakkaktır Ara doumlnemlerde ilacını hasta olacağını bilerek
kendi iradesiyle terk eden bir kişiye ise atak doumlneminde succedil işlemesi halinde had
ve kısas uygulanamasa da cezai accedilıdan yarım ehliyetli sayılabileceği ara
doumlnemlerde ldquoilacını bıraktığı iccedilinrdquo tarsquozir cezası oumln goumlruumllmesi muumlmkuumlnduumlr
Bu ccedilalışmada zikredilenlerin haricinde modern psikiyatrinin tanımladığı birccedilok hastalık
veya bozukluk buguumln İslam ceza hukuku accedilısından ele alınmaya muhtaccediltır Aynı şekilde
56
İslam ceza hukuku da guumlvenilir tıbbi veriler eşliğinde guumlncellenmeli ve ndash tatbik edilip
edilmemesine bakılmaksızın- nazaricirc dinamizmini devam ettirmelidir
57
KAYNAKCcedilA
Ali Haydar Hoca Eminzacircde Mecelle Şerhi 4 cilt Beyrut Dacircru acirclemirsquol-kuumltuumlb 2003
Ankara TDV Yayınları 1996
Akşit Cevat İslacircm Ceza Hukuku ve İnsani Esasları (by Kuumlltuumlr Basın Birliği ts)
41
Amidicirc Seyfeddin el-İhkacircm ficirc usucirclirsquol-ahkacircm Tahkik Abdurrezak Aficircficirc 4 cilt Beyrut
Mektebursquol-İslamicirc 1402
Aras Hatice İmer ldquoŞizofrenide Şiddetrdquo Psikiyatride Guumlncel Yaklaşımlar 6 sy1
(2014) 45-55
Aşkım Hatunoğlu ldquoTuumlrk İslacircm Hekimlerinin Psikoloji Biliminin Gelişimine Katkıları
ve Psikolojik hastalıklara Tedavi Youmlntemlerirdquo Akademik Sosyal Araştırmalar
Dergisi sy2 (2014) 255-263
Avva Muhammed Selim Ficirc usucirclirsquon-nizamirsquol-cinacirciyyirsquol-İslamicirc Kahire Nahdet Mısr
2006
Bardakoğlu Ali ldquoDiyetrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 9 473-479
Ankara TDV Yayınları 1994
ldquoHadrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 14 547-551
Ankara TDV Yayınları 1996
Başoğlu Tuncay ldquoTarsquozirrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 40 198-202
İstanbul TDV Yayınları 2011
Behnesicirc Ahmed Fethi el-Mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacircicirc firsquol-fıkhirsquol-İslamicirc Kahire Dacircrursquoş-Şurucirck
1988
Belli Hasan Ural Cenk Vardar Melek Kanarya ve Tezcan Bahar rdquoŞizofrenide Şiddet
ve Cinayet Eylemi Risklerin Değerlendirilmesi Oumlnleyici Tedbirler ve Tedavide
KlozapinrsquoinYerirdquo Duumlşuumlnen Adam Psikiyatri ve Noumlroloji Bilimleri Dergisi sy
24 (2011 ) 222-227
Bobo William Rapoport Judith L Abi-Dargham Anissa Fatemi Hossein ve Meltzer
Herbert ldquoThe Neurobiology of Schizophreniardquo Psychiatry iccedilinde
edAllanTasman Jaraid Kay Jeffrey A Lieberman 302-313 West Sussex
Wiley 2008
58
Bolu A Toygar M Pan E Erdem M Uumlnluuml G ve Balıkccedilı A ldquoBir eğitim hastanesi
psikiyatri kiniğinde adliolguların değerlendirilmesi beş yılık incelemerdquo
Guumllhane Tıp Dergisi sy56 (2014) 1-4
Bourgeois Marc-Louis Şizofreni Ankara Dost 2016
Boynukalın Mehmet ldquoSuccedilrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 37 453-457
Ankara TDV Yayınları 2009
Buhari Abduumllaziz Keşfuumlrsquol-esracircr Tahkik Abdullah Mahmud Muhammed Oumlmer
Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquo-ilmicirc 1997
Buhacircricirc Ebucirc Abdullah Muhammed b İsmail Cacircmiursquos-sahih Tahkik Mustafa Deyyib
el- Beğacirc Beyrut Dacircru İbn Kesicircr 1987
Cessacircs Ebucirc Bekicircr er-Razicirc Ahkacircmursquol -Kurrsquoacircn Tahkik Muhammed Sacircdık Kamhacircvicirc
CiltBeyrut Dacircru İhyacircirsquol-Kuumltuumlbuumlrsquol-Arabicirc 1992
Cuumlrcacircnicirc Ali b Muhammed b Muhammed Tarsquoricircfacirct Beyrut Dacircrursquo1-kiatbirsquol-Arabicirc
h1405
Ccedilalışkan İbrahim ldquoİslam Hukukunda Ceza Kavramı ve Hadd Cezalarırdquo Ankara
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi sy 11 (1998) 366-397
Ccedilolak Abdullah İslacircm Ceza Hukuku Ccedilorum Kitap Duumlnyası 2018
Dağcı Şamil İslam Ceza Hukukunda Şahıslara Karşı Muumlessir Fiiller Ankara Diyanet
İşleri Başkanlığı Yayınları 1999
ldquoKısasrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 25 488-495 Ankara
TDV Yayınları 2002
Demirbaş Hatice ldquoSuccedil ve Psikopatolojirdquo Adli Psikoloji iccedilinde editoumlr Emre Şenol
Durak ve Mithat Durak 155-172 Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2017
Dihlevicirc Şah Veliyyullah Huccetullahirsquol-Bacircliğa Ccedileviren Mehmet Erdoğan 2 cilt
İstanbul İz Yayıncılık 2018
Doumlnmez İbrahim Kacircfi ldquoCuumlnucircnrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 8 125-
129 İstanbul TDV Yayınları 1993
Doumlnmezer Sulhi ve Erman Sahir Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 2 cilt İstanbul Der
Yayınları 2019
EC Atbaşoğlu ve Guumlloumlksuumlz Sinan ldquoBilim Psikiyatri ve DSMrsquolerrdquo Tuumlrk Psikiyatri
Dergisi 24 sy 3 (2013) 202-212
Ebucirc Dacircvud Suumlnenuuml Ebucirc Dacircvud 4cilt
Beyrut Dacircrul-kitabirsquol-Arabicirc ts
59
Ebucirc Zehra Muhammed el-Cericircme firsquol-Fıkhirsquol-İslacircmicirc Kahire Dacircrursquol-fikrirsquol-Arabicirc
1998
Erturhan Sabri ldquoİnsan Onuru Bağlamında İslacircmCeza Hukukuna Genel Bir Bakışrdquo
İslacircm Hukuku Araştırmaları Dergisi sy 21 (2013) 185-214
Fahreddin Hasan b Mansucircr Kacircdıhacircn Fetacircva Kacircdıhacircnicirc 3cilt
http shamelaws (29072019)
Fazel Seena Lichtenschein Paul Grann Martin ldquo Bipolar Disorder end Violent
Crimerdquo Archgenpsychiatry 67 sy 9 (2010) 931-938
Foucault Michael Deliliğin Tarihi Ccedileviren Mehmet Ali Kılıccedilbay Ankara İmge
Kitabevi 2017
Friedman Susan Hatters Hrouda R Debra Holden Carol E Noffsinger Stephan G
ve Rsnick Philip J ldquoFilicide ndash Suicide Common Factors in Parents Who Kill
Their Children and Themselvesrdquo The Journal of the American Academy of
Psychiatry and the Law sy33 (2005) 496-504
Gazzacirclicirc Ebucirc Hacircmid Muhammed b Muahmmed el-Veciz Tahkik Ali Muavvıd 2 cilt
Riyad Darursquol-Erkam bin Erkam 1997
Geccediltan Engin Psikodinamik Psikiyatri ve Normal dışı Davranışlar İstanbul Remzi
Kitabevi 2000
Goumlktuumlrk Neslihan Oumlzgenccedil İzzet ve Uumlzuumllmez İlhan Ceza Hukukuna Giriş Eskişehir
Anadolu Uumlniversitesi Yayınları 2012
Guumlneri Elif Akıl Hastalıkları ve Şiddet İstanbul İstanbul Gelişim Uumlniversitesi
Yayınları 2016
Hafızoğullar Zeki Tuumlrk Ceza Hukuku Ders Notları Ankara Başkent Uumlnivrsitesi
Hukuk Fakuumlltesi 2008
Helvacı İlhan ldquoTemyiz Kudretinden Yoksun Şahısların Hukuki Sorumluluğu Uumlzerinerdquo
İHFM 155 sy4 (1997) 145- 171
Hodgins Sheilagh ldquoMental Disorder Intellectual Deficiancy and Crimerdquo Archieves of
Gen Psychiatry sy 49 (1992) 476-483
http webmemurlarnet (22072019)
http webaydinpoltr (22042019)
http webbaltaciavtrakil-hastaliği-ile-ilgili-yargitay-kararları (1862019)
http webhuumlrriyetcom (21072019)
http webpsychologytodaycom (0207 2019)
60
http webwhoint (0207 2019)
httpweb allthatsinterstingcom (22072019)
httpweb mynetcom (21072029)
httpwebtckmaddecom (09 07 2019)
http webdeontolojihacettepeedutr (04082019)
İbn Kudacircme Ebucirc Muhammed b Abdullah b Ahmed bMuhammed Ravdatursquon-nacircdır 2
cilt by Muumlessesetuumlrsquor-reyyacircn 2002
İbn Abidicircn Muhammed b Emin Oumlmer Reddursquol-muhtacircr 6cilt
Beyrut Dacircrursquol-fikr 1992
İbn Emicircrirsquol-Hacircc Muhammed bMuhammed b Muhammed b Hasan et-Takricircr versquot-
tehbicircr 4 cilt
Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1983
İbn Facircris Ebursquol-Huseyn Ahmed b Facircris b Zekeriyya Mulsquocemu mekacircyicircsursquol-luga
Tahkik Abdusselacircm Muhammed Harun 6 cilt (by Dacircrursquol-fikr 1979 )
İbn Huumlmacircm Kemaleddin Muhammed b Abdulvacirchid Şerhu Fethursquol- kadicircr 10 cilt
Beyrut Dacircrulrsquol-kitabirsquol-ilmicirc 2003
İbn Kayyim el-Cevziyye Şemsuddicircn Ebucirc Abdillah Muhammed b Ebi Bekr İlsquolacircmursquol-
muvakkıicircn Beyrut Dacircrursquol-cicircl 1974
İbn Kudacircme Ebucirc Muhammed Abdulah b Ahmed b Muhammed el-Muğnicirc 10 cilt
Beyrut Dacircrursquol-fikr h1405
İbn Manzucircr Cemaluumlddin Muhammed b Muumlkerrem Lisacircnursquol-Arab 15 cilt Beyrut
Dacircru Sacircdır ts
İbn Nuceym Zeynuumlddin b İbrahim b Muhammed Bahrursquor-racircik 8 cilt Beyrut Darursquol-
malsquorife ts
İbn Ruumlşd Ebursquo-Velicircd Muhammed b Ahmed Bidayetuumlrsquol-muumlctehid Ccedileviren Ahmed
Meylacircnicirc 3 cilt İstanbul Ensar Neşriyat 2015
İbn Teymiyye Takıyyuddin Ahmed b Abdilhalim b Abdisselacircm Siyacircsetirsquoş-şerlsquoiyye ficirc
ıslacirchirsquor-racircvicirc versquor-raiyye Riyad Vizaretursquoş-Şuucircnirsquol-İslamiyye h1419
Kahveci Nuri ldquoİslacircm Hukuku Accedilısından Succedilun Manevi Unsurlarından Kasıtrdquo Hikmet
Yurdu 5 sy 9 (2012)
Karaman Hayrettin Mukayeseli İslacircm Hukuku 3 cilt İstanbul İz Yayıncılık 2013
Kacircsacircnicirc Alaeddin Ebucirc Bekir b Mesud Bedacirciursquos-sanacircilsquo Tahkik Alicirc Muhammed
Muavvıd 10cilt Beyrut Dacircrulrsquol-kitabirsquol-ilmicirc ts
61
Kayatekin ZE Maner F Abay E Saygılı S ve Şener Aİ ldquoRuh Hastalarında
Homisidal Saldırganlıkrdquo Psikiyatri ve Noumlrolojik Bilimler Kongresi (1988) 22-
27
Khan Nicola Mental Disorder Toronto University Of Toronto Press 2017
Koca Mahmut ve Uumlzuumllmez İlhan Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler Ankara Seccedilkin
Yayınevi 2017
Koccedilak Muhsin ldquoGurrerdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 14 211-212
Koparan M Reşat ldquo TCK Genel Huumlkuumlmler Ceza Sorumluluğunu Kaldıran ve Azaltan
Sebeplerrdquo TBB Dergisi sy 64 (2006) 337-367
Koumlroğlu Ertuğrul Şizofreni Ankara Hekimler Yayın Birliği 2016
Kuducircricirc Ebursquol Huseyn Ahmed b Muhammed b Ahmed Tahkik Abdullah Nezicircr Ahmed
Nezicirc Beyrut Muumlessesetursquor-Reyyacircn 2005
Lambert M Naber D Schacht A Wagner Hundemer H-P Karow AHuber
CG Suarez JM ldquoRates and predictorsof remission and recovery duruing 3
years in 392 never-treatedpatients with schizophreniardquo Acta Psychiatrica
Scandinavica118 sy3 (2008 220-229
Macircverdicirc Ebursquol Hasan Ahkacircmursquos-Sultacircniyye Kuveyt Mektebetu Dacircru İbn Kuteybe
1989
Maverdicirc Ebucircrsquol-Hasan Ali b Muhammed el-Hacircvicirc 10 cilt
Kahire Mektebetuumlrsquol-Kahira 1968
Mevsılicirc Abdullah b Mahmucircd el-İhtiyar Tahkik Muhammed Ebucirc Dakicircka 2 cilt
Beyrut Dacircrursquol-Kitabirsquol-İlmicirc ts
Modestin Jiri ve Amman Roland ldquoMental Disorder and Criminality Male
Schizophreniardquo Schizophrenia Bulletin 11 sy 1 (1996) 69-82
Molla Huumlsrev Muhammed b Feracircmuz b Ali Duumlreruumlrsquo-Huumlkkacircm Ccedileviren Arif Erkan
3cilt
http webvesiletuumlnnecatcom (29062019)
Muhammed b Oumlmer b Huseyn er-Racirczicirc el-Mahsul ficirc ilmirsquol-usucircl Tahkik Tacirchacirc Cacircbir
Feyyacircz Alvacircnicirc 6 cilt Riyad Cacircmiatrsquol-imacircm Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc
h1400
Muheyyiz Hucirclucircd binti Abdurrahman ldquoAhkacircmursquol-mericircdirsquon-nefsiyyeti firsquol-fıkhirsquol-
İslamicircrdquo Doktora Tezi Cacircmiatu İmam Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc h1432
62
Mustafa İbrahim Ziyacirct Ahmed Abdulkacircdir Hacircmid ve Neccacircr Muhammed
Mulsquocemursquo-vesicirct 2 cilt by Dacircrursquod-dalsquove ts
Nesacircicirc Ebucirc Abdirrahmacircn Ahmed b Şuayb Suumlnenuumlrsquon- Nesrsquoaicirc Tahkik Abdulfettah
Ebucircrsquol- Gudde 9 cilt Halep Mektebetuumlrsquol-matbucircatirsquol-İslacircmicirc 1986
Nesefi Ebursquol-Berekacirct Menacircrursquol-envacircr Ccedileviren Soner Duman Osman Guumlman ve
Suumlleyman Kaya İstanbul Beka Yayıncılık 2016
Nucircricirc Husacircm Suheyl ldquoEserursquol-cuumlnucircn fi tasarrufatirsquol-kavliyyeti versquol- filsquoliyyeti ficirc şericircatirsquol-
İslamicircrdquo Yuumlksek Lisans Tezi Cacircmiatursquon-Necacirchursquol-vatanicirc 2013
Okur Kacircşif Hamdi İslam Hukukunda Sosyal Sorumluluk ndash Akıle Oumlrneği Ankara
İSAM Yayınları 2017
Oumlzden Salih Yaşar Adli Psikiyatri Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2015
Oumlztuumlrk Orhan ve Uluşahin Aylin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları Ankara Nobel Tıp
Kitapevleri 2016
Oumlztuumlrk Orhan Ruh Sağlığı ve Bozukukları Ankara Hekimler Yayın Birliği 1998
Pezdevicirc Ebursquol-Usr Ali bMuhammed el-Usucircl Karaccedili Matbalsquo tursquot- Cacircvicircd Bericircs ts
Pormann Peter ldquoTıprdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 41 101-
111İstanbul TDV Yayınları 2012
Poyraz Cana Aksoy Kocabaşoğlu Neşe Konuk Numan ldquoPsikotik Oumlzellikli
Depresyonun Adli Boyuturdquo Journal of Mood Disorders 2 sy 4 (2012) 180-
185
Rain Adrian The Psychopathology of Crime London Academic Press Inc1993
Rucircyanicirc Abdulvacirchid b İsmail Ebursquol-Mehacircsin Bahrursquol-mezheb Tahkik Tacircrık Fethicirc es-
Seyyid 14 cilt Beyrut Dacircrursquol-kuumltuumlbirsquol-ilmicirc 2009
Salsquolebicirc Ali b Nasr Telkicircn fi fıkhırsquol-Malikicirc Tahkik Muhammed Sacirclis Saicircd el- Ganicirc
Riyad Mektebetu Nezzacircr Mustafa el-Bacircz ts
Saatccedilioğlu Ouml Tuumlrkcan S Işıklı M Ve Uygur N ldquoTutuklularda Depresyonrdquo
Duumlşuumlnen Adam Noumlroloji ve Psikiyatri Dergisi sy9 (1996) 25-30
Sarı Nil ve Akguumln Burhan ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo Tuumlrkiyede Sık
Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklar iccedilinde editoumlr Muumlfti Uğur İbrahim
Balcıoğlu Neşe Kocabaşoğlu 1-24 İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşa
Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Tıp Eğitimi Etkinlikleri Sempozyum Dizisi 2008
Serahsicirc Muhammed b Ahmed el-Usucircl 2cilt
Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1993
63
Silver Eric ve Teasdale Brent ldquoMental Disorder and Violence An examination of
Stressful Life Events and Impaired Social Supportrdquo Social Problems sy 52
(2005) 62-78
Soysal Huumlseyin ve Yeşilbursa Doğan ldquoŞizofreni ve Benzeri Psikozlarrdquo Ruhsal
Hastalıklar iccedilinde editoumlr Nevzat Yuumlksel 24 395-406 Ankara Nobel Tıp
Kitapevleri 2006
Stein Dan J Phillips Katherine A Kendler Kenneth S ldquoWhat is a Mental
Psychiatric Disorder From DSM-IV to DSM-Vrdquo Psychol ogical Medicine40
sy11 (2010) 1759-1765 doi 101017S0033291709992261
Sulhi Doumlnmezer Kriminoloji İstanbul Beta Basım Yayım 1994
Şalsquobacircn Zekiyyuumlddicircn İslacircm Hukuk İlminin Esasları Ccedileviren İbrahim Kacircfi Doumlnmez
Ankara Tuumlrkiye Diyanet Vakfı Yayınarı 2012
Şafiicirc Muhammed b İdricircs el-Umm 8cilt Beyrut Dacircrursquol-malsquorife 1990
Şacirckir Beg Hanbelicirc Usucirclursquol-fıkhilrsquol-İslamicirc Mekke Mektebetuumlrsquol- Mekkiyye 2002
Şacirctıbicirc İbrahim b Mucircsa el-Muvacircfakacirct Tahkik İbn Hasen Acircl Selmacircn 7 cilt by Dar
İbn Affan 1997
Şekerci Osman İslacircm Ceza Hukukunda Talsquozir Succedilları ve Cezaları İstanbul Yeni
Ufuklar Neşriyat 1996
Taylor Edward H Assesing Diagnosing and Treting Serious Mental Disorders A
Biological Approach Oxford Oxford University Press 2017
Teftacirczacircnicirc Sadeddin Mesucircd b Oumlmer et-Telvih alacircrsquot-tevdicirch 2 cilt Beyrut Dacircrursquol-
kitabirsquol-ilmicirc 1996
Treatment Advocacy Center ldquoRisk Factors For Violencerdquo A Background Paper From
The Office Of Research and Public Affairs (2016) 1-5
Turabi Selami ldquoKusululuk ve Kusurluluğu Etkileyen Hallerrdquo TBB Dergisi s101
(2012) 267-292
Ucircdeh Abdulkadir Teşrilsquoursquol-İslamicirc mukacircrinen birsquol-kacircnunirsquol-vadlsquoicirc 2 cilt Beyrut Dacircrursquol-
kitabursquol-Azelicirc ts
Uğur Muumlfit ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik
Hastalıklar iccedilinde editoumlr Muumlfit Uğur İbrahimBalcıoğlu ve Neşe Kocabaşoğlu
59-81 İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşan Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Tıp
Eğitimi 2008
64
Ulutuumlrk Guumlner Hande ldquoTuumlrk Ceza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Kusur Yeteneğine
Etkisirdquo Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul 2009
Uzunpostalcı Mustafa ldquoİslam Hukuku Accedilısından Ehliyetrdquo İslam Hukuku
Araştırmaları Dergisi sy8 (2006) 149-182
Uumlccedilok Alp ldquoŞizofreni ve Benzeri Psikozlarrdquo Ruhsal Hastalıklar iccedilinde editoumlr Nevzat
Yuumlksel 8 130-137 Ankara Nobel Tıp Kitapevleri 2006
Volavka J ldquo Violence in schizophrenia and bipolar disorderrdquo Psychiatria Danubina
21 sy1 (2013) 24-33
Walsh Elizabeth Buchanan Alec ve Fahy Thomas ldquoViolence and schizophrenia
examining the evidencerdquo British Journal of Psychiatry sy 180 (2002) 490-495
Yakut Esra ldquoTanzimat Doumlnemirsquone Kadar Osmanlı Hukukursquonda Talsquoziri Gerektiren
Succedillar ve Cezalarırdquo Tuumlrk Hukuk Tarihi Araştırmaları sy2 (2006) 25-40
Yacircsicircn Muhammed Naicircm ldquoEserursquol-emracircdirsquol-akliyyeti versquon-nefsiyyeti alarsquol-
mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacirciyyetirdquo Mecelletursquoş-şericircati versquol-kacircnun sy16 (2002) 17-87
Yavuz Ruhi ldquoŞizofrenirdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklar iccedilinde ed
Muumlfti Uğur İbrahim Balcıoğlu Neşe Kocabaşoğlu 49-58 İstanbul İstanbul
Uumlniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Tıp Eğitimi Etkinlikleri
Sempozyum Dizisi 2008
Yazıcı Olcay ve Ccedilakır Sibel ldquoDuygudurum Bozukluklarırdquo Psikiyatri iccedilinde İstanbul
İstanbul Uumlniversitesi Yayınları 2009
Yazır Elmalılı M Hamdi İslacircm Hukuku ve Fıkıh Istılacirchları Kacircmusu 5 cilt İstanbul
Eser Neşriyat 1997
Yıldız Sevil ldquoCeza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Akıl Hastalarının YargılanmasırdquoSUuml
İİBF Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi 2 sy4 (2002) 141- 151
Yılmaz Emel ldquoİslacircm Ceza Hukukuna Goumlre Kleptomanide Ceza Ehliyeti Ve Hırsızlık
Fiilinin Sonuccedillarırdquo Bilimname 1 sy 37 (2019) 535-557
Yiğit Yaşar İslacircm Ceza Hukuku Ankara Sistem Ofset Yayıncılık 2012
Zebicircdicirc Muhammed b Muhammed Murteza Tacirccursquol-arucircs 40 cilt Kuveyt Tablsquoatu
Kuveyt 1965
Zeylaicirc Fahrettin b Osman Tebyicircnursquol-hakacircicirck 6 cilt Kahire Matbucircatuumlrsquol-Kuumlbra el-
Emicircriyye h1313
Zuhaylicirc Vehbe Nazariyyatursquod-damacircn ev ahkacircmursquol-mesucircrsquoliyyetirsquol-medeniyye versquol-
cinacirciyye firsquol-fıkhirsquol-İslamicirc Şam Darursquol-Fikr1982
65
66
OumlZGECcedilMİŞ
EmelYılmaz 1978 yılında Almanyarsquonın Heidelberg şehrinde duumlnyaya gelmiştir
İlkoumlğretim tahsilini Almanyarsquoda tamamlamıştır Gebze İmam Hatip Lisesirsquonde başladığı orta
oumlğretimine Duumlzce İmam Hatip Lisesinde devam ederek lise tahsilini de burada nihayete
erdirmiştir 2016 yılında Sakarya Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesirsquonden mezun olmuştur
- İlk sayfa EMEL YILMAZ tez
- 10293672
-
- 201910011611
- ss
-
- dd
-
v
Sakarya University
Institute of Social Sciences Abstract of Thesis
Master Degree PhD
Title of Thesis Criminal Capacity Of Mentally Disorderdered People In Islamic
Penal Law
Author of Thesis Emel YILMAZ Supervisor Doccedil Dr Osman GUumlMAN
Accepted Date 06092019 Nu of Pages vi (pre text) +64 (mp)
Department The Basic Islamic Science Subfield Islamic Law
Crime is a destructive action both harming the perpetrator himselfs and the social
environment he lives in Hence every society regardless to its size responded to this
action threatening its peace with a sanction called punishment In Islamic penal law
relieving public conscience by punishing the offender and with the deterrent side of
the penalty the prevention of future crimes are aimed The rights of the offenders
were not ignored while the public interest was taken into consideration so his legal
capacity was firstly questioned In Islamic law children whose reason is not yet
developed and people with mental illnesses who luck this capacity principally are
not obligated or charged with any responsibilty But mental illnesses are classified
just by regarding their beginnings or durations in classical fıqh literature The
objective of this study is to deal with disorders which do not take place in the
classical literature and search for judgements within the Islamic penal law Hence
new doors for new current questions in İslamic penal law will be opened and a
contribution to its consistency will be made During the study firstly main sources ndash
focusing on the Hanefith sources ndashare searched taking into account the general
classification of the punishments as had qısas diyat and tarsquozir Secondly by
collecting data from modern psychiatry criminal psychiatry sources acedemic
papers and Turkish Penal Law clauses a result within the frame of fıqh was tried to
be reached Since the study is just a post graduate thesis in order to keep its volume
the number of the mental illnesses mentioned were kept limited Schizophrenia and
mood disorders holding the the first place in criminal data are included to the theses
Keywords Islamic Penal Law Mental Disorders
6
GİRİŞ
İnsanoğlu hikmet-i ilahinin bir tecellisi olarak iccedilinde iyiliği de koumltuumlluumlğuuml de barındıran
iki kutuplu bir varlık olma oumlzelliğindedir Bu kutuplar arasında gidip gelirken ona
istikametini belirlemekte yardımcı olan ise aklı ve iradesidir Yanlış seccedilimleri iradesini
ve aklını doğru kullanmayışı onu succedila itmekte ve toplumun maslahatı gereği
hemcinsleri tarafından cezalandırılmaktadır Ne var ki succedil sayılan her eylem sadece
bilfiil akıllı olan insanlar tarafından değil eylemlerinin anlam ve sonuccedillarından habersiz
bireylerce de işlenebilmektedir Hatta ldquodelirdquo ldquoakıl hastasırdquo ldquoruh hastasırdquo veya her ne
isim verilirse verilsin bu insanlar duumlnyanın hemen hemen her yerinde şiddetle
ilişkilendirilmişler ve toplum nazarında potansiyel birer succedillu olarak goumlruumllmuumlşlerdir Bu
ccedilalışma da modern psikiyatrinin verileri ışığında akıl ve ruh hastalarının cezai
durumunun İslam ceza hukuku accedilısından yeniden ele alınması gerektiği iddiasıyla yola
ccedilıkmaktadır
Konu
Guumlnuumlmuumlzde modern psikiyatrinin tanımladığı akıl ve ruh hastalıkları ndash seccedililen oumlrnekler
bağlamında- İslam ceza hukuku oumlzelinde ele alınmaktadır Bu hastalıkların teşhisini
almış kişilerin ceza ehliyeti had kısas ve talsquozir kapsamında değerlendirilmektedir
Ccedilalışmanın Oumlnemi
Ccedilalışmanın oumlnemi klasik fıkıh literatuumlruumlnde genel olarak cuumlnucircn adıyla muumltalaa edilmiş
ldquoakıl ve ruh hastalıklarırdquo konusunu guumlnuumlmuumlz psikiyatri ilmi verileri doğrultusunda
yeniden ele alacak olmasından kaynaklanmaktadır Tespit edilebildiği kadarıyla Tuumlrkccedile
olarak ilk olan bu ccedilalışmada fukahanın temel akıl hastalıkları tasnifleriyle modern
psikiyatrinin tasnifleri -hastalıklara dair semptomlar ve succedillarla olan ilişkileri verilmek
suretiyle- eşleştirilmektedir Boumlylece oumlrnek olarak seccedililen hastalıklara dair oumlzel
huumlkuumlmlerin araştırılması da ccedilalışmanın oumlnemini artırmaktadır
Amaccedil
Bu araştırmada modern psikiyatrinin verilerinden istifadeyle akıl ve ruh hastalıkları
fıkıh accedilısından ele alınarak oumlzel ve yeni huumlkuumlmlere ulaşılmaya ccedilalışmak
amaccedillanmaktadır Bu vesileyle doğrunun arayışına fıkıh ilminin suumlrekliliğine ve
7
yaşanılan zamana tatbikine muumltevazı bir katkıda bulunmak arzulanmaktadır Ayrıca
interdisipliner bir ccedilalışma yapılarak fıkhın ilgi alanının genişletilmesine katkıda
bulunmak ve bu alanda yeni ccedilalışmalara vesile olmak hedeflenmektedir
Youmlntem
Youmlntem olarak ilk oumlnce akıl ve ruh hastalıklarına dair Tuumlrkccedile İngilizce ve Arapccedila
literatuumlr taranmıştır Konu başlığının ceza ehliyeti olması hasebiyle oumlzellikle akıl
hastalıklarının succedilla olan ilişkisini ortaya koyan adli psikiyatri kaynaklarından
yararlanılmıştır Konu daha sonra bir mukayese imkacircnı olması itibarıyla yuumlruumlrluumlkteki
sekuumller bir hukuk sistemi oumlrneği olarak Tuumlrk ceza kanunu accedilısından da genel olarak ele
alınmıştır Son olarak da klasik ve ccedilağdaş doumlnem fıkıh literatuumlruuml ve oumlzellikle de modern
İslam ceza hukuku eserleri taranarak Tuumlrk ceza kanunu ile karşılaştırmalı olarak sonuca
varılmaya ccedilalışılmıştır
Akıl ve ruh hastalıkları kavramlarının modern psikiyatri ve psikoloji literatuumlruumlnde
yerlerini zihinsel ndash ruhsal bozukluk gibi kavramlara bırakıyor olmasının oluşturduğu
kavram kargaşası ccedilalışma esnasında karşılaşılan guumlccedilluumlklerden biridir Akıl ve ruh
hastalıklarının klasik literatuumlrde buguumlnkuuml anlamda tanım ve tasniflerinin olmayışına ek
olarak bazı fıkhi kriterlerin psikiyatri ile oumlrtuumlşmuumlyor olması da mesele uumlzerine fikir
yuumlruumltmeye ccedilalışırken zihnicirc kutuplaşmalara yol accedilmakta ve interdisipliner bir ccedilalışmayı
zorlaştırmaktadır
Ccedilalışma temelde iki ana boumlluumlmden oluşmaktadır İlk boumlluumlmde İslam ceza hukukuna
goumlre ceza ehliyeti kavramı ve kavramın izahı iccedilin gerekli alt başlıklara yer verilmiştir
İkinci boumlluumlmde ise konu ilk olarak tıbbi accedilıdan ele alınmış ve seccedililen oumlrnek hastalıklar
ayrıntılı olarak aktarılmıştır Tezin amacı doğrutusunda hastalıklar sınırlı tutulmuş adli
psikiyatri verilerinde oumlne ccedilıkmaları nedeniye şizofreni ve duygudurum bozuklukları
oumlrnek olarak seccedililmiştir Boumlluumlmuumln sonunda da psikiyatri verileri değerlendirilerek bu
hastalıklara ilişkin İslam ceza hukuku ilke ve huumlkuumlmleri accedilısından bir kanaate
ulaşılmaya ccedilalışılmıştır
8
BOumlLUumlM 1 İSLAM CEZA HUKUNDA CEZA EHLİYETi KAVRAMI
VE ŞARTLARI
Ceza ehliyetinden ve onun şartlarından bahsetmeye başlamadan oumlnce succedil ve ceza
kavramlarının tanımlanması succedilun ve cezanın genel şartlarının zikredilmesi
gerekmektedir
11 Succedil Kavramı ve Genel Şartları
Succedil Tuumlrkccedile bir kelimedir ve soumlzluumlkte kanuna toumlrelere ve ahlak kurallarına aykırı olan
yazılı veya yazısız kurallarla yasaklanan karşılığında ceza oumlngoumlruumllen eylemler ve
davranışları belirtmektedir1 Kusur hata şer ve cuumlruumlm gibi kelimelerle de ifade
edilmekte olan succedil Tuumlrk ceza kanununda cuumlruumlm ve kabahat kelimeleri ile de karşılık
bulmaktadır Başka bir tarifte ise succedil ldquo Toplumsal duumlzenin devamı accedilısından korunması
gereken hukuki değerlerin ihlali niteliğini taşıyan haksızlık teşkil eden insan
davranışıdırrdquo2 Fıkıh eserlerinde succedilu ifade etmek iccedilin cerme veya cuumlrm kelimeleri
kullanılmaktadır3 Macircverdicirc succedilu ldquoAllahrsquoın had veya talsquozir ile cezalandırarak işlenmesini
yasakladığı sakıncalı fiiller rdquo4 olarak tanımlarken Serahsi ldquomala ve cana karşı işlenen
şerlsquoan haram kılınmış fiilrdquo tanımını yapmaktadır Muasır İslam hukukccedilularından
bazıları da succedilu ldquoAllahrsquoın yapılmasını yasakladığı bir şeyi yapmak yapılmasını
emrettiği bir şeyi de yapmamakrdquo5 veya ldquoyapılması halinde ceza verilen yasak fiilin
işlenmesi terkinde ceza verilen fiilinrdquo şeklinde tarif etmişlerdir6 Cerme ile aynı
anlamda cinayet kelimesi de kullanılmaktadır fakat bu klasik literatuumlrde daha ziyade
lsquocana veya vuumlcut buumltuumlnluumlğuumlne youmlnelik yasak fiillerirsquo ifade etmektedir7 Yukarıdaki
genel tariflere bakıldığında succedil ldquoguumlnahrdquo kavramıyla da ifade edilen dini ahlaki veya
hukuki buumltuumln kural ihlallerini kapsıyor goumlruumlnse de İslam ceza hukuku accedilısından
kastedilen succedil Macircverdicircrsquonin tanımında vurguladığı ldquoduumlnyevi cezası olan ve infazı yargı
organlarına bırakılmışrdquo fiillerdir
1 Mehmet Boynukalın ldquoSuccedilrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c37 (Ankara TDV
Yayınları2009) 453 2 Neslihan Oumlztuumlrk vd Ceza Hukukuna Giriş (Eskişehir Anadolu Uumlniversitesi Yayınları 2012) 4 3 Abdulkacircdir Ucircdeh et-Teşricircursquol-Cinacirciyyuumlrsquol-İslamicirc Mukacircrinen birsquol-Kacircnucircnirsquol-Vadlsquoicirc (Beyrut Dacircrursquol-
Kitacircbirsquol-Arabicirc ts) I 66 4 Ebursquol Hasan Macircverdicirc Ahkacircmursquos-Sultacircniyye (Kuveyt Mektebetu Dacircru İbn Kuteybe 1989) 285 5 Muhammed Ebucirc Zehra el-Cericircme firsquol-Fıkhirsquol-İslacircmicirc (Kahire Dacircrursquol-fikrirsquol-Arabicirc 1998) 19 6 Ucircdeh et-Teşricircursquol-cinacircicirc 66 7 Osman Şekerci İslam Ceza Hukukunda Tazir ve Succedilları ve Cezaları (İstanbul Yeni Ufuklar
Neşriyat1996) 13
9
Modern ceza hukukunda succedil kavramı şu şekilde tanımlanmaktadır ldquoSorumlu bir şahıs
tarafından muumlspet veya menfi bir hareketle meydana getirilen ceza tehdidini taşıyan ve
bir kanundaki tarife uygun ve hukuka aykırı olan bir fiildirrdquo8
Yukarıdaki tanımdan da anlaşılacağı uumlzere guumlnuumlmuumlz ceza hukukunda bir eylemin succedil
sayılabilmesi iccedilin belirli unsurların bir arada bulunması gerekmektedir Bu şartlar klasik
fıkıh eserlerinde bir arada zikredilmemekle birlikte prensip olarak kabul edilmekte
ccedilağdaş doumlnem İslam hukukccediluları tarafından da ldquoerkacircnursquol-cericircmerdquo başlığı altında bir
arada verilmektedir Bu şartlar
1 Kanuni unsur
2 Maddi unsur
3 Manevi unsur
4 Hukuka aykırılık unsurudur 9
Bu unsurlardan herhangi birinin bulunmaması halinde soumlz konusu fiil succedil olarak kabul
edilmez Bununla beraber bu genel şartları sağladıktan sonra her bir succedilun kendine
oumlzguuml bazı unsurları taşıması şartı da aranabilir Zina succedilunda failllerde muhsan olma
şartının veya hırsızlıkta (serika) ccedilalınan malın belli değerin uumlzerinde olma şartının
aranması burada oumlrnek olarak zikredilebilir
Kanunilik unsuru ldquokanunsuz succedil ve ceza olmazrdquo ilkesinin temel dayanağıdır Hukukta
bir fiilin succedil sayılabilmesi iccedilin kanunda succedilun kendisinin ve succedilun karşılığında
verilecek cezanın belirlenmiş olması gerekmektedir Bu ilke uygulamada keyfiliğin
oumlnuumlne geccedilme ve bireylerin hak ve huumlrriyetlerini koruma amacına matuftur İslam ceza
hukukunda tayin edilmiş had kısas ve diyet gibi cezalar da birebir kanunilik ilkesiyle
oumlrtuumlşmektedir Kapsamı oldukccedila geniş tutulan talsquozir cezalarında da alt ve uumlst sınırlar
belirlenerek ve cezayı tatbik edecek yetkili merciye bazı kısıtlamalar getirilerek bu
prensibin mevcudiyetinin korunduğu soumlylenebilir Ancak talsquozir succedillarında cezadan oumlnce
en azından her succedilun ve karşılığının kamuoyu tarafından bilinmesi iccedilin ilan edilmesi
(resmi gazete vb ile) ve toplum fertlerinin bu youmlnde bilgilendirilmesi gerekmektedir 10
Maddi unsurdan maksat hukuken sorumlu kabul edilen bir kişinin cezalandırılabilmesi
iccedilin succedil sayılan fiili eyleme doumlnuumlştuumlrmuumlş olması veya yerine getirmekle yuumlkuumlmluuml
8 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku (İstanbul Der Yayınları 2016) 2
316 9 Cevat Akşit İslam Ceza Hukuku ve İnsani Esasları (by Kuumlltuumlr Basın Birliği ty) 41 10 Yaşar Yiğit İslam Ceza Hukuku (Ankara Sistam Ofset Yayıncılık2012) 118
10
olduğu fiili terk etmesidir11 Kimse tasarladığı fakat dış duumlnyada icra etmediği bir
eylem dolayısıyla cezalandırılamaz İslam Hukukunda insanın goumlnluumlnden geccedilirdiği
koumltuumlluumlkleri fiile doumlnuumlştuumlrmedikccedile ve koumltuuml soumlzleri ifade etmedikccedile cezalandırılmayacağı
temel ilke olarak kabul edilmiştir Burada belirtmek gerekir ki succedil duumlşuumlnme ve hazırlık
safhalarından sonra icra safhasına ulaştığında fiiller succedil kapsamında değerlendirilir İlke
olarak İslam ceza hukukunda belirli bir succedila teşebbuumls ile succedilun kendisi aynı şekilde
cezalandırılmaz fakat teşebbuumlsuumln kendisinin succedil teşkil etmesi halinde muumlnasip ceza
tatbik edilir Oumlrneğin hırsızlık succediluna teşebbuumls etmiş fakat malı hırz alanının dışına
ccedilıkartmamış bir kişiye had uygulanmasa da haneye tecavuumlz dolayısıyla talsquozir cezası
uygulanabilir
Manevi unsur succedilu işleyen kimsenin succedil esnasında iccedilinde bulunduğu psikolojik
şartlarla succedil arasındaki bağlantıyı tespit eden ve succedillunun sorumluluk derecesini
belirlemeye doumlnuumlk olan unsurdur ldquoKusurlulukrdquo olarak da adlandırılan bu unsur succedilun
en oumlnemli şartlarından biridir Konumuz accedilısından da bu unsur merkezi bir rol teşkil
etmektedir Manevi unsurdan anlaşılması gereken succedillunun eylemini gerccedilekleştirirken
kastının ve iradesinin succedila youmlnelmesi succedil teşkil eden eylemin anlamını ve sonuccedillarını
idrak edebiliyor olmasıdır
Succedilun oluşumunda maddi unsurun manevi unsur tarafından desteklenmesi
kaccedilınılmazdır ccediluumlnkuuml insanların eylemlerinde akıl ve idrak muumlhim etkenler olup fiziksel
eylemlerin aklın ve iradenin youmlnlendirmesiyle gerccedilekleştiği kabul edilmektedir Dış
duumlnyada tezahuumlr eden eylem ne kadar kısa olursa olsun arkasında bir akli ve iradi suumlreccedil
mutlaka bulunmaktadır ki bu da succedilun akli ve iradi bir eylem olduğu sonucuna bizi
ulaştırmaktadır Bir succedilta failin fiili ile sonuccedil arasında nasıl zorunlu bir bağ aranıyorsa
aynı şekilde failin iradesi ve fiili arasında da bir manevi bağ aranmalıdır Akıl irade
kasıt gibi kavramlar manevi unsur iccedilerisinde irdelenen kavramlar olup kasıt taksir ve
kastın aşılması gibi mefhumlar da cezaların ağırlaştırılmasında hafifletilmesinde veya
ortadan kalkmasında rol oynayan manevi unsur iccedilinde telakki edilen mefhumlardır12
Succedillarda irade ve temyiz guumlcuumlnuumln dikkate alınması da manevi unsurla ilişkili olup
klasik fıkıh literatuumlruumlndeki ldquoehliyetrdquo ile burada doğrudan bir ilişki doğmaktadır
Bir insanın işlediği succediltan dolayı cezalandırılabilmesi iccedilin meydana gelen zararın o
kişinin fiili sonucunda oluşmuş olması da yeterli değildir Failin fiilde kusuruyla
11 Yaşar Yiğit İslam Ceza Hukuku 31-32 12 Nuri Kahveci ldquoİslam Hukuku Accedilısından Succedilun Manevi Unsurlarından Kasıtrdquo Hikmet Yurdu 5 sy 9
(2012) 14
11
beraber oumlzguumlr iradesinin ve temyiz guumlcuumlnuumln de bulunması gerekir Zira adaletin gereği
olarak oumlzguumlr irade ile succedil işleyen bir kişi ile bu iradeden mahrum birinin aldığı ceza
aynı olmamalıdır Fiillerin aynı sonuccedilları doğurmuş olması faillerin irade temyiz ruh
sağlığı veya iccedilinde bulundukları durum itibariyle aynı oldukları anlamına gelmez
Succedilta aranan genel şartlardan bir diğeri ise hukuka aykırılık unsurudur Bir fiilin succedil
teşkil edebilmesi iccedilin onun kanunen yasaklanmış olması yani hukuken izin verilmemiş
olması gerekmektedir Failin fiili hukuka aykırılık ihtiva etmiyorsa eylemin sahibi succedillu
sayılamaz ve cezalandırılamaz
12 Ceza Kavramı Genel Prensipleri ve Gayesi
Ceza soumlzluumlkte ldquobir şeyin bedeli veya karşılığırdquo olarak accedilıklanmakta masdar olarak
kullanıldığında da ldquoiyi veya koumltuuml herhangi bir fiilin ve davranışın tam ve yeterli
karşılığını vermekrdquo anlamına gelmektedir13 Modern pozitif hukukta ceza ldquosuccedil işleyen
kişiye ccedileşitli amaccedilları gerccedilekleştirmesi iccedilin uygulanan ve kişiyi birtakım yoksunluklara
uğratan bir yaptırımdırrdquo Cezanın yoksunluklara uğratıcı olması nedeniyle ızdırap
sıkıntı ve guumlccedilluumlk ccedilektirici niteliği vardır14 Ceza kavramı tanımlanırken cezanın amacı
da guumlndeme geldiğinden hukuk tarihi boyunca cezanın amacı uumlzerinde de tartışmalar
olmuş ve neticede iki farklı goumlruumlş oumlne ccedilıkmıştır
1 Cezalar geccedilmişe youmlneliktir yani mağdur adına devletin uumlstlendiği oumlccedil alma hakkını
ifade eder Ceza succedilun oluşturduğu koumltuuml sonucu telafi etmek iccedilin vardır ve bir
kefarettir Bu yuumlzden de succedillu iccedilin acı ve ızdırap iccedilermektedir
2 Batıdaki hukuki gelişmelerle oumlne ccedilıkan cezanın geleceğe doumlnuumlk olduğu anlayışıdır
Bu anlayışta amaccedil succedillunun ıslahı ve yeniden succedil işlemesinin oumlnuumlne geccedilmektir Ceza
fertlerin farklılığını dikkate alan ve hukukiliği oumlne ccedilıkaran bir ilkedir15
İslam Ceza Hukukunda Ukucircbat olarak adlandırılan cezalar şoumlyle tarif edilmiştir ldquokanun
koyucunun emrini ccediliğneyene karşı toplumun menfaati iccedilin konulmuş bir cezadırrdquo16
Cevat Akşit ise cezayı ldquokanun koyucunun toplum yararı iccedilin yasaklamış olduğu fiilleri
13 İbn Facircris Muumlcmeluumlrsquol-Luumlga (Beyrut Muumlessesetursquor-Risacircle 1986) 1188 İbrahim Mustafa vd el-
Mulsquocemursquol-vesicirct (by Dacircrrsquod-dalsquove ts) 121 14 Doumlnmezer ve Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 1 6 15 Kahveci ldquoİslam Hukuku Accedilısından Succedilun Manevi Unsurlarından Kasıtrdquo 22 16 Ucircdeh et-Teşricirculsquol-Cinacircicirc I609 İbn Teymiyye Siyacircsetirsquoş-şerlsquoiyye ficirc ıslacirchirsquor-racircvicirc versquor-raiyye (Riyad
Vizaretursquoş-Şuucircnirsquol-İslamiyye h1419) 122-123
12
işleyene acı veren bir karşılık olan kanunda belirlenmiş olan korkutucu bir
muumleyyidedirrdquo şeklinde tanımlamayı tercih etmektedir17
Cezalara ait genel prensipler ve izahları ise aşağıdaki gibidir
1 Kanunilik prensibi Hukuken succedil sayılan bir fiilin ya da davranışın irtikacircp edilmesi
halinde succedilluya tatbik edilecek maddi veya manevi muumleyyidenin kanun tarafından
belirtilmesidir ldquoKanunsuz succedil ve ceza olmazrdquo şeklinde formuumlle edilen bu ilke
keyfiliği ortadan kaldırmakta ve hukuk guumlvenliğini sağlamaktadır İslam ceza
hukukunda da bu ilke mevcuttur Talsquozir cezalarındaki mevcut esneklik ise bu ilkeye
aykırı olmayıp hukukun değişen şartlarına uyumu kolaylaştırmak succedilun ferdi oluşunu
ve hakkaniyeti dikkate almak iccedilindir18
2 Şahsilik prensibi Cezanın sadece succedilu işleyen kişiye verilmesidir Hiccedil kimse
işlemediği bir succediltan oumltuumlruuml cezalandırılamaz İşlenen succediltan sadece fail sorumlu tutulup
cezalandırılabilir
İslam ceza hukukunda da bu temel bir prensip olarak kabul edilmiştir Hz Peygamber
ldquokişi ne babasının ne de kardeşinin succedilundan dolayı sorumlu tutulamazrdquo19 buyurarak
işlenen succedillardaki şahsilik ilkesine işaret etmiştir Bununla beraber kasame ve acirckılenin
diyet oumldemesi gibi istisnai durumlar da mevcuttur
3 Umumilik prensibi Kanun oumlnuumlnde herkesin eşit olması ve succedillunun kim olduğuna
bakılmaksızın gerekli cezanın verilmesidir Sahabe-i kiramdan Usame (ra) hırsızlık
yapan bir kadına arabuluculuk yapmaya kalkıştığında Hz Peygamberrsquoin goumlsterdiği tavır
bunun bir oumlrneğidir20 Acirckıle sistemiyle oumlzellikle taksirle adam oumllduumlrme succedillarında
başkalarının diyet oumldemesine katılması ise bu ilkeye aykırı değildir Burada succedilta kastı
olmayan kişinin yuumlkuuml hafifletilmeye ccedilalışılmakta ve sosyal bir dayanışma muumlessesesi ile
mağdur korunmaktadır21
Uygulama şekli bakımından ise cezalar şu kısımlara ayrılır
1 Bedeni cezalar Kişinin bedenine youmlnelik cezalardır Oumllduumlrme değnek vurma (celd)
ve hapis gibi
2 Nefsi cezalar Kişinin şahsiyetine youmlnelik cezalardır Nasihat etme azarlama ve tehdit
gibi 17 Akşit İslam Ceza Hukuku ve İnsani Esasları 51 18 Şamil Dağcı İslam Ceza Hukukunda Şahıslara Karşı Muumlessir Fiiller (Ankara Diyanet İşleri
Başkanlığı Yayınları 1999) 35 19 Ahmed b Şuayb Ebucirc Abdirrahman en-Nesacircicirc ldquoKasacircmerdquo 45 20 Ebucirc Abdillah Muhammed b İsmail Buhacircricirc ldquoFazacircilursquol- ashacircbrdquo 18 21 Bkz Kacircşif Hamdi Okur İslam Hukukunda Sosyal Sorumluluk ndash Acirckıle Oumlrneği (Ankara İSAM
Yayınları 2017)
13
3 Mali cezalar Diyet ve para cezası gibi kişinin mal varlığına youmlnelik cezalardır
13 Ehliyet Kavramı ve Genel Şartları
Arapccedila ldquoehlrdquo koumlkuumlnden tuumlremiş sınai carsquolicirc bir mastar olan ehliyet kelimesi soumlzluumlkte bir
işe yeterli ve layık olmayı ifade etmektedir Fıkhi ıstılahtaysa ise genel olarak kişinin
dini ve hukuki huumlkme muhatap olmaya elverişli olmasını ifade eder Fıkıh usuluuml
bakımından kişinin Şacircrilsquoin hitabıyla olan bağını fuumlru bakımından ise hukuki huumlkmuumln
kişi accedilısında tahakkukunu ve geccedilerliliğini ifade eder Ehliyet kavramına ilişkin fukaha
ldquoŞarilsquoin insanda takdir ettiği onu dini bir hitaba uygun bir mahal kılan vasıftırrdquo22 ldquo
insanın lehinde ve aleyhinde şerlsquoicirc hakların sabit olması salahiyetidirrdquo23 gibi farklı
tanımlar yapmıştır
Fıkıh usuluuml literatuumlruumlnde ehliyet konusu Allahrsquoın hitabının taalluk ettiği kişi olarak
ldquomahkumun aleyhrdquo yani muumlkellef başlığı altında incelenir Kişinin muumlkellef kabul
edilebilmesi iccedilin muhatap olduğu teklifi (emir ve nehiyleri) anlayabiliyor olması gerekir
ki bunun iccedilin aklın varlığı zaruridir Aklı ve idraki olmayan bir kişiye Şacircrilsquoin hitapta
bulunması duumlşuumlnuumllemez24
Akıl normal şartlarda her insanın fiziki gelişimiyle beraber gelişir farklı merhalelerden
geccediler Bireyler arasında farklılık goumlsteren ve tedricen kemale eren bu vasfın bireylerdeki
olgunluğuna vacirckıf olmanın imkansızlığı nedeniyle Şarilsquo onu zahir bir olguya buumlluğa
bağlamış buumlluğ ile belli bir seviyeye gelmesini hakiki anlamda kemale ermesinin yerine
ikame etmiştir25 İşte ehliyet de kişinin fiziki ve akli tekamuumlluumlne bağlı olarak
gelişmekte onu leh ve aleyhte haklara mahal kılmaktadır İnsanın muumlkellefiyeti ehliyeti
ile sınırlıdır
Guumlnuumlmuumlz hukukundaki ldquomedeni haklardan istifade ehliyetirdquo ve ldquomedeni hakları
kullanma (fiil) ehliyetirdquo ayrımına benzer şekilde fukaha da ehliyeti vuumlcucircb ve eda ehliyeti
olarak ikiye ayırmıştır26 Vuumlcucircb ehliyeti kişinin ilzam edici haklara sahip olabilmesi ve
borccedillar altına girebilmesidir27 Vuumlcucircb ehliyetinin dayanağı insanlık vasfı olup kişinin
22 Hayrettin Karaman Mukayeseli İslam Hukuku (İstanbul İz Yayıncılık 2013) I252 23 Abduumllaziz Buharicirc Keşfursquol-esracircr (Beyrut Dacircruumlrsquol-kuumltuumlbirsquol-ilmiyye 1997) 4 335 24 Seyfeddin el-Amidicirc el-İhkacircm ficirc usucirclirsquol-ehkacircm thk Abdurrezzak Aficircficirc (Beyrut Mektebursquol-İslamicirc
1402) 1 150 25 Muhammed b Ahmed Serahsicirc Usucirclursquos-Serahsicirc (Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1993) 2 332 Şacirckirbek
Hanbelicirc Usucirclursquol-fıkhilrsquol-İslamicirc (Mekke Mektebetuumlrsquol- Mekkiyye 2002) 381 26 Bkz Mustafa Uzunpostalcı ldquoİslam Hukuku Accedilısından Ehliyetrdquo İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi
sy8 (2006) 150-156 27 Zekiyyuumlddicircn Şalsquobacircn İslam Hukuk İlminin Esasları ccedilev İbrahim Kacircfi Doumlnmez (Ankara Tuumlrkiye
Diyanet Vakfı Yayınarı 2012) 296
14
yaşı aklı ve ruumlşduuml ile ilgisi yoktur Cenin annesinin bir parccedilası sayıldığı iccedilin ehliyeti
eksik kabul edilirken sadece olgunlaşıp duumlnyaya canlı olarak gelmesiyle tam vuumlcucircb
ehliyetine sahip olur
Eda ehliyeti kişinin şerlsquoan geccedilerli sayılan tasarruflarda bulunma salahiyetidir ve
mesuliyyet ile eş anlamlıdır28 Serahsicircrsquonin tanımıyla ldquodinen muteber olması akla bağlı
bulunan işleri şahsın bizzat yapabilme ehliyet ve salahiyetidirrdquo29
Eda ehliyeti de vuumlcucircb ehliyeti gibi eksik (kacircsır) ve tam (kacircmil) olmak uumlzere ikiye
ayrılır Eksik eda ehliyeti şahsın bedeni ile ilgilidir30 Baliğ olmadan oumlnce muumlmeyyiz
ccedilocuk boumlyledir Tam eda ehliyetinde kişide akılla ve temyiz kabiliyetiyle muumlmkuumln olan
ldquoşerlsquoi hitabı anlama guumlcuumlrdquo ve bedene bağlı olan ldquovacibi eda edebilme guumlcuumlrdquo
aranmaktadır Tam eda ehliyetine sahip kişi ibadet muamelat ve ukubat alanında tam
sorumluk sahibidir
Klasik fıkıh usuluuml literatuumlruumlnde avacircrızursquol-ehliyye başlığı altında zikredilmekte olan
ehliyeti ortadan tamamen kaldıran veya zedeleyen durumlar semacircvi ve muumlktesep olmak
uumlzere ikiye ayrılmaktadır31 İnsanın kendi katkısı irade ve ihtiyarı ile meydana gelenlere
muumlktesep boumlyle olmayanlara ise semavicirc denilmektedir Semavi arızalar kuumlccediluumlkluumlk
cuumlnucircn ateh (akıl zayıflığı) unutma bayılma hastalık koumllelik hayız nifas ve oumlluumlm
muumlktesep olanlar ise cehalet (bilgisizlik) sarhoşluk hezl (gayr-i ciddilik) sefeh
(tedbirsiz davranma hali) hata yolculuk ve ikrahtır32 Konumuz olan akıl hastalıkları da
semavi ehliyet arızalarından cuumlnucircn başlığı altına girmekte ibadet muamelat ile beraber
succedilların cezalandırılmasını ifade eden ukucircbat alanında sorumlu kılan tam ehliyeti
tamamen veya kısmen kaldırmaktadır
Klasik İslam hukuku literatuumlruumlnde muumlstakil olarak bir ldquoceza hukukurdquo başlığı ve ldquoceza
ehliyetirdquo alt başlığı bulunmamaktadır Fıkhın mesele odaklı (kazuistik) yapısının tabi bir
sonucu olarak fakihler cezaya ehliyeti olan kişilere dair genel kaideleri ldquoehliyetrdquo başlığı
altında verirken oumlzel şartları succedillara dair muumlstakil başlıklar altında zikretmeyi tercih
etmişlerdir Ancak Ebucirc Zehra Behnesicirc ve Ucircdeh gibi muasır İslam ceza hukukccediluları bu
konuyu sekuumller hukukla mukayeseli olarak ve benzer bir sistematikle eserlerinde
işlemişlerdir Burada dikkat ccedilekilmesi gereken hususlardan biri de bu muumlelliflerin
28 Teftacirczacircnicirc et-Telvih alacircrsquot-tevdicirch (Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1996) 2 337 29 Serahsicirc elUsucircl 2 340 30 Ebursquol-Usr Ali b Muhammed Pezdevicirc el-Usucircl (Karaccedili Matbalsquo tursquot- Cacircvicircd Bericircs ts) 2 324 31 İbn Emicircrursquol-Hacircc et-Takricircr versquot-tehbicircr (Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1983) 2 172-173 32 Ebursquol-Berekacirct en-Nesefi Menacircrursquol-envacircr terc Soner Duman vd (İstanbul Beka Yayıncılık 2016)
303
15
eserlerinde aslında ceza ehliyetini değil ldquo المسؤلية الجنائية ldquo yani ldquo cezai sorumluluğurdquo
konu edinmiş olduklarıdır Nitekim Tuumlrk ceza kanunu eserlerine baktığımızda
sorumluluk ve ehliyet kavramları farklı şeyler olarak karşımıza ccedilıkmaktadır
Muhammed Naicircm Yacircsicircn de makalesinde konuyu ldquoAkıl ve Ruh Hastalıklarının Ceza
Sorumluluğuna Etkisirdquo başlığıyla ele almakta ve ceza sorumluluğunun ehliyetin bir
ccedileşidi olmadığını ifade etmektedir Ccediluumlnkuuml ehliyet bir salahiyettir fakat sorumluluk bir
salahiyet değildir Ehliyet cezai sorumluluğun bir şartıdır Cezai sorumluluğun tanımını
da Yacircsicircn ldquoşeriatte yasaklanmış bir eylemde bulunan kişinin Şarilsquorsquoin o yasağa
oumlngoumlrduumlğuuml cezaya ccedilarptırılabilir olmasırdquo olarak vermektedir33 Muumlstakil bir ceza ehliyeti
kavramının fıkıh ilmi accedilısından yeniliği ve pozitif hukuk koumlkenli bir kavram oluşunun
ıstılahi bir karmaşaya neden olabileceği muhakkaktır Bu durum konunun okuyucu
accedilısından daha anlaşılır kılınabilmesi iccedilin oumlncelikle Tuumlrk ceza kanununda ceza ehliyeti
kavramının izahını vermeyi gerekli kılmaktadır
14 Tuumlrk Ceza Hukukunda Ceza Ehliyeti
Tuumlrk ceza hukukunda ceza ehliyeti konusu araştırıldığında literatuumlrde ceza ehliyeti
kavramından ziyade kusurluluk ve isnad yeteneği kavramlarının mevcut olduğu ve ceza
ehliyetini kaldıran bir sebep olarak akıl hastalığının da genelde kusur yeteneği başlığı
altında accedilıklandığı goumlruumllecektir Tuumlrk ceza hukukuna dair eserlerde ceza ehliyeti kusur
yeteneği isnad yeteneği kavramları aynı anlamı ifade etmek iccedilin de kullanılabilmektedir
ve doktrinde kavram konusunda bir birlik bulunmamaktadır34 Ceza ehliyeti (capacita
penale) ibaresi daha ccedilok ldquosuccedil işlemeye ehil olmakrdquo anlamında bir kavram olarak
tanımlanmış fazla kabul goumlrmeyen bir doktrine atfedilmiştir35
Tuumlrk ceza hukukunda genel prensip kanunda tipik olarak belirtilmiş ve hukuka uygun
olmayan bir eylemin failine ceza uygulanabilmesi iccedilin faille eylemi arasında manevi
bağın bulunmasıdır Bu bağın varlığı tespit edildikten sonra failin somut olaydaki
kusuru belirlenecek yani kasıtlı mı yoksa taksirle mi eylemini gerccedilekleştirdiği tayin
edilecektir Kusurun -yani failin hukuka uygun hareket edebilme imkanına sahip olduğu
halde hukuka aykırı bir davranış seccedilmiş ve gerccedilekleştirmiş olması nedeniyle bu fiilin
33 Muhammed Naicircm Yacircsicircn ldquo Eserursquol-emracircdirsquol-akliyyeti versquon-nefsiyyeti alarsquol-mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacirciyyetirdquo
Mecelletursquoş-şericircati versquol-kacircnunrdquo sy16 (2002) 30 34 Guumlner Hande Ulutuumlrk Tuumlrk Ceza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Kusur Yeteneğine Etkisi (Yuumlksek Lisans
Tezi Bahccedileşehir Uumlniversitesi 2009) 13 35 Zeki Hafızoğulları Tuumlrk Ceza Hukuku Ders Notları (Ankara Başkent Uumlnivrsitesi Hukuk
Fakuumlltesi2008) 507 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazari ve Tatbiki Ceza Hukuku (İstanbul Der
Yayınları 2019) 2 389
16
ona yuumlklenebimesi ve kınanabilmesinin36- varlığından soumlz edebilmek iccedilin de oumlncelikle
kişinin kusurlu bir şekilde eylemi gerccedilekleştirme kabiliyetinin olup olmadığına
bakılmalıdır37
Tuumlrk ceza hukukunun oumlnemli isimlerinden Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman kusur
yeteneği ibaresini tercih eder Doumlnmezer ve Erman eserlerinde succedilun manevi unsuru
başlığı altında oumlzetle şu accedilıklamalarda bulunurlar ldquo Bir eylemin succedil kabul edilebilmesi
iccedilin iradi olması gerekmekte ve bu succedilun manevi unsurunu oluşturmaktadır Ancak
succedilta manevi unsurun varlığından bahsedebilmek iccedilin eylemi gerccedilekleştiren kişide belli
niteliklerin bulunması gerekmektedir nitekim kusurun varlığı kusur yeteneğine
bağlıdırrdquo38 TCK (Tuumlrk Ceza Kanunu) kusur yeteneğini tanımlamamıştır fakat kusur
yeteneğine haiz olmayanlara ilişkin 31 ve 32 maddelerden hareketle kusur yeteneği
iccedilin ldquokişinin işlediği fiilin hukuki anlam ve sonuccedillarını algılama (algılama yeteneği)
yani gerccedilekleştirdiği davranışın hukuken onaylanmayan bir davranış olduğunu anlama
ve bu doğrultuda davranışlarını youmlnlendirme yeteneği (irade yeteneği)dirrdquo şeklinde bir
tanım ccedilıkartılması muumlmkuumlnduumlr39 5237 sayılı TCKrsquonın 31 maddesi ccedilocuklardaki
algılama ve idrak yeteneklerindeki eksiklikten oumltuumlruuml ceza ehliyetlerinin olmadığını ifade
ederken 32 maddenin 1 fıkrasında ldquoakıl hastalığı nedeniyle işlediği fiilin hukuki
anlam ve sonuccedillarını algılayamayan veya bu fiille ilgili olarak davranışlarını
youmlnlendirme yeteneği oumlnemli derecede azalmış olan kişiye ceza verilmez Ancak bu
kişiler hakkında guumlvenlik tedbirlerine huumlkmolunurrdquo denilmekte 2 fıkrada ise ldquo birinci
fıkrada yazılı derecede olmamakla beraber işlediği fiille ilgili olarak davranışlarını
youmlnlendirme yeteneği azalmış olan kişiye ağırlaştırılmış muumlebbet hapis cezası yerine
yirmi yıl hapis cezası verilir Diğer hallerde verilecek ceza altıda birden fazla olmamak
uumlzere indirilebilir Mahkum olunan ceza suumlresi aynı olmak koşuluyla kısmen veya
tamamen akıl hastalarına oumlzguuml guumlvenlik tedbiri olarak da uygulanabilirrdquo ifadesine yer
verilmektedir40
Algılama yeteneği insanın oumlz bilinciyle beraber etrafındaki olguları
goumlzlemleyebilmesidir Bu yetenekten kastedilen kişinin muumlmeyyiz olması değil
eyleminin yaşadığı toplumda ne anlama geldiğini yani eyleminin ldquohukuki anlam ve
36 Selami Turabi ldquoKusurluluk ve Kusurluluğu Etkileyen Hallerrdquo TBB Dergisi s101 (2012) 269 37 Zeki Hafızoğulları Tuumlrk Ceza Hukuku Ders Notları 347 38 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve TatbikicircCeza Hukuku 2 383 39 Mahmut Koca ve İlhanUumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler (Ankara Seccedilkin Yayınevi 2017)
309 40 httpwebtckmaddecom (09 07 2019)
17
sonuccedillarınırdquo idrak edebilir olmasıdır Failin kusurlu kabul edilmesi iccedilin gerekli
şartlardan biri de onun davranışlarını youmlnlendirebilme yeteneğine yani irade
yteteneğine sahip olmasıdır Nitekim ceza hukukunda ancak ldquoyoumlnlendirici irade
tarafından hakim olunan belli bir sonucun gerccedilekleşmesi hedefine youmlnelik ereksel ve
harici duumlnyada meydana gelen insan davranışlarınardquo fiil denilmektedir41
Algılayabilme ve davranışlarını youmlnlendirebilme yeteneği olarak kabul edilebilen kusur
yeteneğinin failde ldquofiili işlediği sıradardquo veya ldquoişlediği fiille alakalı olarakrdquo bulunması
gerektiği de kanun da ifade edilmiştir Bu yeteneğini kendi eliye ortadan kaldıranlara
istismar kapısı accedilmamak iccedilin de ALIC (actiones liberae in causa sebebine goumlre muaf
olan hareketler) teorisi benimsenmiştir Buna goumlre failin kendisini kusur yeteneğinden
mahrum bıraktığı an dikkate alınır ve fail bu esnada kusur yeteneğine sahipse succedilun
manevi unsuru tamamlanmış sayılır42
TCKrsquoda kusur yeteneğini tamamen veya kısmen etkileyen nedenler yaş kuumlccediluumlkluumlğuuml akıl
hastalığı sağır-dilsizlik ve geccedilici nedenlerden oluşmaktadır
Akıl hastalığı Tuumlrk ceza kanununun 46 ve 47 maddesinde duumlzenlenmiştir Bu maddeler
ccedilerccedilevesinde tam akıl hastalığı ve kısmi akıl hastalığı şeklinde bir tasnife gidilmiştir43
46 maddeye goumlre ldquofiili işlediği zaman şuurunun veya harekatının serbestisini tamamen
ortadan kaldıracak surette akıl hastalığına duccedilar olan kimseye ceza verilemezrdquo 47
maddede ise şu ifadeler yer almaktadır ldquoFiili işlediği zaman şuurunun veya harekatının
serbestisini oumlnemli derecede azaltacak şekilde akli maluliyete muumlptela olan kişiye
verilecek ceza aşağıdaki şekilde indirilir
1 Ağırlaştırılmış muumlebbet hapis cezası yerine 15 seneden az olmamak uumlzere ağır
hapis
2 Muumlebbet hapis yerine 10 seneden 15 seneye kadar ağır hapis
3 Kamu hizmetlerinden muumlebbet memnuiyet yerine muvakkat memnuiyet
Diğer cezalar ise uumlccedilte birden yarıya kadar indirilirrdquo44
Akıl hastalığının ne olduğuna ilişkin bir tanım TCKrsquoda bulunmamaktadır Tuumlrk ceza
hukukccediluları akıl hastalığının ne olduğunun isnad yeteneğini (kusur yeteneği) hangi
durumlarda kaldırdığının veya azalttığının teknik ve bilimsel bir mesele olduğunu kabul
41 Mahmut Koca ve İlhanUumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler 309-312 42 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazari ve Tatbiki Ceza Hukuku 2397 43 Sevil Yıldız ldquoCeza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Akıl Hastalarının Yargılanmasırdquo SUuml İİBF Sosyal ve
Ekonomik Araştırmalar Dergisi 2 sy4 (2002) 6 44 M Reşat Koparan ldquo TCK Genel Huumlkuumlmler Ceza Sorumluluğunu Kaldıran ve Azaltan Sebeplerrdquo TBB
Dergisi sy 64 (2006) 362
18
etmektedirler Psikiyatri bilimince kanunda zikredilen algılama ve idrak yetenekleri
uumlzerinde tesiri olan her tuumlr bozukluk akıl hastalığı olarak sayılabilmektedir45 Bununla
beraber tıp bilimiyle hukukun tanımlamalarının farklılık goumlsterdiğini ifade eden ve
kişinin eylemiyle illiyet bağının tayininin hukuki bir mesele olup ancak hakim
tarafından ccediloumlzuumllebileceğini vurgulayan hukukccedilular da vardır46
Son olarak ifade etmek gerekir ki Tuumlrk ceza kanununa goumlre akıl hastalığı akıl
hastasının gerccedilekleştirdiği eylemi hukuka uygun hale getirmez Tam veya kısmi akıl
hastalığı bulunup bulunmamasına goumlre faile ya azaltılmış bir ceza verilir ya da
mahkemenin uygun bulduğu suumlresi cezayla aynı kalan guumlvenlik tedbirleri uygulanır47
Guumlvenlik tedbirlerindeki temel oumllccediluumlt hastanın ldquoiyileşmesirdquo değil ldquotoplum accedilısından
tehlike teşkil etmemesirdquodir (m 57 2 ) 48 Ayrıca akıl hastasının kusur yeteneğine etki
eden maluliyetin soumlz konusu fiil uumlzerinde bir tesirinin olması gerekir Oumlrneğin ccedilalma
duumlrtuumlsuumlne mani olamamaktan muzdarip bir kleptomanın hastalığının işlediği cinayet
uumlzerinde bir etkisi olmayacaktır49
15 İslam Ceza Hukukunda Ceza Ehliyeti
Klasik fıkıh literatuumlruumlmuumlzde ceza ehliyeti kavramının ve kavramla ilişkili muumlstakil bir
başlığın bulunmadığını daha oumlnce ifade etmiştik Boumlyle bir başlığın bulunmayışı
dolayısıyla ldquoceza ehliyetini ortadan kaldıran nedenlerinrdquo de ayrıca zikredilmediği
anlamına gelmektedir Ancak yukarıda verilen bilgiler doğrultusunda İslam ceza
hukukunda ceza ehliyetine dair şu ccedilıkarımlar yapılabilir Şerlsquoan succedil kabul edilen bir
eylemin failinin şeriatın oumlngoumlrduumlğuuml bir cezaya ccedilarptırılabilmesi iccedilin onun buumlluğ ccedilağına
ermiş akıllı ve idrak sahibi yani tam ehliyetli olması gerekmekte modern hukuktan
muumllhem olarak da ldquomanevi unsur ldquo iccedilinde değerlendirilen akıl ve idrak accedilısından bu
yeterliliği ifade etmekte ldquoİslam ceza hukukunda ceza ehliyetirdquo ifadesine
başvurulmaktadır
Tuumlrk ceza kanununu bir oumlrneği olarak zikrettiğimiz sekuumller hukuk da İslam Hukuku da
akıl hastalıklarını succedil teşkil eden bir eylemin failinin cezalandırılması oumlnuumlnde bir mani
45 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 2 417 46 İlhan Helvacı ldquoTemyiz Kudretinden Yoksun Şahısların Hukuki Sorumluluğu Uumlzerinerdquo İHFM 155
sy4 (1997) 147 47 Mahmut Koca ve İlhan Uumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler 323 Huumlseyin Soysal ve
Doğan Yeşilbursa Adli Psikiyatri 401 48 MReşit Koparan ldquoTCK Genel Huumlkuumlmler Ceza Sorumluluğunu Kaldıran ve Azaltan Sebeplerrdquo 364
Mahmut Koca ve İlhan Uumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler 324 49 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 2 427
19
olarak goumlrmektedir Peki Tuumlrk ceza hukukunda tanımı yapılmamış ldquoakıl hastalığırdquona
ilişkin fıkhın yaptığı bir tanım ve belirlediği sınırlar var mıdır
Akıl hastalığı klasik eserlerde ldquocuumlnucircnrdquo kelimesiyle karşılık bulmaktadır Soumlzluumlk anlamı
oumlrtuumlnmek gizlenmek aklını kaybetmek olan kelimenin terim olarak en fazla kabul
goumlren anlamıysa Cuumlrcanirsquonin ldquosoumlz ve fiillerin nadir haller dışında normal cereyan
etmesini engelleyen akıl bozukluğudurrdquo şeklindeki tarifidir50 Pezdevi ise cuumlnunun
tarifini yapmadan oumlnce aklın hakikatinin bilinmesi gerektiğini ifade eder Akılla insanın
bilinenden bilinmeyeni ccedilıkarttığını eylemlerin sonucuna muttali olduğunu iyiyle
koumltuumlyuuml ayırt ettiğini belirtir Akıl beyinde bulunmaktadır ve sonuccedillarının bedenin
organlarında bir bozukluk olmaksızın yok olması ve fiillerinin insanı aksi davranışlara
sevkedecek kadar bozulmaya uğraması ise cuumlnucircndur Pezdevirsquoye goumlre cuumlnunun sebebi
insanın beyninde bulunan doğuştan yapısal bir bozukluk veya sonradan beynin
dengesini bozan bir hastalıktır Birinci durumda iyileşme olasılığı yokken ikinci
durumda ilaccedilla tedavi muumlmkuumlnduumlr Cuumlnunun bir başka sebebi de cin şeytan ccedilarpmasıdır
Şeytan bu kişileri suumlrekli korkutup koumltuuml hayaller goumlrduumlruumlr oumlyle ki ( إستلاء الشيطان )
akıllarında yapısal bir bozukluk olmasa da zihinlerini toplayamazlar Şeytanın suumlrekli
vesvese vermesinden dolayı bu kimselere (mecnunlara) mevsus denilir ancak okunmak
suretiyle )التعويذ و الرقي) iyileşirler Bu kimselerin aklının zevaline huumlkmedilmez51
Cuumlnuna dair bir başka tarif de el-Bahrursquor-raikrsquode mevcuttur ldquoAklın kaybolması veya
noksanlaşmasıdır Kişinin kayıtsızlığı ve olayları birbirinden ayıramaması ile kendini
goumlsterirrdquo52 Muasır İslam ceza hukukccedilularından Behnesicirc ise cuumlnunun tarifini ldquoaklın
yitirilmesi karışıklığı veya zayıflığırdquo şeklinde yaparak ccedilerccedileveyi geniş tutmakta akıl ve
ruh hastalıklarının (zihinsel bozukluklar) tuumlmuumlnuuml iccediline alacak şekilde bir tarif yaparak
modern psikiyatri biliminin verilerine kapı aralamaktadır53
Klasik literatuumlrde akıl hastalıkları isim veya belirtileri itibariyle zikredilmemiş ancak
doğuştan veya sonradan olmalarına goumlre asli ve arızi ayrımına tabi tutulmuştur54 Bir
başka ayrım da hastalığın suumlresine goumlre yapılmış genel olarak uzun suumlreli akıl hastalığı
cuumlnucircn-ı mutbık ( muumlmted ) olarak isimlendirilirken kısa suumlreli olana cuumlnucircn-ı gayr-i
mutbık (mutekattı) denilmiştir Teftacirczacircnicircrsquonin et-Tavdicirch uumlzerine yazdığı Telvicirch adlı
50 İbrahim Kacircfi Doumlnmez ldquoCuumlnucircnrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c 8 (İstanbul TDV
Yayınları 1993) 125 51 Abduumllaziz el-Buhacircricirc Keşfuumlrsquol-esracircr 4 371 52 İbn Nuceym Bahrursquor-racircik (Beyrut Darursquol-malsquorife ts) 1 4 53 Abdulkadir Ucircdeh Teşricirclsquoursquol-İslamicirc mukacircrinen birsquol-kacircnunirsquol-vadlsquoicirc 1 585 54 Abduumllaziz el-Buhari Keşfuumlrsquol-esracircr 4 266
20
şerhte cuumlnunun muumlmted ya da gayr muumlmted olabileceği bunların da ya buumlluğ ccedilağına
mecnun olarak varmış bulunmakla (asli) olduğu veya buumlluğdan sonra ortaya ccedilıktığı
bilgisi verilmektedir55 Cuumlnun-ı mutbık iccedilin asgari suumlrenin ne kadar olduğuna dair
Hanefi mezhebi iccedilerisinde farklı goumlruumlşler zikredilmiştir Ebu Hanife bir suumlre
belirlememişken56 İmam Ebu Yusuf -orucun kazasının farziyetinin duumlştuumlğuuml asgari sınır
olduğu iccedilin- bir ayı İmam Muhammed ise buumltuumln ibadetlerin duumlştuumlğuuml bir seneyi alt sınır
olarak kabul etmişlerdir57 Bununla beraber aynı konuda İmam Muhammedrsquoin altı ayı
uygun goumlrduumlğuuml ile ilgili rivayet de mevcuttur58 Ali Haydar Efendi Mecellersquonin şerhini
yaptığı eserinde mutbık kabul edilme oumllccediluumlsuumlne dair doumlrt goumlruumlşten bahsetmektedir 1 bir
sene suumlrer ccediluumlnkuuml doumlt mevsim geccedilip de ayrılmazsa deliliğin ona huumlkmettiği anlaşılır 2
bir aydır 3 bir seneden fazla suumlrer ve 4 bir guumln ve bir geceden fazla suumlrer Ancak bu
doumlrduumlncuuml goumlruumlş zacirchirursquor-rivayersquoye aykırıdır 59
16 Akıl ve Ruh Hastalığının Cezalardaki Huumlkmuuml
Klasik literatuumlre baktığımızda genel olarak akıl hastalığının teklifi kaldırdığı konusunda
fukahanın goumlruumlş birliği iccedilinde olduğu goumlruumllmektedir60 Bu goumlruumlşuumln dayandığı temel
delillerden birini de Hz Peygamber (sav)rsquoin ldquoUumlccedilkişiden kalem kaldırılmıştır ergenlik
ccedilağına ulaşıncaya kadar ccedilocuktan uyanıncaya kadar uyuyandan ve kendine gelinceye
kadar akıl hastasındanrdquo soumlzuuml oluşturmaktadır61 Bununla beraber akıl hastalığının
mezkur ccedileşitlerine goumlre ibadat muamelat ve ukubat alanlarında huumlkuumlmler elbette
farklılık goumlstermektedir Hanefi fıkıh literatuumlruumlnde akıl hastalığının suumlrekli olması
halinde eda ehliyeti ortadan kalkmakta ve kıyasen ibadet sorumluğu da duumlşmektedir
fakat istihsanen suumlrekli olmayan akıl hastalığında vuumlcub ehliyetinin devam etmesi
nedeniyle- sorumluluğun tamamen kalkmadığı ifade edilmektedir62 Cezalar (ukubat)
alanında da akıl hastalarına ilişkin genel huumlkuumlm akıl hastalığının ldquomutbıkrdquo olması ve
55 Teftacirczacircni Şerhursquot-Telvih alarsquot-Tavdicirch 2 349 56 Alacircuddicircn Ebucirc Bekr b Mesud Kacircsacircnicirc Bedacirciursquos-sanacircilsquoi thk Alicirc Muhammed Muavvıd (Beyrut Dacircrulrsquol-
kitabirsquol-ilmicirc ts) 7 394 İbn Huumlmacircm Fethursquol- kadicircr (Beyrut Dacircrulrsquol-kitabirsquol-ilmicirc 2003) 3 277 57 Kacircsacircnicirc Bedacircilsquo 6 36 58 Fahruddicircn Hasan b Mansucircr Kacircdıhacircn Fetacircva Kacircdıhacircnicirc http shamelaws (29072019) 3 312 59 Ali Haydar Efendi Mecelle Şerhi (Beyrut Dacircru acirclemirsquol-kuumltuumlb 2003) 2 585 60 Bkz Muhammed b Oumlmer b Huseyn er-Racirczicirc el-Mahsul ficirc ilmirsquol-usucircl thk Tacirchacirc Cacircbir Feyyacircz Alvacircnicirc
(Riyad Cacircmiatrsquol-imacircm Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc h1400) 1 210 İbrahim b Mucircsa Şatıbi el-
Muvacircfakacirct thk İbn Hasen Acircl Selmacircn (by Dar İbn Affan 1997) 2 481 Ibn Kudacircme Ravdatursquon-nacircdır
(by Muumlessesetuumlrsquor-reyyacircn 2002) 1 98 61 Ebucirc Dacircvud ldquoHuducircdrdquo 16 62 Teftacirczacircnicirc Şerhursquot-Telvicirch 2 348 Pezdevicirc Usucircl 1 330
21
succedilun hastayken işlenmesi durumunda sorumluluğun ortadan tamamen kalktığı
youmlnuumlndedir63
İslam ceza hukukunda farklı accedilılardan ele alınarak sınıflandırılan cezalarda temel ayrım
had tarsquozir ve kısas şeklinde yapılmış64 diyet keffaret ve mirastan mahrum bırakma da
literatuumlrde yer almıştır Akıl hastalarına ilişkin ceza ehliyeti ile huumlkuumlmler de bu farklı
ceza tuumlrleri kapsamındaki succedillar altında ele alınmaktadır
161 Had Cezaları
Had (ccediloğulu hudud) soumlzluumlkte engel olmak iki şeyin arasına engel koymak menetmek
yasaklamak manalarına gelir65 Fıkıhta ise Allah (cc) hakkı olarak yerine getirilmesi
gereken miktarı ve keyfiyeti naslarla tayin edilmiş olan cezai muumleyyideleri tanımlamak
iccedilin kullanılmıştır66 Tarifte yer alan ldquoAllah hakkırdquo ifadesi bu cezaların doğrudan
Allahrsquoın emri olarak yerine getirilmesini ve toplumun veya fertlerin cezaya herhangi bir
muumldahalesinin olamayacağını ifade eder Hadler cezanın miktarının belirliliği ile tazir
cezalarından Allah hakkı olmasıyla da kısas cezasından ayrılmaktadır Guumlnuumlmuumlzde
ilkel ve zalimane olmakla ilgili ithamlara maruz kalan67 bu cezaların bir ccediloğu esasında
geccedilmiş semavi şeriatlerde de bulunan ve İslam hukuk geleneğine intikal eden
cezalardır68
1 Zina
2 Kazf
3 İccedilki İccedilme (Şurb)
4 Hırsızlık (Sirkat)
5 İrtidad
6 Yol kesme ve silahlı soygun (Hirabe)
7 Meşru yasal duumlzene isyan (Bağy)
63 Behnesicirc Okur 221 64 İbrahim Ccedilalışkan ldquoİslam Hukukunda Ceza Kavramı ve Hadd Cezalarırdquo Ankara Uumlniversitesi İlahiyat
Fakuumlltesi Dergisi sy 11 (1998) 367 65 Ali Bardakoğlu ldquoHadrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi c14 (Ankara TDV Yayınları
1996) 547 66 Abdullah b Mahmucircd el-Mevsılicirc el-İhtiyar thk Muhammed Ebucirc Dakicircka (Beyrut Dacircrursquol-Kitabirsquol-İlmIcirc
ts) 5 79 İbnHuumlmacircm Fethursquol-kadicircr 5 3 67 Bu vb ithamların bilimsel reddiyesi iccedilin bkz Sabri Erturhan ldquoİnsan Onuru Bağlamında İslacircmCeza
Hukukuna Genel Bir Bakışrdquo İslacircm Hukuku Araştırmaları Dergisi sy 21 (2013) 185-214 68 Şah Veliyyullah Dihlevicirc Huccetullahirsquol-Bacircliğa ccedilev Mehmet Erdoğan (İstanbul İz Yayıncılık 2018)
1 1027
22
Had cezalarının her birinin tatbik edilebilmesi iccedilin kendine has şartları bulunmakla
beraber hepsinde aranan ortak şart succedillunun ldquoakıllırdquo ve ldquobaliğrdquo olmasıdır69 İslam Ceza
hukukunda had cezalarının tarifi yapılırken bile cezanın tatbik edileceği kişide akıl
şartının varlığına vurgu yapılmakta70 haddi gerektiren fiili akıl hastasının işlemesi
durumunda hadler uygulanmamaktadır71 Hz Oumlmer zina dolayısıya bir kadın hakkında
had kararı vermişken Hz Alirsquonin kadının akıl hastası olduğunu ve bu eylemi hastayken
gerccedilekleştirmiş olabileceğini soumlylemesi uumlzerine kararından vazgeccedilmiştir72 Burada
vurgulanması gereken hususlardan biri ldquofiilin işlendiği sırada kişinin hastalığının tesiri
altında bulunuyor olması halinderdquo haddin duumlştuumlğuuml konusunda fukaha arasında icma
olduğudur Succedil teşkil eden fiili gerccedilekleştirdikten sonra ve huumlkuumlm verilmeden oumlnce
hasta olan kimseye gelince Hanefi ve Malikiler muhakemenin succedillu iyileşene kadar
erteleneceği goumlruumlşuumlndeyken Şafiiler ve Hanbeliler aksi fikirdedir Mahkeme sonrası
infazdan oumlnce hasta olması durumunda yine Hanbeli ve Şafiiler succedilun delille isbat
edilmiş olması halinde infazın durdurulmayacağını duumlşuumlnuumlrken İmam Malik ve Ebu
Hanife infazın yapılmayacağı kanaatini paylaşmaktadır73
162 Kısas
Soumlzluumlkte masdar olarak ldquoardından gitmek iz suumlrmek yaptığı işte birinin yolunu takip
etmek kesmek eşitlemek ve misilleme yapmakrdquo anlamlarında kullanılır İsim olarak ise
ldquomutlak eşitlik bir şeyin iki tarafının birbirine denk olması işlenen fiille o fiile denk
mukabele edilmesirdquo anlamına gelmektedir74 Fıkıhta ıstılah olarak ldquokasten birini oumllduumlren
kişinin karşılık olarak oumllduumlruumllmesini kasten işlediği yaralama succediluyla (muumlessir fiil)
mağdura bedenen-fiziken zarar vermiş bir kimseye benzeri bir şekilde ceza verilmesinirdquo
ifade eder75 Kısas kelimesi yerine literatuumlrde ldquokavedrdquo ( القود ) de kullanılmaktadır
69 Fahrettin b Osman ez-Zeylaicirc Tebyicircnursquol-hakacircik (Kahire Matbucircatuumlrsquol-Kuumlbra el-Emicircriyye h1313) 3
172 Ebucirc Muhammed Abdullah b Ahmed İbn Kudacircme el-Muğnicirc (Beyrut Dacircrursquol-fikr 1405) 10 163 70 Bkzİbn Huumlmam Fethuumlrsquol-kadicircr 5 340 71 Bkz Kacircsacircnicirc 7 67 İbn Abidicircn Reddursquol-muhtacircr (Beyrut Dacircrursquol-fikr 1992) 4 45 Muhammed b İdricircs
Şafilsquoicirc el-Umm (Beyrut Dacircrursquol-malsquorife 1990) 5 85 Ebursquol-Hasan Ali b Muhammd Macircverdicirc el-Hacircvicirc
(Kahire Mektebetuumlrsquol-Kahira 1968) 10 420 72 İbn Kudacircme el-Muğnicirc 10 164 73 Behnesicirc Mesrsquoucircliyetirsquol-cinacircicirc 220 74 Ebursquol- Huseyn Ahmed b Facircris Mulsquocemu mekacircyicircsursquol-luga thk Abdusselacircm Muhammed Harun (by
Dacircrursquol-fikr 1979 ) 5 11 Zebicircdicirc Tacirccursquol-arucircs (Kuveyt Tablsquoatu Kuveyt 1965) 35 98 75 Şamil Dağcı ldquoKısasrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c25 (Ankara TDV Yayınları
2002) 259
23
Kısas da had cezaları gibi oumlnceki semavi şeriatlerde mevcut olan bir cezadır İslam ceza
hukukunda Kurrsquoan suumlnnet ve icma ile sabittir76 Kısası gerektiren succedillar kasden
oumllduumlrme ve kasden yaralama succedillarıdır
İslam hukukunda gasp ve itlaf gibi mali zararlar veren succedillara muadelet prensibi tatbik
edildiği gibi77 mağdurun hayatını ortadan kaldıran veya bedenine zarar veren succedillara da
bu prensip uygulanmıştır Mağdurun istediği takdirde tıpkı gasp edilen malın itlaf
edilmemesi halinde aynen iade edilmesi itlafı halinde ise benzeri veya bedeli ile tazmin
edilmesi gibi oumllduumlrme ve muumlessir fiillerde de misliyle mukabelede bulunulur Ancak
mağdur istese bile engel teşkil eden sebeplerden dolayı aynen mukabele imkanı ortadan
kalkabilir ve bedeni cezanın yerini mali ceza alabilir Kısasın uygulanabilmesi iccedilin
failde fiilde ve mağdurda belli şartların bulunması gerekmektedir Hadlerde olduğu gibi
kısasda da ldquoakılrdquo ve ldquobuumlluğrdquo failde aranan genel şartlardır78 Aklı olmayanın ceza
ehliyeti olmadığından kısas da kendisine uygulanamaz Ancak İslamrsquoda kulların hakkı
heder edilmediğinden fukahanın ittifakıyla kısasın yerini diyet alır79 Hastalığın kısas
gerektiren fiilin muhakemesinden oumlnce ortaya ccedilıkması durumunda hadlerde olduğu gibi
mezhepler arasında farklı goumlruumlşler mevcuttur Hanefi ve Maliki fukahası muhakeme
esnasında da muumlkellef olmayı gerekli goumlrduumlklerinden akıl hastasının iyileşinceye kadar
muhakeme edilemeyeceği goumlruumlşuumlndedir Şafii ve Hanbeli fukahası accedilısından teklifin
succedilun işlenmesi esnasında bulunması yeterlidir Bu nedenle de akıl hastalığı muhakeme
oumlnuumlnde engel teşkil etmez Kısas cezasının infazından oumlnce ortaya ccedilıkan akıl hastalığı
ise yine Şafii ve Hanbeli fukahası accedilısından bir engel teşkil etmemektedir Ccediluumlnkuuml her
iki mezhebe goumlre ikrarla sabit olan had cezası dışında herhangi bir cezanın iptali soumlz
konusu değildir Malikilerde bir goumlruumlş hastanın iyileşmesinden uumlmit kesilmesi halinde
kısasın tamamen duumlşuumlp diyete doumlnuumlşeceğini savunurken succedillunun kurbanın yakınlarına
teslim edileceğini savunanlar da vardır Ebu Hanife ise infaz iccedilin succedillunun teslim
edilmesine kadar ortaya ccedilıkan hastalığın infaza engel olacağını savunmaktadır80
76 İbn Kudacircme el-Muğni 9 33 Ebucirc Bekicircr er-Razicirc Cessacircs Ahkacircmursquol -Kurrsquoacircn thk Muhammed Sacircdık
Kamhacircvicirc (Beyrut Dacircru İhyacircirsquol-Kuumltuumlbuumlrsquol-Arabicirc 1992) 1 187 77 Ebucirc Hamid Muhammed b Muhammed Gazzacirclicirc el-Veciz thk Ali Muavvıd (Riyad Darursquol-Erkam bin
Erkam1997) 1 208 Vehbe ez-Zuheylicirc Nazariyyacirctursquod-damacircn ve ahkacircmursquol-mesucircrsquoliyyetirsquol-medenicirc versquol-
cinacircicircfirsquol-fıkhirsquol-İslacircmicirc (Dımaşk Darursquol-Fikr 1982) 82 78 İbn Huumlmacircm Fethursquol-kadicircr 23 159 Ali b Nasr es-Salsquolebicirc Telkicircn fi fıkhırsquol-Malikicirc thk Muhammed
Sacirclis Saicircd el-Ganicirc (Riyad Mektebetu Nezzacircr Mustafa el-Bacircz ts) 468 Macircverdicirc el-Hacircvicirc 22 33 79 Husacircm Suheyl Nucircricirc ldquoEserursquol-cuumlnucircn ficirc tasarrufacirctirsquol-kavliyyeti versquol- filsquoliyyeti ficirc şericircatirsquol- İslamicirc
(Yuumlksek Lisans Tezi Cacircmiatursquon-Necacirchursquol-Vatanicirc 2013) 99 80 Abdulkadir Ucircdeh Teşricirclsquoursquol-cinaicirc 1 597- 598
24
163 Diyet
Arapccedila ldquovedyrdquo koumlkuumlnden gelen diyet kelimesinin soumlzluumlk anlamı oumldemek vermektir
Istılahta ise bir şahsın haksız yere oumllduumlruumllmesi sakat bırakılması veya yaralanması
durumunda ceza veya kan bedeli olarak oumldenmesi istenen mal veya para
kastedilmektedir81 Can bedeli veya uzuv karşılığında tazminat olarak da tanımlanan
diyet kasden oumllduumlrme ve yaralama succedillarında kısasın herhangi bir sebepten oumltuumlruuml tatbik
edilememesi halinde bedel taksirle birini oumllduumlrme ve yaralama durumundaysa asli
cezadır İslam ceza hukukunda oumllduumlrme sonucu oumldenen bedele diyet yaralama ve sakat
bırakma sonucu oumldenen maddi tazminata ise ldquoerşrdquo ifadesi oumlzellikle Hanefilerde tercih
edilmektedir Ayrıca ceninin oumlluumlmuumlne sebebiyet verilmesi halinde oumldenen tazminata da
ldquogurrerdquo82 denilmektedir Diyetin şerrsquoi delilleri Kurrsquoan suumlnnet ve icmadır
Bir insanın canına karşılık olan diyet Ebu Hanifersquoye goumlre yuumlz deve veya bin dinar altın
veya on bin dirhem guumlmuumlştuumlr İmameynrsquoe goumlre ise bunlardan başka iki yuumlz sığır veya
iki bin koyun veya iki yuumlz takım elbisedir83 Bununla beraber fukaha bu miktarları
mağdurların din cinsiyet oumlzguumlrluumlk gibi durumlarına bakarak da belirleyip belli
oumllccediluumllerden bahsetmişlerdir
Kasden gerccedilekleşen oumllduumlrme veya yaralama fiillerinde diyeti katil tek başına oumlder ve bu
konuda fukaha goumlruumlş birliği iccedilindedir Kasıtlı eylemlerde succedilluya taksitle oumldeme fırsatı
verilmezken tersi durumlarda uumlccedil sene vade yapma hakkı tanınır Sulh ve itiraf
durumunda da diyeti yine succedillunun kendisi oumlderken taksirli fiillerde oumldemeye succedillunun
acirckilesi de katılır84
Diyet oumldeme yuumlkuumlmluumlluumlğuumlnde akıl hastasının ceza ehliyetinin olmamasının bir tesiri
yoktur Bunun nedeni yuumlkuumlmluumlluumlğuumln haksız fiilden değil mağdurun koruma altına
alınmasından kaynaklanıyor olmasıdır Diyet bir youmlnuumlyle tazminattır ve hukuki
sorumluluğu devam etmekte olan akıl hastasının da verdiği zararı tazmin etmesi
gerekir85 Akıl hastasının ve ccedilocukların kasıtlı eylemleri hatayla yapılmış eylem gibi
81 Bardakoğlu ldquoDiyetrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi c9 (Ankara TDV Yayınları 1994)
473 82 Bkz Muhsin Koccedilak ldquoGurrerdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi c14 (Ankara TDV
Yayınları 1996) 211-212 83 Muhammed b Feracircmuz b Ali Molla Huumlsrev Duumlreruumlrsquo-Huumlkkacircm ccedilev Arif Erkan http
webvesiletuumlnnecatcom (29062019) 3 sy 84 Kacircsacircnicirc Bedacircilsquo 7 256 Elmalılı M Hamdi Yazır İslacircmHukuku ve Fıkıh Istılacirchları Kacircmusu (İstanbul
Eser Neşriyat 1997) 1 60 85 Yiğit İslam Ceza Hukuku 115
25
kabul edilerek kısaslar diyete ccedilevrilir ve akileye oumldettirilir86 Bununla beraber İbn Ruumlşd
Hanefi ve Maliki ulemasının diyetin acirckıleye Şafiicirclerin ise bizzat ccedilocuk ve akıl hastasına
oumldettirilmesi kanaatinde olduğunu ifade eder Mevcut ihtilafın da ccedilocuk ve akıl hastası
tarafından işlenen cinayetin diğer cinayet tuumlrlerinden hangisine daha ccedilok benzediği
hususundaki teredduumltlerinden kaynaklandığını duumlşuumlnmektedir87
164 Tarsquozir
Talsquozir soumlzluumlkte ldquoengellemek reddetmek zorlamak azarlamak kınamak ve terbiye
etmekldquo88 anlamlarına gelmekle beraber yardım tazim yuumlceltip saygı goumlstermekrdquo
manalarına da gelmektedir89 Bir fıkıh terimi olarak had succedilları ve cinayetlerdeki gibi
belirli cezası bulunmayan succedillara verilecek miktarı ve uygulanması youmlneticiye ve
hacirckime bırakılmış cezaları ifade eder90
Tarsquozir cezaları had ve kısas dışındaki miktarı naslarla belirlenmeyen hakimin takdirine
ve yetkisine bırakılan cezalardır Bu cezalar genel olarak ayet ve hadislerle yasaklanan
fiillerin karşılığı olarak verilmektedir fakat bunlarla sınırlı olmayıp yetkili idareci
tarafından kamu yararına konulmuş toplumun duumlzenini sağlamaya matuf yasaklara
verilen cezalar da bunlara dahil edilmiştir Bu cezalar meşruiyetini Kurrsquoan suumlnnet ve
icmadan almaktadır
Tarsquozir cezalarının miktarını belirleme yetkisi her ne kadar yetkili otoriteye bırakılmış
olsa da cezanın tatbikinde bireylerin ve toplumun maslahatı esas alınmakta91 yetkili
merci keyfi ve kuralsız davranamamaktadır Tarsquozir cezaları had ve kısası gerektiren
succedillar haricinde asli cezalardır ancak bu iki ceza tuumlruumlne ek olarak da verilebileceği
hususunda fukaha goumlruumlş birliği etmiştir
Genel kaide olarak tarsquozir cezasının azami sınırı asgari had cezasını geccedilmeyecek bir
miktar olarak belirlenmiştir Ancak bu genel kabulle beraber İslam ceza hukukunda
tarsquozir cezasının yelpazesi ccedilok geniş tutulmuştur Oumlluumlm dahil olmak uumlzere celde hapis
86 Ebursquol Huseyn Ahmed b Muhammed b Ahmed Kuducircricirc Muhtasarursquo-l Kuducircricirc thk Abdullah Nezicircr
Ahmed Nezicirc (Beyrut Muumlessesetursquor-Reyyacircn 2005) 456 Serahsicirc Mebsucirct 29 219 87 Ebursquo-Velicircd Muhammed b Ahmed b Ruumlşd Bidayetuumlrsquol-muumlctehid ccedilev Ahmed Meylacircnicirc (İstanbul Ensar
Neşriyat 2015) 3 518 88 Cemaluddin Muhammed b Muumlkerrem İbn Manzucircr Lisacircnursquol-Arab (Beyrut Dacircru Sacircdır ts) 4 561 89 Elmalılı M Hamdi Yazır İslacircmHukuku ve Fıkıh Istılacirchları Kacircmusu 5 137 90 Ali b Muhammed b Muhammed Cuumlrcacircnicirc Tarsquoricircfacirct (Beyrut Dacircrursquo1-kiatbirsquol-Arabicirc h1405) 85
Tuncay Başoğlu ldquoTarsquozirrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c40 (İstanbul TDV Yayınları
2011)198 İbn Kayyim el-Cevziyye İlsquolacircmursquol-muvakkıicircn (Beyrut Dacircrursquol-cicircl 1974) 2 118 Abdulvacirchid
b İsmail Ebursquol-Mehacircsin er-Rucircyanicirc Bahrursquol-mezheb thk Tacircrık Fethicirc es-Seyyid (Beyrut Dacircrursquol-kuumltuumlbirsquol-
ilmicirc 2009) 13 3 91 Osman Şekerci 20 27
26
suumlrguumln kınama tehdit nasihat teşhir goumlrevden uzaklaştırma tazmin ve mali cezalar
tarsquozir kapsamındaki farklı cezalardır Bu cezalar succedillunun durumuna ve fiilin
ciddiyetine goumlre tatbik edilegelmiştir92
Talsquozir cezasının vuumlcubunun tek şartı ldquoakılrdquodır93 Muumlmeyyiz olan ccedilocuklara youmlnelik
olarak Hz Peygamberrsquoin namaz emrinde olduğu gibi tersquodib amaccedillı tazir
uygulanabilirken akıl hastaları bu kapsamın dışında bırakılmıştır Akıl hastalarının ve
gayri muumlmeyyiz ccedilocukların fiilleri succedil kabul edilmediğinden tersquodib edilmezler94 Ebu
Zehra tarsquozirin terbiye eğitim ve genel caydırıcılık amacı guumlttuumlğuumlnuuml ifade eder Ne var
ki buumltuumln bunlar akıl hastalarında gerccedilekleşmediğinden ceza ile ibret almaları
uslandırılmaları soumlz konusu olmadığından ceza sadece eziyet olur Ancak şefkatle
iyileşebilecek olan bir hastaya da boumlyle bir muamelede bulunmak da insaniyet ile
oumlrtuumlşmez95 Ibn Kudame ise ccedilocuk ve akıl hastasının ebevynleri tarafından ahlakının
duumlzelmesi iccedilin doumlvuumllmelerinin iyi olabileceğini ifade etmektedir96
Peki akıl hastalığını ceza ehliyetini duumlşuumlren bir sebep olarak goumlren fukaha ve
muhakemeyi yuumlruumlten kadı succedilluda hastalığın varlığına ndash veya akıl hastalığı iddiasının
doğruluğuna- nasıl karar vermektedir Nesefi aklın varlığının anlaşılması hususunda
ancak accedilıkccedila muumlşahade edilebilir şeylere bakılarak karar verilebileceğini soumlyler Bu da
kişinin duumlnya ve ahireti iccedilin en iyi olanı seccedilmesi bir işi yaptığında veya terkettiğinde
sonucunun ne olacağını kestirmesiyle muumlmkuumlnduumlr Eğer kişi bir istikamet uumlzereyse aklı
mutedildir suumlrekli değişiyorsa aklı eksiktir97 Aynı şekilde Serahsicirc de aklın eksikliğinin
o kişiyi sınamak ve tecruumlbe etmek ile bilinebileceğini dile getirir98 Muhammed Naicircm
Yacircsin de Muumlsluumlman ulemanın koyduğu oumllccediluumltuumln failin succedil esnasındaki ve succedil
oumlncesindeki eylemlerinde akli durumuna işaret eden verilere bakmak olduğunu
hastalığın sebebi koumlkeni gibi ayrıntılara bakılmadığını ifade eder Yasin guumlnuumlmuumlzde
aynı oumllccediluumltlerin geccedilerli olduğunu hakimin succedillunun akli durumuna dair verileri aile
arkadaş ve yakın ccedilevresinde kapsamlı bir soruşturma yaparak toplaması gerektiğini
ifade eder Modern psikiyatrinin verilerini kullanmak hususunda ise muumlellif tedbirli
davranmaktadır Yasinrsquoe goumlre oumlncelikle soumlz konusu hastalığın fizyolojik kaynaklı
92 Bkz Esra Yakut ldquoTanzimat Doumlnemirsquone Kadar Osmanlı Hukukursquonda Taziri Gerektiren Succedillar ve
Cezalarırdquo Tuumlrk Hukuk TarihiAraştırmaları sy2 (2006) 25-40 93 Kacircsacircnicirc Bedacircilsquo 7 67 94 Abdullah Ccedilolak İslam Ceza Hukuku (Ccedilorum Kitap Duumlnyası 2018) 140 95 Ebucirc Zehra el-Cericircme 334 96 İbn Kudacircme Muğnicirc 9 68 97 Nesefi Keşfursquol-esracircr 2 467 98 Serahsicirc Mebsucirct 2 332
27
olması gerekir Daha sonra hastalığa ilişkin veriler -guumlvenilir ve uzmanların uumlzerinde
ittifak etmiş olduğu veriler olmaları şartıyla- adaletin gerccedilekleştirilmesinde bir vesile
olarak şu durumlarda kullanılabilir
1 Succedilluya dair beyanatlar yetersiz veya ccedilelişkili olursa
2 Succedillunun akli durumundaki değişiklik darbe almak gibi ani goumlzlemlenmesi muumlmkuumln
olmayan bir durumdan kaynaklanıyorsa
3 Şahitlerin beyanlarının değerlendirilmesi esnasında99
Bu araştırmada psikiyatri biliminin verilerinden istifadeyle belli hastalıkları ele
almadan oumlnce ifade edilmesi gereken oumlnemli bir konu da modern psikiyatri verileri ile
fıkıh arasındaki alışverişin sınırının tayin edilmesinin gerekliliğidir Muhammed Yacircsicircn
gibi bu konuda araştırma yapan muumlellifler kaccedilınılmaz olarak modern psikiyatrinin
sunduğu bilgileri kullanmak durumunda kalsalar da fıkhi ldquohastalıkrdquo oumllccediluumltuumlnuumln
farklılığına dikkat ccedilekmektedirler100 Cuumlnucircn kavramından ldquodaha kapsamlı olduğunurdquo
ifade ederek Yacircsin gibi isimlendirmedeki akıl hastaığı - ruh hastalığı ayrımını yapsın
veya yapmasın buumltuumln yazarlar hastalıkta temel oumllccediluumltuumln aklın lazımı olan ldquo idrakinrdquo
yokluğu olduğunu vurgulamaktadır101 İdrake herhangi bir tesiri olmayan
hastalıkbozukluk adını almış durumun tesirinde işlenen fiil de dolayısıyla fıkıh
accedilısından succedil olmaktan ccedilıkmayacaktır Oumlrneğin ldquocinsiyet disforisi (cinsel kimlik
bozukluğu) gibi modern psikiyatrinin hastalık kabul ettiği bir durumun tesiri altında
işlenen cinsel sapkınlıklar fıkhen cezayı gerektirecektir102
Burada zikredilmesi gereken oumlnemli bir kavram da ldquoiraderdquodir Bir şeyi istemek ve
seccedilmek anlamına gelen103 irade kavramı klasik literatuumlrde esas olarak ehliyeti ortadan
kaldıran sebepler arasında ikrah başlığı altında karşımıza ccedilıkmaktadır İkrah kişinin
kendisi dışında harici bir kuvveti temsil etmekte ve bu kuvvetin yaptırım guumlcuumlne goumlre
kişinin iradesine tesiri değerlendirilmektedir Modern hukukta ceza ehliyetinden daha
kapsamlı bir kavram olan ceza sorumluluğunda incelenen iradeye burada değinilme
nedeni buguumln akıl ve ruh hastalıkları zihinsel bozuklukluklar iccedilerisinde ele alınıyor
99 Muhammed NaicircmYacircsicircn ldquoEserrsquol-emracircdirsquor-rucirchiyyeti versquol-akliyyeti alacircrsquol- mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacircicircrdquo 43-47 100 Hucirclucircd binti Abdurrahman el- Muheyyiz ldquoAhkacircmursquol-mericircdirsquon-nefsiyyeti firsquol-fıkhirsquol-İslamicircrdquo (Doktora
Tezi Cacircmiatu İmam Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc h1432) 525 101 Ucircdeh Teşricircursquol-cinacirci 587 Behnesicirc el-Mesrsquoucircliyetirsquol-cinaicirc 218 Ebucirc Zehra el-Cericircme 327 Hucirclucircd binti
Abdurrahman ldquoAhkacircmursquol-mericircdirsquon-nefsiyyeti firsquol-fıkhirsquol-İslamicircrdquo 526 102 Ccedilalma duumlrtuumlsuumlne karşı koyamamakla karakterize Kleptomani hastalığı (ccedilalma hastalığı) da benzer bir
oumlrnek teşkil eder Bkz Emel Yılmaz ldquoİslam Ceza Hukukuna Goumlre Kleptomanide Ceza Ehliyeti Ve
Hırsızlık Fiilinin Sonuccedillarırdquo Bilimname 1 sy 37 (2019) 535-557 103 Yasin 56
28
olmasındandır Klasik fıkıh yaklaşımı itibariyle iradenin olması iccedilin akıl zorunluyken
aklın tek başına varlığı iradeyi zorunlu kılmamaktadır Dolayısıyla akıl hastalığının
soumlzkonusu olduğu yerde kişinin iradesi zaten yok demektir İradenin ortadan kalktığı
durumlar ise kişinin kendisi dışında guumlccediller olduğundan ldquoaklın varlığındardquo iradeyi
tamamen veya kısmen ortadan kaldıran ldquodacirchilirdquo bir kuvvete kapı aralanmamaktadır
Hatta Pezdevirsquonin cin ccedilarpması nedeniyle akli dengesi bozulanlarda sorumluluğun
devam ettiğiyle ilgili ifadesini burada hatırlanabilir Oysa TCKrsquonın mezkucircr
maddelerinde olduğu gibi bir akıl veya ruh hastalığı ldquoyoumlnlendirme yeteneğinirdquo (yani
iradeyi) hukuken kabul edilir derecede etkileyebilmektedir Kleptomani piromani gibi
modern hastalıkların varlığı iddialarıyla temyiz mahkemelerine başvurulabilmekte104 ve
cezalar duumlşebilmektedir105
104 http webbaltaciavtrakil-hastaliği-ile-ilgili-yargitay-kararları (1862019) 105 http webmemurlarnet (22072019)
29
BOumlLUumlM 2 AKIL VE RUH HASTALIKLARI
21 Tarihccedile
Akıl ve ruh hastalıkları zamana ve mekana goumlre değişen telakkilerle de olsa ccedilok eski
zamanlardan beri insanların malumu olmuştur Tarih oumlncesi devirlerde bu hastalıklara
yakalanan insanlar kafataslarına delik accedilmak suretiyle tedavi edilmeye ccedilalışılmıştır
Boumlylece hastalığa sebep olduğu duumlşuumlnuumllen koumltuuml ruhlar gibi doğa uumlstuuml varlıkların
ccedilıkacağına ve hastanın iyileşeceğine inanılmıştır106
Avruparsquoda XIX yuumlzyıla kadar akıl hastaları insani sayılamayacak ccedilok farklı
muamelelere maruz kalıyorlardı Almanyarsquoda olduğu gibi deliler kentlerin dışına
atılıyor kovalanıyor hac kafilelerine tuumlccarlara emanet ediliyor ccediloğu zaman da
gemilere bindirilerek kendi meccedilhullerine doğru yola ccedilıkarılıyorlardı Şehir dışına
suumlruumllmeyenlerse kapatılıyor barınma ve bakım uumlcretleri kent buumltccedilesinden karşılansa da
tedavi goumlrmeksizin sadece hapse atılıyorlardı107 Tedavisi muumlmkuumln ruhsal hastalık
belirtisi goumlsterenler ateşe atılarak ve işkence edilerek ruhları kurtarılmaya ccedilalışılıyordu
Orta Ccedilağ Avrupasında Hırıstiyan din adamları ruh hastalarının izlenmesi
yakalanabilmesi ve cezalandırılabilmesi iccedilin kitaplar yazıyorlardı 1486rsquoda yayınlanan
ldquoŞeytanın Ccedilekicirdquo (Malleus Maleficarum) adlı kitap bir yetki belgesi olarak iş
goumlruumlyordu108
Tuumlrk toplumunda cinlerin neden olduğu duumlşuumlnuumllen buumlyuumlk olasılıkla psikiyatrik
rahatsızlıkları Yusuf Has Hacibrsquoin ldquoefsuncurdquo olarak bahsettiği kişiler tedavi etmeye
ccedilalışıyorlardı109 Kırgız Hun Goumlktuumlrk ve Uygur doumlnemlerinde bu hastalara muumlzikle
tedavi metotları uygulanıyordu
İslam duumlnyasında mecnun şeyda divane meczub gibi farklı isimlerle anılan kimi
zaman velilikle bile ilşkilendirilen akıl ve ruh hastaları daha VIII asrın başından
itibaren kurulmaya başlanan tam teşekkuumllluuml hastanelerdeki oumlzel boumlluumlmlerde tedavi
goumlruumlyorlardı Semerkantlı Nizamicirc-i Aruzicircrsquonin eseri Ccedilehar Makale gibi akıl ve ruh
106 Hatunoğlu Aşkım ldquoTuumlrk İslam Hekimlerinin Psikoloji Biliminin Gelişimine Katkıları ve Psikolojik
hastalıklara Tedavi Youmlntemlerirdquo Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi sy 2 (2014) 256 107 Michael Foucault Deliliğin Tarihi ccedilev Mehmet Ali Kılccedilbay (Ankara İmge Kitabevi 2017) 32-36 108 Orhan Oumlztuumlrk ve Aylin Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları (Ankara Nobel Tıp Kitapevleri 2016)
3 109 Nil Sarı ve Burhan Akguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo Tuumlrkiyede Sık Karşılaşılan Psikiyatrik
Hastalıklar iccedilinde İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Etkinlikleri
Sempozyum Dizisi 62 2008) 3
30
hastalarının tedavilerinin anlatıldığı bazı risalelerde Racirczi ve İbn Sinarsquoya atfedilen şok ve
telkin tedavilerine oumlrnek teşkil edecek hikayeler bulunmaktadır110 Selccediluklu ve Osmanlı
doumlneminde hekimler psikolojik hastalıkların tedavisinde ilaccedil tedavisi ve perhizin yanı
sıra musiki kuş sesi ve su sesinden de istifade ederlerdi Hastalara kuş eti yedirilir
ccediliccedilek manzaraları seyrettirilir Kurrsquoan okunur ve el sanatlarıyla meşgul edilirlerdi
Hastanelerde ccediliccedilek yetiştirilir bunların hem guumlzelliğinden hem kokusundan istifade
edilirdi (oumlzellike lale suumlmbuumll reyhan karanfil deveboynu yasemin nesrin gibi)111 13
yuumlzyılda inşa edilen duumlnyanın ilk tıp fakuumlltesi olarak kabul edilen Kayseri Gevher
Nesibe Daruumlşşifası bu hastanelerden biriydi İccedilerisinde ruh hastalıkları koğuşu ve akıl
hastanesi bulunan şifahanede hastalar musiki ile tedavi goumlruumlyorlardı112
Hipokrat Galen gibi antik doumlnem hekimlerinin eserlerinden etkilenen İbn Sina Racirczi
gibi Tuumlrk hekimleri beden ve akıl hastalıklarının bedendeki unsurların (ahlacirct-ı erbaalsquo
denilen sarı safra kara safra kan ve balgam) dengesizliğinden kaynaklandığına
inanıyordu113 Oumlrneğin macircl-i huumllya olarak bilinen melankoli kara safra kaynaklı bir
hastalık olarak duumlşuumlnuumlluumlyordu Sevdacirc ldquoruh-i nefsanirdquoyi bozduğundan organik bozukluk
psişik belirtilere neden oluyordu114 Ancak sebepler bununla sınırlandırılmayıp
hastalığın kuruntu aşırı duumlşuumlnme gibi psikolojik nedenlerden beyindeki bir
bozukluktan veya yanlış beslenmeden olabileceği de kabul ediliyordu115
XV ve XVII yuumlzyıllara ait Tuumlrkccedile tıp yazmalarında akıl ve sinir hastalıkları bedensel
hastalıklardan ayrılmadan baş hastalıkları tasnifi iccedilinde yer almaktadır Hastalıkların
maddi unsura bağlanması devam etmiş benzer belirti goumlsterenler aynı başlık altında
muumltalaa edilmiştir ldquoEnvacirc-ı divaneliklerrdquo başlığı altında ortak oumlzellikleri saldırganlık
olan mania dauumlrsquol-kelb subara ve kutrub hastalıklarına yer verilirken ccedileşitli hastalık
belirtileri de hastalık olarak ele alınmıştır Aşırı uyku (hipersomnia nevm-i muumlfrit)
birdenbire donakalma (katatoni veya katalepsi ahze) kişinin ccedilok kuumlccediluumlk bir ccedilocuk veya
yaşlı bir insan gibi davranması anlamında zeka geriliği (eblehlik gaflet) ve melankoliye
neden olabilecek ldquoaşkrdquo bunlardan birkaccedilıdır
110 Sarı ve Akguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 4 111 Hatunoğlu ldquoTuumlrk İslam Hekimlerinin Psikoloji Biliminin Gelişimine Katkıları ve Psikolojik
hastalıklara Tedavi Youmlntemlerirdquo 256 112 http webdeontolojihacettepeedutr (04082019) 113 Sarı ve Akguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 4 114 Sarı veAkguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 10 115 Peter E Pormann ldquoTıprdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c 41 (İstanbul TDV Yayınları
2012) 101-111
31
Hastanelerin yanı sıra Anadolursquoda bulunan tekke ve ocaklar da ruh ve sinir
hastalıklarının tedavisinde hizmet veriyordu Hastalar tekkelerin kendi tekniklerine goumlre
kimi zaman tuumlrbede yalnız başına yatırılıyor kimi zaman saldırgan olanlar suumlkunete
kavuşuncaya kadar direğe bağlanıyor ve muumlshil şerbeti verilerek iyice takati azaltılarak
okuma suretiyle telkinle tedavi ediliyordu 116
XVII yuumlzyılın sonlarına doğru Fransarsquoda ldquoruh hastalarını zincirden kurtaran hekimrdquo
olarak maruf Pine ile akıl ve ruh hastalarının tedavisinde insancıl bir akım baş goumlsterdi
Bu akımın diğer Avrupa uumllkelerine ve ABDrsquoye de yayılmasının ardından XIX
yuumlzyılın başından itibaren modern psikiyatri inşa edilmeye başlandı ve XX yuumlzyılda
psikiyatri hızla gelişti Bu gelişmelerden biri de akıl ve ruh hastalıklarının tanımlanması
ve sınıflandırılmasında ortak bir dilin oluşmasını sağlayan DSM ve ICD tanı ve
sınıflandırma kitaplarının yayınlanması olmuştur DSM (Diagnostic and Statistical
Manual of Mental Disorders Ruhsal Bozuklukların Tanı ve Sınıflandırma El Kitabı)
APA (American Psychological Association Amerikan Psikoloji Derneği) tarafından
yayınlanmakta olup en son beşinci suumlruumlmuuml yayınlanmıştır Buguumln enduumlstri siyaset ve
hukuk gibi alanlarda da merkezi etkiye sahiptir117 ICD (International Classification of
Diseases Hastlıkların Uluslararası Sınıflandırılması) ise Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuuml
tarafından yayınlanmaktadır Tuumlrkiyersquode uygulamada hastalıkların sınıflandırılmasında
ve kodlanmasında uluslararsı dizgeye uymak gerekmektedir DSOuml ile yapılmış ve
devletleri bağlayıcı anlaşmalara goumlre hastane kayıtlarında ICD dizgesine uymak
zorunludur118 ICDrsquonin son suumlruumlmuuml ICD-10 dur Tezimizde ulaşabildiğimiz kaynakların
hemen hemen hepsinde tercih edilmiş olması nedeniyle DSM tanı oumllccediluumltleri
kullanılacaktır DSM-Vrsquoin tezimize kaynaklık eden araştırmaların yenilenmesi iccedilin
yakın sayılabilecek bir tarihde yayınlanmış olması (2013) nedeniyle de DSM-IV
ağırlıklı olacaktır
22 Akıl ve Ruh Hastalığının Tanımı
Akıl ve ruh hastalıklarına dair DSM ve ICD merkezli bir tanım vermeden oumlnce buguumln
psikiyatri ve psikolojide bir terim kargaşasının varlığına ve akıl ruh gibi kavramların
metafiziksel soyutlanmayla beraber anlamsal değişimlere uğramış oduğuna dikkat
116 Sarı veAkguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 10-13 117 Atbaşoğlu EC Guumlloumlksuumlz Sinan ldquoBilim Psikiyatri ve DSMrsquolerrdquo Tuumlrk Psikiyatri Dergisi 24 sy3
(2013) 203 118 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 175
32
ccedilekmemiz gerekir Oumlrneğin ldquoRuh Sağlığı ve Bozukluklarırdquo adlı eserlerinde Oumlztuumlrk ve
Uluşahin ldquomentalrdquo ve ldquopsikolojikrdquordquoakılrdquo ve ldquoruhrdquo kelimelerinin anlamlarını ayırt
etmenin zor olduğunu ifade ediyor Ayrıca akıl soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağdaş psikolojide
kullanılmadığını belirtirken ldquoruhrdquo soumlzcuumlğuumlnuumln kullanımında da sinir sisteminin işlevleri
dışında soyut eski bilim dışı bir anlama goumlnderme yapılamayacağını ifade etmek
ihtiyacını hissediyor119 Bunlara ek olarak buguumln psikiyatri ve psikoloji sahasında genel
olarak ldquohastalıkrdquo (illness المرض ) kelimesi yerine - oumlzellikle bu kelimenin olumsuz
psikolojik etkilerinden kaccedilınmak maksadıyla- ldquobozuklukrdquo (disorder الإضطرابات)
kelimesi tercih ediliyor120 Bu tezde hem muasır fıkıh litaratuumlruumlnde hem Tuumlrk hukuk
literatuumlruumlnde yerleşmiş olması ve halen mevcudiyetini koruması nedeniyle akıl ve ruh
hastalıkları ifadesi tercih edilmiştir
Modern psikiyatri ve psikoloji uzmanları akıl ve ruh hastalıklarına (psikopatolojiye)
dair kabule şayan bir tanım yapmayı guumlccedil bulmuşlardır121 DSM-IV şoumlyle bir accedilıklama
yapmaktadır ldquoBu el kitabı her ne kadar zihinsel bozuklukların bir tasnifini yapsa da
itiraf etmek gerekir ki hiccedilbir tanım ldquozihinsel bozukuluklarrdquo kavramının tam sınırlarını
belirleyemeyecektir Zihinsel bozukluk kavramı tıp ve diğer bilim kavramları gibi
buumltuumln durumları iccedileren tutarlı kullanışlı bir tanımdan yoksundurrdquo122 DSM-5rsquoe goumlre
akıl hastalığı (zihinsel bozukluk) ldquozihinsel faaliyetin altında yatan psikolojik biyolojik
veya gelişimsel aşamalardan birindeki işlev bozukluğunu yansıtan bireyin bilişsel
faaliyetlerinde duygusal duumlzeninde veya davranışlarında klinik olarak belirgin
rahatsızlıklarla karakterize olan bir sendromdurrdquo123 Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuuml akıl
hastalıkları iccedilin ldquoakıl hastalıkları farklı semptomlara sahip oldukccedila kapsamlı sorunları
iccedilermektedir Bununla beraber bu hasatalıklar genellikle birtakım anormal duumlşuumlncelerin
duyguların davranışların ve başkalarıyla ilişkilerde anormalliklerin birleşimi ile
karakterize edilmektedirrdquo 124accedilıklamasını yapmaktadır
Akıl ve ruh hastalığının ne olduğu etrafındaki tartışmalardan dolayı olsa gerek
psikiyatri ile ilgili kitaplar genel olarak incelendiğinde akıl ve ruh hastalığından ziyade
akıl ve ruh sağlığının tanımlanmış olduğu goumlruumllmektedir Akıl ve ruh sağlığı genel
olarak bireyin kendisi ve ccedilevresiyle uyumlu ve dengeli bir ilişki iccedilerisinde olması olarak 119 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 13 120 Yacircsicircn ldquoEserursquol-emracircdinrsquonefsiyyeti versquol-akliyyeti alacircrsquol- mesrsquoucircliyyetirsquol-cinaicircrdquo 17 121 Adrian Rain The Psychopathology of Crime ( London Academic Press Inc 1993) 3 122 Dan J Stein vd ldquoWhat is a Mental Psychiatric Disorder From DSM-IV to DSM-Vrdquo Psychological
Medicine 40 sy 11 (2010) 1759-1765 (doi 10 1017S0033291709992261) 123 http webpsychologytodaycom (0207 2019) 124 http webwhoint (0207 2019)
33
tanımlanırken aksi ise ruh hastalığına işaret etmektedir Psikolojik rahatsızlık yaşayan
kişiler duygu duumlşuumlnce ve davranışlarında suumlreklilik arz eden tutarsızlıklar aşırılıklar
uygunsuzluklar ve yetersizlikler sergilemektedirler Oumlyle ki neticede kişinin guumlnluumlk
ritmik hayatı ve sosyal ilişkileri bozulmaktadır125 Yukarıdaki satırların da işaret ettiği
gibi bir insana ruhsal hastalık teşhisinin konulabilmesi iccedilin kişide hastalıkla ilgili bazı
şartlar aranmaktadır Bunlar Belirtilerin belirli oran ve suumlrede var olması kişiyi ya da
ccedilevresini rahatsız etmesi ve kendini ya da ccedilevresini ccedilare arayışına suumlruumlklemesidir
Belirli bir suumlredir mevcut olan bir grup belirtinin kişinin guumlnluumlk işlevselliğini bozması
uumlzerine ruhsal hastalık tanısı konur
Birccedilok ruhsal hastalık ilaccedil ya da psikolojik tedavi yardımıyla kolayca
duumlzelebilmektedir Ancak bazı ruhsal hastalıklar nispeten her ne kadar az goumlruumllseler de
ccedilok daha zor duumlzelebilmektedir Bu hastalıklara yakalanmış olan bireyler bireysel
guumlccedilluumlkler yaşamakta ccedilevrelerine ve topluma da oldukccedila fazla sıkıntı yaşatabilmektedir
Akıl hastalarının oumlzellikle de paranoyak semptomlar goumlsteriyorlarsa normal insanlara
goumlre daha fazla şiddet eğiliminde olduklarını goumlsteren deliller vardır126
Tezimizde dikkate aldığımız DSM-4rsquouumln tasnifine goumlre akıl ve ruh hastalıklarının veya
modern tabirle zihinsel bozuklukların tasnifi genel olarak şoumlyledir
1 Genellikle ilk kez bebeklik ccedilocukluk ya da ergenlik doumlneminde tanısı konan
bozukluklar Oumlrneğin Ağır mental retardasyon dikkat eksikliği ve yıkıcı davranış
bozuklukları
2 Delirium demans amnestik ve diğer bilişsel bozukluklar
3 Genel tıbbi bir duruma bağlı mental bozukluklar
4 Madde kulanımına bağlı bozukluklar
5 Şizofreni ve diğer psikotik bozukluklar
6 Duygudurum bozuklukları
Depresif ve bipolar bozukluklar bunlardandır
7 Anksiyete bozuklukları
8 Somatoform bozukluklar
9 Yapay bozukluklar
10 Dissosiatif bozukluklar
125 Ruh Sağlığı Kavramı ve Psikolojik Bozukluklar http webaydinpoltr (22042019) 126 Eric Silver ve Brent Teasdale ldquoMental Disorder and Violence An examination of Stressful Life
Events and Impaired Social Supportrdquo Social Problems sy 52 (2005) 62-78 Sheilagh Hodgins ldquoMental
Disorder Intellectual Deficiancy and Crimerdquo Archieves of Gen Psychiatry sy 49 (1992) 476-483
34
11 Cinsel bozukluklar ve cinsel kimlik bozuklukları
12 Yeme bozuklukları
13 Uyku bozuklukları
14 Başka yerde sınıflandırılmamış olan duumlrtuuml kontrol bozuklukları
15 Kişilik bozuklukları
16 Uyum bozuklukları
Bu tezde mezkur hastalık (bozukluk) grubu iccedilerisinden adli psikiyatri kaynaklarına goumlz
atıldığında şiddet ve succedil ile olan bağlantısı oumlne ccedilıkan şizofreniye ve duygudurum
bozukluklarından majoumlr depresyon ve bipolar bozukluğa yer verilecektir
23 Şizofreni
Şizofreni hastalığı yukarıda bahsedilen nadir fakat zor psikolojik hastalıklardan biridir
Geccedilen yuumlzyıldan beri psikiyatristleri en ccedilok uğraştıran bu karmaşık hastalığın ccedileşitli
youmlnleri hala accedilıklanamamıştır127 Genellikle belirgin halluumlsinasyonlar veya sanrılarla
(hezayanlarla) ilerleyen bilişsel duygusal veya fonksiyonel bozukluklarla değişkenlik
goumlsteren kronik genellikle tekrar eden bir hastalıktır Bireyin oumlzbakım becerilerindeki
sorunlarla beraber gerccedilekle gerccedilek olmayanı ayırt edebilme yetisinde zorluklara neden
olur128
Hiccedilbir sınır tanımayan bu hastalık her yerde her ırktan her sınıftan insanda cinsiyet
ayrımı yapmaksızın eğitim ve din farkı goumlzetmeksizin ortaya ccedilıkabilir129 Bununla
beraber hastalığın sosyo-ekonomik youmlnden duumlşuumlk veya duumlzensiz kesimlerde daha ccedilok
goumlruumllduumlğuumlne dair veriler bulunmaktadır Ne var ki gelişmiş uumllkelerde hastalığın
seyiroumlzellikleri daha ciddi olmaktadır ve bu uumllkelerde de yine kent merkezlerinde
goumlruumllme oranı kırsal kesimlere goumlre 2-4 kat artrmaktadır130
Şizofreninin sıklığına dair yapılan ccedilalışmalar duumlnya nuumlfusunun 1rsquoinden daha azının
bu hastalıktan etkilendiğini goumlstermektedir131 Yani her yuumlz insandan birinde yaşamının
bir doumlneminde şizofreni gelişir132 Bu hastalık Amerikarsquoda yetişkin nuumlfusun 02 ndash
2rsquosini yani 45 milyon insanı etkilemekte ve ruh sağlığı hastanelerinde bulunan
127 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 189 128 Ruhi Yavuz ldquoŞizofrenirdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklarrdquo iccedilinde edMuumlfti Uğur
vd (İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Tıp Eğitimi Etkinlikleri
Sempozyum Dizisi 2008) 49 129 Yıldız Şizofreni 7 Ertuğrul Koumlroğlu Şizofreni (Ankara Hekimler Yayın Birliği 2016) 16 130 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozuklukları190 131 Yavuz ldquo Şizofrenirdquo 50 132 Koumlroğlu Şizofreni 16 Yıldız Şizofreni 7
35
hastaların yaklaşık 30rsquounu oluşturmaktadır Hastalığın sıklığının ve yaygınlığının
erkekler ve kadınlar arasında eşit olduğu bazı kaynaklarda belirtilse de133 erkek ve kadın
arasında farklılık goumlsterir Son yıllarda yapılan ccedilalışmalarda erkeklerde kadınlara
nispeten 09- 24 oranında daha sık goumlruumllduumlğuuml ve daha erken yaşta ortaya ccedilıkıp daha
zor tedavi edildiği tespit edilmiştir 134
Şizofreni daha ccedilok ergenlik yıllarının sonlarında ve genccedil erişkinlik doumlneminde başlar
En sık başlama yaşı olarak kaynaklarda 16-30135 18-45136 ve erkeklerde 15-25
kadınlarda 25- 35137 aralıkları verilmektedir
Şizofrenlerin yaklaşık yarısı hayatlarında en az bir kere intihar girişiminde bulunurken
12-13rsquouuml hayatlarına bu şekilde son vermektedir Bu hastaların 75rsquoinden fazlası
sigara 30-50rsquosi alkol ve 5-10rsquou da esrar kulanmaktadır Evsizlerin 13 ndash 23rsquouuml de
şizofrendir138 Hastalık bu tanıyı almış olan kişileri ve ailelerini oumlnemli oumllccediluumlde etkiler ve
yeterince tedavi edilmediğinde topluma insanlığa maliyeti ccedilok yuumlksek olur Şizofreni
beynin fiziksel yapısında ve fonksiyonunda ortaya ccedilıkan bir sorundur ve bu hastalıkta
duyarlılık ve yatkınlığın roluuml diğer ruhsal hastalıklara goumlre daha belirgindir139
231 Tarihccedile
Mısır papiruumlslerinde eskiccedilağ Sanskrit yazılarında Ccedilin tıp metinlerinde şizofreniye
rastlanmakta140 ve Hipokrat okuluna bağlı Yunan hekimlerin yazılarında şizofrenik
tuumlrde belirtiler goumlsteren hastalıkların tanımlandığı bilinmektedir Orta Ccedilağ Avruparsquosında
da korku uyandıran ve şeytana tutulduğu duumlşuumlnuumllen insanların oumlnemli bir kısmı da
kuşkusuz şizofreni hastalarıydı 17 yuumlzyılda Avrupalı hekimlerden bazısının bu
hastalığı az ccedilok tanıdıklarını goumlsteren yazılar vardır141 Uumllkemizde Kapadokya youmlresinde
yaşamış Areteus ve İS II yuumlzyılda yaşamış Soranus şizofrenik tepkilerden bazılarını
133 Rod Plotnik ve Haig Kouyoumdjian Psikolojirsquoye Giriş ccedilev Tamer Geniş (İstanbul Kaknuumls Yayınları
2007) 538 134 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı 190 Yavuz ldquoŞizofrenirdquo 53 135 Koumlroğlu Şizofreni 16 136 Alp Uumlccedilok ldquoŞizofreni ve Benzeri Psikozlarrdquo Ruhsal Hastalıklar iccedilinde ed Nevzat Yuumlksel (Ankara
Nobel Tıp Kitapevleri 2006) 8 130 137 Salih Yaşar Oumlzden Adli Psikiyatri (İstanbul Nobel Akademik Kitapccedilılık 2015) 121 138 Oumlzden Adli Psikiyatri 122 139 Yıldız Şizofreni 21 140 Edward HTaylor Assesing Diagnosing and Treting Serious Mental Disorders A Biological
Approach (Oxford Oxford University Press 2014) 109 141 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 189
36
guumlnuumlmuumlze oldukccedila yakın bir şekilde tanımlamıştır142 Alman ruh hekimi Emil Kraepelin
bu hastalığı erken yaşlarda başlayan varsanı (halluumlsinasyon) ve sanrılarla giden
suumlreğen olan ve bilişsel yıkıma yol accedilan erken bunama (dementia praecox) olarak
tanımlamıştır İsviccedilreli ruh hekimi Eugen Bleuler ise bu hastalıkta zihinsel işlevlerdeki
yarılmanın ya da boumlluumlnmenin oumlnemli olduğunu vurgulamış erken başlamanın veya
bunama ile sonuccedillanmanın zorunlu olmadığını soumlylemiştir 1911rsquode hastalığa
Yunancarsquoda yarılmış akıl anlamına gelen schizo-phrenia adını vermiştir143 1937rsquode ise
Alman ruh hekimi Kurt Schneider bu hastalık iccedilin tipik olabilecek belirtileri
tanımlamıştır144
Guumlnuumlmuumlzde uzmanlar bu hastalık iccedilin aynı tanı oumllccediluumltlerini kullanarak teşhis
koymaktadır Aslında şizofreninin kendine oumlzguuml bir belirtisi olmayıp ancak belirtiler
kuumlmesinin bir doumlnemde bireyin yaşamına olan etkisi goumlz oumlnuumlne alınarak tanı konur
Buguumln ruhsal hastalıkların tanımlanmasında kullanılan iki tanı dizgesi DSM-5 ve ICD-
10 de şizofreni tanısı goumlzleme ve hasta oumlykuumlsuumlne dayanmaktadır Şizofreni iccedilin kesin
labaratuar incelemesi sonucu elde edilen bir bulgu ya da fizik muayene bulgusu
olmadığı iccedilin tanı koymak goumlruumlşmeye davranışların incelenmesine ve ruhsal bulgulara
dayanmak zorundadır145
DSM-5rsquoe goumlre şizofreni tanı oumllccediluumltleri şunlardır
Aşağıdaki belirtilerden en az ikisi en az bir ay suumlreyle hastada bulunuyor olmalıdır
(tedavi edilmişse bu suumlre daha kısa olabilir )
Sanrılar (Duumlşuumlnce bozuklukları )
Varsanılar (Algı bozulmaları )
Dağınık duumlşuumlnceler (dağınık ccedilağrışımlar konu dışı sapmalar tutarsız duumlşuumlnce
yapısı)
Hareket ve davranışlarda uygunsuzuk (dağınık ya da donakalımsal hareketler
davranış bozulması)
Duygulanımda donuklaşma duumlşuumlncede yoksullaşma irade azalması
Kişinin işinde toplumsal ilişkilerinde ve oumlzbakımında oumlnceki duumlzeye goumlre bir gerileme
yıkım goumlruumllmelidir
142 Engin Geccediltan PsikodinamikPsikiyatri ve Normal dışı Davranışlar (İstanbul Remzi Kitabevi 2000)
121 143 Yunancarsquoda schizis boumlluumlnme parccedilalanma phren zihin anlamına gelmektedir Arapccedila kaynaklarda
şizofreni الفصام olarak karşımıza ccedilıkmaktadır 144 Bkz Marc-Louis Bourgeois Şizofreni (Ankara Dost 2016) 13-39 145 Yıldız Şizofreni 27
37
Bozukluk oumlncuuml veya kalıntı belirtileri de kapsayabilmekle beraber en az altı aydır
suumlruumlyor olmalıdır
Belirtiler başka bir beyin bozukluğundan alkol madde ve ilaccedil kullanımından başka
ruhsal bozukluklardan kaynaklanıyor olmamalıdır146
Bu oumllccediluumltler karşılanıyorsa kişinin tanısı şizofreni olarak belirlenebilir Belirtiler her
zaman tam olarak şekillenmemiş olabileceği gibi aralarında da sinsi dalgalı geccedilişler
goumlruumllebilir hastalık suumlresince suumlrekli goumlruumllmeyebilirler Her hasta tuumlm belirtileri her
zaman goumlstermez ve her hastanın belirtileri kendine oumlzguuml olabilir Yukarıdaki belirtilere
ek olarak hastalığa eşlik eden başka belirtiler de olabilir Şizofreni teşhisi konmuş
bireylerin genel oumlzelliği hem bireysel bakımlarında hem toplumsal işlevsellik
alanlarında ccedilalışma okuma ve ebeveyn sorumluluklarında birtakım sorunlar yaşıyor
olmalarıdır Ayrıca ccediloğunun iccedilgoumlruumlsuuml yoktur yani hasta olduklarını kabul etmezler147
Şizofreni beynin bir gelişim bozukluğu olarak kabul edilir fakat bu bozukluğun hastalık
olarak ortaya ccedilıkmasında biyolojik psikolojik ve sosyolojik farklı etkenlerin rol aldığı
da var sayılmaktadır148 Hastalığın sebebi tam olarak bilinmemekle beraber nedenine
dair farklı tezler mevcuttur Genetik olup olmadığı ile ilgili ccedilarpıcı sonuccedillar tek yumurta
ikizleri ile yapılan ccedilalışmalardan gelmektedir Bu ccedilalışmalara goumlre tek yumurta
ikizlerinde hastalığın goumlruumllme oranı 50rsquodir 1930rsquoda duumlnyaya gelen ve genlerinin
100rsquouumlnuuml paylaşan doumlrduumlz kız kardeşlerin doumlrduumlne de şizofreni teşhisi konması da
genetik mirasa ilginccedil bir oumlrnektir149 Anne ve babanın ikisinin de hasta olması
durumunda hastalık riski 35- 46 arasındadır Yakın akrabalarda hastalık olması
halinde normal nuumlfustakine nispeten hastalığın goumlruumllme oranı 7-10 kat artmaktadır150
Ccedilevresel faktoumlrler arasında hamilelik ve doğum komplikasyonları kan uyuşmazlığı
annenin madde kullanımı gibi faktoumlrlerin etkili olabildiği var sayımıyla beraber151
hastalığa yatkınlığı olan kişilerde stresli ccedilevresel etkenlerin şizofreni semptomlarının
gelişmesine katkıda bulunduğu tezi de bunlardan biridir Şizofreninin beyinde belli
alanların yapısal bozukluğu ile ilişkili olduğuna dair fizyolojik yaklaşımlar ve dopamin
artışının seratonin azlığının bu hastalığa neden olduğuyla ilgili noumlrokimyasal tezler de
146 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 203 147 Koumlroğlu Şizofreni 16 148 William Bobo ldquoThe Neurobiology of Schizophreniardquo Psychiatry iccedilinde edAllanTasman vd (West
Sussex Wiley 2008) 300 149 Plotnik ve Kouyoumdjian Psikolojirsquoye Giriş 539 150 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 216 151 Yavuz ldquoŞizofrenirdquo 50
38
burada zikredilmelidir152 Buguumln tespit edebildiğimiz kadarıyla hastalık
değerlendirilirken bio-psiko-sosyolojik yaklaşımla hareket edilerek mezkur
yaklaşımlardaki etkenlerin hepsinin etkileşim iccedilinde olabileceği goumlz oumlnuumlnde
bulundurulmaktadır
232 Belirtiler
Psikotik153 bir bozukluk olan şizofreniye yatkınlığı olan bireylerde şizofreni gelişmeden
oumlnce hastalığa işaret eden bazı belirtiler fark edilebilir Şizofreni hastalarının geccedilmişe
youmlnelik video kayıtları incelendiğinde bazılarının akranlarına goumlre daha zayıf duygusal
tepkiler goumlsterdikleri duygusal tepkilerinin kardeşlerinden farklı olduğu
toplumsallaşmaktan dayanışma birliktelik ve rekabete dayalı oyunlardan uzak
durdukları sıklıkla da hareket ve dikkat sorunları yaşadıkları saptanabilmektedir154
Kimi hastalarda başlangıccedil ccedilok yavaş ve sinsi olabilir Genellikle ilk belirtileri
depresyon guumlnluumlk aktivitelerden zevk alamama ve toplumdan uzaklaşmaktır Hasta
başlangıccedilta sıklıkla okuduğunda odaklanamamaya başlamak sayısal becerilerinin
duumlşmesi unutkanlaşmak ve mantıksal ilişkiler kurmakta guumlccedilluumlk ccedilekmek gibi zihinsel
işlev bozuklukları goumlsterir155 İccediline kapanık halde kendi duumlnyasında garip duumlşuumlnce ve
davranışlarla dolaşmaya başlar İlgi ve merakını kaybedebilir Aşırı dinsel uğraşlar
doğauumlstuuml guumlccedillere ilgi artışı aşırı oumlzdoyurum gibi takıntılı duumlşuumlnce ve davranışlarla
alttan alta hastalık suumlrecinin etkisine girmiş olabilir156 Hastaların aileleri bu tuumlr
sorunları ergenlik sorunları olarak goumlruumlp geccediliştirebilirler ya da ccedilocuklarının giderek
gerccedileklerden koptuğunu fark etmeyebilirler Uzmana başvurduklarında da bu yaşlarda
bu tuumlr davranışların normal olduğu soumlylenebilir ccediluumlnkuuml erken evrelerde tanı koymak
guumlccediltuumlr157 Aslında şizofreni sanrı ve taşkınlık gibi belirtileri ortaya ccedilıktığında başlıyor
gibi goumlruumlnse de başlangıcının ccedilok daha gerilere gittiği soumlylenebilir
Şizofeninin belirtileri hemen hemen her hastada bir veya birkaccedilı bulunan psikoz
belirtileri negatif belirtiler bilişsel bozukluklar duygudurum bozuklukları ile davranış
152 Salih Yaşar Oumlzden Adli Psikiyatri (Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2015) 122 153 Psikoz psikolojik veya başka nedenlerle gerccedileği değerlendirme yeteneğinin kaybolduğu durumları
tanımlamaktadır 154 Yıldız Şizofreni 30 155 Koumlroğlu Şizofreni 16 156 Yıldız Şizofreni 31 157 Koumlroğlu Şizofreni 17
39
bozuklukları şeklinde tasnif edilebilir158 Her hastada her belirti goumlruumllmediği gibi bir
hastada da bazıları oumlne ccedilıkabilir kimi zaman goumlruumlnuumlp kimi zaman ortadan kaybolabilir
Psikoz belirtilerine pozitif belirtiler de denmektedir Bunlar zihinsel fonksiyonlardaki
aksaklıklar nedeniyle oluşan normalin dışında fazlalık aşırılık ve saccedilmalık olarak
varsayılan halluumlsinasyonlar hezeyanlar katatonik belirtiler ve konuşma bozukluklarıdır
159 Hezeyanlar (sanrılar) kişinin iccedilinde yaşadığı kuumlltuumlruumln ve bağlı olduğu dinin
muumlntesiplerince paylaşılmayan yanlış inanışlardır Birccedilok tuumlruuml vardır Hastanın gizli
oumlrguumltlerin kendini izlediği birilerinin onu zehirlemek istediği gibi kuşkuculuk
hezeyanları veya oumlzel yeteneklerinin oumlzel becerilerinin olduğuna (oumlrn Mesih olduğuna
Tanrı olduğuna inanması) gibi sık goumlruumllen buumlyuumlkluumlk hezeyanlarıyla bir organının
ccediluumlruumlmuumlş olduğuna inandığı bedensel hezeyanlar ve eşe ya da sevgiliye şiddet
kullanımıyla sonuccedillanabilen kıskanccedillık hezeyanları bunlardan bazılarıdır160
Haluumlsinasyonlar (varsanılar) başkalarının tecruumlbe etmediği gerccedilek olmayan duyusal
algılardır yani kişi dışsal bir uyarı olmaksızın işitme goumlrme tatma koku alma ve
dokunma duyu alanlarında varlıklar algılar Şizofreni tanısı almış kişilerin doumlrtte uumlccediluumlnde
işitme doumlrtte birinde goumlrme halluumlsinasyonları olur İşitme varsanıları ldquokendini asrdquo
ldquoMurat korkağın tekirdquo gibi genelde olumsuz sesler olabilir Bedenine elektrik verildiği
kolunun bacağının kesildiği veya goumlruumllmeyen yaratıkların kendisiyle cinsel ilişkiye
girdiği gibi şeyler dokunma varsanısına oumlrnek verilebilir Dışarıdan bakıldığında kişinin
kendi başına guumlluumlyor konuşuyor olması işitme halluumlsinasyonun goumlstergesidir Hastalar
halluumlsinasyonları ccediloğunlukla gerccedilek kabul eder ve ona goumlre davranır161 Bu
halluumlsinasyonlar ciddi şiddet eylemlerine neden olabilir Oumlrneğin terapi esnasında genccedil
bir hasta terapistini aniden yumruklamaya başlamış ve terapist yere duumlştuumlğuumlnde de ccedilok
ciddi bir şekilde kaburgalarını tekmelemiştir Hastayla yapılan muumllakat sonrasında
hastanın terapistin şeytana doumlnuumlştuumlğuumlnuuml goumlrduumlğuuml anlaşılmıştır162
Negatif belirtiler olağan duygu duumlşuumlnce ve davranışların olmayışıyla karakterizedir
Pozitif belirtiler artma azalma goumlsterirken negatif belirtiler zamanla kalıcılık kazanır
Hastanın az konuşması veya konuşma yoluyla az şey aktarabilmesi (aloji) kişisel amaca
158 Koumlroğlu Şizofreni 21 159 Orhan Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozukukları ( Ankara Hekimler Yayın Birliği 1998) 182 Alp Uumlccedilok
ldquoŞizofreni ve Diğer Psikotik Bozukluklarrdquo 8 130 160 Koumlroğlu Şizofreni22 Yıldız Şizofreni 37 161 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 193 162 Edward HTaylor Assesing Diagnosing and Treting Serious Mental Disorders A Biological
Approach 120
40
youmlnelik ccedilalışmada isteksizlik istenccedil kaybı (avolisyon) hoşlanma zevk alma ve
eğlenmekte duumlşuumlş haz yitimi (anhedoni) negatif beilrtilerdendir
Bilişsel (duumlşuumlnce suumlreccedilleri ile ilgili) problemleri neticesinde odaklanmakta yeterli hızda
duumlşuumlnmekte guumlccedilluumlk yaşarlar Bellek sorunları oluşur Konuşmaları esnasında alakasız
başka konulara geccedilebilirler aniden ne soumlyleyeceklerini unutabilir yeni soumlzcuumlkler
uumlretebilirler Başkalarının yuumlz ifadelerinden ses tonundan gerekli anlamları
ccedilıkartamadıklarından onların duygularını uumlzuumlntuuml ve sevinccedillerini de
kavramayabilirler163
Algılarda bozukluk neticesinde kişide derinlik boyutu kaybolabilir insanlar veya diğer
varlıklar farklı şekillerde algılanabilir Kendi bedenini başkalarından ayıramayabilir
veya kendisini yarı erkek yarı kadın olarak algılayabilir Ağrıyı koklama işittiklerini
okuma duumlşuumlncelerini goumlrme gibi algı bozuklukları ortaya ccedilıkabilir Bazen goumlrsel ve
işitsel algılar birleştirilemez Oumlrneğin konuşmacının sadece soumlzleri algılanıp yuumlz ifadesi
algılanamaz ve yanlış yorumlara varılabilir
Duygudurum (affekt) bozukluklarında kişide depresyon anksiyete hareket ve
davranışlarda bozukluk oumlrneği olarak yavaşlamaları ince işleri yapmakta zorlanmaları
ellerindeki eşyaları duumlşuumlruumlp kırmaları oumlrnek verilebilir Katatoni adı verilen
donakalımda kişi saatlerce hareketsiz ve dışarıdan kendisine verilen şekli uzun suumlre
koruyarak kalabilir (mum esnekliği)164 Hasta katatoniden aniden ccedilıkabilir ve bu esnada
şiddet goumlsterebilir Yolda tanımadığı insanlarla konuşmak tartışmaya girmek ccediloumlp
toplamak ortalıkta soyunmak hacet goumlrmek ve cinsel davranışlarda bulunmak da
şizofrenlerde goumlruumllebilen davranış bozukluklarındandır165
233 Tedavi
Hastaların 25rsquoinde iyileşme olur ve olağan yaşama doumlnerler 50-70rsquoinde tedavi ile
belirtiler yatışmakta ve bu belirtiler kişinin işlevselliğini bozmayacak duumlzeye
getirilebilmektedir Kişi iki yıldır hastalanmadan yaşayabiliyor normal bir sosyal hayat
suumlrebiliyorsa iyileşmiş kabul edilir Bu oumllccediluumltlere goumlre iyileşme oranının 15-35
arasında olduğu bildirilmektedir166 Şizofreninin ilaccedilla tedavisinde genellikle
163 Koumlroğlu Şizofreni 24- 25 164 Yıldız Şizofreni40-41 47 165 Yıldız Şizofreni 48 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 205 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve
Bozukukları 179 166 Bkz Lambert M vd ldquoRates and predictors of remission and recovery during 3 years in 392 never-
treated patients with schizophreniardquo Acta Psychiatrica Scandinavica 118 sy 3 (2008) 220-229
41
antipsikotik ilaccedillar kulanılır İlaccedillar hastalığı ortadan kaldırmasa da belirtileri
gidermekte ve hastanın duyarlılık eşiğini yuumlkseltmektedir Kafa derisinden duumlşuumlk
şiddette elektrik akımı verilerek uygulanan EKT (Elektro-konvuumlsif terapi) youmlntemi ve
benzer metotlar da ilaccedil tedavisinin yanı sıra uygulanan youmlntemlerdir167 Bunlarla
beraber psikoterapi gibi ruhsal ve toplumsal tedaviler de iyileştirmede rol alır168
Hastanın tedavi sırasında ve sonrasında aile ve sosyal ccedilevresinden de destek goumlrmesi
oumlnemlidir
234 Şizofrenide Ceza Ehliyeti
Succedil işleyen akıl hastalarının yaklaşık uumlccedilte biri şizofreni hastaları olup ceza ehliyeti
olmayan akıl hastaları arasında da en sık rastlanan yine onlardır169 Duumlşuumlnce iccedileriğinde
bozukluğun baskın olduğu ldquobeni izliyorlar bana komplo kurmuşlarrdquo gibi koumltuumlluumlk (perse
kuumlsyon )sanrılarının ve kuşkuculuk sanrılarının sık goumlruumllduumlğuuml170 paranoid alt tip ise
bunların arasında en sık goumlruumllen şizofreni tuumlruumlduumlr171 Şizofreni hastaları hastaneye
girmeden oumlnce de tehditkar ve şiddet eğiliminde olup hastaneden salındıktan sonra da
sık sık polisle karşı karşıya gelmekte fakat cezaları duumlşuumlruumllmektedir172 Toplumun
geneline oranla şiddet eğiliminde oldukları173 ve madde kullanımının eşlik ettiği
durumlarda şiddet eğilimi ve succedil oranının artış goumlsterdiği bilinmektedir174 Erkek
cinsiyeti paranoid tip tanısı duumlşuumlk sosyoekonomik duumlzey alkol ve madde kullanımı
tıbbi tedaviye uyumsuzluk succedil esnasında aktif hezeyanların varlığı ve anti sosyal kişilik
bozukluğu ek tanısının varlığı şizofrenlerde cinayet riskini artıran sebepler olarak ifade
edilmiştir175 Şizofrenler oumllduumlrmek oumllduumlrmeye teşebbuumls yaralama kavga firar gibi succedil
teşkil eden ccedilok ccedileşitli psikiyatrik reaksiyonlar goumlsterirler Acı ccedilekme korku hezeyanları
ve kıskanccedillık hezeyanları şizofrenlerin fiillerindeki başlıca motivasyonlardır Bu
167 Yavuz ldquoŞizofrenirdquo 56 Yıldız Şizofreni 96-113 168 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 239 Yıldız Şizofreni 114 169 Jiri Modestin ve Roland Amman ldquoMental Disorder and Criminality Male Schizophreniardquo
Schizophrenia Bulletin 11 sy 1 (1996)70 170 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 205 171 Salih Yaşar Oumlzden Adli Psikiyatri 127 172 Modestin ve Amman ldquoMental Disorder and Criminality Male Schizophreniardquo 70 173 Bkz Treatment Advocacy CenterrdquoRisk Factors For Violencerdquo A Background Paper From The Office
Of Research and Public Affairs (2016) 1-5 Hatice İmer Aras ldquoŞizofrenide Şiddetrdquo Psikiyatride Guumlncel
Yaklaşımlar 6 sy 1 (2014) 45 174 Elizabeth Walsh Alec Buchanan and Thomas Fahy ldquoViolence and schizophrenia examining the
evidencerdquo British Journal of Psychiatry sy 180 (2002) 180 175 Hasan Belli vd ldquoŞizofrenide Şiddet ve Cinayet Eylemi Risklerin Değerlendirilmesi Oumlnleyici
Tedbirler ve Tedavide KlozapinrsquoinYerirdquo Duumlşuumlnen Adam Psikiyatri ve Noumlroloji Bilimleri Dergisi sy 24
(2011 ) 2
42
hastalar daha ccedilok anne baba kardeş eş gibi aile fertlerini oumllduumlruumlr ve yaralar ( 55mdash
694)176 Succedilların ccediloğunu ccedilıplak elle işlerler Bunu keskin ve kuumlnt cisimlerle (daha ccedilok
bıccedilak balta satır gibi ev aletleriyle) eylemler takip eder ki bu eylemlerinin duumlrtuumlsel ve
plansız olduğu kanaatini oluşturmaktadır177 Ateşli silahlar daha sonra gelmektedir
Şizofreni hastalarının işledikleri succedilların oumlzellikleri şoumlyle sıralanabilir
a) Succedilun sebebi accedilıklanamamaktadır
b) Oumllduumlrduumlğuuml kişiyi neden seccediltiği anlaşılamaz
c) Fiilin işlenişi hunharcadır
d) Succediltan sonra pişmanlık hissi yoktur
Birccedilok filme konu olan meşhur seri katillerden Ed Gein tecavuumlz ettiği kurbanların
derisini yuumlzuumlyor dişlerini soumlkuumlyor uzuvlarından kolyeler veya eldiven gibi eşyalar
yapıyordu Eşyaların ccediloğunu evini suumlslemek iccedilin yaptığını ifade eden Gein genel
şizofreni tanısıyla tedaviye alındı ve kanserden oumllduuml178 Tuumlrkiyersquode doksanlı yıllarda
ldquoccedilivici katilrdquo adıyla meşhur olan Suumlleyman Aktaş kurbanlarının kafataslarının muhtelif
yerlerine ccedilivi ccedilakarak oumlduumlrmuumlştuuml İki ccedilocuklu sıradan bir elektrik hat işccedilisiyken elektirik
ccedilarpması sonucu akli dengesini yitiren Aktaşrsquoın paranoid şizofreni olduğu ortaya
ccedilıkmıştı Aktaş kendisine verilen bir goumlrev nedeniyle ccedilivi ccedilakıyordu Yakalandığında
evinde sivriltilmiş ccedilivilerle beraber yeni kurbanlarının listesi mevcuttu ve hiccedil
iyileşmedi179
Tuumlrk Ceza Kanunursquonun 32 maddesine goumlre ldquoakıl hastalığı nedeniyle işlediği fiilin
hukuki anlam ve sonuccedillarını algılayamadığı veya bu fiille ilgili olarak davranışlarını
youmlnlendirme yeteneği oumlnemli derecede azaldığı iccedilin kişiye ceza verilmediğindenrdquo
şizofreni hastalarının genel olarak ceza ehliyeti yoktur Ancak haklarındaki 57 madde
gereğince akıl hastalarına oumlzguuml guumlvenlik tedbiri uygulanır Yuumlksek guumlvenlikli sağlık
kurumlarında koruma ve tedavi altına alınırlar Bu kurumlardan verilen raporlara goumlre
hakim veya mahkeme tarafından serbest bırakılabilirler180
İslam ceza hukuku accedilısından bakıldığında da şizofreni hastalarının genel olarak cuumlnun
kapsamında değerlendirilebileceği soumlylenebilir Hastalar succedil eylemlerinden oumlnce
suumlrduumlrduumlkleri hayat tarzları insani ilişkileri ile hastalıklarına dair işaretler vermektedir
176 Oumlzden Adli Psikiyatri 143 Hatice Demirbaş ldquoSuccedil ve Psikopatolojirdquo Adli Psikoloji iccedilinde ed Emre
Şenol-Durak ve Mithat Durak 155-172 (Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2017) 157 177 Demirbaş ldquoSuccedil ve Psikopatolojirdquo 159 178 httpweb mynetcom erişim (21072029) httpweb allthatsinterstingcom (22072019) 179 http webhuumlrriyetcom (21072019) 180 Oumlzden Adli psikiyatri 143
43
Oumlzellikle halluumlsinasyonlar ve hezeyanlar gibi pozitif semptomlarla vakıadan kopmakta
ve gerccedilek-gerccedilek olmayan doğru-yanlış ayrımını yapamamaktadırlar Yani hastanın
idrak ve şuuru kaybolmakta eylemlerinin anlam ve sonucunu kavrayamamaktadır
İslam ceza hukukundaki ceza tuumlrleri accedilısından tek tek bakıldığında bu bozukluğun
hadleri duumlşuumlreceği kesindir Zira genel kaide ldquoşuumlpheyle hadlerin duumlşuumlruumlleceğirdquo
şeklindedir ve şizofreni hastalarının goumlsterdiği semptomlar farklılık goumlsterse de aklın
zayıflığı şuumlphesini uyandıramaya yeterlidir Dolayısıyla ceza ehliyeti olmayan ve kararı
da geccedilerli sayılmayan akıl hastasının zina kazif gibi mali tazmin youmlnuuml olmayan had
cezalarında ne kendisi ne de akilesi bir sorumluluk altında olmayacaktır Ancak serika
(hırsızlık ) fiilinde kul hakları heder edilmeyeceğinden telef olan mal tazmin edilecektir
Kısas cezalarında da akli melekeleri olmayan şizofreni hastasına cezanın tatbik
edilmeyeceği accedilıktır Şizofreni hastasının kasdı hata sayılacağından kısas diyete
doumlnuumlşecek akilesi diyeti oumldeyecektir Burada dikkat edilmesi gereken nokta kısasın
duumlşmesi iccedilin şizofreninin tuumlruumlnuumln veya hastanın semptomlarının -daha doğru bir
ifadeyle- hastalıkla fiil arasındaki etkileşimin iyi tespit edilmesi gerektiğidir Ccediluumlnkuuml
buumltuumln şizofreni hastaları succedil eylemlerine imza atmamakta şizofreni ile succedil eylemleri
arasında zorunlu bir ilişki olmadığına işaret etmektedir Kısas cezaları kul haklarına
doumlnuumlk olduklarından hakların zayi olmaması iccedilin şizofreni ve succedil arasındaki bu ilişkinin
tayininde daha titiz davranılması gerekmektedir
Temel olarak akli melekelerini yitirecek derecede hasta olan bir şizofreni hastası ceza
ehliyeti olmadığından talsquozir cezalarından da muafdır Ancak tarsquozir cezaları ccedilok geniş
yelpazelidir ve kişilerin sosyal ekonomik psikolojik durumuna goumlre tatbik edilebilen
cezalar olduğundan ileri semptomlara sahip olmayan bir şizofrene gerekli goumlruumllduumlğuumlnde
tersquodib amaccedillı olarak uygulanabilir
Bir şizofreni hastasının hastalığının derecesi ne olursa olsun işlediği succedilun tuumlruuml had
kısas tarsquozir cezalarından hangisini gerektirirse gerektirsin hastanın guumlvenlik tedbirleri
altında tedavi altına alınması zorunludur Yukarıda oumlrneklerini verdiğimiz hunharca
cinayetler sık olmasa da kurbanların ve kamunun vicdanlarında derin yaralar accediltığı
kesindir Cinayetler sonrasında diyetin dahi teskin edemeyeceği uumlzuumlntuuml ve endişeleri
hastanın tedavi amaccedillı oumlzguumlrluumlğuumlnuumln kısıtlanmasını bir nebze giderecek ayrıca kamu
yeni cinayetlerden korunmuş olacaktır Nitekim goumlzetim altındayken salınan akıl ve ruh
44
hastalarının succedil oranlarında artışlar olduğunu tespit eden ccedilalışmalar mevcuttur181 ve
TCK da kamu yararını goumlzeterek 57 maddesinde guumlvenlik tedbiri olarak akıl
hastalarının tedavi edici kurumlara yatırılmaları ile ilgili karar almıştır
24 Duygudurum Bozuklukları
Temel bozukluğun duygulanımda (affekt) olduğu kabul edilen hastalıklara duygudurum
hastalıkları (mood disorders) veya duygulanım bozuklukları (affective disorders)
denilmektedir182 Duygulanım neşe keder oumlfke endişe vb duygusal tepkilerin
yaşanmasıdır yani kişinin uyaranlara olaylara duumlşuumlncelere duygusal tepki
goumlsterebilmesidir183 Engin Geccediltan ise duygu durumunun (mood) ldquoruhsal yaşamın
tuumlmuumlne bir doumlnem iccedilin suumlrekli egemen olan duygularrdquo olduğunu belirtmektedir184
Duygudurum hastalıklarına dair genel bir tanım şoumlyle verilmiştir ldquoNoumlbetler halinde
kendini goumlsteren bireyin işlevselliğini ciddi derecede bozan noumlbetlerinin iyileşmesi ve
noumlbetler arasında iyilik doumlnemlerinin mevcudiyetiyle karakterize hastalık suumlresince
hastanın duygu durumunda her zaman bir artışa sebep olarak periyodik veya doumlnemsel
şekilde tekrarlayan sendromlardırrdquo185 Bu hastalıklarda temel iki duygulanım bozukluğu
tablosu goumlruumlluumlr Mani ve depresyon (ccediloumlkkuumlnluumlk) Ancak bu iki tablo karışık olarak da
ortaya ccedilıkabilir Duygudurum bozuklukları DSM-4 ve ICD-10rsquoun tasniflerinde manik
ve depresif doumlnemlerin varlığına goumlre tek uccedillu (unipolar) ve iki uccedillu (bipolar)
bozukluklar olarak yer alır Hastalıkta manik doumlnem varsa ldquobipolarrdquo yoksa ldquounipolarrdquodır
veya ldquodepresyonrdquodur (DSM-Vrsquode ldquoDuygudurum Bozukluklarırdquo ana başlığı kaldırılmış
ldquoİki Uccedillu ve İlişkili Bozukluklarrdquo ile ldquoCcediloumlkkuumlnluumlk Bozukluklarırdquo olarak ikiye ayrılmıştır
Fakat genel yaklaşım temelde aynıdır)186 Başka bir ifadeyle depresif ataklar geccediliren
hastalarda majoumlr depresif bozukluklar (unipolar depresyon) hem manik hem depresif
ataklar geccediliren ya da sadece manik ataklar geccediliren hastalarda ise bipolar bozukluk
vardır187
181 ZE Kayatekin vd ldquoRuh Hastalarında Homisidal Saldırganlıkrdquo Psikiyatri ve Noumlrolojik Bilimler
Kongresi (1988)1 182 Olcay Yazıcı ve Sibel Ccedilakır ldquoDuygudurum Bozukluklarırdquo Psikiyatri iccedilinde (İstanbul İstanbul
Uumlniversitesi Yayınları 2009) 105 183 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 205 184 Geccediltan Psikodinamik Psikatri ve Normaldışı Davranışlar 149 185 MuumlfitUğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklar iccedilinde
ed Muumlfit Uğur İbrahimBalcıoğlu ve Neşe Kocabaşoğlu (İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşan Tıp
Fakuumlltesi Suumlrekli Tıp Eğitimi 2008) 59 186 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 264 187 Oumlzden Adli Psikiytri 148
45
241 Tarihccedile
Manikndashdepresif psikozun varlığı antikccedilağlardan Homerosrsquoun oumlykuumllerinden beri
bilinmektedir Eski dini kitaplarda da ağır depresyon geccediliren kişilerden
bahsedilmektedir İOuml V yuumlzyılda Hipokrat buguumln majoumlr depresyon olarak bilinen
hastalık iccedilin ilk kez melankoli ifadesini kullanmış ve sebebini ldquokara safrardquoya
bağlamıştır188 Mısır yazmalarında Galenrsquoin risalelerinde de manik- depresif bozukluğa
rastlanmaktadır Kapadokyalı Arateus da mani ve melankolinin belirtilerini neredeyse
guumlnuumlmuumlzle aynı şekilde tanımlamıştır İbn Sina da depresyona dair iyi tanımlamalar
yapmış ve ilginccedil oumlrneklerden bahsetmiştir 19yuumlzyıla gelindiğinde Emil Kreaplin erken
bunama ile manik depresif psikoz şeklinde bir taksim yapmış fakat bu hastalıkların
buguumlnkuuml şekliyle ldquo tekrdquo ve ldquoiki uccedillurdquo ayrımını oumlneren 1957rsquode Leonhard olmuştur 189
Duygudurum bozuklukları buumltuumln ruh hastalıkları arasında en yaygın olan sınıftır En sık
rastlanılanlarıysa depresyon ve bipolar bozukluktur Depresyonun yaşam boyu
yaygınlığı erkeklerde 15 kadınlarda 25rsquodir Yaşam boyu hastalanma riski
erkeklerde 8- 12 kadınlarda 20- 26 civarındadır Fakat bu oran giderek
eşitlenmektdir Kadınlarda en ccedilok 35-45 erkeklerde 55 yaşlarında goumlruumllmeye başlansa
da genccedil yaşlarda goumlruumllme yaşının ccedilok daha fazla olduğuna dair veriler artmaktadır 190
Bekarlık veya dul kalma erkeklerde depresyonu artırırken bekar kadınlarda evli
kadınlara nispeten durum tersini goumlstermektedir191
Bipolar bozukluğun yaygınlığı depresyona goumlre daha az olup cinsiyetler arasında da
oumlnemli bir fark bulunmamaktadır Yaşam boyu goumlruumllme sıklığı 12 olarak
bildirilmektedir Bipolar bozukluk her yaşta ortaya ccedilıkabilir Ortalama başlama yaşı 15-
35 olup erkeklerde 18 kadınlarda 20rsquodir192 Bipolar bozukluğun yuumlksek
sosoyoekonomik duumlzeylerde daha sık goumlruumllduumlğuuml ifade edilmiştir193
Duygudurum bozukluklarının nedenleri de biyolojik genetik ve psikososyal olarak
ayrılarak incelenmekteyse de tam nedenleri bilinememektedir Depresyon geccediliren
hastaların birinci derece akrabalarında bu hastalığın goumlruumllme ihtimali normale goumlre uumlccedil
188 Geccediltan Psikodinamik Psikiyatrive Normaldışı Davranışlar 157 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve
Hastalıkları 263 189 Nicola Khan Mental Disorder (Toronto University Of Toronto Press 2017) 58 Oumlztuumlrk ve Uluşahin
Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 263 190 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 273 191 Uğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 61 192 Yazıcı ve Ccedilakır ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 105 193 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 307
46
kat fazladır Bipolar bozuklukta bu kişilerin ccedilocuklarında hastalık riski 8 bulunurken
tek yumurta ikizlerinde oran 35rsquoi bulmaktadır194 Bu hastalıkların sebeplerine dair
noumlrobiyolojik ccedilalışmalar merkezi sinir siteminde yapısal bozuklukların varlığına işaret
ederken biyokimyasal araştırmalar da norepinefrin dopamin seratonin ve tiroit gibi
hormonların değişimine vurgu yapmaktadır Ancak bu ccedilalışmaların bulgularının sonuccedil
mu yoksa sebep mi olduğu tartışılmaktadır
Ccedilevre faktoumlrlerleri muumlstakil olarak her kişide hastalık etkisi yapmasa da genetik
yatkınlığı olan kişilerde hastalığın ortaya ccedilıkışı ve koumltuumlye gidişinde etkilidir İccedilinde
yaşanılan ailenin toplumun yapısı sevilen kişilerin veya sağlığın ani kaybı hatta ani
sevinccedil durumları bile hastalığın ortaya ccedilıkışında rol oynayabilir195
242 Belirtiler
Depresyondaki bir kişide genel olarak omuzlar duumlşuumlk yuumlz ccedilizgileri belirgin ve bakışlar
boştur Konuşması yavaş ve alccedilak seslidir Hasta yerinde duramaz devamlı elini
ovuşturur saccedilıyla giysileriyle oynar veya başka nesneleri ovup ccedilekiştirir
Duygulanımda uumlzuumlntuuml keder umutsuzluk karamsarlık değersizlik guumlccedilsuumlzluumlk gibi
duygular hakimdir Succedilluluk işe yaramazlık ve cezalandırılma duygularıyla oumlluumlm ve
intihar duumlşuumlncesi gelişir Kimi hastalarda bunaltı (anksiyete) tedirginlik panik
noumlbetleri obsesif duumlşuumlnceler hırccedilınlık ve oumlfke goumlruumllebilir Seyrek de olsa ccedilabuk
oumlfkelenme ve etrafından nefret etmek de soumlz konusu olabilir
Hastada uykusuzluk (insomnia) veya aşırı uyuma ( hipersomnia) goumlruumllebilir Genellikle
iştah ve kilo kaybı olurken tersi de olabilir Bedensel yakınmalarla gerccedilekte hasta
olmadığı halde doktor doktor dolaşabilir Enerji duumlzeyi duumlşer ve en basit işleri bile
yapmakta zorluk yaşar Duumlşuumlnce hızı yavaşlar ve hafızası zayıflayıp sıklıkla
unutkanlıktan şikayet eder
Depresyondaki bir hastada değersizlik ve succedilluluk duyguları hezeyan derecesine
ulaşabilir Koumltuumlluumlk (kovuşturma persekuumlsyon) hezeyanları duumlnyanın yok olacağına
dair nihilist hezeyanlar veya oumlluumlmcuumll bir hastalığa yakalandığına dair somatik
hezeyanlar ortaya ccedilıkabilir196
194 Uğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 62 195 Uğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 62 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkarı 284 196 Geccediltan Psikodinamik Psikiyatri ve Normaldışı Davranışlar 154-155 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve
Bozuklukları 222- 224
47
Mani doumlnemi depresyonun tersine duygudurumun yuumlkselmesiyle kişinin nerdeyse her
duyguyu abartılı bir şekilde yaşamasıyla karakterizedir Manik doumlnemdeki bir hasta ccedilok
hareketlidir aşırı guumlvenli davranışlarda bulunur ve renkli abartılı giyimi makyajı ile
dikkat ccedileker Hareketlerdeki bu artış onu bitkin duruma getirebilir Hekime
goumltuumlruumllduumlğuumlnde ise ccedilok iyi olduğunu duumlşuumlnduumlğuumlnden hem hekime hem onu getirenlere
oumlfkelenir Yuumlksek sesle hızlı ve kendine guumlvenerek konuşur konuşma esnasında daldan
dala atlar ama kimseye fırsat vermez
Manik bir hastada aşırı coşku aşırı neşe ve genellikle de aşırı oumlfke hakimdir Neşesi
etrafındakilere de sirayet eder ancak yakınları tarafından bu durum garip karşılanır
Tiyatral davranışlarda bulunup eleştirel soumlylevlerde ve duumlşmanca yorumlarda
bulunabilir Accedilık saccedilık kuumlfuumlrluuml konuşmalar şakalar yapabilir Onu durdurmaya
engellemeye ccedilalışanlara oumlfkelenip kuumlfuumlr edebilir saldırgan olabilir ve yaşamını
tehlikeye sokan eylemlere girişebilir
Mani doumlnemi esnasında uyku gereksinimi azalır guumlnlerce sabahlara dek uyumaz yine de
kendini yorgun hissetmez İştahı artsa da yemeye vakit bulamaz ve kilo kaybeder
Cinsel isteği de artış goumlsterir Hareketlerindeki hızlanmayla aşırı alışverişler duumlşuumlncesiz
iş yatırımları yapabilir sokakta para dağıtabilir ve uygun olmayan cinsel eylemlere
kalkışabilir
Bu doumlnemde kişi benlik kabarması yaşar Kendini aşırı guumlccedilluuml ve yetenekli herkesten
uumlstuumln hisseder Yeteneği olmadığı halde roman yazmaya beste yapmaya kalkışır
Hastanın kabaran benliği akıl almaz eylemlere girişmesine neden olabilir Manik
doumlnemdeki hastaların 50rsquosinde psikotik belirtiler goumlruumlluumlr Hasta Tanrı ya da oumlzel
kişilere yakınlık iddiasında bulunabilir Kuşku izlenme koumltuumlluumlk sanrıları da ortaya
ccedilıkabilir197
Majoumlr depresif bozukluk iccedilin DSM-5 kriterleri şunlardır
Normal işlevsellikte bozulma ile beraber iki haftalık bir suumlre zarfında goumlruumllen
1 Hemen her guumln yaklaşık guumln boyu suumlren depresif hal
2 Hemen her guumln yaklaşık guumln boyu suumlren tuumlm etkinliklere veya ccediloğuna karşı bir alaka
kaybı zevk alamama
3 İrade dışı belirgin kilo kaybı ya da iştahta artma veya azalma
4 Hemen her guumln ccedilok uyuma veya uykusuzluk
197 Geccediltan Psikodinamik Psikiyatri ve Normaldışı Davranışlar 151-152 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh
Sağlığı ve Bozuklukları 297- 300
48
5 Hemen her guumln yorgunluk veya enerji kaybı
6 Hemen her guumln değersizlik veya anormal succedilluluk duygusu
7 Hemen her guumln duumlşuumlnme ve yoğunlaşmada guumlccedilluumlk ccedilekme ve kararsızlık
8Tekrarlı oumlluumlm intihar duumlşuumlnceleri
9 Psikomotor faaliyetlerde aşırılık veya gerileme
oumlzelliklerinden en az beşi - iccedillerinde depresif duygudurumu veya zevk alma kaybıyla
bulunmak şartıyla beraber-- goumlruumllmelidirTeşhis konulabilmesi iccedilin hastanın bizzat
kendisi belirilerden muumlşteki olması veya dışarıdan bir goumlzlemcinin hastada bu
belirtilerin varlığını saptayıp ifade etmiş olması farketmez
Bu belirtiler herhangi bir maddenin etkisi veya fizyolojik bir hastalık sebebiyle
oluşmamalıdır
Kişinin sosyal hayatında işlevselliğinde bu belirtiler nedeniyle bozulmalar goumlruumlluumlr
Bu belirtiler sevilen birinin kaybı ile accedilıklanmamaktadır
Manik ataklarla seyreden bipolar 1 bozuklukta-DSM- Vrsquoin mani teşhis kriterleri
şunlardır
En az bir hafta suumlren olağan dışı suumlrekli yuumlkselmiş taşkın veya irritabl (rahatsız edici)
ayrı bir duygudurum bozukluğu doumlneminin bulunması
Bozukluk doumlneminde aşağıdaki belirtilerden en az uumlccediluumlnuumln bulunması
1 Oumlzsaygıda aşırı artma ve buumlyuumlkluumlk duygusu
2 Uyku ihtiyacında azalma (3 saat uyku ile dinlenmiş hissedilmesi)
3 Normalin uumlzerinde konuşkanlık
4 Fikir uccediluşmaları duumlşuumlnceleri yarışıyormuş gibi hissetme
5 Dikkatin kolaylıkla dağılması ve başka şeylere youmlnelmesi
6 Amaca youmlnelik etkinliklerde artış
7 Olumsuz sonuccedillar doğuracak zevk veren faaliyetlere aşırı katılma
Bu duygudurum bozuklukları kişinin sosyal hayatında bozukluklara neden olur kişinin
kendisine veya ccedilevresine zarar vermemesi iccedilin hastaneye kaldırılmasını gerektirecek
şiddettedir
Yukarıdaki belirtiler herhangi bir madde kullanımından veya tıbbi bir sorunun
fizyolojik etkilerinden bağımsızdır198
198 Oumlzden Adli Psikiyatri151- 153
49
243 Tedavi
Hastaların durumuna goumlre değişmekle beraber depresyonun ilaccedilla tedavisinde
guumlnuumlmuumlzde genel olarak antidepresanlar tercih edilmektedir Majoumlr depresyonda
psikotik oumlzellikler ortaya ccedilıkarsa antidepresanlara ek olarak antipsikotikler de
verilmektedir İlaccedil tedavisinin yanında EKT de uygulanabilmektedir Psikoterapiler de
tamamlayıcı ve hastalık tekrarını oumlnlemeye yardımcı tedavilerdir199
Bipolar bozukluk tedavisinde de hastaların farklılıkları dikkate alınır İlaccedilla tedavilerde
antidepresanlar antipsikotikler ve lityum gibi duygudurum dengeleyiciler kullanılır
İlaccedil haricinde EKT de kullanılabilir EKT yiyip iccedilmeyen saldırgan hastalarda etkili bir
youmlntem olabilir Depresyon da olduğu gibi psikoterapi bipolar bozuklukta
kullanılmaktadır200
244 Duygudurum Bozukluklarında Ceza Ehliyeti
Bu tuumlrdeki hastalıklar gerek teşhis gerek tedavi accedilısından tartışmalı olup şizofreniden
daha zor ve problemli hastalıklardır Bilişsel fonksiyonlar şizofrenideki kadar olmasa da
sanıldığından daha fazla hasara uğramaktadır Kişilerin hayatları suumlresince varlıklarını
koruyan hastalıklardır Hastalığın iyileştiği sanıldığı belirgin noumlbetlerin olmadığı
doumlnemlerde bile aslında sendromal veya sendromlardan daha az belirgin emareler
(subsendromlar) varlığını koruyabilmektedir201
Bipolar affektif bozukluk ve şiddet arasındaki ilişkiye dair farklı saptamalar
mevcuttur202 Genel kabul bu hastalıkla şiddet davranışları arasında anlamlı fakat buumlyuumlk
olmayan bir ilişkinin olduğudur Bazı yazarlar şizofreniden sonra succedil bakımından ikinci
sırada olan bipolar bozukluğun oumlzellikle manik doumlnemlerde saldırgan davranışlar
accedilısından şizofreniyi geride bıraktığını ifade etmektedir203 Bu hastalıklarda psikomotor
hızlanma ve duumlşuumlnce bozukluğu şiddet davranışına yol accedilmaktadır Succedil işleyen psikotik
hastalar arasında 194rsquo luumlk bir oranı bipolar hastaların oluşturduğu tespit edilirken
tutuklular arasında duygudurum bozukluklarının genel topluma oranla daha yuumlksek
199 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 289-296 200 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastaıkları 317- 321 201 Oumlzden 172 202 Bkz Seena Fazel vd ldquo Bipolar Disorder end Violent Crimerdquo Archgenpsychiatry 67 sy 9 (2010) 935
J Volavka ldquo Violence in schizophrenia and bipolar disorderrdquo Psychiatria Danubina 25 sy 1 (2013) 30 203 Elif Guumlneri Akıl Hastalıkları ve Şiddet (İstanbul İstanbul Geişim Uumlniversitesi Yayınları 2016) 48
50
olduğu saptanmıştır204 Ceza ehliyeti olmayan olgular arasında yapılan bir ccedilalışmada
13rsquouumlnde bipolar bozukluk ve 33rsquouumlnde depresif bozukluk saptanmıştır205
Manik hastalar şizofreni hastaları gibi ağır succedillar işlemez Goumlrevli memura hakaret gibi
soumlzel kavga yaralama gibi fiziksel tecavuumlz gibi cinsel iccedilerikli succedillar haneye tecavuumlz
kundaklama hırsızlık dolandırıcılık gibi mala youmlnelik succedillarla sarhoşluk ve tehdit gibi
succedillar işlerler206 Bipolar afektif bozukluk manik atak Tuumlrkiyersquode uygulamada kusur
yeteneğini sıklıkla otadan kaldıran hastalıklardandır207 TCKrsquonın 32 maddesi uyarınca
manik atakları doumlneminde hastalar tam ehliyetsiz sayılırlar ccediluumlnkuuml fiillerinin anlam ve
sonuccedillarını algılayamamaktadırlar Oumlzden ataklar arasındaki doumlnemde de ceza
ehliyetinin tam olmayacağı duumlşuumlncesindedir Buguumln bilimsel olarak atakların
goumlruumllmediği ara doumlnemlerde tam iyileşmenin olmadığı kabul edildiğinden yazara goumlre
tam ehliyetsiz olmasalar da eksik ehliyetli kabul edilmelidirler208
Majoumlr depresyon hastaları adli psikiyatrik vakalar arasında sayıca daha az olsalar da
işledikleri succedillar accedilısından ciddi bir durum arzetmektedirler Depresif hastalar
maniklerden daha ağır vakalardır ve işledikeri succedillar da daha dramatiktir Ağır
depresyon vakalarının oumlnemli bri kısmı birinci dereceden akrabalarını oumllduumlrmektedir
Ccedilocuğunu oumllduumlren anne babaların ccediloğunda psikoz veya majoumlr depresyon teşhis
edilmiştir Ccedilocuklarını oumllduumlren bu kişilerin ccediloğu cinayetin ardından intihar etmektedir
(annelerin 16 ndash 29 babaların 40- 60rsquoı)209 Cinayeti işleyen annelerin ccediloğunun
ldquokurtarmakrdquo duumlşuumlncesiyle veya psikotik atak esnasında sebepsiz olarak ccedilocuklarını
oumllduumlrduumlğuuml goumlruumlluumlr İntiharı duumlşuumlnen anneler de ldquobu acımasız duumlnyada ccedilocuklarını
annesiz bırakmamakrdquo fikriyle evlatlarını oumllduumlrebilmektedir Bu annelerde cinayet fikri
haftalar hatta aylar oumlncesinde ortaya ccedilıkabilir Hastalar olay yerinden kaccedilmak yerine
polise veya yakınlara kendilerini ihbar eder Atakların bittiği ve bilincin geri geldiği
doumlnemlerde ağır succedilluluk duygusu duyarlar Ccedilocuklarını oumllduumlren babaların da olay
oumlncesinde maddi sıkıntılar boşanma korkusu gibi zorlanmalar yaşadıkları ve psikoz
veya psikotik oumlzellikli depresyon hastası oldukları tespit edilmiştir
204 Bkz Ouml Saatccedilioğlu vd ldquoTutuklulardaDepresyonrdquo Duumlşuumlnen Adam Noumlroloji ve Psikiyatri Dergisi sy 9
(1996) 25-30 205 Bolu vd ldquoBir eğitim hastanesi psikiyatri kiniğinde adliolguların değerlendirilmesi beş yılık
incelemerdquo Guumllhane Tıp Dergisi sy 56 (2014) 2 206 Elif Guumlneri Akıl Hastalıkları ve Şiddet 48 Oumlzden Adli Psikiyatri 172-173 207 http webbarandoğanavtr (23072019) 208 Oumlzden Adli Psikiyatri 173- 174 209 Susan Hatters Friedman vd ldquoFilicide ndash Suicide Common Factors in Parents Who Kill Their Children
and Themselvesrdquo The Journal of the American Academy of Psychiatry and the Law sy33 (2005) 496
51
Ebeveyn cinayetlerinde (parasid) de depresyon şizofreniden sonra ikinci sırayı
almaktadır Genellike erkek hastaların işlediği bu cinayetlere akut psikozlar koumltuumlluumlk
sanrıları- eşlik etmektedir Bazı vakalar anne babalarının kendisine zarar verecek olan
sahte kişilerle değiştirilmiş olduğuna inanmaktadır (Capgras Sendromu) Cinayetler
genellikle ani gerccedilekleşse de genccedil ve daha oumlnce saldırgan davranış goumlsteren hastalar bir
aile faciasının habercisi olabilirler Bununla beraber bakıma muhtaccedil yaşlı ebeveynleri
olan ve intihar duumlşuumlnen bazı vakalarda da cinayet ebeveyni yalnız bırakmamak acıdan
kurtatrmak duumlşuumlncesiyle işlenebilmektedir210 Genellikle sevdiklerini ızdıraptan
kurtarma duumlşuumlncesiyle oumllduumlren majoumlr depresyon hastaları uzuvları kesme (oumlzellikle
cinsel uzuvları) gibi şiddet eylemlerine de imza atarlar TCKrsquonın 32 maddesine goumlre
ceza ehliyetleri yoktur Maniklerde olduğu gibi buguumln depresif hastaların da noumlbet arası
doumlnemlerde tam iyileşmedikleri ve subsendromları suumlrduumlrduumlkleri kabul edilmektedir211
Belli doumlnemlerde ortaya ccedilıkan ataklar ile karakterize bipolar bozukluk bize ilk olarak
klasik literatuumlrdeki cuumlnun gayr-ı mutbıkı hatırlatmaktadır Fukahanın farklı bablarda
bahsettikleri ldquozaman zaman ayılanrdquo ve ayıldığında da tam ehliyetli kabul edilen bu
hastalık grubu manik veya depresif ataklarda algı ve iradelerini kaybeden bipolar
hastalarıyla oumlrtuumlşmektedir Bu durumda guumlnuumlmuumlz fıkhı accedilısından bipolar bozukluğu
olan hastalar atakların olmadığı doumlnemlerde tam ehliyetli olacaklardır Ancak Oumlzdenrsquoin
zikrettiği gibi hastalığın sendromlarının veya subsendromlarının suumlrekliliği soumlz konusu
olduğunda cuumlnun gayri mutbıka kıyası doğru goumlruumlnmemektedir Ara doumlnemlerde
sendromlar kadar guumlccedilluuml olmayan subsendromların bulunması hali ise mutbıka da kıyas
edilmelerine izin vermeyecektir Bu durumda karşımıza atak doumlnemlerinde ceza ehliyeti
tamamen ortadan kalkarken ara doumlnemlerde durumu şuumlpheli olan karmaşık bir fıkhi
vaka ccedilıkmaktadır
Bipolar hastası teşhisi almış bir kişinin had gerektiren bir succedilu işlemesi durumunda Fiil
akli melekelerin devre dışı kaldığı manik veya depresif atak doumlneminde işlenmişse
şizofrenide olduğu gibi had duumlşecek succedilun maddi tazmin youmlnuuml varsa tazmin ettirilecek
ve hasta guumlvenlik tedbiri olarak tedavi altına alınacaktır Atak doumlnemleri arasında
işlenen bir fiildeyse subsendromların varlığı ldquoşuumlpherdquo oluşturacağından yine had cezası
duumlşecektir Ancak burada ldquotam ehliyetsizlikrdquo huumlkmuuml verilemediğinden - yine tedavi
şartıyla beraber- kişinin durumuna goumlre bir talsquozir cezası verilmelidir Ccediluumlnkuuml cezaların
210 Bkz Canan Aksoy Poyraz vd ldquoPsikotik Oumlzellikli Depresyonun Adli Boyuturdquo Journal of Mood
Disorders 2 sy 4 (2012) 181-183 211 Oumlzden Adli Psikiyatri 174
52
succedilluyu ıslah amacı guumltmesinin yanında başkalarını uyarıcı bir yanı da mevcuttur ve
hastalık iddiasının (temaruz malingering) her zaman bir istismar aracı olarak
kullanılma olasılığı soumlz konusudur Buna ilave olarak cezaların kamu vicdanını
rahatlatmak suretiyle hukuka olan guumlveni artırıcı bir yanı da vardır
Kısas gerektiren succedillarda atak doumlnemlerinde gerccedilekleşen cinayetler ve yaralamalar iccedilin
kısasın diyete doumlnuumlşeceği accedilıktır İrade ve şuurun tamamen yok olmadığı ara doumlnemde
vuku bulan bir adam oumllduumlrme fiilinde kısmi akıl hastalığı şuumlphesi olacağından kısas
duumlşecek ve diyete doumlnuumlşecektir Bu doumlnemde hastaların akli melekeleri itibariyle
muumlmeyyiz ccedilocuk gibi kabul edilerek fiillerinin maddi ( hukuki) sorumluluklarının
devam ettirilmesi uygun goumlruumlnmektedir Boumlylece kasıtlı muumlessir fiillerde de kısas
duumlşuumlruumlleceğinden her durumda erş oumldenecektir
Talsquozir cezalarına terettuumlp eden succedillarda ldquoaklınrdquo tek şart olduğu ifade edilmişti Mani ve
depresyon atakları esnasında idrak ve şuurlarını kaybeden hastaların tam ehliyetsiz
olmaları dolayısıyla cezalandırılmaları muumlmkuumln değildir Subsendromların bulunduğu
kabul edilen ataklar arsındaki doumlnemde hastalar - hukuki sabit bir ilkenin bulunması
adına- yine muumlmeyyiz ccedilocuklar gibi kabul edilebileceği gibi talsquozir cezalarının elastik
yapısı itibariyle bu tip bir ilkeyi benimsemeye gerek kalmadan uygun cezaya da
ccedilarptırılabilirler ağır succedillarda hafifleştirme yoluna gidilebilir Elbette her durumda
mahkemece takip edilmesi gereken bir tedavi suumlrecinin olması kaccedilınılmazdır
Bu başlığa son verilmeden oumlnce oumlzellikle bipolar bozukluğun ataksız ara doumlnemleriyle
ilgili bir noktaya dikkat ccedilekilmesi gerekmektedir Hastalıkları teşhis edilmiş psikiyatrik
yardım goumlren ve ilaccedil kullanan bazı hastalar bilinccedilli ve iradi olarak ilaccedillarını
bırakabilmekte ve tam ehliyetsiz olacakları doumlnemleri adeta kendileri ccedilağırmaktadır
Daha da ilginccedil olan bazı dini gruplara intisap eden hastalar kendilerine hapların haram
madde iccedilerdiği uyarısı yapıldığından dini kaygılarla tedaviyi terk etmektedirler
Meseleye buradan bakıldığında klasik literatuumlrde ldquokendi ihtiyarıylardquo sarhoş olup aklını
oumlrten bir şahsın durumu karşımıza ccedilıkıyor gibi goumlruumlnmektedir Ne var ki bu durumdaki
bir şahsa kıyas yapılacak olsa bile hadlerin ve kısasın duumlşmesinden farklı bir netice
ortaya ccedilıkmayacaktır ccediluumlnkuuml succedil cuumlnun anında işlenmiştir Succedillu idraki yerindeyken
ilacını terk etmiş olsa bile cinayet kastında değildir ve hasta olma şuumlphesini de halen
taşımaktadır Talsquozir gerektiren ve aklın olmadığı bir anda işlenen succedillarda da ceza
olmayacaktır Ancak bu tuumlr kişilere hakkaniyet ve maslahat gereği atak doumlnemlerinden
53
ccedilıktıkları ara doumlnemlerde uygulanmak uumlzere ldquoilaccedillarını hasta olacaklarını bile bile terk
etmelerirdquo halinde uygun bir tarsquozir cezası takdir edilmelidir
54
SONUCcedil
İnsanlar arasında akıl ve ruh hastalıklarıyla succedil arasında her zaman bir ilişki olduğu
duumlşuumlnuumllmuumlş akıl ve ruh hastalarına potansiyel birer succedillu olarak bakılagelmiştir Bu oumln
yargıların guumlduumllediği Orta Ccedilağ Avrupasırsquonda akıl hastaları insanlık dışı muamelelere
maruz kalmışlardır Humanist akımın etkisinde gelişen ve sekuumllerleşmiş Avrupa hukuku
ise buguumln akıl ve ruh hastalıklarına farklı yaklaşmakta ve modern psikiyatri ile sıkı bir
ilişki iccedilinde bulunmaktadır Ancak soumlz konusu succedillar olduğunda sekuumller hukuk bile
kamusal youmln hep ağır bastığından ihtiyatlı davranmaktadır Bunun bir tezahuumlruuml olarak
da ldquoceza ehliyetirdquo kavramı ortaya ccedilıkmış ve bu ehliyetin sınırları ana hatlarıyla
ccedilizilmeye ccedilalışılmıştır TCK da benzer hukuk sistemleri gibi akıl ve ruh hastalıklarıyla
ilişkili 32 46 ve 47 maddeleriyle akıl ve ruh hastalıklarında temel oumllccediluumltuuml succedil sayılan
eylemlerin fail tarafından fiil esnasında ldquoalgılanamamasırdquo ve failin ldquoiradesinin
tamamen veya kısmen yok olmasırdquo olarak belirlemiş kamu maslahatı adına guumlvenlik
tedbiri adıyla succedilluya tedavi zorunluluğu getirmiştir
Muumlsluumlmanların akıl ve ruh hastalarına tavır ve muameleleri her zaman insani esaslara
uygun olmuştur İslam ceza hukuku da hem toplumun hem de bireylerin maslahatını ve
hukukunu koruyan insani bir hukuk sistemidir Toplum huzurunun devamlılığı ve succedil
işleyenlerin ıslahı iccedilin koyduğu cezalarda fertlerin aklen ruhen ve onları ccedilevreleyen
koşullar accedilısından farklı olduklarını dikkate almıştır Şeriatın succedil kabul ettiği bir eylemi
işleyen kişinin akıl ve ruh hastası olması durumunda cezaicirc ehliyeti muumlstakil bir başlıkta
ele alınmasa da cuumlnucircn mefhumu ve succedillara dair oumlzel başlıklarda bu konu izah edilmiştir
Fukahanın had kısas ve tarsquozirin tatbiki iccedilin koydukları oumllccediluuml aklın varlığıdır Akıl kişinin
doğru ile yanlışı ayırabildiği eylemlerinin sonucunu hesaplayabildiği bir melekedir
Akli melekeleri olmayan kişinin hiccedilbir şekilde şerrsquoan sorumlu tutulması duumlşuumlnuumllemez
Netice olarak da had kısas ve tarsquozir cezaları akıl hastalarına uygulanamaz Ancak
madur ettikleri kişilerin hakları da mahfuz olduğundan zararlar akıl hastalarının acirckileleri
tarafından tazmin edilir
Guumlnuumlmuumlz fıkhı accedilısından akıl ve ruh hastalıklarıyla ilgili huumlkuumlmlere ulaşabilmek iccedilin
modern psikiyatrinin verilerinden istifade etmek kaccedilınılmazdır Modern psikiyatri ilmi
bir tıp dalı olmakla beraber nihayetinde sekuumller bir zeminden beslenmekte ruh-beden
ikiliğini reddetmekte ve İslamiyetin succedil olarak kabul ettiği bir takım eylemleri sadece
masum ruhi bozukluklar olarak sunabilmektedir Bu da zihinsel olarak İslamiyetle tam
55
olarak oumlrtuumlşmeyen modern psikiyatrinin verilerinin oumlzellikle dini bilgilerimizle ters
duumlşen bazı hususlarda ihtiyatla karşılanmasını gerektirmektedir
Şizofreni ve duygudurum bozukluklarına İslam ceza hukuku accedilısından bakıldığında şu
sonuccedillara ulaşılabilir
1 Şizofreni hastalarının algı ve idraklerinin olmadığı yani akli melekelerinin
bulunmadığı kabul edilir Bu hastalar gerccedilekle olan bağlarını yitirmekte ve
oumlzellikle halluumlsinasyonların ve hezeyanların etkisinde succedil işleyebilmektedir Bu
durumda tam ehliyetsiz sayılmaları hadlerin ve kısasın diyete doumlnuumlşmesi
gerekmektedir Tarsquozir cezalarından da muaf olacaklardır Mali tazmini
gerektiren durumlarda -kendi malları yoksa- tazmini akile uumlstlenecektir Hastalar
maslahat gereği guumlvenlikle ilgili kurumlarda zorunlu tedavi altına alınacaktır
Bu kurumlardan salınmaları ise ancak hakim kararıyla olabilecektir Ancak bu
hastalığın henuumlz akut semptomlarının ortaya ccedilıkmadığı ve hastanın akli
melekelerinin tam olarak yok olmadığı doumlnemler de kanaatimizce ayrıca ele
alınmalıdır Hastalar değişkenlik goumlsteren kişisel semptomlarına goumlre yarı
ehliyetli sayılmalıdırlar Hadler ve kısaslar hastalık şuumlphesiyle zaten duumlşecek
olsa da oumlzelikle hukukun otoritesi hukuka guumlvenin korunması ve istismarların
oumlnuumlne geccedilmek iccedilin talsquozirlerden muaf olmamalıdırlar
2 Duygudurum bozuklukları teşhis accedilısından daha zor hastalıklardır Majoumlr
depresyon ve bipolar afekt bozuklukta atakların geldiği doumlnemlerde idrak şuur
ve iradenin yok olması nedeniyle hastalar tam ehliyetsiz kabul edilmelidirler
Şizofreni hastalarındaki gibi tedavi şartıyla had ve kısaslar diyete
doumlnuumlştuumlruumllmeli talsquozir de uygulanmamalıdır Bipolar bozuklukta manik veya
depresif atakların ara doumlnemlerinde tıbbi olarak hastaların subsendromlarının
bulunduğu kabul edilmektedir Bu da ceza ehliyetindeki akıl şartını şuumlpheli hale
sokmakta ve succedilluya had kısas gibi cezaların tatbikine mani olmaktadır Ancak
tam ehliyetli kabul edemediğimiz bu kişilere uygun talsquozir cezasının
bulunabileceği muhakkaktır Ara doumlnemlerde ilacını hasta olacağını bilerek
kendi iradesiyle terk eden bir kişiye ise atak doumlneminde succedil işlemesi halinde had
ve kısas uygulanamasa da cezai accedilıdan yarım ehliyetli sayılabileceği ara
doumlnemlerde ldquoilacını bıraktığı iccedilinrdquo tarsquozir cezası oumln goumlruumllmesi muumlmkuumlnduumlr
Bu ccedilalışmada zikredilenlerin haricinde modern psikiyatrinin tanımladığı birccedilok hastalık
veya bozukluk buguumln İslam ceza hukuku accedilısından ele alınmaya muhtaccediltır Aynı şekilde
56
İslam ceza hukuku da guumlvenilir tıbbi veriler eşliğinde guumlncellenmeli ve ndash tatbik edilip
edilmemesine bakılmaksızın- nazaricirc dinamizmini devam ettirmelidir
57
KAYNAKCcedilA
Ali Haydar Hoca Eminzacircde Mecelle Şerhi 4 cilt Beyrut Dacircru acirclemirsquol-kuumltuumlb 2003
Ankara TDV Yayınları 1996
Akşit Cevat İslacircm Ceza Hukuku ve İnsani Esasları (by Kuumlltuumlr Basın Birliği ts)
41
Amidicirc Seyfeddin el-İhkacircm ficirc usucirclirsquol-ahkacircm Tahkik Abdurrezak Aficircficirc 4 cilt Beyrut
Mektebursquol-İslamicirc 1402
Aras Hatice İmer ldquoŞizofrenide Şiddetrdquo Psikiyatride Guumlncel Yaklaşımlar 6 sy1
(2014) 45-55
Aşkım Hatunoğlu ldquoTuumlrk İslacircm Hekimlerinin Psikoloji Biliminin Gelişimine Katkıları
ve Psikolojik hastalıklara Tedavi Youmlntemlerirdquo Akademik Sosyal Araştırmalar
Dergisi sy2 (2014) 255-263
Avva Muhammed Selim Ficirc usucirclirsquon-nizamirsquol-cinacirciyyirsquol-İslamicirc Kahire Nahdet Mısr
2006
Bardakoğlu Ali ldquoDiyetrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 9 473-479
Ankara TDV Yayınları 1994
ldquoHadrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 14 547-551
Ankara TDV Yayınları 1996
Başoğlu Tuncay ldquoTarsquozirrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 40 198-202
İstanbul TDV Yayınları 2011
Behnesicirc Ahmed Fethi el-Mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacircicirc firsquol-fıkhirsquol-İslamicirc Kahire Dacircrursquoş-Şurucirck
1988
Belli Hasan Ural Cenk Vardar Melek Kanarya ve Tezcan Bahar rdquoŞizofrenide Şiddet
ve Cinayet Eylemi Risklerin Değerlendirilmesi Oumlnleyici Tedbirler ve Tedavide
KlozapinrsquoinYerirdquo Duumlşuumlnen Adam Psikiyatri ve Noumlroloji Bilimleri Dergisi sy
24 (2011 ) 222-227
Bobo William Rapoport Judith L Abi-Dargham Anissa Fatemi Hossein ve Meltzer
Herbert ldquoThe Neurobiology of Schizophreniardquo Psychiatry iccedilinde
edAllanTasman Jaraid Kay Jeffrey A Lieberman 302-313 West Sussex
Wiley 2008
58
Bolu A Toygar M Pan E Erdem M Uumlnluuml G ve Balıkccedilı A ldquoBir eğitim hastanesi
psikiyatri kiniğinde adliolguların değerlendirilmesi beş yılık incelemerdquo
Guumllhane Tıp Dergisi sy56 (2014) 1-4
Bourgeois Marc-Louis Şizofreni Ankara Dost 2016
Boynukalın Mehmet ldquoSuccedilrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 37 453-457
Ankara TDV Yayınları 2009
Buhari Abduumllaziz Keşfuumlrsquol-esracircr Tahkik Abdullah Mahmud Muhammed Oumlmer
Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquo-ilmicirc 1997
Buhacircricirc Ebucirc Abdullah Muhammed b İsmail Cacircmiursquos-sahih Tahkik Mustafa Deyyib
el- Beğacirc Beyrut Dacircru İbn Kesicircr 1987
Cessacircs Ebucirc Bekicircr er-Razicirc Ahkacircmursquol -Kurrsquoacircn Tahkik Muhammed Sacircdık Kamhacircvicirc
CiltBeyrut Dacircru İhyacircirsquol-Kuumltuumlbuumlrsquol-Arabicirc 1992
Cuumlrcacircnicirc Ali b Muhammed b Muhammed Tarsquoricircfacirct Beyrut Dacircrursquo1-kiatbirsquol-Arabicirc
h1405
Ccedilalışkan İbrahim ldquoİslam Hukukunda Ceza Kavramı ve Hadd Cezalarırdquo Ankara
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi sy 11 (1998) 366-397
Ccedilolak Abdullah İslacircm Ceza Hukuku Ccedilorum Kitap Duumlnyası 2018
Dağcı Şamil İslam Ceza Hukukunda Şahıslara Karşı Muumlessir Fiiller Ankara Diyanet
İşleri Başkanlığı Yayınları 1999
ldquoKısasrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 25 488-495 Ankara
TDV Yayınları 2002
Demirbaş Hatice ldquoSuccedil ve Psikopatolojirdquo Adli Psikoloji iccedilinde editoumlr Emre Şenol
Durak ve Mithat Durak 155-172 Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2017
Dihlevicirc Şah Veliyyullah Huccetullahirsquol-Bacircliğa Ccedileviren Mehmet Erdoğan 2 cilt
İstanbul İz Yayıncılık 2018
Doumlnmez İbrahim Kacircfi ldquoCuumlnucircnrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 8 125-
129 İstanbul TDV Yayınları 1993
Doumlnmezer Sulhi ve Erman Sahir Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 2 cilt İstanbul Der
Yayınları 2019
EC Atbaşoğlu ve Guumlloumlksuumlz Sinan ldquoBilim Psikiyatri ve DSMrsquolerrdquo Tuumlrk Psikiyatri
Dergisi 24 sy 3 (2013) 202-212
Ebucirc Dacircvud Suumlnenuuml Ebucirc Dacircvud 4cilt
Beyrut Dacircrul-kitabirsquol-Arabicirc ts
59
Ebucirc Zehra Muhammed el-Cericircme firsquol-Fıkhirsquol-İslacircmicirc Kahire Dacircrursquol-fikrirsquol-Arabicirc
1998
Erturhan Sabri ldquoİnsan Onuru Bağlamında İslacircmCeza Hukukuna Genel Bir Bakışrdquo
İslacircm Hukuku Araştırmaları Dergisi sy 21 (2013) 185-214
Fahreddin Hasan b Mansucircr Kacircdıhacircn Fetacircva Kacircdıhacircnicirc 3cilt
http shamelaws (29072019)
Fazel Seena Lichtenschein Paul Grann Martin ldquo Bipolar Disorder end Violent
Crimerdquo Archgenpsychiatry 67 sy 9 (2010) 931-938
Foucault Michael Deliliğin Tarihi Ccedileviren Mehmet Ali Kılıccedilbay Ankara İmge
Kitabevi 2017
Friedman Susan Hatters Hrouda R Debra Holden Carol E Noffsinger Stephan G
ve Rsnick Philip J ldquoFilicide ndash Suicide Common Factors in Parents Who Kill
Their Children and Themselvesrdquo The Journal of the American Academy of
Psychiatry and the Law sy33 (2005) 496-504
Gazzacirclicirc Ebucirc Hacircmid Muhammed b Muahmmed el-Veciz Tahkik Ali Muavvıd 2 cilt
Riyad Darursquol-Erkam bin Erkam 1997
Geccediltan Engin Psikodinamik Psikiyatri ve Normal dışı Davranışlar İstanbul Remzi
Kitabevi 2000
Goumlktuumlrk Neslihan Oumlzgenccedil İzzet ve Uumlzuumllmez İlhan Ceza Hukukuna Giriş Eskişehir
Anadolu Uumlniversitesi Yayınları 2012
Guumlneri Elif Akıl Hastalıkları ve Şiddet İstanbul İstanbul Gelişim Uumlniversitesi
Yayınları 2016
Hafızoğullar Zeki Tuumlrk Ceza Hukuku Ders Notları Ankara Başkent Uumlnivrsitesi
Hukuk Fakuumlltesi 2008
Helvacı İlhan ldquoTemyiz Kudretinden Yoksun Şahısların Hukuki Sorumluluğu Uumlzerinerdquo
İHFM 155 sy4 (1997) 145- 171
Hodgins Sheilagh ldquoMental Disorder Intellectual Deficiancy and Crimerdquo Archieves of
Gen Psychiatry sy 49 (1992) 476-483
http webmemurlarnet (22072019)
http webaydinpoltr (22042019)
http webbaltaciavtrakil-hastaliği-ile-ilgili-yargitay-kararları (1862019)
http webhuumlrriyetcom (21072019)
http webpsychologytodaycom (0207 2019)
60
http webwhoint (0207 2019)
httpweb allthatsinterstingcom (22072019)
httpweb mynetcom (21072029)
httpwebtckmaddecom (09 07 2019)
http webdeontolojihacettepeedutr (04082019)
İbn Kudacircme Ebucirc Muhammed b Abdullah b Ahmed bMuhammed Ravdatursquon-nacircdır 2
cilt by Muumlessesetuumlrsquor-reyyacircn 2002
İbn Abidicircn Muhammed b Emin Oumlmer Reddursquol-muhtacircr 6cilt
Beyrut Dacircrursquol-fikr 1992
İbn Emicircrirsquol-Hacircc Muhammed bMuhammed b Muhammed b Hasan et-Takricircr versquot-
tehbicircr 4 cilt
Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1983
İbn Facircris Ebursquol-Huseyn Ahmed b Facircris b Zekeriyya Mulsquocemu mekacircyicircsursquol-luga
Tahkik Abdusselacircm Muhammed Harun 6 cilt (by Dacircrursquol-fikr 1979 )
İbn Huumlmacircm Kemaleddin Muhammed b Abdulvacirchid Şerhu Fethursquol- kadicircr 10 cilt
Beyrut Dacircrulrsquol-kitabirsquol-ilmicirc 2003
İbn Kayyim el-Cevziyye Şemsuddicircn Ebucirc Abdillah Muhammed b Ebi Bekr İlsquolacircmursquol-
muvakkıicircn Beyrut Dacircrursquol-cicircl 1974
İbn Kudacircme Ebucirc Muhammed Abdulah b Ahmed b Muhammed el-Muğnicirc 10 cilt
Beyrut Dacircrursquol-fikr h1405
İbn Manzucircr Cemaluumlddin Muhammed b Muumlkerrem Lisacircnursquol-Arab 15 cilt Beyrut
Dacircru Sacircdır ts
İbn Nuceym Zeynuumlddin b İbrahim b Muhammed Bahrursquor-racircik 8 cilt Beyrut Darursquol-
malsquorife ts
İbn Ruumlşd Ebursquo-Velicircd Muhammed b Ahmed Bidayetuumlrsquol-muumlctehid Ccedileviren Ahmed
Meylacircnicirc 3 cilt İstanbul Ensar Neşriyat 2015
İbn Teymiyye Takıyyuddin Ahmed b Abdilhalim b Abdisselacircm Siyacircsetirsquoş-şerlsquoiyye ficirc
ıslacirchirsquor-racircvicirc versquor-raiyye Riyad Vizaretursquoş-Şuucircnirsquol-İslamiyye h1419
Kahveci Nuri ldquoİslacircm Hukuku Accedilısından Succedilun Manevi Unsurlarından Kasıtrdquo Hikmet
Yurdu 5 sy 9 (2012)
Karaman Hayrettin Mukayeseli İslacircm Hukuku 3 cilt İstanbul İz Yayıncılık 2013
Kacircsacircnicirc Alaeddin Ebucirc Bekir b Mesud Bedacirciursquos-sanacircilsquo Tahkik Alicirc Muhammed
Muavvıd 10cilt Beyrut Dacircrulrsquol-kitabirsquol-ilmicirc ts
61
Kayatekin ZE Maner F Abay E Saygılı S ve Şener Aİ ldquoRuh Hastalarında
Homisidal Saldırganlıkrdquo Psikiyatri ve Noumlrolojik Bilimler Kongresi (1988) 22-
27
Khan Nicola Mental Disorder Toronto University Of Toronto Press 2017
Koca Mahmut ve Uumlzuumllmez İlhan Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler Ankara Seccedilkin
Yayınevi 2017
Koccedilak Muhsin ldquoGurrerdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 14 211-212
Koparan M Reşat ldquo TCK Genel Huumlkuumlmler Ceza Sorumluluğunu Kaldıran ve Azaltan
Sebeplerrdquo TBB Dergisi sy 64 (2006) 337-367
Koumlroğlu Ertuğrul Şizofreni Ankara Hekimler Yayın Birliği 2016
Kuducircricirc Ebursquol Huseyn Ahmed b Muhammed b Ahmed Tahkik Abdullah Nezicircr Ahmed
Nezicirc Beyrut Muumlessesetursquor-Reyyacircn 2005
Lambert M Naber D Schacht A Wagner Hundemer H-P Karow AHuber
CG Suarez JM ldquoRates and predictorsof remission and recovery duruing 3
years in 392 never-treatedpatients with schizophreniardquo Acta Psychiatrica
Scandinavica118 sy3 (2008 220-229
Macircverdicirc Ebursquol Hasan Ahkacircmursquos-Sultacircniyye Kuveyt Mektebetu Dacircru İbn Kuteybe
1989
Maverdicirc Ebucircrsquol-Hasan Ali b Muhammed el-Hacircvicirc 10 cilt
Kahire Mektebetuumlrsquol-Kahira 1968
Mevsılicirc Abdullah b Mahmucircd el-İhtiyar Tahkik Muhammed Ebucirc Dakicircka 2 cilt
Beyrut Dacircrursquol-Kitabirsquol-İlmicirc ts
Modestin Jiri ve Amman Roland ldquoMental Disorder and Criminality Male
Schizophreniardquo Schizophrenia Bulletin 11 sy 1 (1996) 69-82
Molla Huumlsrev Muhammed b Feracircmuz b Ali Duumlreruumlrsquo-Huumlkkacircm Ccedileviren Arif Erkan
3cilt
http webvesiletuumlnnecatcom (29062019)
Muhammed b Oumlmer b Huseyn er-Racirczicirc el-Mahsul ficirc ilmirsquol-usucircl Tahkik Tacirchacirc Cacircbir
Feyyacircz Alvacircnicirc 6 cilt Riyad Cacircmiatrsquol-imacircm Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc
h1400
Muheyyiz Hucirclucircd binti Abdurrahman ldquoAhkacircmursquol-mericircdirsquon-nefsiyyeti firsquol-fıkhirsquol-
İslamicircrdquo Doktora Tezi Cacircmiatu İmam Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc h1432
62
Mustafa İbrahim Ziyacirct Ahmed Abdulkacircdir Hacircmid ve Neccacircr Muhammed
Mulsquocemursquo-vesicirct 2 cilt by Dacircrursquod-dalsquove ts
Nesacircicirc Ebucirc Abdirrahmacircn Ahmed b Şuayb Suumlnenuumlrsquon- Nesrsquoaicirc Tahkik Abdulfettah
Ebucircrsquol- Gudde 9 cilt Halep Mektebetuumlrsquol-matbucircatirsquol-İslacircmicirc 1986
Nesefi Ebursquol-Berekacirct Menacircrursquol-envacircr Ccedileviren Soner Duman Osman Guumlman ve
Suumlleyman Kaya İstanbul Beka Yayıncılık 2016
Nucircricirc Husacircm Suheyl ldquoEserursquol-cuumlnucircn fi tasarrufatirsquol-kavliyyeti versquol- filsquoliyyeti ficirc şericircatirsquol-
İslamicircrdquo Yuumlksek Lisans Tezi Cacircmiatursquon-Necacirchursquol-vatanicirc 2013
Okur Kacircşif Hamdi İslam Hukukunda Sosyal Sorumluluk ndash Akıle Oumlrneği Ankara
İSAM Yayınları 2017
Oumlzden Salih Yaşar Adli Psikiyatri Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2015
Oumlztuumlrk Orhan ve Uluşahin Aylin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları Ankara Nobel Tıp
Kitapevleri 2016
Oumlztuumlrk Orhan Ruh Sağlığı ve Bozukukları Ankara Hekimler Yayın Birliği 1998
Pezdevicirc Ebursquol-Usr Ali bMuhammed el-Usucircl Karaccedili Matbalsquo tursquot- Cacircvicircd Bericircs ts
Pormann Peter ldquoTıprdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 41 101-
111İstanbul TDV Yayınları 2012
Poyraz Cana Aksoy Kocabaşoğlu Neşe Konuk Numan ldquoPsikotik Oumlzellikli
Depresyonun Adli Boyuturdquo Journal of Mood Disorders 2 sy 4 (2012) 180-
185
Rain Adrian The Psychopathology of Crime London Academic Press Inc1993
Rucircyanicirc Abdulvacirchid b İsmail Ebursquol-Mehacircsin Bahrursquol-mezheb Tahkik Tacircrık Fethicirc es-
Seyyid 14 cilt Beyrut Dacircrursquol-kuumltuumlbirsquol-ilmicirc 2009
Salsquolebicirc Ali b Nasr Telkicircn fi fıkhırsquol-Malikicirc Tahkik Muhammed Sacirclis Saicircd el- Ganicirc
Riyad Mektebetu Nezzacircr Mustafa el-Bacircz ts
Saatccedilioğlu Ouml Tuumlrkcan S Işıklı M Ve Uygur N ldquoTutuklularda Depresyonrdquo
Duumlşuumlnen Adam Noumlroloji ve Psikiyatri Dergisi sy9 (1996) 25-30
Sarı Nil ve Akguumln Burhan ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo Tuumlrkiyede Sık
Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklar iccedilinde editoumlr Muumlfti Uğur İbrahim
Balcıoğlu Neşe Kocabaşoğlu 1-24 İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşa
Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Tıp Eğitimi Etkinlikleri Sempozyum Dizisi 2008
Serahsicirc Muhammed b Ahmed el-Usucircl 2cilt
Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1993
63
Silver Eric ve Teasdale Brent ldquoMental Disorder and Violence An examination of
Stressful Life Events and Impaired Social Supportrdquo Social Problems sy 52
(2005) 62-78
Soysal Huumlseyin ve Yeşilbursa Doğan ldquoŞizofreni ve Benzeri Psikozlarrdquo Ruhsal
Hastalıklar iccedilinde editoumlr Nevzat Yuumlksel 24 395-406 Ankara Nobel Tıp
Kitapevleri 2006
Stein Dan J Phillips Katherine A Kendler Kenneth S ldquoWhat is a Mental
Psychiatric Disorder From DSM-IV to DSM-Vrdquo Psychol ogical Medicine40
sy11 (2010) 1759-1765 doi 101017S0033291709992261
Sulhi Doumlnmezer Kriminoloji İstanbul Beta Basım Yayım 1994
Şalsquobacircn Zekiyyuumlddicircn İslacircm Hukuk İlminin Esasları Ccedileviren İbrahim Kacircfi Doumlnmez
Ankara Tuumlrkiye Diyanet Vakfı Yayınarı 2012
Şafiicirc Muhammed b İdricircs el-Umm 8cilt Beyrut Dacircrursquol-malsquorife 1990
Şacirckir Beg Hanbelicirc Usucirclursquol-fıkhilrsquol-İslamicirc Mekke Mektebetuumlrsquol- Mekkiyye 2002
Şacirctıbicirc İbrahim b Mucircsa el-Muvacircfakacirct Tahkik İbn Hasen Acircl Selmacircn 7 cilt by Dar
İbn Affan 1997
Şekerci Osman İslacircm Ceza Hukukunda Talsquozir Succedilları ve Cezaları İstanbul Yeni
Ufuklar Neşriyat 1996
Taylor Edward H Assesing Diagnosing and Treting Serious Mental Disorders A
Biological Approach Oxford Oxford University Press 2017
Teftacirczacircnicirc Sadeddin Mesucircd b Oumlmer et-Telvih alacircrsquot-tevdicirch 2 cilt Beyrut Dacircrursquol-
kitabirsquol-ilmicirc 1996
Treatment Advocacy Center ldquoRisk Factors For Violencerdquo A Background Paper From
The Office Of Research and Public Affairs (2016) 1-5
Turabi Selami ldquoKusululuk ve Kusurluluğu Etkileyen Hallerrdquo TBB Dergisi s101
(2012) 267-292
Ucircdeh Abdulkadir Teşrilsquoursquol-İslamicirc mukacircrinen birsquol-kacircnunirsquol-vadlsquoicirc 2 cilt Beyrut Dacircrursquol-
kitabursquol-Azelicirc ts
Uğur Muumlfit ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik
Hastalıklar iccedilinde editoumlr Muumlfit Uğur İbrahimBalcıoğlu ve Neşe Kocabaşoğlu
59-81 İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşan Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Tıp
Eğitimi 2008
64
Ulutuumlrk Guumlner Hande ldquoTuumlrk Ceza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Kusur Yeteneğine
Etkisirdquo Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul 2009
Uzunpostalcı Mustafa ldquoİslam Hukuku Accedilısından Ehliyetrdquo İslam Hukuku
Araştırmaları Dergisi sy8 (2006) 149-182
Uumlccedilok Alp ldquoŞizofreni ve Benzeri Psikozlarrdquo Ruhsal Hastalıklar iccedilinde editoumlr Nevzat
Yuumlksel 8 130-137 Ankara Nobel Tıp Kitapevleri 2006
Volavka J ldquo Violence in schizophrenia and bipolar disorderrdquo Psychiatria Danubina
21 sy1 (2013) 24-33
Walsh Elizabeth Buchanan Alec ve Fahy Thomas ldquoViolence and schizophrenia
examining the evidencerdquo British Journal of Psychiatry sy 180 (2002) 490-495
Yakut Esra ldquoTanzimat Doumlnemirsquone Kadar Osmanlı Hukukursquonda Talsquoziri Gerektiren
Succedillar ve Cezalarırdquo Tuumlrk Hukuk Tarihi Araştırmaları sy2 (2006) 25-40
Yacircsicircn Muhammed Naicircm ldquoEserursquol-emracircdirsquol-akliyyeti versquon-nefsiyyeti alarsquol-
mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacirciyyetirdquo Mecelletursquoş-şericircati versquol-kacircnun sy16 (2002) 17-87
Yavuz Ruhi ldquoŞizofrenirdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklar iccedilinde ed
Muumlfti Uğur İbrahim Balcıoğlu Neşe Kocabaşoğlu 49-58 İstanbul İstanbul
Uumlniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Tıp Eğitimi Etkinlikleri
Sempozyum Dizisi 2008
Yazıcı Olcay ve Ccedilakır Sibel ldquoDuygudurum Bozukluklarırdquo Psikiyatri iccedilinde İstanbul
İstanbul Uumlniversitesi Yayınları 2009
Yazır Elmalılı M Hamdi İslacircm Hukuku ve Fıkıh Istılacirchları Kacircmusu 5 cilt İstanbul
Eser Neşriyat 1997
Yıldız Sevil ldquoCeza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Akıl Hastalarının YargılanmasırdquoSUuml
İİBF Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi 2 sy4 (2002) 141- 151
Yılmaz Emel ldquoİslacircm Ceza Hukukuna Goumlre Kleptomanide Ceza Ehliyeti Ve Hırsızlık
Fiilinin Sonuccedillarırdquo Bilimname 1 sy 37 (2019) 535-557
Yiğit Yaşar İslacircm Ceza Hukuku Ankara Sistem Ofset Yayıncılık 2012
Zebicircdicirc Muhammed b Muhammed Murteza Tacirccursquol-arucircs 40 cilt Kuveyt Tablsquoatu
Kuveyt 1965
Zeylaicirc Fahrettin b Osman Tebyicircnursquol-hakacircicirck 6 cilt Kahire Matbucircatuumlrsquol-Kuumlbra el-
Emicircriyye h1313
Zuhaylicirc Vehbe Nazariyyatursquod-damacircn ev ahkacircmursquol-mesucircrsquoliyyetirsquol-medeniyye versquol-
cinacirciyye firsquol-fıkhirsquol-İslamicirc Şam Darursquol-Fikr1982
65
66
OumlZGECcedilMİŞ
EmelYılmaz 1978 yılında Almanyarsquonın Heidelberg şehrinde duumlnyaya gelmiştir
İlkoumlğretim tahsilini Almanyarsquoda tamamlamıştır Gebze İmam Hatip Lisesirsquonde başladığı orta
oumlğretimine Duumlzce İmam Hatip Lisesinde devam ederek lise tahsilini de burada nihayete
erdirmiştir 2016 yılında Sakarya Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesirsquonden mezun olmuştur
- İlk sayfa EMEL YILMAZ tez
- 10293672
-
- 201910011611
- ss
-
- dd
-
6
GİRİŞ
İnsanoğlu hikmet-i ilahinin bir tecellisi olarak iccedilinde iyiliği de koumltuumlluumlğuuml de barındıran
iki kutuplu bir varlık olma oumlzelliğindedir Bu kutuplar arasında gidip gelirken ona
istikametini belirlemekte yardımcı olan ise aklı ve iradesidir Yanlış seccedilimleri iradesini
ve aklını doğru kullanmayışı onu succedila itmekte ve toplumun maslahatı gereği
hemcinsleri tarafından cezalandırılmaktadır Ne var ki succedil sayılan her eylem sadece
bilfiil akıllı olan insanlar tarafından değil eylemlerinin anlam ve sonuccedillarından habersiz
bireylerce de işlenebilmektedir Hatta ldquodelirdquo ldquoakıl hastasırdquo ldquoruh hastasırdquo veya her ne
isim verilirse verilsin bu insanlar duumlnyanın hemen hemen her yerinde şiddetle
ilişkilendirilmişler ve toplum nazarında potansiyel birer succedillu olarak goumlruumllmuumlşlerdir Bu
ccedilalışma da modern psikiyatrinin verileri ışığında akıl ve ruh hastalarının cezai
durumunun İslam ceza hukuku accedilısından yeniden ele alınması gerektiği iddiasıyla yola
ccedilıkmaktadır
Konu
Guumlnuumlmuumlzde modern psikiyatrinin tanımladığı akıl ve ruh hastalıkları ndash seccedililen oumlrnekler
bağlamında- İslam ceza hukuku oumlzelinde ele alınmaktadır Bu hastalıkların teşhisini
almış kişilerin ceza ehliyeti had kısas ve talsquozir kapsamında değerlendirilmektedir
Ccedilalışmanın Oumlnemi
Ccedilalışmanın oumlnemi klasik fıkıh literatuumlruumlnde genel olarak cuumlnucircn adıyla muumltalaa edilmiş
ldquoakıl ve ruh hastalıklarırdquo konusunu guumlnuumlmuumlz psikiyatri ilmi verileri doğrultusunda
yeniden ele alacak olmasından kaynaklanmaktadır Tespit edilebildiği kadarıyla Tuumlrkccedile
olarak ilk olan bu ccedilalışmada fukahanın temel akıl hastalıkları tasnifleriyle modern
psikiyatrinin tasnifleri -hastalıklara dair semptomlar ve succedillarla olan ilişkileri verilmek
suretiyle- eşleştirilmektedir Boumlylece oumlrnek olarak seccedililen hastalıklara dair oumlzel
huumlkuumlmlerin araştırılması da ccedilalışmanın oumlnemini artırmaktadır
Amaccedil
Bu araştırmada modern psikiyatrinin verilerinden istifadeyle akıl ve ruh hastalıkları
fıkıh accedilısından ele alınarak oumlzel ve yeni huumlkuumlmlere ulaşılmaya ccedilalışmak
amaccedillanmaktadır Bu vesileyle doğrunun arayışına fıkıh ilminin suumlrekliliğine ve
7
yaşanılan zamana tatbikine muumltevazı bir katkıda bulunmak arzulanmaktadır Ayrıca
interdisipliner bir ccedilalışma yapılarak fıkhın ilgi alanının genişletilmesine katkıda
bulunmak ve bu alanda yeni ccedilalışmalara vesile olmak hedeflenmektedir
Youmlntem
Youmlntem olarak ilk oumlnce akıl ve ruh hastalıklarına dair Tuumlrkccedile İngilizce ve Arapccedila
literatuumlr taranmıştır Konu başlığının ceza ehliyeti olması hasebiyle oumlzellikle akıl
hastalıklarının succedilla olan ilişkisini ortaya koyan adli psikiyatri kaynaklarından
yararlanılmıştır Konu daha sonra bir mukayese imkacircnı olması itibarıyla yuumlruumlrluumlkteki
sekuumller bir hukuk sistemi oumlrneği olarak Tuumlrk ceza kanunu accedilısından da genel olarak ele
alınmıştır Son olarak da klasik ve ccedilağdaş doumlnem fıkıh literatuumlruuml ve oumlzellikle de modern
İslam ceza hukuku eserleri taranarak Tuumlrk ceza kanunu ile karşılaştırmalı olarak sonuca
varılmaya ccedilalışılmıştır
Akıl ve ruh hastalıkları kavramlarının modern psikiyatri ve psikoloji literatuumlruumlnde
yerlerini zihinsel ndash ruhsal bozukluk gibi kavramlara bırakıyor olmasının oluşturduğu
kavram kargaşası ccedilalışma esnasında karşılaşılan guumlccedilluumlklerden biridir Akıl ve ruh
hastalıklarının klasik literatuumlrde buguumlnkuuml anlamda tanım ve tasniflerinin olmayışına ek
olarak bazı fıkhi kriterlerin psikiyatri ile oumlrtuumlşmuumlyor olması da mesele uumlzerine fikir
yuumlruumltmeye ccedilalışırken zihnicirc kutuplaşmalara yol accedilmakta ve interdisipliner bir ccedilalışmayı
zorlaştırmaktadır
Ccedilalışma temelde iki ana boumlluumlmden oluşmaktadır İlk boumlluumlmde İslam ceza hukukuna
goumlre ceza ehliyeti kavramı ve kavramın izahı iccedilin gerekli alt başlıklara yer verilmiştir
İkinci boumlluumlmde ise konu ilk olarak tıbbi accedilıdan ele alınmış ve seccedililen oumlrnek hastalıklar
ayrıntılı olarak aktarılmıştır Tezin amacı doğrutusunda hastalıklar sınırlı tutulmuş adli
psikiyatri verilerinde oumlne ccedilıkmaları nedeniye şizofreni ve duygudurum bozuklukları
oumlrnek olarak seccedililmiştir Boumlluumlmuumln sonunda da psikiyatri verileri değerlendirilerek bu
hastalıklara ilişkin İslam ceza hukuku ilke ve huumlkuumlmleri accedilısından bir kanaate
ulaşılmaya ccedilalışılmıştır
8
BOumlLUumlM 1 İSLAM CEZA HUKUNDA CEZA EHLİYETi KAVRAMI
VE ŞARTLARI
Ceza ehliyetinden ve onun şartlarından bahsetmeye başlamadan oumlnce succedil ve ceza
kavramlarının tanımlanması succedilun ve cezanın genel şartlarının zikredilmesi
gerekmektedir
11 Succedil Kavramı ve Genel Şartları
Succedil Tuumlrkccedile bir kelimedir ve soumlzluumlkte kanuna toumlrelere ve ahlak kurallarına aykırı olan
yazılı veya yazısız kurallarla yasaklanan karşılığında ceza oumlngoumlruumllen eylemler ve
davranışları belirtmektedir1 Kusur hata şer ve cuumlruumlm gibi kelimelerle de ifade
edilmekte olan succedil Tuumlrk ceza kanununda cuumlruumlm ve kabahat kelimeleri ile de karşılık
bulmaktadır Başka bir tarifte ise succedil ldquo Toplumsal duumlzenin devamı accedilısından korunması
gereken hukuki değerlerin ihlali niteliğini taşıyan haksızlık teşkil eden insan
davranışıdırrdquo2 Fıkıh eserlerinde succedilu ifade etmek iccedilin cerme veya cuumlrm kelimeleri
kullanılmaktadır3 Macircverdicirc succedilu ldquoAllahrsquoın had veya talsquozir ile cezalandırarak işlenmesini
yasakladığı sakıncalı fiiller rdquo4 olarak tanımlarken Serahsi ldquomala ve cana karşı işlenen
şerlsquoan haram kılınmış fiilrdquo tanımını yapmaktadır Muasır İslam hukukccedilularından
bazıları da succedilu ldquoAllahrsquoın yapılmasını yasakladığı bir şeyi yapmak yapılmasını
emrettiği bir şeyi de yapmamakrdquo5 veya ldquoyapılması halinde ceza verilen yasak fiilin
işlenmesi terkinde ceza verilen fiilinrdquo şeklinde tarif etmişlerdir6 Cerme ile aynı
anlamda cinayet kelimesi de kullanılmaktadır fakat bu klasik literatuumlrde daha ziyade
lsquocana veya vuumlcut buumltuumlnluumlğuumlne youmlnelik yasak fiillerirsquo ifade etmektedir7 Yukarıdaki
genel tariflere bakıldığında succedil ldquoguumlnahrdquo kavramıyla da ifade edilen dini ahlaki veya
hukuki buumltuumln kural ihlallerini kapsıyor goumlruumlnse de İslam ceza hukuku accedilısından
kastedilen succedil Macircverdicircrsquonin tanımında vurguladığı ldquoduumlnyevi cezası olan ve infazı yargı
organlarına bırakılmışrdquo fiillerdir
1 Mehmet Boynukalın ldquoSuccedilrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c37 (Ankara TDV
Yayınları2009) 453 2 Neslihan Oumlztuumlrk vd Ceza Hukukuna Giriş (Eskişehir Anadolu Uumlniversitesi Yayınları 2012) 4 3 Abdulkacircdir Ucircdeh et-Teşricircursquol-Cinacirciyyuumlrsquol-İslamicirc Mukacircrinen birsquol-Kacircnucircnirsquol-Vadlsquoicirc (Beyrut Dacircrursquol-
Kitacircbirsquol-Arabicirc ts) I 66 4 Ebursquol Hasan Macircverdicirc Ahkacircmursquos-Sultacircniyye (Kuveyt Mektebetu Dacircru İbn Kuteybe 1989) 285 5 Muhammed Ebucirc Zehra el-Cericircme firsquol-Fıkhirsquol-İslacircmicirc (Kahire Dacircrursquol-fikrirsquol-Arabicirc 1998) 19 6 Ucircdeh et-Teşricircursquol-cinacircicirc 66 7 Osman Şekerci İslam Ceza Hukukunda Tazir ve Succedilları ve Cezaları (İstanbul Yeni Ufuklar
Neşriyat1996) 13
9
Modern ceza hukukunda succedil kavramı şu şekilde tanımlanmaktadır ldquoSorumlu bir şahıs
tarafından muumlspet veya menfi bir hareketle meydana getirilen ceza tehdidini taşıyan ve
bir kanundaki tarife uygun ve hukuka aykırı olan bir fiildirrdquo8
Yukarıdaki tanımdan da anlaşılacağı uumlzere guumlnuumlmuumlz ceza hukukunda bir eylemin succedil
sayılabilmesi iccedilin belirli unsurların bir arada bulunması gerekmektedir Bu şartlar klasik
fıkıh eserlerinde bir arada zikredilmemekle birlikte prensip olarak kabul edilmekte
ccedilağdaş doumlnem İslam hukukccediluları tarafından da ldquoerkacircnursquol-cericircmerdquo başlığı altında bir
arada verilmektedir Bu şartlar
1 Kanuni unsur
2 Maddi unsur
3 Manevi unsur
4 Hukuka aykırılık unsurudur 9
Bu unsurlardan herhangi birinin bulunmaması halinde soumlz konusu fiil succedil olarak kabul
edilmez Bununla beraber bu genel şartları sağladıktan sonra her bir succedilun kendine
oumlzguuml bazı unsurları taşıması şartı da aranabilir Zina succedilunda failllerde muhsan olma
şartının veya hırsızlıkta (serika) ccedilalınan malın belli değerin uumlzerinde olma şartının
aranması burada oumlrnek olarak zikredilebilir
Kanunilik unsuru ldquokanunsuz succedil ve ceza olmazrdquo ilkesinin temel dayanağıdır Hukukta
bir fiilin succedil sayılabilmesi iccedilin kanunda succedilun kendisinin ve succedilun karşılığında
verilecek cezanın belirlenmiş olması gerekmektedir Bu ilke uygulamada keyfiliğin
oumlnuumlne geccedilme ve bireylerin hak ve huumlrriyetlerini koruma amacına matuftur İslam ceza
hukukunda tayin edilmiş had kısas ve diyet gibi cezalar da birebir kanunilik ilkesiyle
oumlrtuumlşmektedir Kapsamı oldukccedila geniş tutulan talsquozir cezalarında da alt ve uumlst sınırlar
belirlenerek ve cezayı tatbik edecek yetkili merciye bazı kısıtlamalar getirilerek bu
prensibin mevcudiyetinin korunduğu soumlylenebilir Ancak talsquozir succedillarında cezadan oumlnce
en azından her succedilun ve karşılığının kamuoyu tarafından bilinmesi iccedilin ilan edilmesi
(resmi gazete vb ile) ve toplum fertlerinin bu youmlnde bilgilendirilmesi gerekmektedir 10
Maddi unsurdan maksat hukuken sorumlu kabul edilen bir kişinin cezalandırılabilmesi
iccedilin succedil sayılan fiili eyleme doumlnuumlştuumlrmuumlş olması veya yerine getirmekle yuumlkuumlmluuml
8 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku (İstanbul Der Yayınları 2016) 2
316 9 Cevat Akşit İslam Ceza Hukuku ve İnsani Esasları (by Kuumlltuumlr Basın Birliği ty) 41 10 Yaşar Yiğit İslam Ceza Hukuku (Ankara Sistam Ofset Yayıncılık2012) 118
10
olduğu fiili terk etmesidir11 Kimse tasarladığı fakat dış duumlnyada icra etmediği bir
eylem dolayısıyla cezalandırılamaz İslam Hukukunda insanın goumlnluumlnden geccedilirdiği
koumltuumlluumlkleri fiile doumlnuumlştuumlrmedikccedile ve koumltuuml soumlzleri ifade etmedikccedile cezalandırılmayacağı
temel ilke olarak kabul edilmiştir Burada belirtmek gerekir ki succedil duumlşuumlnme ve hazırlık
safhalarından sonra icra safhasına ulaştığında fiiller succedil kapsamında değerlendirilir İlke
olarak İslam ceza hukukunda belirli bir succedila teşebbuumls ile succedilun kendisi aynı şekilde
cezalandırılmaz fakat teşebbuumlsuumln kendisinin succedil teşkil etmesi halinde muumlnasip ceza
tatbik edilir Oumlrneğin hırsızlık succediluna teşebbuumls etmiş fakat malı hırz alanının dışına
ccedilıkartmamış bir kişiye had uygulanmasa da haneye tecavuumlz dolayısıyla talsquozir cezası
uygulanabilir
Manevi unsur succedilu işleyen kimsenin succedil esnasında iccedilinde bulunduğu psikolojik
şartlarla succedil arasındaki bağlantıyı tespit eden ve succedillunun sorumluluk derecesini
belirlemeye doumlnuumlk olan unsurdur ldquoKusurlulukrdquo olarak da adlandırılan bu unsur succedilun
en oumlnemli şartlarından biridir Konumuz accedilısından da bu unsur merkezi bir rol teşkil
etmektedir Manevi unsurdan anlaşılması gereken succedillunun eylemini gerccedilekleştirirken
kastının ve iradesinin succedila youmlnelmesi succedil teşkil eden eylemin anlamını ve sonuccedillarını
idrak edebiliyor olmasıdır
Succedilun oluşumunda maddi unsurun manevi unsur tarafından desteklenmesi
kaccedilınılmazdır ccediluumlnkuuml insanların eylemlerinde akıl ve idrak muumlhim etkenler olup fiziksel
eylemlerin aklın ve iradenin youmlnlendirmesiyle gerccedilekleştiği kabul edilmektedir Dış
duumlnyada tezahuumlr eden eylem ne kadar kısa olursa olsun arkasında bir akli ve iradi suumlreccedil
mutlaka bulunmaktadır ki bu da succedilun akli ve iradi bir eylem olduğu sonucuna bizi
ulaştırmaktadır Bir succedilta failin fiili ile sonuccedil arasında nasıl zorunlu bir bağ aranıyorsa
aynı şekilde failin iradesi ve fiili arasında da bir manevi bağ aranmalıdır Akıl irade
kasıt gibi kavramlar manevi unsur iccedilerisinde irdelenen kavramlar olup kasıt taksir ve
kastın aşılması gibi mefhumlar da cezaların ağırlaştırılmasında hafifletilmesinde veya
ortadan kalkmasında rol oynayan manevi unsur iccedilinde telakki edilen mefhumlardır12
Succedillarda irade ve temyiz guumlcuumlnuumln dikkate alınması da manevi unsurla ilişkili olup
klasik fıkıh literatuumlruumlndeki ldquoehliyetrdquo ile burada doğrudan bir ilişki doğmaktadır
Bir insanın işlediği succediltan dolayı cezalandırılabilmesi iccedilin meydana gelen zararın o
kişinin fiili sonucunda oluşmuş olması da yeterli değildir Failin fiilde kusuruyla
11 Yaşar Yiğit İslam Ceza Hukuku 31-32 12 Nuri Kahveci ldquoİslam Hukuku Accedilısından Succedilun Manevi Unsurlarından Kasıtrdquo Hikmet Yurdu 5 sy 9
(2012) 14
11
beraber oumlzguumlr iradesinin ve temyiz guumlcuumlnuumln de bulunması gerekir Zira adaletin gereği
olarak oumlzguumlr irade ile succedil işleyen bir kişi ile bu iradeden mahrum birinin aldığı ceza
aynı olmamalıdır Fiillerin aynı sonuccedilları doğurmuş olması faillerin irade temyiz ruh
sağlığı veya iccedilinde bulundukları durum itibariyle aynı oldukları anlamına gelmez
Succedilta aranan genel şartlardan bir diğeri ise hukuka aykırılık unsurudur Bir fiilin succedil
teşkil edebilmesi iccedilin onun kanunen yasaklanmış olması yani hukuken izin verilmemiş
olması gerekmektedir Failin fiili hukuka aykırılık ihtiva etmiyorsa eylemin sahibi succedillu
sayılamaz ve cezalandırılamaz
12 Ceza Kavramı Genel Prensipleri ve Gayesi
Ceza soumlzluumlkte ldquobir şeyin bedeli veya karşılığırdquo olarak accedilıklanmakta masdar olarak
kullanıldığında da ldquoiyi veya koumltuuml herhangi bir fiilin ve davranışın tam ve yeterli
karşılığını vermekrdquo anlamına gelmektedir13 Modern pozitif hukukta ceza ldquosuccedil işleyen
kişiye ccedileşitli amaccedilları gerccedilekleştirmesi iccedilin uygulanan ve kişiyi birtakım yoksunluklara
uğratan bir yaptırımdırrdquo Cezanın yoksunluklara uğratıcı olması nedeniyle ızdırap
sıkıntı ve guumlccedilluumlk ccedilektirici niteliği vardır14 Ceza kavramı tanımlanırken cezanın amacı
da guumlndeme geldiğinden hukuk tarihi boyunca cezanın amacı uumlzerinde de tartışmalar
olmuş ve neticede iki farklı goumlruumlş oumlne ccedilıkmıştır
1 Cezalar geccedilmişe youmlneliktir yani mağdur adına devletin uumlstlendiği oumlccedil alma hakkını
ifade eder Ceza succedilun oluşturduğu koumltuuml sonucu telafi etmek iccedilin vardır ve bir
kefarettir Bu yuumlzden de succedillu iccedilin acı ve ızdırap iccedilermektedir
2 Batıdaki hukuki gelişmelerle oumlne ccedilıkan cezanın geleceğe doumlnuumlk olduğu anlayışıdır
Bu anlayışta amaccedil succedillunun ıslahı ve yeniden succedil işlemesinin oumlnuumlne geccedilmektir Ceza
fertlerin farklılığını dikkate alan ve hukukiliği oumlne ccedilıkaran bir ilkedir15
İslam Ceza Hukukunda Ukucircbat olarak adlandırılan cezalar şoumlyle tarif edilmiştir ldquokanun
koyucunun emrini ccediliğneyene karşı toplumun menfaati iccedilin konulmuş bir cezadırrdquo16
Cevat Akşit ise cezayı ldquokanun koyucunun toplum yararı iccedilin yasaklamış olduğu fiilleri
13 İbn Facircris Muumlcmeluumlrsquol-Luumlga (Beyrut Muumlessesetursquor-Risacircle 1986) 1188 İbrahim Mustafa vd el-
Mulsquocemursquol-vesicirct (by Dacircrrsquod-dalsquove ts) 121 14 Doumlnmezer ve Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 1 6 15 Kahveci ldquoİslam Hukuku Accedilısından Succedilun Manevi Unsurlarından Kasıtrdquo 22 16 Ucircdeh et-Teşricirculsquol-Cinacircicirc I609 İbn Teymiyye Siyacircsetirsquoş-şerlsquoiyye ficirc ıslacirchirsquor-racircvicirc versquor-raiyye (Riyad
Vizaretursquoş-Şuucircnirsquol-İslamiyye h1419) 122-123
12
işleyene acı veren bir karşılık olan kanunda belirlenmiş olan korkutucu bir
muumleyyidedirrdquo şeklinde tanımlamayı tercih etmektedir17
Cezalara ait genel prensipler ve izahları ise aşağıdaki gibidir
1 Kanunilik prensibi Hukuken succedil sayılan bir fiilin ya da davranışın irtikacircp edilmesi
halinde succedilluya tatbik edilecek maddi veya manevi muumleyyidenin kanun tarafından
belirtilmesidir ldquoKanunsuz succedil ve ceza olmazrdquo şeklinde formuumlle edilen bu ilke
keyfiliği ortadan kaldırmakta ve hukuk guumlvenliğini sağlamaktadır İslam ceza
hukukunda da bu ilke mevcuttur Talsquozir cezalarındaki mevcut esneklik ise bu ilkeye
aykırı olmayıp hukukun değişen şartlarına uyumu kolaylaştırmak succedilun ferdi oluşunu
ve hakkaniyeti dikkate almak iccedilindir18
2 Şahsilik prensibi Cezanın sadece succedilu işleyen kişiye verilmesidir Hiccedil kimse
işlemediği bir succediltan oumltuumlruuml cezalandırılamaz İşlenen succediltan sadece fail sorumlu tutulup
cezalandırılabilir
İslam ceza hukukunda da bu temel bir prensip olarak kabul edilmiştir Hz Peygamber
ldquokişi ne babasının ne de kardeşinin succedilundan dolayı sorumlu tutulamazrdquo19 buyurarak
işlenen succedillardaki şahsilik ilkesine işaret etmiştir Bununla beraber kasame ve acirckılenin
diyet oumldemesi gibi istisnai durumlar da mevcuttur
3 Umumilik prensibi Kanun oumlnuumlnde herkesin eşit olması ve succedillunun kim olduğuna
bakılmaksızın gerekli cezanın verilmesidir Sahabe-i kiramdan Usame (ra) hırsızlık
yapan bir kadına arabuluculuk yapmaya kalkıştığında Hz Peygamberrsquoin goumlsterdiği tavır
bunun bir oumlrneğidir20 Acirckıle sistemiyle oumlzellikle taksirle adam oumllduumlrme succedillarında
başkalarının diyet oumldemesine katılması ise bu ilkeye aykırı değildir Burada succedilta kastı
olmayan kişinin yuumlkuuml hafifletilmeye ccedilalışılmakta ve sosyal bir dayanışma muumlessesesi ile
mağdur korunmaktadır21
Uygulama şekli bakımından ise cezalar şu kısımlara ayrılır
1 Bedeni cezalar Kişinin bedenine youmlnelik cezalardır Oumllduumlrme değnek vurma (celd)
ve hapis gibi
2 Nefsi cezalar Kişinin şahsiyetine youmlnelik cezalardır Nasihat etme azarlama ve tehdit
gibi 17 Akşit İslam Ceza Hukuku ve İnsani Esasları 51 18 Şamil Dağcı İslam Ceza Hukukunda Şahıslara Karşı Muumlessir Fiiller (Ankara Diyanet İşleri
Başkanlığı Yayınları 1999) 35 19 Ahmed b Şuayb Ebucirc Abdirrahman en-Nesacircicirc ldquoKasacircmerdquo 45 20 Ebucirc Abdillah Muhammed b İsmail Buhacircricirc ldquoFazacircilursquol- ashacircbrdquo 18 21 Bkz Kacircşif Hamdi Okur İslam Hukukunda Sosyal Sorumluluk ndash Acirckıle Oumlrneği (Ankara İSAM
Yayınları 2017)
13
3 Mali cezalar Diyet ve para cezası gibi kişinin mal varlığına youmlnelik cezalardır
13 Ehliyet Kavramı ve Genel Şartları
Arapccedila ldquoehlrdquo koumlkuumlnden tuumlremiş sınai carsquolicirc bir mastar olan ehliyet kelimesi soumlzluumlkte bir
işe yeterli ve layık olmayı ifade etmektedir Fıkhi ıstılahtaysa ise genel olarak kişinin
dini ve hukuki huumlkme muhatap olmaya elverişli olmasını ifade eder Fıkıh usuluuml
bakımından kişinin Şacircrilsquoin hitabıyla olan bağını fuumlru bakımından ise hukuki huumlkmuumln
kişi accedilısında tahakkukunu ve geccedilerliliğini ifade eder Ehliyet kavramına ilişkin fukaha
ldquoŞarilsquoin insanda takdir ettiği onu dini bir hitaba uygun bir mahal kılan vasıftırrdquo22 ldquo
insanın lehinde ve aleyhinde şerlsquoicirc hakların sabit olması salahiyetidirrdquo23 gibi farklı
tanımlar yapmıştır
Fıkıh usuluuml literatuumlruumlnde ehliyet konusu Allahrsquoın hitabının taalluk ettiği kişi olarak
ldquomahkumun aleyhrdquo yani muumlkellef başlığı altında incelenir Kişinin muumlkellef kabul
edilebilmesi iccedilin muhatap olduğu teklifi (emir ve nehiyleri) anlayabiliyor olması gerekir
ki bunun iccedilin aklın varlığı zaruridir Aklı ve idraki olmayan bir kişiye Şacircrilsquoin hitapta
bulunması duumlşuumlnuumllemez24
Akıl normal şartlarda her insanın fiziki gelişimiyle beraber gelişir farklı merhalelerden
geccediler Bireyler arasında farklılık goumlsteren ve tedricen kemale eren bu vasfın bireylerdeki
olgunluğuna vacirckıf olmanın imkansızlığı nedeniyle Şarilsquo onu zahir bir olguya buumlluğa
bağlamış buumlluğ ile belli bir seviyeye gelmesini hakiki anlamda kemale ermesinin yerine
ikame etmiştir25 İşte ehliyet de kişinin fiziki ve akli tekamuumlluumlne bağlı olarak
gelişmekte onu leh ve aleyhte haklara mahal kılmaktadır İnsanın muumlkellefiyeti ehliyeti
ile sınırlıdır
Guumlnuumlmuumlz hukukundaki ldquomedeni haklardan istifade ehliyetirdquo ve ldquomedeni hakları
kullanma (fiil) ehliyetirdquo ayrımına benzer şekilde fukaha da ehliyeti vuumlcucircb ve eda ehliyeti
olarak ikiye ayırmıştır26 Vuumlcucircb ehliyeti kişinin ilzam edici haklara sahip olabilmesi ve
borccedillar altına girebilmesidir27 Vuumlcucircb ehliyetinin dayanağı insanlık vasfı olup kişinin
22 Hayrettin Karaman Mukayeseli İslam Hukuku (İstanbul İz Yayıncılık 2013) I252 23 Abduumllaziz Buharicirc Keşfursquol-esracircr (Beyrut Dacircruumlrsquol-kuumltuumlbirsquol-ilmiyye 1997) 4 335 24 Seyfeddin el-Amidicirc el-İhkacircm ficirc usucirclirsquol-ehkacircm thk Abdurrezzak Aficircficirc (Beyrut Mektebursquol-İslamicirc
1402) 1 150 25 Muhammed b Ahmed Serahsicirc Usucirclursquos-Serahsicirc (Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1993) 2 332 Şacirckirbek
Hanbelicirc Usucirclursquol-fıkhilrsquol-İslamicirc (Mekke Mektebetuumlrsquol- Mekkiyye 2002) 381 26 Bkz Mustafa Uzunpostalcı ldquoİslam Hukuku Accedilısından Ehliyetrdquo İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi
sy8 (2006) 150-156 27 Zekiyyuumlddicircn Şalsquobacircn İslam Hukuk İlminin Esasları ccedilev İbrahim Kacircfi Doumlnmez (Ankara Tuumlrkiye
Diyanet Vakfı Yayınarı 2012) 296
14
yaşı aklı ve ruumlşduuml ile ilgisi yoktur Cenin annesinin bir parccedilası sayıldığı iccedilin ehliyeti
eksik kabul edilirken sadece olgunlaşıp duumlnyaya canlı olarak gelmesiyle tam vuumlcucircb
ehliyetine sahip olur
Eda ehliyeti kişinin şerlsquoan geccedilerli sayılan tasarruflarda bulunma salahiyetidir ve
mesuliyyet ile eş anlamlıdır28 Serahsicircrsquonin tanımıyla ldquodinen muteber olması akla bağlı
bulunan işleri şahsın bizzat yapabilme ehliyet ve salahiyetidirrdquo29
Eda ehliyeti de vuumlcucircb ehliyeti gibi eksik (kacircsır) ve tam (kacircmil) olmak uumlzere ikiye
ayrılır Eksik eda ehliyeti şahsın bedeni ile ilgilidir30 Baliğ olmadan oumlnce muumlmeyyiz
ccedilocuk boumlyledir Tam eda ehliyetinde kişide akılla ve temyiz kabiliyetiyle muumlmkuumln olan
ldquoşerlsquoi hitabı anlama guumlcuumlrdquo ve bedene bağlı olan ldquovacibi eda edebilme guumlcuumlrdquo
aranmaktadır Tam eda ehliyetine sahip kişi ibadet muamelat ve ukubat alanında tam
sorumluk sahibidir
Klasik fıkıh usuluuml literatuumlruumlnde avacircrızursquol-ehliyye başlığı altında zikredilmekte olan
ehliyeti ortadan tamamen kaldıran veya zedeleyen durumlar semacircvi ve muumlktesep olmak
uumlzere ikiye ayrılmaktadır31 İnsanın kendi katkısı irade ve ihtiyarı ile meydana gelenlere
muumlktesep boumlyle olmayanlara ise semavicirc denilmektedir Semavi arızalar kuumlccediluumlkluumlk
cuumlnucircn ateh (akıl zayıflığı) unutma bayılma hastalık koumllelik hayız nifas ve oumlluumlm
muumlktesep olanlar ise cehalet (bilgisizlik) sarhoşluk hezl (gayr-i ciddilik) sefeh
(tedbirsiz davranma hali) hata yolculuk ve ikrahtır32 Konumuz olan akıl hastalıkları da
semavi ehliyet arızalarından cuumlnucircn başlığı altına girmekte ibadet muamelat ile beraber
succedilların cezalandırılmasını ifade eden ukucircbat alanında sorumlu kılan tam ehliyeti
tamamen veya kısmen kaldırmaktadır
Klasik İslam hukuku literatuumlruumlnde muumlstakil olarak bir ldquoceza hukukurdquo başlığı ve ldquoceza
ehliyetirdquo alt başlığı bulunmamaktadır Fıkhın mesele odaklı (kazuistik) yapısının tabi bir
sonucu olarak fakihler cezaya ehliyeti olan kişilere dair genel kaideleri ldquoehliyetrdquo başlığı
altında verirken oumlzel şartları succedillara dair muumlstakil başlıklar altında zikretmeyi tercih
etmişlerdir Ancak Ebucirc Zehra Behnesicirc ve Ucircdeh gibi muasır İslam ceza hukukccediluları bu
konuyu sekuumller hukukla mukayeseli olarak ve benzer bir sistematikle eserlerinde
işlemişlerdir Burada dikkat ccedilekilmesi gereken hususlardan biri de bu muumlelliflerin
28 Teftacirczacircnicirc et-Telvih alacircrsquot-tevdicirch (Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1996) 2 337 29 Serahsicirc elUsucircl 2 340 30 Ebursquol-Usr Ali b Muhammed Pezdevicirc el-Usucircl (Karaccedili Matbalsquo tursquot- Cacircvicircd Bericircs ts) 2 324 31 İbn Emicircrursquol-Hacircc et-Takricircr versquot-tehbicircr (Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1983) 2 172-173 32 Ebursquol-Berekacirct en-Nesefi Menacircrursquol-envacircr terc Soner Duman vd (İstanbul Beka Yayıncılık 2016)
303
15
eserlerinde aslında ceza ehliyetini değil ldquo المسؤلية الجنائية ldquo yani ldquo cezai sorumluluğurdquo
konu edinmiş olduklarıdır Nitekim Tuumlrk ceza kanunu eserlerine baktığımızda
sorumluluk ve ehliyet kavramları farklı şeyler olarak karşımıza ccedilıkmaktadır
Muhammed Naicircm Yacircsicircn de makalesinde konuyu ldquoAkıl ve Ruh Hastalıklarının Ceza
Sorumluluğuna Etkisirdquo başlığıyla ele almakta ve ceza sorumluluğunun ehliyetin bir
ccedileşidi olmadığını ifade etmektedir Ccediluumlnkuuml ehliyet bir salahiyettir fakat sorumluluk bir
salahiyet değildir Ehliyet cezai sorumluluğun bir şartıdır Cezai sorumluluğun tanımını
da Yacircsicircn ldquoşeriatte yasaklanmış bir eylemde bulunan kişinin Şarilsquorsquoin o yasağa
oumlngoumlrduumlğuuml cezaya ccedilarptırılabilir olmasırdquo olarak vermektedir33 Muumlstakil bir ceza ehliyeti
kavramının fıkıh ilmi accedilısından yeniliği ve pozitif hukuk koumlkenli bir kavram oluşunun
ıstılahi bir karmaşaya neden olabileceği muhakkaktır Bu durum konunun okuyucu
accedilısından daha anlaşılır kılınabilmesi iccedilin oumlncelikle Tuumlrk ceza kanununda ceza ehliyeti
kavramının izahını vermeyi gerekli kılmaktadır
14 Tuumlrk Ceza Hukukunda Ceza Ehliyeti
Tuumlrk ceza hukukunda ceza ehliyeti konusu araştırıldığında literatuumlrde ceza ehliyeti
kavramından ziyade kusurluluk ve isnad yeteneği kavramlarının mevcut olduğu ve ceza
ehliyetini kaldıran bir sebep olarak akıl hastalığının da genelde kusur yeteneği başlığı
altında accedilıklandığı goumlruumllecektir Tuumlrk ceza hukukuna dair eserlerde ceza ehliyeti kusur
yeteneği isnad yeteneği kavramları aynı anlamı ifade etmek iccedilin de kullanılabilmektedir
ve doktrinde kavram konusunda bir birlik bulunmamaktadır34 Ceza ehliyeti (capacita
penale) ibaresi daha ccedilok ldquosuccedil işlemeye ehil olmakrdquo anlamında bir kavram olarak
tanımlanmış fazla kabul goumlrmeyen bir doktrine atfedilmiştir35
Tuumlrk ceza hukukunda genel prensip kanunda tipik olarak belirtilmiş ve hukuka uygun
olmayan bir eylemin failine ceza uygulanabilmesi iccedilin faille eylemi arasında manevi
bağın bulunmasıdır Bu bağın varlığı tespit edildikten sonra failin somut olaydaki
kusuru belirlenecek yani kasıtlı mı yoksa taksirle mi eylemini gerccedilekleştirdiği tayin
edilecektir Kusurun -yani failin hukuka uygun hareket edebilme imkanına sahip olduğu
halde hukuka aykırı bir davranış seccedilmiş ve gerccedilekleştirmiş olması nedeniyle bu fiilin
33 Muhammed Naicircm Yacircsicircn ldquo Eserursquol-emracircdirsquol-akliyyeti versquon-nefsiyyeti alarsquol-mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacirciyyetirdquo
Mecelletursquoş-şericircati versquol-kacircnunrdquo sy16 (2002) 30 34 Guumlner Hande Ulutuumlrk Tuumlrk Ceza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Kusur Yeteneğine Etkisi (Yuumlksek Lisans
Tezi Bahccedileşehir Uumlniversitesi 2009) 13 35 Zeki Hafızoğulları Tuumlrk Ceza Hukuku Ders Notları (Ankara Başkent Uumlnivrsitesi Hukuk
Fakuumlltesi2008) 507 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazari ve Tatbiki Ceza Hukuku (İstanbul Der
Yayınları 2019) 2 389
16
ona yuumlklenebimesi ve kınanabilmesinin36- varlığından soumlz edebilmek iccedilin de oumlncelikle
kişinin kusurlu bir şekilde eylemi gerccedilekleştirme kabiliyetinin olup olmadığına
bakılmalıdır37
Tuumlrk ceza hukukunun oumlnemli isimlerinden Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman kusur
yeteneği ibaresini tercih eder Doumlnmezer ve Erman eserlerinde succedilun manevi unsuru
başlığı altında oumlzetle şu accedilıklamalarda bulunurlar ldquo Bir eylemin succedil kabul edilebilmesi
iccedilin iradi olması gerekmekte ve bu succedilun manevi unsurunu oluşturmaktadır Ancak
succedilta manevi unsurun varlığından bahsedebilmek iccedilin eylemi gerccedilekleştiren kişide belli
niteliklerin bulunması gerekmektedir nitekim kusurun varlığı kusur yeteneğine
bağlıdırrdquo38 TCK (Tuumlrk Ceza Kanunu) kusur yeteneğini tanımlamamıştır fakat kusur
yeteneğine haiz olmayanlara ilişkin 31 ve 32 maddelerden hareketle kusur yeteneği
iccedilin ldquokişinin işlediği fiilin hukuki anlam ve sonuccedillarını algılama (algılama yeteneği)
yani gerccedilekleştirdiği davranışın hukuken onaylanmayan bir davranış olduğunu anlama
ve bu doğrultuda davranışlarını youmlnlendirme yeteneği (irade yeteneği)dirrdquo şeklinde bir
tanım ccedilıkartılması muumlmkuumlnduumlr39 5237 sayılı TCKrsquonın 31 maddesi ccedilocuklardaki
algılama ve idrak yeteneklerindeki eksiklikten oumltuumlruuml ceza ehliyetlerinin olmadığını ifade
ederken 32 maddenin 1 fıkrasında ldquoakıl hastalığı nedeniyle işlediği fiilin hukuki
anlam ve sonuccedillarını algılayamayan veya bu fiille ilgili olarak davranışlarını
youmlnlendirme yeteneği oumlnemli derecede azalmış olan kişiye ceza verilmez Ancak bu
kişiler hakkında guumlvenlik tedbirlerine huumlkmolunurrdquo denilmekte 2 fıkrada ise ldquo birinci
fıkrada yazılı derecede olmamakla beraber işlediği fiille ilgili olarak davranışlarını
youmlnlendirme yeteneği azalmış olan kişiye ağırlaştırılmış muumlebbet hapis cezası yerine
yirmi yıl hapis cezası verilir Diğer hallerde verilecek ceza altıda birden fazla olmamak
uumlzere indirilebilir Mahkum olunan ceza suumlresi aynı olmak koşuluyla kısmen veya
tamamen akıl hastalarına oumlzguuml guumlvenlik tedbiri olarak da uygulanabilirrdquo ifadesine yer
verilmektedir40
Algılama yeteneği insanın oumlz bilinciyle beraber etrafındaki olguları
goumlzlemleyebilmesidir Bu yetenekten kastedilen kişinin muumlmeyyiz olması değil
eyleminin yaşadığı toplumda ne anlama geldiğini yani eyleminin ldquohukuki anlam ve
36 Selami Turabi ldquoKusurluluk ve Kusurluluğu Etkileyen Hallerrdquo TBB Dergisi s101 (2012) 269 37 Zeki Hafızoğulları Tuumlrk Ceza Hukuku Ders Notları 347 38 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve TatbikicircCeza Hukuku 2 383 39 Mahmut Koca ve İlhanUumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler (Ankara Seccedilkin Yayınevi 2017)
309 40 httpwebtckmaddecom (09 07 2019)
17
sonuccedillarınırdquo idrak edebilir olmasıdır Failin kusurlu kabul edilmesi iccedilin gerekli
şartlardan biri de onun davranışlarını youmlnlendirebilme yeteneğine yani irade
yteteneğine sahip olmasıdır Nitekim ceza hukukunda ancak ldquoyoumlnlendirici irade
tarafından hakim olunan belli bir sonucun gerccedilekleşmesi hedefine youmlnelik ereksel ve
harici duumlnyada meydana gelen insan davranışlarınardquo fiil denilmektedir41
Algılayabilme ve davranışlarını youmlnlendirebilme yeteneği olarak kabul edilebilen kusur
yeteneğinin failde ldquofiili işlediği sıradardquo veya ldquoişlediği fiille alakalı olarakrdquo bulunması
gerektiği de kanun da ifade edilmiştir Bu yeteneğini kendi eliye ortadan kaldıranlara
istismar kapısı accedilmamak iccedilin de ALIC (actiones liberae in causa sebebine goumlre muaf
olan hareketler) teorisi benimsenmiştir Buna goumlre failin kendisini kusur yeteneğinden
mahrum bıraktığı an dikkate alınır ve fail bu esnada kusur yeteneğine sahipse succedilun
manevi unsuru tamamlanmış sayılır42
TCKrsquoda kusur yeteneğini tamamen veya kısmen etkileyen nedenler yaş kuumlccediluumlkluumlğuuml akıl
hastalığı sağır-dilsizlik ve geccedilici nedenlerden oluşmaktadır
Akıl hastalığı Tuumlrk ceza kanununun 46 ve 47 maddesinde duumlzenlenmiştir Bu maddeler
ccedilerccedilevesinde tam akıl hastalığı ve kısmi akıl hastalığı şeklinde bir tasnife gidilmiştir43
46 maddeye goumlre ldquofiili işlediği zaman şuurunun veya harekatının serbestisini tamamen
ortadan kaldıracak surette akıl hastalığına duccedilar olan kimseye ceza verilemezrdquo 47
maddede ise şu ifadeler yer almaktadır ldquoFiili işlediği zaman şuurunun veya harekatının
serbestisini oumlnemli derecede azaltacak şekilde akli maluliyete muumlptela olan kişiye
verilecek ceza aşağıdaki şekilde indirilir
1 Ağırlaştırılmış muumlebbet hapis cezası yerine 15 seneden az olmamak uumlzere ağır
hapis
2 Muumlebbet hapis yerine 10 seneden 15 seneye kadar ağır hapis
3 Kamu hizmetlerinden muumlebbet memnuiyet yerine muvakkat memnuiyet
Diğer cezalar ise uumlccedilte birden yarıya kadar indirilirrdquo44
Akıl hastalığının ne olduğuna ilişkin bir tanım TCKrsquoda bulunmamaktadır Tuumlrk ceza
hukukccediluları akıl hastalığının ne olduğunun isnad yeteneğini (kusur yeteneği) hangi
durumlarda kaldırdığının veya azalttığının teknik ve bilimsel bir mesele olduğunu kabul
41 Mahmut Koca ve İlhanUumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler 309-312 42 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazari ve Tatbiki Ceza Hukuku 2397 43 Sevil Yıldız ldquoCeza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Akıl Hastalarının Yargılanmasırdquo SUuml İİBF Sosyal ve
Ekonomik Araştırmalar Dergisi 2 sy4 (2002) 6 44 M Reşat Koparan ldquo TCK Genel Huumlkuumlmler Ceza Sorumluluğunu Kaldıran ve Azaltan Sebeplerrdquo TBB
Dergisi sy 64 (2006) 362
18
etmektedirler Psikiyatri bilimince kanunda zikredilen algılama ve idrak yetenekleri
uumlzerinde tesiri olan her tuumlr bozukluk akıl hastalığı olarak sayılabilmektedir45 Bununla
beraber tıp bilimiyle hukukun tanımlamalarının farklılık goumlsterdiğini ifade eden ve
kişinin eylemiyle illiyet bağının tayininin hukuki bir mesele olup ancak hakim
tarafından ccediloumlzuumllebileceğini vurgulayan hukukccedilular da vardır46
Son olarak ifade etmek gerekir ki Tuumlrk ceza kanununa goumlre akıl hastalığı akıl
hastasının gerccedilekleştirdiği eylemi hukuka uygun hale getirmez Tam veya kısmi akıl
hastalığı bulunup bulunmamasına goumlre faile ya azaltılmış bir ceza verilir ya da
mahkemenin uygun bulduğu suumlresi cezayla aynı kalan guumlvenlik tedbirleri uygulanır47
Guumlvenlik tedbirlerindeki temel oumllccediluumlt hastanın ldquoiyileşmesirdquo değil ldquotoplum accedilısından
tehlike teşkil etmemesirdquodir (m 57 2 ) 48 Ayrıca akıl hastasının kusur yeteneğine etki
eden maluliyetin soumlz konusu fiil uumlzerinde bir tesirinin olması gerekir Oumlrneğin ccedilalma
duumlrtuumlsuumlne mani olamamaktan muzdarip bir kleptomanın hastalığının işlediği cinayet
uumlzerinde bir etkisi olmayacaktır49
15 İslam Ceza Hukukunda Ceza Ehliyeti
Klasik fıkıh literatuumlruumlmuumlzde ceza ehliyeti kavramının ve kavramla ilişkili muumlstakil bir
başlığın bulunmadığını daha oumlnce ifade etmiştik Boumlyle bir başlığın bulunmayışı
dolayısıyla ldquoceza ehliyetini ortadan kaldıran nedenlerinrdquo de ayrıca zikredilmediği
anlamına gelmektedir Ancak yukarıda verilen bilgiler doğrultusunda İslam ceza
hukukunda ceza ehliyetine dair şu ccedilıkarımlar yapılabilir Şerlsquoan succedil kabul edilen bir
eylemin failinin şeriatın oumlngoumlrduumlğuuml bir cezaya ccedilarptırılabilmesi iccedilin onun buumlluğ ccedilağına
ermiş akıllı ve idrak sahibi yani tam ehliyetli olması gerekmekte modern hukuktan
muumllhem olarak da ldquomanevi unsur ldquo iccedilinde değerlendirilen akıl ve idrak accedilısından bu
yeterliliği ifade etmekte ldquoİslam ceza hukukunda ceza ehliyetirdquo ifadesine
başvurulmaktadır
Tuumlrk ceza kanununu bir oumlrneği olarak zikrettiğimiz sekuumller hukuk da İslam Hukuku da
akıl hastalıklarını succedil teşkil eden bir eylemin failinin cezalandırılması oumlnuumlnde bir mani
45 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 2 417 46 İlhan Helvacı ldquoTemyiz Kudretinden Yoksun Şahısların Hukuki Sorumluluğu Uumlzerinerdquo İHFM 155
sy4 (1997) 147 47 Mahmut Koca ve İlhan Uumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler 323 Huumlseyin Soysal ve
Doğan Yeşilbursa Adli Psikiyatri 401 48 MReşit Koparan ldquoTCK Genel Huumlkuumlmler Ceza Sorumluluğunu Kaldıran ve Azaltan Sebeplerrdquo 364
Mahmut Koca ve İlhan Uumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler 324 49 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 2 427
19
olarak goumlrmektedir Peki Tuumlrk ceza hukukunda tanımı yapılmamış ldquoakıl hastalığırdquona
ilişkin fıkhın yaptığı bir tanım ve belirlediği sınırlar var mıdır
Akıl hastalığı klasik eserlerde ldquocuumlnucircnrdquo kelimesiyle karşılık bulmaktadır Soumlzluumlk anlamı
oumlrtuumlnmek gizlenmek aklını kaybetmek olan kelimenin terim olarak en fazla kabul
goumlren anlamıysa Cuumlrcanirsquonin ldquosoumlz ve fiillerin nadir haller dışında normal cereyan
etmesini engelleyen akıl bozukluğudurrdquo şeklindeki tarifidir50 Pezdevi ise cuumlnunun
tarifini yapmadan oumlnce aklın hakikatinin bilinmesi gerektiğini ifade eder Akılla insanın
bilinenden bilinmeyeni ccedilıkarttığını eylemlerin sonucuna muttali olduğunu iyiyle
koumltuumlyuuml ayırt ettiğini belirtir Akıl beyinde bulunmaktadır ve sonuccedillarının bedenin
organlarında bir bozukluk olmaksızın yok olması ve fiillerinin insanı aksi davranışlara
sevkedecek kadar bozulmaya uğraması ise cuumlnucircndur Pezdevirsquoye goumlre cuumlnunun sebebi
insanın beyninde bulunan doğuştan yapısal bir bozukluk veya sonradan beynin
dengesini bozan bir hastalıktır Birinci durumda iyileşme olasılığı yokken ikinci
durumda ilaccedilla tedavi muumlmkuumlnduumlr Cuumlnunun bir başka sebebi de cin şeytan ccedilarpmasıdır
Şeytan bu kişileri suumlrekli korkutup koumltuuml hayaller goumlrduumlruumlr oumlyle ki ( إستلاء الشيطان )
akıllarında yapısal bir bozukluk olmasa da zihinlerini toplayamazlar Şeytanın suumlrekli
vesvese vermesinden dolayı bu kimselere (mecnunlara) mevsus denilir ancak okunmak
suretiyle )التعويذ و الرقي) iyileşirler Bu kimselerin aklının zevaline huumlkmedilmez51
Cuumlnuna dair bir başka tarif de el-Bahrursquor-raikrsquode mevcuttur ldquoAklın kaybolması veya
noksanlaşmasıdır Kişinin kayıtsızlığı ve olayları birbirinden ayıramaması ile kendini
goumlsterirrdquo52 Muasır İslam ceza hukukccedilularından Behnesicirc ise cuumlnunun tarifini ldquoaklın
yitirilmesi karışıklığı veya zayıflığırdquo şeklinde yaparak ccedilerccedileveyi geniş tutmakta akıl ve
ruh hastalıklarının (zihinsel bozukluklar) tuumlmuumlnuuml iccediline alacak şekilde bir tarif yaparak
modern psikiyatri biliminin verilerine kapı aralamaktadır53
Klasik literatuumlrde akıl hastalıkları isim veya belirtileri itibariyle zikredilmemiş ancak
doğuştan veya sonradan olmalarına goumlre asli ve arızi ayrımına tabi tutulmuştur54 Bir
başka ayrım da hastalığın suumlresine goumlre yapılmış genel olarak uzun suumlreli akıl hastalığı
cuumlnucircn-ı mutbık ( muumlmted ) olarak isimlendirilirken kısa suumlreli olana cuumlnucircn-ı gayr-i
mutbık (mutekattı) denilmiştir Teftacirczacircnicircrsquonin et-Tavdicirch uumlzerine yazdığı Telvicirch adlı
50 İbrahim Kacircfi Doumlnmez ldquoCuumlnucircnrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c 8 (İstanbul TDV
Yayınları 1993) 125 51 Abduumllaziz el-Buhacircricirc Keşfuumlrsquol-esracircr 4 371 52 İbn Nuceym Bahrursquor-racircik (Beyrut Darursquol-malsquorife ts) 1 4 53 Abdulkadir Ucircdeh Teşricirclsquoursquol-İslamicirc mukacircrinen birsquol-kacircnunirsquol-vadlsquoicirc 1 585 54 Abduumllaziz el-Buhari Keşfuumlrsquol-esracircr 4 266
20
şerhte cuumlnunun muumlmted ya da gayr muumlmted olabileceği bunların da ya buumlluğ ccedilağına
mecnun olarak varmış bulunmakla (asli) olduğu veya buumlluğdan sonra ortaya ccedilıktığı
bilgisi verilmektedir55 Cuumlnun-ı mutbık iccedilin asgari suumlrenin ne kadar olduğuna dair
Hanefi mezhebi iccedilerisinde farklı goumlruumlşler zikredilmiştir Ebu Hanife bir suumlre
belirlememişken56 İmam Ebu Yusuf -orucun kazasının farziyetinin duumlştuumlğuuml asgari sınır
olduğu iccedilin- bir ayı İmam Muhammed ise buumltuumln ibadetlerin duumlştuumlğuuml bir seneyi alt sınır
olarak kabul etmişlerdir57 Bununla beraber aynı konuda İmam Muhammedrsquoin altı ayı
uygun goumlrduumlğuuml ile ilgili rivayet de mevcuttur58 Ali Haydar Efendi Mecellersquonin şerhini
yaptığı eserinde mutbık kabul edilme oumllccediluumlsuumlne dair doumlrt goumlruumlşten bahsetmektedir 1 bir
sene suumlrer ccediluumlnkuuml doumlt mevsim geccedilip de ayrılmazsa deliliğin ona huumlkmettiği anlaşılır 2
bir aydır 3 bir seneden fazla suumlrer ve 4 bir guumln ve bir geceden fazla suumlrer Ancak bu
doumlrduumlncuuml goumlruumlş zacirchirursquor-rivayersquoye aykırıdır 59
16 Akıl ve Ruh Hastalığının Cezalardaki Huumlkmuuml
Klasik literatuumlre baktığımızda genel olarak akıl hastalığının teklifi kaldırdığı konusunda
fukahanın goumlruumlş birliği iccedilinde olduğu goumlruumllmektedir60 Bu goumlruumlşuumln dayandığı temel
delillerden birini de Hz Peygamber (sav)rsquoin ldquoUumlccedilkişiden kalem kaldırılmıştır ergenlik
ccedilağına ulaşıncaya kadar ccedilocuktan uyanıncaya kadar uyuyandan ve kendine gelinceye
kadar akıl hastasındanrdquo soumlzuuml oluşturmaktadır61 Bununla beraber akıl hastalığının
mezkur ccedileşitlerine goumlre ibadat muamelat ve ukubat alanlarında huumlkuumlmler elbette
farklılık goumlstermektedir Hanefi fıkıh literatuumlruumlnde akıl hastalığının suumlrekli olması
halinde eda ehliyeti ortadan kalkmakta ve kıyasen ibadet sorumluğu da duumlşmektedir
fakat istihsanen suumlrekli olmayan akıl hastalığında vuumlcub ehliyetinin devam etmesi
nedeniyle- sorumluluğun tamamen kalkmadığı ifade edilmektedir62 Cezalar (ukubat)
alanında da akıl hastalarına ilişkin genel huumlkuumlm akıl hastalığının ldquomutbıkrdquo olması ve
55 Teftacirczacircni Şerhursquot-Telvih alarsquot-Tavdicirch 2 349 56 Alacircuddicircn Ebucirc Bekr b Mesud Kacircsacircnicirc Bedacirciursquos-sanacircilsquoi thk Alicirc Muhammed Muavvıd (Beyrut Dacircrulrsquol-
kitabirsquol-ilmicirc ts) 7 394 İbn Huumlmacircm Fethursquol- kadicircr (Beyrut Dacircrulrsquol-kitabirsquol-ilmicirc 2003) 3 277 57 Kacircsacircnicirc Bedacircilsquo 6 36 58 Fahruddicircn Hasan b Mansucircr Kacircdıhacircn Fetacircva Kacircdıhacircnicirc http shamelaws (29072019) 3 312 59 Ali Haydar Efendi Mecelle Şerhi (Beyrut Dacircru acirclemirsquol-kuumltuumlb 2003) 2 585 60 Bkz Muhammed b Oumlmer b Huseyn er-Racirczicirc el-Mahsul ficirc ilmirsquol-usucircl thk Tacirchacirc Cacircbir Feyyacircz Alvacircnicirc
(Riyad Cacircmiatrsquol-imacircm Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc h1400) 1 210 İbrahim b Mucircsa Şatıbi el-
Muvacircfakacirct thk İbn Hasen Acircl Selmacircn (by Dar İbn Affan 1997) 2 481 Ibn Kudacircme Ravdatursquon-nacircdır
(by Muumlessesetuumlrsquor-reyyacircn 2002) 1 98 61 Ebucirc Dacircvud ldquoHuducircdrdquo 16 62 Teftacirczacircnicirc Şerhursquot-Telvicirch 2 348 Pezdevicirc Usucircl 1 330
21
succedilun hastayken işlenmesi durumunda sorumluluğun ortadan tamamen kalktığı
youmlnuumlndedir63
İslam ceza hukukunda farklı accedilılardan ele alınarak sınıflandırılan cezalarda temel ayrım
had tarsquozir ve kısas şeklinde yapılmış64 diyet keffaret ve mirastan mahrum bırakma da
literatuumlrde yer almıştır Akıl hastalarına ilişkin ceza ehliyeti ile huumlkuumlmler de bu farklı
ceza tuumlrleri kapsamındaki succedillar altında ele alınmaktadır
161 Had Cezaları
Had (ccediloğulu hudud) soumlzluumlkte engel olmak iki şeyin arasına engel koymak menetmek
yasaklamak manalarına gelir65 Fıkıhta ise Allah (cc) hakkı olarak yerine getirilmesi
gereken miktarı ve keyfiyeti naslarla tayin edilmiş olan cezai muumleyyideleri tanımlamak
iccedilin kullanılmıştır66 Tarifte yer alan ldquoAllah hakkırdquo ifadesi bu cezaların doğrudan
Allahrsquoın emri olarak yerine getirilmesini ve toplumun veya fertlerin cezaya herhangi bir
muumldahalesinin olamayacağını ifade eder Hadler cezanın miktarının belirliliği ile tazir
cezalarından Allah hakkı olmasıyla da kısas cezasından ayrılmaktadır Guumlnuumlmuumlzde
ilkel ve zalimane olmakla ilgili ithamlara maruz kalan67 bu cezaların bir ccediloğu esasında
geccedilmiş semavi şeriatlerde de bulunan ve İslam hukuk geleneğine intikal eden
cezalardır68
1 Zina
2 Kazf
3 İccedilki İccedilme (Şurb)
4 Hırsızlık (Sirkat)
5 İrtidad
6 Yol kesme ve silahlı soygun (Hirabe)
7 Meşru yasal duumlzene isyan (Bağy)
63 Behnesicirc Okur 221 64 İbrahim Ccedilalışkan ldquoİslam Hukukunda Ceza Kavramı ve Hadd Cezalarırdquo Ankara Uumlniversitesi İlahiyat
Fakuumlltesi Dergisi sy 11 (1998) 367 65 Ali Bardakoğlu ldquoHadrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi c14 (Ankara TDV Yayınları
1996) 547 66 Abdullah b Mahmucircd el-Mevsılicirc el-İhtiyar thk Muhammed Ebucirc Dakicircka (Beyrut Dacircrursquol-Kitabirsquol-İlmIcirc
ts) 5 79 İbnHuumlmacircm Fethursquol-kadicircr 5 3 67 Bu vb ithamların bilimsel reddiyesi iccedilin bkz Sabri Erturhan ldquoİnsan Onuru Bağlamında İslacircmCeza
Hukukuna Genel Bir Bakışrdquo İslacircm Hukuku Araştırmaları Dergisi sy 21 (2013) 185-214 68 Şah Veliyyullah Dihlevicirc Huccetullahirsquol-Bacircliğa ccedilev Mehmet Erdoğan (İstanbul İz Yayıncılık 2018)
1 1027
22
Had cezalarının her birinin tatbik edilebilmesi iccedilin kendine has şartları bulunmakla
beraber hepsinde aranan ortak şart succedillunun ldquoakıllırdquo ve ldquobaliğrdquo olmasıdır69 İslam Ceza
hukukunda had cezalarının tarifi yapılırken bile cezanın tatbik edileceği kişide akıl
şartının varlığına vurgu yapılmakta70 haddi gerektiren fiili akıl hastasının işlemesi
durumunda hadler uygulanmamaktadır71 Hz Oumlmer zina dolayısıya bir kadın hakkında
had kararı vermişken Hz Alirsquonin kadının akıl hastası olduğunu ve bu eylemi hastayken
gerccedilekleştirmiş olabileceğini soumlylemesi uumlzerine kararından vazgeccedilmiştir72 Burada
vurgulanması gereken hususlardan biri ldquofiilin işlendiği sırada kişinin hastalığının tesiri
altında bulunuyor olması halinderdquo haddin duumlştuumlğuuml konusunda fukaha arasında icma
olduğudur Succedil teşkil eden fiili gerccedilekleştirdikten sonra ve huumlkuumlm verilmeden oumlnce
hasta olan kimseye gelince Hanefi ve Malikiler muhakemenin succedillu iyileşene kadar
erteleneceği goumlruumlşuumlndeyken Şafiiler ve Hanbeliler aksi fikirdedir Mahkeme sonrası
infazdan oumlnce hasta olması durumunda yine Hanbeli ve Şafiiler succedilun delille isbat
edilmiş olması halinde infazın durdurulmayacağını duumlşuumlnuumlrken İmam Malik ve Ebu
Hanife infazın yapılmayacağı kanaatini paylaşmaktadır73
162 Kısas
Soumlzluumlkte masdar olarak ldquoardından gitmek iz suumlrmek yaptığı işte birinin yolunu takip
etmek kesmek eşitlemek ve misilleme yapmakrdquo anlamlarında kullanılır İsim olarak ise
ldquomutlak eşitlik bir şeyin iki tarafının birbirine denk olması işlenen fiille o fiile denk
mukabele edilmesirdquo anlamına gelmektedir74 Fıkıhta ıstılah olarak ldquokasten birini oumllduumlren
kişinin karşılık olarak oumllduumlruumllmesini kasten işlediği yaralama succediluyla (muumlessir fiil)
mağdura bedenen-fiziken zarar vermiş bir kimseye benzeri bir şekilde ceza verilmesinirdquo
ifade eder75 Kısas kelimesi yerine literatuumlrde ldquokavedrdquo ( القود ) de kullanılmaktadır
69 Fahrettin b Osman ez-Zeylaicirc Tebyicircnursquol-hakacircik (Kahire Matbucircatuumlrsquol-Kuumlbra el-Emicircriyye h1313) 3
172 Ebucirc Muhammed Abdullah b Ahmed İbn Kudacircme el-Muğnicirc (Beyrut Dacircrursquol-fikr 1405) 10 163 70 Bkzİbn Huumlmam Fethuumlrsquol-kadicircr 5 340 71 Bkz Kacircsacircnicirc 7 67 İbn Abidicircn Reddursquol-muhtacircr (Beyrut Dacircrursquol-fikr 1992) 4 45 Muhammed b İdricircs
Şafilsquoicirc el-Umm (Beyrut Dacircrursquol-malsquorife 1990) 5 85 Ebursquol-Hasan Ali b Muhammd Macircverdicirc el-Hacircvicirc
(Kahire Mektebetuumlrsquol-Kahira 1968) 10 420 72 İbn Kudacircme el-Muğnicirc 10 164 73 Behnesicirc Mesrsquoucircliyetirsquol-cinacircicirc 220 74 Ebursquol- Huseyn Ahmed b Facircris Mulsquocemu mekacircyicircsursquol-luga thk Abdusselacircm Muhammed Harun (by
Dacircrursquol-fikr 1979 ) 5 11 Zebicircdicirc Tacirccursquol-arucircs (Kuveyt Tablsquoatu Kuveyt 1965) 35 98 75 Şamil Dağcı ldquoKısasrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c25 (Ankara TDV Yayınları
2002) 259
23
Kısas da had cezaları gibi oumlnceki semavi şeriatlerde mevcut olan bir cezadır İslam ceza
hukukunda Kurrsquoan suumlnnet ve icma ile sabittir76 Kısası gerektiren succedillar kasden
oumllduumlrme ve kasden yaralama succedillarıdır
İslam hukukunda gasp ve itlaf gibi mali zararlar veren succedillara muadelet prensibi tatbik
edildiği gibi77 mağdurun hayatını ortadan kaldıran veya bedenine zarar veren succedillara da
bu prensip uygulanmıştır Mağdurun istediği takdirde tıpkı gasp edilen malın itlaf
edilmemesi halinde aynen iade edilmesi itlafı halinde ise benzeri veya bedeli ile tazmin
edilmesi gibi oumllduumlrme ve muumlessir fiillerde de misliyle mukabelede bulunulur Ancak
mağdur istese bile engel teşkil eden sebeplerden dolayı aynen mukabele imkanı ortadan
kalkabilir ve bedeni cezanın yerini mali ceza alabilir Kısasın uygulanabilmesi iccedilin
failde fiilde ve mağdurda belli şartların bulunması gerekmektedir Hadlerde olduğu gibi
kısasda da ldquoakılrdquo ve ldquobuumlluğrdquo failde aranan genel şartlardır78 Aklı olmayanın ceza
ehliyeti olmadığından kısas da kendisine uygulanamaz Ancak İslamrsquoda kulların hakkı
heder edilmediğinden fukahanın ittifakıyla kısasın yerini diyet alır79 Hastalığın kısas
gerektiren fiilin muhakemesinden oumlnce ortaya ccedilıkması durumunda hadlerde olduğu gibi
mezhepler arasında farklı goumlruumlşler mevcuttur Hanefi ve Maliki fukahası muhakeme
esnasında da muumlkellef olmayı gerekli goumlrduumlklerinden akıl hastasının iyileşinceye kadar
muhakeme edilemeyeceği goumlruumlşuumlndedir Şafii ve Hanbeli fukahası accedilısından teklifin
succedilun işlenmesi esnasında bulunması yeterlidir Bu nedenle de akıl hastalığı muhakeme
oumlnuumlnde engel teşkil etmez Kısas cezasının infazından oumlnce ortaya ccedilıkan akıl hastalığı
ise yine Şafii ve Hanbeli fukahası accedilısından bir engel teşkil etmemektedir Ccediluumlnkuuml her
iki mezhebe goumlre ikrarla sabit olan had cezası dışında herhangi bir cezanın iptali soumlz
konusu değildir Malikilerde bir goumlruumlş hastanın iyileşmesinden uumlmit kesilmesi halinde
kısasın tamamen duumlşuumlp diyete doumlnuumlşeceğini savunurken succedillunun kurbanın yakınlarına
teslim edileceğini savunanlar da vardır Ebu Hanife ise infaz iccedilin succedillunun teslim
edilmesine kadar ortaya ccedilıkan hastalığın infaza engel olacağını savunmaktadır80
76 İbn Kudacircme el-Muğni 9 33 Ebucirc Bekicircr er-Razicirc Cessacircs Ahkacircmursquol -Kurrsquoacircn thk Muhammed Sacircdık
Kamhacircvicirc (Beyrut Dacircru İhyacircirsquol-Kuumltuumlbuumlrsquol-Arabicirc 1992) 1 187 77 Ebucirc Hamid Muhammed b Muhammed Gazzacirclicirc el-Veciz thk Ali Muavvıd (Riyad Darursquol-Erkam bin
Erkam1997) 1 208 Vehbe ez-Zuheylicirc Nazariyyacirctursquod-damacircn ve ahkacircmursquol-mesucircrsquoliyyetirsquol-medenicirc versquol-
cinacircicircfirsquol-fıkhirsquol-İslacircmicirc (Dımaşk Darursquol-Fikr 1982) 82 78 İbn Huumlmacircm Fethursquol-kadicircr 23 159 Ali b Nasr es-Salsquolebicirc Telkicircn fi fıkhırsquol-Malikicirc thk Muhammed
Sacirclis Saicircd el-Ganicirc (Riyad Mektebetu Nezzacircr Mustafa el-Bacircz ts) 468 Macircverdicirc el-Hacircvicirc 22 33 79 Husacircm Suheyl Nucircricirc ldquoEserursquol-cuumlnucircn ficirc tasarrufacirctirsquol-kavliyyeti versquol- filsquoliyyeti ficirc şericircatirsquol- İslamicirc
(Yuumlksek Lisans Tezi Cacircmiatursquon-Necacirchursquol-Vatanicirc 2013) 99 80 Abdulkadir Ucircdeh Teşricirclsquoursquol-cinaicirc 1 597- 598
24
163 Diyet
Arapccedila ldquovedyrdquo koumlkuumlnden gelen diyet kelimesinin soumlzluumlk anlamı oumldemek vermektir
Istılahta ise bir şahsın haksız yere oumllduumlruumllmesi sakat bırakılması veya yaralanması
durumunda ceza veya kan bedeli olarak oumldenmesi istenen mal veya para
kastedilmektedir81 Can bedeli veya uzuv karşılığında tazminat olarak da tanımlanan
diyet kasden oumllduumlrme ve yaralama succedillarında kısasın herhangi bir sebepten oumltuumlruuml tatbik
edilememesi halinde bedel taksirle birini oumllduumlrme ve yaralama durumundaysa asli
cezadır İslam ceza hukukunda oumllduumlrme sonucu oumldenen bedele diyet yaralama ve sakat
bırakma sonucu oumldenen maddi tazminata ise ldquoerşrdquo ifadesi oumlzellikle Hanefilerde tercih
edilmektedir Ayrıca ceninin oumlluumlmuumlne sebebiyet verilmesi halinde oumldenen tazminata da
ldquogurrerdquo82 denilmektedir Diyetin şerrsquoi delilleri Kurrsquoan suumlnnet ve icmadır
Bir insanın canına karşılık olan diyet Ebu Hanifersquoye goumlre yuumlz deve veya bin dinar altın
veya on bin dirhem guumlmuumlştuumlr İmameynrsquoe goumlre ise bunlardan başka iki yuumlz sığır veya
iki bin koyun veya iki yuumlz takım elbisedir83 Bununla beraber fukaha bu miktarları
mağdurların din cinsiyet oumlzguumlrluumlk gibi durumlarına bakarak da belirleyip belli
oumllccediluumllerden bahsetmişlerdir
Kasden gerccedilekleşen oumllduumlrme veya yaralama fiillerinde diyeti katil tek başına oumlder ve bu
konuda fukaha goumlruumlş birliği iccedilindedir Kasıtlı eylemlerde succedilluya taksitle oumldeme fırsatı
verilmezken tersi durumlarda uumlccedil sene vade yapma hakkı tanınır Sulh ve itiraf
durumunda da diyeti yine succedillunun kendisi oumlderken taksirli fiillerde oumldemeye succedillunun
acirckilesi de katılır84
Diyet oumldeme yuumlkuumlmluumlluumlğuumlnde akıl hastasının ceza ehliyetinin olmamasının bir tesiri
yoktur Bunun nedeni yuumlkuumlmluumlluumlğuumln haksız fiilden değil mağdurun koruma altına
alınmasından kaynaklanıyor olmasıdır Diyet bir youmlnuumlyle tazminattır ve hukuki
sorumluluğu devam etmekte olan akıl hastasının da verdiği zararı tazmin etmesi
gerekir85 Akıl hastasının ve ccedilocukların kasıtlı eylemleri hatayla yapılmış eylem gibi
81 Bardakoğlu ldquoDiyetrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi c9 (Ankara TDV Yayınları 1994)
473 82 Bkz Muhsin Koccedilak ldquoGurrerdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi c14 (Ankara TDV
Yayınları 1996) 211-212 83 Muhammed b Feracircmuz b Ali Molla Huumlsrev Duumlreruumlrsquo-Huumlkkacircm ccedilev Arif Erkan http
webvesiletuumlnnecatcom (29062019) 3 sy 84 Kacircsacircnicirc Bedacircilsquo 7 256 Elmalılı M Hamdi Yazır İslacircmHukuku ve Fıkıh Istılacirchları Kacircmusu (İstanbul
Eser Neşriyat 1997) 1 60 85 Yiğit İslam Ceza Hukuku 115
25
kabul edilerek kısaslar diyete ccedilevrilir ve akileye oumldettirilir86 Bununla beraber İbn Ruumlşd
Hanefi ve Maliki ulemasının diyetin acirckıleye Şafiicirclerin ise bizzat ccedilocuk ve akıl hastasına
oumldettirilmesi kanaatinde olduğunu ifade eder Mevcut ihtilafın da ccedilocuk ve akıl hastası
tarafından işlenen cinayetin diğer cinayet tuumlrlerinden hangisine daha ccedilok benzediği
hususundaki teredduumltlerinden kaynaklandığını duumlşuumlnmektedir87
164 Tarsquozir
Talsquozir soumlzluumlkte ldquoengellemek reddetmek zorlamak azarlamak kınamak ve terbiye
etmekldquo88 anlamlarına gelmekle beraber yardım tazim yuumlceltip saygı goumlstermekrdquo
manalarına da gelmektedir89 Bir fıkıh terimi olarak had succedilları ve cinayetlerdeki gibi
belirli cezası bulunmayan succedillara verilecek miktarı ve uygulanması youmlneticiye ve
hacirckime bırakılmış cezaları ifade eder90
Tarsquozir cezaları had ve kısas dışındaki miktarı naslarla belirlenmeyen hakimin takdirine
ve yetkisine bırakılan cezalardır Bu cezalar genel olarak ayet ve hadislerle yasaklanan
fiillerin karşılığı olarak verilmektedir fakat bunlarla sınırlı olmayıp yetkili idareci
tarafından kamu yararına konulmuş toplumun duumlzenini sağlamaya matuf yasaklara
verilen cezalar da bunlara dahil edilmiştir Bu cezalar meşruiyetini Kurrsquoan suumlnnet ve
icmadan almaktadır
Tarsquozir cezalarının miktarını belirleme yetkisi her ne kadar yetkili otoriteye bırakılmış
olsa da cezanın tatbikinde bireylerin ve toplumun maslahatı esas alınmakta91 yetkili
merci keyfi ve kuralsız davranamamaktadır Tarsquozir cezaları had ve kısası gerektiren
succedillar haricinde asli cezalardır ancak bu iki ceza tuumlruumlne ek olarak da verilebileceği
hususunda fukaha goumlruumlş birliği etmiştir
Genel kaide olarak tarsquozir cezasının azami sınırı asgari had cezasını geccedilmeyecek bir
miktar olarak belirlenmiştir Ancak bu genel kabulle beraber İslam ceza hukukunda
tarsquozir cezasının yelpazesi ccedilok geniş tutulmuştur Oumlluumlm dahil olmak uumlzere celde hapis
86 Ebursquol Huseyn Ahmed b Muhammed b Ahmed Kuducircricirc Muhtasarursquo-l Kuducircricirc thk Abdullah Nezicircr
Ahmed Nezicirc (Beyrut Muumlessesetursquor-Reyyacircn 2005) 456 Serahsicirc Mebsucirct 29 219 87 Ebursquo-Velicircd Muhammed b Ahmed b Ruumlşd Bidayetuumlrsquol-muumlctehid ccedilev Ahmed Meylacircnicirc (İstanbul Ensar
Neşriyat 2015) 3 518 88 Cemaluddin Muhammed b Muumlkerrem İbn Manzucircr Lisacircnursquol-Arab (Beyrut Dacircru Sacircdır ts) 4 561 89 Elmalılı M Hamdi Yazır İslacircmHukuku ve Fıkıh Istılacirchları Kacircmusu 5 137 90 Ali b Muhammed b Muhammed Cuumlrcacircnicirc Tarsquoricircfacirct (Beyrut Dacircrursquo1-kiatbirsquol-Arabicirc h1405) 85
Tuncay Başoğlu ldquoTarsquozirrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c40 (İstanbul TDV Yayınları
2011)198 İbn Kayyim el-Cevziyye İlsquolacircmursquol-muvakkıicircn (Beyrut Dacircrursquol-cicircl 1974) 2 118 Abdulvacirchid
b İsmail Ebursquol-Mehacircsin er-Rucircyanicirc Bahrursquol-mezheb thk Tacircrık Fethicirc es-Seyyid (Beyrut Dacircrursquol-kuumltuumlbirsquol-
ilmicirc 2009) 13 3 91 Osman Şekerci 20 27
26
suumlrguumln kınama tehdit nasihat teşhir goumlrevden uzaklaştırma tazmin ve mali cezalar
tarsquozir kapsamındaki farklı cezalardır Bu cezalar succedillunun durumuna ve fiilin
ciddiyetine goumlre tatbik edilegelmiştir92
Talsquozir cezasının vuumlcubunun tek şartı ldquoakılrdquodır93 Muumlmeyyiz olan ccedilocuklara youmlnelik
olarak Hz Peygamberrsquoin namaz emrinde olduğu gibi tersquodib amaccedillı tazir
uygulanabilirken akıl hastaları bu kapsamın dışında bırakılmıştır Akıl hastalarının ve
gayri muumlmeyyiz ccedilocukların fiilleri succedil kabul edilmediğinden tersquodib edilmezler94 Ebu
Zehra tarsquozirin terbiye eğitim ve genel caydırıcılık amacı guumlttuumlğuumlnuuml ifade eder Ne var
ki buumltuumln bunlar akıl hastalarında gerccedilekleşmediğinden ceza ile ibret almaları
uslandırılmaları soumlz konusu olmadığından ceza sadece eziyet olur Ancak şefkatle
iyileşebilecek olan bir hastaya da boumlyle bir muamelede bulunmak da insaniyet ile
oumlrtuumlşmez95 Ibn Kudame ise ccedilocuk ve akıl hastasının ebevynleri tarafından ahlakının
duumlzelmesi iccedilin doumlvuumllmelerinin iyi olabileceğini ifade etmektedir96
Peki akıl hastalığını ceza ehliyetini duumlşuumlren bir sebep olarak goumlren fukaha ve
muhakemeyi yuumlruumlten kadı succedilluda hastalığın varlığına ndash veya akıl hastalığı iddiasının
doğruluğuna- nasıl karar vermektedir Nesefi aklın varlığının anlaşılması hususunda
ancak accedilıkccedila muumlşahade edilebilir şeylere bakılarak karar verilebileceğini soumlyler Bu da
kişinin duumlnya ve ahireti iccedilin en iyi olanı seccedilmesi bir işi yaptığında veya terkettiğinde
sonucunun ne olacağını kestirmesiyle muumlmkuumlnduumlr Eğer kişi bir istikamet uumlzereyse aklı
mutedildir suumlrekli değişiyorsa aklı eksiktir97 Aynı şekilde Serahsicirc de aklın eksikliğinin
o kişiyi sınamak ve tecruumlbe etmek ile bilinebileceğini dile getirir98 Muhammed Naicircm
Yacircsin de Muumlsluumlman ulemanın koyduğu oumllccediluumltuumln failin succedil esnasındaki ve succedil
oumlncesindeki eylemlerinde akli durumuna işaret eden verilere bakmak olduğunu
hastalığın sebebi koumlkeni gibi ayrıntılara bakılmadığını ifade eder Yasin guumlnuumlmuumlzde
aynı oumllccediluumltlerin geccedilerli olduğunu hakimin succedillunun akli durumuna dair verileri aile
arkadaş ve yakın ccedilevresinde kapsamlı bir soruşturma yaparak toplaması gerektiğini
ifade eder Modern psikiyatrinin verilerini kullanmak hususunda ise muumlellif tedbirli
davranmaktadır Yasinrsquoe goumlre oumlncelikle soumlz konusu hastalığın fizyolojik kaynaklı
92 Bkz Esra Yakut ldquoTanzimat Doumlnemirsquone Kadar Osmanlı Hukukursquonda Taziri Gerektiren Succedillar ve
Cezalarırdquo Tuumlrk Hukuk TarihiAraştırmaları sy2 (2006) 25-40 93 Kacircsacircnicirc Bedacircilsquo 7 67 94 Abdullah Ccedilolak İslam Ceza Hukuku (Ccedilorum Kitap Duumlnyası 2018) 140 95 Ebucirc Zehra el-Cericircme 334 96 İbn Kudacircme Muğnicirc 9 68 97 Nesefi Keşfursquol-esracircr 2 467 98 Serahsicirc Mebsucirct 2 332
27
olması gerekir Daha sonra hastalığa ilişkin veriler -guumlvenilir ve uzmanların uumlzerinde
ittifak etmiş olduğu veriler olmaları şartıyla- adaletin gerccedilekleştirilmesinde bir vesile
olarak şu durumlarda kullanılabilir
1 Succedilluya dair beyanatlar yetersiz veya ccedilelişkili olursa
2 Succedillunun akli durumundaki değişiklik darbe almak gibi ani goumlzlemlenmesi muumlmkuumln
olmayan bir durumdan kaynaklanıyorsa
3 Şahitlerin beyanlarının değerlendirilmesi esnasında99
Bu araştırmada psikiyatri biliminin verilerinden istifadeyle belli hastalıkları ele
almadan oumlnce ifade edilmesi gereken oumlnemli bir konu da modern psikiyatri verileri ile
fıkıh arasındaki alışverişin sınırının tayin edilmesinin gerekliliğidir Muhammed Yacircsicircn
gibi bu konuda araştırma yapan muumlellifler kaccedilınılmaz olarak modern psikiyatrinin
sunduğu bilgileri kullanmak durumunda kalsalar da fıkhi ldquohastalıkrdquo oumllccediluumltuumlnuumln
farklılığına dikkat ccedilekmektedirler100 Cuumlnucircn kavramından ldquodaha kapsamlı olduğunurdquo
ifade ederek Yacircsin gibi isimlendirmedeki akıl hastaığı - ruh hastalığı ayrımını yapsın
veya yapmasın buumltuumln yazarlar hastalıkta temel oumllccediluumltuumln aklın lazımı olan ldquo idrakinrdquo
yokluğu olduğunu vurgulamaktadır101 İdrake herhangi bir tesiri olmayan
hastalıkbozukluk adını almış durumun tesirinde işlenen fiil de dolayısıyla fıkıh
accedilısından succedil olmaktan ccedilıkmayacaktır Oumlrneğin ldquocinsiyet disforisi (cinsel kimlik
bozukluğu) gibi modern psikiyatrinin hastalık kabul ettiği bir durumun tesiri altında
işlenen cinsel sapkınlıklar fıkhen cezayı gerektirecektir102
Burada zikredilmesi gereken oumlnemli bir kavram da ldquoiraderdquodir Bir şeyi istemek ve
seccedilmek anlamına gelen103 irade kavramı klasik literatuumlrde esas olarak ehliyeti ortadan
kaldıran sebepler arasında ikrah başlığı altında karşımıza ccedilıkmaktadır İkrah kişinin
kendisi dışında harici bir kuvveti temsil etmekte ve bu kuvvetin yaptırım guumlcuumlne goumlre
kişinin iradesine tesiri değerlendirilmektedir Modern hukukta ceza ehliyetinden daha
kapsamlı bir kavram olan ceza sorumluluğunda incelenen iradeye burada değinilme
nedeni buguumln akıl ve ruh hastalıkları zihinsel bozuklukluklar iccedilerisinde ele alınıyor
99 Muhammed NaicircmYacircsicircn ldquoEserrsquol-emracircdirsquor-rucirchiyyeti versquol-akliyyeti alacircrsquol- mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacircicircrdquo 43-47 100 Hucirclucircd binti Abdurrahman el- Muheyyiz ldquoAhkacircmursquol-mericircdirsquon-nefsiyyeti firsquol-fıkhirsquol-İslamicircrdquo (Doktora
Tezi Cacircmiatu İmam Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc h1432) 525 101 Ucircdeh Teşricircursquol-cinacirci 587 Behnesicirc el-Mesrsquoucircliyetirsquol-cinaicirc 218 Ebucirc Zehra el-Cericircme 327 Hucirclucircd binti
Abdurrahman ldquoAhkacircmursquol-mericircdirsquon-nefsiyyeti firsquol-fıkhirsquol-İslamicircrdquo 526 102 Ccedilalma duumlrtuumlsuumlne karşı koyamamakla karakterize Kleptomani hastalığı (ccedilalma hastalığı) da benzer bir
oumlrnek teşkil eder Bkz Emel Yılmaz ldquoİslam Ceza Hukukuna Goumlre Kleptomanide Ceza Ehliyeti Ve
Hırsızlık Fiilinin Sonuccedillarırdquo Bilimname 1 sy 37 (2019) 535-557 103 Yasin 56
28
olmasındandır Klasik fıkıh yaklaşımı itibariyle iradenin olması iccedilin akıl zorunluyken
aklın tek başına varlığı iradeyi zorunlu kılmamaktadır Dolayısıyla akıl hastalığının
soumlzkonusu olduğu yerde kişinin iradesi zaten yok demektir İradenin ortadan kalktığı
durumlar ise kişinin kendisi dışında guumlccediller olduğundan ldquoaklın varlığındardquo iradeyi
tamamen veya kısmen ortadan kaldıran ldquodacirchilirdquo bir kuvvete kapı aralanmamaktadır
Hatta Pezdevirsquonin cin ccedilarpması nedeniyle akli dengesi bozulanlarda sorumluluğun
devam ettiğiyle ilgili ifadesini burada hatırlanabilir Oysa TCKrsquonın mezkucircr
maddelerinde olduğu gibi bir akıl veya ruh hastalığı ldquoyoumlnlendirme yeteneğinirdquo (yani
iradeyi) hukuken kabul edilir derecede etkileyebilmektedir Kleptomani piromani gibi
modern hastalıkların varlığı iddialarıyla temyiz mahkemelerine başvurulabilmekte104 ve
cezalar duumlşebilmektedir105
104 http webbaltaciavtrakil-hastaliği-ile-ilgili-yargitay-kararları (1862019) 105 http webmemurlarnet (22072019)
29
BOumlLUumlM 2 AKIL VE RUH HASTALIKLARI
21 Tarihccedile
Akıl ve ruh hastalıkları zamana ve mekana goumlre değişen telakkilerle de olsa ccedilok eski
zamanlardan beri insanların malumu olmuştur Tarih oumlncesi devirlerde bu hastalıklara
yakalanan insanlar kafataslarına delik accedilmak suretiyle tedavi edilmeye ccedilalışılmıştır
Boumlylece hastalığa sebep olduğu duumlşuumlnuumllen koumltuuml ruhlar gibi doğa uumlstuuml varlıkların
ccedilıkacağına ve hastanın iyileşeceğine inanılmıştır106
Avruparsquoda XIX yuumlzyıla kadar akıl hastaları insani sayılamayacak ccedilok farklı
muamelelere maruz kalıyorlardı Almanyarsquoda olduğu gibi deliler kentlerin dışına
atılıyor kovalanıyor hac kafilelerine tuumlccarlara emanet ediliyor ccediloğu zaman da
gemilere bindirilerek kendi meccedilhullerine doğru yola ccedilıkarılıyorlardı Şehir dışına
suumlruumllmeyenlerse kapatılıyor barınma ve bakım uumlcretleri kent buumltccedilesinden karşılansa da
tedavi goumlrmeksizin sadece hapse atılıyorlardı107 Tedavisi muumlmkuumln ruhsal hastalık
belirtisi goumlsterenler ateşe atılarak ve işkence edilerek ruhları kurtarılmaya ccedilalışılıyordu
Orta Ccedilağ Avrupasında Hırıstiyan din adamları ruh hastalarının izlenmesi
yakalanabilmesi ve cezalandırılabilmesi iccedilin kitaplar yazıyorlardı 1486rsquoda yayınlanan
ldquoŞeytanın Ccedilekicirdquo (Malleus Maleficarum) adlı kitap bir yetki belgesi olarak iş
goumlruumlyordu108
Tuumlrk toplumunda cinlerin neden olduğu duumlşuumlnuumllen buumlyuumlk olasılıkla psikiyatrik
rahatsızlıkları Yusuf Has Hacibrsquoin ldquoefsuncurdquo olarak bahsettiği kişiler tedavi etmeye
ccedilalışıyorlardı109 Kırgız Hun Goumlktuumlrk ve Uygur doumlnemlerinde bu hastalara muumlzikle
tedavi metotları uygulanıyordu
İslam duumlnyasında mecnun şeyda divane meczub gibi farklı isimlerle anılan kimi
zaman velilikle bile ilşkilendirilen akıl ve ruh hastaları daha VIII asrın başından
itibaren kurulmaya başlanan tam teşekkuumllluuml hastanelerdeki oumlzel boumlluumlmlerde tedavi
goumlruumlyorlardı Semerkantlı Nizamicirc-i Aruzicircrsquonin eseri Ccedilehar Makale gibi akıl ve ruh
106 Hatunoğlu Aşkım ldquoTuumlrk İslam Hekimlerinin Psikoloji Biliminin Gelişimine Katkıları ve Psikolojik
hastalıklara Tedavi Youmlntemlerirdquo Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi sy 2 (2014) 256 107 Michael Foucault Deliliğin Tarihi ccedilev Mehmet Ali Kılccedilbay (Ankara İmge Kitabevi 2017) 32-36 108 Orhan Oumlztuumlrk ve Aylin Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları (Ankara Nobel Tıp Kitapevleri 2016)
3 109 Nil Sarı ve Burhan Akguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo Tuumlrkiyede Sık Karşılaşılan Psikiyatrik
Hastalıklar iccedilinde İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Etkinlikleri
Sempozyum Dizisi 62 2008) 3
30
hastalarının tedavilerinin anlatıldığı bazı risalelerde Racirczi ve İbn Sinarsquoya atfedilen şok ve
telkin tedavilerine oumlrnek teşkil edecek hikayeler bulunmaktadır110 Selccediluklu ve Osmanlı
doumlneminde hekimler psikolojik hastalıkların tedavisinde ilaccedil tedavisi ve perhizin yanı
sıra musiki kuş sesi ve su sesinden de istifade ederlerdi Hastalara kuş eti yedirilir
ccediliccedilek manzaraları seyrettirilir Kurrsquoan okunur ve el sanatlarıyla meşgul edilirlerdi
Hastanelerde ccediliccedilek yetiştirilir bunların hem guumlzelliğinden hem kokusundan istifade
edilirdi (oumlzellike lale suumlmbuumll reyhan karanfil deveboynu yasemin nesrin gibi)111 13
yuumlzyılda inşa edilen duumlnyanın ilk tıp fakuumlltesi olarak kabul edilen Kayseri Gevher
Nesibe Daruumlşşifası bu hastanelerden biriydi İccedilerisinde ruh hastalıkları koğuşu ve akıl
hastanesi bulunan şifahanede hastalar musiki ile tedavi goumlruumlyorlardı112
Hipokrat Galen gibi antik doumlnem hekimlerinin eserlerinden etkilenen İbn Sina Racirczi
gibi Tuumlrk hekimleri beden ve akıl hastalıklarının bedendeki unsurların (ahlacirct-ı erbaalsquo
denilen sarı safra kara safra kan ve balgam) dengesizliğinden kaynaklandığına
inanıyordu113 Oumlrneğin macircl-i huumllya olarak bilinen melankoli kara safra kaynaklı bir
hastalık olarak duumlşuumlnuumlluumlyordu Sevdacirc ldquoruh-i nefsanirdquoyi bozduğundan organik bozukluk
psişik belirtilere neden oluyordu114 Ancak sebepler bununla sınırlandırılmayıp
hastalığın kuruntu aşırı duumlşuumlnme gibi psikolojik nedenlerden beyindeki bir
bozukluktan veya yanlış beslenmeden olabileceği de kabul ediliyordu115
XV ve XVII yuumlzyıllara ait Tuumlrkccedile tıp yazmalarında akıl ve sinir hastalıkları bedensel
hastalıklardan ayrılmadan baş hastalıkları tasnifi iccedilinde yer almaktadır Hastalıkların
maddi unsura bağlanması devam etmiş benzer belirti goumlsterenler aynı başlık altında
muumltalaa edilmiştir ldquoEnvacirc-ı divaneliklerrdquo başlığı altında ortak oumlzellikleri saldırganlık
olan mania dauumlrsquol-kelb subara ve kutrub hastalıklarına yer verilirken ccedileşitli hastalık
belirtileri de hastalık olarak ele alınmıştır Aşırı uyku (hipersomnia nevm-i muumlfrit)
birdenbire donakalma (katatoni veya katalepsi ahze) kişinin ccedilok kuumlccediluumlk bir ccedilocuk veya
yaşlı bir insan gibi davranması anlamında zeka geriliği (eblehlik gaflet) ve melankoliye
neden olabilecek ldquoaşkrdquo bunlardan birkaccedilıdır
110 Sarı ve Akguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 4 111 Hatunoğlu ldquoTuumlrk İslam Hekimlerinin Psikoloji Biliminin Gelişimine Katkıları ve Psikolojik
hastalıklara Tedavi Youmlntemlerirdquo 256 112 http webdeontolojihacettepeedutr (04082019) 113 Sarı ve Akguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 4 114 Sarı veAkguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 10 115 Peter E Pormann ldquoTıprdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c 41 (İstanbul TDV Yayınları
2012) 101-111
31
Hastanelerin yanı sıra Anadolursquoda bulunan tekke ve ocaklar da ruh ve sinir
hastalıklarının tedavisinde hizmet veriyordu Hastalar tekkelerin kendi tekniklerine goumlre
kimi zaman tuumlrbede yalnız başına yatırılıyor kimi zaman saldırgan olanlar suumlkunete
kavuşuncaya kadar direğe bağlanıyor ve muumlshil şerbeti verilerek iyice takati azaltılarak
okuma suretiyle telkinle tedavi ediliyordu 116
XVII yuumlzyılın sonlarına doğru Fransarsquoda ldquoruh hastalarını zincirden kurtaran hekimrdquo
olarak maruf Pine ile akıl ve ruh hastalarının tedavisinde insancıl bir akım baş goumlsterdi
Bu akımın diğer Avrupa uumllkelerine ve ABDrsquoye de yayılmasının ardından XIX
yuumlzyılın başından itibaren modern psikiyatri inşa edilmeye başlandı ve XX yuumlzyılda
psikiyatri hızla gelişti Bu gelişmelerden biri de akıl ve ruh hastalıklarının tanımlanması
ve sınıflandırılmasında ortak bir dilin oluşmasını sağlayan DSM ve ICD tanı ve
sınıflandırma kitaplarının yayınlanması olmuştur DSM (Diagnostic and Statistical
Manual of Mental Disorders Ruhsal Bozuklukların Tanı ve Sınıflandırma El Kitabı)
APA (American Psychological Association Amerikan Psikoloji Derneği) tarafından
yayınlanmakta olup en son beşinci suumlruumlmuuml yayınlanmıştır Buguumln enduumlstri siyaset ve
hukuk gibi alanlarda da merkezi etkiye sahiptir117 ICD (International Classification of
Diseases Hastlıkların Uluslararası Sınıflandırılması) ise Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuuml
tarafından yayınlanmaktadır Tuumlrkiyersquode uygulamada hastalıkların sınıflandırılmasında
ve kodlanmasında uluslararsı dizgeye uymak gerekmektedir DSOuml ile yapılmış ve
devletleri bağlayıcı anlaşmalara goumlre hastane kayıtlarında ICD dizgesine uymak
zorunludur118 ICDrsquonin son suumlruumlmuuml ICD-10 dur Tezimizde ulaşabildiğimiz kaynakların
hemen hemen hepsinde tercih edilmiş olması nedeniyle DSM tanı oumllccediluumltleri
kullanılacaktır DSM-Vrsquoin tezimize kaynaklık eden araştırmaların yenilenmesi iccedilin
yakın sayılabilecek bir tarihde yayınlanmış olması (2013) nedeniyle de DSM-IV
ağırlıklı olacaktır
22 Akıl ve Ruh Hastalığının Tanımı
Akıl ve ruh hastalıklarına dair DSM ve ICD merkezli bir tanım vermeden oumlnce buguumln
psikiyatri ve psikolojide bir terim kargaşasının varlığına ve akıl ruh gibi kavramların
metafiziksel soyutlanmayla beraber anlamsal değişimlere uğramış oduğuna dikkat
116 Sarı veAkguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 10-13 117 Atbaşoğlu EC Guumlloumlksuumlz Sinan ldquoBilim Psikiyatri ve DSMrsquolerrdquo Tuumlrk Psikiyatri Dergisi 24 sy3
(2013) 203 118 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 175
32
ccedilekmemiz gerekir Oumlrneğin ldquoRuh Sağlığı ve Bozukluklarırdquo adlı eserlerinde Oumlztuumlrk ve
Uluşahin ldquomentalrdquo ve ldquopsikolojikrdquordquoakılrdquo ve ldquoruhrdquo kelimelerinin anlamlarını ayırt
etmenin zor olduğunu ifade ediyor Ayrıca akıl soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağdaş psikolojide
kullanılmadığını belirtirken ldquoruhrdquo soumlzcuumlğuumlnuumln kullanımında da sinir sisteminin işlevleri
dışında soyut eski bilim dışı bir anlama goumlnderme yapılamayacağını ifade etmek
ihtiyacını hissediyor119 Bunlara ek olarak buguumln psikiyatri ve psikoloji sahasında genel
olarak ldquohastalıkrdquo (illness المرض ) kelimesi yerine - oumlzellikle bu kelimenin olumsuz
psikolojik etkilerinden kaccedilınmak maksadıyla- ldquobozuklukrdquo (disorder الإضطرابات)
kelimesi tercih ediliyor120 Bu tezde hem muasır fıkıh litaratuumlruumlnde hem Tuumlrk hukuk
literatuumlruumlnde yerleşmiş olması ve halen mevcudiyetini koruması nedeniyle akıl ve ruh
hastalıkları ifadesi tercih edilmiştir
Modern psikiyatri ve psikoloji uzmanları akıl ve ruh hastalıklarına (psikopatolojiye)
dair kabule şayan bir tanım yapmayı guumlccedil bulmuşlardır121 DSM-IV şoumlyle bir accedilıklama
yapmaktadır ldquoBu el kitabı her ne kadar zihinsel bozuklukların bir tasnifini yapsa da
itiraf etmek gerekir ki hiccedilbir tanım ldquozihinsel bozukuluklarrdquo kavramının tam sınırlarını
belirleyemeyecektir Zihinsel bozukluk kavramı tıp ve diğer bilim kavramları gibi
buumltuumln durumları iccedileren tutarlı kullanışlı bir tanımdan yoksundurrdquo122 DSM-5rsquoe goumlre
akıl hastalığı (zihinsel bozukluk) ldquozihinsel faaliyetin altında yatan psikolojik biyolojik
veya gelişimsel aşamalardan birindeki işlev bozukluğunu yansıtan bireyin bilişsel
faaliyetlerinde duygusal duumlzeninde veya davranışlarında klinik olarak belirgin
rahatsızlıklarla karakterize olan bir sendromdurrdquo123 Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuuml akıl
hastalıkları iccedilin ldquoakıl hastalıkları farklı semptomlara sahip oldukccedila kapsamlı sorunları
iccedilermektedir Bununla beraber bu hasatalıklar genellikle birtakım anormal duumlşuumlncelerin
duyguların davranışların ve başkalarıyla ilişkilerde anormalliklerin birleşimi ile
karakterize edilmektedirrdquo 124accedilıklamasını yapmaktadır
Akıl ve ruh hastalığının ne olduğu etrafındaki tartışmalardan dolayı olsa gerek
psikiyatri ile ilgili kitaplar genel olarak incelendiğinde akıl ve ruh hastalığından ziyade
akıl ve ruh sağlığının tanımlanmış olduğu goumlruumllmektedir Akıl ve ruh sağlığı genel
olarak bireyin kendisi ve ccedilevresiyle uyumlu ve dengeli bir ilişki iccedilerisinde olması olarak 119 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 13 120 Yacircsicircn ldquoEserursquol-emracircdinrsquonefsiyyeti versquol-akliyyeti alacircrsquol- mesrsquoucircliyyetirsquol-cinaicircrdquo 17 121 Adrian Rain The Psychopathology of Crime ( London Academic Press Inc 1993) 3 122 Dan J Stein vd ldquoWhat is a Mental Psychiatric Disorder From DSM-IV to DSM-Vrdquo Psychological
Medicine 40 sy 11 (2010) 1759-1765 (doi 10 1017S0033291709992261) 123 http webpsychologytodaycom (0207 2019) 124 http webwhoint (0207 2019)
33
tanımlanırken aksi ise ruh hastalığına işaret etmektedir Psikolojik rahatsızlık yaşayan
kişiler duygu duumlşuumlnce ve davranışlarında suumlreklilik arz eden tutarsızlıklar aşırılıklar
uygunsuzluklar ve yetersizlikler sergilemektedirler Oumlyle ki neticede kişinin guumlnluumlk
ritmik hayatı ve sosyal ilişkileri bozulmaktadır125 Yukarıdaki satırların da işaret ettiği
gibi bir insana ruhsal hastalık teşhisinin konulabilmesi iccedilin kişide hastalıkla ilgili bazı
şartlar aranmaktadır Bunlar Belirtilerin belirli oran ve suumlrede var olması kişiyi ya da
ccedilevresini rahatsız etmesi ve kendini ya da ccedilevresini ccedilare arayışına suumlruumlklemesidir
Belirli bir suumlredir mevcut olan bir grup belirtinin kişinin guumlnluumlk işlevselliğini bozması
uumlzerine ruhsal hastalık tanısı konur
Birccedilok ruhsal hastalık ilaccedil ya da psikolojik tedavi yardımıyla kolayca
duumlzelebilmektedir Ancak bazı ruhsal hastalıklar nispeten her ne kadar az goumlruumllseler de
ccedilok daha zor duumlzelebilmektedir Bu hastalıklara yakalanmış olan bireyler bireysel
guumlccedilluumlkler yaşamakta ccedilevrelerine ve topluma da oldukccedila fazla sıkıntı yaşatabilmektedir
Akıl hastalarının oumlzellikle de paranoyak semptomlar goumlsteriyorlarsa normal insanlara
goumlre daha fazla şiddet eğiliminde olduklarını goumlsteren deliller vardır126
Tezimizde dikkate aldığımız DSM-4rsquouumln tasnifine goumlre akıl ve ruh hastalıklarının veya
modern tabirle zihinsel bozuklukların tasnifi genel olarak şoumlyledir
1 Genellikle ilk kez bebeklik ccedilocukluk ya da ergenlik doumlneminde tanısı konan
bozukluklar Oumlrneğin Ağır mental retardasyon dikkat eksikliği ve yıkıcı davranış
bozuklukları
2 Delirium demans amnestik ve diğer bilişsel bozukluklar
3 Genel tıbbi bir duruma bağlı mental bozukluklar
4 Madde kulanımına bağlı bozukluklar
5 Şizofreni ve diğer psikotik bozukluklar
6 Duygudurum bozuklukları
Depresif ve bipolar bozukluklar bunlardandır
7 Anksiyete bozuklukları
8 Somatoform bozukluklar
9 Yapay bozukluklar
10 Dissosiatif bozukluklar
125 Ruh Sağlığı Kavramı ve Psikolojik Bozukluklar http webaydinpoltr (22042019) 126 Eric Silver ve Brent Teasdale ldquoMental Disorder and Violence An examination of Stressful Life
Events and Impaired Social Supportrdquo Social Problems sy 52 (2005) 62-78 Sheilagh Hodgins ldquoMental
Disorder Intellectual Deficiancy and Crimerdquo Archieves of Gen Psychiatry sy 49 (1992) 476-483
34
11 Cinsel bozukluklar ve cinsel kimlik bozuklukları
12 Yeme bozuklukları
13 Uyku bozuklukları
14 Başka yerde sınıflandırılmamış olan duumlrtuuml kontrol bozuklukları
15 Kişilik bozuklukları
16 Uyum bozuklukları
Bu tezde mezkur hastalık (bozukluk) grubu iccedilerisinden adli psikiyatri kaynaklarına goumlz
atıldığında şiddet ve succedil ile olan bağlantısı oumlne ccedilıkan şizofreniye ve duygudurum
bozukluklarından majoumlr depresyon ve bipolar bozukluğa yer verilecektir
23 Şizofreni
Şizofreni hastalığı yukarıda bahsedilen nadir fakat zor psikolojik hastalıklardan biridir
Geccedilen yuumlzyıldan beri psikiyatristleri en ccedilok uğraştıran bu karmaşık hastalığın ccedileşitli
youmlnleri hala accedilıklanamamıştır127 Genellikle belirgin halluumlsinasyonlar veya sanrılarla
(hezayanlarla) ilerleyen bilişsel duygusal veya fonksiyonel bozukluklarla değişkenlik
goumlsteren kronik genellikle tekrar eden bir hastalıktır Bireyin oumlzbakım becerilerindeki
sorunlarla beraber gerccedilekle gerccedilek olmayanı ayırt edebilme yetisinde zorluklara neden
olur128
Hiccedilbir sınır tanımayan bu hastalık her yerde her ırktan her sınıftan insanda cinsiyet
ayrımı yapmaksızın eğitim ve din farkı goumlzetmeksizin ortaya ccedilıkabilir129 Bununla
beraber hastalığın sosyo-ekonomik youmlnden duumlşuumlk veya duumlzensiz kesimlerde daha ccedilok
goumlruumllduumlğuumlne dair veriler bulunmaktadır Ne var ki gelişmiş uumllkelerde hastalığın
seyiroumlzellikleri daha ciddi olmaktadır ve bu uumllkelerde de yine kent merkezlerinde
goumlruumllme oranı kırsal kesimlere goumlre 2-4 kat artrmaktadır130
Şizofreninin sıklığına dair yapılan ccedilalışmalar duumlnya nuumlfusunun 1rsquoinden daha azının
bu hastalıktan etkilendiğini goumlstermektedir131 Yani her yuumlz insandan birinde yaşamının
bir doumlneminde şizofreni gelişir132 Bu hastalık Amerikarsquoda yetişkin nuumlfusun 02 ndash
2rsquosini yani 45 milyon insanı etkilemekte ve ruh sağlığı hastanelerinde bulunan
127 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 189 128 Ruhi Yavuz ldquoŞizofrenirdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklarrdquo iccedilinde edMuumlfti Uğur
vd (İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Tıp Eğitimi Etkinlikleri
Sempozyum Dizisi 2008) 49 129 Yıldız Şizofreni 7 Ertuğrul Koumlroğlu Şizofreni (Ankara Hekimler Yayın Birliği 2016) 16 130 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozuklukları190 131 Yavuz ldquo Şizofrenirdquo 50 132 Koumlroğlu Şizofreni 16 Yıldız Şizofreni 7
35
hastaların yaklaşık 30rsquounu oluşturmaktadır Hastalığın sıklığının ve yaygınlığının
erkekler ve kadınlar arasında eşit olduğu bazı kaynaklarda belirtilse de133 erkek ve kadın
arasında farklılık goumlsterir Son yıllarda yapılan ccedilalışmalarda erkeklerde kadınlara
nispeten 09- 24 oranında daha sık goumlruumllduumlğuuml ve daha erken yaşta ortaya ccedilıkıp daha
zor tedavi edildiği tespit edilmiştir 134
Şizofreni daha ccedilok ergenlik yıllarının sonlarında ve genccedil erişkinlik doumlneminde başlar
En sık başlama yaşı olarak kaynaklarda 16-30135 18-45136 ve erkeklerde 15-25
kadınlarda 25- 35137 aralıkları verilmektedir
Şizofrenlerin yaklaşık yarısı hayatlarında en az bir kere intihar girişiminde bulunurken
12-13rsquouuml hayatlarına bu şekilde son vermektedir Bu hastaların 75rsquoinden fazlası
sigara 30-50rsquosi alkol ve 5-10rsquou da esrar kulanmaktadır Evsizlerin 13 ndash 23rsquouuml de
şizofrendir138 Hastalık bu tanıyı almış olan kişileri ve ailelerini oumlnemli oumllccediluumlde etkiler ve
yeterince tedavi edilmediğinde topluma insanlığa maliyeti ccedilok yuumlksek olur Şizofreni
beynin fiziksel yapısında ve fonksiyonunda ortaya ccedilıkan bir sorundur ve bu hastalıkta
duyarlılık ve yatkınlığın roluuml diğer ruhsal hastalıklara goumlre daha belirgindir139
231 Tarihccedile
Mısır papiruumlslerinde eskiccedilağ Sanskrit yazılarında Ccedilin tıp metinlerinde şizofreniye
rastlanmakta140 ve Hipokrat okuluna bağlı Yunan hekimlerin yazılarında şizofrenik
tuumlrde belirtiler goumlsteren hastalıkların tanımlandığı bilinmektedir Orta Ccedilağ Avruparsquosında
da korku uyandıran ve şeytana tutulduğu duumlşuumlnuumllen insanların oumlnemli bir kısmı da
kuşkusuz şizofreni hastalarıydı 17 yuumlzyılda Avrupalı hekimlerden bazısının bu
hastalığı az ccedilok tanıdıklarını goumlsteren yazılar vardır141 Uumllkemizde Kapadokya youmlresinde
yaşamış Areteus ve İS II yuumlzyılda yaşamış Soranus şizofrenik tepkilerden bazılarını
133 Rod Plotnik ve Haig Kouyoumdjian Psikolojirsquoye Giriş ccedilev Tamer Geniş (İstanbul Kaknuumls Yayınları
2007) 538 134 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı 190 Yavuz ldquoŞizofrenirdquo 53 135 Koumlroğlu Şizofreni 16 136 Alp Uumlccedilok ldquoŞizofreni ve Benzeri Psikozlarrdquo Ruhsal Hastalıklar iccedilinde ed Nevzat Yuumlksel (Ankara
Nobel Tıp Kitapevleri 2006) 8 130 137 Salih Yaşar Oumlzden Adli Psikiyatri (İstanbul Nobel Akademik Kitapccedilılık 2015) 121 138 Oumlzden Adli Psikiyatri 122 139 Yıldız Şizofreni 21 140 Edward HTaylor Assesing Diagnosing and Treting Serious Mental Disorders A Biological
Approach (Oxford Oxford University Press 2014) 109 141 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 189
36
guumlnuumlmuumlze oldukccedila yakın bir şekilde tanımlamıştır142 Alman ruh hekimi Emil Kraepelin
bu hastalığı erken yaşlarda başlayan varsanı (halluumlsinasyon) ve sanrılarla giden
suumlreğen olan ve bilişsel yıkıma yol accedilan erken bunama (dementia praecox) olarak
tanımlamıştır İsviccedilreli ruh hekimi Eugen Bleuler ise bu hastalıkta zihinsel işlevlerdeki
yarılmanın ya da boumlluumlnmenin oumlnemli olduğunu vurgulamış erken başlamanın veya
bunama ile sonuccedillanmanın zorunlu olmadığını soumlylemiştir 1911rsquode hastalığa
Yunancarsquoda yarılmış akıl anlamına gelen schizo-phrenia adını vermiştir143 1937rsquode ise
Alman ruh hekimi Kurt Schneider bu hastalık iccedilin tipik olabilecek belirtileri
tanımlamıştır144
Guumlnuumlmuumlzde uzmanlar bu hastalık iccedilin aynı tanı oumllccediluumltlerini kullanarak teşhis
koymaktadır Aslında şizofreninin kendine oumlzguuml bir belirtisi olmayıp ancak belirtiler
kuumlmesinin bir doumlnemde bireyin yaşamına olan etkisi goumlz oumlnuumlne alınarak tanı konur
Buguumln ruhsal hastalıkların tanımlanmasında kullanılan iki tanı dizgesi DSM-5 ve ICD-
10 de şizofreni tanısı goumlzleme ve hasta oumlykuumlsuumlne dayanmaktadır Şizofreni iccedilin kesin
labaratuar incelemesi sonucu elde edilen bir bulgu ya da fizik muayene bulgusu
olmadığı iccedilin tanı koymak goumlruumlşmeye davranışların incelenmesine ve ruhsal bulgulara
dayanmak zorundadır145
DSM-5rsquoe goumlre şizofreni tanı oumllccediluumltleri şunlardır
Aşağıdaki belirtilerden en az ikisi en az bir ay suumlreyle hastada bulunuyor olmalıdır
(tedavi edilmişse bu suumlre daha kısa olabilir )
Sanrılar (Duumlşuumlnce bozuklukları )
Varsanılar (Algı bozulmaları )
Dağınık duumlşuumlnceler (dağınık ccedilağrışımlar konu dışı sapmalar tutarsız duumlşuumlnce
yapısı)
Hareket ve davranışlarda uygunsuzuk (dağınık ya da donakalımsal hareketler
davranış bozulması)
Duygulanımda donuklaşma duumlşuumlncede yoksullaşma irade azalması
Kişinin işinde toplumsal ilişkilerinde ve oumlzbakımında oumlnceki duumlzeye goumlre bir gerileme
yıkım goumlruumllmelidir
142 Engin Geccediltan PsikodinamikPsikiyatri ve Normal dışı Davranışlar (İstanbul Remzi Kitabevi 2000)
121 143 Yunancarsquoda schizis boumlluumlnme parccedilalanma phren zihin anlamına gelmektedir Arapccedila kaynaklarda
şizofreni الفصام olarak karşımıza ccedilıkmaktadır 144 Bkz Marc-Louis Bourgeois Şizofreni (Ankara Dost 2016) 13-39 145 Yıldız Şizofreni 27
37
Bozukluk oumlncuuml veya kalıntı belirtileri de kapsayabilmekle beraber en az altı aydır
suumlruumlyor olmalıdır
Belirtiler başka bir beyin bozukluğundan alkol madde ve ilaccedil kullanımından başka
ruhsal bozukluklardan kaynaklanıyor olmamalıdır146
Bu oumllccediluumltler karşılanıyorsa kişinin tanısı şizofreni olarak belirlenebilir Belirtiler her
zaman tam olarak şekillenmemiş olabileceği gibi aralarında da sinsi dalgalı geccedilişler
goumlruumllebilir hastalık suumlresince suumlrekli goumlruumllmeyebilirler Her hasta tuumlm belirtileri her
zaman goumlstermez ve her hastanın belirtileri kendine oumlzguuml olabilir Yukarıdaki belirtilere
ek olarak hastalığa eşlik eden başka belirtiler de olabilir Şizofreni teşhisi konmuş
bireylerin genel oumlzelliği hem bireysel bakımlarında hem toplumsal işlevsellik
alanlarında ccedilalışma okuma ve ebeveyn sorumluluklarında birtakım sorunlar yaşıyor
olmalarıdır Ayrıca ccediloğunun iccedilgoumlruumlsuuml yoktur yani hasta olduklarını kabul etmezler147
Şizofreni beynin bir gelişim bozukluğu olarak kabul edilir fakat bu bozukluğun hastalık
olarak ortaya ccedilıkmasında biyolojik psikolojik ve sosyolojik farklı etkenlerin rol aldığı
da var sayılmaktadır148 Hastalığın sebebi tam olarak bilinmemekle beraber nedenine
dair farklı tezler mevcuttur Genetik olup olmadığı ile ilgili ccedilarpıcı sonuccedillar tek yumurta
ikizleri ile yapılan ccedilalışmalardan gelmektedir Bu ccedilalışmalara goumlre tek yumurta
ikizlerinde hastalığın goumlruumllme oranı 50rsquodir 1930rsquoda duumlnyaya gelen ve genlerinin
100rsquouumlnuuml paylaşan doumlrduumlz kız kardeşlerin doumlrduumlne de şizofreni teşhisi konması da
genetik mirasa ilginccedil bir oumlrnektir149 Anne ve babanın ikisinin de hasta olması
durumunda hastalık riski 35- 46 arasındadır Yakın akrabalarda hastalık olması
halinde normal nuumlfustakine nispeten hastalığın goumlruumllme oranı 7-10 kat artmaktadır150
Ccedilevresel faktoumlrler arasında hamilelik ve doğum komplikasyonları kan uyuşmazlığı
annenin madde kullanımı gibi faktoumlrlerin etkili olabildiği var sayımıyla beraber151
hastalığa yatkınlığı olan kişilerde stresli ccedilevresel etkenlerin şizofreni semptomlarının
gelişmesine katkıda bulunduğu tezi de bunlardan biridir Şizofreninin beyinde belli
alanların yapısal bozukluğu ile ilişkili olduğuna dair fizyolojik yaklaşımlar ve dopamin
artışının seratonin azlığının bu hastalığa neden olduğuyla ilgili noumlrokimyasal tezler de
146 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 203 147 Koumlroğlu Şizofreni 16 148 William Bobo ldquoThe Neurobiology of Schizophreniardquo Psychiatry iccedilinde edAllanTasman vd (West
Sussex Wiley 2008) 300 149 Plotnik ve Kouyoumdjian Psikolojirsquoye Giriş 539 150 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 216 151 Yavuz ldquoŞizofrenirdquo 50
38
burada zikredilmelidir152 Buguumln tespit edebildiğimiz kadarıyla hastalık
değerlendirilirken bio-psiko-sosyolojik yaklaşımla hareket edilerek mezkur
yaklaşımlardaki etkenlerin hepsinin etkileşim iccedilinde olabileceği goumlz oumlnuumlnde
bulundurulmaktadır
232 Belirtiler
Psikotik153 bir bozukluk olan şizofreniye yatkınlığı olan bireylerde şizofreni gelişmeden
oumlnce hastalığa işaret eden bazı belirtiler fark edilebilir Şizofreni hastalarının geccedilmişe
youmlnelik video kayıtları incelendiğinde bazılarının akranlarına goumlre daha zayıf duygusal
tepkiler goumlsterdikleri duygusal tepkilerinin kardeşlerinden farklı olduğu
toplumsallaşmaktan dayanışma birliktelik ve rekabete dayalı oyunlardan uzak
durdukları sıklıkla da hareket ve dikkat sorunları yaşadıkları saptanabilmektedir154
Kimi hastalarda başlangıccedil ccedilok yavaş ve sinsi olabilir Genellikle ilk belirtileri
depresyon guumlnluumlk aktivitelerden zevk alamama ve toplumdan uzaklaşmaktır Hasta
başlangıccedilta sıklıkla okuduğunda odaklanamamaya başlamak sayısal becerilerinin
duumlşmesi unutkanlaşmak ve mantıksal ilişkiler kurmakta guumlccedilluumlk ccedilekmek gibi zihinsel
işlev bozuklukları goumlsterir155 İccediline kapanık halde kendi duumlnyasında garip duumlşuumlnce ve
davranışlarla dolaşmaya başlar İlgi ve merakını kaybedebilir Aşırı dinsel uğraşlar
doğauumlstuuml guumlccedillere ilgi artışı aşırı oumlzdoyurum gibi takıntılı duumlşuumlnce ve davranışlarla
alttan alta hastalık suumlrecinin etkisine girmiş olabilir156 Hastaların aileleri bu tuumlr
sorunları ergenlik sorunları olarak goumlruumlp geccediliştirebilirler ya da ccedilocuklarının giderek
gerccedileklerden koptuğunu fark etmeyebilirler Uzmana başvurduklarında da bu yaşlarda
bu tuumlr davranışların normal olduğu soumlylenebilir ccediluumlnkuuml erken evrelerde tanı koymak
guumlccediltuumlr157 Aslında şizofreni sanrı ve taşkınlık gibi belirtileri ortaya ccedilıktığında başlıyor
gibi goumlruumlnse de başlangıcının ccedilok daha gerilere gittiği soumlylenebilir
Şizofeninin belirtileri hemen hemen her hastada bir veya birkaccedilı bulunan psikoz
belirtileri negatif belirtiler bilişsel bozukluklar duygudurum bozuklukları ile davranış
152 Salih Yaşar Oumlzden Adli Psikiyatri (Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2015) 122 153 Psikoz psikolojik veya başka nedenlerle gerccedileği değerlendirme yeteneğinin kaybolduğu durumları
tanımlamaktadır 154 Yıldız Şizofreni 30 155 Koumlroğlu Şizofreni 16 156 Yıldız Şizofreni 31 157 Koumlroğlu Şizofreni 17
39
bozuklukları şeklinde tasnif edilebilir158 Her hastada her belirti goumlruumllmediği gibi bir
hastada da bazıları oumlne ccedilıkabilir kimi zaman goumlruumlnuumlp kimi zaman ortadan kaybolabilir
Psikoz belirtilerine pozitif belirtiler de denmektedir Bunlar zihinsel fonksiyonlardaki
aksaklıklar nedeniyle oluşan normalin dışında fazlalık aşırılık ve saccedilmalık olarak
varsayılan halluumlsinasyonlar hezeyanlar katatonik belirtiler ve konuşma bozukluklarıdır
159 Hezeyanlar (sanrılar) kişinin iccedilinde yaşadığı kuumlltuumlruumln ve bağlı olduğu dinin
muumlntesiplerince paylaşılmayan yanlış inanışlardır Birccedilok tuumlruuml vardır Hastanın gizli
oumlrguumltlerin kendini izlediği birilerinin onu zehirlemek istediği gibi kuşkuculuk
hezeyanları veya oumlzel yeteneklerinin oumlzel becerilerinin olduğuna (oumlrn Mesih olduğuna
Tanrı olduğuna inanması) gibi sık goumlruumllen buumlyuumlkluumlk hezeyanlarıyla bir organının
ccediluumlruumlmuumlş olduğuna inandığı bedensel hezeyanlar ve eşe ya da sevgiliye şiddet
kullanımıyla sonuccedillanabilen kıskanccedillık hezeyanları bunlardan bazılarıdır160
Haluumlsinasyonlar (varsanılar) başkalarının tecruumlbe etmediği gerccedilek olmayan duyusal
algılardır yani kişi dışsal bir uyarı olmaksızın işitme goumlrme tatma koku alma ve
dokunma duyu alanlarında varlıklar algılar Şizofreni tanısı almış kişilerin doumlrtte uumlccediluumlnde
işitme doumlrtte birinde goumlrme halluumlsinasyonları olur İşitme varsanıları ldquokendini asrdquo
ldquoMurat korkağın tekirdquo gibi genelde olumsuz sesler olabilir Bedenine elektrik verildiği
kolunun bacağının kesildiği veya goumlruumllmeyen yaratıkların kendisiyle cinsel ilişkiye
girdiği gibi şeyler dokunma varsanısına oumlrnek verilebilir Dışarıdan bakıldığında kişinin
kendi başına guumlluumlyor konuşuyor olması işitme halluumlsinasyonun goumlstergesidir Hastalar
halluumlsinasyonları ccediloğunlukla gerccedilek kabul eder ve ona goumlre davranır161 Bu
halluumlsinasyonlar ciddi şiddet eylemlerine neden olabilir Oumlrneğin terapi esnasında genccedil
bir hasta terapistini aniden yumruklamaya başlamış ve terapist yere duumlştuumlğuumlnde de ccedilok
ciddi bir şekilde kaburgalarını tekmelemiştir Hastayla yapılan muumllakat sonrasında
hastanın terapistin şeytana doumlnuumlştuumlğuumlnuuml goumlrduumlğuuml anlaşılmıştır162
Negatif belirtiler olağan duygu duumlşuumlnce ve davranışların olmayışıyla karakterizedir
Pozitif belirtiler artma azalma goumlsterirken negatif belirtiler zamanla kalıcılık kazanır
Hastanın az konuşması veya konuşma yoluyla az şey aktarabilmesi (aloji) kişisel amaca
158 Koumlroğlu Şizofreni 21 159 Orhan Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozukukları ( Ankara Hekimler Yayın Birliği 1998) 182 Alp Uumlccedilok
ldquoŞizofreni ve Diğer Psikotik Bozukluklarrdquo 8 130 160 Koumlroğlu Şizofreni22 Yıldız Şizofreni 37 161 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 193 162 Edward HTaylor Assesing Diagnosing and Treting Serious Mental Disorders A Biological
Approach 120
40
youmlnelik ccedilalışmada isteksizlik istenccedil kaybı (avolisyon) hoşlanma zevk alma ve
eğlenmekte duumlşuumlş haz yitimi (anhedoni) negatif beilrtilerdendir
Bilişsel (duumlşuumlnce suumlreccedilleri ile ilgili) problemleri neticesinde odaklanmakta yeterli hızda
duumlşuumlnmekte guumlccedilluumlk yaşarlar Bellek sorunları oluşur Konuşmaları esnasında alakasız
başka konulara geccedilebilirler aniden ne soumlyleyeceklerini unutabilir yeni soumlzcuumlkler
uumlretebilirler Başkalarının yuumlz ifadelerinden ses tonundan gerekli anlamları
ccedilıkartamadıklarından onların duygularını uumlzuumlntuuml ve sevinccedillerini de
kavramayabilirler163
Algılarda bozukluk neticesinde kişide derinlik boyutu kaybolabilir insanlar veya diğer
varlıklar farklı şekillerde algılanabilir Kendi bedenini başkalarından ayıramayabilir
veya kendisini yarı erkek yarı kadın olarak algılayabilir Ağrıyı koklama işittiklerini
okuma duumlşuumlncelerini goumlrme gibi algı bozuklukları ortaya ccedilıkabilir Bazen goumlrsel ve
işitsel algılar birleştirilemez Oumlrneğin konuşmacının sadece soumlzleri algılanıp yuumlz ifadesi
algılanamaz ve yanlış yorumlara varılabilir
Duygudurum (affekt) bozukluklarında kişide depresyon anksiyete hareket ve
davranışlarda bozukluk oumlrneği olarak yavaşlamaları ince işleri yapmakta zorlanmaları
ellerindeki eşyaları duumlşuumlruumlp kırmaları oumlrnek verilebilir Katatoni adı verilen
donakalımda kişi saatlerce hareketsiz ve dışarıdan kendisine verilen şekli uzun suumlre
koruyarak kalabilir (mum esnekliği)164 Hasta katatoniden aniden ccedilıkabilir ve bu esnada
şiddet goumlsterebilir Yolda tanımadığı insanlarla konuşmak tartışmaya girmek ccediloumlp
toplamak ortalıkta soyunmak hacet goumlrmek ve cinsel davranışlarda bulunmak da
şizofrenlerde goumlruumllebilen davranış bozukluklarındandır165
233 Tedavi
Hastaların 25rsquoinde iyileşme olur ve olağan yaşama doumlnerler 50-70rsquoinde tedavi ile
belirtiler yatışmakta ve bu belirtiler kişinin işlevselliğini bozmayacak duumlzeye
getirilebilmektedir Kişi iki yıldır hastalanmadan yaşayabiliyor normal bir sosyal hayat
suumlrebiliyorsa iyileşmiş kabul edilir Bu oumllccediluumltlere goumlre iyileşme oranının 15-35
arasında olduğu bildirilmektedir166 Şizofreninin ilaccedilla tedavisinde genellikle
163 Koumlroğlu Şizofreni 24- 25 164 Yıldız Şizofreni40-41 47 165 Yıldız Şizofreni 48 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 205 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve
Bozukukları 179 166 Bkz Lambert M vd ldquoRates and predictors of remission and recovery during 3 years in 392 never-
treated patients with schizophreniardquo Acta Psychiatrica Scandinavica 118 sy 3 (2008) 220-229
41
antipsikotik ilaccedillar kulanılır İlaccedillar hastalığı ortadan kaldırmasa da belirtileri
gidermekte ve hastanın duyarlılık eşiğini yuumlkseltmektedir Kafa derisinden duumlşuumlk
şiddette elektrik akımı verilerek uygulanan EKT (Elektro-konvuumlsif terapi) youmlntemi ve
benzer metotlar da ilaccedil tedavisinin yanı sıra uygulanan youmlntemlerdir167 Bunlarla
beraber psikoterapi gibi ruhsal ve toplumsal tedaviler de iyileştirmede rol alır168
Hastanın tedavi sırasında ve sonrasında aile ve sosyal ccedilevresinden de destek goumlrmesi
oumlnemlidir
234 Şizofrenide Ceza Ehliyeti
Succedil işleyen akıl hastalarının yaklaşık uumlccedilte biri şizofreni hastaları olup ceza ehliyeti
olmayan akıl hastaları arasında da en sık rastlanan yine onlardır169 Duumlşuumlnce iccedileriğinde
bozukluğun baskın olduğu ldquobeni izliyorlar bana komplo kurmuşlarrdquo gibi koumltuumlluumlk (perse
kuumlsyon )sanrılarının ve kuşkuculuk sanrılarının sık goumlruumllduumlğuuml170 paranoid alt tip ise
bunların arasında en sık goumlruumllen şizofreni tuumlruumlduumlr171 Şizofreni hastaları hastaneye
girmeden oumlnce de tehditkar ve şiddet eğiliminde olup hastaneden salındıktan sonra da
sık sık polisle karşı karşıya gelmekte fakat cezaları duumlşuumlruumllmektedir172 Toplumun
geneline oranla şiddet eğiliminde oldukları173 ve madde kullanımının eşlik ettiği
durumlarda şiddet eğilimi ve succedil oranının artış goumlsterdiği bilinmektedir174 Erkek
cinsiyeti paranoid tip tanısı duumlşuumlk sosyoekonomik duumlzey alkol ve madde kullanımı
tıbbi tedaviye uyumsuzluk succedil esnasında aktif hezeyanların varlığı ve anti sosyal kişilik
bozukluğu ek tanısının varlığı şizofrenlerde cinayet riskini artıran sebepler olarak ifade
edilmiştir175 Şizofrenler oumllduumlrmek oumllduumlrmeye teşebbuumls yaralama kavga firar gibi succedil
teşkil eden ccedilok ccedileşitli psikiyatrik reaksiyonlar goumlsterirler Acı ccedilekme korku hezeyanları
ve kıskanccedillık hezeyanları şizofrenlerin fiillerindeki başlıca motivasyonlardır Bu
167 Yavuz ldquoŞizofrenirdquo 56 Yıldız Şizofreni 96-113 168 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 239 Yıldız Şizofreni 114 169 Jiri Modestin ve Roland Amman ldquoMental Disorder and Criminality Male Schizophreniardquo
Schizophrenia Bulletin 11 sy 1 (1996)70 170 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 205 171 Salih Yaşar Oumlzden Adli Psikiyatri 127 172 Modestin ve Amman ldquoMental Disorder and Criminality Male Schizophreniardquo 70 173 Bkz Treatment Advocacy CenterrdquoRisk Factors For Violencerdquo A Background Paper From The Office
Of Research and Public Affairs (2016) 1-5 Hatice İmer Aras ldquoŞizofrenide Şiddetrdquo Psikiyatride Guumlncel
Yaklaşımlar 6 sy 1 (2014) 45 174 Elizabeth Walsh Alec Buchanan and Thomas Fahy ldquoViolence and schizophrenia examining the
evidencerdquo British Journal of Psychiatry sy 180 (2002) 180 175 Hasan Belli vd ldquoŞizofrenide Şiddet ve Cinayet Eylemi Risklerin Değerlendirilmesi Oumlnleyici
Tedbirler ve Tedavide KlozapinrsquoinYerirdquo Duumlşuumlnen Adam Psikiyatri ve Noumlroloji Bilimleri Dergisi sy 24
(2011 ) 2
42
hastalar daha ccedilok anne baba kardeş eş gibi aile fertlerini oumllduumlruumlr ve yaralar ( 55mdash
694)176 Succedilların ccediloğunu ccedilıplak elle işlerler Bunu keskin ve kuumlnt cisimlerle (daha ccedilok
bıccedilak balta satır gibi ev aletleriyle) eylemler takip eder ki bu eylemlerinin duumlrtuumlsel ve
plansız olduğu kanaatini oluşturmaktadır177 Ateşli silahlar daha sonra gelmektedir
Şizofreni hastalarının işledikleri succedilların oumlzellikleri şoumlyle sıralanabilir
a) Succedilun sebebi accedilıklanamamaktadır
b) Oumllduumlrduumlğuuml kişiyi neden seccediltiği anlaşılamaz
c) Fiilin işlenişi hunharcadır
d) Succediltan sonra pişmanlık hissi yoktur
Birccedilok filme konu olan meşhur seri katillerden Ed Gein tecavuumlz ettiği kurbanların
derisini yuumlzuumlyor dişlerini soumlkuumlyor uzuvlarından kolyeler veya eldiven gibi eşyalar
yapıyordu Eşyaların ccediloğunu evini suumlslemek iccedilin yaptığını ifade eden Gein genel
şizofreni tanısıyla tedaviye alındı ve kanserden oumllduuml178 Tuumlrkiyersquode doksanlı yıllarda
ldquoccedilivici katilrdquo adıyla meşhur olan Suumlleyman Aktaş kurbanlarının kafataslarının muhtelif
yerlerine ccedilivi ccedilakarak oumlduumlrmuumlştuuml İki ccedilocuklu sıradan bir elektrik hat işccedilisiyken elektirik
ccedilarpması sonucu akli dengesini yitiren Aktaşrsquoın paranoid şizofreni olduğu ortaya
ccedilıkmıştı Aktaş kendisine verilen bir goumlrev nedeniyle ccedilivi ccedilakıyordu Yakalandığında
evinde sivriltilmiş ccedilivilerle beraber yeni kurbanlarının listesi mevcuttu ve hiccedil
iyileşmedi179
Tuumlrk Ceza Kanunursquonun 32 maddesine goumlre ldquoakıl hastalığı nedeniyle işlediği fiilin
hukuki anlam ve sonuccedillarını algılayamadığı veya bu fiille ilgili olarak davranışlarını
youmlnlendirme yeteneği oumlnemli derecede azaldığı iccedilin kişiye ceza verilmediğindenrdquo
şizofreni hastalarının genel olarak ceza ehliyeti yoktur Ancak haklarındaki 57 madde
gereğince akıl hastalarına oumlzguuml guumlvenlik tedbiri uygulanır Yuumlksek guumlvenlikli sağlık
kurumlarında koruma ve tedavi altına alınırlar Bu kurumlardan verilen raporlara goumlre
hakim veya mahkeme tarafından serbest bırakılabilirler180
İslam ceza hukuku accedilısından bakıldığında da şizofreni hastalarının genel olarak cuumlnun
kapsamında değerlendirilebileceği soumlylenebilir Hastalar succedil eylemlerinden oumlnce
suumlrduumlrduumlkleri hayat tarzları insani ilişkileri ile hastalıklarına dair işaretler vermektedir
176 Oumlzden Adli Psikiyatri 143 Hatice Demirbaş ldquoSuccedil ve Psikopatolojirdquo Adli Psikoloji iccedilinde ed Emre
Şenol-Durak ve Mithat Durak 155-172 (Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2017) 157 177 Demirbaş ldquoSuccedil ve Psikopatolojirdquo 159 178 httpweb mynetcom erişim (21072029) httpweb allthatsinterstingcom (22072019) 179 http webhuumlrriyetcom (21072019) 180 Oumlzden Adli psikiyatri 143
43
Oumlzellikle halluumlsinasyonlar ve hezeyanlar gibi pozitif semptomlarla vakıadan kopmakta
ve gerccedilek-gerccedilek olmayan doğru-yanlış ayrımını yapamamaktadırlar Yani hastanın
idrak ve şuuru kaybolmakta eylemlerinin anlam ve sonucunu kavrayamamaktadır
İslam ceza hukukundaki ceza tuumlrleri accedilısından tek tek bakıldığında bu bozukluğun
hadleri duumlşuumlreceği kesindir Zira genel kaide ldquoşuumlpheyle hadlerin duumlşuumlruumlleceğirdquo
şeklindedir ve şizofreni hastalarının goumlsterdiği semptomlar farklılık goumlsterse de aklın
zayıflığı şuumlphesini uyandıramaya yeterlidir Dolayısıyla ceza ehliyeti olmayan ve kararı
da geccedilerli sayılmayan akıl hastasının zina kazif gibi mali tazmin youmlnuuml olmayan had
cezalarında ne kendisi ne de akilesi bir sorumluluk altında olmayacaktır Ancak serika
(hırsızlık ) fiilinde kul hakları heder edilmeyeceğinden telef olan mal tazmin edilecektir
Kısas cezalarında da akli melekeleri olmayan şizofreni hastasına cezanın tatbik
edilmeyeceği accedilıktır Şizofreni hastasının kasdı hata sayılacağından kısas diyete
doumlnuumlşecek akilesi diyeti oumldeyecektir Burada dikkat edilmesi gereken nokta kısasın
duumlşmesi iccedilin şizofreninin tuumlruumlnuumln veya hastanın semptomlarının -daha doğru bir
ifadeyle- hastalıkla fiil arasındaki etkileşimin iyi tespit edilmesi gerektiğidir Ccediluumlnkuuml
buumltuumln şizofreni hastaları succedil eylemlerine imza atmamakta şizofreni ile succedil eylemleri
arasında zorunlu bir ilişki olmadığına işaret etmektedir Kısas cezaları kul haklarına
doumlnuumlk olduklarından hakların zayi olmaması iccedilin şizofreni ve succedil arasındaki bu ilişkinin
tayininde daha titiz davranılması gerekmektedir
Temel olarak akli melekelerini yitirecek derecede hasta olan bir şizofreni hastası ceza
ehliyeti olmadığından talsquozir cezalarından da muafdır Ancak tarsquozir cezaları ccedilok geniş
yelpazelidir ve kişilerin sosyal ekonomik psikolojik durumuna goumlre tatbik edilebilen
cezalar olduğundan ileri semptomlara sahip olmayan bir şizofrene gerekli goumlruumllduumlğuumlnde
tersquodib amaccedillı olarak uygulanabilir
Bir şizofreni hastasının hastalığının derecesi ne olursa olsun işlediği succedilun tuumlruuml had
kısas tarsquozir cezalarından hangisini gerektirirse gerektirsin hastanın guumlvenlik tedbirleri
altında tedavi altına alınması zorunludur Yukarıda oumlrneklerini verdiğimiz hunharca
cinayetler sık olmasa da kurbanların ve kamunun vicdanlarında derin yaralar accediltığı
kesindir Cinayetler sonrasında diyetin dahi teskin edemeyeceği uumlzuumlntuuml ve endişeleri
hastanın tedavi amaccedillı oumlzguumlrluumlğuumlnuumln kısıtlanmasını bir nebze giderecek ayrıca kamu
yeni cinayetlerden korunmuş olacaktır Nitekim goumlzetim altındayken salınan akıl ve ruh
44
hastalarının succedil oranlarında artışlar olduğunu tespit eden ccedilalışmalar mevcuttur181 ve
TCK da kamu yararını goumlzeterek 57 maddesinde guumlvenlik tedbiri olarak akıl
hastalarının tedavi edici kurumlara yatırılmaları ile ilgili karar almıştır
24 Duygudurum Bozuklukları
Temel bozukluğun duygulanımda (affekt) olduğu kabul edilen hastalıklara duygudurum
hastalıkları (mood disorders) veya duygulanım bozuklukları (affective disorders)
denilmektedir182 Duygulanım neşe keder oumlfke endişe vb duygusal tepkilerin
yaşanmasıdır yani kişinin uyaranlara olaylara duumlşuumlncelere duygusal tepki
goumlsterebilmesidir183 Engin Geccediltan ise duygu durumunun (mood) ldquoruhsal yaşamın
tuumlmuumlne bir doumlnem iccedilin suumlrekli egemen olan duygularrdquo olduğunu belirtmektedir184
Duygudurum hastalıklarına dair genel bir tanım şoumlyle verilmiştir ldquoNoumlbetler halinde
kendini goumlsteren bireyin işlevselliğini ciddi derecede bozan noumlbetlerinin iyileşmesi ve
noumlbetler arasında iyilik doumlnemlerinin mevcudiyetiyle karakterize hastalık suumlresince
hastanın duygu durumunda her zaman bir artışa sebep olarak periyodik veya doumlnemsel
şekilde tekrarlayan sendromlardırrdquo185 Bu hastalıklarda temel iki duygulanım bozukluğu
tablosu goumlruumlluumlr Mani ve depresyon (ccediloumlkkuumlnluumlk) Ancak bu iki tablo karışık olarak da
ortaya ccedilıkabilir Duygudurum bozuklukları DSM-4 ve ICD-10rsquoun tasniflerinde manik
ve depresif doumlnemlerin varlığına goumlre tek uccedillu (unipolar) ve iki uccedillu (bipolar)
bozukluklar olarak yer alır Hastalıkta manik doumlnem varsa ldquobipolarrdquo yoksa ldquounipolarrdquodır
veya ldquodepresyonrdquodur (DSM-Vrsquode ldquoDuygudurum Bozukluklarırdquo ana başlığı kaldırılmış
ldquoİki Uccedillu ve İlişkili Bozukluklarrdquo ile ldquoCcediloumlkkuumlnluumlk Bozukluklarırdquo olarak ikiye ayrılmıştır
Fakat genel yaklaşım temelde aynıdır)186 Başka bir ifadeyle depresif ataklar geccediliren
hastalarda majoumlr depresif bozukluklar (unipolar depresyon) hem manik hem depresif
ataklar geccediliren ya da sadece manik ataklar geccediliren hastalarda ise bipolar bozukluk
vardır187
181 ZE Kayatekin vd ldquoRuh Hastalarında Homisidal Saldırganlıkrdquo Psikiyatri ve Noumlrolojik Bilimler
Kongresi (1988)1 182 Olcay Yazıcı ve Sibel Ccedilakır ldquoDuygudurum Bozukluklarırdquo Psikiyatri iccedilinde (İstanbul İstanbul
Uumlniversitesi Yayınları 2009) 105 183 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 205 184 Geccediltan Psikodinamik Psikatri ve Normaldışı Davranışlar 149 185 MuumlfitUğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklar iccedilinde
ed Muumlfit Uğur İbrahimBalcıoğlu ve Neşe Kocabaşoğlu (İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşan Tıp
Fakuumlltesi Suumlrekli Tıp Eğitimi 2008) 59 186 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 264 187 Oumlzden Adli Psikiytri 148
45
241 Tarihccedile
Manikndashdepresif psikozun varlığı antikccedilağlardan Homerosrsquoun oumlykuumllerinden beri
bilinmektedir Eski dini kitaplarda da ağır depresyon geccediliren kişilerden
bahsedilmektedir İOuml V yuumlzyılda Hipokrat buguumln majoumlr depresyon olarak bilinen
hastalık iccedilin ilk kez melankoli ifadesini kullanmış ve sebebini ldquokara safrardquoya
bağlamıştır188 Mısır yazmalarında Galenrsquoin risalelerinde de manik- depresif bozukluğa
rastlanmaktadır Kapadokyalı Arateus da mani ve melankolinin belirtilerini neredeyse
guumlnuumlmuumlzle aynı şekilde tanımlamıştır İbn Sina da depresyona dair iyi tanımlamalar
yapmış ve ilginccedil oumlrneklerden bahsetmiştir 19yuumlzyıla gelindiğinde Emil Kreaplin erken
bunama ile manik depresif psikoz şeklinde bir taksim yapmış fakat bu hastalıkların
buguumlnkuuml şekliyle ldquo tekrdquo ve ldquoiki uccedillurdquo ayrımını oumlneren 1957rsquode Leonhard olmuştur 189
Duygudurum bozuklukları buumltuumln ruh hastalıkları arasında en yaygın olan sınıftır En sık
rastlanılanlarıysa depresyon ve bipolar bozukluktur Depresyonun yaşam boyu
yaygınlığı erkeklerde 15 kadınlarda 25rsquodir Yaşam boyu hastalanma riski
erkeklerde 8- 12 kadınlarda 20- 26 civarındadır Fakat bu oran giderek
eşitlenmektdir Kadınlarda en ccedilok 35-45 erkeklerde 55 yaşlarında goumlruumllmeye başlansa
da genccedil yaşlarda goumlruumllme yaşının ccedilok daha fazla olduğuna dair veriler artmaktadır 190
Bekarlık veya dul kalma erkeklerde depresyonu artırırken bekar kadınlarda evli
kadınlara nispeten durum tersini goumlstermektedir191
Bipolar bozukluğun yaygınlığı depresyona goumlre daha az olup cinsiyetler arasında da
oumlnemli bir fark bulunmamaktadır Yaşam boyu goumlruumllme sıklığı 12 olarak
bildirilmektedir Bipolar bozukluk her yaşta ortaya ccedilıkabilir Ortalama başlama yaşı 15-
35 olup erkeklerde 18 kadınlarda 20rsquodir192 Bipolar bozukluğun yuumlksek
sosoyoekonomik duumlzeylerde daha sık goumlruumllduumlğuuml ifade edilmiştir193
Duygudurum bozukluklarının nedenleri de biyolojik genetik ve psikososyal olarak
ayrılarak incelenmekteyse de tam nedenleri bilinememektedir Depresyon geccediliren
hastaların birinci derece akrabalarında bu hastalığın goumlruumllme ihtimali normale goumlre uumlccedil
188 Geccediltan Psikodinamik Psikiyatrive Normaldışı Davranışlar 157 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve
Hastalıkları 263 189 Nicola Khan Mental Disorder (Toronto University Of Toronto Press 2017) 58 Oumlztuumlrk ve Uluşahin
Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 263 190 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 273 191 Uğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 61 192 Yazıcı ve Ccedilakır ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 105 193 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 307
46
kat fazladır Bipolar bozuklukta bu kişilerin ccedilocuklarında hastalık riski 8 bulunurken
tek yumurta ikizlerinde oran 35rsquoi bulmaktadır194 Bu hastalıkların sebeplerine dair
noumlrobiyolojik ccedilalışmalar merkezi sinir siteminde yapısal bozuklukların varlığına işaret
ederken biyokimyasal araştırmalar da norepinefrin dopamin seratonin ve tiroit gibi
hormonların değişimine vurgu yapmaktadır Ancak bu ccedilalışmaların bulgularının sonuccedil
mu yoksa sebep mi olduğu tartışılmaktadır
Ccedilevre faktoumlrlerleri muumlstakil olarak her kişide hastalık etkisi yapmasa da genetik
yatkınlığı olan kişilerde hastalığın ortaya ccedilıkışı ve koumltuumlye gidişinde etkilidir İccedilinde
yaşanılan ailenin toplumun yapısı sevilen kişilerin veya sağlığın ani kaybı hatta ani
sevinccedil durumları bile hastalığın ortaya ccedilıkışında rol oynayabilir195
242 Belirtiler
Depresyondaki bir kişide genel olarak omuzlar duumlşuumlk yuumlz ccedilizgileri belirgin ve bakışlar
boştur Konuşması yavaş ve alccedilak seslidir Hasta yerinde duramaz devamlı elini
ovuşturur saccedilıyla giysileriyle oynar veya başka nesneleri ovup ccedilekiştirir
Duygulanımda uumlzuumlntuuml keder umutsuzluk karamsarlık değersizlik guumlccedilsuumlzluumlk gibi
duygular hakimdir Succedilluluk işe yaramazlık ve cezalandırılma duygularıyla oumlluumlm ve
intihar duumlşuumlncesi gelişir Kimi hastalarda bunaltı (anksiyete) tedirginlik panik
noumlbetleri obsesif duumlşuumlnceler hırccedilınlık ve oumlfke goumlruumllebilir Seyrek de olsa ccedilabuk
oumlfkelenme ve etrafından nefret etmek de soumlz konusu olabilir
Hastada uykusuzluk (insomnia) veya aşırı uyuma ( hipersomnia) goumlruumllebilir Genellikle
iştah ve kilo kaybı olurken tersi de olabilir Bedensel yakınmalarla gerccedilekte hasta
olmadığı halde doktor doktor dolaşabilir Enerji duumlzeyi duumlşer ve en basit işleri bile
yapmakta zorluk yaşar Duumlşuumlnce hızı yavaşlar ve hafızası zayıflayıp sıklıkla
unutkanlıktan şikayet eder
Depresyondaki bir hastada değersizlik ve succedilluluk duyguları hezeyan derecesine
ulaşabilir Koumltuumlluumlk (kovuşturma persekuumlsyon) hezeyanları duumlnyanın yok olacağına
dair nihilist hezeyanlar veya oumlluumlmcuumll bir hastalığa yakalandığına dair somatik
hezeyanlar ortaya ccedilıkabilir196
194 Uğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 62 195 Uğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 62 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkarı 284 196 Geccediltan Psikodinamik Psikiyatri ve Normaldışı Davranışlar 154-155 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve
Bozuklukları 222- 224
47
Mani doumlnemi depresyonun tersine duygudurumun yuumlkselmesiyle kişinin nerdeyse her
duyguyu abartılı bir şekilde yaşamasıyla karakterizedir Manik doumlnemdeki bir hasta ccedilok
hareketlidir aşırı guumlvenli davranışlarda bulunur ve renkli abartılı giyimi makyajı ile
dikkat ccedileker Hareketlerdeki bu artış onu bitkin duruma getirebilir Hekime
goumltuumlruumllduumlğuumlnde ise ccedilok iyi olduğunu duumlşuumlnduumlğuumlnden hem hekime hem onu getirenlere
oumlfkelenir Yuumlksek sesle hızlı ve kendine guumlvenerek konuşur konuşma esnasında daldan
dala atlar ama kimseye fırsat vermez
Manik bir hastada aşırı coşku aşırı neşe ve genellikle de aşırı oumlfke hakimdir Neşesi
etrafındakilere de sirayet eder ancak yakınları tarafından bu durum garip karşılanır
Tiyatral davranışlarda bulunup eleştirel soumlylevlerde ve duumlşmanca yorumlarda
bulunabilir Accedilık saccedilık kuumlfuumlrluuml konuşmalar şakalar yapabilir Onu durdurmaya
engellemeye ccedilalışanlara oumlfkelenip kuumlfuumlr edebilir saldırgan olabilir ve yaşamını
tehlikeye sokan eylemlere girişebilir
Mani doumlnemi esnasında uyku gereksinimi azalır guumlnlerce sabahlara dek uyumaz yine de
kendini yorgun hissetmez İştahı artsa da yemeye vakit bulamaz ve kilo kaybeder
Cinsel isteği de artış goumlsterir Hareketlerindeki hızlanmayla aşırı alışverişler duumlşuumlncesiz
iş yatırımları yapabilir sokakta para dağıtabilir ve uygun olmayan cinsel eylemlere
kalkışabilir
Bu doumlnemde kişi benlik kabarması yaşar Kendini aşırı guumlccedilluuml ve yetenekli herkesten
uumlstuumln hisseder Yeteneği olmadığı halde roman yazmaya beste yapmaya kalkışır
Hastanın kabaran benliği akıl almaz eylemlere girişmesine neden olabilir Manik
doumlnemdeki hastaların 50rsquosinde psikotik belirtiler goumlruumlluumlr Hasta Tanrı ya da oumlzel
kişilere yakınlık iddiasında bulunabilir Kuşku izlenme koumltuumlluumlk sanrıları da ortaya
ccedilıkabilir197
Majoumlr depresif bozukluk iccedilin DSM-5 kriterleri şunlardır
Normal işlevsellikte bozulma ile beraber iki haftalık bir suumlre zarfında goumlruumllen
1 Hemen her guumln yaklaşık guumln boyu suumlren depresif hal
2 Hemen her guumln yaklaşık guumln boyu suumlren tuumlm etkinliklere veya ccediloğuna karşı bir alaka
kaybı zevk alamama
3 İrade dışı belirgin kilo kaybı ya da iştahta artma veya azalma
4 Hemen her guumln ccedilok uyuma veya uykusuzluk
197 Geccediltan Psikodinamik Psikiyatri ve Normaldışı Davranışlar 151-152 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh
Sağlığı ve Bozuklukları 297- 300
48
5 Hemen her guumln yorgunluk veya enerji kaybı
6 Hemen her guumln değersizlik veya anormal succedilluluk duygusu
7 Hemen her guumln duumlşuumlnme ve yoğunlaşmada guumlccedilluumlk ccedilekme ve kararsızlık
8Tekrarlı oumlluumlm intihar duumlşuumlnceleri
9 Psikomotor faaliyetlerde aşırılık veya gerileme
oumlzelliklerinden en az beşi - iccedillerinde depresif duygudurumu veya zevk alma kaybıyla
bulunmak şartıyla beraber-- goumlruumllmelidirTeşhis konulabilmesi iccedilin hastanın bizzat
kendisi belirilerden muumlşteki olması veya dışarıdan bir goumlzlemcinin hastada bu
belirtilerin varlığını saptayıp ifade etmiş olması farketmez
Bu belirtiler herhangi bir maddenin etkisi veya fizyolojik bir hastalık sebebiyle
oluşmamalıdır
Kişinin sosyal hayatında işlevselliğinde bu belirtiler nedeniyle bozulmalar goumlruumlluumlr
Bu belirtiler sevilen birinin kaybı ile accedilıklanmamaktadır
Manik ataklarla seyreden bipolar 1 bozuklukta-DSM- Vrsquoin mani teşhis kriterleri
şunlardır
En az bir hafta suumlren olağan dışı suumlrekli yuumlkselmiş taşkın veya irritabl (rahatsız edici)
ayrı bir duygudurum bozukluğu doumlneminin bulunması
Bozukluk doumlneminde aşağıdaki belirtilerden en az uumlccediluumlnuumln bulunması
1 Oumlzsaygıda aşırı artma ve buumlyuumlkluumlk duygusu
2 Uyku ihtiyacında azalma (3 saat uyku ile dinlenmiş hissedilmesi)
3 Normalin uumlzerinde konuşkanlık
4 Fikir uccediluşmaları duumlşuumlnceleri yarışıyormuş gibi hissetme
5 Dikkatin kolaylıkla dağılması ve başka şeylere youmlnelmesi
6 Amaca youmlnelik etkinliklerde artış
7 Olumsuz sonuccedillar doğuracak zevk veren faaliyetlere aşırı katılma
Bu duygudurum bozuklukları kişinin sosyal hayatında bozukluklara neden olur kişinin
kendisine veya ccedilevresine zarar vermemesi iccedilin hastaneye kaldırılmasını gerektirecek
şiddettedir
Yukarıdaki belirtiler herhangi bir madde kullanımından veya tıbbi bir sorunun
fizyolojik etkilerinden bağımsızdır198
198 Oumlzden Adli Psikiyatri151- 153
49
243 Tedavi
Hastaların durumuna goumlre değişmekle beraber depresyonun ilaccedilla tedavisinde
guumlnuumlmuumlzde genel olarak antidepresanlar tercih edilmektedir Majoumlr depresyonda
psikotik oumlzellikler ortaya ccedilıkarsa antidepresanlara ek olarak antipsikotikler de
verilmektedir İlaccedil tedavisinin yanında EKT de uygulanabilmektedir Psikoterapiler de
tamamlayıcı ve hastalık tekrarını oumlnlemeye yardımcı tedavilerdir199
Bipolar bozukluk tedavisinde de hastaların farklılıkları dikkate alınır İlaccedilla tedavilerde
antidepresanlar antipsikotikler ve lityum gibi duygudurum dengeleyiciler kullanılır
İlaccedil haricinde EKT de kullanılabilir EKT yiyip iccedilmeyen saldırgan hastalarda etkili bir
youmlntem olabilir Depresyon da olduğu gibi psikoterapi bipolar bozuklukta
kullanılmaktadır200
244 Duygudurum Bozukluklarında Ceza Ehliyeti
Bu tuumlrdeki hastalıklar gerek teşhis gerek tedavi accedilısından tartışmalı olup şizofreniden
daha zor ve problemli hastalıklardır Bilişsel fonksiyonlar şizofrenideki kadar olmasa da
sanıldığından daha fazla hasara uğramaktadır Kişilerin hayatları suumlresince varlıklarını
koruyan hastalıklardır Hastalığın iyileştiği sanıldığı belirgin noumlbetlerin olmadığı
doumlnemlerde bile aslında sendromal veya sendromlardan daha az belirgin emareler
(subsendromlar) varlığını koruyabilmektedir201
Bipolar affektif bozukluk ve şiddet arasındaki ilişkiye dair farklı saptamalar
mevcuttur202 Genel kabul bu hastalıkla şiddet davranışları arasında anlamlı fakat buumlyuumlk
olmayan bir ilişkinin olduğudur Bazı yazarlar şizofreniden sonra succedil bakımından ikinci
sırada olan bipolar bozukluğun oumlzellikle manik doumlnemlerde saldırgan davranışlar
accedilısından şizofreniyi geride bıraktığını ifade etmektedir203 Bu hastalıklarda psikomotor
hızlanma ve duumlşuumlnce bozukluğu şiddet davranışına yol accedilmaktadır Succedil işleyen psikotik
hastalar arasında 194rsquo luumlk bir oranı bipolar hastaların oluşturduğu tespit edilirken
tutuklular arasında duygudurum bozukluklarının genel topluma oranla daha yuumlksek
199 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 289-296 200 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastaıkları 317- 321 201 Oumlzden 172 202 Bkz Seena Fazel vd ldquo Bipolar Disorder end Violent Crimerdquo Archgenpsychiatry 67 sy 9 (2010) 935
J Volavka ldquo Violence in schizophrenia and bipolar disorderrdquo Psychiatria Danubina 25 sy 1 (2013) 30 203 Elif Guumlneri Akıl Hastalıkları ve Şiddet (İstanbul İstanbul Geişim Uumlniversitesi Yayınları 2016) 48
50
olduğu saptanmıştır204 Ceza ehliyeti olmayan olgular arasında yapılan bir ccedilalışmada
13rsquouumlnde bipolar bozukluk ve 33rsquouumlnde depresif bozukluk saptanmıştır205
Manik hastalar şizofreni hastaları gibi ağır succedillar işlemez Goumlrevli memura hakaret gibi
soumlzel kavga yaralama gibi fiziksel tecavuumlz gibi cinsel iccedilerikli succedillar haneye tecavuumlz
kundaklama hırsızlık dolandırıcılık gibi mala youmlnelik succedillarla sarhoşluk ve tehdit gibi
succedillar işlerler206 Bipolar afektif bozukluk manik atak Tuumlrkiyersquode uygulamada kusur
yeteneğini sıklıkla otadan kaldıran hastalıklardandır207 TCKrsquonın 32 maddesi uyarınca
manik atakları doumlneminde hastalar tam ehliyetsiz sayılırlar ccediluumlnkuuml fiillerinin anlam ve
sonuccedillarını algılayamamaktadırlar Oumlzden ataklar arasındaki doumlnemde de ceza
ehliyetinin tam olmayacağı duumlşuumlncesindedir Buguumln bilimsel olarak atakların
goumlruumllmediği ara doumlnemlerde tam iyileşmenin olmadığı kabul edildiğinden yazara goumlre
tam ehliyetsiz olmasalar da eksik ehliyetli kabul edilmelidirler208
Majoumlr depresyon hastaları adli psikiyatrik vakalar arasında sayıca daha az olsalar da
işledikleri succedillar accedilısından ciddi bir durum arzetmektedirler Depresif hastalar
maniklerden daha ağır vakalardır ve işledikeri succedillar da daha dramatiktir Ağır
depresyon vakalarının oumlnemli bri kısmı birinci dereceden akrabalarını oumllduumlrmektedir
Ccedilocuğunu oumllduumlren anne babaların ccediloğunda psikoz veya majoumlr depresyon teşhis
edilmiştir Ccedilocuklarını oumllduumlren bu kişilerin ccediloğu cinayetin ardından intihar etmektedir
(annelerin 16 ndash 29 babaların 40- 60rsquoı)209 Cinayeti işleyen annelerin ccediloğunun
ldquokurtarmakrdquo duumlşuumlncesiyle veya psikotik atak esnasında sebepsiz olarak ccedilocuklarını
oumllduumlrduumlğuuml goumlruumlluumlr İntiharı duumlşuumlnen anneler de ldquobu acımasız duumlnyada ccedilocuklarını
annesiz bırakmamakrdquo fikriyle evlatlarını oumllduumlrebilmektedir Bu annelerde cinayet fikri
haftalar hatta aylar oumlncesinde ortaya ccedilıkabilir Hastalar olay yerinden kaccedilmak yerine
polise veya yakınlara kendilerini ihbar eder Atakların bittiği ve bilincin geri geldiği
doumlnemlerde ağır succedilluluk duygusu duyarlar Ccedilocuklarını oumllduumlren babaların da olay
oumlncesinde maddi sıkıntılar boşanma korkusu gibi zorlanmalar yaşadıkları ve psikoz
veya psikotik oumlzellikli depresyon hastası oldukları tespit edilmiştir
204 Bkz Ouml Saatccedilioğlu vd ldquoTutuklulardaDepresyonrdquo Duumlşuumlnen Adam Noumlroloji ve Psikiyatri Dergisi sy 9
(1996) 25-30 205 Bolu vd ldquoBir eğitim hastanesi psikiyatri kiniğinde adliolguların değerlendirilmesi beş yılık
incelemerdquo Guumllhane Tıp Dergisi sy 56 (2014) 2 206 Elif Guumlneri Akıl Hastalıkları ve Şiddet 48 Oumlzden Adli Psikiyatri 172-173 207 http webbarandoğanavtr (23072019) 208 Oumlzden Adli Psikiyatri 173- 174 209 Susan Hatters Friedman vd ldquoFilicide ndash Suicide Common Factors in Parents Who Kill Their Children
and Themselvesrdquo The Journal of the American Academy of Psychiatry and the Law sy33 (2005) 496
51
Ebeveyn cinayetlerinde (parasid) de depresyon şizofreniden sonra ikinci sırayı
almaktadır Genellike erkek hastaların işlediği bu cinayetlere akut psikozlar koumltuumlluumlk
sanrıları- eşlik etmektedir Bazı vakalar anne babalarının kendisine zarar verecek olan
sahte kişilerle değiştirilmiş olduğuna inanmaktadır (Capgras Sendromu) Cinayetler
genellikle ani gerccedilekleşse de genccedil ve daha oumlnce saldırgan davranış goumlsteren hastalar bir
aile faciasının habercisi olabilirler Bununla beraber bakıma muhtaccedil yaşlı ebeveynleri
olan ve intihar duumlşuumlnen bazı vakalarda da cinayet ebeveyni yalnız bırakmamak acıdan
kurtatrmak duumlşuumlncesiyle işlenebilmektedir210 Genellikle sevdiklerini ızdıraptan
kurtarma duumlşuumlncesiyle oumllduumlren majoumlr depresyon hastaları uzuvları kesme (oumlzellikle
cinsel uzuvları) gibi şiddet eylemlerine de imza atarlar TCKrsquonın 32 maddesine goumlre
ceza ehliyetleri yoktur Maniklerde olduğu gibi buguumln depresif hastaların da noumlbet arası
doumlnemlerde tam iyileşmedikleri ve subsendromları suumlrduumlrduumlkleri kabul edilmektedir211
Belli doumlnemlerde ortaya ccedilıkan ataklar ile karakterize bipolar bozukluk bize ilk olarak
klasik literatuumlrdeki cuumlnun gayr-ı mutbıkı hatırlatmaktadır Fukahanın farklı bablarda
bahsettikleri ldquozaman zaman ayılanrdquo ve ayıldığında da tam ehliyetli kabul edilen bu
hastalık grubu manik veya depresif ataklarda algı ve iradelerini kaybeden bipolar
hastalarıyla oumlrtuumlşmektedir Bu durumda guumlnuumlmuumlz fıkhı accedilısından bipolar bozukluğu
olan hastalar atakların olmadığı doumlnemlerde tam ehliyetli olacaklardır Ancak Oumlzdenrsquoin
zikrettiği gibi hastalığın sendromlarının veya subsendromlarının suumlrekliliği soumlz konusu
olduğunda cuumlnun gayri mutbıka kıyası doğru goumlruumlnmemektedir Ara doumlnemlerde
sendromlar kadar guumlccedilluuml olmayan subsendromların bulunması hali ise mutbıka da kıyas
edilmelerine izin vermeyecektir Bu durumda karşımıza atak doumlnemlerinde ceza ehliyeti
tamamen ortadan kalkarken ara doumlnemlerde durumu şuumlpheli olan karmaşık bir fıkhi
vaka ccedilıkmaktadır
Bipolar hastası teşhisi almış bir kişinin had gerektiren bir succedilu işlemesi durumunda Fiil
akli melekelerin devre dışı kaldığı manik veya depresif atak doumlneminde işlenmişse
şizofrenide olduğu gibi had duumlşecek succedilun maddi tazmin youmlnuuml varsa tazmin ettirilecek
ve hasta guumlvenlik tedbiri olarak tedavi altına alınacaktır Atak doumlnemleri arasında
işlenen bir fiildeyse subsendromların varlığı ldquoşuumlpherdquo oluşturacağından yine had cezası
duumlşecektir Ancak burada ldquotam ehliyetsizlikrdquo huumlkmuuml verilemediğinden - yine tedavi
şartıyla beraber- kişinin durumuna goumlre bir talsquozir cezası verilmelidir Ccediluumlnkuuml cezaların
210 Bkz Canan Aksoy Poyraz vd ldquoPsikotik Oumlzellikli Depresyonun Adli Boyuturdquo Journal of Mood
Disorders 2 sy 4 (2012) 181-183 211 Oumlzden Adli Psikiyatri 174
52
succedilluyu ıslah amacı guumltmesinin yanında başkalarını uyarıcı bir yanı da mevcuttur ve
hastalık iddiasının (temaruz malingering) her zaman bir istismar aracı olarak
kullanılma olasılığı soumlz konusudur Buna ilave olarak cezaların kamu vicdanını
rahatlatmak suretiyle hukuka olan guumlveni artırıcı bir yanı da vardır
Kısas gerektiren succedillarda atak doumlnemlerinde gerccedilekleşen cinayetler ve yaralamalar iccedilin
kısasın diyete doumlnuumlşeceği accedilıktır İrade ve şuurun tamamen yok olmadığı ara doumlnemde
vuku bulan bir adam oumllduumlrme fiilinde kısmi akıl hastalığı şuumlphesi olacağından kısas
duumlşecek ve diyete doumlnuumlşecektir Bu doumlnemde hastaların akli melekeleri itibariyle
muumlmeyyiz ccedilocuk gibi kabul edilerek fiillerinin maddi ( hukuki) sorumluluklarının
devam ettirilmesi uygun goumlruumlnmektedir Boumlylece kasıtlı muumlessir fiillerde de kısas
duumlşuumlruumlleceğinden her durumda erş oumldenecektir
Talsquozir cezalarına terettuumlp eden succedillarda ldquoaklınrdquo tek şart olduğu ifade edilmişti Mani ve
depresyon atakları esnasında idrak ve şuurlarını kaybeden hastaların tam ehliyetsiz
olmaları dolayısıyla cezalandırılmaları muumlmkuumln değildir Subsendromların bulunduğu
kabul edilen ataklar arsındaki doumlnemde hastalar - hukuki sabit bir ilkenin bulunması
adına- yine muumlmeyyiz ccedilocuklar gibi kabul edilebileceği gibi talsquozir cezalarının elastik
yapısı itibariyle bu tip bir ilkeyi benimsemeye gerek kalmadan uygun cezaya da
ccedilarptırılabilirler ağır succedillarda hafifleştirme yoluna gidilebilir Elbette her durumda
mahkemece takip edilmesi gereken bir tedavi suumlrecinin olması kaccedilınılmazdır
Bu başlığa son verilmeden oumlnce oumlzellikle bipolar bozukluğun ataksız ara doumlnemleriyle
ilgili bir noktaya dikkat ccedilekilmesi gerekmektedir Hastalıkları teşhis edilmiş psikiyatrik
yardım goumlren ve ilaccedil kullanan bazı hastalar bilinccedilli ve iradi olarak ilaccedillarını
bırakabilmekte ve tam ehliyetsiz olacakları doumlnemleri adeta kendileri ccedilağırmaktadır
Daha da ilginccedil olan bazı dini gruplara intisap eden hastalar kendilerine hapların haram
madde iccedilerdiği uyarısı yapıldığından dini kaygılarla tedaviyi terk etmektedirler
Meseleye buradan bakıldığında klasik literatuumlrde ldquokendi ihtiyarıylardquo sarhoş olup aklını
oumlrten bir şahsın durumu karşımıza ccedilıkıyor gibi goumlruumlnmektedir Ne var ki bu durumdaki
bir şahsa kıyas yapılacak olsa bile hadlerin ve kısasın duumlşmesinden farklı bir netice
ortaya ccedilıkmayacaktır ccediluumlnkuuml succedil cuumlnun anında işlenmiştir Succedillu idraki yerindeyken
ilacını terk etmiş olsa bile cinayet kastında değildir ve hasta olma şuumlphesini de halen
taşımaktadır Talsquozir gerektiren ve aklın olmadığı bir anda işlenen succedillarda da ceza
olmayacaktır Ancak bu tuumlr kişilere hakkaniyet ve maslahat gereği atak doumlnemlerinden
53
ccedilıktıkları ara doumlnemlerde uygulanmak uumlzere ldquoilaccedillarını hasta olacaklarını bile bile terk
etmelerirdquo halinde uygun bir tarsquozir cezası takdir edilmelidir
54
SONUCcedil
İnsanlar arasında akıl ve ruh hastalıklarıyla succedil arasında her zaman bir ilişki olduğu
duumlşuumlnuumllmuumlş akıl ve ruh hastalarına potansiyel birer succedillu olarak bakılagelmiştir Bu oumln
yargıların guumlduumllediği Orta Ccedilağ Avrupasırsquonda akıl hastaları insanlık dışı muamelelere
maruz kalmışlardır Humanist akımın etkisinde gelişen ve sekuumllerleşmiş Avrupa hukuku
ise buguumln akıl ve ruh hastalıklarına farklı yaklaşmakta ve modern psikiyatri ile sıkı bir
ilişki iccedilinde bulunmaktadır Ancak soumlz konusu succedillar olduğunda sekuumller hukuk bile
kamusal youmln hep ağır bastığından ihtiyatlı davranmaktadır Bunun bir tezahuumlruuml olarak
da ldquoceza ehliyetirdquo kavramı ortaya ccedilıkmış ve bu ehliyetin sınırları ana hatlarıyla
ccedilizilmeye ccedilalışılmıştır TCK da benzer hukuk sistemleri gibi akıl ve ruh hastalıklarıyla
ilişkili 32 46 ve 47 maddeleriyle akıl ve ruh hastalıklarında temel oumllccediluumltuuml succedil sayılan
eylemlerin fail tarafından fiil esnasında ldquoalgılanamamasırdquo ve failin ldquoiradesinin
tamamen veya kısmen yok olmasırdquo olarak belirlemiş kamu maslahatı adına guumlvenlik
tedbiri adıyla succedilluya tedavi zorunluluğu getirmiştir
Muumlsluumlmanların akıl ve ruh hastalarına tavır ve muameleleri her zaman insani esaslara
uygun olmuştur İslam ceza hukuku da hem toplumun hem de bireylerin maslahatını ve
hukukunu koruyan insani bir hukuk sistemidir Toplum huzurunun devamlılığı ve succedil
işleyenlerin ıslahı iccedilin koyduğu cezalarda fertlerin aklen ruhen ve onları ccedilevreleyen
koşullar accedilısından farklı olduklarını dikkate almıştır Şeriatın succedil kabul ettiği bir eylemi
işleyen kişinin akıl ve ruh hastası olması durumunda cezaicirc ehliyeti muumlstakil bir başlıkta
ele alınmasa da cuumlnucircn mefhumu ve succedillara dair oumlzel başlıklarda bu konu izah edilmiştir
Fukahanın had kısas ve tarsquozirin tatbiki iccedilin koydukları oumllccediluuml aklın varlığıdır Akıl kişinin
doğru ile yanlışı ayırabildiği eylemlerinin sonucunu hesaplayabildiği bir melekedir
Akli melekeleri olmayan kişinin hiccedilbir şekilde şerrsquoan sorumlu tutulması duumlşuumlnuumllemez
Netice olarak da had kısas ve tarsquozir cezaları akıl hastalarına uygulanamaz Ancak
madur ettikleri kişilerin hakları da mahfuz olduğundan zararlar akıl hastalarının acirckileleri
tarafından tazmin edilir
Guumlnuumlmuumlz fıkhı accedilısından akıl ve ruh hastalıklarıyla ilgili huumlkuumlmlere ulaşabilmek iccedilin
modern psikiyatrinin verilerinden istifade etmek kaccedilınılmazdır Modern psikiyatri ilmi
bir tıp dalı olmakla beraber nihayetinde sekuumller bir zeminden beslenmekte ruh-beden
ikiliğini reddetmekte ve İslamiyetin succedil olarak kabul ettiği bir takım eylemleri sadece
masum ruhi bozukluklar olarak sunabilmektedir Bu da zihinsel olarak İslamiyetle tam
55
olarak oumlrtuumlşmeyen modern psikiyatrinin verilerinin oumlzellikle dini bilgilerimizle ters
duumlşen bazı hususlarda ihtiyatla karşılanmasını gerektirmektedir
Şizofreni ve duygudurum bozukluklarına İslam ceza hukuku accedilısından bakıldığında şu
sonuccedillara ulaşılabilir
1 Şizofreni hastalarının algı ve idraklerinin olmadığı yani akli melekelerinin
bulunmadığı kabul edilir Bu hastalar gerccedilekle olan bağlarını yitirmekte ve
oumlzellikle halluumlsinasyonların ve hezeyanların etkisinde succedil işleyebilmektedir Bu
durumda tam ehliyetsiz sayılmaları hadlerin ve kısasın diyete doumlnuumlşmesi
gerekmektedir Tarsquozir cezalarından da muaf olacaklardır Mali tazmini
gerektiren durumlarda -kendi malları yoksa- tazmini akile uumlstlenecektir Hastalar
maslahat gereği guumlvenlikle ilgili kurumlarda zorunlu tedavi altına alınacaktır
Bu kurumlardan salınmaları ise ancak hakim kararıyla olabilecektir Ancak bu
hastalığın henuumlz akut semptomlarının ortaya ccedilıkmadığı ve hastanın akli
melekelerinin tam olarak yok olmadığı doumlnemler de kanaatimizce ayrıca ele
alınmalıdır Hastalar değişkenlik goumlsteren kişisel semptomlarına goumlre yarı
ehliyetli sayılmalıdırlar Hadler ve kısaslar hastalık şuumlphesiyle zaten duumlşecek
olsa da oumlzelikle hukukun otoritesi hukuka guumlvenin korunması ve istismarların
oumlnuumlne geccedilmek iccedilin talsquozirlerden muaf olmamalıdırlar
2 Duygudurum bozuklukları teşhis accedilısından daha zor hastalıklardır Majoumlr
depresyon ve bipolar afekt bozuklukta atakların geldiği doumlnemlerde idrak şuur
ve iradenin yok olması nedeniyle hastalar tam ehliyetsiz kabul edilmelidirler
Şizofreni hastalarındaki gibi tedavi şartıyla had ve kısaslar diyete
doumlnuumlştuumlruumllmeli talsquozir de uygulanmamalıdır Bipolar bozuklukta manik veya
depresif atakların ara doumlnemlerinde tıbbi olarak hastaların subsendromlarının
bulunduğu kabul edilmektedir Bu da ceza ehliyetindeki akıl şartını şuumlpheli hale
sokmakta ve succedilluya had kısas gibi cezaların tatbikine mani olmaktadır Ancak
tam ehliyetli kabul edemediğimiz bu kişilere uygun talsquozir cezasının
bulunabileceği muhakkaktır Ara doumlnemlerde ilacını hasta olacağını bilerek
kendi iradesiyle terk eden bir kişiye ise atak doumlneminde succedil işlemesi halinde had
ve kısas uygulanamasa da cezai accedilıdan yarım ehliyetli sayılabileceği ara
doumlnemlerde ldquoilacını bıraktığı iccedilinrdquo tarsquozir cezası oumln goumlruumllmesi muumlmkuumlnduumlr
Bu ccedilalışmada zikredilenlerin haricinde modern psikiyatrinin tanımladığı birccedilok hastalık
veya bozukluk buguumln İslam ceza hukuku accedilısından ele alınmaya muhtaccediltır Aynı şekilde
56
İslam ceza hukuku da guumlvenilir tıbbi veriler eşliğinde guumlncellenmeli ve ndash tatbik edilip
edilmemesine bakılmaksızın- nazaricirc dinamizmini devam ettirmelidir
57
KAYNAKCcedilA
Ali Haydar Hoca Eminzacircde Mecelle Şerhi 4 cilt Beyrut Dacircru acirclemirsquol-kuumltuumlb 2003
Ankara TDV Yayınları 1996
Akşit Cevat İslacircm Ceza Hukuku ve İnsani Esasları (by Kuumlltuumlr Basın Birliği ts)
41
Amidicirc Seyfeddin el-İhkacircm ficirc usucirclirsquol-ahkacircm Tahkik Abdurrezak Aficircficirc 4 cilt Beyrut
Mektebursquol-İslamicirc 1402
Aras Hatice İmer ldquoŞizofrenide Şiddetrdquo Psikiyatride Guumlncel Yaklaşımlar 6 sy1
(2014) 45-55
Aşkım Hatunoğlu ldquoTuumlrk İslacircm Hekimlerinin Psikoloji Biliminin Gelişimine Katkıları
ve Psikolojik hastalıklara Tedavi Youmlntemlerirdquo Akademik Sosyal Araştırmalar
Dergisi sy2 (2014) 255-263
Avva Muhammed Selim Ficirc usucirclirsquon-nizamirsquol-cinacirciyyirsquol-İslamicirc Kahire Nahdet Mısr
2006
Bardakoğlu Ali ldquoDiyetrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 9 473-479
Ankara TDV Yayınları 1994
ldquoHadrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 14 547-551
Ankara TDV Yayınları 1996
Başoğlu Tuncay ldquoTarsquozirrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 40 198-202
İstanbul TDV Yayınları 2011
Behnesicirc Ahmed Fethi el-Mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacircicirc firsquol-fıkhirsquol-İslamicirc Kahire Dacircrursquoş-Şurucirck
1988
Belli Hasan Ural Cenk Vardar Melek Kanarya ve Tezcan Bahar rdquoŞizofrenide Şiddet
ve Cinayet Eylemi Risklerin Değerlendirilmesi Oumlnleyici Tedbirler ve Tedavide
KlozapinrsquoinYerirdquo Duumlşuumlnen Adam Psikiyatri ve Noumlroloji Bilimleri Dergisi sy
24 (2011 ) 222-227
Bobo William Rapoport Judith L Abi-Dargham Anissa Fatemi Hossein ve Meltzer
Herbert ldquoThe Neurobiology of Schizophreniardquo Psychiatry iccedilinde
edAllanTasman Jaraid Kay Jeffrey A Lieberman 302-313 West Sussex
Wiley 2008
58
Bolu A Toygar M Pan E Erdem M Uumlnluuml G ve Balıkccedilı A ldquoBir eğitim hastanesi
psikiyatri kiniğinde adliolguların değerlendirilmesi beş yılık incelemerdquo
Guumllhane Tıp Dergisi sy56 (2014) 1-4
Bourgeois Marc-Louis Şizofreni Ankara Dost 2016
Boynukalın Mehmet ldquoSuccedilrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 37 453-457
Ankara TDV Yayınları 2009
Buhari Abduumllaziz Keşfuumlrsquol-esracircr Tahkik Abdullah Mahmud Muhammed Oumlmer
Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquo-ilmicirc 1997
Buhacircricirc Ebucirc Abdullah Muhammed b İsmail Cacircmiursquos-sahih Tahkik Mustafa Deyyib
el- Beğacirc Beyrut Dacircru İbn Kesicircr 1987
Cessacircs Ebucirc Bekicircr er-Razicirc Ahkacircmursquol -Kurrsquoacircn Tahkik Muhammed Sacircdık Kamhacircvicirc
CiltBeyrut Dacircru İhyacircirsquol-Kuumltuumlbuumlrsquol-Arabicirc 1992
Cuumlrcacircnicirc Ali b Muhammed b Muhammed Tarsquoricircfacirct Beyrut Dacircrursquo1-kiatbirsquol-Arabicirc
h1405
Ccedilalışkan İbrahim ldquoİslam Hukukunda Ceza Kavramı ve Hadd Cezalarırdquo Ankara
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi sy 11 (1998) 366-397
Ccedilolak Abdullah İslacircm Ceza Hukuku Ccedilorum Kitap Duumlnyası 2018
Dağcı Şamil İslam Ceza Hukukunda Şahıslara Karşı Muumlessir Fiiller Ankara Diyanet
İşleri Başkanlığı Yayınları 1999
ldquoKısasrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 25 488-495 Ankara
TDV Yayınları 2002
Demirbaş Hatice ldquoSuccedil ve Psikopatolojirdquo Adli Psikoloji iccedilinde editoumlr Emre Şenol
Durak ve Mithat Durak 155-172 Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2017
Dihlevicirc Şah Veliyyullah Huccetullahirsquol-Bacircliğa Ccedileviren Mehmet Erdoğan 2 cilt
İstanbul İz Yayıncılık 2018
Doumlnmez İbrahim Kacircfi ldquoCuumlnucircnrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 8 125-
129 İstanbul TDV Yayınları 1993
Doumlnmezer Sulhi ve Erman Sahir Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 2 cilt İstanbul Der
Yayınları 2019
EC Atbaşoğlu ve Guumlloumlksuumlz Sinan ldquoBilim Psikiyatri ve DSMrsquolerrdquo Tuumlrk Psikiyatri
Dergisi 24 sy 3 (2013) 202-212
Ebucirc Dacircvud Suumlnenuuml Ebucirc Dacircvud 4cilt
Beyrut Dacircrul-kitabirsquol-Arabicirc ts
59
Ebucirc Zehra Muhammed el-Cericircme firsquol-Fıkhirsquol-İslacircmicirc Kahire Dacircrursquol-fikrirsquol-Arabicirc
1998
Erturhan Sabri ldquoİnsan Onuru Bağlamında İslacircmCeza Hukukuna Genel Bir Bakışrdquo
İslacircm Hukuku Araştırmaları Dergisi sy 21 (2013) 185-214
Fahreddin Hasan b Mansucircr Kacircdıhacircn Fetacircva Kacircdıhacircnicirc 3cilt
http shamelaws (29072019)
Fazel Seena Lichtenschein Paul Grann Martin ldquo Bipolar Disorder end Violent
Crimerdquo Archgenpsychiatry 67 sy 9 (2010) 931-938
Foucault Michael Deliliğin Tarihi Ccedileviren Mehmet Ali Kılıccedilbay Ankara İmge
Kitabevi 2017
Friedman Susan Hatters Hrouda R Debra Holden Carol E Noffsinger Stephan G
ve Rsnick Philip J ldquoFilicide ndash Suicide Common Factors in Parents Who Kill
Their Children and Themselvesrdquo The Journal of the American Academy of
Psychiatry and the Law sy33 (2005) 496-504
Gazzacirclicirc Ebucirc Hacircmid Muhammed b Muahmmed el-Veciz Tahkik Ali Muavvıd 2 cilt
Riyad Darursquol-Erkam bin Erkam 1997
Geccediltan Engin Psikodinamik Psikiyatri ve Normal dışı Davranışlar İstanbul Remzi
Kitabevi 2000
Goumlktuumlrk Neslihan Oumlzgenccedil İzzet ve Uumlzuumllmez İlhan Ceza Hukukuna Giriş Eskişehir
Anadolu Uumlniversitesi Yayınları 2012
Guumlneri Elif Akıl Hastalıkları ve Şiddet İstanbul İstanbul Gelişim Uumlniversitesi
Yayınları 2016
Hafızoğullar Zeki Tuumlrk Ceza Hukuku Ders Notları Ankara Başkent Uumlnivrsitesi
Hukuk Fakuumlltesi 2008
Helvacı İlhan ldquoTemyiz Kudretinden Yoksun Şahısların Hukuki Sorumluluğu Uumlzerinerdquo
İHFM 155 sy4 (1997) 145- 171
Hodgins Sheilagh ldquoMental Disorder Intellectual Deficiancy and Crimerdquo Archieves of
Gen Psychiatry sy 49 (1992) 476-483
http webmemurlarnet (22072019)
http webaydinpoltr (22042019)
http webbaltaciavtrakil-hastaliği-ile-ilgili-yargitay-kararları (1862019)
http webhuumlrriyetcom (21072019)
http webpsychologytodaycom (0207 2019)
60
http webwhoint (0207 2019)
httpweb allthatsinterstingcom (22072019)
httpweb mynetcom (21072029)
httpwebtckmaddecom (09 07 2019)
http webdeontolojihacettepeedutr (04082019)
İbn Kudacircme Ebucirc Muhammed b Abdullah b Ahmed bMuhammed Ravdatursquon-nacircdır 2
cilt by Muumlessesetuumlrsquor-reyyacircn 2002
İbn Abidicircn Muhammed b Emin Oumlmer Reddursquol-muhtacircr 6cilt
Beyrut Dacircrursquol-fikr 1992
İbn Emicircrirsquol-Hacircc Muhammed bMuhammed b Muhammed b Hasan et-Takricircr versquot-
tehbicircr 4 cilt
Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1983
İbn Facircris Ebursquol-Huseyn Ahmed b Facircris b Zekeriyya Mulsquocemu mekacircyicircsursquol-luga
Tahkik Abdusselacircm Muhammed Harun 6 cilt (by Dacircrursquol-fikr 1979 )
İbn Huumlmacircm Kemaleddin Muhammed b Abdulvacirchid Şerhu Fethursquol- kadicircr 10 cilt
Beyrut Dacircrulrsquol-kitabirsquol-ilmicirc 2003
İbn Kayyim el-Cevziyye Şemsuddicircn Ebucirc Abdillah Muhammed b Ebi Bekr İlsquolacircmursquol-
muvakkıicircn Beyrut Dacircrursquol-cicircl 1974
İbn Kudacircme Ebucirc Muhammed Abdulah b Ahmed b Muhammed el-Muğnicirc 10 cilt
Beyrut Dacircrursquol-fikr h1405
İbn Manzucircr Cemaluumlddin Muhammed b Muumlkerrem Lisacircnursquol-Arab 15 cilt Beyrut
Dacircru Sacircdır ts
İbn Nuceym Zeynuumlddin b İbrahim b Muhammed Bahrursquor-racircik 8 cilt Beyrut Darursquol-
malsquorife ts
İbn Ruumlşd Ebursquo-Velicircd Muhammed b Ahmed Bidayetuumlrsquol-muumlctehid Ccedileviren Ahmed
Meylacircnicirc 3 cilt İstanbul Ensar Neşriyat 2015
İbn Teymiyye Takıyyuddin Ahmed b Abdilhalim b Abdisselacircm Siyacircsetirsquoş-şerlsquoiyye ficirc
ıslacirchirsquor-racircvicirc versquor-raiyye Riyad Vizaretursquoş-Şuucircnirsquol-İslamiyye h1419
Kahveci Nuri ldquoİslacircm Hukuku Accedilısından Succedilun Manevi Unsurlarından Kasıtrdquo Hikmet
Yurdu 5 sy 9 (2012)
Karaman Hayrettin Mukayeseli İslacircm Hukuku 3 cilt İstanbul İz Yayıncılık 2013
Kacircsacircnicirc Alaeddin Ebucirc Bekir b Mesud Bedacirciursquos-sanacircilsquo Tahkik Alicirc Muhammed
Muavvıd 10cilt Beyrut Dacircrulrsquol-kitabirsquol-ilmicirc ts
61
Kayatekin ZE Maner F Abay E Saygılı S ve Şener Aİ ldquoRuh Hastalarında
Homisidal Saldırganlıkrdquo Psikiyatri ve Noumlrolojik Bilimler Kongresi (1988) 22-
27
Khan Nicola Mental Disorder Toronto University Of Toronto Press 2017
Koca Mahmut ve Uumlzuumllmez İlhan Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler Ankara Seccedilkin
Yayınevi 2017
Koccedilak Muhsin ldquoGurrerdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 14 211-212
Koparan M Reşat ldquo TCK Genel Huumlkuumlmler Ceza Sorumluluğunu Kaldıran ve Azaltan
Sebeplerrdquo TBB Dergisi sy 64 (2006) 337-367
Koumlroğlu Ertuğrul Şizofreni Ankara Hekimler Yayın Birliği 2016
Kuducircricirc Ebursquol Huseyn Ahmed b Muhammed b Ahmed Tahkik Abdullah Nezicircr Ahmed
Nezicirc Beyrut Muumlessesetursquor-Reyyacircn 2005
Lambert M Naber D Schacht A Wagner Hundemer H-P Karow AHuber
CG Suarez JM ldquoRates and predictorsof remission and recovery duruing 3
years in 392 never-treatedpatients with schizophreniardquo Acta Psychiatrica
Scandinavica118 sy3 (2008 220-229
Macircverdicirc Ebursquol Hasan Ahkacircmursquos-Sultacircniyye Kuveyt Mektebetu Dacircru İbn Kuteybe
1989
Maverdicirc Ebucircrsquol-Hasan Ali b Muhammed el-Hacircvicirc 10 cilt
Kahire Mektebetuumlrsquol-Kahira 1968
Mevsılicirc Abdullah b Mahmucircd el-İhtiyar Tahkik Muhammed Ebucirc Dakicircka 2 cilt
Beyrut Dacircrursquol-Kitabirsquol-İlmicirc ts
Modestin Jiri ve Amman Roland ldquoMental Disorder and Criminality Male
Schizophreniardquo Schizophrenia Bulletin 11 sy 1 (1996) 69-82
Molla Huumlsrev Muhammed b Feracircmuz b Ali Duumlreruumlrsquo-Huumlkkacircm Ccedileviren Arif Erkan
3cilt
http webvesiletuumlnnecatcom (29062019)
Muhammed b Oumlmer b Huseyn er-Racirczicirc el-Mahsul ficirc ilmirsquol-usucircl Tahkik Tacirchacirc Cacircbir
Feyyacircz Alvacircnicirc 6 cilt Riyad Cacircmiatrsquol-imacircm Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc
h1400
Muheyyiz Hucirclucircd binti Abdurrahman ldquoAhkacircmursquol-mericircdirsquon-nefsiyyeti firsquol-fıkhirsquol-
İslamicircrdquo Doktora Tezi Cacircmiatu İmam Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc h1432
62
Mustafa İbrahim Ziyacirct Ahmed Abdulkacircdir Hacircmid ve Neccacircr Muhammed
Mulsquocemursquo-vesicirct 2 cilt by Dacircrursquod-dalsquove ts
Nesacircicirc Ebucirc Abdirrahmacircn Ahmed b Şuayb Suumlnenuumlrsquon- Nesrsquoaicirc Tahkik Abdulfettah
Ebucircrsquol- Gudde 9 cilt Halep Mektebetuumlrsquol-matbucircatirsquol-İslacircmicirc 1986
Nesefi Ebursquol-Berekacirct Menacircrursquol-envacircr Ccedileviren Soner Duman Osman Guumlman ve
Suumlleyman Kaya İstanbul Beka Yayıncılık 2016
Nucircricirc Husacircm Suheyl ldquoEserursquol-cuumlnucircn fi tasarrufatirsquol-kavliyyeti versquol- filsquoliyyeti ficirc şericircatirsquol-
İslamicircrdquo Yuumlksek Lisans Tezi Cacircmiatursquon-Necacirchursquol-vatanicirc 2013
Okur Kacircşif Hamdi İslam Hukukunda Sosyal Sorumluluk ndash Akıle Oumlrneği Ankara
İSAM Yayınları 2017
Oumlzden Salih Yaşar Adli Psikiyatri Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2015
Oumlztuumlrk Orhan ve Uluşahin Aylin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları Ankara Nobel Tıp
Kitapevleri 2016
Oumlztuumlrk Orhan Ruh Sağlığı ve Bozukukları Ankara Hekimler Yayın Birliği 1998
Pezdevicirc Ebursquol-Usr Ali bMuhammed el-Usucircl Karaccedili Matbalsquo tursquot- Cacircvicircd Bericircs ts
Pormann Peter ldquoTıprdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 41 101-
111İstanbul TDV Yayınları 2012
Poyraz Cana Aksoy Kocabaşoğlu Neşe Konuk Numan ldquoPsikotik Oumlzellikli
Depresyonun Adli Boyuturdquo Journal of Mood Disorders 2 sy 4 (2012) 180-
185
Rain Adrian The Psychopathology of Crime London Academic Press Inc1993
Rucircyanicirc Abdulvacirchid b İsmail Ebursquol-Mehacircsin Bahrursquol-mezheb Tahkik Tacircrık Fethicirc es-
Seyyid 14 cilt Beyrut Dacircrursquol-kuumltuumlbirsquol-ilmicirc 2009
Salsquolebicirc Ali b Nasr Telkicircn fi fıkhırsquol-Malikicirc Tahkik Muhammed Sacirclis Saicircd el- Ganicirc
Riyad Mektebetu Nezzacircr Mustafa el-Bacircz ts
Saatccedilioğlu Ouml Tuumlrkcan S Işıklı M Ve Uygur N ldquoTutuklularda Depresyonrdquo
Duumlşuumlnen Adam Noumlroloji ve Psikiyatri Dergisi sy9 (1996) 25-30
Sarı Nil ve Akguumln Burhan ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo Tuumlrkiyede Sık
Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklar iccedilinde editoumlr Muumlfti Uğur İbrahim
Balcıoğlu Neşe Kocabaşoğlu 1-24 İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşa
Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Tıp Eğitimi Etkinlikleri Sempozyum Dizisi 2008
Serahsicirc Muhammed b Ahmed el-Usucircl 2cilt
Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1993
63
Silver Eric ve Teasdale Brent ldquoMental Disorder and Violence An examination of
Stressful Life Events and Impaired Social Supportrdquo Social Problems sy 52
(2005) 62-78
Soysal Huumlseyin ve Yeşilbursa Doğan ldquoŞizofreni ve Benzeri Psikozlarrdquo Ruhsal
Hastalıklar iccedilinde editoumlr Nevzat Yuumlksel 24 395-406 Ankara Nobel Tıp
Kitapevleri 2006
Stein Dan J Phillips Katherine A Kendler Kenneth S ldquoWhat is a Mental
Psychiatric Disorder From DSM-IV to DSM-Vrdquo Psychol ogical Medicine40
sy11 (2010) 1759-1765 doi 101017S0033291709992261
Sulhi Doumlnmezer Kriminoloji İstanbul Beta Basım Yayım 1994
Şalsquobacircn Zekiyyuumlddicircn İslacircm Hukuk İlminin Esasları Ccedileviren İbrahim Kacircfi Doumlnmez
Ankara Tuumlrkiye Diyanet Vakfı Yayınarı 2012
Şafiicirc Muhammed b İdricircs el-Umm 8cilt Beyrut Dacircrursquol-malsquorife 1990
Şacirckir Beg Hanbelicirc Usucirclursquol-fıkhilrsquol-İslamicirc Mekke Mektebetuumlrsquol- Mekkiyye 2002
Şacirctıbicirc İbrahim b Mucircsa el-Muvacircfakacirct Tahkik İbn Hasen Acircl Selmacircn 7 cilt by Dar
İbn Affan 1997
Şekerci Osman İslacircm Ceza Hukukunda Talsquozir Succedilları ve Cezaları İstanbul Yeni
Ufuklar Neşriyat 1996
Taylor Edward H Assesing Diagnosing and Treting Serious Mental Disorders A
Biological Approach Oxford Oxford University Press 2017
Teftacirczacircnicirc Sadeddin Mesucircd b Oumlmer et-Telvih alacircrsquot-tevdicirch 2 cilt Beyrut Dacircrursquol-
kitabirsquol-ilmicirc 1996
Treatment Advocacy Center ldquoRisk Factors For Violencerdquo A Background Paper From
The Office Of Research and Public Affairs (2016) 1-5
Turabi Selami ldquoKusululuk ve Kusurluluğu Etkileyen Hallerrdquo TBB Dergisi s101
(2012) 267-292
Ucircdeh Abdulkadir Teşrilsquoursquol-İslamicirc mukacircrinen birsquol-kacircnunirsquol-vadlsquoicirc 2 cilt Beyrut Dacircrursquol-
kitabursquol-Azelicirc ts
Uğur Muumlfit ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik
Hastalıklar iccedilinde editoumlr Muumlfit Uğur İbrahimBalcıoğlu ve Neşe Kocabaşoğlu
59-81 İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşan Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Tıp
Eğitimi 2008
64
Ulutuumlrk Guumlner Hande ldquoTuumlrk Ceza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Kusur Yeteneğine
Etkisirdquo Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul 2009
Uzunpostalcı Mustafa ldquoİslam Hukuku Accedilısından Ehliyetrdquo İslam Hukuku
Araştırmaları Dergisi sy8 (2006) 149-182
Uumlccedilok Alp ldquoŞizofreni ve Benzeri Psikozlarrdquo Ruhsal Hastalıklar iccedilinde editoumlr Nevzat
Yuumlksel 8 130-137 Ankara Nobel Tıp Kitapevleri 2006
Volavka J ldquo Violence in schizophrenia and bipolar disorderrdquo Psychiatria Danubina
21 sy1 (2013) 24-33
Walsh Elizabeth Buchanan Alec ve Fahy Thomas ldquoViolence and schizophrenia
examining the evidencerdquo British Journal of Psychiatry sy 180 (2002) 490-495
Yakut Esra ldquoTanzimat Doumlnemirsquone Kadar Osmanlı Hukukursquonda Talsquoziri Gerektiren
Succedillar ve Cezalarırdquo Tuumlrk Hukuk Tarihi Araştırmaları sy2 (2006) 25-40
Yacircsicircn Muhammed Naicircm ldquoEserursquol-emracircdirsquol-akliyyeti versquon-nefsiyyeti alarsquol-
mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacirciyyetirdquo Mecelletursquoş-şericircati versquol-kacircnun sy16 (2002) 17-87
Yavuz Ruhi ldquoŞizofrenirdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklar iccedilinde ed
Muumlfti Uğur İbrahim Balcıoğlu Neşe Kocabaşoğlu 49-58 İstanbul İstanbul
Uumlniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Tıp Eğitimi Etkinlikleri
Sempozyum Dizisi 2008
Yazıcı Olcay ve Ccedilakır Sibel ldquoDuygudurum Bozukluklarırdquo Psikiyatri iccedilinde İstanbul
İstanbul Uumlniversitesi Yayınları 2009
Yazır Elmalılı M Hamdi İslacircm Hukuku ve Fıkıh Istılacirchları Kacircmusu 5 cilt İstanbul
Eser Neşriyat 1997
Yıldız Sevil ldquoCeza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Akıl Hastalarının YargılanmasırdquoSUuml
İİBF Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi 2 sy4 (2002) 141- 151
Yılmaz Emel ldquoİslacircm Ceza Hukukuna Goumlre Kleptomanide Ceza Ehliyeti Ve Hırsızlık
Fiilinin Sonuccedillarırdquo Bilimname 1 sy 37 (2019) 535-557
Yiğit Yaşar İslacircm Ceza Hukuku Ankara Sistem Ofset Yayıncılık 2012
Zebicircdicirc Muhammed b Muhammed Murteza Tacirccursquol-arucircs 40 cilt Kuveyt Tablsquoatu
Kuveyt 1965
Zeylaicirc Fahrettin b Osman Tebyicircnursquol-hakacircicirck 6 cilt Kahire Matbucircatuumlrsquol-Kuumlbra el-
Emicircriyye h1313
Zuhaylicirc Vehbe Nazariyyatursquod-damacircn ev ahkacircmursquol-mesucircrsquoliyyetirsquol-medeniyye versquol-
cinacirciyye firsquol-fıkhirsquol-İslamicirc Şam Darursquol-Fikr1982
65
66
OumlZGECcedilMİŞ
EmelYılmaz 1978 yılında Almanyarsquonın Heidelberg şehrinde duumlnyaya gelmiştir
İlkoumlğretim tahsilini Almanyarsquoda tamamlamıştır Gebze İmam Hatip Lisesirsquonde başladığı orta
oumlğretimine Duumlzce İmam Hatip Lisesinde devam ederek lise tahsilini de burada nihayete
erdirmiştir 2016 yılında Sakarya Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesirsquonden mezun olmuştur
- İlk sayfa EMEL YILMAZ tez
- 10293672
-
- 201910011611
- ss
-
- dd
-
7
yaşanılan zamana tatbikine muumltevazı bir katkıda bulunmak arzulanmaktadır Ayrıca
interdisipliner bir ccedilalışma yapılarak fıkhın ilgi alanının genişletilmesine katkıda
bulunmak ve bu alanda yeni ccedilalışmalara vesile olmak hedeflenmektedir
Youmlntem
Youmlntem olarak ilk oumlnce akıl ve ruh hastalıklarına dair Tuumlrkccedile İngilizce ve Arapccedila
literatuumlr taranmıştır Konu başlığının ceza ehliyeti olması hasebiyle oumlzellikle akıl
hastalıklarının succedilla olan ilişkisini ortaya koyan adli psikiyatri kaynaklarından
yararlanılmıştır Konu daha sonra bir mukayese imkacircnı olması itibarıyla yuumlruumlrluumlkteki
sekuumller bir hukuk sistemi oumlrneği olarak Tuumlrk ceza kanunu accedilısından da genel olarak ele
alınmıştır Son olarak da klasik ve ccedilağdaş doumlnem fıkıh literatuumlruuml ve oumlzellikle de modern
İslam ceza hukuku eserleri taranarak Tuumlrk ceza kanunu ile karşılaştırmalı olarak sonuca
varılmaya ccedilalışılmıştır
Akıl ve ruh hastalıkları kavramlarının modern psikiyatri ve psikoloji literatuumlruumlnde
yerlerini zihinsel ndash ruhsal bozukluk gibi kavramlara bırakıyor olmasının oluşturduğu
kavram kargaşası ccedilalışma esnasında karşılaşılan guumlccedilluumlklerden biridir Akıl ve ruh
hastalıklarının klasik literatuumlrde buguumlnkuuml anlamda tanım ve tasniflerinin olmayışına ek
olarak bazı fıkhi kriterlerin psikiyatri ile oumlrtuumlşmuumlyor olması da mesele uumlzerine fikir
yuumlruumltmeye ccedilalışırken zihnicirc kutuplaşmalara yol accedilmakta ve interdisipliner bir ccedilalışmayı
zorlaştırmaktadır
Ccedilalışma temelde iki ana boumlluumlmden oluşmaktadır İlk boumlluumlmde İslam ceza hukukuna
goumlre ceza ehliyeti kavramı ve kavramın izahı iccedilin gerekli alt başlıklara yer verilmiştir
İkinci boumlluumlmde ise konu ilk olarak tıbbi accedilıdan ele alınmış ve seccedililen oumlrnek hastalıklar
ayrıntılı olarak aktarılmıştır Tezin amacı doğrutusunda hastalıklar sınırlı tutulmuş adli
psikiyatri verilerinde oumlne ccedilıkmaları nedeniye şizofreni ve duygudurum bozuklukları
oumlrnek olarak seccedililmiştir Boumlluumlmuumln sonunda da psikiyatri verileri değerlendirilerek bu
hastalıklara ilişkin İslam ceza hukuku ilke ve huumlkuumlmleri accedilısından bir kanaate
ulaşılmaya ccedilalışılmıştır
8
BOumlLUumlM 1 İSLAM CEZA HUKUNDA CEZA EHLİYETi KAVRAMI
VE ŞARTLARI
Ceza ehliyetinden ve onun şartlarından bahsetmeye başlamadan oumlnce succedil ve ceza
kavramlarının tanımlanması succedilun ve cezanın genel şartlarının zikredilmesi
gerekmektedir
11 Succedil Kavramı ve Genel Şartları
Succedil Tuumlrkccedile bir kelimedir ve soumlzluumlkte kanuna toumlrelere ve ahlak kurallarına aykırı olan
yazılı veya yazısız kurallarla yasaklanan karşılığında ceza oumlngoumlruumllen eylemler ve
davranışları belirtmektedir1 Kusur hata şer ve cuumlruumlm gibi kelimelerle de ifade
edilmekte olan succedil Tuumlrk ceza kanununda cuumlruumlm ve kabahat kelimeleri ile de karşılık
bulmaktadır Başka bir tarifte ise succedil ldquo Toplumsal duumlzenin devamı accedilısından korunması
gereken hukuki değerlerin ihlali niteliğini taşıyan haksızlık teşkil eden insan
davranışıdırrdquo2 Fıkıh eserlerinde succedilu ifade etmek iccedilin cerme veya cuumlrm kelimeleri
kullanılmaktadır3 Macircverdicirc succedilu ldquoAllahrsquoın had veya talsquozir ile cezalandırarak işlenmesini
yasakladığı sakıncalı fiiller rdquo4 olarak tanımlarken Serahsi ldquomala ve cana karşı işlenen
şerlsquoan haram kılınmış fiilrdquo tanımını yapmaktadır Muasır İslam hukukccedilularından
bazıları da succedilu ldquoAllahrsquoın yapılmasını yasakladığı bir şeyi yapmak yapılmasını
emrettiği bir şeyi de yapmamakrdquo5 veya ldquoyapılması halinde ceza verilen yasak fiilin
işlenmesi terkinde ceza verilen fiilinrdquo şeklinde tarif etmişlerdir6 Cerme ile aynı
anlamda cinayet kelimesi de kullanılmaktadır fakat bu klasik literatuumlrde daha ziyade
lsquocana veya vuumlcut buumltuumlnluumlğuumlne youmlnelik yasak fiillerirsquo ifade etmektedir7 Yukarıdaki
genel tariflere bakıldığında succedil ldquoguumlnahrdquo kavramıyla da ifade edilen dini ahlaki veya
hukuki buumltuumln kural ihlallerini kapsıyor goumlruumlnse de İslam ceza hukuku accedilısından
kastedilen succedil Macircverdicircrsquonin tanımında vurguladığı ldquoduumlnyevi cezası olan ve infazı yargı
organlarına bırakılmışrdquo fiillerdir
1 Mehmet Boynukalın ldquoSuccedilrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c37 (Ankara TDV
Yayınları2009) 453 2 Neslihan Oumlztuumlrk vd Ceza Hukukuna Giriş (Eskişehir Anadolu Uumlniversitesi Yayınları 2012) 4 3 Abdulkacircdir Ucircdeh et-Teşricircursquol-Cinacirciyyuumlrsquol-İslamicirc Mukacircrinen birsquol-Kacircnucircnirsquol-Vadlsquoicirc (Beyrut Dacircrursquol-
Kitacircbirsquol-Arabicirc ts) I 66 4 Ebursquol Hasan Macircverdicirc Ahkacircmursquos-Sultacircniyye (Kuveyt Mektebetu Dacircru İbn Kuteybe 1989) 285 5 Muhammed Ebucirc Zehra el-Cericircme firsquol-Fıkhirsquol-İslacircmicirc (Kahire Dacircrursquol-fikrirsquol-Arabicirc 1998) 19 6 Ucircdeh et-Teşricircursquol-cinacircicirc 66 7 Osman Şekerci İslam Ceza Hukukunda Tazir ve Succedilları ve Cezaları (İstanbul Yeni Ufuklar
Neşriyat1996) 13
9
Modern ceza hukukunda succedil kavramı şu şekilde tanımlanmaktadır ldquoSorumlu bir şahıs
tarafından muumlspet veya menfi bir hareketle meydana getirilen ceza tehdidini taşıyan ve
bir kanundaki tarife uygun ve hukuka aykırı olan bir fiildirrdquo8
Yukarıdaki tanımdan da anlaşılacağı uumlzere guumlnuumlmuumlz ceza hukukunda bir eylemin succedil
sayılabilmesi iccedilin belirli unsurların bir arada bulunması gerekmektedir Bu şartlar klasik
fıkıh eserlerinde bir arada zikredilmemekle birlikte prensip olarak kabul edilmekte
ccedilağdaş doumlnem İslam hukukccediluları tarafından da ldquoerkacircnursquol-cericircmerdquo başlığı altında bir
arada verilmektedir Bu şartlar
1 Kanuni unsur
2 Maddi unsur
3 Manevi unsur
4 Hukuka aykırılık unsurudur 9
Bu unsurlardan herhangi birinin bulunmaması halinde soumlz konusu fiil succedil olarak kabul
edilmez Bununla beraber bu genel şartları sağladıktan sonra her bir succedilun kendine
oumlzguuml bazı unsurları taşıması şartı da aranabilir Zina succedilunda failllerde muhsan olma
şartının veya hırsızlıkta (serika) ccedilalınan malın belli değerin uumlzerinde olma şartının
aranması burada oumlrnek olarak zikredilebilir
Kanunilik unsuru ldquokanunsuz succedil ve ceza olmazrdquo ilkesinin temel dayanağıdır Hukukta
bir fiilin succedil sayılabilmesi iccedilin kanunda succedilun kendisinin ve succedilun karşılığında
verilecek cezanın belirlenmiş olması gerekmektedir Bu ilke uygulamada keyfiliğin
oumlnuumlne geccedilme ve bireylerin hak ve huumlrriyetlerini koruma amacına matuftur İslam ceza
hukukunda tayin edilmiş had kısas ve diyet gibi cezalar da birebir kanunilik ilkesiyle
oumlrtuumlşmektedir Kapsamı oldukccedila geniş tutulan talsquozir cezalarında da alt ve uumlst sınırlar
belirlenerek ve cezayı tatbik edecek yetkili merciye bazı kısıtlamalar getirilerek bu
prensibin mevcudiyetinin korunduğu soumlylenebilir Ancak talsquozir succedillarında cezadan oumlnce
en azından her succedilun ve karşılığının kamuoyu tarafından bilinmesi iccedilin ilan edilmesi
(resmi gazete vb ile) ve toplum fertlerinin bu youmlnde bilgilendirilmesi gerekmektedir 10
Maddi unsurdan maksat hukuken sorumlu kabul edilen bir kişinin cezalandırılabilmesi
iccedilin succedil sayılan fiili eyleme doumlnuumlştuumlrmuumlş olması veya yerine getirmekle yuumlkuumlmluuml
8 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku (İstanbul Der Yayınları 2016) 2
316 9 Cevat Akşit İslam Ceza Hukuku ve İnsani Esasları (by Kuumlltuumlr Basın Birliği ty) 41 10 Yaşar Yiğit İslam Ceza Hukuku (Ankara Sistam Ofset Yayıncılık2012) 118
10
olduğu fiili terk etmesidir11 Kimse tasarladığı fakat dış duumlnyada icra etmediği bir
eylem dolayısıyla cezalandırılamaz İslam Hukukunda insanın goumlnluumlnden geccedilirdiği
koumltuumlluumlkleri fiile doumlnuumlştuumlrmedikccedile ve koumltuuml soumlzleri ifade etmedikccedile cezalandırılmayacağı
temel ilke olarak kabul edilmiştir Burada belirtmek gerekir ki succedil duumlşuumlnme ve hazırlık
safhalarından sonra icra safhasına ulaştığında fiiller succedil kapsamında değerlendirilir İlke
olarak İslam ceza hukukunda belirli bir succedila teşebbuumls ile succedilun kendisi aynı şekilde
cezalandırılmaz fakat teşebbuumlsuumln kendisinin succedil teşkil etmesi halinde muumlnasip ceza
tatbik edilir Oumlrneğin hırsızlık succediluna teşebbuumls etmiş fakat malı hırz alanının dışına
ccedilıkartmamış bir kişiye had uygulanmasa da haneye tecavuumlz dolayısıyla talsquozir cezası
uygulanabilir
Manevi unsur succedilu işleyen kimsenin succedil esnasında iccedilinde bulunduğu psikolojik
şartlarla succedil arasındaki bağlantıyı tespit eden ve succedillunun sorumluluk derecesini
belirlemeye doumlnuumlk olan unsurdur ldquoKusurlulukrdquo olarak da adlandırılan bu unsur succedilun
en oumlnemli şartlarından biridir Konumuz accedilısından da bu unsur merkezi bir rol teşkil
etmektedir Manevi unsurdan anlaşılması gereken succedillunun eylemini gerccedilekleştirirken
kastının ve iradesinin succedila youmlnelmesi succedil teşkil eden eylemin anlamını ve sonuccedillarını
idrak edebiliyor olmasıdır
Succedilun oluşumunda maddi unsurun manevi unsur tarafından desteklenmesi
kaccedilınılmazdır ccediluumlnkuuml insanların eylemlerinde akıl ve idrak muumlhim etkenler olup fiziksel
eylemlerin aklın ve iradenin youmlnlendirmesiyle gerccedilekleştiği kabul edilmektedir Dış
duumlnyada tezahuumlr eden eylem ne kadar kısa olursa olsun arkasında bir akli ve iradi suumlreccedil
mutlaka bulunmaktadır ki bu da succedilun akli ve iradi bir eylem olduğu sonucuna bizi
ulaştırmaktadır Bir succedilta failin fiili ile sonuccedil arasında nasıl zorunlu bir bağ aranıyorsa
aynı şekilde failin iradesi ve fiili arasında da bir manevi bağ aranmalıdır Akıl irade
kasıt gibi kavramlar manevi unsur iccedilerisinde irdelenen kavramlar olup kasıt taksir ve
kastın aşılması gibi mefhumlar da cezaların ağırlaştırılmasında hafifletilmesinde veya
ortadan kalkmasında rol oynayan manevi unsur iccedilinde telakki edilen mefhumlardır12
Succedillarda irade ve temyiz guumlcuumlnuumln dikkate alınması da manevi unsurla ilişkili olup
klasik fıkıh literatuumlruumlndeki ldquoehliyetrdquo ile burada doğrudan bir ilişki doğmaktadır
Bir insanın işlediği succediltan dolayı cezalandırılabilmesi iccedilin meydana gelen zararın o
kişinin fiili sonucunda oluşmuş olması da yeterli değildir Failin fiilde kusuruyla
11 Yaşar Yiğit İslam Ceza Hukuku 31-32 12 Nuri Kahveci ldquoİslam Hukuku Accedilısından Succedilun Manevi Unsurlarından Kasıtrdquo Hikmet Yurdu 5 sy 9
(2012) 14
11
beraber oumlzguumlr iradesinin ve temyiz guumlcuumlnuumln de bulunması gerekir Zira adaletin gereği
olarak oumlzguumlr irade ile succedil işleyen bir kişi ile bu iradeden mahrum birinin aldığı ceza
aynı olmamalıdır Fiillerin aynı sonuccedilları doğurmuş olması faillerin irade temyiz ruh
sağlığı veya iccedilinde bulundukları durum itibariyle aynı oldukları anlamına gelmez
Succedilta aranan genel şartlardan bir diğeri ise hukuka aykırılık unsurudur Bir fiilin succedil
teşkil edebilmesi iccedilin onun kanunen yasaklanmış olması yani hukuken izin verilmemiş
olması gerekmektedir Failin fiili hukuka aykırılık ihtiva etmiyorsa eylemin sahibi succedillu
sayılamaz ve cezalandırılamaz
12 Ceza Kavramı Genel Prensipleri ve Gayesi
Ceza soumlzluumlkte ldquobir şeyin bedeli veya karşılığırdquo olarak accedilıklanmakta masdar olarak
kullanıldığında da ldquoiyi veya koumltuuml herhangi bir fiilin ve davranışın tam ve yeterli
karşılığını vermekrdquo anlamına gelmektedir13 Modern pozitif hukukta ceza ldquosuccedil işleyen
kişiye ccedileşitli amaccedilları gerccedilekleştirmesi iccedilin uygulanan ve kişiyi birtakım yoksunluklara
uğratan bir yaptırımdırrdquo Cezanın yoksunluklara uğratıcı olması nedeniyle ızdırap
sıkıntı ve guumlccedilluumlk ccedilektirici niteliği vardır14 Ceza kavramı tanımlanırken cezanın amacı
da guumlndeme geldiğinden hukuk tarihi boyunca cezanın amacı uumlzerinde de tartışmalar
olmuş ve neticede iki farklı goumlruumlş oumlne ccedilıkmıştır
1 Cezalar geccedilmişe youmlneliktir yani mağdur adına devletin uumlstlendiği oumlccedil alma hakkını
ifade eder Ceza succedilun oluşturduğu koumltuuml sonucu telafi etmek iccedilin vardır ve bir
kefarettir Bu yuumlzden de succedillu iccedilin acı ve ızdırap iccedilermektedir
2 Batıdaki hukuki gelişmelerle oumlne ccedilıkan cezanın geleceğe doumlnuumlk olduğu anlayışıdır
Bu anlayışta amaccedil succedillunun ıslahı ve yeniden succedil işlemesinin oumlnuumlne geccedilmektir Ceza
fertlerin farklılığını dikkate alan ve hukukiliği oumlne ccedilıkaran bir ilkedir15
İslam Ceza Hukukunda Ukucircbat olarak adlandırılan cezalar şoumlyle tarif edilmiştir ldquokanun
koyucunun emrini ccediliğneyene karşı toplumun menfaati iccedilin konulmuş bir cezadırrdquo16
Cevat Akşit ise cezayı ldquokanun koyucunun toplum yararı iccedilin yasaklamış olduğu fiilleri
13 İbn Facircris Muumlcmeluumlrsquol-Luumlga (Beyrut Muumlessesetursquor-Risacircle 1986) 1188 İbrahim Mustafa vd el-
Mulsquocemursquol-vesicirct (by Dacircrrsquod-dalsquove ts) 121 14 Doumlnmezer ve Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 1 6 15 Kahveci ldquoİslam Hukuku Accedilısından Succedilun Manevi Unsurlarından Kasıtrdquo 22 16 Ucircdeh et-Teşricirculsquol-Cinacircicirc I609 İbn Teymiyye Siyacircsetirsquoş-şerlsquoiyye ficirc ıslacirchirsquor-racircvicirc versquor-raiyye (Riyad
Vizaretursquoş-Şuucircnirsquol-İslamiyye h1419) 122-123
12
işleyene acı veren bir karşılık olan kanunda belirlenmiş olan korkutucu bir
muumleyyidedirrdquo şeklinde tanımlamayı tercih etmektedir17
Cezalara ait genel prensipler ve izahları ise aşağıdaki gibidir
1 Kanunilik prensibi Hukuken succedil sayılan bir fiilin ya da davranışın irtikacircp edilmesi
halinde succedilluya tatbik edilecek maddi veya manevi muumleyyidenin kanun tarafından
belirtilmesidir ldquoKanunsuz succedil ve ceza olmazrdquo şeklinde formuumlle edilen bu ilke
keyfiliği ortadan kaldırmakta ve hukuk guumlvenliğini sağlamaktadır İslam ceza
hukukunda da bu ilke mevcuttur Talsquozir cezalarındaki mevcut esneklik ise bu ilkeye
aykırı olmayıp hukukun değişen şartlarına uyumu kolaylaştırmak succedilun ferdi oluşunu
ve hakkaniyeti dikkate almak iccedilindir18
2 Şahsilik prensibi Cezanın sadece succedilu işleyen kişiye verilmesidir Hiccedil kimse
işlemediği bir succediltan oumltuumlruuml cezalandırılamaz İşlenen succediltan sadece fail sorumlu tutulup
cezalandırılabilir
İslam ceza hukukunda da bu temel bir prensip olarak kabul edilmiştir Hz Peygamber
ldquokişi ne babasının ne de kardeşinin succedilundan dolayı sorumlu tutulamazrdquo19 buyurarak
işlenen succedillardaki şahsilik ilkesine işaret etmiştir Bununla beraber kasame ve acirckılenin
diyet oumldemesi gibi istisnai durumlar da mevcuttur
3 Umumilik prensibi Kanun oumlnuumlnde herkesin eşit olması ve succedillunun kim olduğuna
bakılmaksızın gerekli cezanın verilmesidir Sahabe-i kiramdan Usame (ra) hırsızlık
yapan bir kadına arabuluculuk yapmaya kalkıştığında Hz Peygamberrsquoin goumlsterdiği tavır
bunun bir oumlrneğidir20 Acirckıle sistemiyle oumlzellikle taksirle adam oumllduumlrme succedillarında
başkalarının diyet oumldemesine katılması ise bu ilkeye aykırı değildir Burada succedilta kastı
olmayan kişinin yuumlkuuml hafifletilmeye ccedilalışılmakta ve sosyal bir dayanışma muumlessesesi ile
mağdur korunmaktadır21
Uygulama şekli bakımından ise cezalar şu kısımlara ayrılır
1 Bedeni cezalar Kişinin bedenine youmlnelik cezalardır Oumllduumlrme değnek vurma (celd)
ve hapis gibi
2 Nefsi cezalar Kişinin şahsiyetine youmlnelik cezalardır Nasihat etme azarlama ve tehdit
gibi 17 Akşit İslam Ceza Hukuku ve İnsani Esasları 51 18 Şamil Dağcı İslam Ceza Hukukunda Şahıslara Karşı Muumlessir Fiiller (Ankara Diyanet İşleri
Başkanlığı Yayınları 1999) 35 19 Ahmed b Şuayb Ebucirc Abdirrahman en-Nesacircicirc ldquoKasacircmerdquo 45 20 Ebucirc Abdillah Muhammed b İsmail Buhacircricirc ldquoFazacircilursquol- ashacircbrdquo 18 21 Bkz Kacircşif Hamdi Okur İslam Hukukunda Sosyal Sorumluluk ndash Acirckıle Oumlrneği (Ankara İSAM
Yayınları 2017)
13
3 Mali cezalar Diyet ve para cezası gibi kişinin mal varlığına youmlnelik cezalardır
13 Ehliyet Kavramı ve Genel Şartları
Arapccedila ldquoehlrdquo koumlkuumlnden tuumlremiş sınai carsquolicirc bir mastar olan ehliyet kelimesi soumlzluumlkte bir
işe yeterli ve layık olmayı ifade etmektedir Fıkhi ıstılahtaysa ise genel olarak kişinin
dini ve hukuki huumlkme muhatap olmaya elverişli olmasını ifade eder Fıkıh usuluuml
bakımından kişinin Şacircrilsquoin hitabıyla olan bağını fuumlru bakımından ise hukuki huumlkmuumln
kişi accedilısında tahakkukunu ve geccedilerliliğini ifade eder Ehliyet kavramına ilişkin fukaha
ldquoŞarilsquoin insanda takdir ettiği onu dini bir hitaba uygun bir mahal kılan vasıftırrdquo22 ldquo
insanın lehinde ve aleyhinde şerlsquoicirc hakların sabit olması salahiyetidirrdquo23 gibi farklı
tanımlar yapmıştır
Fıkıh usuluuml literatuumlruumlnde ehliyet konusu Allahrsquoın hitabının taalluk ettiği kişi olarak
ldquomahkumun aleyhrdquo yani muumlkellef başlığı altında incelenir Kişinin muumlkellef kabul
edilebilmesi iccedilin muhatap olduğu teklifi (emir ve nehiyleri) anlayabiliyor olması gerekir
ki bunun iccedilin aklın varlığı zaruridir Aklı ve idraki olmayan bir kişiye Şacircrilsquoin hitapta
bulunması duumlşuumlnuumllemez24
Akıl normal şartlarda her insanın fiziki gelişimiyle beraber gelişir farklı merhalelerden
geccediler Bireyler arasında farklılık goumlsteren ve tedricen kemale eren bu vasfın bireylerdeki
olgunluğuna vacirckıf olmanın imkansızlığı nedeniyle Şarilsquo onu zahir bir olguya buumlluğa
bağlamış buumlluğ ile belli bir seviyeye gelmesini hakiki anlamda kemale ermesinin yerine
ikame etmiştir25 İşte ehliyet de kişinin fiziki ve akli tekamuumlluumlne bağlı olarak
gelişmekte onu leh ve aleyhte haklara mahal kılmaktadır İnsanın muumlkellefiyeti ehliyeti
ile sınırlıdır
Guumlnuumlmuumlz hukukundaki ldquomedeni haklardan istifade ehliyetirdquo ve ldquomedeni hakları
kullanma (fiil) ehliyetirdquo ayrımına benzer şekilde fukaha da ehliyeti vuumlcucircb ve eda ehliyeti
olarak ikiye ayırmıştır26 Vuumlcucircb ehliyeti kişinin ilzam edici haklara sahip olabilmesi ve
borccedillar altına girebilmesidir27 Vuumlcucircb ehliyetinin dayanağı insanlık vasfı olup kişinin
22 Hayrettin Karaman Mukayeseli İslam Hukuku (İstanbul İz Yayıncılık 2013) I252 23 Abduumllaziz Buharicirc Keşfursquol-esracircr (Beyrut Dacircruumlrsquol-kuumltuumlbirsquol-ilmiyye 1997) 4 335 24 Seyfeddin el-Amidicirc el-İhkacircm ficirc usucirclirsquol-ehkacircm thk Abdurrezzak Aficircficirc (Beyrut Mektebursquol-İslamicirc
1402) 1 150 25 Muhammed b Ahmed Serahsicirc Usucirclursquos-Serahsicirc (Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1993) 2 332 Şacirckirbek
Hanbelicirc Usucirclursquol-fıkhilrsquol-İslamicirc (Mekke Mektebetuumlrsquol- Mekkiyye 2002) 381 26 Bkz Mustafa Uzunpostalcı ldquoİslam Hukuku Accedilısından Ehliyetrdquo İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi
sy8 (2006) 150-156 27 Zekiyyuumlddicircn Şalsquobacircn İslam Hukuk İlminin Esasları ccedilev İbrahim Kacircfi Doumlnmez (Ankara Tuumlrkiye
Diyanet Vakfı Yayınarı 2012) 296
14
yaşı aklı ve ruumlşduuml ile ilgisi yoktur Cenin annesinin bir parccedilası sayıldığı iccedilin ehliyeti
eksik kabul edilirken sadece olgunlaşıp duumlnyaya canlı olarak gelmesiyle tam vuumlcucircb
ehliyetine sahip olur
Eda ehliyeti kişinin şerlsquoan geccedilerli sayılan tasarruflarda bulunma salahiyetidir ve
mesuliyyet ile eş anlamlıdır28 Serahsicircrsquonin tanımıyla ldquodinen muteber olması akla bağlı
bulunan işleri şahsın bizzat yapabilme ehliyet ve salahiyetidirrdquo29
Eda ehliyeti de vuumlcucircb ehliyeti gibi eksik (kacircsır) ve tam (kacircmil) olmak uumlzere ikiye
ayrılır Eksik eda ehliyeti şahsın bedeni ile ilgilidir30 Baliğ olmadan oumlnce muumlmeyyiz
ccedilocuk boumlyledir Tam eda ehliyetinde kişide akılla ve temyiz kabiliyetiyle muumlmkuumln olan
ldquoşerlsquoi hitabı anlama guumlcuumlrdquo ve bedene bağlı olan ldquovacibi eda edebilme guumlcuumlrdquo
aranmaktadır Tam eda ehliyetine sahip kişi ibadet muamelat ve ukubat alanında tam
sorumluk sahibidir
Klasik fıkıh usuluuml literatuumlruumlnde avacircrızursquol-ehliyye başlığı altında zikredilmekte olan
ehliyeti ortadan tamamen kaldıran veya zedeleyen durumlar semacircvi ve muumlktesep olmak
uumlzere ikiye ayrılmaktadır31 İnsanın kendi katkısı irade ve ihtiyarı ile meydana gelenlere
muumlktesep boumlyle olmayanlara ise semavicirc denilmektedir Semavi arızalar kuumlccediluumlkluumlk
cuumlnucircn ateh (akıl zayıflığı) unutma bayılma hastalık koumllelik hayız nifas ve oumlluumlm
muumlktesep olanlar ise cehalet (bilgisizlik) sarhoşluk hezl (gayr-i ciddilik) sefeh
(tedbirsiz davranma hali) hata yolculuk ve ikrahtır32 Konumuz olan akıl hastalıkları da
semavi ehliyet arızalarından cuumlnucircn başlığı altına girmekte ibadet muamelat ile beraber
succedilların cezalandırılmasını ifade eden ukucircbat alanında sorumlu kılan tam ehliyeti
tamamen veya kısmen kaldırmaktadır
Klasik İslam hukuku literatuumlruumlnde muumlstakil olarak bir ldquoceza hukukurdquo başlığı ve ldquoceza
ehliyetirdquo alt başlığı bulunmamaktadır Fıkhın mesele odaklı (kazuistik) yapısının tabi bir
sonucu olarak fakihler cezaya ehliyeti olan kişilere dair genel kaideleri ldquoehliyetrdquo başlığı
altında verirken oumlzel şartları succedillara dair muumlstakil başlıklar altında zikretmeyi tercih
etmişlerdir Ancak Ebucirc Zehra Behnesicirc ve Ucircdeh gibi muasır İslam ceza hukukccediluları bu
konuyu sekuumller hukukla mukayeseli olarak ve benzer bir sistematikle eserlerinde
işlemişlerdir Burada dikkat ccedilekilmesi gereken hususlardan biri de bu muumlelliflerin
28 Teftacirczacircnicirc et-Telvih alacircrsquot-tevdicirch (Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1996) 2 337 29 Serahsicirc elUsucircl 2 340 30 Ebursquol-Usr Ali b Muhammed Pezdevicirc el-Usucircl (Karaccedili Matbalsquo tursquot- Cacircvicircd Bericircs ts) 2 324 31 İbn Emicircrursquol-Hacircc et-Takricircr versquot-tehbicircr (Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1983) 2 172-173 32 Ebursquol-Berekacirct en-Nesefi Menacircrursquol-envacircr terc Soner Duman vd (İstanbul Beka Yayıncılık 2016)
303
15
eserlerinde aslında ceza ehliyetini değil ldquo المسؤلية الجنائية ldquo yani ldquo cezai sorumluluğurdquo
konu edinmiş olduklarıdır Nitekim Tuumlrk ceza kanunu eserlerine baktığımızda
sorumluluk ve ehliyet kavramları farklı şeyler olarak karşımıza ccedilıkmaktadır
Muhammed Naicircm Yacircsicircn de makalesinde konuyu ldquoAkıl ve Ruh Hastalıklarının Ceza
Sorumluluğuna Etkisirdquo başlığıyla ele almakta ve ceza sorumluluğunun ehliyetin bir
ccedileşidi olmadığını ifade etmektedir Ccediluumlnkuuml ehliyet bir salahiyettir fakat sorumluluk bir
salahiyet değildir Ehliyet cezai sorumluluğun bir şartıdır Cezai sorumluluğun tanımını
da Yacircsicircn ldquoşeriatte yasaklanmış bir eylemde bulunan kişinin Şarilsquorsquoin o yasağa
oumlngoumlrduumlğuuml cezaya ccedilarptırılabilir olmasırdquo olarak vermektedir33 Muumlstakil bir ceza ehliyeti
kavramının fıkıh ilmi accedilısından yeniliği ve pozitif hukuk koumlkenli bir kavram oluşunun
ıstılahi bir karmaşaya neden olabileceği muhakkaktır Bu durum konunun okuyucu
accedilısından daha anlaşılır kılınabilmesi iccedilin oumlncelikle Tuumlrk ceza kanununda ceza ehliyeti
kavramının izahını vermeyi gerekli kılmaktadır
14 Tuumlrk Ceza Hukukunda Ceza Ehliyeti
Tuumlrk ceza hukukunda ceza ehliyeti konusu araştırıldığında literatuumlrde ceza ehliyeti
kavramından ziyade kusurluluk ve isnad yeteneği kavramlarının mevcut olduğu ve ceza
ehliyetini kaldıran bir sebep olarak akıl hastalığının da genelde kusur yeteneği başlığı
altında accedilıklandığı goumlruumllecektir Tuumlrk ceza hukukuna dair eserlerde ceza ehliyeti kusur
yeteneği isnad yeteneği kavramları aynı anlamı ifade etmek iccedilin de kullanılabilmektedir
ve doktrinde kavram konusunda bir birlik bulunmamaktadır34 Ceza ehliyeti (capacita
penale) ibaresi daha ccedilok ldquosuccedil işlemeye ehil olmakrdquo anlamında bir kavram olarak
tanımlanmış fazla kabul goumlrmeyen bir doktrine atfedilmiştir35
Tuumlrk ceza hukukunda genel prensip kanunda tipik olarak belirtilmiş ve hukuka uygun
olmayan bir eylemin failine ceza uygulanabilmesi iccedilin faille eylemi arasında manevi
bağın bulunmasıdır Bu bağın varlığı tespit edildikten sonra failin somut olaydaki
kusuru belirlenecek yani kasıtlı mı yoksa taksirle mi eylemini gerccedilekleştirdiği tayin
edilecektir Kusurun -yani failin hukuka uygun hareket edebilme imkanına sahip olduğu
halde hukuka aykırı bir davranış seccedilmiş ve gerccedilekleştirmiş olması nedeniyle bu fiilin
33 Muhammed Naicircm Yacircsicircn ldquo Eserursquol-emracircdirsquol-akliyyeti versquon-nefsiyyeti alarsquol-mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacirciyyetirdquo
Mecelletursquoş-şericircati versquol-kacircnunrdquo sy16 (2002) 30 34 Guumlner Hande Ulutuumlrk Tuumlrk Ceza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Kusur Yeteneğine Etkisi (Yuumlksek Lisans
Tezi Bahccedileşehir Uumlniversitesi 2009) 13 35 Zeki Hafızoğulları Tuumlrk Ceza Hukuku Ders Notları (Ankara Başkent Uumlnivrsitesi Hukuk
Fakuumlltesi2008) 507 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazari ve Tatbiki Ceza Hukuku (İstanbul Der
Yayınları 2019) 2 389
16
ona yuumlklenebimesi ve kınanabilmesinin36- varlığından soumlz edebilmek iccedilin de oumlncelikle
kişinin kusurlu bir şekilde eylemi gerccedilekleştirme kabiliyetinin olup olmadığına
bakılmalıdır37
Tuumlrk ceza hukukunun oumlnemli isimlerinden Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman kusur
yeteneği ibaresini tercih eder Doumlnmezer ve Erman eserlerinde succedilun manevi unsuru
başlığı altında oumlzetle şu accedilıklamalarda bulunurlar ldquo Bir eylemin succedil kabul edilebilmesi
iccedilin iradi olması gerekmekte ve bu succedilun manevi unsurunu oluşturmaktadır Ancak
succedilta manevi unsurun varlığından bahsedebilmek iccedilin eylemi gerccedilekleştiren kişide belli
niteliklerin bulunması gerekmektedir nitekim kusurun varlığı kusur yeteneğine
bağlıdırrdquo38 TCK (Tuumlrk Ceza Kanunu) kusur yeteneğini tanımlamamıştır fakat kusur
yeteneğine haiz olmayanlara ilişkin 31 ve 32 maddelerden hareketle kusur yeteneği
iccedilin ldquokişinin işlediği fiilin hukuki anlam ve sonuccedillarını algılama (algılama yeteneği)
yani gerccedilekleştirdiği davranışın hukuken onaylanmayan bir davranış olduğunu anlama
ve bu doğrultuda davranışlarını youmlnlendirme yeteneği (irade yeteneği)dirrdquo şeklinde bir
tanım ccedilıkartılması muumlmkuumlnduumlr39 5237 sayılı TCKrsquonın 31 maddesi ccedilocuklardaki
algılama ve idrak yeteneklerindeki eksiklikten oumltuumlruuml ceza ehliyetlerinin olmadığını ifade
ederken 32 maddenin 1 fıkrasında ldquoakıl hastalığı nedeniyle işlediği fiilin hukuki
anlam ve sonuccedillarını algılayamayan veya bu fiille ilgili olarak davranışlarını
youmlnlendirme yeteneği oumlnemli derecede azalmış olan kişiye ceza verilmez Ancak bu
kişiler hakkında guumlvenlik tedbirlerine huumlkmolunurrdquo denilmekte 2 fıkrada ise ldquo birinci
fıkrada yazılı derecede olmamakla beraber işlediği fiille ilgili olarak davranışlarını
youmlnlendirme yeteneği azalmış olan kişiye ağırlaştırılmış muumlebbet hapis cezası yerine
yirmi yıl hapis cezası verilir Diğer hallerde verilecek ceza altıda birden fazla olmamak
uumlzere indirilebilir Mahkum olunan ceza suumlresi aynı olmak koşuluyla kısmen veya
tamamen akıl hastalarına oumlzguuml guumlvenlik tedbiri olarak da uygulanabilirrdquo ifadesine yer
verilmektedir40
Algılama yeteneği insanın oumlz bilinciyle beraber etrafındaki olguları
goumlzlemleyebilmesidir Bu yetenekten kastedilen kişinin muumlmeyyiz olması değil
eyleminin yaşadığı toplumda ne anlama geldiğini yani eyleminin ldquohukuki anlam ve
36 Selami Turabi ldquoKusurluluk ve Kusurluluğu Etkileyen Hallerrdquo TBB Dergisi s101 (2012) 269 37 Zeki Hafızoğulları Tuumlrk Ceza Hukuku Ders Notları 347 38 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve TatbikicircCeza Hukuku 2 383 39 Mahmut Koca ve İlhanUumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler (Ankara Seccedilkin Yayınevi 2017)
309 40 httpwebtckmaddecom (09 07 2019)
17
sonuccedillarınırdquo idrak edebilir olmasıdır Failin kusurlu kabul edilmesi iccedilin gerekli
şartlardan biri de onun davranışlarını youmlnlendirebilme yeteneğine yani irade
yteteneğine sahip olmasıdır Nitekim ceza hukukunda ancak ldquoyoumlnlendirici irade
tarafından hakim olunan belli bir sonucun gerccedilekleşmesi hedefine youmlnelik ereksel ve
harici duumlnyada meydana gelen insan davranışlarınardquo fiil denilmektedir41
Algılayabilme ve davranışlarını youmlnlendirebilme yeteneği olarak kabul edilebilen kusur
yeteneğinin failde ldquofiili işlediği sıradardquo veya ldquoişlediği fiille alakalı olarakrdquo bulunması
gerektiği de kanun da ifade edilmiştir Bu yeteneğini kendi eliye ortadan kaldıranlara
istismar kapısı accedilmamak iccedilin de ALIC (actiones liberae in causa sebebine goumlre muaf
olan hareketler) teorisi benimsenmiştir Buna goumlre failin kendisini kusur yeteneğinden
mahrum bıraktığı an dikkate alınır ve fail bu esnada kusur yeteneğine sahipse succedilun
manevi unsuru tamamlanmış sayılır42
TCKrsquoda kusur yeteneğini tamamen veya kısmen etkileyen nedenler yaş kuumlccediluumlkluumlğuuml akıl
hastalığı sağır-dilsizlik ve geccedilici nedenlerden oluşmaktadır
Akıl hastalığı Tuumlrk ceza kanununun 46 ve 47 maddesinde duumlzenlenmiştir Bu maddeler
ccedilerccedilevesinde tam akıl hastalığı ve kısmi akıl hastalığı şeklinde bir tasnife gidilmiştir43
46 maddeye goumlre ldquofiili işlediği zaman şuurunun veya harekatının serbestisini tamamen
ortadan kaldıracak surette akıl hastalığına duccedilar olan kimseye ceza verilemezrdquo 47
maddede ise şu ifadeler yer almaktadır ldquoFiili işlediği zaman şuurunun veya harekatının
serbestisini oumlnemli derecede azaltacak şekilde akli maluliyete muumlptela olan kişiye
verilecek ceza aşağıdaki şekilde indirilir
1 Ağırlaştırılmış muumlebbet hapis cezası yerine 15 seneden az olmamak uumlzere ağır
hapis
2 Muumlebbet hapis yerine 10 seneden 15 seneye kadar ağır hapis
3 Kamu hizmetlerinden muumlebbet memnuiyet yerine muvakkat memnuiyet
Diğer cezalar ise uumlccedilte birden yarıya kadar indirilirrdquo44
Akıl hastalığının ne olduğuna ilişkin bir tanım TCKrsquoda bulunmamaktadır Tuumlrk ceza
hukukccediluları akıl hastalığının ne olduğunun isnad yeteneğini (kusur yeteneği) hangi
durumlarda kaldırdığının veya azalttığının teknik ve bilimsel bir mesele olduğunu kabul
41 Mahmut Koca ve İlhanUumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler 309-312 42 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazari ve Tatbiki Ceza Hukuku 2397 43 Sevil Yıldız ldquoCeza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Akıl Hastalarının Yargılanmasırdquo SUuml İİBF Sosyal ve
Ekonomik Araştırmalar Dergisi 2 sy4 (2002) 6 44 M Reşat Koparan ldquo TCK Genel Huumlkuumlmler Ceza Sorumluluğunu Kaldıran ve Azaltan Sebeplerrdquo TBB
Dergisi sy 64 (2006) 362
18
etmektedirler Psikiyatri bilimince kanunda zikredilen algılama ve idrak yetenekleri
uumlzerinde tesiri olan her tuumlr bozukluk akıl hastalığı olarak sayılabilmektedir45 Bununla
beraber tıp bilimiyle hukukun tanımlamalarının farklılık goumlsterdiğini ifade eden ve
kişinin eylemiyle illiyet bağının tayininin hukuki bir mesele olup ancak hakim
tarafından ccediloumlzuumllebileceğini vurgulayan hukukccedilular da vardır46
Son olarak ifade etmek gerekir ki Tuumlrk ceza kanununa goumlre akıl hastalığı akıl
hastasının gerccedilekleştirdiği eylemi hukuka uygun hale getirmez Tam veya kısmi akıl
hastalığı bulunup bulunmamasına goumlre faile ya azaltılmış bir ceza verilir ya da
mahkemenin uygun bulduğu suumlresi cezayla aynı kalan guumlvenlik tedbirleri uygulanır47
Guumlvenlik tedbirlerindeki temel oumllccediluumlt hastanın ldquoiyileşmesirdquo değil ldquotoplum accedilısından
tehlike teşkil etmemesirdquodir (m 57 2 ) 48 Ayrıca akıl hastasının kusur yeteneğine etki
eden maluliyetin soumlz konusu fiil uumlzerinde bir tesirinin olması gerekir Oumlrneğin ccedilalma
duumlrtuumlsuumlne mani olamamaktan muzdarip bir kleptomanın hastalığının işlediği cinayet
uumlzerinde bir etkisi olmayacaktır49
15 İslam Ceza Hukukunda Ceza Ehliyeti
Klasik fıkıh literatuumlruumlmuumlzde ceza ehliyeti kavramının ve kavramla ilişkili muumlstakil bir
başlığın bulunmadığını daha oumlnce ifade etmiştik Boumlyle bir başlığın bulunmayışı
dolayısıyla ldquoceza ehliyetini ortadan kaldıran nedenlerinrdquo de ayrıca zikredilmediği
anlamına gelmektedir Ancak yukarıda verilen bilgiler doğrultusunda İslam ceza
hukukunda ceza ehliyetine dair şu ccedilıkarımlar yapılabilir Şerlsquoan succedil kabul edilen bir
eylemin failinin şeriatın oumlngoumlrduumlğuuml bir cezaya ccedilarptırılabilmesi iccedilin onun buumlluğ ccedilağına
ermiş akıllı ve idrak sahibi yani tam ehliyetli olması gerekmekte modern hukuktan
muumllhem olarak da ldquomanevi unsur ldquo iccedilinde değerlendirilen akıl ve idrak accedilısından bu
yeterliliği ifade etmekte ldquoİslam ceza hukukunda ceza ehliyetirdquo ifadesine
başvurulmaktadır
Tuumlrk ceza kanununu bir oumlrneği olarak zikrettiğimiz sekuumller hukuk da İslam Hukuku da
akıl hastalıklarını succedil teşkil eden bir eylemin failinin cezalandırılması oumlnuumlnde bir mani
45 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 2 417 46 İlhan Helvacı ldquoTemyiz Kudretinden Yoksun Şahısların Hukuki Sorumluluğu Uumlzerinerdquo İHFM 155
sy4 (1997) 147 47 Mahmut Koca ve İlhan Uumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler 323 Huumlseyin Soysal ve
Doğan Yeşilbursa Adli Psikiyatri 401 48 MReşit Koparan ldquoTCK Genel Huumlkuumlmler Ceza Sorumluluğunu Kaldıran ve Azaltan Sebeplerrdquo 364
Mahmut Koca ve İlhan Uumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler 324 49 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 2 427
19
olarak goumlrmektedir Peki Tuumlrk ceza hukukunda tanımı yapılmamış ldquoakıl hastalığırdquona
ilişkin fıkhın yaptığı bir tanım ve belirlediği sınırlar var mıdır
Akıl hastalığı klasik eserlerde ldquocuumlnucircnrdquo kelimesiyle karşılık bulmaktadır Soumlzluumlk anlamı
oumlrtuumlnmek gizlenmek aklını kaybetmek olan kelimenin terim olarak en fazla kabul
goumlren anlamıysa Cuumlrcanirsquonin ldquosoumlz ve fiillerin nadir haller dışında normal cereyan
etmesini engelleyen akıl bozukluğudurrdquo şeklindeki tarifidir50 Pezdevi ise cuumlnunun
tarifini yapmadan oumlnce aklın hakikatinin bilinmesi gerektiğini ifade eder Akılla insanın
bilinenden bilinmeyeni ccedilıkarttığını eylemlerin sonucuna muttali olduğunu iyiyle
koumltuumlyuuml ayırt ettiğini belirtir Akıl beyinde bulunmaktadır ve sonuccedillarının bedenin
organlarında bir bozukluk olmaksızın yok olması ve fiillerinin insanı aksi davranışlara
sevkedecek kadar bozulmaya uğraması ise cuumlnucircndur Pezdevirsquoye goumlre cuumlnunun sebebi
insanın beyninde bulunan doğuştan yapısal bir bozukluk veya sonradan beynin
dengesini bozan bir hastalıktır Birinci durumda iyileşme olasılığı yokken ikinci
durumda ilaccedilla tedavi muumlmkuumlnduumlr Cuumlnunun bir başka sebebi de cin şeytan ccedilarpmasıdır
Şeytan bu kişileri suumlrekli korkutup koumltuuml hayaller goumlrduumlruumlr oumlyle ki ( إستلاء الشيطان )
akıllarında yapısal bir bozukluk olmasa da zihinlerini toplayamazlar Şeytanın suumlrekli
vesvese vermesinden dolayı bu kimselere (mecnunlara) mevsus denilir ancak okunmak
suretiyle )التعويذ و الرقي) iyileşirler Bu kimselerin aklının zevaline huumlkmedilmez51
Cuumlnuna dair bir başka tarif de el-Bahrursquor-raikrsquode mevcuttur ldquoAklın kaybolması veya
noksanlaşmasıdır Kişinin kayıtsızlığı ve olayları birbirinden ayıramaması ile kendini
goumlsterirrdquo52 Muasır İslam ceza hukukccedilularından Behnesicirc ise cuumlnunun tarifini ldquoaklın
yitirilmesi karışıklığı veya zayıflığırdquo şeklinde yaparak ccedilerccedileveyi geniş tutmakta akıl ve
ruh hastalıklarının (zihinsel bozukluklar) tuumlmuumlnuuml iccediline alacak şekilde bir tarif yaparak
modern psikiyatri biliminin verilerine kapı aralamaktadır53
Klasik literatuumlrde akıl hastalıkları isim veya belirtileri itibariyle zikredilmemiş ancak
doğuştan veya sonradan olmalarına goumlre asli ve arızi ayrımına tabi tutulmuştur54 Bir
başka ayrım da hastalığın suumlresine goumlre yapılmış genel olarak uzun suumlreli akıl hastalığı
cuumlnucircn-ı mutbık ( muumlmted ) olarak isimlendirilirken kısa suumlreli olana cuumlnucircn-ı gayr-i
mutbık (mutekattı) denilmiştir Teftacirczacircnicircrsquonin et-Tavdicirch uumlzerine yazdığı Telvicirch adlı
50 İbrahim Kacircfi Doumlnmez ldquoCuumlnucircnrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c 8 (İstanbul TDV
Yayınları 1993) 125 51 Abduumllaziz el-Buhacircricirc Keşfuumlrsquol-esracircr 4 371 52 İbn Nuceym Bahrursquor-racircik (Beyrut Darursquol-malsquorife ts) 1 4 53 Abdulkadir Ucircdeh Teşricirclsquoursquol-İslamicirc mukacircrinen birsquol-kacircnunirsquol-vadlsquoicirc 1 585 54 Abduumllaziz el-Buhari Keşfuumlrsquol-esracircr 4 266
20
şerhte cuumlnunun muumlmted ya da gayr muumlmted olabileceği bunların da ya buumlluğ ccedilağına
mecnun olarak varmış bulunmakla (asli) olduğu veya buumlluğdan sonra ortaya ccedilıktığı
bilgisi verilmektedir55 Cuumlnun-ı mutbık iccedilin asgari suumlrenin ne kadar olduğuna dair
Hanefi mezhebi iccedilerisinde farklı goumlruumlşler zikredilmiştir Ebu Hanife bir suumlre
belirlememişken56 İmam Ebu Yusuf -orucun kazasının farziyetinin duumlştuumlğuuml asgari sınır
olduğu iccedilin- bir ayı İmam Muhammed ise buumltuumln ibadetlerin duumlştuumlğuuml bir seneyi alt sınır
olarak kabul etmişlerdir57 Bununla beraber aynı konuda İmam Muhammedrsquoin altı ayı
uygun goumlrduumlğuuml ile ilgili rivayet de mevcuttur58 Ali Haydar Efendi Mecellersquonin şerhini
yaptığı eserinde mutbık kabul edilme oumllccediluumlsuumlne dair doumlrt goumlruumlşten bahsetmektedir 1 bir
sene suumlrer ccediluumlnkuuml doumlt mevsim geccedilip de ayrılmazsa deliliğin ona huumlkmettiği anlaşılır 2
bir aydır 3 bir seneden fazla suumlrer ve 4 bir guumln ve bir geceden fazla suumlrer Ancak bu
doumlrduumlncuuml goumlruumlş zacirchirursquor-rivayersquoye aykırıdır 59
16 Akıl ve Ruh Hastalığının Cezalardaki Huumlkmuuml
Klasik literatuumlre baktığımızda genel olarak akıl hastalığının teklifi kaldırdığı konusunda
fukahanın goumlruumlş birliği iccedilinde olduğu goumlruumllmektedir60 Bu goumlruumlşuumln dayandığı temel
delillerden birini de Hz Peygamber (sav)rsquoin ldquoUumlccedilkişiden kalem kaldırılmıştır ergenlik
ccedilağına ulaşıncaya kadar ccedilocuktan uyanıncaya kadar uyuyandan ve kendine gelinceye
kadar akıl hastasındanrdquo soumlzuuml oluşturmaktadır61 Bununla beraber akıl hastalığının
mezkur ccedileşitlerine goumlre ibadat muamelat ve ukubat alanlarında huumlkuumlmler elbette
farklılık goumlstermektedir Hanefi fıkıh literatuumlruumlnde akıl hastalığının suumlrekli olması
halinde eda ehliyeti ortadan kalkmakta ve kıyasen ibadet sorumluğu da duumlşmektedir
fakat istihsanen suumlrekli olmayan akıl hastalığında vuumlcub ehliyetinin devam etmesi
nedeniyle- sorumluluğun tamamen kalkmadığı ifade edilmektedir62 Cezalar (ukubat)
alanında da akıl hastalarına ilişkin genel huumlkuumlm akıl hastalığının ldquomutbıkrdquo olması ve
55 Teftacirczacircni Şerhursquot-Telvih alarsquot-Tavdicirch 2 349 56 Alacircuddicircn Ebucirc Bekr b Mesud Kacircsacircnicirc Bedacirciursquos-sanacircilsquoi thk Alicirc Muhammed Muavvıd (Beyrut Dacircrulrsquol-
kitabirsquol-ilmicirc ts) 7 394 İbn Huumlmacircm Fethursquol- kadicircr (Beyrut Dacircrulrsquol-kitabirsquol-ilmicirc 2003) 3 277 57 Kacircsacircnicirc Bedacircilsquo 6 36 58 Fahruddicircn Hasan b Mansucircr Kacircdıhacircn Fetacircva Kacircdıhacircnicirc http shamelaws (29072019) 3 312 59 Ali Haydar Efendi Mecelle Şerhi (Beyrut Dacircru acirclemirsquol-kuumltuumlb 2003) 2 585 60 Bkz Muhammed b Oumlmer b Huseyn er-Racirczicirc el-Mahsul ficirc ilmirsquol-usucircl thk Tacirchacirc Cacircbir Feyyacircz Alvacircnicirc
(Riyad Cacircmiatrsquol-imacircm Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc h1400) 1 210 İbrahim b Mucircsa Şatıbi el-
Muvacircfakacirct thk İbn Hasen Acircl Selmacircn (by Dar İbn Affan 1997) 2 481 Ibn Kudacircme Ravdatursquon-nacircdır
(by Muumlessesetuumlrsquor-reyyacircn 2002) 1 98 61 Ebucirc Dacircvud ldquoHuducircdrdquo 16 62 Teftacirczacircnicirc Şerhursquot-Telvicirch 2 348 Pezdevicirc Usucircl 1 330
21
succedilun hastayken işlenmesi durumunda sorumluluğun ortadan tamamen kalktığı
youmlnuumlndedir63
İslam ceza hukukunda farklı accedilılardan ele alınarak sınıflandırılan cezalarda temel ayrım
had tarsquozir ve kısas şeklinde yapılmış64 diyet keffaret ve mirastan mahrum bırakma da
literatuumlrde yer almıştır Akıl hastalarına ilişkin ceza ehliyeti ile huumlkuumlmler de bu farklı
ceza tuumlrleri kapsamındaki succedillar altında ele alınmaktadır
161 Had Cezaları
Had (ccediloğulu hudud) soumlzluumlkte engel olmak iki şeyin arasına engel koymak menetmek
yasaklamak manalarına gelir65 Fıkıhta ise Allah (cc) hakkı olarak yerine getirilmesi
gereken miktarı ve keyfiyeti naslarla tayin edilmiş olan cezai muumleyyideleri tanımlamak
iccedilin kullanılmıştır66 Tarifte yer alan ldquoAllah hakkırdquo ifadesi bu cezaların doğrudan
Allahrsquoın emri olarak yerine getirilmesini ve toplumun veya fertlerin cezaya herhangi bir
muumldahalesinin olamayacağını ifade eder Hadler cezanın miktarının belirliliği ile tazir
cezalarından Allah hakkı olmasıyla da kısas cezasından ayrılmaktadır Guumlnuumlmuumlzde
ilkel ve zalimane olmakla ilgili ithamlara maruz kalan67 bu cezaların bir ccediloğu esasında
geccedilmiş semavi şeriatlerde de bulunan ve İslam hukuk geleneğine intikal eden
cezalardır68
1 Zina
2 Kazf
3 İccedilki İccedilme (Şurb)
4 Hırsızlık (Sirkat)
5 İrtidad
6 Yol kesme ve silahlı soygun (Hirabe)
7 Meşru yasal duumlzene isyan (Bağy)
63 Behnesicirc Okur 221 64 İbrahim Ccedilalışkan ldquoİslam Hukukunda Ceza Kavramı ve Hadd Cezalarırdquo Ankara Uumlniversitesi İlahiyat
Fakuumlltesi Dergisi sy 11 (1998) 367 65 Ali Bardakoğlu ldquoHadrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi c14 (Ankara TDV Yayınları
1996) 547 66 Abdullah b Mahmucircd el-Mevsılicirc el-İhtiyar thk Muhammed Ebucirc Dakicircka (Beyrut Dacircrursquol-Kitabirsquol-İlmIcirc
ts) 5 79 İbnHuumlmacircm Fethursquol-kadicircr 5 3 67 Bu vb ithamların bilimsel reddiyesi iccedilin bkz Sabri Erturhan ldquoİnsan Onuru Bağlamında İslacircmCeza
Hukukuna Genel Bir Bakışrdquo İslacircm Hukuku Araştırmaları Dergisi sy 21 (2013) 185-214 68 Şah Veliyyullah Dihlevicirc Huccetullahirsquol-Bacircliğa ccedilev Mehmet Erdoğan (İstanbul İz Yayıncılık 2018)
1 1027
22
Had cezalarının her birinin tatbik edilebilmesi iccedilin kendine has şartları bulunmakla
beraber hepsinde aranan ortak şart succedillunun ldquoakıllırdquo ve ldquobaliğrdquo olmasıdır69 İslam Ceza
hukukunda had cezalarının tarifi yapılırken bile cezanın tatbik edileceği kişide akıl
şartının varlığına vurgu yapılmakta70 haddi gerektiren fiili akıl hastasının işlemesi
durumunda hadler uygulanmamaktadır71 Hz Oumlmer zina dolayısıya bir kadın hakkında
had kararı vermişken Hz Alirsquonin kadının akıl hastası olduğunu ve bu eylemi hastayken
gerccedilekleştirmiş olabileceğini soumlylemesi uumlzerine kararından vazgeccedilmiştir72 Burada
vurgulanması gereken hususlardan biri ldquofiilin işlendiği sırada kişinin hastalığının tesiri
altında bulunuyor olması halinderdquo haddin duumlştuumlğuuml konusunda fukaha arasında icma
olduğudur Succedil teşkil eden fiili gerccedilekleştirdikten sonra ve huumlkuumlm verilmeden oumlnce
hasta olan kimseye gelince Hanefi ve Malikiler muhakemenin succedillu iyileşene kadar
erteleneceği goumlruumlşuumlndeyken Şafiiler ve Hanbeliler aksi fikirdedir Mahkeme sonrası
infazdan oumlnce hasta olması durumunda yine Hanbeli ve Şafiiler succedilun delille isbat
edilmiş olması halinde infazın durdurulmayacağını duumlşuumlnuumlrken İmam Malik ve Ebu
Hanife infazın yapılmayacağı kanaatini paylaşmaktadır73
162 Kısas
Soumlzluumlkte masdar olarak ldquoardından gitmek iz suumlrmek yaptığı işte birinin yolunu takip
etmek kesmek eşitlemek ve misilleme yapmakrdquo anlamlarında kullanılır İsim olarak ise
ldquomutlak eşitlik bir şeyin iki tarafının birbirine denk olması işlenen fiille o fiile denk
mukabele edilmesirdquo anlamına gelmektedir74 Fıkıhta ıstılah olarak ldquokasten birini oumllduumlren
kişinin karşılık olarak oumllduumlruumllmesini kasten işlediği yaralama succediluyla (muumlessir fiil)
mağdura bedenen-fiziken zarar vermiş bir kimseye benzeri bir şekilde ceza verilmesinirdquo
ifade eder75 Kısas kelimesi yerine literatuumlrde ldquokavedrdquo ( القود ) de kullanılmaktadır
69 Fahrettin b Osman ez-Zeylaicirc Tebyicircnursquol-hakacircik (Kahire Matbucircatuumlrsquol-Kuumlbra el-Emicircriyye h1313) 3
172 Ebucirc Muhammed Abdullah b Ahmed İbn Kudacircme el-Muğnicirc (Beyrut Dacircrursquol-fikr 1405) 10 163 70 Bkzİbn Huumlmam Fethuumlrsquol-kadicircr 5 340 71 Bkz Kacircsacircnicirc 7 67 İbn Abidicircn Reddursquol-muhtacircr (Beyrut Dacircrursquol-fikr 1992) 4 45 Muhammed b İdricircs
Şafilsquoicirc el-Umm (Beyrut Dacircrursquol-malsquorife 1990) 5 85 Ebursquol-Hasan Ali b Muhammd Macircverdicirc el-Hacircvicirc
(Kahire Mektebetuumlrsquol-Kahira 1968) 10 420 72 İbn Kudacircme el-Muğnicirc 10 164 73 Behnesicirc Mesrsquoucircliyetirsquol-cinacircicirc 220 74 Ebursquol- Huseyn Ahmed b Facircris Mulsquocemu mekacircyicircsursquol-luga thk Abdusselacircm Muhammed Harun (by
Dacircrursquol-fikr 1979 ) 5 11 Zebicircdicirc Tacirccursquol-arucircs (Kuveyt Tablsquoatu Kuveyt 1965) 35 98 75 Şamil Dağcı ldquoKısasrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c25 (Ankara TDV Yayınları
2002) 259
23
Kısas da had cezaları gibi oumlnceki semavi şeriatlerde mevcut olan bir cezadır İslam ceza
hukukunda Kurrsquoan suumlnnet ve icma ile sabittir76 Kısası gerektiren succedillar kasden
oumllduumlrme ve kasden yaralama succedillarıdır
İslam hukukunda gasp ve itlaf gibi mali zararlar veren succedillara muadelet prensibi tatbik
edildiği gibi77 mağdurun hayatını ortadan kaldıran veya bedenine zarar veren succedillara da
bu prensip uygulanmıştır Mağdurun istediği takdirde tıpkı gasp edilen malın itlaf
edilmemesi halinde aynen iade edilmesi itlafı halinde ise benzeri veya bedeli ile tazmin
edilmesi gibi oumllduumlrme ve muumlessir fiillerde de misliyle mukabelede bulunulur Ancak
mağdur istese bile engel teşkil eden sebeplerden dolayı aynen mukabele imkanı ortadan
kalkabilir ve bedeni cezanın yerini mali ceza alabilir Kısasın uygulanabilmesi iccedilin
failde fiilde ve mağdurda belli şartların bulunması gerekmektedir Hadlerde olduğu gibi
kısasda da ldquoakılrdquo ve ldquobuumlluğrdquo failde aranan genel şartlardır78 Aklı olmayanın ceza
ehliyeti olmadığından kısas da kendisine uygulanamaz Ancak İslamrsquoda kulların hakkı
heder edilmediğinden fukahanın ittifakıyla kısasın yerini diyet alır79 Hastalığın kısas
gerektiren fiilin muhakemesinden oumlnce ortaya ccedilıkması durumunda hadlerde olduğu gibi
mezhepler arasında farklı goumlruumlşler mevcuttur Hanefi ve Maliki fukahası muhakeme
esnasında da muumlkellef olmayı gerekli goumlrduumlklerinden akıl hastasının iyileşinceye kadar
muhakeme edilemeyeceği goumlruumlşuumlndedir Şafii ve Hanbeli fukahası accedilısından teklifin
succedilun işlenmesi esnasında bulunması yeterlidir Bu nedenle de akıl hastalığı muhakeme
oumlnuumlnde engel teşkil etmez Kısas cezasının infazından oumlnce ortaya ccedilıkan akıl hastalığı
ise yine Şafii ve Hanbeli fukahası accedilısından bir engel teşkil etmemektedir Ccediluumlnkuuml her
iki mezhebe goumlre ikrarla sabit olan had cezası dışında herhangi bir cezanın iptali soumlz
konusu değildir Malikilerde bir goumlruumlş hastanın iyileşmesinden uumlmit kesilmesi halinde
kısasın tamamen duumlşuumlp diyete doumlnuumlşeceğini savunurken succedillunun kurbanın yakınlarına
teslim edileceğini savunanlar da vardır Ebu Hanife ise infaz iccedilin succedillunun teslim
edilmesine kadar ortaya ccedilıkan hastalığın infaza engel olacağını savunmaktadır80
76 İbn Kudacircme el-Muğni 9 33 Ebucirc Bekicircr er-Razicirc Cessacircs Ahkacircmursquol -Kurrsquoacircn thk Muhammed Sacircdık
Kamhacircvicirc (Beyrut Dacircru İhyacircirsquol-Kuumltuumlbuumlrsquol-Arabicirc 1992) 1 187 77 Ebucirc Hamid Muhammed b Muhammed Gazzacirclicirc el-Veciz thk Ali Muavvıd (Riyad Darursquol-Erkam bin
Erkam1997) 1 208 Vehbe ez-Zuheylicirc Nazariyyacirctursquod-damacircn ve ahkacircmursquol-mesucircrsquoliyyetirsquol-medenicirc versquol-
cinacircicircfirsquol-fıkhirsquol-İslacircmicirc (Dımaşk Darursquol-Fikr 1982) 82 78 İbn Huumlmacircm Fethursquol-kadicircr 23 159 Ali b Nasr es-Salsquolebicirc Telkicircn fi fıkhırsquol-Malikicirc thk Muhammed
Sacirclis Saicircd el-Ganicirc (Riyad Mektebetu Nezzacircr Mustafa el-Bacircz ts) 468 Macircverdicirc el-Hacircvicirc 22 33 79 Husacircm Suheyl Nucircricirc ldquoEserursquol-cuumlnucircn ficirc tasarrufacirctirsquol-kavliyyeti versquol- filsquoliyyeti ficirc şericircatirsquol- İslamicirc
(Yuumlksek Lisans Tezi Cacircmiatursquon-Necacirchursquol-Vatanicirc 2013) 99 80 Abdulkadir Ucircdeh Teşricirclsquoursquol-cinaicirc 1 597- 598
24
163 Diyet
Arapccedila ldquovedyrdquo koumlkuumlnden gelen diyet kelimesinin soumlzluumlk anlamı oumldemek vermektir
Istılahta ise bir şahsın haksız yere oumllduumlruumllmesi sakat bırakılması veya yaralanması
durumunda ceza veya kan bedeli olarak oumldenmesi istenen mal veya para
kastedilmektedir81 Can bedeli veya uzuv karşılığında tazminat olarak da tanımlanan
diyet kasden oumllduumlrme ve yaralama succedillarında kısasın herhangi bir sebepten oumltuumlruuml tatbik
edilememesi halinde bedel taksirle birini oumllduumlrme ve yaralama durumundaysa asli
cezadır İslam ceza hukukunda oumllduumlrme sonucu oumldenen bedele diyet yaralama ve sakat
bırakma sonucu oumldenen maddi tazminata ise ldquoerşrdquo ifadesi oumlzellikle Hanefilerde tercih
edilmektedir Ayrıca ceninin oumlluumlmuumlne sebebiyet verilmesi halinde oumldenen tazminata da
ldquogurrerdquo82 denilmektedir Diyetin şerrsquoi delilleri Kurrsquoan suumlnnet ve icmadır
Bir insanın canına karşılık olan diyet Ebu Hanifersquoye goumlre yuumlz deve veya bin dinar altın
veya on bin dirhem guumlmuumlştuumlr İmameynrsquoe goumlre ise bunlardan başka iki yuumlz sığır veya
iki bin koyun veya iki yuumlz takım elbisedir83 Bununla beraber fukaha bu miktarları
mağdurların din cinsiyet oumlzguumlrluumlk gibi durumlarına bakarak da belirleyip belli
oumllccediluumllerden bahsetmişlerdir
Kasden gerccedilekleşen oumllduumlrme veya yaralama fiillerinde diyeti katil tek başına oumlder ve bu
konuda fukaha goumlruumlş birliği iccedilindedir Kasıtlı eylemlerde succedilluya taksitle oumldeme fırsatı
verilmezken tersi durumlarda uumlccedil sene vade yapma hakkı tanınır Sulh ve itiraf
durumunda da diyeti yine succedillunun kendisi oumlderken taksirli fiillerde oumldemeye succedillunun
acirckilesi de katılır84
Diyet oumldeme yuumlkuumlmluumlluumlğuumlnde akıl hastasının ceza ehliyetinin olmamasının bir tesiri
yoktur Bunun nedeni yuumlkuumlmluumlluumlğuumln haksız fiilden değil mağdurun koruma altına
alınmasından kaynaklanıyor olmasıdır Diyet bir youmlnuumlyle tazminattır ve hukuki
sorumluluğu devam etmekte olan akıl hastasının da verdiği zararı tazmin etmesi
gerekir85 Akıl hastasının ve ccedilocukların kasıtlı eylemleri hatayla yapılmış eylem gibi
81 Bardakoğlu ldquoDiyetrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi c9 (Ankara TDV Yayınları 1994)
473 82 Bkz Muhsin Koccedilak ldquoGurrerdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi c14 (Ankara TDV
Yayınları 1996) 211-212 83 Muhammed b Feracircmuz b Ali Molla Huumlsrev Duumlreruumlrsquo-Huumlkkacircm ccedilev Arif Erkan http
webvesiletuumlnnecatcom (29062019) 3 sy 84 Kacircsacircnicirc Bedacircilsquo 7 256 Elmalılı M Hamdi Yazır İslacircmHukuku ve Fıkıh Istılacirchları Kacircmusu (İstanbul
Eser Neşriyat 1997) 1 60 85 Yiğit İslam Ceza Hukuku 115
25
kabul edilerek kısaslar diyete ccedilevrilir ve akileye oumldettirilir86 Bununla beraber İbn Ruumlşd
Hanefi ve Maliki ulemasının diyetin acirckıleye Şafiicirclerin ise bizzat ccedilocuk ve akıl hastasına
oumldettirilmesi kanaatinde olduğunu ifade eder Mevcut ihtilafın da ccedilocuk ve akıl hastası
tarafından işlenen cinayetin diğer cinayet tuumlrlerinden hangisine daha ccedilok benzediği
hususundaki teredduumltlerinden kaynaklandığını duumlşuumlnmektedir87
164 Tarsquozir
Talsquozir soumlzluumlkte ldquoengellemek reddetmek zorlamak azarlamak kınamak ve terbiye
etmekldquo88 anlamlarına gelmekle beraber yardım tazim yuumlceltip saygı goumlstermekrdquo
manalarına da gelmektedir89 Bir fıkıh terimi olarak had succedilları ve cinayetlerdeki gibi
belirli cezası bulunmayan succedillara verilecek miktarı ve uygulanması youmlneticiye ve
hacirckime bırakılmış cezaları ifade eder90
Tarsquozir cezaları had ve kısas dışındaki miktarı naslarla belirlenmeyen hakimin takdirine
ve yetkisine bırakılan cezalardır Bu cezalar genel olarak ayet ve hadislerle yasaklanan
fiillerin karşılığı olarak verilmektedir fakat bunlarla sınırlı olmayıp yetkili idareci
tarafından kamu yararına konulmuş toplumun duumlzenini sağlamaya matuf yasaklara
verilen cezalar da bunlara dahil edilmiştir Bu cezalar meşruiyetini Kurrsquoan suumlnnet ve
icmadan almaktadır
Tarsquozir cezalarının miktarını belirleme yetkisi her ne kadar yetkili otoriteye bırakılmış
olsa da cezanın tatbikinde bireylerin ve toplumun maslahatı esas alınmakta91 yetkili
merci keyfi ve kuralsız davranamamaktadır Tarsquozir cezaları had ve kısası gerektiren
succedillar haricinde asli cezalardır ancak bu iki ceza tuumlruumlne ek olarak da verilebileceği
hususunda fukaha goumlruumlş birliği etmiştir
Genel kaide olarak tarsquozir cezasının azami sınırı asgari had cezasını geccedilmeyecek bir
miktar olarak belirlenmiştir Ancak bu genel kabulle beraber İslam ceza hukukunda
tarsquozir cezasının yelpazesi ccedilok geniş tutulmuştur Oumlluumlm dahil olmak uumlzere celde hapis
86 Ebursquol Huseyn Ahmed b Muhammed b Ahmed Kuducircricirc Muhtasarursquo-l Kuducircricirc thk Abdullah Nezicircr
Ahmed Nezicirc (Beyrut Muumlessesetursquor-Reyyacircn 2005) 456 Serahsicirc Mebsucirct 29 219 87 Ebursquo-Velicircd Muhammed b Ahmed b Ruumlşd Bidayetuumlrsquol-muumlctehid ccedilev Ahmed Meylacircnicirc (İstanbul Ensar
Neşriyat 2015) 3 518 88 Cemaluddin Muhammed b Muumlkerrem İbn Manzucircr Lisacircnursquol-Arab (Beyrut Dacircru Sacircdır ts) 4 561 89 Elmalılı M Hamdi Yazır İslacircmHukuku ve Fıkıh Istılacirchları Kacircmusu 5 137 90 Ali b Muhammed b Muhammed Cuumlrcacircnicirc Tarsquoricircfacirct (Beyrut Dacircrursquo1-kiatbirsquol-Arabicirc h1405) 85
Tuncay Başoğlu ldquoTarsquozirrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c40 (İstanbul TDV Yayınları
2011)198 İbn Kayyim el-Cevziyye İlsquolacircmursquol-muvakkıicircn (Beyrut Dacircrursquol-cicircl 1974) 2 118 Abdulvacirchid
b İsmail Ebursquol-Mehacircsin er-Rucircyanicirc Bahrursquol-mezheb thk Tacircrık Fethicirc es-Seyyid (Beyrut Dacircrursquol-kuumltuumlbirsquol-
ilmicirc 2009) 13 3 91 Osman Şekerci 20 27
26
suumlrguumln kınama tehdit nasihat teşhir goumlrevden uzaklaştırma tazmin ve mali cezalar
tarsquozir kapsamındaki farklı cezalardır Bu cezalar succedillunun durumuna ve fiilin
ciddiyetine goumlre tatbik edilegelmiştir92
Talsquozir cezasının vuumlcubunun tek şartı ldquoakılrdquodır93 Muumlmeyyiz olan ccedilocuklara youmlnelik
olarak Hz Peygamberrsquoin namaz emrinde olduğu gibi tersquodib amaccedillı tazir
uygulanabilirken akıl hastaları bu kapsamın dışında bırakılmıştır Akıl hastalarının ve
gayri muumlmeyyiz ccedilocukların fiilleri succedil kabul edilmediğinden tersquodib edilmezler94 Ebu
Zehra tarsquozirin terbiye eğitim ve genel caydırıcılık amacı guumlttuumlğuumlnuuml ifade eder Ne var
ki buumltuumln bunlar akıl hastalarında gerccedilekleşmediğinden ceza ile ibret almaları
uslandırılmaları soumlz konusu olmadığından ceza sadece eziyet olur Ancak şefkatle
iyileşebilecek olan bir hastaya da boumlyle bir muamelede bulunmak da insaniyet ile
oumlrtuumlşmez95 Ibn Kudame ise ccedilocuk ve akıl hastasının ebevynleri tarafından ahlakının
duumlzelmesi iccedilin doumlvuumllmelerinin iyi olabileceğini ifade etmektedir96
Peki akıl hastalığını ceza ehliyetini duumlşuumlren bir sebep olarak goumlren fukaha ve
muhakemeyi yuumlruumlten kadı succedilluda hastalığın varlığına ndash veya akıl hastalığı iddiasının
doğruluğuna- nasıl karar vermektedir Nesefi aklın varlığının anlaşılması hususunda
ancak accedilıkccedila muumlşahade edilebilir şeylere bakılarak karar verilebileceğini soumlyler Bu da
kişinin duumlnya ve ahireti iccedilin en iyi olanı seccedilmesi bir işi yaptığında veya terkettiğinde
sonucunun ne olacağını kestirmesiyle muumlmkuumlnduumlr Eğer kişi bir istikamet uumlzereyse aklı
mutedildir suumlrekli değişiyorsa aklı eksiktir97 Aynı şekilde Serahsicirc de aklın eksikliğinin
o kişiyi sınamak ve tecruumlbe etmek ile bilinebileceğini dile getirir98 Muhammed Naicircm
Yacircsin de Muumlsluumlman ulemanın koyduğu oumllccediluumltuumln failin succedil esnasındaki ve succedil
oumlncesindeki eylemlerinde akli durumuna işaret eden verilere bakmak olduğunu
hastalığın sebebi koumlkeni gibi ayrıntılara bakılmadığını ifade eder Yasin guumlnuumlmuumlzde
aynı oumllccediluumltlerin geccedilerli olduğunu hakimin succedillunun akli durumuna dair verileri aile
arkadaş ve yakın ccedilevresinde kapsamlı bir soruşturma yaparak toplaması gerektiğini
ifade eder Modern psikiyatrinin verilerini kullanmak hususunda ise muumlellif tedbirli
davranmaktadır Yasinrsquoe goumlre oumlncelikle soumlz konusu hastalığın fizyolojik kaynaklı
92 Bkz Esra Yakut ldquoTanzimat Doumlnemirsquone Kadar Osmanlı Hukukursquonda Taziri Gerektiren Succedillar ve
Cezalarırdquo Tuumlrk Hukuk TarihiAraştırmaları sy2 (2006) 25-40 93 Kacircsacircnicirc Bedacircilsquo 7 67 94 Abdullah Ccedilolak İslam Ceza Hukuku (Ccedilorum Kitap Duumlnyası 2018) 140 95 Ebucirc Zehra el-Cericircme 334 96 İbn Kudacircme Muğnicirc 9 68 97 Nesefi Keşfursquol-esracircr 2 467 98 Serahsicirc Mebsucirct 2 332
27
olması gerekir Daha sonra hastalığa ilişkin veriler -guumlvenilir ve uzmanların uumlzerinde
ittifak etmiş olduğu veriler olmaları şartıyla- adaletin gerccedilekleştirilmesinde bir vesile
olarak şu durumlarda kullanılabilir
1 Succedilluya dair beyanatlar yetersiz veya ccedilelişkili olursa
2 Succedillunun akli durumundaki değişiklik darbe almak gibi ani goumlzlemlenmesi muumlmkuumln
olmayan bir durumdan kaynaklanıyorsa
3 Şahitlerin beyanlarının değerlendirilmesi esnasında99
Bu araştırmada psikiyatri biliminin verilerinden istifadeyle belli hastalıkları ele
almadan oumlnce ifade edilmesi gereken oumlnemli bir konu da modern psikiyatri verileri ile
fıkıh arasındaki alışverişin sınırının tayin edilmesinin gerekliliğidir Muhammed Yacircsicircn
gibi bu konuda araştırma yapan muumlellifler kaccedilınılmaz olarak modern psikiyatrinin
sunduğu bilgileri kullanmak durumunda kalsalar da fıkhi ldquohastalıkrdquo oumllccediluumltuumlnuumln
farklılığına dikkat ccedilekmektedirler100 Cuumlnucircn kavramından ldquodaha kapsamlı olduğunurdquo
ifade ederek Yacircsin gibi isimlendirmedeki akıl hastaığı - ruh hastalığı ayrımını yapsın
veya yapmasın buumltuumln yazarlar hastalıkta temel oumllccediluumltuumln aklın lazımı olan ldquo idrakinrdquo
yokluğu olduğunu vurgulamaktadır101 İdrake herhangi bir tesiri olmayan
hastalıkbozukluk adını almış durumun tesirinde işlenen fiil de dolayısıyla fıkıh
accedilısından succedil olmaktan ccedilıkmayacaktır Oumlrneğin ldquocinsiyet disforisi (cinsel kimlik
bozukluğu) gibi modern psikiyatrinin hastalık kabul ettiği bir durumun tesiri altında
işlenen cinsel sapkınlıklar fıkhen cezayı gerektirecektir102
Burada zikredilmesi gereken oumlnemli bir kavram da ldquoiraderdquodir Bir şeyi istemek ve
seccedilmek anlamına gelen103 irade kavramı klasik literatuumlrde esas olarak ehliyeti ortadan
kaldıran sebepler arasında ikrah başlığı altında karşımıza ccedilıkmaktadır İkrah kişinin
kendisi dışında harici bir kuvveti temsil etmekte ve bu kuvvetin yaptırım guumlcuumlne goumlre
kişinin iradesine tesiri değerlendirilmektedir Modern hukukta ceza ehliyetinden daha
kapsamlı bir kavram olan ceza sorumluluğunda incelenen iradeye burada değinilme
nedeni buguumln akıl ve ruh hastalıkları zihinsel bozuklukluklar iccedilerisinde ele alınıyor
99 Muhammed NaicircmYacircsicircn ldquoEserrsquol-emracircdirsquor-rucirchiyyeti versquol-akliyyeti alacircrsquol- mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacircicircrdquo 43-47 100 Hucirclucircd binti Abdurrahman el- Muheyyiz ldquoAhkacircmursquol-mericircdirsquon-nefsiyyeti firsquol-fıkhirsquol-İslamicircrdquo (Doktora
Tezi Cacircmiatu İmam Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc h1432) 525 101 Ucircdeh Teşricircursquol-cinacirci 587 Behnesicirc el-Mesrsquoucircliyetirsquol-cinaicirc 218 Ebucirc Zehra el-Cericircme 327 Hucirclucircd binti
Abdurrahman ldquoAhkacircmursquol-mericircdirsquon-nefsiyyeti firsquol-fıkhirsquol-İslamicircrdquo 526 102 Ccedilalma duumlrtuumlsuumlne karşı koyamamakla karakterize Kleptomani hastalığı (ccedilalma hastalığı) da benzer bir
oumlrnek teşkil eder Bkz Emel Yılmaz ldquoİslam Ceza Hukukuna Goumlre Kleptomanide Ceza Ehliyeti Ve
Hırsızlık Fiilinin Sonuccedillarırdquo Bilimname 1 sy 37 (2019) 535-557 103 Yasin 56
28
olmasındandır Klasik fıkıh yaklaşımı itibariyle iradenin olması iccedilin akıl zorunluyken
aklın tek başına varlığı iradeyi zorunlu kılmamaktadır Dolayısıyla akıl hastalığının
soumlzkonusu olduğu yerde kişinin iradesi zaten yok demektir İradenin ortadan kalktığı
durumlar ise kişinin kendisi dışında guumlccediller olduğundan ldquoaklın varlığındardquo iradeyi
tamamen veya kısmen ortadan kaldıran ldquodacirchilirdquo bir kuvvete kapı aralanmamaktadır
Hatta Pezdevirsquonin cin ccedilarpması nedeniyle akli dengesi bozulanlarda sorumluluğun
devam ettiğiyle ilgili ifadesini burada hatırlanabilir Oysa TCKrsquonın mezkucircr
maddelerinde olduğu gibi bir akıl veya ruh hastalığı ldquoyoumlnlendirme yeteneğinirdquo (yani
iradeyi) hukuken kabul edilir derecede etkileyebilmektedir Kleptomani piromani gibi
modern hastalıkların varlığı iddialarıyla temyiz mahkemelerine başvurulabilmekte104 ve
cezalar duumlşebilmektedir105
104 http webbaltaciavtrakil-hastaliği-ile-ilgili-yargitay-kararları (1862019) 105 http webmemurlarnet (22072019)
29
BOumlLUumlM 2 AKIL VE RUH HASTALIKLARI
21 Tarihccedile
Akıl ve ruh hastalıkları zamana ve mekana goumlre değişen telakkilerle de olsa ccedilok eski
zamanlardan beri insanların malumu olmuştur Tarih oumlncesi devirlerde bu hastalıklara
yakalanan insanlar kafataslarına delik accedilmak suretiyle tedavi edilmeye ccedilalışılmıştır
Boumlylece hastalığa sebep olduğu duumlşuumlnuumllen koumltuuml ruhlar gibi doğa uumlstuuml varlıkların
ccedilıkacağına ve hastanın iyileşeceğine inanılmıştır106
Avruparsquoda XIX yuumlzyıla kadar akıl hastaları insani sayılamayacak ccedilok farklı
muamelelere maruz kalıyorlardı Almanyarsquoda olduğu gibi deliler kentlerin dışına
atılıyor kovalanıyor hac kafilelerine tuumlccarlara emanet ediliyor ccediloğu zaman da
gemilere bindirilerek kendi meccedilhullerine doğru yola ccedilıkarılıyorlardı Şehir dışına
suumlruumllmeyenlerse kapatılıyor barınma ve bakım uumlcretleri kent buumltccedilesinden karşılansa da
tedavi goumlrmeksizin sadece hapse atılıyorlardı107 Tedavisi muumlmkuumln ruhsal hastalık
belirtisi goumlsterenler ateşe atılarak ve işkence edilerek ruhları kurtarılmaya ccedilalışılıyordu
Orta Ccedilağ Avrupasında Hırıstiyan din adamları ruh hastalarının izlenmesi
yakalanabilmesi ve cezalandırılabilmesi iccedilin kitaplar yazıyorlardı 1486rsquoda yayınlanan
ldquoŞeytanın Ccedilekicirdquo (Malleus Maleficarum) adlı kitap bir yetki belgesi olarak iş
goumlruumlyordu108
Tuumlrk toplumunda cinlerin neden olduğu duumlşuumlnuumllen buumlyuumlk olasılıkla psikiyatrik
rahatsızlıkları Yusuf Has Hacibrsquoin ldquoefsuncurdquo olarak bahsettiği kişiler tedavi etmeye
ccedilalışıyorlardı109 Kırgız Hun Goumlktuumlrk ve Uygur doumlnemlerinde bu hastalara muumlzikle
tedavi metotları uygulanıyordu
İslam duumlnyasında mecnun şeyda divane meczub gibi farklı isimlerle anılan kimi
zaman velilikle bile ilşkilendirilen akıl ve ruh hastaları daha VIII asrın başından
itibaren kurulmaya başlanan tam teşekkuumllluuml hastanelerdeki oumlzel boumlluumlmlerde tedavi
goumlruumlyorlardı Semerkantlı Nizamicirc-i Aruzicircrsquonin eseri Ccedilehar Makale gibi akıl ve ruh
106 Hatunoğlu Aşkım ldquoTuumlrk İslam Hekimlerinin Psikoloji Biliminin Gelişimine Katkıları ve Psikolojik
hastalıklara Tedavi Youmlntemlerirdquo Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi sy 2 (2014) 256 107 Michael Foucault Deliliğin Tarihi ccedilev Mehmet Ali Kılccedilbay (Ankara İmge Kitabevi 2017) 32-36 108 Orhan Oumlztuumlrk ve Aylin Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları (Ankara Nobel Tıp Kitapevleri 2016)
3 109 Nil Sarı ve Burhan Akguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo Tuumlrkiyede Sık Karşılaşılan Psikiyatrik
Hastalıklar iccedilinde İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Etkinlikleri
Sempozyum Dizisi 62 2008) 3
30
hastalarının tedavilerinin anlatıldığı bazı risalelerde Racirczi ve İbn Sinarsquoya atfedilen şok ve
telkin tedavilerine oumlrnek teşkil edecek hikayeler bulunmaktadır110 Selccediluklu ve Osmanlı
doumlneminde hekimler psikolojik hastalıkların tedavisinde ilaccedil tedavisi ve perhizin yanı
sıra musiki kuş sesi ve su sesinden de istifade ederlerdi Hastalara kuş eti yedirilir
ccediliccedilek manzaraları seyrettirilir Kurrsquoan okunur ve el sanatlarıyla meşgul edilirlerdi
Hastanelerde ccediliccedilek yetiştirilir bunların hem guumlzelliğinden hem kokusundan istifade
edilirdi (oumlzellike lale suumlmbuumll reyhan karanfil deveboynu yasemin nesrin gibi)111 13
yuumlzyılda inşa edilen duumlnyanın ilk tıp fakuumlltesi olarak kabul edilen Kayseri Gevher
Nesibe Daruumlşşifası bu hastanelerden biriydi İccedilerisinde ruh hastalıkları koğuşu ve akıl
hastanesi bulunan şifahanede hastalar musiki ile tedavi goumlruumlyorlardı112
Hipokrat Galen gibi antik doumlnem hekimlerinin eserlerinden etkilenen İbn Sina Racirczi
gibi Tuumlrk hekimleri beden ve akıl hastalıklarının bedendeki unsurların (ahlacirct-ı erbaalsquo
denilen sarı safra kara safra kan ve balgam) dengesizliğinden kaynaklandığına
inanıyordu113 Oumlrneğin macircl-i huumllya olarak bilinen melankoli kara safra kaynaklı bir
hastalık olarak duumlşuumlnuumlluumlyordu Sevdacirc ldquoruh-i nefsanirdquoyi bozduğundan organik bozukluk
psişik belirtilere neden oluyordu114 Ancak sebepler bununla sınırlandırılmayıp
hastalığın kuruntu aşırı duumlşuumlnme gibi psikolojik nedenlerden beyindeki bir
bozukluktan veya yanlış beslenmeden olabileceği de kabul ediliyordu115
XV ve XVII yuumlzyıllara ait Tuumlrkccedile tıp yazmalarında akıl ve sinir hastalıkları bedensel
hastalıklardan ayrılmadan baş hastalıkları tasnifi iccedilinde yer almaktadır Hastalıkların
maddi unsura bağlanması devam etmiş benzer belirti goumlsterenler aynı başlık altında
muumltalaa edilmiştir ldquoEnvacirc-ı divaneliklerrdquo başlığı altında ortak oumlzellikleri saldırganlık
olan mania dauumlrsquol-kelb subara ve kutrub hastalıklarına yer verilirken ccedileşitli hastalık
belirtileri de hastalık olarak ele alınmıştır Aşırı uyku (hipersomnia nevm-i muumlfrit)
birdenbire donakalma (katatoni veya katalepsi ahze) kişinin ccedilok kuumlccediluumlk bir ccedilocuk veya
yaşlı bir insan gibi davranması anlamında zeka geriliği (eblehlik gaflet) ve melankoliye
neden olabilecek ldquoaşkrdquo bunlardan birkaccedilıdır
110 Sarı ve Akguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 4 111 Hatunoğlu ldquoTuumlrk İslam Hekimlerinin Psikoloji Biliminin Gelişimine Katkıları ve Psikolojik
hastalıklara Tedavi Youmlntemlerirdquo 256 112 http webdeontolojihacettepeedutr (04082019) 113 Sarı ve Akguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 4 114 Sarı veAkguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 10 115 Peter E Pormann ldquoTıprdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c 41 (İstanbul TDV Yayınları
2012) 101-111
31
Hastanelerin yanı sıra Anadolursquoda bulunan tekke ve ocaklar da ruh ve sinir
hastalıklarının tedavisinde hizmet veriyordu Hastalar tekkelerin kendi tekniklerine goumlre
kimi zaman tuumlrbede yalnız başına yatırılıyor kimi zaman saldırgan olanlar suumlkunete
kavuşuncaya kadar direğe bağlanıyor ve muumlshil şerbeti verilerek iyice takati azaltılarak
okuma suretiyle telkinle tedavi ediliyordu 116
XVII yuumlzyılın sonlarına doğru Fransarsquoda ldquoruh hastalarını zincirden kurtaran hekimrdquo
olarak maruf Pine ile akıl ve ruh hastalarının tedavisinde insancıl bir akım baş goumlsterdi
Bu akımın diğer Avrupa uumllkelerine ve ABDrsquoye de yayılmasının ardından XIX
yuumlzyılın başından itibaren modern psikiyatri inşa edilmeye başlandı ve XX yuumlzyılda
psikiyatri hızla gelişti Bu gelişmelerden biri de akıl ve ruh hastalıklarının tanımlanması
ve sınıflandırılmasında ortak bir dilin oluşmasını sağlayan DSM ve ICD tanı ve
sınıflandırma kitaplarının yayınlanması olmuştur DSM (Diagnostic and Statistical
Manual of Mental Disorders Ruhsal Bozuklukların Tanı ve Sınıflandırma El Kitabı)
APA (American Psychological Association Amerikan Psikoloji Derneği) tarafından
yayınlanmakta olup en son beşinci suumlruumlmuuml yayınlanmıştır Buguumln enduumlstri siyaset ve
hukuk gibi alanlarda da merkezi etkiye sahiptir117 ICD (International Classification of
Diseases Hastlıkların Uluslararası Sınıflandırılması) ise Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuuml
tarafından yayınlanmaktadır Tuumlrkiyersquode uygulamada hastalıkların sınıflandırılmasında
ve kodlanmasında uluslararsı dizgeye uymak gerekmektedir DSOuml ile yapılmış ve
devletleri bağlayıcı anlaşmalara goumlre hastane kayıtlarında ICD dizgesine uymak
zorunludur118 ICDrsquonin son suumlruumlmuuml ICD-10 dur Tezimizde ulaşabildiğimiz kaynakların
hemen hemen hepsinde tercih edilmiş olması nedeniyle DSM tanı oumllccediluumltleri
kullanılacaktır DSM-Vrsquoin tezimize kaynaklık eden araştırmaların yenilenmesi iccedilin
yakın sayılabilecek bir tarihde yayınlanmış olması (2013) nedeniyle de DSM-IV
ağırlıklı olacaktır
22 Akıl ve Ruh Hastalığının Tanımı
Akıl ve ruh hastalıklarına dair DSM ve ICD merkezli bir tanım vermeden oumlnce buguumln
psikiyatri ve psikolojide bir terim kargaşasının varlığına ve akıl ruh gibi kavramların
metafiziksel soyutlanmayla beraber anlamsal değişimlere uğramış oduğuna dikkat
116 Sarı veAkguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 10-13 117 Atbaşoğlu EC Guumlloumlksuumlz Sinan ldquoBilim Psikiyatri ve DSMrsquolerrdquo Tuumlrk Psikiyatri Dergisi 24 sy3
(2013) 203 118 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 175
32
ccedilekmemiz gerekir Oumlrneğin ldquoRuh Sağlığı ve Bozukluklarırdquo adlı eserlerinde Oumlztuumlrk ve
Uluşahin ldquomentalrdquo ve ldquopsikolojikrdquordquoakılrdquo ve ldquoruhrdquo kelimelerinin anlamlarını ayırt
etmenin zor olduğunu ifade ediyor Ayrıca akıl soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağdaş psikolojide
kullanılmadığını belirtirken ldquoruhrdquo soumlzcuumlğuumlnuumln kullanımında da sinir sisteminin işlevleri
dışında soyut eski bilim dışı bir anlama goumlnderme yapılamayacağını ifade etmek
ihtiyacını hissediyor119 Bunlara ek olarak buguumln psikiyatri ve psikoloji sahasında genel
olarak ldquohastalıkrdquo (illness المرض ) kelimesi yerine - oumlzellikle bu kelimenin olumsuz
psikolojik etkilerinden kaccedilınmak maksadıyla- ldquobozuklukrdquo (disorder الإضطرابات)
kelimesi tercih ediliyor120 Bu tezde hem muasır fıkıh litaratuumlruumlnde hem Tuumlrk hukuk
literatuumlruumlnde yerleşmiş olması ve halen mevcudiyetini koruması nedeniyle akıl ve ruh
hastalıkları ifadesi tercih edilmiştir
Modern psikiyatri ve psikoloji uzmanları akıl ve ruh hastalıklarına (psikopatolojiye)
dair kabule şayan bir tanım yapmayı guumlccedil bulmuşlardır121 DSM-IV şoumlyle bir accedilıklama
yapmaktadır ldquoBu el kitabı her ne kadar zihinsel bozuklukların bir tasnifini yapsa da
itiraf etmek gerekir ki hiccedilbir tanım ldquozihinsel bozukuluklarrdquo kavramının tam sınırlarını
belirleyemeyecektir Zihinsel bozukluk kavramı tıp ve diğer bilim kavramları gibi
buumltuumln durumları iccedileren tutarlı kullanışlı bir tanımdan yoksundurrdquo122 DSM-5rsquoe goumlre
akıl hastalığı (zihinsel bozukluk) ldquozihinsel faaliyetin altında yatan psikolojik biyolojik
veya gelişimsel aşamalardan birindeki işlev bozukluğunu yansıtan bireyin bilişsel
faaliyetlerinde duygusal duumlzeninde veya davranışlarında klinik olarak belirgin
rahatsızlıklarla karakterize olan bir sendromdurrdquo123 Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuuml akıl
hastalıkları iccedilin ldquoakıl hastalıkları farklı semptomlara sahip oldukccedila kapsamlı sorunları
iccedilermektedir Bununla beraber bu hasatalıklar genellikle birtakım anormal duumlşuumlncelerin
duyguların davranışların ve başkalarıyla ilişkilerde anormalliklerin birleşimi ile
karakterize edilmektedirrdquo 124accedilıklamasını yapmaktadır
Akıl ve ruh hastalığının ne olduğu etrafındaki tartışmalardan dolayı olsa gerek
psikiyatri ile ilgili kitaplar genel olarak incelendiğinde akıl ve ruh hastalığından ziyade
akıl ve ruh sağlığının tanımlanmış olduğu goumlruumllmektedir Akıl ve ruh sağlığı genel
olarak bireyin kendisi ve ccedilevresiyle uyumlu ve dengeli bir ilişki iccedilerisinde olması olarak 119 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 13 120 Yacircsicircn ldquoEserursquol-emracircdinrsquonefsiyyeti versquol-akliyyeti alacircrsquol- mesrsquoucircliyyetirsquol-cinaicircrdquo 17 121 Adrian Rain The Psychopathology of Crime ( London Academic Press Inc 1993) 3 122 Dan J Stein vd ldquoWhat is a Mental Psychiatric Disorder From DSM-IV to DSM-Vrdquo Psychological
Medicine 40 sy 11 (2010) 1759-1765 (doi 10 1017S0033291709992261) 123 http webpsychologytodaycom (0207 2019) 124 http webwhoint (0207 2019)
33
tanımlanırken aksi ise ruh hastalığına işaret etmektedir Psikolojik rahatsızlık yaşayan
kişiler duygu duumlşuumlnce ve davranışlarında suumlreklilik arz eden tutarsızlıklar aşırılıklar
uygunsuzluklar ve yetersizlikler sergilemektedirler Oumlyle ki neticede kişinin guumlnluumlk
ritmik hayatı ve sosyal ilişkileri bozulmaktadır125 Yukarıdaki satırların da işaret ettiği
gibi bir insana ruhsal hastalık teşhisinin konulabilmesi iccedilin kişide hastalıkla ilgili bazı
şartlar aranmaktadır Bunlar Belirtilerin belirli oran ve suumlrede var olması kişiyi ya da
ccedilevresini rahatsız etmesi ve kendini ya da ccedilevresini ccedilare arayışına suumlruumlklemesidir
Belirli bir suumlredir mevcut olan bir grup belirtinin kişinin guumlnluumlk işlevselliğini bozması
uumlzerine ruhsal hastalık tanısı konur
Birccedilok ruhsal hastalık ilaccedil ya da psikolojik tedavi yardımıyla kolayca
duumlzelebilmektedir Ancak bazı ruhsal hastalıklar nispeten her ne kadar az goumlruumllseler de
ccedilok daha zor duumlzelebilmektedir Bu hastalıklara yakalanmış olan bireyler bireysel
guumlccedilluumlkler yaşamakta ccedilevrelerine ve topluma da oldukccedila fazla sıkıntı yaşatabilmektedir
Akıl hastalarının oumlzellikle de paranoyak semptomlar goumlsteriyorlarsa normal insanlara
goumlre daha fazla şiddet eğiliminde olduklarını goumlsteren deliller vardır126
Tezimizde dikkate aldığımız DSM-4rsquouumln tasnifine goumlre akıl ve ruh hastalıklarının veya
modern tabirle zihinsel bozuklukların tasnifi genel olarak şoumlyledir
1 Genellikle ilk kez bebeklik ccedilocukluk ya da ergenlik doumlneminde tanısı konan
bozukluklar Oumlrneğin Ağır mental retardasyon dikkat eksikliği ve yıkıcı davranış
bozuklukları
2 Delirium demans amnestik ve diğer bilişsel bozukluklar
3 Genel tıbbi bir duruma bağlı mental bozukluklar
4 Madde kulanımına bağlı bozukluklar
5 Şizofreni ve diğer psikotik bozukluklar
6 Duygudurum bozuklukları
Depresif ve bipolar bozukluklar bunlardandır
7 Anksiyete bozuklukları
8 Somatoform bozukluklar
9 Yapay bozukluklar
10 Dissosiatif bozukluklar
125 Ruh Sağlığı Kavramı ve Psikolojik Bozukluklar http webaydinpoltr (22042019) 126 Eric Silver ve Brent Teasdale ldquoMental Disorder and Violence An examination of Stressful Life
Events and Impaired Social Supportrdquo Social Problems sy 52 (2005) 62-78 Sheilagh Hodgins ldquoMental
Disorder Intellectual Deficiancy and Crimerdquo Archieves of Gen Psychiatry sy 49 (1992) 476-483
34
11 Cinsel bozukluklar ve cinsel kimlik bozuklukları
12 Yeme bozuklukları
13 Uyku bozuklukları
14 Başka yerde sınıflandırılmamış olan duumlrtuuml kontrol bozuklukları
15 Kişilik bozuklukları
16 Uyum bozuklukları
Bu tezde mezkur hastalık (bozukluk) grubu iccedilerisinden adli psikiyatri kaynaklarına goumlz
atıldığında şiddet ve succedil ile olan bağlantısı oumlne ccedilıkan şizofreniye ve duygudurum
bozukluklarından majoumlr depresyon ve bipolar bozukluğa yer verilecektir
23 Şizofreni
Şizofreni hastalığı yukarıda bahsedilen nadir fakat zor psikolojik hastalıklardan biridir
Geccedilen yuumlzyıldan beri psikiyatristleri en ccedilok uğraştıran bu karmaşık hastalığın ccedileşitli
youmlnleri hala accedilıklanamamıştır127 Genellikle belirgin halluumlsinasyonlar veya sanrılarla
(hezayanlarla) ilerleyen bilişsel duygusal veya fonksiyonel bozukluklarla değişkenlik
goumlsteren kronik genellikle tekrar eden bir hastalıktır Bireyin oumlzbakım becerilerindeki
sorunlarla beraber gerccedilekle gerccedilek olmayanı ayırt edebilme yetisinde zorluklara neden
olur128
Hiccedilbir sınır tanımayan bu hastalık her yerde her ırktan her sınıftan insanda cinsiyet
ayrımı yapmaksızın eğitim ve din farkı goumlzetmeksizin ortaya ccedilıkabilir129 Bununla
beraber hastalığın sosyo-ekonomik youmlnden duumlşuumlk veya duumlzensiz kesimlerde daha ccedilok
goumlruumllduumlğuumlne dair veriler bulunmaktadır Ne var ki gelişmiş uumllkelerde hastalığın
seyiroumlzellikleri daha ciddi olmaktadır ve bu uumllkelerde de yine kent merkezlerinde
goumlruumllme oranı kırsal kesimlere goumlre 2-4 kat artrmaktadır130
Şizofreninin sıklığına dair yapılan ccedilalışmalar duumlnya nuumlfusunun 1rsquoinden daha azının
bu hastalıktan etkilendiğini goumlstermektedir131 Yani her yuumlz insandan birinde yaşamının
bir doumlneminde şizofreni gelişir132 Bu hastalık Amerikarsquoda yetişkin nuumlfusun 02 ndash
2rsquosini yani 45 milyon insanı etkilemekte ve ruh sağlığı hastanelerinde bulunan
127 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 189 128 Ruhi Yavuz ldquoŞizofrenirdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklarrdquo iccedilinde edMuumlfti Uğur
vd (İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Tıp Eğitimi Etkinlikleri
Sempozyum Dizisi 2008) 49 129 Yıldız Şizofreni 7 Ertuğrul Koumlroğlu Şizofreni (Ankara Hekimler Yayın Birliği 2016) 16 130 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozuklukları190 131 Yavuz ldquo Şizofrenirdquo 50 132 Koumlroğlu Şizofreni 16 Yıldız Şizofreni 7
35
hastaların yaklaşık 30rsquounu oluşturmaktadır Hastalığın sıklığının ve yaygınlığının
erkekler ve kadınlar arasında eşit olduğu bazı kaynaklarda belirtilse de133 erkek ve kadın
arasında farklılık goumlsterir Son yıllarda yapılan ccedilalışmalarda erkeklerde kadınlara
nispeten 09- 24 oranında daha sık goumlruumllduumlğuuml ve daha erken yaşta ortaya ccedilıkıp daha
zor tedavi edildiği tespit edilmiştir 134
Şizofreni daha ccedilok ergenlik yıllarının sonlarında ve genccedil erişkinlik doumlneminde başlar
En sık başlama yaşı olarak kaynaklarda 16-30135 18-45136 ve erkeklerde 15-25
kadınlarda 25- 35137 aralıkları verilmektedir
Şizofrenlerin yaklaşık yarısı hayatlarında en az bir kere intihar girişiminde bulunurken
12-13rsquouuml hayatlarına bu şekilde son vermektedir Bu hastaların 75rsquoinden fazlası
sigara 30-50rsquosi alkol ve 5-10rsquou da esrar kulanmaktadır Evsizlerin 13 ndash 23rsquouuml de
şizofrendir138 Hastalık bu tanıyı almış olan kişileri ve ailelerini oumlnemli oumllccediluumlde etkiler ve
yeterince tedavi edilmediğinde topluma insanlığa maliyeti ccedilok yuumlksek olur Şizofreni
beynin fiziksel yapısında ve fonksiyonunda ortaya ccedilıkan bir sorundur ve bu hastalıkta
duyarlılık ve yatkınlığın roluuml diğer ruhsal hastalıklara goumlre daha belirgindir139
231 Tarihccedile
Mısır papiruumlslerinde eskiccedilağ Sanskrit yazılarında Ccedilin tıp metinlerinde şizofreniye
rastlanmakta140 ve Hipokrat okuluna bağlı Yunan hekimlerin yazılarında şizofrenik
tuumlrde belirtiler goumlsteren hastalıkların tanımlandığı bilinmektedir Orta Ccedilağ Avruparsquosında
da korku uyandıran ve şeytana tutulduğu duumlşuumlnuumllen insanların oumlnemli bir kısmı da
kuşkusuz şizofreni hastalarıydı 17 yuumlzyılda Avrupalı hekimlerden bazısının bu
hastalığı az ccedilok tanıdıklarını goumlsteren yazılar vardır141 Uumllkemizde Kapadokya youmlresinde
yaşamış Areteus ve İS II yuumlzyılda yaşamış Soranus şizofrenik tepkilerden bazılarını
133 Rod Plotnik ve Haig Kouyoumdjian Psikolojirsquoye Giriş ccedilev Tamer Geniş (İstanbul Kaknuumls Yayınları
2007) 538 134 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı 190 Yavuz ldquoŞizofrenirdquo 53 135 Koumlroğlu Şizofreni 16 136 Alp Uumlccedilok ldquoŞizofreni ve Benzeri Psikozlarrdquo Ruhsal Hastalıklar iccedilinde ed Nevzat Yuumlksel (Ankara
Nobel Tıp Kitapevleri 2006) 8 130 137 Salih Yaşar Oumlzden Adli Psikiyatri (İstanbul Nobel Akademik Kitapccedilılık 2015) 121 138 Oumlzden Adli Psikiyatri 122 139 Yıldız Şizofreni 21 140 Edward HTaylor Assesing Diagnosing and Treting Serious Mental Disorders A Biological
Approach (Oxford Oxford University Press 2014) 109 141 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 189
36
guumlnuumlmuumlze oldukccedila yakın bir şekilde tanımlamıştır142 Alman ruh hekimi Emil Kraepelin
bu hastalığı erken yaşlarda başlayan varsanı (halluumlsinasyon) ve sanrılarla giden
suumlreğen olan ve bilişsel yıkıma yol accedilan erken bunama (dementia praecox) olarak
tanımlamıştır İsviccedilreli ruh hekimi Eugen Bleuler ise bu hastalıkta zihinsel işlevlerdeki
yarılmanın ya da boumlluumlnmenin oumlnemli olduğunu vurgulamış erken başlamanın veya
bunama ile sonuccedillanmanın zorunlu olmadığını soumlylemiştir 1911rsquode hastalığa
Yunancarsquoda yarılmış akıl anlamına gelen schizo-phrenia adını vermiştir143 1937rsquode ise
Alman ruh hekimi Kurt Schneider bu hastalık iccedilin tipik olabilecek belirtileri
tanımlamıştır144
Guumlnuumlmuumlzde uzmanlar bu hastalık iccedilin aynı tanı oumllccediluumltlerini kullanarak teşhis
koymaktadır Aslında şizofreninin kendine oumlzguuml bir belirtisi olmayıp ancak belirtiler
kuumlmesinin bir doumlnemde bireyin yaşamına olan etkisi goumlz oumlnuumlne alınarak tanı konur
Buguumln ruhsal hastalıkların tanımlanmasında kullanılan iki tanı dizgesi DSM-5 ve ICD-
10 de şizofreni tanısı goumlzleme ve hasta oumlykuumlsuumlne dayanmaktadır Şizofreni iccedilin kesin
labaratuar incelemesi sonucu elde edilen bir bulgu ya da fizik muayene bulgusu
olmadığı iccedilin tanı koymak goumlruumlşmeye davranışların incelenmesine ve ruhsal bulgulara
dayanmak zorundadır145
DSM-5rsquoe goumlre şizofreni tanı oumllccediluumltleri şunlardır
Aşağıdaki belirtilerden en az ikisi en az bir ay suumlreyle hastada bulunuyor olmalıdır
(tedavi edilmişse bu suumlre daha kısa olabilir )
Sanrılar (Duumlşuumlnce bozuklukları )
Varsanılar (Algı bozulmaları )
Dağınık duumlşuumlnceler (dağınık ccedilağrışımlar konu dışı sapmalar tutarsız duumlşuumlnce
yapısı)
Hareket ve davranışlarda uygunsuzuk (dağınık ya da donakalımsal hareketler
davranış bozulması)
Duygulanımda donuklaşma duumlşuumlncede yoksullaşma irade azalması
Kişinin işinde toplumsal ilişkilerinde ve oumlzbakımında oumlnceki duumlzeye goumlre bir gerileme
yıkım goumlruumllmelidir
142 Engin Geccediltan PsikodinamikPsikiyatri ve Normal dışı Davranışlar (İstanbul Remzi Kitabevi 2000)
121 143 Yunancarsquoda schizis boumlluumlnme parccedilalanma phren zihin anlamına gelmektedir Arapccedila kaynaklarda
şizofreni الفصام olarak karşımıza ccedilıkmaktadır 144 Bkz Marc-Louis Bourgeois Şizofreni (Ankara Dost 2016) 13-39 145 Yıldız Şizofreni 27
37
Bozukluk oumlncuuml veya kalıntı belirtileri de kapsayabilmekle beraber en az altı aydır
suumlruumlyor olmalıdır
Belirtiler başka bir beyin bozukluğundan alkol madde ve ilaccedil kullanımından başka
ruhsal bozukluklardan kaynaklanıyor olmamalıdır146
Bu oumllccediluumltler karşılanıyorsa kişinin tanısı şizofreni olarak belirlenebilir Belirtiler her
zaman tam olarak şekillenmemiş olabileceği gibi aralarında da sinsi dalgalı geccedilişler
goumlruumllebilir hastalık suumlresince suumlrekli goumlruumllmeyebilirler Her hasta tuumlm belirtileri her
zaman goumlstermez ve her hastanın belirtileri kendine oumlzguuml olabilir Yukarıdaki belirtilere
ek olarak hastalığa eşlik eden başka belirtiler de olabilir Şizofreni teşhisi konmuş
bireylerin genel oumlzelliği hem bireysel bakımlarında hem toplumsal işlevsellik
alanlarında ccedilalışma okuma ve ebeveyn sorumluluklarında birtakım sorunlar yaşıyor
olmalarıdır Ayrıca ccediloğunun iccedilgoumlruumlsuuml yoktur yani hasta olduklarını kabul etmezler147
Şizofreni beynin bir gelişim bozukluğu olarak kabul edilir fakat bu bozukluğun hastalık
olarak ortaya ccedilıkmasında biyolojik psikolojik ve sosyolojik farklı etkenlerin rol aldığı
da var sayılmaktadır148 Hastalığın sebebi tam olarak bilinmemekle beraber nedenine
dair farklı tezler mevcuttur Genetik olup olmadığı ile ilgili ccedilarpıcı sonuccedillar tek yumurta
ikizleri ile yapılan ccedilalışmalardan gelmektedir Bu ccedilalışmalara goumlre tek yumurta
ikizlerinde hastalığın goumlruumllme oranı 50rsquodir 1930rsquoda duumlnyaya gelen ve genlerinin
100rsquouumlnuuml paylaşan doumlrduumlz kız kardeşlerin doumlrduumlne de şizofreni teşhisi konması da
genetik mirasa ilginccedil bir oumlrnektir149 Anne ve babanın ikisinin de hasta olması
durumunda hastalık riski 35- 46 arasındadır Yakın akrabalarda hastalık olması
halinde normal nuumlfustakine nispeten hastalığın goumlruumllme oranı 7-10 kat artmaktadır150
Ccedilevresel faktoumlrler arasında hamilelik ve doğum komplikasyonları kan uyuşmazlığı
annenin madde kullanımı gibi faktoumlrlerin etkili olabildiği var sayımıyla beraber151
hastalığa yatkınlığı olan kişilerde stresli ccedilevresel etkenlerin şizofreni semptomlarının
gelişmesine katkıda bulunduğu tezi de bunlardan biridir Şizofreninin beyinde belli
alanların yapısal bozukluğu ile ilişkili olduğuna dair fizyolojik yaklaşımlar ve dopamin
artışının seratonin azlığının bu hastalığa neden olduğuyla ilgili noumlrokimyasal tezler de
146 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 203 147 Koumlroğlu Şizofreni 16 148 William Bobo ldquoThe Neurobiology of Schizophreniardquo Psychiatry iccedilinde edAllanTasman vd (West
Sussex Wiley 2008) 300 149 Plotnik ve Kouyoumdjian Psikolojirsquoye Giriş 539 150 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 216 151 Yavuz ldquoŞizofrenirdquo 50
38
burada zikredilmelidir152 Buguumln tespit edebildiğimiz kadarıyla hastalık
değerlendirilirken bio-psiko-sosyolojik yaklaşımla hareket edilerek mezkur
yaklaşımlardaki etkenlerin hepsinin etkileşim iccedilinde olabileceği goumlz oumlnuumlnde
bulundurulmaktadır
232 Belirtiler
Psikotik153 bir bozukluk olan şizofreniye yatkınlığı olan bireylerde şizofreni gelişmeden
oumlnce hastalığa işaret eden bazı belirtiler fark edilebilir Şizofreni hastalarının geccedilmişe
youmlnelik video kayıtları incelendiğinde bazılarının akranlarına goumlre daha zayıf duygusal
tepkiler goumlsterdikleri duygusal tepkilerinin kardeşlerinden farklı olduğu
toplumsallaşmaktan dayanışma birliktelik ve rekabete dayalı oyunlardan uzak
durdukları sıklıkla da hareket ve dikkat sorunları yaşadıkları saptanabilmektedir154
Kimi hastalarda başlangıccedil ccedilok yavaş ve sinsi olabilir Genellikle ilk belirtileri
depresyon guumlnluumlk aktivitelerden zevk alamama ve toplumdan uzaklaşmaktır Hasta
başlangıccedilta sıklıkla okuduğunda odaklanamamaya başlamak sayısal becerilerinin
duumlşmesi unutkanlaşmak ve mantıksal ilişkiler kurmakta guumlccedilluumlk ccedilekmek gibi zihinsel
işlev bozuklukları goumlsterir155 İccediline kapanık halde kendi duumlnyasında garip duumlşuumlnce ve
davranışlarla dolaşmaya başlar İlgi ve merakını kaybedebilir Aşırı dinsel uğraşlar
doğauumlstuuml guumlccedillere ilgi artışı aşırı oumlzdoyurum gibi takıntılı duumlşuumlnce ve davranışlarla
alttan alta hastalık suumlrecinin etkisine girmiş olabilir156 Hastaların aileleri bu tuumlr
sorunları ergenlik sorunları olarak goumlruumlp geccediliştirebilirler ya da ccedilocuklarının giderek
gerccedileklerden koptuğunu fark etmeyebilirler Uzmana başvurduklarında da bu yaşlarda
bu tuumlr davranışların normal olduğu soumlylenebilir ccediluumlnkuuml erken evrelerde tanı koymak
guumlccediltuumlr157 Aslında şizofreni sanrı ve taşkınlık gibi belirtileri ortaya ccedilıktığında başlıyor
gibi goumlruumlnse de başlangıcının ccedilok daha gerilere gittiği soumlylenebilir
Şizofeninin belirtileri hemen hemen her hastada bir veya birkaccedilı bulunan psikoz
belirtileri negatif belirtiler bilişsel bozukluklar duygudurum bozuklukları ile davranış
152 Salih Yaşar Oumlzden Adli Psikiyatri (Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2015) 122 153 Psikoz psikolojik veya başka nedenlerle gerccedileği değerlendirme yeteneğinin kaybolduğu durumları
tanımlamaktadır 154 Yıldız Şizofreni 30 155 Koumlroğlu Şizofreni 16 156 Yıldız Şizofreni 31 157 Koumlroğlu Şizofreni 17
39
bozuklukları şeklinde tasnif edilebilir158 Her hastada her belirti goumlruumllmediği gibi bir
hastada da bazıları oumlne ccedilıkabilir kimi zaman goumlruumlnuumlp kimi zaman ortadan kaybolabilir
Psikoz belirtilerine pozitif belirtiler de denmektedir Bunlar zihinsel fonksiyonlardaki
aksaklıklar nedeniyle oluşan normalin dışında fazlalık aşırılık ve saccedilmalık olarak
varsayılan halluumlsinasyonlar hezeyanlar katatonik belirtiler ve konuşma bozukluklarıdır
159 Hezeyanlar (sanrılar) kişinin iccedilinde yaşadığı kuumlltuumlruumln ve bağlı olduğu dinin
muumlntesiplerince paylaşılmayan yanlış inanışlardır Birccedilok tuumlruuml vardır Hastanın gizli
oumlrguumltlerin kendini izlediği birilerinin onu zehirlemek istediği gibi kuşkuculuk
hezeyanları veya oumlzel yeteneklerinin oumlzel becerilerinin olduğuna (oumlrn Mesih olduğuna
Tanrı olduğuna inanması) gibi sık goumlruumllen buumlyuumlkluumlk hezeyanlarıyla bir organının
ccediluumlruumlmuumlş olduğuna inandığı bedensel hezeyanlar ve eşe ya da sevgiliye şiddet
kullanımıyla sonuccedillanabilen kıskanccedillık hezeyanları bunlardan bazılarıdır160
Haluumlsinasyonlar (varsanılar) başkalarının tecruumlbe etmediği gerccedilek olmayan duyusal
algılardır yani kişi dışsal bir uyarı olmaksızın işitme goumlrme tatma koku alma ve
dokunma duyu alanlarında varlıklar algılar Şizofreni tanısı almış kişilerin doumlrtte uumlccediluumlnde
işitme doumlrtte birinde goumlrme halluumlsinasyonları olur İşitme varsanıları ldquokendini asrdquo
ldquoMurat korkağın tekirdquo gibi genelde olumsuz sesler olabilir Bedenine elektrik verildiği
kolunun bacağının kesildiği veya goumlruumllmeyen yaratıkların kendisiyle cinsel ilişkiye
girdiği gibi şeyler dokunma varsanısına oumlrnek verilebilir Dışarıdan bakıldığında kişinin
kendi başına guumlluumlyor konuşuyor olması işitme halluumlsinasyonun goumlstergesidir Hastalar
halluumlsinasyonları ccediloğunlukla gerccedilek kabul eder ve ona goumlre davranır161 Bu
halluumlsinasyonlar ciddi şiddet eylemlerine neden olabilir Oumlrneğin terapi esnasında genccedil
bir hasta terapistini aniden yumruklamaya başlamış ve terapist yere duumlştuumlğuumlnde de ccedilok
ciddi bir şekilde kaburgalarını tekmelemiştir Hastayla yapılan muumllakat sonrasında
hastanın terapistin şeytana doumlnuumlştuumlğuumlnuuml goumlrduumlğuuml anlaşılmıştır162
Negatif belirtiler olağan duygu duumlşuumlnce ve davranışların olmayışıyla karakterizedir
Pozitif belirtiler artma azalma goumlsterirken negatif belirtiler zamanla kalıcılık kazanır
Hastanın az konuşması veya konuşma yoluyla az şey aktarabilmesi (aloji) kişisel amaca
158 Koumlroğlu Şizofreni 21 159 Orhan Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozukukları ( Ankara Hekimler Yayın Birliği 1998) 182 Alp Uumlccedilok
ldquoŞizofreni ve Diğer Psikotik Bozukluklarrdquo 8 130 160 Koumlroğlu Şizofreni22 Yıldız Şizofreni 37 161 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 193 162 Edward HTaylor Assesing Diagnosing and Treting Serious Mental Disorders A Biological
Approach 120
40
youmlnelik ccedilalışmada isteksizlik istenccedil kaybı (avolisyon) hoşlanma zevk alma ve
eğlenmekte duumlşuumlş haz yitimi (anhedoni) negatif beilrtilerdendir
Bilişsel (duumlşuumlnce suumlreccedilleri ile ilgili) problemleri neticesinde odaklanmakta yeterli hızda
duumlşuumlnmekte guumlccedilluumlk yaşarlar Bellek sorunları oluşur Konuşmaları esnasında alakasız
başka konulara geccedilebilirler aniden ne soumlyleyeceklerini unutabilir yeni soumlzcuumlkler
uumlretebilirler Başkalarının yuumlz ifadelerinden ses tonundan gerekli anlamları
ccedilıkartamadıklarından onların duygularını uumlzuumlntuuml ve sevinccedillerini de
kavramayabilirler163
Algılarda bozukluk neticesinde kişide derinlik boyutu kaybolabilir insanlar veya diğer
varlıklar farklı şekillerde algılanabilir Kendi bedenini başkalarından ayıramayabilir
veya kendisini yarı erkek yarı kadın olarak algılayabilir Ağrıyı koklama işittiklerini
okuma duumlşuumlncelerini goumlrme gibi algı bozuklukları ortaya ccedilıkabilir Bazen goumlrsel ve
işitsel algılar birleştirilemez Oumlrneğin konuşmacının sadece soumlzleri algılanıp yuumlz ifadesi
algılanamaz ve yanlış yorumlara varılabilir
Duygudurum (affekt) bozukluklarında kişide depresyon anksiyete hareket ve
davranışlarda bozukluk oumlrneği olarak yavaşlamaları ince işleri yapmakta zorlanmaları
ellerindeki eşyaları duumlşuumlruumlp kırmaları oumlrnek verilebilir Katatoni adı verilen
donakalımda kişi saatlerce hareketsiz ve dışarıdan kendisine verilen şekli uzun suumlre
koruyarak kalabilir (mum esnekliği)164 Hasta katatoniden aniden ccedilıkabilir ve bu esnada
şiddet goumlsterebilir Yolda tanımadığı insanlarla konuşmak tartışmaya girmek ccediloumlp
toplamak ortalıkta soyunmak hacet goumlrmek ve cinsel davranışlarda bulunmak da
şizofrenlerde goumlruumllebilen davranış bozukluklarındandır165
233 Tedavi
Hastaların 25rsquoinde iyileşme olur ve olağan yaşama doumlnerler 50-70rsquoinde tedavi ile
belirtiler yatışmakta ve bu belirtiler kişinin işlevselliğini bozmayacak duumlzeye
getirilebilmektedir Kişi iki yıldır hastalanmadan yaşayabiliyor normal bir sosyal hayat
suumlrebiliyorsa iyileşmiş kabul edilir Bu oumllccediluumltlere goumlre iyileşme oranının 15-35
arasında olduğu bildirilmektedir166 Şizofreninin ilaccedilla tedavisinde genellikle
163 Koumlroğlu Şizofreni 24- 25 164 Yıldız Şizofreni40-41 47 165 Yıldız Şizofreni 48 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 205 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve
Bozukukları 179 166 Bkz Lambert M vd ldquoRates and predictors of remission and recovery during 3 years in 392 never-
treated patients with schizophreniardquo Acta Psychiatrica Scandinavica 118 sy 3 (2008) 220-229
41
antipsikotik ilaccedillar kulanılır İlaccedillar hastalığı ortadan kaldırmasa da belirtileri
gidermekte ve hastanın duyarlılık eşiğini yuumlkseltmektedir Kafa derisinden duumlşuumlk
şiddette elektrik akımı verilerek uygulanan EKT (Elektro-konvuumlsif terapi) youmlntemi ve
benzer metotlar da ilaccedil tedavisinin yanı sıra uygulanan youmlntemlerdir167 Bunlarla
beraber psikoterapi gibi ruhsal ve toplumsal tedaviler de iyileştirmede rol alır168
Hastanın tedavi sırasında ve sonrasında aile ve sosyal ccedilevresinden de destek goumlrmesi
oumlnemlidir
234 Şizofrenide Ceza Ehliyeti
Succedil işleyen akıl hastalarının yaklaşık uumlccedilte biri şizofreni hastaları olup ceza ehliyeti
olmayan akıl hastaları arasında da en sık rastlanan yine onlardır169 Duumlşuumlnce iccedileriğinde
bozukluğun baskın olduğu ldquobeni izliyorlar bana komplo kurmuşlarrdquo gibi koumltuumlluumlk (perse
kuumlsyon )sanrılarının ve kuşkuculuk sanrılarının sık goumlruumllduumlğuuml170 paranoid alt tip ise
bunların arasında en sık goumlruumllen şizofreni tuumlruumlduumlr171 Şizofreni hastaları hastaneye
girmeden oumlnce de tehditkar ve şiddet eğiliminde olup hastaneden salındıktan sonra da
sık sık polisle karşı karşıya gelmekte fakat cezaları duumlşuumlruumllmektedir172 Toplumun
geneline oranla şiddet eğiliminde oldukları173 ve madde kullanımının eşlik ettiği
durumlarda şiddet eğilimi ve succedil oranının artış goumlsterdiği bilinmektedir174 Erkek
cinsiyeti paranoid tip tanısı duumlşuumlk sosyoekonomik duumlzey alkol ve madde kullanımı
tıbbi tedaviye uyumsuzluk succedil esnasında aktif hezeyanların varlığı ve anti sosyal kişilik
bozukluğu ek tanısının varlığı şizofrenlerde cinayet riskini artıran sebepler olarak ifade
edilmiştir175 Şizofrenler oumllduumlrmek oumllduumlrmeye teşebbuumls yaralama kavga firar gibi succedil
teşkil eden ccedilok ccedileşitli psikiyatrik reaksiyonlar goumlsterirler Acı ccedilekme korku hezeyanları
ve kıskanccedillık hezeyanları şizofrenlerin fiillerindeki başlıca motivasyonlardır Bu
167 Yavuz ldquoŞizofrenirdquo 56 Yıldız Şizofreni 96-113 168 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 239 Yıldız Şizofreni 114 169 Jiri Modestin ve Roland Amman ldquoMental Disorder and Criminality Male Schizophreniardquo
Schizophrenia Bulletin 11 sy 1 (1996)70 170 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 205 171 Salih Yaşar Oumlzden Adli Psikiyatri 127 172 Modestin ve Amman ldquoMental Disorder and Criminality Male Schizophreniardquo 70 173 Bkz Treatment Advocacy CenterrdquoRisk Factors For Violencerdquo A Background Paper From The Office
Of Research and Public Affairs (2016) 1-5 Hatice İmer Aras ldquoŞizofrenide Şiddetrdquo Psikiyatride Guumlncel
Yaklaşımlar 6 sy 1 (2014) 45 174 Elizabeth Walsh Alec Buchanan and Thomas Fahy ldquoViolence and schizophrenia examining the
evidencerdquo British Journal of Psychiatry sy 180 (2002) 180 175 Hasan Belli vd ldquoŞizofrenide Şiddet ve Cinayet Eylemi Risklerin Değerlendirilmesi Oumlnleyici
Tedbirler ve Tedavide KlozapinrsquoinYerirdquo Duumlşuumlnen Adam Psikiyatri ve Noumlroloji Bilimleri Dergisi sy 24
(2011 ) 2
42
hastalar daha ccedilok anne baba kardeş eş gibi aile fertlerini oumllduumlruumlr ve yaralar ( 55mdash
694)176 Succedilların ccediloğunu ccedilıplak elle işlerler Bunu keskin ve kuumlnt cisimlerle (daha ccedilok
bıccedilak balta satır gibi ev aletleriyle) eylemler takip eder ki bu eylemlerinin duumlrtuumlsel ve
plansız olduğu kanaatini oluşturmaktadır177 Ateşli silahlar daha sonra gelmektedir
Şizofreni hastalarının işledikleri succedilların oumlzellikleri şoumlyle sıralanabilir
a) Succedilun sebebi accedilıklanamamaktadır
b) Oumllduumlrduumlğuuml kişiyi neden seccediltiği anlaşılamaz
c) Fiilin işlenişi hunharcadır
d) Succediltan sonra pişmanlık hissi yoktur
Birccedilok filme konu olan meşhur seri katillerden Ed Gein tecavuumlz ettiği kurbanların
derisini yuumlzuumlyor dişlerini soumlkuumlyor uzuvlarından kolyeler veya eldiven gibi eşyalar
yapıyordu Eşyaların ccediloğunu evini suumlslemek iccedilin yaptığını ifade eden Gein genel
şizofreni tanısıyla tedaviye alındı ve kanserden oumllduuml178 Tuumlrkiyersquode doksanlı yıllarda
ldquoccedilivici katilrdquo adıyla meşhur olan Suumlleyman Aktaş kurbanlarının kafataslarının muhtelif
yerlerine ccedilivi ccedilakarak oumlduumlrmuumlştuuml İki ccedilocuklu sıradan bir elektrik hat işccedilisiyken elektirik
ccedilarpması sonucu akli dengesini yitiren Aktaşrsquoın paranoid şizofreni olduğu ortaya
ccedilıkmıştı Aktaş kendisine verilen bir goumlrev nedeniyle ccedilivi ccedilakıyordu Yakalandığında
evinde sivriltilmiş ccedilivilerle beraber yeni kurbanlarının listesi mevcuttu ve hiccedil
iyileşmedi179
Tuumlrk Ceza Kanunursquonun 32 maddesine goumlre ldquoakıl hastalığı nedeniyle işlediği fiilin
hukuki anlam ve sonuccedillarını algılayamadığı veya bu fiille ilgili olarak davranışlarını
youmlnlendirme yeteneği oumlnemli derecede azaldığı iccedilin kişiye ceza verilmediğindenrdquo
şizofreni hastalarının genel olarak ceza ehliyeti yoktur Ancak haklarındaki 57 madde
gereğince akıl hastalarına oumlzguuml guumlvenlik tedbiri uygulanır Yuumlksek guumlvenlikli sağlık
kurumlarında koruma ve tedavi altına alınırlar Bu kurumlardan verilen raporlara goumlre
hakim veya mahkeme tarafından serbest bırakılabilirler180
İslam ceza hukuku accedilısından bakıldığında da şizofreni hastalarının genel olarak cuumlnun
kapsamında değerlendirilebileceği soumlylenebilir Hastalar succedil eylemlerinden oumlnce
suumlrduumlrduumlkleri hayat tarzları insani ilişkileri ile hastalıklarına dair işaretler vermektedir
176 Oumlzden Adli Psikiyatri 143 Hatice Demirbaş ldquoSuccedil ve Psikopatolojirdquo Adli Psikoloji iccedilinde ed Emre
Şenol-Durak ve Mithat Durak 155-172 (Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2017) 157 177 Demirbaş ldquoSuccedil ve Psikopatolojirdquo 159 178 httpweb mynetcom erişim (21072029) httpweb allthatsinterstingcom (22072019) 179 http webhuumlrriyetcom (21072019) 180 Oumlzden Adli psikiyatri 143
43
Oumlzellikle halluumlsinasyonlar ve hezeyanlar gibi pozitif semptomlarla vakıadan kopmakta
ve gerccedilek-gerccedilek olmayan doğru-yanlış ayrımını yapamamaktadırlar Yani hastanın
idrak ve şuuru kaybolmakta eylemlerinin anlam ve sonucunu kavrayamamaktadır
İslam ceza hukukundaki ceza tuumlrleri accedilısından tek tek bakıldığında bu bozukluğun
hadleri duumlşuumlreceği kesindir Zira genel kaide ldquoşuumlpheyle hadlerin duumlşuumlruumlleceğirdquo
şeklindedir ve şizofreni hastalarının goumlsterdiği semptomlar farklılık goumlsterse de aklın
zayıflığı şuumlphesini uyandıramaya yeterlidir Dolayısıyla ceza ehliyeti olmayan ve kararı
da geccedilerli sayılmayan akıl hastasının zina kazif gibi mali tazmin youmlnuuml olmayan had
cezalarında ne kendisi ne de akilesi bir sorumluluk altında olmayacaktır Ancak serika
(hırsızlık ) fiilinde kul hakları heder edilmeyeceğinden telef olan mal tazmin edilecektir
Kısas cezalarında da akli melekeleri olmayan şizofreni hastasına cezanın tatbik
edilmeyeceği accedilıktır Şizofreni hastasının kasdı hata sayılacağından kısas diyete
doumlnuumlşecek akilesi diyeti oumldeyecektir Burada dikkat edilmesi gereken nokta kısasın
duumlşmesi iccedilin şizofreninin tuumlruumlnuumln veya hastanın semptomlarının -daha doğru bir
ifadeyle- hastalıkla fiil arasındaki etkileşimin iyi tespit edilmesi gerektiğidir Ccediluumlnkuuml
buumltuumln şizofreni hastaları succedil eylemlerine imza atmamakta şizofreni ile succedil eylemleri
arasında zorunlu bir ilişki olmadığına işaret etmektedir Kısas cezaları kul haklarına
doumlnuumlk olduklarından hakların zayi olmaması iccedilin şizofreni ve succedil arasındaki bu ilişkinin
tayininde daha titiz davranılması gerekmektedir
Temel olarak akli melekelerini yitirecek derecede hasta olan bir şizofreni hastası ceza
ehliyeti olmadığından talsquozir cezalarından da muafdır Ancak tarsquozir cezaları ccedilok geniş
yelpazelidir ve kişilerin sosyal ekonomik psikolojik durumuna goumlre tatbik edilebilen
cezalar olduğundan ileri semptomlara sahip olmayan bir şizofrene gerekli goumlruumllduumlğuumlnde
tersquodib amaccedillı olarak uygulanabilir
Bir şizofreni hastasının hastalığının derecesi ne olursa olsun işlediği succedilun tuumlruuml had
kısas tarsquozir cezalarından hangisini gerektirirse gerektirsin hastanın guumlvenlik tedbirleri
altında tedavi altına alınması zorunludur Yukarıda oumlrneklerini verdiğimiz hunharca
cinayetler sık olmasa da kurbanların ve kamunun vicdanlarında derin yaralar accediltığı
kesindir Cinayetler sonrasında diyetin dahi teskin edemeyeceği uumlzuumlntuuml ve endişeleri
hastanın tedavi amaccedillı oumlzguumlrluumlğuumlnuumln kısıtlanmasını bir nebze giderecek ayrıca kamu
yeni cinayetlerden korunmuş olacaktır Nitekim goumlzetim altındayken salınan akıl ve ruh
44
hastalarının succedil oranlarında artışlar olduğunu tespit eden ccedilalışmalar mevcuttur181 ve
TCK da kamu yararını goumlzeterek 57 maddesinde guumlvenlik tedbiri olarak akıl
hastalarının tedavi edici kurumlara yatırılmaları ile ilgili karar almıştır
24 Duygudurum Bozuklukları
Temel bozukluğun duygulanımda (affekt) olduğu kabul edilen hastalıklara duygudurum
hastalıkları (mood disorders) veya duygulanım bozuklukları (affective disorders)
denilmektedir182 Duygulanım neşe keder oumlfke endişe vb duygusal tepkilerin
yaşanmasıdır yani kişinin uyaranlara olaylara duumlşuumlncelere duygusal tepki
goumlsterebilmesidir183 Engin Geccediltan ise duygu durumunun (mood) ldquoruhsal yaşamın
tuumlmuumlne bir doumlnem iccedilin suumlrekli egemen olan duygularrdquo olduğunu belirtmektedir184
Duygudurum hastalıklarına dair genel bir tanım şoumlyle verilmiştir ldquoNoumlbetler halinde
kendini goumlsteren bireyin işlevselliğini ciddi derecede bozan noumlbetlerinin iyileşmesi ve
noumlbetler arasında iyilik doumlnemlerinin mevcudiyetiyle karakterize hastalık suumlresince
hastanın duygu durumunda her zaman bir artışa sebep olarak periyodik veya doumlnemsel
şekilde tekrarlayan sendromlardırrdquo185 Bu hastalıklarda temel iki duygulanım bozukluğu
tablosu goumlruumlluumlr Mani ve depresyon (ccediloumlkkuumlnluumlk) Ancak bu iki tablo karışık olarak da
ortaya ccedilıkabilir Duygudurum bozuklukları DSM-4 ve ICD-10rsquoun tasniflerinde manik
ve depresif doumlnemlerin varlığına goumlre tek uccedillu (unipolar) ve iki uccedillu (bipolar)
bozukluklar olarak yer alır Hastalıkta manik doumlnem varsa ldquobipolarrdquo yoksa ldquounipolarrdquodır
veya ldquodepresyonrdquodur (DSM-Vrsquode ldquoDuygudurum Bozukluklarırdquo ana başlığı kaldırılmış
ldquoİki Uccedillu ve İlişkili Bozukluklarrdquo ile ldquoCcediloumlkkuumlnluumlk Bozukluklarırdquo olarak ikiye ayrılmıştır
Fakat genel yaklaşım temelde aynıdır)186 Başka bir ifadeyle depresif ataklar geccediliren
hastalarda majoumlr depresif bozukluklar (unipolar depresyon) hem manik hem depresif
ataklar geccediliren ya da sadece manik ataklar geccediliren hastalarda ise bipolar bozukluk
vardır187
181 ZE Kayatekin vd ldquoRuh Hastalarında Homisidal Saldırganlıkrdquo Psikiyatri ve Noumlrolojik Bilimler
Kongresi (1988)1 182 Olcay Yazıcı ve Sibel Ccedilakır ldquoDuygudurum Bozukluklarırdquo Psikiyatri iccedilinde (İstanbul İstanbul
Uumlniversitesi Yayınları 2009) 105 183 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 205 184 Geccediltan Psikodinamik Psikatri ve Normaldışı Davranışlar 149 185 MuumlfitUğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklar iccedilinde
ed Muumlfit Uğur İbrahimBalcıoğlu ve Neşe Kocabaşoğlu (İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşan Tıp
Fakuumlltesi Suumlrekli Tıp Eğitimi 2008) 59 186 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 264 187 Oumlzden Adli Psikiytri 148
45
241 Tarihccedile
Manikndashdepresif psikozun varlığı antikccedilağlardan Homerosrsquoun oumlykuumllerinden beri
bilinmektedir Eski dini kitaplarda da ağır depresyon geccediliren kişilerden
bahsedilmektedir İOuml V yuumlzyılda Hipokrat buguumln majoumlr depresyon olarak bilinen
hastalık iccedilin ilk kez melankoli ifadesini kullanmış ve sebebini ldquokara safrardquoya
bağlamıştır188 Mısır yazmalarında Galenrsquoin risalelerinde de manik- depresif bozukluğa
rastlanmaktadır Kapadokyalı Arateus da mani ve melankolinin belirtilerini neredeyse
guumlnuumlmuumlzle aynı şekilde tanımlamıştır İbn Sina da depresyona dair iyi tanımlamalar
yapmış ve ilginccedil oumlrneklerden bahsetmiştir 19yuumlzyıla gelindiğinde Emil Kreaplin erken
bunama ile manik depresif psikoz şeklinde bir taksim yapmış fakat bu hastalıkların
buguumlnkuuml şekliyle ldquo tekrdquo ve ldquoiki uccedillurdquo ayrımını oumlneren 1957rsquode Leonhard olmuştur 189
Duygudurum bozuklukları buumltuumln ruh hastalıkları arasında en yaygın olan sınıftır En sık
rastlanılanlarıysa depresyon ve bipolar bozukluktur Depresyonun yaşam boyu
yaygınlığı erkeklerde 15 kadınlarda 25rsquodir Yaşam boyu hastalanma riski
erkeklerde 8- 12 kadınlarda 20- 26 civarındadır Fakat bu oran giderek
eşitlenmektdir Kadınlarda en ccedilok 35-45 erkeklerde 55 yaşlarında goumlruumllmeye başlansa
da genccedil yaşlarda goumlruumllme yaşının ccedilok daha fazla olduğuna dair veriler artmaktadır 190
Bekarlık veya dul kalma erkeklerde depresyonu artırırken bekar kadınlarda evli
kadınlara nispeten durum tersini goumlstermektedir191
Bipolar bozukluğun yaygınlığı depresyona goumlre daha az olup cinsiyetler arasında da
oumlnemli bir fark bulunmamaktadır Yaşam boyu goumlruumllme sıklığı 12 olarak
bildirilmektedir Bipolar bozukluk her yaşta ortaya ccedilıkabilir Ortalama başlama yaşı 15-
35 olup erkeklerde 18 kadınlarda 20rsquodir192 Bipolar bozukluğun yuumlksek
sosoyoekonomik duumlzeylerde daha sık goumlruumllduumlğuuml ifade edilmiştir193
Duygudurum bozukluklarının nedenleri de biyolojik genetik ve psikososyal olarak
ayrılarak incelenmekteyse de tam nedenleri bilinememektedir Depresyon geccediliren
hastaların birinci derece akrabalarında bu hastalığın goumlruumllme ihtimali normale goumlre uumlccedil
188 Geccediltan Psikodinamik Psikiyatrive Normaldışı Davranışlar 157 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve
Hastalıkları 263 189 Nicola Khan Mental Disorder (Toronto University Of Toronto Press 2017) 58 Oumlztuumlrk ve Uluşahin
Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 263 190 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 273 191 Uğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 61 192 Yazıcı ve Ccedilakır ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 105 193 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 307
46
kat fazladır Bipolar bozuklukta bu kişilerin ccedilocuklarında hastalık riski 8 bulunurken
tek yumurta ikizlerinde oran 35rsquoi bulmaktadır194 Bu hastalıkların sebeplerine dair
noumlrobiyolojik ccedilalışmalar merkezi sinir siteminde yapısal bozuklukların varlığına işaret
ederken biyokimyasal araştırmalar da norepinefrin dopamin seratonin ve tiroit gibi
hormonların değişimine vurgu yapmaktadır Ancak bu ccedilalışmaların bulgularının sonuccedil
mu yoksa sebep mi olduğu tartışılmaktadır
Ccedilevre faktoumlrlerleri muumlstakil olarak her kişide hastalık etkisi yapmasa da genetik
yatkınlığı olan kişilerde hastalığın ortaya ccedilıkışı ve koumltuumlye gidişinde etkilidir İccedilinde
yaşanılan ailenin toplumun yapısı sevilen kişilerin veya sağlığın ani kaybı hatta ani
sevinccedil durumları bile hastalığın ortaya ccedilıkışında rol oynayabilir195
242 Belirtiler
Depresyondaki bir kişide genel olarak omuzlar duumlşuumlk yuumlz ccedilizgileri belirgin ve bakışlar
boştur Konuşması yavaş ve alccedilak seslidir Hasta yerinde duramaz devamlı elini
ovuşturur saccedilıyla giysileriyle oynar veya başka nesneleri ovup ccedilekiştirir
Duygulanımda uumlzuumlntuuml keder umutsuzluk karamsarlık değersizlik guumlccedilsuumlzluumlk gibi
duygular hakimdir Succedilluluk işe yaramazlık ve cezalandırılma duygularıyla oumlluumlm ve
intihar duumlşuumlncesi gelişir Kimi hastalarda bunaltı (anksiyete) tedirginlik panik
noumlbetleri obsesif duumlşuumlnceler hırccedilınlık ve oumlfke goumlruumllebilir Seyrek de olsa ccedilabuk
oumlfkelenme ve etrafından nefret etmek de soumlz konusu olabilir
Hastada uykusuzluk (insomnia) veya aşırı uyuma ( hipersomnia) goumlruumllebilir Genellikle
iştah ve kilo kaybı olurken tersi de olabilir Bedensel yakınmalarla gerccedilekte hasta
olmadığı halde doktor doktor dolaşabilir Enerji duumlzeyi duumlşer ve en basit işleri bile
yapmakta zorluk yaşar Duumlşuumlnce hızı yavaşlar ve hafızası zayıflayıp sıklıkla
unutkanlıktan şikayet eder
Depresyondaki bir hastada değersizlik ve succedilluluk duyguları hezeyan derecesine
ulaşabilir Koumltuumlluumlk (kovuşturma persekuumlsyon) hezeyanları duumlnyanın yok olacağına
dair nihilist hezeyanlar veya oumlluumlmcuumll bir hastalığa yakalandığına dair somatik
hezeyanlar ortaya ccedilıkabilir196
194 Uğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 62 195 Uğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 62 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkarı 284 196 Geccediltan Psikodinamik Psikiyatri ve Normaldışı Davranışlar 154-155 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve
Bozuklukları 222- 224
47
Mani doumlnemi depresyonun tersine duygudurumun yuumlkselmesiyle kişinin nerdeyse her
duyguyu abartılı bir şekilde yaşamasıyla karakterizedir Manik doumlnemdeki bir hasta ccedilok
hareketlidir aşırı guumlvenli davranışlarda bulunur ve renkli abartılı giyimi makyajı ile
dikkat ccedileker Hareketlerdeki bu artış onu bitkin duruma getirebilir Hekime
goumltuumlruumllduumlğuumlnde ise ccedilok iyi olduğunu duumlşuumlnduumlğuumlnden hem hekime hem onu getirenlere
oumlfkelenir Yuumlksek sesle hızlı ve kendine guumlvenerek konuşur konuşma esnasında daldan
dala atlar ama kimseye fırsat vermez
Manik bir hastada aşırı coşku aşırı neşe ve genellikle de aşırı oumlfke hakimdir Neşesi
etrafındakilere de sirayet eder ancak yakınları tarafından bu durum garip karşılanır
Tiyatral davranışlarda bulunup eleştirel soumlylevlerde ve duumlşmanca yorumlarda
bulunabilir Accedilık saccedilık kuumlfuumlrluuml konuşmalar şakalar yapabilir Onu durdurmaya
engellemeye ccedilalışanlara oumlfkelenip kuumlfuumlr edebilir saldırgan olabilir ve yaşamını
tehlikeye sokan eylemlere girişebilir
Mani doumlnemi esnasında uyku gereksinimi azalır guumlnlerce sabahlara dek uyumaz yine de
kendini yorgun hissetmez İştahı artsa da yemeye vakit bulamaz ve kilo kaybeder
Cinsel isteği de artış goumlsterir Hareketlerindeki hızlanmayla aşırı alışverişler duumlşuumlncesiz
iş yatırımları yapabilir sokakta para dağıtabilir ve uygun olmayan cinsel eylemlere
kalkışabilir
Bu doumlnemde kişi benlik kabarması yaşar Kendini aşırı guumlccedilluuml ve yetenekli herkesten
uumlstuumln hisseder Yeteneği olmadığı halde roman yazmaya beste yapmaya kalkışır
Hastanın kabaran benliği akıl almaz eylemlere girişmesine neden olabilir Manik
doumlnemdeki hastaların 50rsquosinde psikotik belirtiler goumlruumlluumlr Hasta Tanrı ya da oumlzel
kişilere yakınlık iddiasında bulunabilir Kuşku izlenme koumltuumlluumlk sanrıları da ortaya
ccedilıkabilir197
Majoumlr depresif bozukluk iccedilin DSM-5 kriterleri şunlardır
Normal işlevsellikte bozulma ile beraber iki haftalık bir suumlre zarfında goumlruumllen
1 Hemen her guumln yaklaşık guumln boyu suumlren depresif hal
2 Hemen her guumln yaklaşık guumln boyu suumlren tuumlm etkinliklere veya ccediloğuna karşı bir alaka
kaybı zevk alamama
3 İrade dışı belirgin kilo kaybı ya da iştahta artma veya azalma
4 Hemen her guumln ccedilok uyuma veya uykusuzluk
197 Geccediltan Psikodinamik Psikiyatri ve Normaldışı Davranışlar 151-152 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh
Sağlığı ve Bozuklukları 297- 300
48
5 Hemen her guumln yorgunluk veya enerji kaybı
6 Hemen her guumln değersizlik veya anormal succedilluluk duygusu
7 Hemen her guumln duumlşuumlnme ve yoğunlaşmada guumlccedilluumlk ccedilekme ve kararsızlık
8Tekrarlı oumlluumlm intihar duumlşuumlnceleri
9 Psikomotor faaliyetlerde aşırılık veya gerileme
oumlzelliklerinden en az beşi - iccedillerinde depresif duygudurumu veya zevk alma kaybıyla
bulunmak şartıyla beraber-- goumlruumllmelidirTeşhis konulabilmesi iccedilin hastanın bizzat
kendisi belirilerden muumlşteki olması veya dışarıdan bir goumlzlemcinin hastada bu
belirtilerin varlığını saptayıp ifade etmiş olması farketmez
Bu belirtiler herhangi bir maddenin etkisi veya fizyolojik bir hastalık sebebiyle
oluşmamalıdır
Kişinin sosyal hayatında işlevselliğinde bu belirtiler nedeniyle bozulmalar goumlruumlluumlr
Bu belirtiler sevilen birinin kaybı ile accedilıklanmamaktadır
Manik ataklarla seyreden bipolar 1 bozuklukta-DSM- Vrsquoin mani teşhis kriterleri
şunlardır
En az bir hafta suumlren olağan dışı suumlrekli yuumlkselmiş taşkın veya irritabl (rahatsız edici)
ayrı bir duygudurum bozukluğu doumlneminin bulunması
Bozukluk doumlneminde aşağıdaki belirtilerden en az uumlccediluumlnuumln bulunması
1 Oumlzsaygıda aşırı artma ve buumlyuumlkluumlk duygusu
2 Uyku ihtiyacında azalma (3 saat uyku ile dinlenmiş hissedilmesi)
3 Normalin uumlzerinde konuşkanlık
4 Fikir uccediluşmaları duumlşuumlnceleri yarışıyormuş gibi hissetme
5 Dikkatin kolaylıkla dağılması ve başka şeylere youmlnelmesi
6 Amaca youmlnelik etkinliklerde artış
7 Olumsuz sonuccedillar doğuracak zevk veren faaliyetlere aşırı katılma
Bu duygudurum bozuklukları kişinin sosyal hayatında bozukluklara neden olur kişinin
kendisine veya ccedilevresine zarar vermemesi iccedilin hastaneye kaldırılmasını gerektirecek
şiddettedir
Yukarıdaki belirtiler herhangi bir madde kullanımından veya tıbbi bir sorunun
fizyolojik etkilerinden bağımsızdır198
198 Oumlzden Adli Psikiyatri151- 153
49
243 Tedavi
Hastaların durumuna goumlre değişmekle beraber depresyonun ilaccedilla tedavisinde
guumlnuumlmuumlzde genel olarak antidepresanlar tercih edilmektedir Majoumlr depresyonda
psikotik oumlzellikler ortaya ccedilıkarsa antidepresanlara ek olarak antipsikotikler de
verilmektedir İlaccedil tedavisinin yanında EKT de uygulanabilmektedir Psikoterapiler de
tamamlayıcı ve hastalık tekrarını oumlnlemeye yardımcı tedavilerdir199
Bipolar bozukluk tedavisinde de hastaların farklılıkları dikkate alınır İlaccedilla tedavilerde
antidepresanlar antipsikotikler ve lityum gibi duygudurum dengeleyiciler kullanılır
İlaccedil haricinde EKT de kullanılabilir EKT yiyip iccedilmeyen saldırgan hastalarda etkili bir
youmlntem olabilir Depresyon da olduğu gibi psikoterapi bipolar bozuklukta
kullanılmaktadır200
244 Duygudurum Bozukluklarında Ceza Ehliyeti
Bu tuumlrdeki hastalıklar gerek teşhis gerek tedavi accedilısından tartışmalı olup şizofreniden
daha zor ve problemli hastalıklardır Bilişsel fonksiyonlar şizofrenideki kadar olmasa da
sanıldığından daha fazla hasara uğramaktadır Kişilerin hayatları suumlresince varlıklarını
koruyan hastalıklardır Hastalığın iyileştiği sanıldığı belirgin noumlbetlerin olmadığı
doumlnemlerde bile aslında sendromal veya sendromlardan daha az belirgin emareler
(subsendromlar) varlığını koruyabilmektedir201
Bipolar affektif bozukluk ve şiddet arasındaki ilişkiye dair farklı saptamalar
mevcuttur202 Genel kabul bu hastalıkla şiddet davranışları arasında anlamlı fakat buumlyuumlk
olmayan bir ilişkinin olduğudur Bazı yazarlar şizofreniden sonra succedil bakımından ikinci
sırada olan bipolar bozukluğun oumlzellikle manik doumlnemlerde saldırgan davranışlar
accedilısından şizofreniyi geride bıraktığını ifade etmektedir203 Bu hastalıklarda psikomotor
hızlanma ve duumlşuumlnce bozukluğu şiddet davranışına yol accedilmaktadır Succedil işleyen psikotik
hastalar arasında 194rsquo luumlk bir oranı bipolar hastaların oluşturduğu tespit edilirken
tutuklular arasında duygudurum bozukluklarının genel topluma oranla daha yuumlksek
199 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 289-296 200 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastaıkları 317- 321 201 Oumlzden 172 202 Bkz Seena Fazel vd ldquo Bipolar Disorder end Violent Crimerdquo Archgenpsychiatry 67 sy 9 (2010) 935
J Volavka ldquo Violence in schizophrenia and bipolar disorderrdquo Psychiatria Danubina 25 sy 1 (2013) 30 203 Elif Guumlneri Akıl Hastalıkları ve Şiddet (İstanbul İstanbul Geişim Uumlniversitesi Yayınları 2016) 48
50
olduğu saptanmıştır204 Ceza ehliyeti olmayan olgular arasında yapılan bir ccedilalışmada
13rsquouumlnde bipolar bozukluk ve 33rsquouumlnde depresif bozukluk saptanmıştır205
Manik hastalar şizofreni hastaları gibi ağır succedillar işlemez Goumlrevli memura hakaret gibi
soumlzel kavga yaralama gibi fiziksel tecavuumlz gibi cinsel iccedilerikli succedillar haneye tecavuumlz
kundaklama hırsızlık dolandırıcılık gibi mala youmlnelik succedillarla sarhoşluk ve tehdit gibi
succedillar işlerler206 Bipolar afektif bozukluk manik atak Tuumlrkiyersquode uygulamada kusur
yeteneğini sıklıkla otadan kaldıran hastalıklardandır207 TCKrsquonın 32 maddesi uyarınca
manik atakları doumlneminde hastalar tam ehliyetsiz sayılırlar ccediluumlnkuuml fiillerinin anlam ve
sonuccedillarını algılayamamaktadırlar Oumlzden ataklar arasındaki doumlnemde de ceza
ehliyetinin tam olmayacağı duumlşuumlncesindedir Buguumln bilimsel olarak atakların
goumlruumllmediği ara doumlnemlerde tam iyileşmenin olmadığı kabul edildiğinden yazara goumlre
tam ehliyetsiz olmasalar da eksik ehliyetli kabul edilmelidirler208
Majoumlr depresyon hastaları adli psikiyatrik vakalar arasında sayıca daha az olsalar da
işledikleri succedillar accedilısından ciddi bir durum arzetmektedirler Depresif hastalar
maniklerden daha ağır vakalardır ve işledikeri succedillar da daha dramatiktir Ağır
depresyon vakalarının oumlnemli bri kısmı birinci dereceden akrabalarını oumllduumlrmektedir
Ccedilocuğunu oumllduumlren anne babaların ccediloğunda psikoz veya majoumlr depresyon teşhis
edilmiştir Ccedilocuklarını oumllduumlren bu kişilerin ccediloğu cinayetin ardından intihar etmektedir
(annelerin 16 ndash 29 babaların 40- 60rsquoı)209 Cinayeti işleyen annelerin ccediloğunun
ldquokurtarmakrdquo duumlşuumlncesiyle veya psikotik atak esnasında sebepsiz olarak ccedilocuklarını
oumllduumlrduumlğuuml goumlruumlluumlr İntiharı duumlşuumlnen anneler de ldquobu acımasız duumlnyada ccedilocuklarını
annesiz bırakmamakrdquo fikriyle evlatlarını oumllduumlrebilmektedir Bu annelerde cinayet fikri
haftalar hatta aylar oumlncesinde ortaya ccedilıkabilir Hastalar olay yerinden kaccedilmak yerine
polise veya yakınlara kendilerini ihbar eder Atakların bittiği ve bilincin geri geldiği
doumlnemlerde ağır succedilluluk duygusu duyarlar Ccedilocuklarını oumllduumlren babaların da olay
oumlncesinde maddi sıkıntılar boşanma korkusu gibi zorlanmalar yaşadıkları ve psikoz
veya psikotik oumlzellikli depresyon hastası oldukları tespit edilmiştir
204 Bkz Ouml Saatccedilioğlu vd ldquoTutuklulardaDepresyonrdquo Duumlşuumlnen Adam Noumlroloji ve Psikiyatri Dergisi sy 9
(1996) 25-30 205 Bolu vd ldquoBir eğitim hastanesi psikiyatri kiniğinde adliolguların değerlendirilmesi beş yılık
incelemerdquo Guumllhane Tıp Dergisi sy 56 (2014) 2 206 Elif Guumlneri Akıl Hastalıkları ve Şiddet 48 Oumlzden Adli Psikiyatri 172-173 207 http webbarandoğanavtr (23072019) 208 Oumlzden Adli Psikiyatri 173- 174 209 Susan Hatters Friedman vd ldquoFilicide ndash Suicide Common Factors in Parents Who Kill Their Children
and Themselvesrdquo The Journal of the American Academy of Psychiatry and the Law sy33 (2005) 496
51
Ebeveyn cinayetlerinde (parasid) de depresyon şizofreniden sonra ikinci sırayı
almaktadır Genellike erkek hastaların işlediği bu cinayetlere akut psikozlar koumltuumlluumlk
sanrıları- eşlik etmektedir Bazı vakalar anne babalarının kendisine zarar verecek olan
sahte kişilerle değiştirilmiş olduğuna inanmaktadır (Capgras Sendromu) Cinayetler
genellikle ani gerccedilekleşse de genccedil ve daha oumlnce saldırgan davranış goumlsteren hastalar bir
aile faciasının habercisi olabilirler Bununla beraber bakıma muhtaccedil yaşlı ebeveynleri
olan ve intihar duumlşuumlnen bazı vakalarda da cinayet ebeveyni yalnız bırakmamak acıdan
kurtatrmak duumlşuumlncesiyle işlenebilmektedir210 Genellikle sevdiklerini ızdıraptan
kurtarma duumlşuumlncesiyle oumllduumlren majoumlr depresyon hastaları uzuvları kesme (oumlzellikle
cinsel uzuvları) gibi şiddet eylemlerine de imza atarlar TCKrsquonın 32 maddesine goumlre
ceza ehliyetleri yoktur Maniklerde olduğu gibi buguumln depresif hastaların da noumlbet arası
doumlnemlerde tam iyileşmedikleri ve subsendromları suumlrduumlrduumlkleri kabul edilmektedir211
Belli doumlnemlerde ortaya ccedilıkan ataklar ile karakterize bipolar bozukluk bize ilk olarak
klasik literatuumlrdeki cuumlnun gayr-ı mutbıkı hatırlatmaktadır Fukahanın farklı bablarda
bahsettikleri ldquozaman zaman ayılanrdquo ve ayıldığında da tam ehliyetli kabul edilen bu
hastalık grubu manik veya depresif ataklarda algı ve iradelerini kaybeden bipolar
hastalarıyla oumlrtuumlşmektedir Bu durumda guumlnuumlmuumlz fıkhı accedilısından bipolar bozukluğu
olan hastalar atakların olmadığı doumlnemlerde tam ehliyetli olacaklardır Ancak Oumlzdenrsquoin
zikrettiği gibi hastalığın sendromlarının veya subsendromlarının suumlrekliliği soumlz konusu
olduğunda cuumlnun gayri mutbıka kıyası doğru goumlruumlnmemektedir Ara doumlnemlerde
sendromlar kadar guumlccedilluuml olmayan subsendromların bulunması hali ise mutbıka da kıyas
edilmelerine izin vermeyecektir Bu durumda karşımıza atak doumlnemlerinde ceza ehliyeti
tamamen ortadan kalkarken ara doumlnemlerde durumu şuumlpheli olan karmaşık bir fıkhi
vaka ccedilıkmaktadır
Bipolar hastası teşhisi almış bir kişinin had gerektiren bir succedilu işlemesi durumunda Fiil
akli melekelerin devre dışı kaldığı manik veya depresif atak doumlneminde işlenmişse
şizofrenide olduğu gibi had duumlşecek succedilun maddi tazmin youmlnuuml varsa tazmin ettirilecek
ve hasta guumlvenlik tedbiri olarak tedavi altına alınacaktır Atak doumlnemleri arasında
işlenen bir fiildeyse subsendromların varlığı ldquoşuumlpherdquo oluşturacağından yine had cezası
duumlşecektir Ancak burada ldquotam ehliyetsizlikrdquo huumlkmuuml verilemediğinden - yine tedavi
şartıyla beraber- kişinin durumuna goumlre bir talsquozir cezası verilmelidir Ccediluumlnkuuml cezaların
210 Bkz Canan Aksoy Poyraz vd ldquoPsikotik Oumlzellikli Depresyonun Adli Boyuturdquo Journal of Mood
Disorders 2 sy 4 (2012) 181-183 211 Oumlzden Adli Psikiyatri 174
52
succedilluyu ıslah amacı guumltmesinin yanında başkalarını uyarıcı bir yanı da mevcuttur ve
hastalık iddiasının (temaruz malingering) her zaman bir istismar aracı olarak
kullanılma olasılığı soumlz konusudur Buna ilave olarak cezaların kamu vicdanını
rahatlatmak suretiyle hukuka olan guumlveni artırıcı bir yanı da vardır
Kısas gerektiren succedillarda atak doumlnemlerinde gerccedilekleşen cinayetler ve yaralamalar iccedilin
kısasın diyete doumlnuumlşeceği accedilıktır İrade ve şuurun tamamen yok olmadığı ara doumlnemde
vuku bulan bir adam oumllduumlrme fiilinde kısmi akıl hastalığı şuumlphesi olacağından kısas
duumlşecek ve diyete doumlnuumlşecektir Bu doumlnemde hastaların akli melekeleri itibariyle
muumlmeyyiz ccedilocuk gibi kabul edilerek fiillerinin maddi ( hukuki) sorumluluklarının
devam ettirilmesi uygun goumlruumlnmektedir Boumlylece kasıtlı muumlessir fiillerde de kısas
duumlşuumlruumlleceğinden her durumda erş oumldenecektir
Talsquozir cezalarına terettuumlp eden succedillarda ldquoaklınrdquo tek şart olduğu ifade edilmişti Mani ve
depresyon atakları esnasında idrak ve şuurlarını kaybeden hastaların tam ehliyetsiz
olmaları dolayısıyla cezalandırılmaları muumlmkuumln değildir Subsendromların bulunduğu
kabul edilen ataklar arsındaki doumlnemde hastalar - hukuki sabit bir ilkenin bulunması
adına- yine muumlmeyyiz ccedilocuklar gibi kabul edilebileceği gibi talsquozir cezalarının elastik
yapısı itibariyle bu tip bir ilkeyi benimsemeye gerek kalmadan uygun cezaya da
ccedilarptırılabilirler ağır succedillarda hafifleştirme yoluna gidilebilir Elbette her durumda
mahkemece takip edilmesi gereken bir tedavi suumlrecinin olması kaccedilınılmazdır
Bu başlığa son verilmeden oumlnce oumlzellikle bipolar bozukluğun ataksız ara doumlnemleriyle
ilgili bir noktaya dikkat ccedilekilmesi gerekmektedir Hastalıkları teşhis edilmiş psikiyatrik
yardım goumlren ve ilaccedil kullanan bazı hastalar bilinccedilli ve iradi olarak ilaccedillarını
bırakabilmekte ve tam ehliyetsiz olacakları doumlnemleri adeta kendileri ccedilağırmaktadır
Daha da ilginccedil olan bazı dini gruplara intisap eden hastalar kendilerine hapların haram
madde iccedilerdiği uyarısı yapıldığından dini kaygılarla tedaviyi terk etmektedirler
Meseleye buradan bakıldığında klasik literatuumlrde ldquokendi ihtiyarıylardquo sarhoş olup aklını
oumlrten bir şahsın durumu karşımıza ccedilıkıyor gibi goumlruumlnmektedir Ne var ki bu durumdaki
bir şahsa kıyas yapılacak olsa bile hadlerin ve kısasın duumlşmesinden farklı bir netice
ortaya ccedilıkmayacaktır ccediluumlnkuuml succedil cuumlnun anında işlenmiştir Succedillu idraki yerindeyken
ilacını terk etmiş olsa bile cinayet kastında değildir ve hasta olma şuumlphesini de halen
taşımaktadır Talsquozir gerektiren ve aklın olmadığı bir anda işlenen succedillarda da ceza
olmayacaktır Ancak bu tuumlr kişilere hakkaniyet ve maslahat gereği atak doumlnemlerinden
53
ccedilıktıkları ara doumlnemlerde uygulanmak uumlzere ldquoilaccedillarını hasta olacaklarını bile bile terk
etmelerirdquo halinde uygun bir tarsquozir cezası takdir edilmelidir
54
SONUCcedil
İnsanlar arasında akıl ve ruh hastalıklarıyla succedil arasında her zaman bir ilişki olduğu
duumlşuumlnuumllmuumlş akıl ve ruh hastalarına potansiyel birer succedillu olarak bakılagelmiştir Bu oumln
yargıların guumlduumllediği Orta Ccedilağ Avrupasırsquonda akıl hastaları insanlık dışı muamelelere
maruz kalmışlardır Humanist akımın etkisinde gelişen ve sekuumllerleşmiş Avrupa hukuku
ise buguumln akıl ve ruh hastalıklarına farklı yaklaşmakta ve modern psikiyatri ile sıkı bir
ilişki iccedilinde bulunmaktadır Ancak soumlz konusu succedillar olduğunda sekuumller hukuk bile
kamusal youmln hep ağır bastığından ihtiyatlı davranmaktadır Bunun bir tezahuumlruuml olarak
da ldquoceza ehliyetirdquo kavramı ortaya ccedilıkmış ve bu ehliyetin sınırları ana hatlarıyla
ccedilizilmeye ccedilalışılmıştır TCK da benzer hukuk sistemleri gibi akıl ve ruh hastalıklarıyla
ilişkili 32 46 ve 47 maddeleriyle akıl ve ruh hastalıklarında temel oumllccediluumltuuml succedil sayılan
eylemlerin fail tarafından fiil esnasında ldquoalgılanamamasırdquo ve failin ldquoiradesinin
tamamen veya kısmen yok olmasırdquo olarak belirlemiş kamu maslahatı adına guumlvenlik
tedbiri adıyla succedilluya tedavi zorunluluğu getirmiştir
Muumlsluumlmanların akıl ve ruh hastalarına tavır ve muameleleri her zaman insani esaslara
uygun olmuştur İslam ceza hukuku da hem toplumun hem de bireylerin maslahatını ve
hukukunu koruyan insani bir hukuk sistemidir Toplum huzurunun devamlılığı ve succedil
işleyenlerin ıslahı iccedilin koyduğu cezalarda fertlerin aklen ruhen ve onları ccedilevreleyen
koşullar accedilısından farklı olduklarını dikkate almıştır Şeriatın succedil kabul ettiği bir eylemi
işleyen kişinin akıl ve ruh hastası olması durumunda cezaicirc ehliyeti muumlstakil bir başlıkta
ele alınmasa da cuumlnucircn mefhumu ve succedillara dair oumlzel başlıklarda bu konu izah edilmiştir
Fukahanın had kısas ve tarsquozirin tatbiki iccedilin koydukları oumllccediluuml aklın varlığıdır Akıl kişinin
doğru ile yanlışı ayırabildiği eylemlerinin sonucunu hesaplayabildiği bir melekedir
Akli melekeleri olmayan kişinin hiccedilbir şekilde şerrsquoan sorumlu tutulması duumlşuumlnuumllemez
Netice olarak da had kısas ve tarsquozir cezaları akıl hastalarına uygulanamaz Ancak
madur ettikleri kişilerin hakları da mahfuz olduğundan zararlar akıl hastalarının acirckileleri
tarafından tazmin edilir
Guumlnuumlmuumlz fıkhı accedilısından akıl ve ruh hastalıklarıyla ilgili huumlkuumlmlere ulaşabilmek iccedilin
modern psikiyatrinin verilerinden istifade etmek kaccedilınılmazdır Modern psikiyatri ilmi
bir tıp dalı olmakla beraber nihayetinde sekuumller bir zeminden beslenmekte ruh-beden
ikiliğini reddetmekte ve İslamiyetin succedil olarak kabul ettiği bir takım eylemleri sadece
masum ruhi bozukluklar olarak sunabilmektedir Bu da zihinsel olarak İslamiyetle tam
55
olarak oumlrtuumlşmeyen modern psikiyatrinin verilerinin oumlzellikle dini bilgilerimizle ters
duumlşen bazı hususlarda ihtiyatla karşılanmasını gerektirmektedir
Şizofreni ve duygudurum bozukluklarına İslam ceza hukuku accedilısından bakıldığında şu
sonuccedillara ulaşılabilir
1 Şizofreni hastalarının algı ve idraklerinin olmadığı yani akli melekelerinin
bulunmadığı kabul edilir Bu hastalar gerccedilekle olan bağlarını yitirmekte ve
oumlzellikle halluumlsinasyonların ve hezeyanların etkisinde succedil işleyebilmektedir Bu
durumda tam ehliyetsiz sayılmaları hadlerin ve kısasın diyete doumlnuumlşmesi
gerekmektedir Tarsquozir cezalarından da muaf olacaklardır Mali tazmini
gerektiren durumlarda -kendi malları yoksa- tazmini akile uumlstlenecektir Hastalar
maslahat gereği guumlvenlikle ilgili kurumlarda zorunlu tedavi altına alınacaktır
Bu kurumlardan salınmaları ise ancak hakim kararıyla olabilecektir Ancak bu
hastalığın henuumlz akut semptomlarının ortaya ccedilıkmadığı ve hastanın akli
melekelerinin tam olarak yok olmadığı doumlnemler de kanaatimizce ayrıca ele
alınmalıdır Hastalar değişkenlik goumlsteren kişisel semptomlarına goumlre yarı
ehliyetli sayılmalıdırlar Hadler ve kısaslar hastalık şuumlphesiyle zaten duumlşecek
olsa da oumlzelikle hukukun otoritesi hukuka guumlvenin korunması ve istismarların
oumlnuumlne geccedilmek iccedilin talsquozirlerden muaf olmamalıdırlar
2 Duygudurum bozuklukları teşhis accedilısından daha zor hastalıklardır Majoumlr
depresyon ve bipolar afekt bozuklukta atakların geldiği doumlnemlerde idrak şuur
ve iradenin yok olması nedeniyle hastalar tam ehliyetsiz kabul edilmelidirler
Şizofreni hastalarındaki gibi tedavi şartıyla had ve kısaslar diyete
doumlnuumlştuumlruumllmeli talsquozir de uygulanmamalıdır Bipolar bozuklukta manik veya
depresif atakların ara doumlnemlerinde tıbbi olarak hastaların subsendromlarının
bulunduğu kabul edilmektedir Bu da ceza ehliyetindeki akıl şartını şuumlpheli hale
sokmakta ve succedilluya had kısas gibi cezaların tatbikine mani olmaktadır Ancak
tam ehliyetli kabul edemediğimiz bu kişilere uygun talsquozir cezasının
bulunabileceği muhakkaktır Ara doumlnemlerde ilacını hasta olacağını bilerek
kendi iradesiyle terk eden bir kişiye ise atak doumlneminde succedil işlemesi halinde had
ve kısas uygulanamasa da cezai accedilıdan yarım ehliyetli sayılabileceği ara
doumlnemlerde ldquoilacını bıraktığı iccedilinrdquo tarsquozir cezası oumln goumlruumllmesi muumlmkuumlnduumlr
Bu ccedilalışmada zikredilenlerin haricinde modern psikiyatrinin tanımladığı birccedilok hastalık
veya bozukluk buguumln İslam ceza hukuku accedilısından ele alınmaya muhtaccediltır Aynı şekilde
56
İslam ceza hukuku da guumlvenilir tıbbi veriler eşliğinde guumlncellenmeli ve ndash tatbik edilip
edilmemesine bakılmaksızın- nazaricirc dinamizmini devam ettirmelidir
57
KAYNAKCcedilA
Ali Haydar Hoca Eminzacircde Mecelle Şerhi 4 cilt Beyrut Dacircru acirclemirsquol-kuumltuumlb 2003
Ankara TDV Yayınları 1996
Akşit Cevat İslacircm Ceza Hukuku ve İnsani Esasları (by Kuumlltuumlr Basın Birliği ts)
41
Amidicirc Seyfeddin el-İhkacircm ficirc usucirclirsquol-ahkacircm Tahkik Abdurrezak Aficircficirc 4 cilt Beyrut
Mektebursquol-İslamicirc 1402
Aras Hatice İmer ldquoŞizofrenide Şiddetrdquo Psikiyatride Guumlncel Yaklaşımlar 6 sy1
(2014) 45-55
Aşkım Hatunoğlu ldquoTuumlrk İslacircm Hekimlerinin Psikoloji Biliminin Gelişimine Katkıları
ve Psikolojik hastalıklara Tedavi Youmlntemlerirdquo Akademik Sosyal Araştırmalar
Dergisi sy2 (2014) 255-263
Avva Muhammed Selim Ficirc usucirclirsquon-nizamirsquol-cinacirciyyirsquol-İslamicirc Kahire Nahdet Mısr
2006
Bardakoğlu Ali ldquoDiyetrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 9 473-479
Ankara TDV Yayınları 1994
ldquoHadrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 14 547-551
Ankara TDV Yayınları 1996
Başoğlu Tuncay ldquoTarsquozirrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 40 198-202
İstanbul TDV Yayınları 2011
Behnesicirc Ahmed Fethi el-Mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacircicirc firsquol-fıkhirsquol-İslamicirc Kahire Dacircrursquoş-Şurucirck
1988
Belli Hasan Ural Cenk Vardar Melek Kanarya ve Tezcan Bahar rdquoŞizofrenide Şiddet
ve Cinayet Eylemi Risklerin Değerlendirilmesi Oumlnleyici Tedbirler ve Tedavide
KlozapinrsquoinYerirdquo Duumlşuumlnen Adam Psikiyatri ve Noumlroloji Bilimleri Dergisi sy
24 (2011 ) 222-227
Bobo William Rapoport Judith L Abi-Dargham Anissa Fatemi Hossein ve Meltzer
Herbert ldquoThe Neurobiology of Schizophreniardquo Psychiatry iccedilinde
edAllanTasman Jaraid Kay Jeffrey A Lieberman 302-313 West Sussex
Wiley 2008
58
Bolu A Toygar M Pan E Erdem M Uumlnluuml G ve Balıkccedilı A ldquoBir eğitim hastanesi
psikiyatri kiniğinde adliolguların değerlendirilmesi beş yılık incelemerdquo
Guumllhane Tıp Dergisi sy56 (2014) 1-4
Bourgeois Marc-Louis Şizofreni Ankara Dost 2016
Boynukalın Mehmet ldquoSuccedilrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 37 453-457
Ankara TDV Yayınları 2009
Buhari Abduumllaziz Keşfuumlrsquol-esracircr Tahkik Abdullah Mahmud Muhammed Oumlmer
Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquo-ilmicirc 1997
Buhacircricirc Ebucirc Abdullah Muhammed b İsmail Cacircmiursquos-sahih Tahkik Mustafa Deyyib
el- Beğacirc Beyrut Dacircru İbn Kesicircr 1987
Cessacircs Ebucirc Bekicircr er-Razicirc Ahkacircmursquol -Kurrsquoacircn Tahkik Muhammed Sacircdık Kamhacircvicirc
CiltBeyrut Dacircru İhyacircirsquol-Kuumltuumlbuumlrsquol-Arabicirc 1992
Cuumlrcacircnicirc Ali b Muhammed b Muhammed Tarsquoricircfacirct Beyrut Dacircrursquo1-kiatbirsquol-Arabicirc
h1405
Ccedilalışkan İbrahim ldquoİslam Hukukunda Ceza Kavramı ve Hadd Cezalarırdquo Ankara
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi sy 11 (1998) 366-397
Ccedilolak Abdullah İslacircm Ceza Hukuku Ccedilorum Kitap Duumlnyası 2018
Dağcı Şamil İslam Ceza Hukukunda Şahıslara Karşı Muumlessir Fiiller Ankara Diyanet
İşleri Başkanlığı Yayınları 1999
ldquoKısasrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 25 488-495 Ankara
TDV Yayınları 2002
Demirbaş Hatice ldquoSuccedil ve Psikopatolojirdquo Adli Psikoloji iccedilinde editoumlr Emre Şenol
Durak ve Mithat Durak 155-172 Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2017
Dihlevicirc Şah Veliyyullah Huccetullahirsquol-Bacircliğa Ccedileviren Mehmet Erdoğan 2 cilt
İstanbul İz Yayıncılık 2018
Doumlnmez İbrahim Kacircfi ldquoCuumlnucircnrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 8 125-
129 İstanbul TDV Yayınları 1993
Doumlnmezer Sulhi ve Erman Sahir Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 2 cilt İstanbul Der
Yayınları 2019
EC Atbaşoğlu ve Guumlloumlksuumlz Sinan ldquoBilim Psikiyatri ve DSMrsquolerrdquo Tuumlrk Psikiyatri
Dergisi 24 sy 3 (2013) 202-212
Ebucirc Dacircvud Suumlnenuuml Ebucirc Dacircvud 4cilt
Beyrut Dacircrul-kitabirsquol-Arabicirc ts
59
Ebucirc Zehra Muhammed el-Cericircme firsquol-Fıkhirsquol-İslacircmicirc Kahire Dacircrursquol-fikrirsquol-Arabicirc
1998
Erturhan Sabri ldquoİnsan Onuru Bağlamında İslacircmCeza Hukukuna Genel Bir Bakışrdquo
İslacircm Hukuku Araştırmaları Dergisi sy 21 (2013) 185-214
Fahreddin Hasan b Mansucircr Kacircdıhacircn Fetacircva Kacircdıhacircnicirc 3cilt
http shamelaws (29072019)
Fazel Seena Lichtenschein Paul Grann Martin ldquo Bipolar Disorder end Violent
Crimerdquo Archgenpsychiatry 67 sy 9 (2010) 931-938
Foucault Michael Deliliğin Tarihi Ccedileviren Mehmet Ali Kılıccedilbay Ankara İmge
Kitabevi 2017
Friedman Susan Hatters Hrouda R Debra Holden Carol E Noffsinger Stephan G
ve Rsnick Philip J ldquoFilicide ndash Suicide Common Factors in Parents Who Kill
Their Children and Themselvesrdquo The Journal of the American Academy of
Psychiatry and the Law sy33 (2005) 496-504
Gazzacirclicirc Ebucirc Hacircmid Muhammed b Muahmmed el-Veciz Tahkik Ali Muavvıd 2 cilt
Riyad Darursquol-Erkam bin Erkam 1997
Geccediltan Engin Psikodinamik Psikiyatri ve Normal dışı Davranışlar İstanbul Remzi
Kitabevi 2000
Goumlktuumlrk Neslihan Oumlzgenccedil İzzet ve Uumlzuumllmez İlhan Ceza Hukukuna Giriş Eskişehir
Anadolu Uumlniversitesi Yayınları 2012
Guumlneri Elif Akıl Hastalıkları ve Şiddet İstanbul İstanbul Gelişim Uumlniversitesi
Yayınları 2016
Hafızoğullar Zeki Tuumlrk Ceza Hukuku Ders Notları Ankara Başkent Uumlnivrsitesi
Hukuk Fakuumlltesi 2008
Helvacı İlhan ldquoTemyiz Kudretinden Yoksun Şahısların Hukuki Sorumluluğu Uumlzerinerdquo
İHFM 155 sy4 (1997) 145- 171
Hodgins Sheilagh ldquoMental Disorder Intellectual Deficiancy and Crimerdquo Archieves of
Gen Psychiatry sy 49 (1992) 476-483
http webmemurlarnet (22072019)
http webaydinpoltr (22042019)
http webbaltaciavtrakil-hastaliği-ile-ilgili-yargitay-kararları (1862019)
http webhuumlrriyetcom (21072019)
http webpsychologytodaycom (0207 2019)
60
http webwhoint (0207 2019)
httpweb allthatsinterstingcom (22072019)
httpweb mynetcom (21072029)
httpwebtckmaddecom (09 07 2019)
http webdeontolojihacettepeedutr (04082019)
İbn Kudacircme Ebucirc Muhammed b Abdullah b Ahmed bMuhammed Ravdatursquon-nacircdır 2
cilt by Muumlessesetuumlrsquor-reyyacircn 2002
İbn Abidicircn Muhammed b Emin Oumlmer Reddursquol-muhtacircr 6cilt
Beyrut Dacircrursquol-fikr 1992
İbn Emicircrirsquol-Hacircc Muhammed bMuhammed b Muhammed b Hasan et-Takricircr versquot-
tehbicircr 4 cilt
Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1983
İbn Facircris Ebursquol-Huseyn Ahmed b Facircris b Zekeriyya Mulsquocemu mekacircyicircsursquol-luga
Tahkik Abdusselacircm Muhammed Harun 6 cilt (by Dacircrursquol-fikr 1979 )
İbn Huumlmacircm Kemaleddin Muhammed b Abdulvacirchid Şerhu Fethursquol- kadicircr 10 cilt
Beyrut Dacircrulrsquol-kitabirsquol-ilmicirc 2003
İbn Kayyim el-Cevziyye Şemsuddicircn Ebucirc Abdillah Muhammed b Ebi Bekr İlsquolacircmursquol-
muvakkıicircn Beyrut Dacircrursquol-cicircl 1974
İbn Kudacircme Ebucirc Muhammed Abdulah b Ahmed b Muhammed el-Muğnicirc 10 cilt
Beyrut Dacircrursquol-fikr h1405
İbn Manzucircr Cemaluumlddin Muhammed b Muumlkerrem Lisacircnursquol-Arab 15 cilt Beyrut
Dacircru Sacircdır ts
İbn Nuceym Zeynuumlddin b İbrahim b Muhammed Bahrursquor-racircik 8 cilt Beyrut Darursquol-
malsquorife ts
İbn Ruumlşd Ebursquo-Velicircd Muhammed b Ahmed Bidayetuumlrsquol-muumlctehid Ccedileviren Ahmed
Meylacircnicirc 3 cilt İstanbul Ensar Neşriyat 2015
İbn Teymiyye Takıyyuddin Ahmed b Abdilhalim b Abdisselacircm Siyacircsetirsquoş-şerlsquoiyye ficirc
ıslacirchirsquor-racircvicirc versquor-raiyye Riyad Vizaretursquoş-Şuucircnirsquol-İslamiyye h1419
Kahveci Nuri ldquoİslacircm Hukuku Accedilısından Succedilun Manevi Unsurlarından Kasıtrdquo Hikmet
Yurdu 5 sy 9 (2012)
Karaman Hayrettin Mukayeseli İslacircm Hukuku 3 cilt İstanbul İz Yayıncılık 2013
Kacircsacircnicirc Alaeddin Ebucirc Bekir b Mesud Bedacirciursquos-sanacircilsquo Tahkik Alicirc Muhammed
Muavvıd 10cilt Beyrut Dacircrulrsquol-kitabirsquol-ilmicirc ts
61
Kayatekin ZE Maner F Abay E Saygılı S ve Şener Aİ ldquoRuh Hastalarında
Homisidal Saldırganlıkrdquo Psikiyatri ve Noumlrolojik Bilimler Kongresi (1988) 22-
27
Khan Nicola Mental Disorder Toronto University Of Toronto Press 2017
Koca Mahmut ve Uumlzuumllmez İlhan Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler Ankara Seccedilkin
Yayınevi 2017
Koccedilak Muhsin ldquoGurrerdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 14 211-212
Koparan M Reşat ldquo TCK Genel Huumlkuumlmler Ceza Sorumluluğunu Kaldıran ve Azaltan
Sebeplerrdquo TBB Dergisi sy 64 (2006) 337-367
Koumlroğlu Ertuğrul Şizofreni Ankara Hekimler Yayın Birliği 2016
Kuducircricirc Ebursquol Huseyn Ahmed b Muhammed b Ahmed Tahkik Abdullah Nezicircr Ahmed
Nezicirc Beyrut Muumlessesetursquor-Reyyacircn 2005
Lambert M Naber D Schacht A Wagner Hundemer H-P Karow AHuber
CG Suarez JM ldquoRates and predictorsof remission and recovery duruing 3
years in 392 never-treatedpatients with schizophreniardquo Acta Psychiatrica
Scandinavica118 sy3 (2008 220-229
Macircverdicirc Ebursquol Hasan Ahkacircmursquos-Sultacircniyye Kuveyt Mektebetu Dacircru İbn Kuteybe
1989
Maverdicirc Ebucircrsquol-Hasan Ali b Muhammed el-Hacircvicirc 10 cilt
Kahire Mektebetuumlrsquol-Kahira 1968
Mevsılicirc Abdullah b Mahmucircd el-İhtiyar Tahkik Muhammed Ebucirc Dakicircka 2 cilt
Beyrut Dacircrursquol-Kitabirsquol-İlmicirc ts
Modestin Jiri ve Amman Roland ldquoMental Disorder and Criminality Male
Schizophreniardquo Schizophrenia Bulletin 11 sy 1 (1996) 69-82
Molla Huumlsrev Muhammed b Feracircmuz b Ali Duumlreruumlrsquo-Huumlkkacircm Ccedileviren Arif Erkan
3cilt
http webvesiletuumlnnecatcom (29062019)
Muhammed b Oumlmer b Huseyn er-Racirczicirc el-Mahsul ficirc ilmirsquol-usucircl Tahkik Tacirchacirc Cacircbir
Feyyacircz Alvacircnicirc 6 cilt Riyad Cacircmiatrsquol-imacircm Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc
h1400
Muheyyiz Hucirclucircd binti Abdurrahman ldquoAhkacircmursquol-mericircdirsquon-nefsiyyeti firsquol-fıkhirsquol-
İslamicircrdquo Doktora Tezi Cacircmiatu İmam Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc h1432
62
Mustafa İbrahim Ziyacirct Ahmed Abdulkacircdir Hacircmid ve Neccacircr Muhammed
Mulsquocemursquo-vesicirct 2 cilt by Dacircrursquod-dalsquove ts
Nesacircicirc Ebucirc Abdirrahmacircn Ahmed b Şuayb Suumlnenuumlrsquon- Nesrsquoaicirc Tahkik Abdulfettah
Ebucircrsquol- Gudde 9 cilt Halep Mektebetuumlrsquol-matbucircatirsquol-İslacircmicirc 1986
Nesefi Ebursquol-Berekacirct Menacircrursquol-envacircr Ccedileviren Soner Duman Osman Guumlman ve
Suumlleyman Kaya İstanbul Beka Yayıncılık 2016
Nucircricirc Husacircm Suheyl ldquoEserursquol-cuumlnucircn fi tasarrufatirsquol-kavliyyeti versquol- filsquoliyyeti ficirc şericircatirsquol-
İslamicircrdquo Yuumlksek Lisans Tezi Cacircmiatursquon-Necacirchursquol-vatanicirc 2013
Okur Kacircşif Hamdi İslam Hukukunda Sosyal Sorumluluk ndash Akıle Oumlrneği Ankara
İSAM Yayınları 2017
Oumlzden Salih Yaşar Adli Psikiyatri Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2015
Oumlztuumlrk Orhan ve Uluşahin Aylin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları Ankara Nobel Tıp
Kitapevleri 2016
Oumlztuumlrk Orhan Ruh Sağlığı ve Bozukukları Ankara Hekimler Yayın Birliği 1998
Pezdevicirc Ebursquol-Usr Ali bMuhammed el-Usucircl Karaccedili Matbalsquo tursquot- Cacircvicircd Bericircs ts
Pormann Peter ldquoTıprdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 41 101-
111İstanbul TDV Yayınları 2012
Poyraz Cana Aksoy Kocabaşoğlu Neşe Konuk Numan ldquoPsikotik Oumlzellikli
Depresyonun Adli Boyuturdquo Journal of Mood Disorders 2 sy 4 (2012) 180-
185
Rain Adrian The Psychopathology of Crime London Academic Press Inc1993
Rucircyanicirc Abdulvacirchid b İsmail Ebursquol-Mehacircsin Bahrursquol-mezheb Tahkik Tacircrık Fethicirc es-
Seyyid 14 cilt Beyrut Dacircrursquol-kuumltuumlbirsquol-ilmicirc 2009
Salsquolebicirc Ali b Nasr Telkicircn fi fıkhırsquol-Malikicirc Tahkik Muhammed Sacirclis Saicircd el- Ganicirc
Riyad Mektebetu Nezzacircr Mustafa el-Bacircz ts
Saatccedilioğlu Ouml Tuumlrkcan S Işıklı M Ve Uygur N ldquoTutuklularda Depresyonrdquo
Duumlşuumlnen Adam Noumlroloji ve Psikiyatri Dergisi sy9 (1996) 25-30
Sarı Nil ve Akguumln Burhan ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo Tuumlrkiyede Sık
Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklar iccedilinde editoumlr Muumlfti Uğur İbrahim
Balcıoğlu Neşe Kocabaşoğlu 1-24 İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşa
Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Tıp Eğitimi Etkinlikleri Sempozyum Dizisi 2008
Serahsicirc Muhammed b Ahmed el-Usucircl 2cilt
Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1993
63
Silver Eric ve Teasdale Brent ldquoMental Disorder and Violence An examination of
Stressful Life Events and Impaired Social Supportrdquo Social Problems sy 52
(2005) 62-78
Soysal Huumlseyin ve Yeşilbursa Doğan ldquoŞizofreni ve Benzeri Psikozlarrdquo Ruhsal
Hastalıklar iccedilinde editoumlr Nevzat Yuumlksel 24 395-406 Ankara Nobel Tıp
Kitapevleri 2006
Stein Dan J Phillips Katherine A Kendler Kenneth S ldquoWhat is a Mental
Psychiatric Disorder From DSM-IV to DSM-Vrdquo Psychol ogical Medicine40
sy11 (2010) 1759-1765 doi 101017S0033291709992261
Sulhi Doumlnmezer Kriminoloji İstanbul Beta Basım Yayım 1994
Şalsquobacircn Zekiyyuumlddicircn İslacircm Hukuk İlminin Esasları Ccedileviren İbrahim Kacircfi Doumlnmez
Ankara Tuumlrkiye Diyanet Vakfı Yayınarı 2012
Şafiicirc Muhammed b İdricircs el-Umm 8cilt Beyrut Dacircrursquol-malsquorife 1990
Şacirckir Beg Hanbelicirc Usucirclursquol-fıkhilrsquol-İslamicirc Mekke Mektebetuumlrsquol- Mekkiyye 2002
Şacirctıbicirc İbrahim b Mucircsa el-Muvacircfakacirct Tahkik İbn Hasen Acircl Selmacircn 7 cilt by Dar
İbn Affan 1997
Şekerci Osman İslacircm Ceza Hukukunda Talsquozir Succedilları ve Cezaları İstanbul Yeni
Ufuklar Neşriyat 1996
Taylor Edward H Assesing Diagnosing and Treting Serious Mental Disorders A
Biological Approach Oxford Oxford University Press 2017
Teftacirczacircnicirc Sadeddin Mesucircd b Oumlmer et-Telvih alacircrsquot-tevdicirch 2 cilt Beyrut Dacircrursquol-
kitabirsquol-ilmicirc 1996
Treatment Advocacy Center ldquoRisk Factors For Violencerdquo A Background Paper From
The Office Of Research and Public Affairs (2016) 1-5
Turabi Selami ldquoKusululuk ve Kusurluluğu Etkileyen Hallerrdquo TBB Dergisi s101
(2012) 267-292
Ucircdeh Abdulkadir Teşrilsquoursquol-İslamicirc mukacircrinen birsquol-kacircnunirsquol-vadlsquoicirc 2 cilt Beyrut Dacircrursquol-
kitabursquol-Azelicirc ts
Uğur Muumlfit ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik
Hastalıklar iccedilinde editoumlr Muumlfit Uğur İbrahimBalcıoğlu ve Neşe Kocabaşoğlu
59-81 İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşan Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Tıp
Eğitimi 2008
64
Ulutuumlrk Guumlner Hande ldquoTuumlrk Ceza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Kusur Yeteneğine
Etkisirdquo Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul 2009
Uzunpostalcı Mustafa ldquoİslam Hukuku Accedilısından Ehliyetrdquo İslam Hukuku
Araştırmaları Dergisi sy8 (2006) 149-182
Uumlccedilok Alp ldquoŞizofreni ve Benzeri Psikozlarrdquo Ruhsal Hastalıklar iccedilinde editoumlr Nevzat
Yuumlksel 8 130-137 Ankara Nobel Tıp Kitapevleri 2006
Volavka J ldquo Violence in schizophrenia and bipolar disorderrdquo Psychiatria Danubina
21 sy1 (2013) 24-33
Walsh Elizabeth Buchanan Alec ve Fahy Thomas ldquoViolence and schizophrenia
examining the evidencerdquo British Journal of Psychiatry sy 180 (2002) 490-495
Yakut Esra ldquoTanzimat Doumlnemirsquone Kadar Osmanlı Hukukursquonda Talsquoziri Gerektiren
Succedillar ve Cezalarırdquo Tuumlrk Hukuk Tarihi Araştırmaları sy2 (2006) 25-40
Yacircsicircn Muhammed Naicircm ldquoEserursquol-emracircdirsquol-akliyyeti versquon-nefsiyyeti alarsquol-
mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacirciyyetirdquo Mecelletursquoş-şericircati versquol-kacircnun sy16 (2002) 17-87
Yavuz Ruhi ldquoŞizofrenirdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklar iccedilinde ed
Muumlfti Uğur İbrahim Balcıoğlu Neşe Kocabaşoğlu 49-58 İstanbul İstanbul
Uumlniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Tıp Eğitimi Etkinlikleri
Sempozyum Dizisi 2008
Yazıcı Olcay ve Ccedilakır Sibel ldquoDuygudurum Bozukluklarırdquo Psikiyatri iccedilinde İstanbul
İstanbul Uumlniversitesi Yayınları 2009
Yazır Elmalılı M Hamdi İslacircm Hukuku ve Fıkıh Istılacirchları Kacircmusu 5 cilt İstanbul
Eser Neşriyat 1997
Yıldız Sevil ldquoCeza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Akıl Hastalarının YargılanmasırdquoSUuml
İİBF Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi 2 sy4 (2002) 141- 151
Yılmaz Emel ldquoİslacircm Ceza Hukukuna Goumlre Kleptomanide Ceza Ehliyeti Ve Hırsızlık
Fiilinin Sonuccedillarırdquo Bilimname 1 sy 37 (2019) 535-557
Yiğit Yaşar İslacircm Ceza Hukuku Ankara Sistem Ofset Yayıncılık 2012
Zebicircdicirc Muhammed b Muhammed Murteza Tacirccursquol-arucircs 40 cilt Kuveyt Tablsquoatu
Kuveyt 1965
Zeylaicirc Fahrettin b Osman Tebyicircnursquol-hakacircicirck 6 cilt Kahire Matbucircatuumlrsquol-Kuumlbra el-
Emicircriyye h1313
Zuhaylicirc Vehbe Nazariyyatursquod-damacircn ev ahkacircmursquol-mesucircrsquoliyyetirsquol-medeniyye versquol-
cinacirciyye firsquol-fıkhirsquol-İslamicirc Şam Darursquol-Fikr1982
65
66
OumlZGECcedilMİŞ
EmelYılmaz 1978 yılında Almanyarsquonın Heidelberg şehrinde duumlnyaya gelmiştir
İlkoumlğretim tahsilini Almanyarsquoda tamamlamıştır Gebze İmam Hatip Lisesirsquonde başladığı orta
oumlğretimine Duumlzce İmam Hatip Lisesinde devam ederek lise tahsilini de burada nihayete
erdirmiştir 2016 yılında Sakarya Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesirsquonden mezun olmuştur
- İlk sayfa EMEL YILMAZ tez
- 10293672
-
- 201910011611
- ss
-
- dd
-
8
BOumlLUumlM 1 İSLAM CEZA HUKUNDA CEZA EHLİYETi KAVRAMI
VE ŞARTLARI
Ceza ehliyetinden ve onun şartlarından bahsetmeye başlamadan oumlnce succedil ve ceza
kavramlarının tanımlanması succedilun ve cezanın genel şartlarının zikredilmesi
gerekmektedir
11 Succedil Kavramı ve Genel Şartları
Succedil Tuumlrkccedile bir kelimedir ve soumlzluumlkte kanuna toumlrelere ve ahlak kurallarına aykırı olan
yazılı veya yazısız kurallarla yasaklanan karşılığında ceza oumlngoumlruumllen eylemler ve
davranışları belirtmektedir1 Kusur hata şer ve cuumlruumlm gibi kelimelerle de ifade
edilmekte olan succedil Tuumlrk ceza kanununda cuumlruumlm ve kabahat kelimeleri ile de karşılık
bulmaktadır Başka bir tarifte ise succedil ldquo Toplumsal duumlzenin devamı accedilısından korunması
gereken hukuki değerlerin ihlali niteliğini taşıyan haksızlık teşkil eden insan
davranışıdırrdquo2 Fıkıh eserlerinde succedilu ifade etmek iccedilin cerme veya cuumlrm kelimeleri
kullanılmaktadır3 Macircverdicirc succedilu ldquoAllahrsquoın had veya talsquozir ile cezalandırarak işlenmesini
yasakladığı sakıncalı fiiller rdquo4 olarak tanımlarken Serahsi ldquomala ve cana karşı işlenen
şerlsquoan haram kılınmış fiilrdquo tanımını yapmaktadır Muasır İslam hukukccedilularından
bazıları da succedilu ldquoAllahrsquoın yapılmasını yasakladığı bir şeyi yapmak yapılmasını
emrettiği bir şeyi de yapmamakrdquo5 veya ldquoyapılması halinde ceza verilen yasak fiilin
işlenmesi terkinde ceza verilen fiilinrdquo şeklinde tarif etmişlerdir6 Cerme ile aynı
anlamda cinayet kelimesi de kullanılmaktadır fakat bu klasik literatuumlrde daha ziyade
lsquocana veya vuumlcut buumltuumlnluumlğuumlne youmlnelik yasak fiillerirsquo ifade etmektedir7 Yukarıdaki
genel tariflere bakıldığında succedil ldquoguumlnahrdquo kavramıyla da ifade edilen dini ahlaki veya
hukuki buumltuumln kural ihlallerini kapsıyor goumlruumlnse de İslam ceza hukuku accedilısından
kastedilen succedil Macircverdicircrsquonin tanımında vurguladığı ldquoduumlnyevi cezası olan ve infazı yargı
organlarına bırakılmışrdquo fiillerdir
1 Mehmet Boynukalın ldquoSuccedilrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c37 (Ankara TDV
Yayınları2009) 453 2 Neslihan Oumlztuumlrk vd Ceza Hukukuna Giriş (Eskişehir Anadolu Uumlniversitesi Yayınları 2012) 4 3 Abdulkacircdir Ucircdeh et-Teşricircursquol-Cinacirciyyuumlrsquol-İslamicirc Mukacircrinen birsquol-Kacircnucircnirsquol-Vadlsquoicirc (Beyrut Dacircrursquol-
Kitacircbirsquol-Arabicirc ts) I 66 4 Ebursquol Hasan Macircverdicirc Ahkacircmursquos-Sultacircniyye (Kuveyt Mektebetu Dacircru İbn Kuteybe 1989) 285 5 Muhammed Ebucirc Zehra el-Cericircme firsquol-Fıkhirsquol-İslacircmicirc (Kahire Dacircrursquol-fikrirsquol-Arabicirc 1998) 19 6 Ucircdeh et-Teşricircursquol-cinacircicirc 66 7 Osman Şekerci İslam Ceza Hukukunda Tazir ve Succedilları ve Cezaları (İstanbul Yeni Ufuklar
Neşriyat1996) 13
9
Modern ceza hukukunda succedil kavramı şu şekilde tanımlanmaktadır ldquoSorumlu bir şahıs
tarafından muumlspet veya menfi bir hareketle meydana getirilen ceza tehdidini taşıyan ve
bir kanundaki tarife uygun ve hukuka aykırı olan bir fiildirrdquo8
Yukarıdaki tanımdan da anlaşılacağı uumlzere guumlnuumlmuumlz ceza hukukunda bir eylemin succedil
sayılabilmesi iccedilin belirli unsurların bir arada bulunması gerekmektedir Bu şartlar klasik
fıkıh eserlerinde bir arada zikredilmemekle birlikte prensip olarak kabul edilmekte
ccedilağdaş doumlnem İslam hukukccediluları tarafından da ldquoerkacircnursquol-cericircmerdquo başlığı altında bir
arada verilmektedir Bu şartlar
1 Kanuni unsur
2 Maddi unsur
3 Manevi unsur
4 Hukuka aykırılık unsurudur 9
Bu unsurlardan herhangi birinin bulunmaması halinde soumlz konusu fiil succedil olarak kabul
edilmez Bununla beraber bu genel şartları sağladıktan sonra her bir succedilun kendine
oumlzguuml bazı unsurları taşıması şartı da aranabilir Zina succedilunda failllerde muhsan olma
şartının veya hırsızlıkta (serika) ccedilalınan malın belli değerin uumlzerinde olma şartının
aranması burada oumlrnek olarak zikredilebilir
Kanunilik unsuru ldquokanunsuz succedil ve ceza olmazrdquo ilkesinin temel dayanağıdır Hukukta
bir fiilin succedil sayılabilmesi iccedilin kanunda succedilun kendisinin ve succedilun karşılığında
verilecek cezanın belirlenmiş olması gerekmektedir Bu ilke uygulamada keyfiliğin
oumlnuumlne geccedilme ve bireylerin hak ve huumlrriyetlerini koruma amacına matuftur İslam ceza
hukukunda tayin edilmiş had kısas ve diyet gibi cezalar da birebir kanunilik ilkesiyle
oumlrtuumlşmektedir Kapsamı oldukccedila geniş tutulan talsquozir cezalarında da alt ve uumlst sınırlar
belirlenerek ve cezayı tatbik edecek yetkili merciye bazı kısıtlamalar getirilerek bu
prensibin mevcudiyetinin korunduğu soumlylenebilir Ancak talsquozir succedillarında cezadan oumlnce
en azından her succedilun ve karşılığının kamuoyu tarafından bilinmesi iccedilin ilan edilmesi
(resmi gazete vb ile) ve toplum fertlerinin bu youmlnde bilgilendirilmesi gerekmektedir 10
Maddi unsurdan maksat hukuken sorumlu kabul edilen bir kişinin cezalandırılabilmesi
iccedilin succedil sayılan fiili eyleme doumlnuumlştuumlrmuumlş olması veya yerine getirmekle yuumlkuumlmluuml
8 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku (İstanbul Der Yayınları 2016) 2
316 9 Cevat Akşit İslam Ceza Hukuku ve İnsani Esasları (by Kuumlltuumlr Basın Birliği ty) 41 10 Yaşar Yiğit İslam Ceza Hukuku (Ankara Sistam Ofset Yayıncılık2012) 118
10
olduğu fiili terk etmesidir11 Kimse tasarladığı fakat dış duumlnyada icra etmediği bir
eylem dolayısıyla cezalandırılamaz İslam Hukukunda insanın goumlnluumlnden geccedilirdiği
koumltuumlluumlkleri fiile doumlnuumlştuumlrmedikccedile ve koumltuuml soumlzleri ifade etmedikccedile cezalandırılmayacağı
temel ilke olarak kabul edilmiştir Burada belirtmek gerekir ki succedil duumlşuumlnme ve hazırlık
safhalarından sonra icra safhasına ulaştığında fiiller succedil kapsamında değerlendirilir İlke
olarak İslam ceza hukukunda belirli bir succedila teşebbuumls ile succedilun kendisi aynı şekilde
cezalandırılmaz fakat teşebbuumlsuumln kendisinin succedil teşkil etmesi halinde muumlnasip ceza
tatbik edilir Oumlrneğin hırsızlık succediluna teşebbuumls etmiş fakat malı hırz alanının dışına
ccedilıkartmamış bir kişiye had uygulanmasa da haneye tecavuumlz dolayısıyla talsquozir cezası
uygulanabilir
Manevi unsur succedilu işleyen kimsenin succedil esnasında iccedilinde bulunduğu psikolojik
şartlarla succedil arasındaki bağlantıyı tespit eden ve succedillunun sorumluluk derecesini
belirlemeye doumlnuumlk olan unsurdur ldquoKusurlulukrdquo olarak da adlandırılan bu unsur succedilun
en oumlnemli şartlarından biridir Konumuz accedilısından da bu unsur merkezi bir rol teşkil
etmektedir Manevi unsurdan anlaşılması gereken succedillunun eylemini gerccedilekleştirirken
kastının ve iradesinin succedila youmlnelmesi succedil teşkil eden eylemin anlamını ve sonuccedillarını
idrak edebiliyor olmasıdır
Succedilun oluşumunda maddi unsurun manevi unsur tarafından desteklenmesi
kaccedilınılmazdır ccediluumlnkuuml insanların eylemlerinde akıl ve idrak muumlhim etkenler olup fiziksel
eylemlerin aklın ve iradenin youmlnlendirmesiyle gerccedilekleştiği kabul edilmektedir Dış
duumlnyada tezahuumlr eden eylem ne kadar kısa olursa olsun arkasında bir akli ve iradi suumlreccedil
mutlaka bulunmaktadır ki bu da succedilun akli ve iradi bir eylem olduğu sonucuna bizi
ulaştırmaktadır Bir succedilta failin fiili ile sonuccedil arasında nasıl zorunlu bir bağ aranıyorsa
aynı şekilde failin iradesi ve fiili arasında da bir manevi bağ aranmalıdır Akıl irade
kasıt gibi kavramlar manevi unsur iccedilerisinde irdelenen kavramlar olup kasıt taksir ve
kastın aşılması gibi mefhumlar da cezaların ağırlaştırılmasında hafifletilmesinde veya
ortadan kalkmasında rol oynayan manevi unsur iccedilinde telakki edilen mefhumlardır12
Succedillarda irade ve temyiz guumlcuumlnuumln dikkate alınması da manevi unsurla ilişkili olup
klasik fıkıh literatuumlruumlndeki ldquoehliyetrdquo ile burada doğrudan bir ilişki doğmaktadır
Bir insanın işlediği succediltan dolayı cezalandırılabilmesi iccedilin meydana gelen zararın o
kişinin fiili sonucunda oluşmuş olması da yeterli değildir Failin fiilde kusuruyla
11 Yaşar Yiğit İslam Ceza Hukuku 31-32 12 Nuri Kahveci ldquoİslam Hukuku Accedilısından Succedilun Manevi Unsurlarından Kasıtrdquo Hikmet Yurdu 5 sy 9
(2012) 14
11
beraber oumlzguumlr iradesinin ve temyiz guumlcuumlnuumln de bulunması gerekir Zira adaletin gereği
olarak oumlzguumlr irade ile succedil işleyen bir kişi ile bu iradeden mahrum birinin aldığı ceza
aynı olmamalıdır Fiillerin aynı sonuccedilları doğurmuş olması faillerin irade temyiz ruh
sağlığı veya iccedilinde bulundukları durum itibariyle aynı oldukları anlamına gelmez
Succedilta aranan genel şartlardan bir diğeri ise hukuka aykırılık unsurudur Bir fiilin succedil
teşkil edebilmesi iccedilin onun kanunen yasaklanmış olması yani hukuken izin verilmemiş
olması gerekmektedir Failin fiili hukuka aykırılık ihtiva etmiyorsa eylemin sahibi succedillu
sayılamaz ve cezalandırılamaz
12 Ceza Kavramı Genel Prensipleri ve Gayesi
Ceza soumlzluumlkte ldquobir şeyin bedeli veya karşılığırdquo olarak accedilıklanmakta masdar olarak
kullanıldığında da ldquoiyi veya koumltuuml herhangi bir fiilin ve davranışın tam ve yeterli
karşılığını vermekrdquo anlamına gelmektedir13 Modern pozitif hukukta ceza ldquosuccedil işleyen
kişiye ccedileşitli amaccedilları gerccedilekleştirmesi iccedilin uygulanan ve kişiyi birtakım yoksunluklara
uğratan bir yaptırımdırrdquo Cezanın yoksunluklara uğratıcı olması nedeniyle ızdırap
sıkıntı ve guumlccedilluumlk ccedilektirici niteliği vardır14 Ceza kavramı tanımlanırken cezanın amacı
da guumlndeme geldiğinden hukuk tarihi boyunca cezanın amacı uumlzerinde de tartışmalar
olmuş ve neticede iki farklı goumlruumlş oumlne ccedilıkmıştır
1 Cezalar geccedilmişe youmlneliktir yani mağdur adına devletin uumlstlendiği oumlccedil alma hakkını
ifade eder Ceza succedilun oluşturduğu koumltuuml sonucu telafi etmek iccedilin vardır ve bir
kefarettir Bu yuumlzden de succedillu iccedilin acı ve ızdırap iccedilermektedir
2 Batıdaki hukuki gelişmelerle oumlne ccedilıkan cezanın geleceğe doumlnuumlk olduğu anlayışıdır
Bu anlayışta amaccedil succedillunun ıslahı ve yeniden succedil işlemesinin oumlnuumlne geccedilmektir Ceza
fertlerin farklılığını dikkate alan ve hukukiliği oumlne ccedilıkaran bir ilkedir15
İslam Ceza Hukukunda Ukucircbat olarak adlandırılan cezalar şoumlyle tarif edilmiştir ldquokanun
koyucunun emrini ccediliğneyene karşı toplumun menfaati iccedilin konulmuş bir cezadırrdquo16
Cevat Akşit ise cezayı ldquokanun koyucunun toplum yararı iccedilin yasaklamış olduğu fiilleri
13 İbn Facircris Muumlcmeluumlrsquol-Luumlga (Beyrut Muumlessesetursquor-Risacircle 1986) 1188 İbrahim Mustafa vd el-
Mulsquocemursquol-vesicirct (by Dacircrrsquod-dalsquove ts) 121 14 Doumlnmezer ve Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 1 6 15 Kahveci ldquoİslam Hukuku Accedilısından Succedilun Manevi Unsurlarından Kasıtrdquo 22 16 Ucircdeh et-Teşricirculsquol-Cinacircicirc I609 İbn Teymiyye Siyacircsetirsquoş-şerlsquoiyye ficirc ıslacirchirsquor-racircvicirc versquor-raiyye (Riyad
Vizaretursquoş-Şuucircnirsquol-İslamiyye h1419) 122-123
12
işleyene acı veren bir karşılık olan kanunda belirlenmiş olan korkutucu bir
muumleyyidedirrdquo şeklinde tanımlamayı tercih etmektedir17
Cezalara ait genel prensipler ve izahları ise aşağıdaki gibidir
1 Kanunilik prensibi Hukuken succedil sayılan bir fiilin ya da davranışın irtikacircp edilmesi
halinde succedilluya tatbik edilecek maddi veya manevi muumleyyidenin kanun tarafından
belirtilmesidir ldquoKanunsuz succedil ve ceza olmazrdquo şeklinde formuumlle edilen bu ilke
keyfiliği ortadan kaldırmakta ve hukuk guumlvenliğini sağlamaktadır İslam ceza
hukukunda da bu ilke mevcuttur Talsquozir cezalarındaki mevcut esneklik ise bu ilkeye
aykırı olmayıp hukukun değişen şartlarına uyumu kolaylaştırmak succedilun ferdi oluşunu
ve hakkaniyeti dikkate almak iccedilindir18
2 Şahsilik prensibi Cezanın sadece succedilu işleyen kişiye verilmesidir Hiccedil kimse
işlemediği bir succediltan oumltuumlruuml cezalandırılamaz İşlenen succediltan sadece fail sorumlu tutulup
cezalandırılabilir
İslam ceza hukukunda da bu temel bir prensip olarak kabul edilmiştir Hz Peygamber
ldquokişi ne babasının ne de kardeşinin succedilundan dolayı sorumlu tutulamazrdquo19 buyurarak
işlenen succedillardaki şahsilik ilkesine işaret etmiştir Bununla beraber kasame ve acirckılenin
diyet oumldemesi gibi istisnai durumlar da mevcuttur
3 Umumilik prensibi Kanun oumlnuumlnde herkesin eşit olması ve succedillunun kim olduğuna
bakılmaksızın gerekli cezanın verilmesidir Sahabe-i kiramdan Usame (ra) hırsızlık
yapan bir kadına arabuluculuk yapmaya kalkıştığında Hz Peygamberrsquoin goumlsterdiği tavır
bunun bir oumlrneğidir20 Acirckıle sistemiyle oumlzellikle taksirle adam oumllduumlrme succedillarında
başkalarının diyet oumldemesine katılması ise bu ilkeye aykırı değildir Burada succedilta kastı
olmayan kişinin yuumlkuuml hafifletilmeye ccedilalışılmakta ve sosyal bir dayanışma muumlessesesi ile
mağdur korunmaktadır21
Uygulama şekli bakımından ise cezalar şu kısımlara ayrılır
1 Bedeni cezalar Kişinin bedenine youmlnelik cezalardır Oumllduumlrme değnek vurma (celd)
ve hapis gibi
2 Nefsi cezalar Kişinin şahsiyetine youmlnelik cezalardır Nasihat etme azarlama ve tehdit
gibi 17 Akşit İslam Ceza Hukuku ve İnsani Esasları 51 18 Şamil Dağcı İslam Ceza Hukukunda Şahıslara Karşı Muumlessir Fiiller (Ankara Diyanet İşleri
Başkanlığı Yayınları 1999) 35 19 Ahmed b Şuayb Ebucirc Abdirrahman en-Nesacircicirc ldquoKasacircmerdquo 45 20 Ebucirc Abdillah Muhammed b İsmail Buhacircricirc ldquoFazacircilursquol- ashacircbrdquo 18 21 Bkz Kacircşif Hamdi Okur İslam Hukukunda Sosyal Sorumluluk ndash Acirckıle Oumlrneği (Ankara İSAM
Yayınları 2017)
13
3 Mali cezalar Diyet ve para cezası gibi kişinin mal varlığına youmlnelik cezalardır
13 Ehliyet Kavramı ve Genel Şartları
Arapccedila ldquoehlrdquo koumlkuumlnden tuumlremiş sınai carsquolicirc bir mastar olan ehliyet kelimesi soumlzluumlkte bir
işe yeterli ve layık olmayı ifade etmektedir Fıkhi ıstılahtaysa ise genel olarak kişinin
dini ve hukuki huumlkme muhatap olmaya elverişli olmasını ifade eder Fıkıh usuluuml
bakımından kişinin Şacircrilsquoin hitabıyla olan bağını fuumlru bakımından ise hukuki huumlkmuumln
kişi accedilısında tahakkukunu ve geccedilerliliğini ifade eder Ehliyet kavramına ilişkin fukaha
ldquoŞarilsquoin insanda takdir ettiği onu dini bir hitaba uygun bir mahal kılan vasıftırrdquo22 ldquo
insanın lehinde ve aleyhinde şerlsquoicirc hakların sabit olması salahiyetidirrdquo23 gibi farklı
tanımlar yapmıştır
Fıkıh usuluuml literatuumlruumlnde ehliyet konusu Allahrsquoın hitabının taalluk ettiği kişi olarak
ldquomahkumun aleyhrdquo yani muumlkellef başlığı altında incelenir Kişinin muumlkellef kabul
edilebilmesi iccedilin muhatap olduğu teklifi (emir ve nehiyleri) anlayabiliyor olması gerekir
ki bunun iccedilin aklın varlığı zaruridir Aklı ve idraki olmayan bir kişiye Şacircrilsquoin hitapta
bulunması duumlşuumlnuumllemez24
Akıl normal şartlarda her insanın fiziki gelişimiyle beraber gelişir farklı merhalelerden
geccediler Bireyler arasında farklılık goumlsteren ve tedricen kemale eren bu vasfın bireylerdeki
olgunluğuna vacirckıf olmanın imkansızlığı nedeniyle Şarilsquo onu zahir bir olguya buumlluğa
bağlamış buumlluğ ile belli bir seviyeye gelmesini hakiki anlamda kemale ermesinin yerine
ikame etmiştir25 İşte ehliyet de kişinin fiziki ve akli tekamuumlluumlne bağlı olarak
gelişmekte onu leh ve aleyhte haklara mahal kılmaktadır İnsanın muumlkellefiyeti ehliyeti
ile sınırlıdır
Guumlnuumlmuumlz hukukundaki ldquomedeni haklardan istifade ehliyetirdquo ve ldquomedeni hakları
kullanma (fiil) ehliyetirdquo ayrımına benzer şekilde fukaha da ehliyeti vuumlcucircb ve eda ehliyeti
olarak ikiye ayırmıştır26 Vuumlcucircb ehliyeti kişinin ilzam edici haklara sahip olabilmesi ve
borccedillar altına girebilmesidir27 Vuumlcucircb ehliyetinin dayanağı insanlık vasfı olup kişinin
22 Hayrettin Karaman Mukayeseli İslam Hukuku (İstanbul İz Yayıncılık 2013) I252 23 Abduumllaziz Buharicirc Keşfursquol-esracircr (Beyrut Dacircruumlrsquol-kuumltuumlbirsquol-ilmiyye 1997) 4 335 24 Seyfeddin el-Amidicirc el-İhkacircm ficirc usucirclirsquol-ehkacircm thk Abdurrezzak Aficircficirc (Beyrut Mektebursquol-İslamicirc
1402) 1 150 25 Muhammed b Ahmed Serahsicirc Usucirclursquos-Serahsicirc (Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1993) 2 332 Şacirckirbek
Hanbelicirc Usucirclursquol-fıkhilrsquol-İslamicirc (Mekke Mektebetuumlrsquol- Mekkiyye 2002) 381 26 Bkz Mustafa Uzunpostalcı ldquoİslam Hukuku Accedilısından Ehliyetrdquo İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi
sy8 (2006) 150-156 27 Zekiyyuumlddicircn Şalsquobacircn İslam Hukuk İlminin Esasları ccedilev İbrahim Kacircfi Doumlnmez (Ankara Tuumlrkiye
Diyanet Vakfı Yayınarı 2012) 296
14
yaşı aklı ve ruumlşduuml ile ilgisi yoktur Cenin annesinin bir parccedilası sayıldığı iccedilin ehliyeti
eksik kabul edilirken sadece olgunlaşıp duumlnyaya canlı olarak gelmesiyle tam vuumlcucircb
ehliyetine sahip olur
Eda ehliyeti kişinin şerlsquoan geccedilerli sayılan tasarruflarda bulunma salahiyetidir ve
mesuliyyet ile eş anlamlıdır28 Serahsicircrsquonin tanımıyla ldquodinen muteber olması akla bağlı
bulunan işleri şahsın bizzat yapabilme ehliyet ve salahiyetidirrdquo29
Eda ehliyeti de vuumlcucircb ehliyeti gibi eksik (kacircsır) ve tam (kacircmil) olmak uumlzere ikiye
ayrılır Eksik eda ehliyeti şahsın bedeni ile ilgilidir30 Baliğ olmadan oumlnce muumlmeyyiz
ccedilocuk boumlyledir Tam eda ehliyetinde kişide akılla ve temyiz kabiliyetiyle muumlmkuumln olan
ldquoşerlsquoi hitabı anlama guumlcuumlrdquo ve bedene bağlı olan ldquovacibi eda edebilme guumlcuumlrdquo
aranmaktadır Tam eda ehliyetine sahip kişi ibadet muamelat ve ukubat alanında tam
sorumluk sahibidir
Klasik fıkıh usuluuml literatuumlruumlnde avacircrızursquol-ehliyye başlığı altında zikredilmekte olan
ehliyeti ortadan tamamen kaldıran veya zedeleyen durumlar semacircvi ve muumlktesep olmak
uumlzere ikiye ayrılmaktadır31 İnsanın kendi katkısı irade ve ihtiyarı ile meydana gelenlere
muumlktesep boumlyle olmayanlara ise semavicirc denilmektedir Semavi arızalar kuumlccediluumlkluumlk
cuumlnucircn ateh (akıl zayıflığı) unutma bayılma hastalık koumllelik hayız nifas ve oumlluumlm
muumlktesep olanlar ise cehalet (bilgisizlik) sarhoşluk hezl (gayr-i ciddilik) sefeh
(tedbirsiz davranma hali) hata yolculuk ve ikrahtır32 Konumuz olan akıl hastalıkları da
semavi ehliyet arızalarından cuumlnucircn başlığı altına girmekte ibadet muamelat ile beraber
succedilların cezalandırılmasını ifade eden ukucircbat alanında sorumlu kılan tam ehliyeti
tamamen veya kısmen kaldırmaktadır
Klasik İslam hukuku literatuumlruumlnde muumlstakil olarak bir ldquoceza hukukurdquo başlığı ve ldquoceza
ehliyetirdquo alt başlığı bulunmamaktadır Fıkhın mesele odaklı (kazuistik) yapısının tabi bir
sonucu olarak fakihler cezaya ehliyeti olan kişilere dair genel kaideleri ldquoehliyetrdquo başlığı
altında verirken oumlzel şartları succedillara dair muumlstakil başlıklar altında zikretmeyi tercih
etmişlerdir Ancak Ebucirc Zehra Behnesicirc ve Ucircdeh gibi muasır İslam ceza hukukccediluları bu
konuyu sekuumller hukukla mukayeseli olarak ve benzer bir sistematikle eserlerinde
işlemişlerdir Burada dikkat ccedilekilmesi gereken hususlardan biri de bu muumlelliflerin
28 Teftacirczacircnicirc et-Telvih alacircrsquot-tevdicirch (Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1996) 2 337 29 Serahsicirc elUsucircl 2 340 30 Ebursquol-Usr Ali b Muhammed Pezdevicirc el-Usucircl (Karaccedili Matbalsquo tursquot- Cacircvicircd Bericircs ts) 2 324 31 İbn Emicircrursquol-Hacircc et-Takricircr versquot-tehbicircr (Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1983) 2 172-173 32 Ebursquol-Berekacirct en-Nesefi Menacircrursquol-envacircr terc Soner Duman vd (İstanbul Beka Yayıncılık 2016)
303
15
eserlerinde aslında ceza ehliyetini değil ldquo المسؤلية الجنائية ldquo yani ldquo cezai sorumluluğurdquo
konu edinmiş olduklarıdır Nitekim Tuumlrk ceza kanunu eserlerine baktığımızda
sorumluluk ve ehliyet kavramları farklı şeyler olarak karşımıza ccedilıkmaktadır
Muhammed Naicircm Yacircsicircn de makalesinde konuyu ldquoAkıl ve Ruh Hastalıklarının Ceza
Sorumluluğuna Etkisirdquo başlığıyla ele almakta ve ceza sorumluluğunun ehliyetin bir
ccedileşidi olmadığını ifade etmektedir Ccediluumlnkuuml ehliyet bir salahiyettir fakat sorumluluk bir
salahiyet değildir Ehliyet cezai sorumluluğun bir şartıdır Cezai sorumluluğun tanımını
da Yacircsicircn ldquoşeriatte yasaklanmış bir eylemde bulunan kişinin Şarilsquorsquoin o yasağa
oumlngoumlrduumlğuuml cezaya ccedilarptırılabilir olmasırdquo olarak vermektedir33 Muumlstakil bir ceza ehliyeti
kavramının fıkıh ilmi accedilısından yeniliği ve pozitif hukuk koumlkenli bir kavram oluşunun
ıstılahi bir karmaşaya neden olabileceği muhakkaktır Bu durum konunun okuyucu
accedilısından daha anlaşılır kılınabilmesi iccedilin oumlncelikle Tuumlrk ceza kanununda ceza ehliyeti
kavramının izahını vermeyi gerekli kılmaktadır
14 Tuumlrk Ceza Hukukunda Ceza Ehliyeti
Tuumlrk ceza hukukunda ceza ehliyeti konusu araştırıldığında literatuumlrde ceza ehliyeti
kavramından ziyade kusurluluk ve isnad yeteneği kavramlarının mevcut olduğu ve ceza
ehliyetini kaldıran bir sebep olarak akıl hastalığının da genelde kusur yeteneği başlığı
altında accedilıklandığı goumlruumllecektir Tuumlrk ceza hukukuna dair eserlerde ceza ehliyeti kusur
yeteneği isnad yeteneği kavramları aynı anlamı ifade etmek iccedilin de kullanılabilmektedir
ve doktrinde kavram konusunda bir birlik bulunmamaktadır34 Ceza ehliyeti (capacita
penale) ibaresi daha ccedilok ldquosuccedil işlemeye ehil olmakrdquo anlamında bir kavram olarak
tanımlanmış fazla kabul goumlrmeyen bir doktrine atfedilmiştir35
Tuumlrk ceza hukukunda genel prensip kanunda tipik olarak belirtilmiş ve hukuka uygun
olmayan bir eylemin failine ceza uygulanabilmesi iccedilin faille eylemi arasında manevi
bağın bulunmasıdır Bu bağın varlığı tespit edildikten sonra failin somut olaydaki
kusuru belirlenecek yani kasıtlı mı yoksa taksirle mi eylemini gerccedilekleştirdiği tayin
edilecektir Kusurun -yani failin hukuka uygun hareket edebilme imkanına sahip olduğu
halde hukuka aykırı bir davranış seccedilmiş ve gerccedilekleştirmiş olması nedeniyle bu fiilin
33 Muhammed Naicircm Yacircsicircn ldquo Eserursquol-emracircdirsquol-akliyyeti versquon-nefsiyyeti alarsquol-mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacirciyyetirdquo
Mecelletursquoş-şericircati versquol-kacircnunrdquo sy16 (2002) 30 34 Guumlner Hande Ulutuumlrk Tuumlrk Ceza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Kusur Yeteneğine Etkisi (Yuumlksek Lisans
Tezi Bahccedileşehir Uumlniversitesi 2009) 13 35 Zeki Hafızoğulları Tuumlrk Ceza Hukuku Ders Notları (Ankara Başkent Uumlnivrsitesi Hukuk
Fakuumlltesi2008) 507 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazari ve Tatbiki Ceza Hukuku (İstanbul Der
Yayınları 2019) 2 389
16
ona yuumlklenebimesi ve kınanabilmesinin36- varlığından soumlz edebilmek iccedilin de oumlncelikle
kişinin kusurlu bir şekilde eylemi gerccedilekleştirme kabiliyetinin olup olmadığına
bakılmalıdır37
Tuumlrk ceza hukukunun oumlnemli isimlerinden Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman kusur
yeteneği ibaresini tercih eder Doumlnmezer ve Erman eserlerinde succedilun manevi unsuru
başlığı altında oumlzetle şu accedilıklamalarda bulunurlar ldquo Bir eylemin succedil kabul edilebilmesi
iccedilin iradi olması gerekmekte ve bu succedilun manevi unsurunu oluşturmaktadır Ancak
succedilta manevi unsurun varlığından bahsedebilmek iccedilin eylemi gerccedilekleştiren kişide belli
niteliklerin bulunması gerekmektedir nitekim kusurun varlığı kusur yeteneğine
bağlıdırrdquo38 TCK (Tuumlrk Ceza Kanunu) kusur yeteneğini tanımlamamıştır fakat kusur
yeteneğine haiz olmayanlara ilişkin 31 ve 32 maddelerden hareketle kusur yeteneği
iccedilin ldquokişinin işlediği fiilin hukuki anlam ve sonuccedillarını algılama (algılama yeteneği)
yani gerccedilekleştirdiği davranışın hukuken onaylanmayan bir davranış olduğunu anlama
ve bu doğrultuda davranışlarını youmlnlendirme yeteneği (irade yeteneği)dirrdquo şeklinde bir
tanım ccedilıkartılması muumlmkuumlnduumlr39 5237 sayılı TCKrsquonın 31 maddesi ccedilocuklardaki
algılama ve idrak yeteneklerindeki eksiklikten oumltuumlruuml ceza ehliyetlerinin olmadığını ifade
ederken 32 maddenin 1 fıkrasında ldquoakıl hastalığı nedeniyle işlediği fiilin hukuki
anlam ve sonuccedillarını algılayamayan veya bu fiille ilgili olarak davranışlarını
youmlnlendirme yeteneği oumlnemli derecede azalmış olan kişiye ceza verilmez Ancak bu
kişiler hakkında guumlvenlik tedbirlerine huumlkmolunurrdquo denilmekte 2 fıkrada ise ldquo birinci
fıkrada yazılı derecede olmamakla beraber işlediği fiille ilgili olarak davranışlarını
youmlnlendirme yeteneği azalmış olan kişiye ağırlaştırılmış muumlebbet hapis cezası yerine
yirmi yıl hapis cezası verilir Diğer hallerde verilecek ceza altıda birden fazla olmamak
uumlzere indirilebilir Mahkum olunan ceza suumlresi aynı olmak koşuluyla kısmen veya
tamamen akıl hastalarına oumlzguuml guumlvenlik tedbiri olarak da uygulanabilirrdquo ifadesine yer
verilmektedir40
Algılama yeteneği insanın oumlz bilinciyle beraber etrafındaki olguları
goumlzlemleyebilmesidir Bu yetenekten kastedilen kişinin muumlmeyyiz olması değil
eyleminin yaşadığı toplumda ne anlama geldiğini yani eyleminin ldquohukuki anlam ve
36 Selami Turabi ldquoKusurluluk ve Kusurluluğu Etkileyen Hallerrdquo TBB Dergisi s101 (2012) 269 37 Zeki Hafızoğulları Tuumlrk Ceza Hukuku Ders Notları 347 38 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve TatbikicircCeza Hukuku 2 383 39 Mahmut Koca ve İlhanUumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler (Ankara Seccedilkin Yayınevi 2017)
309 40 httpwebtckmaddecom (09 07 2019)
17
sonuccedillarınırdquo idrak edebilir olmasıdır Failin kusurlu kabul edilmesi iccedilin gerekli
şartlardan biri de onun davranışlarını youmlnlendirebilme yeteneğine yani irade
yteteneğine sahip olmasıdır Nitekim ceza hukukunda ancak ldquoyoumlnlendirici irade
tarafından hakim olunan belli bir sonucun gerccedilekleşmesi hedefine youmlnelik ereksel ve
harici duumlnyada meydana gelen insan davranışlarınardquo fiil denilmektedir41
Algılayabilme ve davranışlarını youmlnlendirebilme yeteneği olarak kabul edilebilen kusur
yeteneğinin failde ldquofiili işlediği sıradardquo veya ldquoişlediği fiille alakalı olarakrdquo bulunması
gerektiği de kanun da ifade edilmiştir Bu yeteneğini kendi eliye ortadan kaldıranlara
istismar kapısı accedilmamak iccedilin de ALIC (actiones liberae in causa sebebine goumlre muaf
olan hareketler) teorisi benimsenmiştir Buna goumlre failin kendisini kusur yeteneğinden
mahrum bıraktığı an dikkate alınır ve fail bu esnada kusur yeteneğine sahipse succedilun
manevi unsuru tamamlanmış sayılır42
TCKrsquoda kusur yeteneğini tamamen veya kısmen etkileyen nedenler yaş kuumlccediluumlkluumlğuuml akıl
hastalığı sağır-dilsizlik ve geccedilici nedenlerden oluşmaktadır
Akıl hastalığı Tuumlrk ceza kanununun 46 ve 47 maddesinde duumlzenlenmiştir Bu maddeler
ccedilerccedilevesinde tam akıl hastalığı ve kısmi akıl hastalığı şeklinde bir tasnife gidilmiştir43
46 maddeye goumlre ldquofiili işlediği zaman şuurunun veya harekatının serbestisini tamamen
ortadan kaldıracak surette akıl hastalığına duccedilar olan kimseye ceza verilemezrdquo 47
maddede ise şu ifadeler yer almaktadır ldquoFiili işlediği zaman şuurunun veya harekatının
serbestisini oumlnemli derecede azaltacak şekilde akli maluliyete muumlptela olan kişiye
verilecek ceza aşağıdaki şekilde indirilir
1 Ağırlaştırılmış muumlebbet hapis cezası yerine 15 seneden az olmamak uumlzere ağır
hapis
2 Muumlebbet hapis yerine 10 seneden 15 seneye kadar ağır hapis
3 Kamu hizmetlerinden muumlebbet memnuiyet yerine muvakkat memnuiyet
Diğer cezalar ise uumlccedilte birden yarıya kadar indirilirrdquo44
Akıl hastalığının ne olduğuna ilişkin bir tanım TCKrsquoda bulunmamaktadır Tuumlrk ceza
hukukccediluları akıl hastalığının ne olduğunun isnad yeteneğini (kusur yeteneği) hangi
durumlarda kaldırdığının veya azalttığının teknik ve bilimsel bir mesele olduğunu kabul
41 Mahmut Koca ve İlhanUumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler 309-312 42 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazari ve Tatbiki Ceza Hukuku 2397 43 Sevil Yıldız ldquoCeza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Akıl Hastalarının Yargılanmasırdquo SUuml İİBF Sosyal ve
Ekonomik Araştırmalar Dergisi 2 sy4 (2002) 6 44 M Reşat Koparan ldquo TCK Genel Huumlkuumlmler Ceza Sorumluluğunu Kaldıran ve Azaltan Sebeplerrdquo TBB
Dergisi sy 64 (2006) 362
18
etmektedirler Psikiyatri bilimince kanunda zikredilen algılama ve idrak yetenekleri
uumlzerinde tesiri olan her tuumlr bozukluk akıl hastalığı olarak sayılabilmektedir45 Bununla
beraber tıp bilimiyle hukukun tanımlamalarının farklılık goumlsterdiğini ifade eden ve
kişinin eylemiyle illiyet bağının tayininin hukuki bir mesele olup ancak hakim
tarafından ccediloumlzuumllebileceğini vurgulayan hukukccedilular da vardır46
Son olarak ifade etmek gerekir ki Tuumlrk ceza kanununa goumlre akıl hastalığı akıl
hastasının gerccedilekleştirdiği eylemi hukuka uygun hale getirmez Tam veya kısmi akıl
hastalığı bulunup bulunmamasına goumlre faile ya azaltılmış bir ceza verilir ya da
mahkemenin uygun bulduğu suumlresi cezayla aynı kalan guumlvenlik tedbirleri uygulanır47
Guumlvenlik tedbirlerindeki temel oumllccediluumlt hastanın ldquoiyileşmesirdquo değil ldquotoplum accedilısından
tehlike teşkil etmemesirdquodir (m 57 2 ) 48 Ayrıca akıl hastasının kusur yeteneğine etki
eden maluliyetin soumlz konusu fiil uumlzerinde bir tesirinin olması gerekir Oumlrneğin ccedilalma
duumlrtuumlsuumlne mani olamamaktan muzdarip bir kleptomanın hastalığının işlediği cinayet
uumlzerinde bir etkisi olmayacaktır49
15 İslam Ceza Hukukunda Ceza Ehliyeti
Klasik fıkıh literatuumlruumlmuumlzde ceza ehliyeti kavramının ve kavramla ilişkili muumlstakil bir
başlığın bulunmadığını daha oumlnce ifade etmiştik Boumlyle bir başlığın bulunmayışı
dolayısıyla ldquoceza ehliyetini ortadan kaldıran nedenlerinrdquo de ayrıca zikredilmediği
anlamına gelmektedir Ancak yukarıda verilen bilgiler doğrultusunda İslam ceza
hukukunda ceza ehliyetine dair şu ccedilıkarımlar yapılabilir Şerlsquoan succedil kabul edilen bir
eylemin failinin şeriatın oumlngoumlrduumlğuuml bir cezaya ccedilarptırılabilmesi iccedilin onun buumlluğ ccedilağına
ermiş akıllı ve idrak sahibi yani tam ehliyetli olması gerekmekte modern hukuktan
muumllhem olarak da ldquomanevi unsur ldquo iccedilinde değerlendirilen akıl ve idrak accedilısından bu
yeterliliği ifade etmekte ldquoİslam ceza hukukunda ceza ehliyetirdquo ifadesine
başvurulmaktadır
Tuumlrk ceza kanununu bir oumlrneği olarak zikrettiğimiz sekuumller hukuk da İslam Hukuku da
akıl hastalıklarını succedil teşkil eden bir eylemin failinin cezalandırılması oumlnuumlnde bir mani
45 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 2 417 46 İlhan Helvacı ldquoTemyiz Kudretinden Yoksun Şahısların Hukuki Sorumluluğu Uumlzerinerdquo İHFM 155
sy4 (1997) 147 47 Mahmut Koca ve İlhan Uumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler 323 Huumlseyin Soysal ve
Doğan Yeşilbursa Adli Psikiyatri 401 48 MReşit Koparan ldquoTCK Genel Huumlkuumlmler Ceza Sorumluluğunu Kaldıran ve Azaltan Sebeplerrdquo 364
Mahmut Koca ve İlhan Uumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler 324 49 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 2 427
19
olarak goumlrmektedir Peki Tuumlrk ceza hukukunda tanımı yapılmamış ldquoakıl hastalığırdquona
ilişkin fıkhın yaptığı bir tanım ve belirlediği sınırlar var mıdır
Akıl hastalığı klasik eserlerde ldquocuumlnucircnrdquo kelimesiyle karşılık bulmaktadır Soumlzluumlk anlamı
oumlrtuumlnmek gizlenmek aklını kaybetmek olan kelimenin terim olarak en fazla kabul
goumlren anlamıysa Cuumlrcanirsquonin ldquosoumlz ve fiillerin nadir haller dışında normal cereyan
etmesini engelleyen akıl bozukluğudurrdquo şeklindeki tarifidir50 Pezdevi ise cuumlnunun
tarifini yapmadan oumlnce aklın hakikatinin bilinmesi gerektiğini ifade eder Akılla insanın
bilinenden bilinmeyeni ccedilıkarttığını eylemlerin sonucuna muttali olduğunu iyiyle
koumltuumlyuuml ayırt ettiğini belirtir Akıl beyinde bulunmaktadır ve sonuccedillarının bedenin
organlarında bir bozukluk olmaksızın yok olması ve fiillerinin insanı aksi davranışlara
sevkedecek kadar bozulmaya uğraması ise cuumlnucircndur Pezdevirsquoye goumlre cuumlnunun sebebi
insanın beyninde bulunan doğuştan yapısal bir bozukluk veya sonradan beynin
dengesini bozan bir hastalıktır Birinci durumda iyileşme olasılığı yokken ikinci
durumda ilaccedilla tedavi muumlmkuumlnduumlr Cuumlnunun bir başka sebebi de cin şeytan ccedilarpmasıdır
Şeytan bu kişileri suumlrekli korkutup koumltuuml hayaller goumlrduumlruumlr oumlyle ki ( إستلاء الشيطان )
akıllarında yapısal bir bozukluk olmasa da zihinlerini toplayamazlar Şeytanın suumlrekli
vesvese vermesinden dolayı bu kimselere (mecnunlara) mevsus denilir ancak okunmak
suretiyle )التعويذ و الرقي) iyileşirler Bu kimselerin aklının zevaline huumlkmedilmez51
Cuumlnuna dair bir başka tarif de el-Bahrursquor-raikrsquode mevcuttur ldquoAklın kaybolması veya
noksanlaşmasıdır Kişinin kayıtsızlığı ve olayları birbirinden ayıramaması ile kendini
goumlsterirrdquo52 Muasır İslam ceza hukukccedilularından Behnesicirc ise cuumlnunun tarifini ldquoaklın
yitirilmesi karışıklığı veya zayıflığırdquo şeklinde yaparak ccedilerccedileveyi geniş tutmakta akıl ve
ruh hastalıklarının (zihinsel bozukluklar) tuumlmuumlnuuml iccediline alacak şekilde bir tarif yaparak
modern psikiyatri biliminin verilerine kapı aralamaktadır53
Klasik literatuumlrde akıl hastalıkları isim veya belirtileri itibariyle zikredilmemiş ancak
doğuştan veya sonradan olmalarına goumlre asli ve arızi ayrımına tabi tutulmuştur54 Bir
başka ayrım da hastalığın suumlresine goumlre yapılmış genel olarak uzun suumlreli akıl hastalığı
cuumlnucircn-ı mutbık ( muumlmted ) olarak isimlendirilirken kısa suumlreli olana cuumlnucircn-ı gayr-i
mutbık (mutekattı) denilmiştir Teftacirczacircnicircrsquonin et-Tavdicirch uumlzerine yazdığı Telvicirch adlı
50 İbrahim Kacircfi Doumlnmez ldquoCuumlnucircnrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c 8 (İstanbul TDV
Yayınları 1993) 125 51 Abduumllaziz el-Buhacircricirc Keşfuumlrsquol-esracircr 4 371 52 İbn Nuceym Bahrursquor-racircik (Beyrut Darursquol-malsquorife ts) 1 4 53 Abdulkadir Ucircdeh Teşricirclsquoursquol-İslamicirc mukacircrinen birsquol-kacircnunirsquol-vadlsquoicirc 1 585 54 Abduumllaziz el-Buhari Keşfuumlrsquol-esracircr 4 266
20
şerhte cuumlnunun muumlmted ya da gayr muumlmted olabileceği bunların da ya buumlluğ ccedilağına
mecnun olarak varmış bulunmakla (asli) olduğu veya buumlluğdan sonra ortaya ccedilıktığı
bilgisi verilmektedir55 Cuumlnun-ı mutbık iccedilin asgari suumlrenin ne kadar olduğuna dair
Hanefi mezhebi iccedilerisinde farklı goumlruumlşler zikredilmiştir Ebu Hanife bir suumlre
belirlememişken56 İmam Ebu Yusuf -orucun kazasının farziyetinin duumlştuumlğuuml asgari sınır
olduğu iccedilin- bir ayı İmam Muhammed ise buumltuumln ibadetlerin duumlştuumlğuuml bir seneyi alt sınır
olarak kabul etmişlerdir57 Bununla beraber aynı konuda İmam Muhammedrsquoin altı ayı
uygun goumlrduumlğuuml ile ilgili rivayet de mevcuttur58 Ali Haydar Efendi Mecellersquonin şerhini
yaptığı eserinde mutbık kabul edilme oumllccediluumlsuumlne dair doumlrt goumlruumlşten bahsetmektedir 1 bir
sene suumlrer ccediluumlnkuuml doumlt mevsim geccedilip de ayrılmazsa deliliğin ona huumlkmettiği anlaşılır 2
bir aydır 3 bir seneden fazla suumlrer ve 4 bir guumln ve bir geceden fazla suumlrer Ancak bu
doumlrduumlncuuml goumlruumlş zacirchirursquor-rivayersquoye aykırıdır 59
16 Akıl ve Ruh Hastalığının Cezalardaki Huumlkmuuml
Klasik literatuumlre baktığımızda genel olarak akıl hastalığının teklifi kaldırdığı konusunda
fukahanın goumlruumlş birliği iccedilinde olduğu goumlruumllmektedir60 Bu goumlruumlşuumln dayandığı temel
delillerden birini de Hz Peygamber (sav)rsquoin ldquoUumlccedilkişiden kalem kaldırılmıştır ergenlik
ccedilağına ulaşıncaya kadar ccedilocuktan uyanıncaya kadar uyuyandan ve kendine gelinceye
kadar akıl hastasındanrdquo soumlzuuml oluşturmaktadır61 Bununla beraber akıl hastalığının
mezkur ccedileşitlerine goumlre ibadat muamelat ve ukubat alanlarında huumlkuumlmler elbette
farklılık goumlstermektedir Hanefi fıkıh literatuumlruumlnde akıl hastalığının suumlrekli olması
halinde eda ehliyeti ortadan kalkmakta ve kıyasen ibadet sorumluğu da duumlşmektedir
fakat istihsanen suumlrekli olmayan akıl hastalığında vuumlcub ehliyetinin devam etmesi
nedeniyle- sorumluluğun tamamen kalkmadığı ifade edilmektedir62 Cezalar (ukubat)
alanında da akıl hastalarına ilişkin genel huumlkuumlm akıl hastalığının ldquomutbıkrdquo olması ve
55 Teftacirczacircni Şerhursquot-Telvih alarsquot-Tavdicirch 2 349 56 Alacircuddicircn Ebucirc Bekr b Mesud Kacircsacircnicirc Bedacirciursquos-sanacircilsquoi thk Alicirc Muhammed Muavvıd (Beyrut Dacircrulrsquol-
kitabirsquol-ilmicirc ts) 7 394 İbn Huumlmacircm Fethursquol- kadicircr (Beyrut Dacircrulrsquol-kitabirsquol-ilmicirc 2003) 3 277 57 Kacircsacircnicirc Bedacircilsquo 6 36 58 Fahruddicircn Hasan b Mansucircr Kacircdıhacircn Fetacircva Kacircdıhacircnicirc http shamelaws (29072019) 3 312 59 Ali Haydar Efendi Mecelle Şerhi (Beyrut Dacircru acirclemirsquol-kuumltuumlb 2003) 2 585 60 Bkz Muhammed b Oumlmer b Huseyn er-Racirczicirc el-Mahsul ficirc ilmirsquol-usucircl thk Tacirchacirc Cacircbir Feyyacircz Alvacircnicirc
(Riyad Cacircmiatrsquol-imacircm Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc h1400) 1 210 İbrahim b Mucircsa Şatıbi el-
Muvacircfakacirct thk İbn Hasen Acircl Selmacircn (by Dar İbn Affan 1997) 2 481 Ibn Kudacircme Ravdatursquon-nacircdır
(by Muumlessesetuumlrsquor-reyyacircn 2002) 1 98 61 Ebucirc Dacircvud ldquoHuducircdrdquo 16 62 Teftacirczacircnicirc Şerhursquot-Telvicirch 2 348 Pezdevicirc Usucircl 1 330
21
succedilun hastayken işlenmesi durumunda sorumluluğun ortadan tamamen kalktığı
youmlnuumlndedir63
İslam ceza hukukunda farklı accedilılardan ele alınarak sınıflandırılan cezalarda temel ayrım
had tarsquozir ve kısas şeklinde yapılmış64 diyet keffaret ve mirastan mahrum bırakma da
literatuumlrde yer almıştır Akıl hastalarına ilişkin ceza ehliyeti ile huumlkuumlmler de bu farklı
ceza tuumlrleri kapsamındaki succedillar altında ele alınmaktadır
161 Had Cezaları
Had (ccediloğulu hudud) soumlzluumlkte engel olmak iki şeyin arasına engel koymak menetmek
yasaklamak manalarına gelir65 Fıkıhta ise Allah (cc) hakkı olarak yerine getirilmesi
gereken miktarı ve keyfiyeti naslarla tayin edilmiş olan cezai muumleyyideleri tanımlamak
iccedilin kullanılmıştır66 Tarifte yer alan ldquoAllah hakkırdquo ifadesi bu cezaların doğrudan
Allahrsquoın emri olarak yerine getirilmesini ve toplumun veya fertlerin cezaya herhangi bir
muumldahalesinin olamayacağını ifade eder Hadler cezanın miktarının belirliliği ile tazir
cezalarından Allah hakkı olmasıyla da kısas cezasından ayrılmaktadır Guumlnuumlmuumlzde
ilkel ve zalimane olmakla ilgili ithamlara maruz kalan67 bu cezaların bir ccediloğu esasında
geccedilmiş semavi şeriatlerde de bulunan ve İslam hukuk geleneğine intikal eden
cezalardır68
1 Zina
2 Kazf
3 İccedilki İccedilme (Şurb)
4 Hırsızlık (Sirkat)
5 İrtidad
6 Yol kesme ve silahlı soygun (Hirabe)
7 Meşru yasal duumlzene isyan (Bağy)
63 Behnesicirc Okur 221 64 İbrahim Ccedilalışkan ldquoİslam Hukukunda Ceza Kavramı ve Hadd Cezalarırdquo Ankara Uumlniversitesi İlahiyat
Fakuumlltesi Dergisi sy 11 (1998) 367 65 Ali Bardakoğlu ldquoHadrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi c14 (Ankara TDV Yayınları
1996) 547 66 Abdullah b Mahmucircd el-Mevsılicirc el-İhtiyar thk Muhammed Ebucirc Dakicircka (Beyrut Dacircrursquol-Kitabirsquol-İlmIcirc
ts) 5 79 İbnHuumlmacircm Fethursquol-kadicircr 5 3 67 Bu vb ithamların bilimsel reddiyesi iccedilin bkz Sabri Erturhan ldquoİnsan Onuru Bağlamında İslacircmCeza
Hukukuna Genel Bir Bakışrdquo İslacircm Hukuku Araştırmaları Dergisi sy 21 (2013) 185-214 68 Şah Veliyyullah Dihlevicirc Huccetullahirsquol-Bacircliğa ccedilev Mehmet Erdoğan (İstanbul İz Yayıncılık 2018)
1 1027
22
Had cezalarının her birinin tatbik edilebilmesi iccedilin kendine has şartları bulunmakla
beraber hepsinde aranan ortak şart succedillunun ldquoakıllırdquo ve ldquobaliğrdquo olmasıdır69 İslam Ceza
hukukunda had cezalarının tarifi yapılırken bile cezanın tatbik edileceği kişide akıl
şartının varlığına vurgu yapılmakta70 haddi gerektiren fiili akıl hastasının işlemesi
durumunda hadler uygulanmamaktadır71 Hz Oumlmer zina dolayısıya bir kadın hakkında
had kararı vermişken Hz Alirsquonin kadının akıl hastası olduğunu ve bu eylemi hastayken
gerccedilekleştirmiş olabileceğini soumlylemesi uumlzerine kararından vazgeccedilmiştir72 Burada
vurgulanması gereken hususlardan biri ldquofiilin işlendiği sırada kişinin hastalığının tesiri
altında bulunuyor olması halinderdquo haddin duumlştuumlğuuml konusunda fukaha arasında icma
olduğudur Succedil teşkil eden fiili gerccedilekleştirdikten sonra ve huumlkuumlm verilmeden oumlnce
hasta olan kimseye gelince Hanefi ve Malikiler muhakemenin succedillu iyileşene kadar
erteleneceği goumlruumlşuumlndeyken Şafiiler ve Hanbeliler aksi fikirdedir Mahkeme sonrası
infazdan oumlnce hasta olması durumunda yine Hanbeli ve Şafiiler succedilun delille isbat
edilmiş olması halinde infazın durdurulmayacağını duumlşuumlnuumlrken İmam Malik ve Ebu
Hanife infazın yapılmayacağı kanaatini paylaşmaktadır73
162 Kısas
Soumlzluumlkte masdar olarak ldquoardından gitmek iz suumlrmek yaptığı işte birinin yolunu takip
etmek kesmek eşitlemek ve misilleme yapmakrdquo anlamlarında kullanılır İsim olarak ise
ldquomutlak eşitlik bir şeyin iki tarafının birbirine denk olması işlenen fiille o fiile denk
mukabele edilmesirdquo anlamına gelmektedir74 Fıkıhta ıstılah olarak ldquokasten birini oumllduumlren
kişinin karşılık olarak oumllduumlruumllmesini kasten işlediği yaralama succediluyla (muumlessir fiil)
mağdura bedenen-fiziken zarar vermiş bir kimseye benzeri bir şekilde ceza verilmesinirdquo
ifade eder75 Kısas kelimesi yerine literatuumlrde ldquokavedrdquo ( القود ) de kullanılmaktadır
69 Fahrettin b Osman ez-Zeylaicirc Tebyicircnursquol-hakacircik (Kahire Matbucircatuumlrsquol-Kuumlbra el-Emicircriyye h1313) 3
172 Ebucirc Muhammed Abdullah b Ahmed İbn Kudacircme el-Muğnicirc (Beyrut Dacircrursquol-fikr 1405) 10 163 70 Bkzİbn Huumlmam Fethuumlrsquol-kadicircr 5 340 71 Bkz Kacircsacircnicirc 7 67 İbn Abidicircn Reddursquol-muhtacircr (Beyrut Dacircrursquol-fikr 1992) 4 45 Muhammed b İdricircs
Şafilsquoicirc el-Umm (Beyrut Dacircrursquol-malsquorife 1990) 5 85 Ebursquol-Hasan Ali b Muhammd Macircverdicirc el-Hacircvicirc
(Kahire Mektebetuumlrsquol-Kahira 1968) 10 420 72 İbn Kudacircme el-Muğnicirc 10 164 73 Behnesicirc Mesrsquoucircliyetirsquol-cinacircicirc 220 74 Ebursquol- Huseyn Ahmed b Facircris Mulsquocemu mekacircyicircsursquol-luga thk Abdusselacircm Muhammed Harun (by
Dacircrursquol-fikr 1979 ) 5 11 Zebicircdicirc Tacirccursquol-arucircs (Kuveyt Tablsquoatu Kuveyt 1965) 35 98 75 Şamil Dağcı ldquoKısasrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c25 (Ankara TDV Yayınları
2002) 259
23
Kısas da had cezaları gibi oumlnceki semavi şeriatlerde mevcut olan bir cezadır İslam ceza
hukukunda Kurrsquoan suumlnnet ve icma ile sabittir76 Kısası gerektiren succedillar kasden
oumllduumlrme ve kasden yaralama succedillarıdır
İslam hukukunda gasp ve itlaf gibi mali zararlar veren succedillara muadelet prensibi tatbik
edildiği gibi77 mağdurun hayatını ortadan kaldıran veya bedenine zarar veren succedillara da
bu prensip uygulanmıştır Mağdurun istediği takdirde tıpkı gasp edilen malın itlaf
edilmemesi halinde aynen iade edilmesi itlafı halinde ise benzeri veya bedeli ile tazmin
edilmesi gibi oumllduumlrme ve muumlessir fiillerde de misliyle mukabelede bulunulur Ancak
mağdur istese bile engel teşkil eden sebeplerden dolayı aynen mukabele imkanı ortadan
kalkabilir ve bedeni cezanın yerini mali ceza alabilir Kısasın uygulanabilmesi iccedilin
failde fiilde ve mağdurda belli şartların bulunması gerekmektedir Hadlerde olduğu gibi
kısasda da ldquoakılrdquo ve ldquobuumlluğrdquo failde aranan genel şartlardır78 Aklı olmayanın ceza
ehliyeti olmadığından kısas da kendisine uygulanamaz Ancak İslamrsquoda kulların hakkı
heder edilmediğinden fukahanın ittifakıyla kısasın yerini diyet alır79 Hastalığın kısas
gerektiren fiilin muhakemesinden oumlnce ortaya ccedilıkması durumunda hadlerde olduğu gibi
mezhepler arasında farklı goumlruumlşler mevcuttur Hanefi ve Maliki fukahası muhakeme
esnasında da muumlkellef olmayı gerekli goumlrduumlklerinden akıl hastasının iyileşinceye kadar
muhakeme edilemeyeceği goumlruumlşuumlndedir Şafii ve Hanbeli fukahası accedilısından teklifin
succedilun işlenmesi esnasında bulunması yeterlidir Bu nedenle de akıl hastalığı muhakeme
oumlnuumlnde engel teşkil etmez Kısas cezasının infazından oumlnce ortaya ccedilıkan akıl hastalığı
ise yine Şafii ve Hanbeli fukahası accedilısından bir engel teşkil etmemektedir Ccediluumlnkuuml her
iki mezhebe goumlre ikrarla sabit olan had cezası dışında herhangi bir cezanın iptali soumlz
konusu değildir Malikilerde bir goumlruumlş hastanın iyileşmesinden uumlmit kesilmesi halinde
kısasın tamamen duumlşuumlp diyete doumlnuumlşeceğini savunurken succedillunun kurbanın yakınlarına
teslim edileceğini savunanlar da vardır Ebu Hanife ise infaz iccedilin succedillunun teslim
edilmesine kadar ortaya ccedilıkan hastalığın infaza engel olacağını savunmaktadır80
76 İbn Kudacircme el-Muğni 9 33 Ebucirc Bekicircr er-Razicirc Cessacircs Ahkacircmursquol -Kurrsquoacircn thk Muhammed Sacircdık
Kamhacircvicirc (Beyrut Dacircru İhyacircirsquol-Kuumltuumlbuumlrsquol-Arabicirc 1992) 1 187 77 Ebucirc Hamid Muhammed b Muhammed Gazzacirclicirc el-Veciz thk Ali Muavvıd (Riyad Darursquol-Erkam bin
Erkam1997) 1 208 Vehbe ez-Zuheylicirc Nazariyyacirctursquod-damacircn ve ahkacircmursquol-mesucircrsquoliyyetirsquol-medenicirc versquol-
cinacircicircfirsquol-fıkhirsquol-İslacircmicirc (Dımaşk Darursquol-Fikr 1982) 82 78 İbn Huumlmacircm Fethursquol-kadicircr 23 159 Ali b Nasr es-Salsquolebicirc Telkicircn fi fıkhırsquol-Malikicirc thk Muhammed
Sacirclis Saicircd el-Ganicirc (Riyad Mektebetu Nezzacircr Mustafa el-Bacircz ts) 468 Macircverdicirc el-Hacircvicirc 22 33 79 Husacircm Suheyl Nucircricirc ldquoEserursquol-cuumlnucircn ficirc tasarrufacirctirsquol-kavliyyeti versquol- filsquoliyyeti ficirc şericircatirsquol- İslamicirc
(Yuumlksek Lisans Tezi Cacircmiatursquon-Necacirchursquol-Vatanicirc 2013) 99 80 Abdulkadir Ucircdeh Teşricirclsquoursquol-cinaicirc 1 597- 598
24
163 Diyet
Arapccedila ldquovedyrdquo koumlkuumlnden gelen diyet kelimesinin soumlzluumlk anlamı oumldemek vermektir
Istılahta ise bir şahsın haksız yere oumllduumlruumllmesi sakat bırakılması veya yaralanması
durumunda ceza veya kan bedeli olarak oumldenmesi istenen mal veya para
kastedilmektedir81 Can bedeli veya uzuv karşılığında tazminat olarak da tanımlanan
diyet kasden oumllduumlrme ve yaralama succedillarında kısasın herhangi bir sebepten oumltuumlruuml tatbik
edilememesi halinde bedel taksirle birini oumllduumlrme ve yaralama durumundaysa asli
cezadır İslam ceza hukukunda oumllduumlrme sonucu oumldenen bedele diyet yaralama ve sakat
bırakma sonucu oumldenen maddi tazminata ise ldquoerşrdquo ifadesi oumlzellikle Hanefilerde tercih
edilmektedir Ayrıca ceninin oumlluumlmuumlne sebebiyet verilmesi halinde oumldenen tazminata da
ldquogurrerdquo82 denilmektedir Diyetin şerrsquoi delilleri Kurrsquoan suumlnnet ve icmadır
Bir insanın canına karşılık olan diyet Ebu Hanifersquoye goumlre yuumlz deve veya bin dinar altın
veya on bin dirhem guumlmuumlştuumlr İmameynrsquoe goumlre ise bunlardan başka iki yuumlz sığır veya
iki bin koyun veya iki yuumlz takım elbisedir83 Bununla beraber fukaha bu miktarları
mağdurların din cinsiyet oumlzguumlrluumlk gibi durumlarına bakarak da belirleyip belli
oumllccediluumllerden bahsetmişlerdir
Kasden gerccedilekleşen oumllduumlrme veya yaralama fiillerinde diyeti katil tek başına oumlder ve bu
konuda fukaha goumlruumlş birliği iccedilindedir Kasıtlı eylemlerde succedilluya taksitle oumldeme fırsatı
verilmezken tersi durumlarda uumlccedil sene vade yapma hakkı tanınır Sulh ve itiraf
durumunda da diyeti yine succedillunun kendisi oumlderken taksirli fiillerde oumldemeye succedillunun
acirckilesi de katılır84
Diyet oumldeme yuumlkuumlmluumlluumlğuumlnde akıl hastasının ceza ehliyetinin olmamasının bir tesiri
yoktur Bunun nedeni yuumlkuumlmluumlluumlğuumln haksız fiilden değil mağdurun koruma altına
alınmasından kaynaklanıyor olmasıdır Diyet bir youmlnuumlyle tazminattır ve hukuki
sorumluluğu devam etmekte olan akıl hastasının da verdiği zararı tazmin etmesi
gerekir85 Akıl hastasının ve ccedilocukların kasıtlı eylemleri hatayla yapılmış eylem gibi
81 Bardakoğlu ldquoDiyetrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi c9 (Ankara TDV Yayınları 1994)
473 82 Bkz Muhsin Koccedilak ldquoGurrerdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi c14 (Ankara TDV
Yayınları 1996) 211-212 83 Muhammed b Feracircmuz b Ali Molla Huumlsrev Duumlreruumlrsquo-Huumlkkacircm ccedilev Arif Erkan http
webvesiletuumlnnecatcom (29062019) 3 sy 84 Kacircsacircnicirc Bedacircilsquo 7 256 Elmalılı M Hamdi Yazır İslacircmHukuku ve Fıkıh Istılacirchları Kacircmusu (İstanbul
Eser Neşriyat 1997) 1 60 85 Yiğit İslam Ceza Hukuku 115
25
kabul edilerek kısaslar diyete ccedilevrilir ve akileye oumldettirilir86 Bununla beraber İbn Ruumlşd
Hanefi ve Maliki ulemasının diyetin acirckıleye Şafiicirclerin ise bizzat ccedilocuk ve akıl hastasına
oumldettirilmesi kanaatinde olduğunu ifade eder Mevcut ihtilafın da ccedilocuk ve akıl hastası
tarafından işlenen cinayetin diğer cinayet tuumlrlerinden hangisine daha ccedilok benzediği
hususundaki teredduumltlerinden kaynaklandığını duumlşuumlnmektedir87
164 Tarsquozir
Talsquozir soumlzluumlkte ldquoengellemek reddetmek zorlamak azarlamak kınamak ve terbiye
etmekldquo88 anlamlarına gelmekle beraber yardım tazim yuumlceltip saygı goumlstermekrdquo
manalarına da gelmektedir89 Bir fıkıh terimi olarak had succedilları ve cinayetlerdeki gibi
belirli cezası bulunmayan succedillara verilecek miktarı ve uygulanması youmlneticiye ve
hacirckime bırakılmış cezaları ifade eder90
Tarsquozir cezaları had ve kısas dışındaki miktarı naslarla belirlenmeyen hakimin takdirine
ve yetkisine bırakılan cezalardır Bu cezalar genel olarak ayet ve hadislerle yasaklanan
fiillerin karşılığı olarak verilmektedir fakat bunlarla sınırlı olmayıp yetkili idareci
tarafından kamu yararına konulmuş toplumun duumlzenini sağlamaya matuf yasaklara
verilen cezalar da bunlara dahil edilmiştir Bu cezalar meşruiyetini Kurrsquoan suumlnnet ve
icmadan almaktadır
Tarsquozir cezalarının miktarını belirleme yetkisi her ne kadar yetkili otoriteye bırakılmış
olsa da cezanın tatbikinde bireylerin ve toplumun maslahatı esas alınmakta91 yetkili
merci keyfi ve kuralsız davranamamaktadır Tarsquozir cezaları had ve kısası gerektiren
succedillar haricinde asli cezalardır ancak bu iki ceza tuumlruumlne ek olarak da verilebileceği
hususunda fukaha goumlruumlş birliği etmiştir
Genel kaide olarak tarsquozir cezasının azami sınırı asgari had cezasını geccedilmeyecek bir
miktar olarak belirlenmiştir Ancak bu genel kabulle beraber İslam ceza hukukunda
tarsquozir cezasının yelpazesi ccedilok geniş tutulmuştur Oumlluumlm dahil olmak uumlzere celde hapis
86 Ebursquol Huseyn Ahmed b Muhammed b Ahmed Kuducircricirc Muhtasarursquo-l Kuducircricirc thk Abdullah Nezicircr
Ahmed Nezicirc (Beyrut Muumlessesetursquor-Reyyacircn 2005) 456 Serahsicirc Mebsucirct 29 219 87 Ebursquo-Velicircd Muhammed b Ahmed b Ruumlşd Bidayetuumlrsquol-muumlctehid ccedilev Ahmed Meylacircnicirc (İstanbul Ensar
Neşriyat 2015) 3 518 88 Cemaluddin Muhammed b Muumlkerrem İbn Manzucircr Lisacircnursquol-Arab (Beyrut Dacircru Sacircdır ts) 4 561 89 Elmalılı M Hamdi Yazır İslacircmHukuku ve Fıkıh Istılacirchları Kacircmusu 5 137 90 Ali b Muhammed b Muhammed Cuumlrcacircnicirc Tarsquoricircfacirct (Beyrut Dacircrursquo1-kiatbirsquol-Arabicirc h1405) 85
Tuncay Başoğlu ldquoTarsquozirrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c40 (İstanbul TDV Yayınları
2011)198 İbn Kayyim el-Cevziyye İlsquolacircmursquol-muvakkıicircn (Beyrut Dacircrursquol-cicircl 1974) 2 118 Abdulvacirchid
b İsmail Ebursquol-Mehacircsin er-Rucircyanicirc Bahrursquol-mezheb thk Tacircrık Fethicirc es-Seyyid (Beyrut Dacircrursquol-kuumltuumlbirsquol-
ilmicirc 2009) 13 3 91 Osman Şekerci 20 27
26
suumlrguumln kınama tehdit nasihat teşhir goumlrevden uzaklaştırma tazmin ve mali cezalar
tarsquozir kapsamındaki farklı cezalardır Bu cezalar succedillunun durumuna ve fiilin
ciddiyetine goumlre tatbik edilegelmiştir92
Talsquozir cezasının vuumlcubunun tek şartı ldquoakılrdquodır93 Muumlmeyyiz olan ccedilocuklara youmlnelik
olarak Hz Peygamberrsquoin namaz emrinde olduğu gibi tersquodib amaccedillı tazir
uygulanabilirken akıl hastaları bu kapsamın dışında bırakılmıştır Akıl hastalarının ve
gayri muumlmeyyiz ccedilocukların fiilleri succedil kabul edilmediğinden tersquodib edilmezler94 Ebu
Zehra tarsquozirin terbiye eğitim ve genel caydırıcılık amacı guumlttuumlğuumlnuuml ifade eder Ne var
ki buumltuumln bunlar akıl hastalarında gerccedilekleşmediğinden ceza ile ibret almaları
uslandırılmaları soumlz konusu olmadığından ceza sadece eziyet olur Ancak şefkatle
iyileşebilecek olan bir hastaya da boumlyle bir muamelede bulunmak da insaniyet ile
oumlrtuumlşmez95 Ibn Kudame ise ccedilocuk ve akıl hastasının ebevynleri tarafından ahlakının
duumlzelmesi iccedilin doumlvuumllmelerinin iyi olabileceğini ifade etmektedir96
Peki akıl hastalığını ceza ehliyetini duumlşuumlren bir sebep olarak goumlren fukaha ve
muhakemeyi yuumlruumlten kadı succedilluda hastalığın varlığına ndash veya akıl hastalığı iddiasının
doğruluğuna- nasıl karar vermektedir Nesefi aklın varlığının anlaşılması hususunda
ancak accedilıkccedila muumlşahade edilebilir şeylere bakılarak karar verilebileceğini soumlyler Bu da
kişinin duumlnya ve ahireti iccedilin en iyi olanı seccedilmesi bir işi yaptığında veya terkettiğinde
sonucunun ne olacağını kestirmesiyle muumlmkuumlnduumlr Eğer kişi bir istikamet uumlzereyse aklı
mutedildir suumlrekli değişiyorsa aklı eksiktir97 Aynı şekilde Serahsicirc de aklın eksikliğinin
o kişiyi sınamak ve tecruumlbe etmek ile bilinebileceğini dile getirir98 Muhammed Naicircm
Yacircsin de Muumlsluumlman ulemanın koyduğu oumllccediluumltuumln failin succedil esnasındaki ve succedil
oumlncesindeki eylemlerinde akli durumuna işaret eden verilere bakmak olduğunu
hastalığın sebebi koumlkeni gibi ayrıntılara bakılmadığını ifade eder Yasin guumlnuumlmuumlzde
aynı oumllccediluumltlerin geccedilerli olduğunu hakimin succedillunun akli durumuna dair verileri aile
arkadaş ve yakın ccedilevresinde kapsamlı bir soruşturma yaparak toplaması gerektiğini
ifade eder Modern psikiyatrinin verilerini kullanmak hususunda ise muumlellif tedbirli
davranmaktadır Yasinrsquoe goumlre oumlncelikle soumlz konusu hastalığın fizyolojik kaynaklı
92 Bkz Esra Yakut ldquoTanzimat Doumlnemirsquone Kadar Osmanlı Hukukursquonda Taziri Gerektiren Succedillar ve
Cezalarırdquo Tuumlrk Hukuk TarihiAraştırmaları sy2 (2006) 25-40 93 Kacircsacircnicirc Bedacircilsquo 7 67 94 Abdullah Ccedilolak İslam Ceza Hukuku (Ccedilorum Kitap Duumlnyası 2018) 140 95 Ebucirc Zehra el-Cericircme 334 96 İbn Kudacircme Muğnicirc 9 68 97 Nesefi Keşfursquol-esracircr 2 467 98 Serahsicirc Mebsucirct 2 332
27
olması gerekir Daha sonra hastalığa ilişkin veriler -guumlvenilir ve uzmanların uumlzerinde
ittifak etmiş olduğu veriler olmaları şartıyla- adaletin gerccedilekleştirilmesinde bir vesile
olarak şu durumlarda kullanılabilir
1 Succedilluya dair beyanatlar yetersiz veya ccedilelişkili olursa
2 Succedillunun akli durumundaki değişiklik darbe almak gibi ani goumlzlemlenmesi muumlmkuumln
olmayan bir durumdan kaynaklanıyorsa
3 Şahitlerin beyanlarının değerlendirilmesi esnasında99
Bu araştırmada psikiyatri biliminin verilerinden istifadeyle belli hastalıkları ele
almadan oumlnce ifade edilmesi gereken oumlnemli bir konu da modern psikiyatri verileri ile
fıkıh arasındaki alışverişin sınırının tayin edilmesinin gerekliliğidir Muhammed Yacircsicircn
gibi bu konuda araştırma yapan muumlellifler kaccedilınılmaz olarak modern psikiyatrinin
sunduğu bilgileri kullanmak durumunda kalsalar da fıkhi ldquohastalıkrdquo oumllccediluumltuumlnuumln
farklılığına dikkat ccedilekmektedirler100 Cuumlnucircn kavramından ldquodaha kapsamlı olduğunurdquo
ifade ederek Yacircsin gibi isimlendirmedeki akıl hastaığı - ruh hastalığı ayrımını yapsın
veya yapmasın buumltuumln yazarlar hastalıkta temel oumllccediluumltuumln aklın lazımı olan ldquo idrakinrdquo
yokluğu olduğunu vurgulamaktadır101 İdrake herhangi bir tesiri olmayan
hastalıkbozukluk adını almış durumun tesirinde işlenen fiil de dolayısıyla fıkıh
accedilısından succedil olmaktan ccedilıkmayacaktır Oumlrneğin ldquocinsiyet disforisi (cinsel kimlik
bozukluğu) gibi modern psikiyatrinin hastalık kabul ettiği bir durumun tesiri altında
işlenen cinsel sapkınlıklar fıkhen cezayı gerektirecektir102
Burada zikredilmesi gereken oumlnemli bir kavram da ldquoiraderdquodir Bir şeyi istemek ve
seccedilmek anlamına gelen103 irade kavramı klasik literatuumlrde esas olarak ehliyeti ortadan
kaldıran sebepler arasında ikrah başlığı altında karşımıza ccedilıkmaktadır İkrah kişinin
kendisi dışında harici bir kuvveti temsil etmekte ve bu kuvvetin yaptırım guumlcuumlne goumlre
kişinin iradesine tesiri değerlendirilmektedir Modern hukukta ceza ehliyetinden daha
kapsamlı bir kavram olan ceza sorumluluğunda incelenen iradeye burada değinilme
nedeni buguumln akıl ve ruh hastalıkları zihinsel bozuklukluklar iccedilerisinde ele alınıyor
99 Muhammed NaicircmYacircsicircn ldquoEserrsquol-emracircdirsquor-rucirchiyyeti versquol-akliyyeti alacircrsquol- mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacircicircrdquo 43-47 100 Hucirclucircd binti Abdurrahman el- Muheyyiz ldquoAhkacircmursquol-mericircdirsquon-nefsiyyeti firsquol-fıkhirsquol-İslamicircrdquo (Doktora
Tezi Cacircmiatu İmam Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc h1432) 525 101 Ucircdeh Teşricircursquol-cinacirci 587 Behnesicirc el-Mesrsquoucircliyetirsquol-cinaicirc 218 Ebucirc Zehra el-Cericircme 327 Hucirclucircd binti
Abdurrahman ldquoAhkacircmursquol-mericircdirsquon-nefsiyyeti firsquol-fıkhirsquol-İslamicircrdquo 526 102 Ccedilalma duumlrtuumlsuumlne karşı koyamamakla karakterize Kleptomani hastalığı (ccedilalma hastalığı) da benzer bir
oumlrnek teşkil eder Bkz Emel Yılmaz ldquoİslam Ceza Hukukuna Goumlre Kleptomanide Ceza Ehliyeti Ve
Hırsızlık Fiilinin Sonuccedillarırdquo Bilimname 1 sy 37 (2019) 535-557 103 Yasin 56
28
olmasındandır Klasik fıkıh yaklaşımı itibariyle iradenin olması iccedilin akıl zorunluyken
aklın tek başına varlığı iradeyi zorunlu kılmamaktadır Dolayısıyla akıl hastalığının
soumlzkonusu olduğu yerde kişinin iradesi zaten yok demektir İradenin ortadan kalktığı
durumlar ise kişinin kendisi dışında guumlccediller olduğundan ldquoaklın varlığındardquo iradeyi
tamamen veya kısmen ortadan kaldıran ldquodacirchilirdquo bir kuvvete kapı aralanmamaktadır
Hatta Pezdevirsquonin cin ccedilarpması nedeniyle akli dengesi bozulanlarda sorumluluğun
devam ettiğiyle ilgili ifadesini burada hatırlanabilir Oysa TCKrsquonın mezkucircr
maddelerinde olduğu gibi bir akıl veya ruh hastalığı ldquoyoumlnlendirme yeteneğinirdquo (yani
iradeyi) hukuken kabul edilir derecede etkileyebilmektedir Kleptomani piromani gibi
modern hastalıkların varlığı iddialarıyla temyiz mahkemelerine başvurulabilmekte104 ve
cezalar duumlşebilmektedir105
104 http webbaltaciavtrakil-hastaliği-ile-ilgili-yargitay-kararları (1862019) 105 http webmemurlarnet (22072019)
29
BOumlLUumlM 2 AKIL VE RUH HASTALIKLARI
21 Tarihccedile
Akıl ve ruh hastalıkları zamana ve mekana goumlre değişen telakkilerle de olsa ccedilok eski
zamanlardan beri insanların malumu olmuştur Tarih oumlncesi devirlerde bu hastalıklara
yakalanan insanlar kafataslarına delik accedilmak suretiyle tedavi edilmeye ccedilalışılmıştır
Boumlylece hastalığa sebep olduğu duumlşuumlnuumllen koumltuuml ruhlar gibi doğa uumlstuuml varlıkların
ccedilıkacağına ve hastanın iyileşeceğine inanılmıştır106
Avruparsquoda XIX yuumlzyıla kadar akıl hastaları insani sayılamayacak ccedilok farklı
muamelelere maruz kalıyorlardı Almanyarsquoda olduğu gibi deliler kentlerin dışına
atılıyor kovalanıyor hac kafilelerine tuumlccarlara emanet ediliyor ccediloğu zaman da
gemilere bindirilerek kendi meccedilhullerine doğru yola ccedilıkarılıyorlardı Şehir dışına
suumlruumllmeyenlerse kapatılıyor barınma ve bakım uumlcretleri kent buumltccedilesinden karşılansa da
tedavi goumlrmeksizin sadece hapse atılıyorlardı107 Tedavisi muumlmkuumln ruhsal hastalık
belirtisi goumlsterenler ateşe atılarak ve işkence edilerek ruhları kurtarılmaya ccedilalışılıyordu
Orta Ccedilağ Avrupasında Hırıstiyan din adamları ruh hastalarının izlenmesi
yakalanabilmesi ve cezalandırılabilmesi iccedilin kitaplar yazıyorlardı 1486rsquoda yayınlanan
ldquoŞeytanın Ccedilekicirdquo (Malleus Maleficarum) adlı kitap bir yetki belgesi olarak iş
goumlruumlyordu108
Tuumlrk toplumunda cinlerin neden olduğu duumlşuumlnuumllen buumlyuumlk olasılıkla psikiyatrik
rahatsızlıkları Yusuf Has Hacibrsquoin ldquoefsuncurdquo olarak bahsettiği kişiler tedavi etmeye
ccedilalışıyorlardı109 Kırgız Hun Goumlktuumlrk ve Uygur doumlnemlerinde bu hastalara muumlzikle
tedavi metotları uygulanıyordu
İslam duumlnyasında mecnun şeyda divane meczub gibi farklı isimlerle anılan kimi
zaman velilikle bile ilşkilendirilen akıl ve ruh hastaları daha VIII asrın başından
itibaren kurulmaya başlanan tam teşekkuumllluuml hastanelerdeki oumlzel boumlluumlmlerde tedavi
goumlruumlyorlardı Semerkantlı Nizamicirc-i Aruzicircrsquonin eseri Ccedilehar Makale gibi akıl ve ruh
106 Hatunoğlu Aşkım ldquoTuumlrk İslam Hekimlerinin Psikoloji Biliminin Gelişimine Katkıları ve Psikolojik
hastalıklara Tedavi Youmlntemlerirdquo Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi sy 2 (2014) 256 107 Michael Foucault Deliliğin Tarihi ccedilev Mehmet Ali Kılccedilbay (Ankara İmge Kitabevi 2017) 32-36 108 Orhan Oumlztuumlrk ve Aylin Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları (Ankara Nobel Tıp Kitapevleri 2016)
3 109 Nil Sarı ve Burhan Akguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo Tuumlrkiyede Sık Karşılaşılan Psikiyatrik
Hastalıklar iccedilinde İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Etkinlikleri
Sempozyum Dizisi 62 2008) 3
30
hastalarının tedavilerinin anlatıldığı bazı risalelerde Racirczi ve İbn Sinarsquoya atfedilen şok ve
telkin tedavilerine oumlrnek teşkil edecek hikayeler bulunmaktadır110 Selccediluklu ve Osmanlı
doumlneminde hekimler psikolojik hastalıkların tedavisinde ilaccedil tedavisi ve perhizin yanı
sıra musiki kuş sesi ve su sesinden de istifade ederlerdi Hastalara kuş eti yedirilir
ccediliccedilek manzaraları seyrettirilir Kurrsquoan okunur ve el sanatlarıyla meşgul edilirlerdi
Hastanelerde ccediliccedilek yetiştirilir bunların hem guumlzelliğinden hem kokusundan istifade
edilirdi (oumlzellike lale suumlmbuumll reyhan karanfil deveboynu yasemin nesrin gibi)111 13
yuumlzyılda inşa edilen duumlnyanın ilk tıp fakuumlltesi olarak kabul edilen Kayseri Gevher
Nesibe Daruumlşşifası bu hastanelerden biriydi İccedilerisinde ruh hastalıkları koğuşu ve akıl
hastanesi bulunan şifahanede hastalar musiki ile tedavi goumlruumlyorlardı112
Hipokrat Galen gibi antik doumlnem hekimlerinin eserlerinden etkilenen İbn Sina Racirczi
gibi Tuumlrk hekimleri beden ve akıl hastalıklarının bedendeki unsurların (ahlacirct-ı erbaalsquo
denilen sarı safra kara safra kan ve balgam) dengesizliğinden kaynaklandığına
inanıyordu113 Oumlrneğin macircl-i huumllya olarak bilinen melankoli kara safra kaynaklı bir
hastalık olarak duumlşuumlnuumlluumlyordu Sevdacirc ldquoruh-i nefsanirdquoyi bozduğundan organik bozukluk
psişik belirtilere neden oluyordu114 Ancak sebepler bununla sınırlandırılmayıp
hastalığın kuruntu aşırı duumlşuumlnme gibi psikolojik nedenlerden beyindeki bir
bozukluktan veya yanlış beslenmeden olabileceği de kabul ediliyordu115
XV ve XVII yuumlzyıllara ait Tuumlrkccedile tıp yazmalarında akıl ve sinir hastalıkları bedensel
hastalıklardan ayrılmadan baş hastalıkları tasnifi iccedilinde yer almaktadır Hastalıkların
maddi unsura bağlanması devam etmiş benzer belirti goumlsterenler aynı başlık altında
muumltalaa edilmiştir ldquoEnvacirc-ı divaneliklerrdquo başlığı altında ortak oumlzellikleri saldırganlık
olan mania dauumlrsquol-kelb subara ve kutrub hastalıklarına yer verilirken ccedileşitli hastalık
belirtileri de hastalık olarak ele alınmıştır Aşırı uyku (hipersomnia nevm-i muumlfrit)
birdenbire donakalma (katatoni veya katalepsi ahze) kişinin ccedilok kuumlccediluumlk bir ccedilocuk veya
yaşlı bir insan gibi davranması anlamında zeka geriliği (eblehlik gaflet) ve melankoliye
neden olabilecek ldquoaşkrdquo bunlardan birkaccedilıdır
110 Sarı ve Akguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 4 111 Hatunoğlu ldquoTuumlrk İslam Hekimlerinin Psikoloji Biliminin Gelişimine Katkıları ve Psikolojik
hastalıklara Tedavi Youmlntemlerirdquo 256 112 http webdeontolojihacettepeedutr (04082019) 113 Sarı ve Akguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 4 114 Sarı veAkguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 10 115 Peter E Pormann ldquoTıprdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c 41 (İstanbul TDV Yayınları
2012) 101-111
31
Hastanelerin yanı sıra Anadolursquoda bulunan tekke ve ocaklar da ruh ve sinir
hastalıklarının tedavisinde hizmet veriyordu Hastalar tekkelerin kendi tekniklerine goumlre
kimi zaman tuumlrbede yalnız başına yatırılıyor kimi zaman saldırgan olanlar suumlkunete
kavuşuncaya kadar direğe bağlanıyor ve muumlshil şerbeti verilerek iyice takati azaltılarak
okuma suretiyle telkinle tedavi ediliyordu 116
XVII yuumlzyılın sonlarına doğru Fransarsquoda ldquoruh hastalarını zincirden kurtaran hekimrdquo
olarak maruf Pine ile akıl ve ruh hastalarının tedavisinde insancıl bir akım baş goumlsterdi
Bu akımın diğer Avrupa uumllkelerine ve ABDrsquoye de yayılmasının ardından XIX
yuumlzyılın başından itibaren modern psikiyatri inşa edilmeye başlandı ve XX yuumlzyılda
psikiyatri hızla gelişti Bu gelişmelerden biri de akıl ve ruh hastalıklarının tanımlanması
ve sınıflandırılmasında ortak bir dilin oluşmasını sağlayan DSM ve ICD tanı ve
sınıflandırma kitaplarının yayınlanması olmuştur DSM (Diagnostic and Statistical
Manual of Mental Disorders Ruhsal Bozuklukların Tanı ve Sınıflandırma El Kitabı)
APA (American Psychological Association Amerikan Psikoloji Derneği) tarafından
yayınlanmakta olup en son beşinci suumlruumlmuuml yayınlanmıştır Buguumln enduumlstri siyaset ve
hukuk gibi alanlarda da merkezi etkiye sahiptir117 ICD (International Classification of
Diseases Hastlıkların Uluslararası Sınıflandırılması) ise Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuuml
tarafından yayınlanmaktadır Tuumlrkiyersquode uygulamada hastalıkların sınıflandırılmasında
ve kodlanmasında uluslararsı dizgeye uymak gerekmektedir DSOuml ile yapılmış ve
devletleri bağlayıcı anlaşmalara goumlre hastane kayıtlarında ICD dizgesine uymak
zorunludur118 ICDrsquonin son suumlruumlmuuml ICD-10 dur Tezimizde ulaşabildiğimiz kaynakların
hemen hemen hepsinde tercih edilmiş olması nedeniyle DSM tanı oumllccediluumltleri
kullanılacaktır DSM-Vrsquoin tezimize kaynaklık eden araştırmaların yenilenmesi iccedilin
yakın sayılabilecek bir tarihde yayınlanmış olması (2013) nedeniyle de DSM-IV
ağırlıklı olacaktır
22 Akıl ve Ruh Hastalığının Tanımı
Akıl ve ruh hastalıklarına dair DSM ve ICD merkezli bir tanım vermeden oumlnce buguumln
psikiyatri ve psikolojide bir terim kargaşasının varlığına ve akıl ruh gibi kavramların
metafiziksel soyutlanmayla beraber anlamsal değişimlere uğramış oduğuna dikkat
116 Sarı veAkguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 10-13 117 Atbaşoğlu EC Guumlloumlksuumlz Sinan ldquoBilim Psikiyatri ve DSMrsquolerrdquo Tuumlrk Psikiyatri Dergisi 24 sy3
(2013) 203 118 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 175
32
ccedilekmemiz gerekir Oumlrneğin ldquoRuh Sağlığı ve Bozukluklarırdquo adlı eserlerinde Oumlztuumlrk ve
Uluşahin ldquomentalrdquo ve ldquopsikolojikrdquordquoakılrdquo ve ldquoruhrdquo kelimelerinin anlamlarını ayırt
etmenin zor olduğunu ifade ediyor Ayrıca akıl soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağdaş psikolojide
kullanılmadığını belirtirken ldquoruhrdquo soumlzcuumlğuumlnuumln kullanımında da sinir sisteminin işlevleri
dışında soyut eski bilim dışı bir anlama goumlnderme yapılamayacağını ifade etmek
ihtiyacını hissediyor119 Bunlara ek olarak buguumln psikiyatri ve psikoloji sahasında genel
olarak ldquohastalıkrdquo (illness المرض ) kelimesi yerine - oumlzellikle bu kelimenin olumsuz
psikolojik etkilerinden kaccedilınmak maksadıyla- ldquobozuklukrdquo (disorder الإضطرابات)
kelimesi tercih ediliyor120 Bu tezde hem muasır fıkıh litaratuumlruumlnde hem Tuumlrk hukuk
literatuumlruumlnde yerleşmiş olması ve halen mevcudiyetini koruması nedeniyle akıl ve ruh
hastalıkları ifadesi tercih edilmiştir
Modern psikiyatri ve psikoloji uzmanları akıl ve ruh hastalıklarına (psikopatolojiye)
dair kabule şayan bir tanım yapmayı guumlccedil bulmuşlardır121 DSM-IV şoumlyle bir accedilıklama
yapmaktadır ldquoBu el kitabı her ne kadar zihinsel bozuklukların bir tasnifini yapsa da
itiraf etmek gerekir ki hiccedilbir tanım ldquozihinsel bozukuluklarrdquo kavramının tam sınırlarını
belirleyemeyecektir Zihinsel bozukluk kavramı tıp ve diğer bilim kavramları gibi
buumltuumln durumları iccedileren tutarlı kullanışlı bir tanımdan yoksundurrdquo122 DSM-5rsquoe goumlre
akıl hastalığı (zihinsel bozukluk) ldquozihinsel faaliyetin altında yatan psikolojik biyolojik
veya gelişimsel aşamalardan birindeki işlev bozukluğunu yansıtan bireyin bilişsel
faaliyetlerinde duygusal duumlzeninde veya davranışlarında klinik olarak belirgin
rahatsızlıklarla karakterize olan bir sendromdurrdquo123 Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuuml akıl
hastalıkları iccedilin ldquoakıl hastalıkları farklı semptomlara sahip oldukccedila kapsamlı sorunları
iccedilermektedir Bununla beraber bu hasatalıklar genellikle birtakım anormal duumlşuumlncelerin
duyguların davranışların ve başkalarıyla ilişkilerde anormalliklerin birleşimi ile
karakterize edilmektedirrdquo 124accedilıklamasını yapmaktadır
Akıl ve ruh hastalığının ne olduğu etrafındaki tartışmalardan dolayı olsa gerek
psikiyatri ile ilgili kitaplar genel olarak incelendiğinde akıl ve ruh hastalığından ziyade
akıl ve ruh sağlığının tanımlanmış olduğu goumlruumllmektedir Akıl ve ruh sağlığı genel
olarak bireyin kendisi ve ccedilevresiyle uyumlu ve dengeli bir ilişki iccedilerisinde olması olarak 119 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 13 120 Yacircsicircn ldquoEserursquol-emracircdinrsquonefsiyyeti versquol-akliyyeti alacircrsquol- mesrsquoucircliyyetirsquol-cinaicircrdquo 17 121 Adrian Rain The Psychopathology of Crime ( London Academic Press Inc 1993) 3 122 Dan J Stein vd ldquoWhat is a Mental Psychiatric Disorder From DSM-IV to DSM-Vrdquo Psychological
Medicine 40 sy 11 (2010) 1759-1765 (doi 10 1017S0033291709992261) 123 http webpsychologytodaycom (0207 2019) 124 http webwhoint (0207 2019)
33
tanımlanırken aksi ise ruh hastalığına işaret etmektedir Psikolojik rahatsızlık yaşayan
kişiler duygu duumlşuumlnce ve davranışlarında suumlreklilik arz eden tutarsızlıklar aşırılıklar
uygunsuzluklar ve yetersizlikler sergilemektedirler Oumlyle ki neticede kişinin guumlnluumlk
ritmik hayatı ve sosyal ilişkileri bozulmaktadır125 Yukarıdaki satırların da işaret ettiği
gibi bir insana ruhsal hastalık teşhisinin konulabilmesi iccedilin kişide hastalıkla ilgili bazı
şartlar aranmaktadır Bunlar Belirtilerin belirli oran ve suumlrede var olması kişiyi ya da
ccedilevresini rahatsız etmesi ve kendini ya da ccedilevresini ccedilare arayışına suumlruumlklemesidir
Belirli bir suumlredir mevcut olan bir grup belirtinin kişinin guumlnluumlk işlevselliğini bozması
uumlzerine ruhsal hastalık tanısı konur
Birccedilok ruhsal hastalık ilaccedil ya da psikolojik tedavi yardımıyla kolayca
duumlzelebilmektedir Ancak bazı ruhsal hastalıklar nispeten her ne kadar az goumlruumllseler de
ccedilok daha zor duumlzelebilmektedir Bu hastalıklara yakalanmış olan bireyler bireysel
guumlccedilluumlkler yaşamakta ccedilevrelerine ve topluma da oldukccedila fazla sıkıntı yaşatabilmektedir
Akıl hastalarının oumlzellikle de paranoyak semptomlar goumlsteriyorlarsa normal insanlara
goumlre daha fazla şiddet eğiliminde olduklarını goumlsteren deliller vardır126
Tezimizde dikkate aldığımız DSM-4rsquouumln tasnifine goumlre akıl ve ruh hastalıklarının veya
modern tabirle zihinsel bozuklukların tasnifi genel olarak şoumlyledir
1 Genellikle ilk kez bebeklik ccedilocukluk ya da ergenlik doumlneminde tanısı konan
bozukluklar Oumlrneğin Ağır mental retardasyon dikkat eksikliği ve yıkıcı davranış
bozuklukları
2 Delirium demans amnestik ve diğer bilişsel bozukluklar
3 Genel tıbbi bir duruma bağlı mental bozukluklar
4 Madde kulanımına bağlı bozukluklar
5 Şizofreni ve diğer psikotik bozukluklar
6 Duygudurum bozuklukları
Depresif ve bipolar bozukluklar bunlardandır
7 Anksiyete bozuklukları
8 Somatoform bozukluklar
9 Yapay bozukluklar
10 Dissosiatif bozukluklar
125 Ruh Sağlığı Kavramı ve Psikolojik Bozukluklar http webaydinpoltr (22042019) 126 Eric Silver ve Brent Teasdale ldquoMental Disorder and Violence An examination of Stressful Life
Events and Impaired Social Supportrdquo Social Problems sy 52 (2005) 62-78 Sheilagh Hodgins ldquoMental
Disorder Intellectual Deficiancy and Crimerdquo Archieves of Gen Psychiatry sy 49 (1992) 476-483
34
11 Cinsel bozukluklar ve cinsel kimlik bozuklukları
12 Yeme bozuklukları
13 Uyku bozuklukları
14 Başka yerde sınıflandırılmamış olan duumlrtuuml kontrol bozuklukları
15 Kişilik bozuklukları
16 Uyum bozuklukları
Bu tezde mezkur hastalık (bozukluk) grubu iccedilerisinden adli psikiyatri kaynaklarına goumlz
atıldığında şiddet ve succedil ile olan bağlantısı oumlne ccedilıkan şizofreniye ve duygudurum
bozukluklarından majoumlr depresyon ve bipolar bozukluğa yer verilecektir
23 Şizofreni
Şizofreni hastalığı yukarıda bahsedilen nadir fakat zor psikolojik hastalıklardan biridir
Geccedilen yuumlzyıldan beri psikiyatristleri en ccedilok uğraştıran bu karmaşık hastalığın ccedileşitli
youmlnleri hala accedilıklanamamıştır127 Genellikle belirgin halluumlsinasyonlar veya sanrılarla
(hezayanlarla) ilerleyen bilişsel duygusal veya fonksiyonel bozukluklarla değişkenlik
goumlsteren kronik genellikle tekrar eden bir hastalıktır Bireyin oumlzbakım becerilerindeki
sorunlarla beraber gerccedilekle gerccedilek olmayanı ayırt edebilme yetisinde zorluklara neden
olur128
Hiccedilbir sınır tanımayan bu hastalık her yerde her ırktan her sınıftan insanda cinsiyet
ayrımı yapmaksızın eğitim ve din farkı goumlzetmeksizin ortaya ccedilıkabilir129 Bununla
beraber hastalığın sosyo-ekonomik youmlnden duumlşuumlk veya duumlzensiz kesimlerde daha ccedilok
goumlruumllduumlğuumlne dair veriler bulunmaktadır Ne var ki gelişmiş uumllkelerde hastalığın
seyiroumlzellikleri daha ciddi olmaktadır ve bu uumllkelerde de yine kent merkezlerinde
goumlruumllme oranı kırsal kesimlere goumlre 2-4 kat artrmaktadır130
Şizofreninin sıklığına dair yapılan ccedilalışmalar duumlnya nuumlfusunun 1rsquoinden daha azının
bu hastalıktan etkilendiğini goumlstermektedir131 Yani her yuumlz insandan birinde yaşamının
bir doumlneminde şizofreni gelişir132 Bu hastalık Amerikarsquoda yetişkin nuumlfusun 02 ndash
2rsquosini yani 45 milyon insanı etkilemekte ve ruh sağlığı hastanelerinde bulunan
127 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 189 128 Ruhi Yavuz ldquoŞizofrenirdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklarrdquo iccedilinde edMuumlfti Uğur
vd (İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Tıp Eğitimi Etkinlikleri
Sempozyum Dizisi 2008) 49 129 Yıldız Şizofreni 7 Ertuğrul Koumlroğlu Şizofreni (Ankara Hekimler Yayın Birliği 2016) 16 130 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozuklukları190 131 Yavuz ldquo Şizofrenirdquo 50 132 Koumlroğlu Şizofreni 16 Yıldız Şizofreni 7
35
hastaların yaklaşık 30rsquounu oluşturmaktadır Hastalığın sıklığının ve yaygınlığının
erkekler ve kadınlar arasında eşit olduğu bazı kaynaklarda belirtilse de133 erkek ve kadın
arasında farklılık goumlsterir Son yıllarda yapılan ccedilalışmalarda erkeklerde kadınlara
nispeten 09- 24 oranında daha sık goumlruumllduumlğuuml ve daha erken yaşta ortaya ccedilıkıp daha
zor tedavi edildiği tespit edilmiştir 134
Şizofreni daha ccedilok ergenlik yıllarının sonlarında ve genccedil erişkinlik doumlneminde başlar
En sık başlama yaşı olarak kaynaklarda 16-30135 18-45136 ve erkeklerde 15-25
kadınlarda 25- 35137 aralıkları verilmektedir
Şizofrenlerin yaklaşık yarısı hayatlarında en az bir kere intihar girişiminde bulunurken
12-13rsquouuml hayatlarına bu şekilde son vermektedir Bu hastaların 75rsquoinden fazlası
sigara 30-50rsquosi alkol ve 5-10rsquou da esrar kulanmaktadır Evsizlerin 13 ndash 23rsquouuml de
şizofrendir138 Hastalık bu tanıyı almış olan kişileri ve ailelerini oumlnemli oumllccediluumlde etkiler ve
yeterince tedavi edilmediğinde topluma insanlığa maliyeti ccedilok yuumlksek olur Şizofreni
beynin fiziksel yapısında ve fonksiyonunda ortaya ccedilıkan bir sorundur ve bu hastalıkta
duyarlılık ve yatkınlığın roluuml diğer ruhsal hastalıklara goumlre daha belirgindir139
231 Tarihccedile
Mısır papiruumlslerinde eskiccedilağ Sanskrit yazılarında Ccedilin tıp metinlerinde şizofreniye
rastlanmakta140 ve Hipokrat okuluna bağlı Yunan hekimlerin yazılarında şizofrenik
tuumlrde belirtiler goumlsteren hastalıkların tanımlandığı bilinmektedir Orta Ccedilağ Avruparsquosında
da korku uyandıran ve şeytana tutulduğu duumlşuumlnuumllen insanların oumlnemli bir kısmı da
kuşkusuz şizofreni hastalarıydı 17 yuumlzyılda Avrupalı hekimlerden bazısının bu
hastalığı az ccedilok tanıdıklarını goumlsteren yazılar vardır141 Uumllkemizde Kapadokya youmlresinde
yaşamış Areteus ve İS II yuumlzyılda yaşamış Soranus şizofrenik tepkilerden bazılarını
133 Rod Plotnik ve Haig Kouyoumdjian Psikolojirsquoye Giriş ccedilev Tamer Geniş (İstanbul Kaknuumls Yayınları
2007) 538 134 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı 190 Yavuz ldquoŞizofrenirdquo 53 135 Koumlroğlu Şizofreni 16 136 Alp Uumlccedilok ldquoŞizofreni ve Benzeri Psikozlarrdquo Ruhsal Hastalıklar iccedilinde ed Nevzat Yuumlksel (Ankara
Nobel Tıp Kitapevleri 2006) 8 130 137 Salih Yaşar Oumlzden Adli Psikiyatri (İstanbul Nobel Akademik Kitapccedilılık 2015) 121 138 Oumlzden Adli Psikiyatri 122 139 Yıldız Şizofreni 21 140 Edward HTaylor Assesing Diagnosing and Treting Serious Mental Disorders A Biological
Approach (Oxford Oxford University Press 2014) 109 141 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 189
36
guumlnuumlmuumlze oldukccedila yakın bir şekilde tanımlamıştır142 Alman ruh hekimi Emil Kraepelin
bu hastalığı erken yaşlarda başlayan varsanı (halluumlsinasyon) ve sanrılarla giden
suumlreğen olan ve bilişsel yıkıma yol accedilan erken bunama (dementia praecox) olarak
tanımlamıştır İsviccedilreli ruh hekimi Eugen Bleuler ise bu hastalıkta zihinsel işlevlerdeki
yarılmanın ya da boumlluumlnmenin oumlnemli olduğunu vurgulamış erken başlamanın veya
bunama ile sonuccedillanmanın zorunlu olmadığını soumlylemiştir 1911rsquode hastalığa
Yunancarsquoda yarılmış akıl anlamına gelen schizo-phrenia adını vermiştir143 1937rsquode ise
Alman ruh hekimi Kurt Schneider bu hastalık iccedilin tipik olabilecek belirtileri
tanımlamıştır144
Guumlnuumlmuumlzde uzmanlar bu hastalık iccedilin aynı tanı oumllccediluumltlerini kullanarak teşhis
koymaktadır Aslında şizofreninin kendine oumlzguuml bir belirtisi olmayıp ancak belirtiler
kuumlmesinin bir doumlnemde bireyin yaşamına olan etkisi goumlz oumlnuumlne alınarak tanı konur
Buguumln ruhsal hastalıkların tanımlanmasında kullanılan iki tanı dizgesi DSM-5 ve ICD-
10 de şizofreni tanısı goumlzleme ve hasta oumlykuumlsuumlne dayanmaktadır Şizofreni iccedilin kesin
labaratuar incelemesi sonucu elde edilen bir bulgu ya da fizik muayene bulgusu
olmadığı iccedilin tanı koymak goumlruumlşmeye davranışların incelenmesine ve ruhsal bulgulara
dayanmak zorundadır145
DSM-5rsquoe goumlre şizofreni tanı oumllccediluumltleri şunlardır
Aşağıdaki belirtilerden en az ikisi en az bir ay suumlreyle hastada bulunuyor olmalıdır
(tedavi edilmişse bu suumlre daha kısa olabilir )
Sanrılar (Duumlşuumlnce bozuklukları )
Varsanılar (Algı bozulmaları )
Dağınık duumlşuumlnceler (dağınık ccedilağrışımlar konu dışı sapmalar tutarsız duumlşuumlnce
yapısı)
Hareket ve davranışlarda uygunsuzuk (dağınık ya da donakalımsal hareketler
davranış bozulması)
Duygulanımda donuklaşma duumlşuumlncede yoksullaşma irade azalması
Kişinin işinde toplumsal ilişkilerinde ve oumlzbakımında oumlnceki duumlzeye goumlre bir gerileme
yıkım goumlruumllmelidir
142 Engin Geccediltan PsikodinamikPsikiyatri ve Normal dışı Davranışlar (İstanbul Remzi Kitabevi 2000)
121 143 Yunancarsquoda schizis boumlluumlnme parccedilalanma phren zihin anlamına gelmektedir Arapccedila kaynaklarda
şizofreni الفصام olarak karşımıza ccedilıkmaktadır 144 Bkz Marc-Louis Bourgeois Şizofreni (Ankara Dost 2016) 13-39 145 Yıldız Şizofreni 27
37
Bozukluk oumlncuuml veya kalıntı belirtileri de kapsayabilmekle beraber en az altı aydır
suumlruumlyor olmalıdır
Belirtiler başka bir beyin bozukluğundan alkol madde ve ilaccedil kullanımından başka
ruhsal bozukluklardan kaynaklanıyor olmamalıdır146
Bu oumllccediluumltler karşılanıyorsa kişinin tanısı şizofreni olarak belirlenebilir Belirtiler her
zaman tam olarak şekillenmemiş olabileceği gibi aralarında da sinsi dalgalı geccedilişler
goumlruumllebilir hastalık suumlresince suumlrekli goumlruumllmeyebilirler Her hasta tuumlm belirtileri her
zaman goumlstermez ve her hastanın belirtileri kendine oumlzguuml olabilir Yukarıdaki belirtilere
ek olarak hastalığa eşlik eden başka belirtiler de olabilir Şizofreni teşhisi konmuş
bireylerin genel oumlzelliği hem bireysel bakımlarında hem toplumsal işlevsellik
alanlarında ccedilalışma okuma ve ebeveyn sorumluluklarında birtakım sorunlar yaşıyor
olmalarıdır Ayrıca ccediloğunun iccedilgoumlruumlsuuml yoktur yani hasta olduklarını kabul etmezler147
Şizofreni beynin bir gelişim bozukluğu olarak kabul edilir fakat bu bozukluğun hastalık
olarak ortaya ccedilıkmasında biyolojik psikolojik ve sosyolojik farklı etkenlerin rol aldığı
da var sayılmaktadır148 Hastalığın sebebi tam olarak bilinmemekle beraber nedenine
dair farklı tezler mevcuttur Genetik olup olmadığı ile ilgili ccedilarpıcı sonuccedillar tek yumurta
ikizleri ile yapılan ccedilalışmalardan gelmektedir Bu ccedilalışmalara goumlre tek yumurta
ikizlerinde hastalığın goumlruumllme oranı 50rsquodir 1930rsquoda duumlnyaya gelen ve genlerinin
100rsquouumlnuuml paylaşan doumlrduumlz kız kardeşlerin doumlrduumlne de şizofreni teşhisi konması da
genetik mirasa ilginccedil bir oumlrnektir149 Anne ve babanın ikisinin de hasta olması
durumunda hastalık riski 35- 46 arasındadır Yakın akrabalarda hastalık olması
halinde normal nuumlfustakine nispeten hastalığın goumlruumllme oranı 7-10 kat artmaktadır150
Ccedilevresel faktoumlrler arasında hamilelik ve doğum komplikasyonları kan uyuşmazlığı
annenin madde kullanımı gibi faktoumlrlerin etkili olabildiği var sayımıyla beraber151
hastalığa yatkınlığı olan kişilerde stresli ccedilevresel etkenlerin şizofreni semptomlarının
gelişmesine katkıda bulunduğu tezi de bunlardan biridir Şizofreninin beyinde belli
alanların yapısal bozukluğu ile ilişkili olduğuna dair fizyolojik yaklaşımlar ve dopamin
artışının seratonin azlığının bu hastalığa neden olduğuyla ilgili noumlrokimyasal tezler de
146 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 203 147 Koumlroğlu Şizofreni 16 148 William Bobo ldquoThe Neurobiology of Schizophreniardquo Psychiatry iccedilinde edAllanTasman vd (West
Sussex Wiley 2008) 300 149 Plotnik ve Kouyoumdjian Psikolojirsquoye Giriş 539 150 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 216 151 Yavuz ldquoŞizofrenirdquo 50
38
burada zikredilmelidir152 Buguumln tespit edebildiğimiz kadarıyla hastalık
değerlendirilirken bio-psiko-sosyolojik yaklaşımla hareket edilerek mezkur
yaklaşımlardaki etkenlerin hepsinin etkileşim iccedilinde olabileceği goumlz oumlnuumlnde
bulundurulmaktadır
232 Belirtiler
Psikotik153 bir bozukluk olan şizofreniye yatkınlığı olan bireylerde şizofreni gelişmeden
oumlnce hastalığa işaret eden bazı belirtiler fark edilebilir Şizofreni hastalarının geccedilmişe
youmlnelik video kayıtları incelendiğinde bazılarının akranlarına goumlre daha zayıf duygusal
tepkiler goumlsterdikleri duygusal tepkilerinin kardeşlerinden farklı olduğu
toplumsallaşmaktan dayanışma birliktelik ve rekabete dayalı oyunlardan uzak
durdukları sıklıkla da hareket ve dikkat sorunları yaşadıkları saptanabilmektedir154
Kimi hastalarda başlangıccedil ccedilok yavaş ve sinsi olabilir Genellikle ilk belirtileri
depresyon guumlnluumlk aktivitelerden zevk alamama ve toplumdan uzaklaşmaktır Hasta
başlangıccedilta sıklıkla okuduğunda odaklanamamaya başlamak sayısal becerilerinin
duumlşmesi unutkanlaşmak ve mantıksal ilişkiler kurmakta guumlccedilluumlk ccedilekmek gibi zihinsel
işlev bozuklukları goumlsterir155 İccediline kapanık halde kendi duumlnyasında garip duumlşuumlnce ve
davranışlarla dolaşmaya başlar İlgi ve merakını kaybedebilir Aşırı dinsel uğraşlar
doğauumlstuuml guumlccedillere ilgi artışı aşırı oumlzdoyurum gibi takıntılı duumlşuumlnce ve davranışlarla
alttan alta hastalık suumlrecinin etkisine girmiş olabilir156 Hastaların aileleri bu tuumlr
sorunları ergenlik sorunları olarak goumlruumlp geccediliştirebilirler ya da ccedilocuklarının giderek
gerccedileklerden koptuğunu fark etmeyebilirler Uzmana başvurduklarında da bu yaşlarda
bu tuumlr davranışların normal olduğu soumlylenebilir ccediluumlnkuuml erken evrelerde tanı koymak
guumlccediltuumlr157 Aslında şizofreni sanrı ve taşkınlık gibi belirtileri ortaya ccedilıktığında başlıyor
gibi goumlruumlnse de başlangıcının ccedilok daha gerilere gittiği soumlylenebilir
Şizofeninin belirtileri hemen hemen her hastada bir veya birkaccedilı bulunan psikoz
belirtileri negatif belirtiler bilişsel bozukluklar duygudurum bozuklukları ile davranış
152 Salih Yaşar Oumlzden Adli Psikiyatri (Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2015) 122 153 Psikoz psikolojik veya başka nedenlerle gerccedileği değerlendirme yeteneğinin kaybolduğu durumları
tanımlamaktadır 154 Yıldız Şizofreni 30 155 Koumlroğlu Şizofreni 16 156 Yıldız Şizofreni 31 157 Koumlroğlu Şizofreni 17
39
bozuklukları şeklinde tasnif edilebilir158 Her hastada her belirti goumlruumllmediği gibi bir
hastada da bazıları oumlne ccedilıkabilir kimi zaman goumlruumlnuumlp kimi zaman ortadan kaybolabilir
Psikoz belirtilerine pozitif belirtiler de denmektedir Bunlar zihinsel fonksiyonlardaki
aksaklıklar nedeniyle oluşan normalin dışında fazlalık aşırılık ve saccedilmalık olarak
varsayılan halluumlsinasyonlar hezeyanlar katatonik belirtiler ve konuşma bozukluklarıdır
159 Hezeyanlar (sanrılar) kişinin iccedilinde yaşadığı kuumlltuumlruumln ve bağlı olduğu dinin
muumlntesiplerince paylaşılmayan yanlış inanışlardır Birccedilok tuumlruuml vardır Hastanın gizli
oumlrguumltlerin kendini izlediği birilerinin onu zehirlemek istediği gibi kuşkuculuk
hezeyanları veya oumlzel yeteneklerinin oumlzel becerilerinin olduğuna (oumlrn Mesih olduğuna
Tanrı olduğuna inanması) gibi sık goumlruumllen buumlyuumlkluumlk hezeyanlarıyla bir organının
ccediluumlruumlmuumlş olduğuna inandığı bedensel hezeyanlar ve eşe ya da sevgiliye şiddet
kullanımıyla sonuccedillanabilen kıskanccedillık hezeyanları bunlardan bazılarıdır160
Haluumlsinasyonlar (varsanılar) başkalarının tecruumlbe etmediği gerccedilek olmayan duyusal
algılardır yani kişi dışsal bir uyarı olmaksızın işitme goumlrme tatma koku alma ve
dokunma duyu alanlarında varlıklar algılar Şizofreni tanısı almış kişilerin doumlrtte uumlccediluumlnde
işitme doumlrtte birinde goumlrme halluumlsinasyonları olur İşitme varsanıları ldquokendini asrdquo
ldquoMurat korkağın tekirdquo gibi genelde olumsuz sesler olabilir Bedenine elektrik verildiği
kolunun bacağının kesildiği veya goumlruumllmeyen yaratıkların kendisiyle cinsel ilişkiye
girdiği gibi şeyler dokunma varsanısına oumlrnek verilebilir Dışarıdan bakıldığında kişinin
kendi başına guumlluumlyor konuşuyor olması işitme halluumlsinasyonun goumlstergesidir Hastalar
halluumlsinasyonları ccediloğunlukla gerccedilek kabul eder ve ona goumlre davranır161 Bu
halluumlsinasyonlar ciddi şiddet eylemlerine neden olabilir Oumlrneğin terapi esnasında genccedil
bir hasta terapistini aniden yumruklamaya başlamış ve terapist yere duumlştuumlğuumlnde de ccedilok
ciddi bir şekilde kaburgalarını tekmelemiştir Hastayla yapılan muumllakat sonrasında
hastanın terapistin şeytana doumlnuumlştuumlğuumlnuuml goumlrduumlğuuml anlaşılmıştır162
Negatif belirtiler olağan duygu duumlşuumlnce ve davranışların olmayışıyla karakterizedir
Pozitif belirtiler artma azalma goumlsterirken negatif belirtiler zamanla kalıcılık kazanır
Hastanın az konuşması veya konuşma yoluyla az şey aktarabilmesi (aloji) kişisel amaca
158 Koumlroğlu Şizofreni 21 159 Orhan Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozukukları ( Ankara Hekimler Yayın Birliği 1998) 182 Alp Uumlccedilok
ldquoŞizofreni ve Diğer Psikotik Bozukluklarrdquo 8 130 160 Koumlroğlu Şizofreni22 Yıldız Şizofreni 37 161 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 193 162 Edward HTaylor Assesing Diagnosing and Treting Serious Mental Disorders A Biological
Approach 120
40
youmlnelik ccedilalışmada isteksizlik istenccedil kaybı (avolisyon) hoşlanma zevk alma ve
eğlenmekte duumlşuumlş haz yitimi (anhedoni) negatif beilrtilerdendir
Bilişsel (duumlşuumlnce suumlreccedilleri ile ilgili) problemleri neticesinde odaklanmakta yeterli hızda
duumlşuumlnmekte guumlccedilluumlk yaşarlar Bellek sorunları oluşur Konuşmaları esnasında alakasız
başka konulara geccedilebilirler aniden ne soumlyleyeceklerini unutabilir yeni soumlzcuumlkler
uumlretebilirler Başkalarının yuumlz ifadelerinden ses tonundan gerekli anlamları
ccedilıkartamadıklarından onların duygularını uumlzuumlntuuml ve sevinccedillerini de
kavramayabilirler163
Algılarda bozukluk neticesinde kişide derinlik boyutu kaybolabilir insanlar veya diğer
varlıklar farklı şekillerde algılanabilir Kendi bedenini başkalarından ayıramayabilir
veya kendisini yarı erkek yarı kadın olarak algılayabilir Ağrıyı koklama işittiklerini
okuma duumlşuumlncelerini goumlrme gibi algı bozuklukları ortaya ccedilıkabilir Bazen goumlrsel ve
işitsel algılar birleştirilemez Oumlrneğin konuşmacının sadece soumlzleri algılanıp yuumlz ifadesi
algılanamaz ve yanlış yorumlara varılabilir
Duygudurum (affekt) bozukluklarında kişide depresyon anksiyete hareket ve
davranışlarda bozukluk oumlrneği olarak yavaşlamaları ince işleri yapmakta zorlanmaları
ellerindeki eşyaları duumlşuumlruumlp kırmaları oumlrnek verilebilir Katatoni adı verilen
donakalımda kişi saatlerce hareketsiz ve dışarıdan kendisine verilen şekli uzun suumlre
koruyarak kalabilir (mum esnekliği)164 Hasta katatoniden aniden ccedilıkabilir ve bu esnada
şiddet goumlsterebilir Yolda tanımadığı insanlarla konuşmak tartışmaya girmek ccediloumlp
toplamak ortalıkta soyunmak hacet goumlrmek ve cinsel davranışlarda bulunmak da
şizofrenlerde goumlruumllebilen davranış bozukluklarındandır165
233 Tedavi
Hastaların 25rsquoinde iyileşme olur ve olağan yaşama doumlnerler 50-70rsquoinde tedavi ile
belirtiler yatışmakta ve bu belirtiler kişinin işlevselliğini bozmayacak duumlzeye
getirilebilmektedir Kişi iki yıldır hastalanmadan yaşayabiliyor normal bir sosyal hayat
suumlrebiliyorsa iyileşmiş kabul edilir Bu oumllccediluumltlere goumlre iyileşme oranının 15-35
arasında olduğu bildirilmektedir166 Şizofreninin ilaccedilla tedavisinde genellikle
163 Koumlroğlu Şizofreni 24- 25 164 Yıldız Şizofreni40-41 47 165 Yıldız Şizofreni 48 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 205 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve
Bozukukları 179 166 Bkz Lambert M vd ldquoRates and predictors of remission and recovery during 3 years in 392 never-
treated patients with schizophreniardquo Acta Psychiatrica Scandinavica 118 sy 3 (2008) 220-229
41
antipsikotik ilaccedillar kulanılır İlaccedillar hastalığı ortadan kaldırmasa da belirtileri
gidermekte ve hastanın duyarlılık eşiğini yuumlkseltmektedir Kafa derisinden duumlşuumlk
şiddette elektrik akımı verilerek uygulanan EKT (Elektro-konvuumlsif terapi) youmlntemi ve
benzer metotlar da ilaccedil tedavisinin yanı sıra uygulanan youmlntemlerdir167 Bunlarla
beraber psikoterapi gibi ruhsal ve toplumsal tedaviler de iyileştirmede rol alır168
Hastanın tedavi sırasında ve sonrasında aile ve sosyal ccedilevresinden de destek goumlrmesi
oumlnemlidir
234 Şizofrenide Ceza Ehliyeti
Succedil işleyen akıl hastalarının yaklaşık uumlccedilte biri şizofreni hastaları olup ceza ehliyeti
olmayan akıl hastaları arasında da en sık rastlanan yine onlardır169 Duumlşuumlnce iccedileriğinde
bozukluğun baskın olduğu ldquobeni izliyorlar bana komplo kurmuşlarrdquo gibi koumltuumlluumlk (perse
kuumlsyon )sanrılarının ve kuşkuculuk sanrılarının sık goumlruumllduumlğuuml170 paranoid alt tip ise
bunların arasında en sık goumlruumllen şizofreni tuumlruumlduumlr171 Şizofreni hastaları hastaneye
girmeden oumlnce de tehditkar ve şiddet eğiliminde olup hastaneden salındıktan sonra da
sık sık polisle karşı karşıya gelmekte fakat cezaları duumlşuumlruumllmektedir172 Toplumun
geneline oranla şiddet eğiliminde oldukları173 ve madde kullanımının eşlik ettiği
durumlarda şiddet eğilimi ve succedil oranının artış goumlsterdiği bilinmektedir174 Erkek
cinsiyeti paranoid tip tanısı duumlşuumlk sosyoekonomik duumlzey alkol ve madde kullanımı
tıbbi tedaviye uyumsuzluk succedil esnasında aktif hezeyanların varlığı ve anti sosyal kişilik
bozukluğu ek tanısının varlığı şizofrenlerde cinayet riskini artıran sebepler olarak ifade
edilmiştir175 Şizofrenler oumllduumlrmek oumllduumlrmeye teşebbuumls yaralama kavga firar gibi succedil
teşkil eden ccedilok ccedileşitli psikiyatrik reaksiyonlar goumlsterirler Acı ccedilekme korku hezeyanları
ve kıskanccedillık hezeyanları şizofrenlerin fiillerindeki başlıca motivasyonlardır Bu
167 Yavuz ldquoŞizofrenirdquo 56 Yıldız Şizofreni 96-113 168 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 239 Yıldız Şizofreni 114 169 Jiri Modestin ve Roland Amman ldquoMental Disorder and Criminality Male Schizophreniardquo
Schizophrenia Bulletin 11 sy 1 (1996)70 170 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 205 171 Salih Yaşar Oumlzden Adli Psikiyatri 127 172 Modestin ve Amman ldquoMental Disorder and Criminality Male Schizophreniardquo 70 173 Bkz Treatment Advocacy CenterrdquoRisk Factors For Violencerdquo A Background Paper From The Office
Of Research and Public Affairs (2016) 1-5 Hatice İmer Aras ldquoŞizofrenide Şiddetrdquo Psikiyatride Guumlncel
Yaklaşımlar 6 sy 1 (2014) 45 174 Elizabeth Walsh Alec Buchanan and Thomas Fahy ldquoViolence and schizophrenia examining the
evidencerdquo British Journal of Psychiatry sy 180 (2002) 180 175 Hasan Belli vd ldquoŞizofrenide Şiddet ve Cinayet Eylemi Risklerin Değerlendirilmesi Oumlnleyici
Tedbirler ve Tedavide KlozapinrsquoinYerirdquo Duumlşuumlnen Adam Psikiyatri ve Noumlroloji Bilimleri Dergisi sy 24
(2011 ) 2
42
hastalar daha ccedilok anne baba kardeş eş gibi aile fertlerini oumllduumlruumlr ve yaralar ( 55mdash
694)176 Succedilların ccediloğunu ccedilıplak elle işlerler Bunu keskin ve kuumlnt cisimlerle (daha ccedilok
bıccedilak balta satır gibi ev aletleriyle) eylemler takip eder ki bu eylemlerinin duumlrtuumlsel ve
plansız olduğu kanaatini oluşturmaktadır177 Ateşli silahlar daha sonra gelmektedir
Şizofreni hastalarının işledikleri succedilların oumlzellikleri şoumlyle sıralanabilir
a) Succedilun sebebi accedilıklanamamaktadır
b) Oumllduumlrduumlğuuml kişiyi neden seccediltiği anlaşılamaz
c) Fiilin işlenişi hunharcadır
d) Succediltan sonra pişmanlık hissi yoktur
Birccedilok filme konu olan meşhur seri katillerden Ed Gein tecavuumlz ettiği kurbanların
derisini yuumlzuumlyor dişlerini soumlkuumlyor uzuvlarından kolyeler veya eldiven gibi eşyalar
yapıyordu Eşyaların ccediloğunu evini suumlslemek iccedilin yaptığını ifade eden Gein genel
şizofreni tanısıyla tedaviye alındı ve kanserden oumllduuml178 Tuumlrkiyersquode doksanlı yıllarda
ldquoccedilivici katilrdquo adıyla meşhur olan Suumlleyman Aktaş kurbanlarının kafataslarının muhtelif
yerlerine ccedilivi ccedilakarak oumlduumlrmuumlştuuml İki ccedilocuklu sıradan bir elektrik hat işccedilisiyken elektirik
ccedilarpması sonucu akli dengesini yitiren Aktaşrsquoın paranoid şizofreni olduğu ortaya
ccedilıkmıştı Aktaş kendisine verilen bir goumlrev nedeniyle ccedilivi ccedilakıyordu Yakalandığında
evinde sivriltilmiş ccedilivilerle beraber yeni kurbanlarının listesi mevcuttu ve hiccedil
iyileşmedi179
Tuumlrk Ceza Kanunursquonun 32 maddesine goumlre ldquoakıl hastalığı nedeniyle işlediği fiilin
hukuki anlam ve sonuccedillarını algılayamadığı veya bu fiille ilgili olarak davranışlarını
youmlnlendirme yeteneği oumlnemli derecede azaldığı iccedilin kişiye ceza verilmediğindenrdquo
şizofreni hastalarının genel olarak ceza ehliyeti yoktur Ancak haklarındaki 57 madde
gereğince akıl hastalarına oumlzguuml guumlvenlik tedbiri uygulanır Yuumlksek guumlvenlikli sağlık
kurumlarında koruma ve tedavi altına alınırlar Bu kurumlardan verilen raporlara goumlre
hakim veya mahkeme tarafından serbest bırakılabilirler180
İslam ceza hukuku accedilısından bakıldığında da şizofreni hastalarının genel olarak cuumlnun
kapsamında değerlendirilebileceği soumlylenebilir Hastalar succedil eylemlerinden oumlnce
suumlrduumlrduumlkleri hayat tarzları insani ilişkileri ile hastalıklarına dair işaretler vermektedir
176 Oumlzden Adli Psikiyatri 143 Hatice Demirbaş ldquoSuccedil ve Psikopatolojirdquo Adli Psikoloji iccedilinde ed Emre
Şenol-Durak ve Mithat Durak 155-172 (Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2017) 157 177 Demirbaş ldquoSuccedil ve Psikopatolojirdquo 159 178 httpweb mynetcom erişim (21072029) httpweb allthatsinterstingcom (22072019) 179 http webhuumlrriyetcom (21072019) 180 Oumlzden Adli psikiyatri 143
43
Oumlzellikle halluumlsinasyonlar ve hezeyanlar gibi pozitif semptomlarla vakıadan kopmakta
ve gerccedilek-gerccedilek olmayan doğru-yanlış ayrımını yapamamaktadırlar Yani hastanın
idrak ve şuuru kaybolmakta eylemlerinin anlam ve sonucunu kavrayamamaktadır
İslam ceza hukukundaki ceza tuumlrleri accedilısından tek tek bakıldığında bu bozukluğun
hadleri duumlşuumlreceği kesindir Zira genel kaide ldquoşuumlpheyle hadlerin duumlşuumlruumlleceğirdquo
şeklindedir ve şizofreni hastalarının goumlsterdiği semptomlar farklılık goumlsterse de aklın
zayıflığı şuumlphesini uyandıramaya yeterlidir Dolayısıyla ceza ehliyeti olmayan ve kararı
da geccedilerli sayılmayan akıl hastasının zina kazif gibi mali tazmin youmlnuuml olmayan had
cezalarında ne kendisi ne de akilesi bir sorumluluk altında olmayacaktır Ancak serika
(hırsızlık ) fiilinde kul hakları heder edilmeyeceğinden telef olan mal tazmin edilecektir
Kısas cezalarında da akli melekeleri olmayan şizofreni hastasına cezanın tatbik
edilmeyeceği accedilıktır Şizofreni hastasının kasdı hata sayılacağından kısas diyete
doumlnuumlşecek akilesi diyeti oumldeyecektir Burada dikkat edilmesi gereken nokta kısasın
duumlşmesi iccedilin şizofreninin tuumlruumlnuumln veya hastanın semptomlarının -daha doğru bir
ifadeyle- hastalıkla fiil arasındaki etkileşimin iyi tespit edilmesi gerektiğidir Ccediluumlnkuuml
buumltuumln şizofreni hastaları succedil eylemlerine imza atmamakta şizofreni ile succedil eylemleri
arasında zorunlu bir ilişki olmadığına işaret etmektedir Kısas cezaları kul haklarına
doumlnuumlk olduklarından hakların zayi olmaması iccedilin şizofreni ve succedil arasındaki bu ilişkinin
tayininde daha titiz davranılması gerekmektedir
Temel olarak akli melekelerini yitirecek derecede hasta olan bir şizofreni hastası ceza
ehliyeti olmadığından talsquozir cezalarından da muafdır Ancak tarsquozir cezaları ccedilok geniş
yelpazelidir ve kişilerin sosyal ekonomik psikolojik durumuna goumlre tatbik edilebilen
cezalar olduğundan ileri semptomlara sahip olmayan bir şizofrene gerekli goumlruumllduumlğuumlnde
tersquodib amaccedillı olarak uygulanabilir
Bir şizofreni hastasının hastalığının derecesi ne olursa olsun işlediği succedilun tuumlruuml had
kısas tarsquozir cezalarından hangisini gerektirirse gerektirsin hastanın guumlvenlik tedbirleri
altında tedavi altına alınması zorunludur Yukarıda oumlrneklerini verdiğimiz hunharca
cinayetler sık olmasa da kurbanların ve kamunun vicdanlarında derin yaralar accediltığı
kesindir Cinayetler sonrasında diyetin dahi teskin edemeyeceği uumlzuumlntuuml ve endişeleri
hastanın tedavi amaccedillı oumlzguumlrluumlğuumlnuumln kısıtlanmasını bir nebze giderecek ayrıca kamu
yeni cinayetlerden korunmuş olacaktır Nitekim goumlzetim altındayken salınan akıl ve ruh
44
hastalarının succedil oranlarında artışlar olduğunu tespit eden ccedilalışmalar mevcuttur181 ve
TCK da kamu yararını goumlzeterek 57 maddesinde guumlvenlik tedbiri olarak akıl
hastalarının tedavi edici kurumlara yatırılmaları ile ilgili karar almıştır
24 Duygudurum Bozuklukları
Temel bozukluğun duygulanımda (affekt) olduğu kabul edilen hastalıklara duygudurum
hastalıkları (mood disorders) veya duygulanım bozuklukları (affective disorders)
denilmektedir182 Duygulanım neşe keder oumlfke endişe vb duygusal tepkilerin
yaşanmasıdır yani kişinin uyaranlara olaylara duumlşuumlncelere duygusal tepki
goumlsterebilmesidir183 Engin Geccediltan ise duygu durumunun (mood) ldquoruhsal yaşamın
tuumlmuumlne bir doumlnem iccedilin suumlrekli egemen olan duygularrdquo olduğunu belirtmektedir184
Duygudurum hastalıklarına dair genel bir tanım şoumlyle verilmiştir ldquoNoumlbetler halinde
kendini goumlsteren bireyin işlevselliğini ciddi derecede bozan noumlbetlerinin iyileşmesi ve
noumlbetler arasında iyilik doumlnemlerinin mevcudiyetiyle karakterize hastalık suumlresince
hastanın duygu durumunda her zaman bir artışa sebep olarak periyodik veya doumlnemsel
şekilde tekrarlayan sendromlardırrdquo185 Bu hastalıklarda temel iki duygulanım bozukluğu
tablosu goumlruumlluumlr Mani ve depresyon (ccediloumlkkuumlnluumlk) Ancak bu iki tablo karışık olarak da
ortaya ccedilıkabilir Duygudurum bozuklukları DSM-4 ve ICD-10rsquoun tasniflerinde manik
ve depresif doumlnemlerin varlığına goumlre tek uccedillu (unipolar) ve iki uccedillu (bipolar)
bozukluklar olarak yer alır Hastalıkta manik doumlnem varsa ldquobipolarrdquo yoksa ldquounipolarrdquodır
veya ldquodepresyonrdquodur (DSM-Vrsquode ldquoDuygudurum Bozukluklarırdquo ana başlığı kaldırılmış
ldquoİki Uccedillu ve İlişkili Bozukluklarrdquo ile ldquoCcediloumlkkuumlnluumlk Bozukluklarırdquo olarak ikiye ayrılmıştır
Fakat genel yaklaşım temelde aynıdır)186 Başka bir ifadeyle depresif ataklar geccediliren
hastalarda majoumlr depresif bozukluklar (unipolar depresyon) hem manik hem depresif
ataklar geccediliren ya da sadece manik ataklar geccediliren hastalarda ise bipolar bozukluk
vardır187
181 ZE Kayatekin vd ldquoRuh Hastalarında Homisidal Saldırganlıkrdquo Psikiyatri ve Noumlrolojik Bilimler
Kongresi (1988)1 182 Olcay Yazıcı ve Sibel Ccedilakır ldquoDuygudurum Bozukluklarırdquo Psikiyatri iccedilinde (İstanbul İstanbul
Uumlniversitesi Yayınları 2009) 105 183 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 205 184 Geccediltan Psikodinamik Psikatri ve Normaldışı Davranışlar 149 185 MuumlfitUğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklar iccedilinde
ed Muumlfit Uğur İbrahimBalcıoğlu ve Neşe Kocabaşoğlu (İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşan Tıp
Fakuumlltesi Suumlrekli Tıp Eğitimi 2008) 59 186 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 264 187 Oumlzden Adli Psikiytri 148
45
241 Tarihccedile
Manikndashdepresif psikozun varlığı antikccedilağlardan Homerosrsquoun oumlykuumllerinden beri
bilinmektedir Eski dini kitaplarda da ağır depresyon geccediliren kişilerden
bahsedilmektedir İOuml V yuumlzyılda Hipokrat buguumln majoumlr depresyon olarak bilinen
hastalık iccedilin ilk kez melankoli ifadesini kullanmış ve sebebini ldquokara safrardquoya
bağlamıştır188 Mısır yazmalarında Galenrsquoin risalelerinde de manik- depresif bozukluğa
rastlanmaktadır Kapadokyalı Arateus da mani ve melankolinin belirtilerini neredeyse
guumlnuumlmuumlzle aynı şekilde tanımlamıştır İbn Sina da depresyona dair iyi tanımlamalar
yapmış ve ilginccedil oumlrneklerden bahsetmiştir 19yuumlzyıla gelindiğinde Emil Kreaplin erken
bunama ile manik depresif psikoz şeklinde bir taksim yapmış fakat bu hastalıkların
buguumlnkuuml şekliyle ldquo tekrdquo ve ldquoiki uccedillurdquo ayrımını oumlneren 1957rsquode Leonhard olmuştur 189
Duygudurum bozuklukları buumltuumln ruh hastalıkları arasında en yaygın olan sınıftır En sık
rastlanılanlarıysa depresyon ve bipolar bozukluktur Depresyonun yaşam boyu
yaygınlığı erkeklerde 15 kadınlarda 25rsquodir Yaşam boyu hastalanma riski
erkeklerde 8- 12 kadınlarda 20- 26 civarındadır Fakat bu oran giderek
eşitlenmektdir Kadınlarda en ccedilok 35-45 erkeklerde 55 yaşlarında goumlruumllmeye başlansa
da genccedil yaşlarda goumlruumllme yaşının ccedilok daha fazla olduğuna dair veriler artmaktadır 190
Bekarlık veya dul kalma erkeklerde depresyonu artırırken bekar kadınlarda evli
kadınlara nispeten durum tersini goumlstermektedir191
Bipolar bozukluğun yaygınlığı depresyona goumlre daha az olup cinsiyetler arasında da
oumlnemli bir fark bulunmamaktadır Yaşam boyu goumlruumllme sıklığı 12 olarak
bildirilmektedir Bipolar bozukluk her yaşta ortaya ccedilıkabilir Ortalama başlama yaşı 15-
35 olup erkeklerde 18 kadınlarda 20rsquodir192 Bipolar bozukluğun yuumlksek
sosoyoekonomik duumlzeylerde daha sık goumlruumllduumlğuuml ifade edilmiştir193
Duygudurum bozukluklarının nedenleri de biyolojik genetik ve psikososyal olarak
ayrılarak incelenmekteyse de tam nedenleri bilinememektedir Depresyon geccediliren
hastaların birinci derece akrabalarında bu hastalığın goumlruumllme ihtimali normale goumlre uumlccedil
188 Geccediltan Psikodinamik Psikiyatrive Normaldışı Davranışlar 157 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve
Hastalıkları 263 189 Nicola Khan Mental Disorder (Toronto University Of Toronto Press 2017) 58 Oumlztuumlrk ve Uluşahin
Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 263 190 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 273 191 Uğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 61 192 Yazıcı ve Ccedilakır ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 105 193 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 307
46
kat fazladır Bipolar bozuklukta bu kişilerin ccedilocuklarında hastalık riski 8 bulunurken
tek yumurta ikizlerinde oran 35rsquoi bulmaktadır194 Bu hastalıkların sebeplerine dair
noumlrobiyolojik ccedilalışmalar merkezi sinir siteminde yapısal bozuklukların varlığına işaret
ederken biyokimyasal araştırmalar da norepinefrin dopamin seratonin ve tiroit gibi
hormonların değişimine vurgu yapmaktadır Ancak bu ccedilalışmaların bulgularının sonuccedil
mu yoksa sebep mi olduğu tartışılmaktadır
Ccedilevre faktoumlrlerleri muumlstakil olarak her kişide hastalık etkisi yapmasa da genetik
yatkınlığı olan kişilerde hastalığın ortaya ccedilıkışı ve koumltuumlye gidişinde etkilidir İccedilinde
yaşanılan ailenin toplumun yapısı sevilen kişilerin veya sağlığın ani kaybı hatta ani
sevinccedil durumları bile hastalığın ortaya ccedilıkışında rol oynayabilir195
242 Belirtiler
Depresyondaki bir kişide genel olarak omuzlar duumlşuumlk yuumlz ccedilizgileri belirgin ve bakışlar
boştur Konuşması yavaş ve alccedilak seslidir Hasta yerinde duramaz devamlı elini
ovuşturur saccedilıyla giysileriyle oynar veya başka nesneleri ovup ccedilekiştirir
Duygulanımda uumlzuumlntuuml keder umutsuzluk karamsarlık değersizlik guumlccedilsuumlzluumlk gibi
duygular hakimdir Succedilluluk işe yaramazlık ve cezalandırılma duygularıyla oumlluumlm ve
intihar duumlşuumlncesi gelişir Kimi hastalarda bunaltı (anksiyete) tedirginlik panik
noumlbetleri obsesif duumlşuumlnceler hırccedilınlık ve oumlfke goumlruumllebilir Seyrek de olsa ccedilabuk
oumlfkelenme ve etrafından nefret etmek de soumlz konusu olabilir
Hastada uykusuzluk (insomnia) veya aşırı uyuma ( hipersomnia) goumlruumllebilir Genellikle
iştah ve kilo kaybı olurken tersi de olabilir Bedensel yakınmalarla gerccedilekte hasta
olmadığı halde doktor doktor dolaşabilir Enerji duumlzeyi duumlşer ve en basit işleri bile
yapmakta zorluk yaşar Duumlşuumlnce hızı yavaşlar ve hafızası zayıflayıp sıklıkla
unutkanlıktan şikayet eder
Depresyondaki bir hastada değersizlik ve succedilluluk duyguları hezeyan derecesine
ulaşabilir Koumltuumlluumlk (kovuşturma persekuumlsyon) hezeyanları duumlnyanın yok olacağına
dair nihilist hezeyanlar veya oumlluumlmcuumll bir hastalığa yakalandığına dair somatik
hezeyanlar ortaya ccedilıkabilir196
194 Uğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 62 195 Uğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 62 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkarı 284 196 Geccediltan Psikodinamik Psikiyatri ve Normaldışı Davranışlar 154-155 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve
Bozuklukları 222- 224
47
Mani doumlnemi depresyonun tersine duygudurumun yuumlkselmesiyle kişinin nerdeyse her
duyguyu abartılı bir şekilde yaşamasıyla karakterizedir Manik doumlnemdeki bir hasta ccedilok
hareketlidir aşırı guumlvenli davranışlarda bulunur ve renkli abartılı giyimi makyajı ile
dikkat ccedileker Hareketlerdeki bu artış onu bitkin duruma getirebilir Hekime
goumltuumlruumllduumlğuumlnde ise ccedilok iyi olduğunu duumlşuumlnduumlğuumlnden hem hekime hem onu getirenlere
oumlfkelenir Yuumlksek sesle hızlı ve kendine guumlvenerek konuşur konuşma esnasında daldan
dala atlar ama kimseye fırsat vermez
Manik bir hastada aşırı coşku aşırı neşe ve genellikle de aşırı oumlfke hakimdir Neşesi
etrafındakilere de sirayet eder ancak yakınları tarafından bu durum garip karşılanır
Tiyatral davranışlarda bulunup eleştirel soumlylevlerde ve duumlşmanca yorumlarda
bulunabilir Accedilık saccedilık kuumlfuumlrluuml konuşmalar şakalar yapabilir Onu durdurmaya
engellemeye ccedilalışanlara oumlfkelenip kuumlfuumlr edebilir saldırgan olabilir ve yaşamını
tehlikeye sokan eylemlere girişebilir
Mani doumlnemi esnasında uyku gereksinimi azalır guumlnlerce sabahlara dek uyumaz yine de
kendini yorgun hissetmez İştahı artsa da yemeye vakit bulamaz ve kilo kaybeder
Cinsel isteği de artış goumlsterir Hareketlerindeki hızlanmayla aşırı alışverişler duumlşuumlncesiz
iş yatırımları yapabilir sokakta para dağıtabilir ve uygun olmayan cinsel eylemlere
kalkışabilir
Bu doumlnemde kişi benlik kabarması yaşar Kendini aşırı guumlccedilluuml ve yetenekli herkesten
uumlstuumln hisseder Yeteneği olmadığı halde roman yazmaya beste yapmaya kalkışır
Hastanın kabaran benliği akıl almaz eylemlere girişmesine neden olabilir Manik
doumlnemdeki hastaların 50rsquosinde psikotik belirtiler goumlruumlluumlr Hasta Tanrı ya da oumlzel
kişilere yakınlık iddiasında bulunabilir Kuşku izlenme koumltuumlluumlk sanrıları da ortaya
ccedilıkabilir197
Majoumlr depresif bozukluk iccedilin DSM-5 kriterleri şunlardır
Normal işlevsellikte bozulma ile beraber iki haftalık bir suumlre zarfında goumlruumllen
1 Hemen her guumln yaklaşık guumln boyu suumlren depresif hal
2 Hemen her guumln yaklaşık guumln boyu suumlren tuumlm etkinliklere veya ccediloğuna karşı bir alaka
kaybı zevk alamama
3 İrade dışı belirgin kilo kaybı ya da iştahta artma veya azalma
4 Hemen her guumln ccedilok uyuma veya uykusuzluk
197 Geccediltan Psikodinamik Psikiyatri ve Normaldışı Davranışlar 151-152 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh
Sağlığı ve Bozuklukları 297- 300
48
5 Hemen her guumln yorgunluk veya enerji kaybı
6 Hemen her guumln değersizlik veya anormal succedilluluk duygusu
7 Hemen her guumln duumlşuumlnme ve yoğunlaşmada guumlccedilluumlk ccedilekme ve kararsızlık
8Tekrarlı oumlluumlm intihar duumlşuumlnceleri
9 Psikomotor faaliyetlerde aşırılık veya gerileme
oumlzelliklerinden en az beşi - iccedillerinde depresif duygudurumu veya zevk alma kaybıyla
bulunmak şartıyla beraber-- goumlruumllmelidirTeşhis konulabilmesi iccedilin hastanın bizzat
kendisi belirilerden muumlşteki olması veya dışarıdan bir goumlzlemcinin hastada bu
belirtilerin varlığını saptayıp ifade etmiş olması farketmez
Bu belirtiler herhangi bir maddenin etkisi veya fizyolojik bir hastalık sebebiyle
oluşmamalıdır
Kişinin sosyal hayatında işlevselliğinde bu belirtiler nedeniyle bozulmalar goumlruumlluumlr
Bu belirtiler sevilen birinin kaybı ile accedilıklanmamaktadır
Manik ataklarla seyreden bipolar 1 bozuklukta-DSM- Vrsquoin mani teşhis kriterleri
şunlardır
En az bir hafta suumlren olağan dışı suumlrekli yuumlkselmiş taşkın veya irritabl (rahatsız edici)
ayrı bir duygudurum bozukluğu doumlneminin bulunması
Bozukluk doumlneminde aşağıdaki belirtilerden en az uumlccediluumlnuumln bulunması
1 Oumlzsaygıda aşırı artma ve buumlyuumlkluumlk duygusu
2 Uyku ihtiyacında azalma (3 saat uyku ile dinlenmiş hissedilmesi)
3 Normalin uumlzerinde konuşkanlık
4 Fikir uccediluşmaları duumlşuumlnceleri yarışıyormuş gibi hissetme
5 Dikkatin kolaylıkla dağılması ve başka şeylere youmlnelmesi
6 Amaca youmlnelik etkinliklerde artış
7 Olumsuz sonuccedillar doğuracak zevk veren faaliyetlere aşırı katılma
Bu duygudurum bozuklukları kişinin sosyal hayatında bozukluklara neden olur kişinin
kendisine veya ccedilevresine zarar vermemesi iccedilin hastaneye kaldırılmasını gerektirecek
şiddettedir
Yukarıdaki belirtiler herhangi bir madde kullanımından veya tıbbi bir sorunun
fizyolojik etkilerinden bağımsızdır198
198 Oumlzden Adli Psikiyatri151- 153
49
243 Tedavi
Hastaların durumuna goumlre değişmekle beraber depresyonun ilaccedilla tedavisinde
guumlnuumlmuumlzde genel olarak antidepresanlar tercih edilmektedir Majoumlr depresyonda
psikotik oumlzellikler ortaya ccedilıkarsa antidepresanlara ek olarak antipsikotikler de
verilmektedir İlaccedil tedavisinin yanında EKT de uygulanabilmektedir Psikoterapiler de
tamamlayıcı ve hastalık tekrarını oumlnlemeye yardımcı tedavilerdir199
Bipolar bozukluk tedavisinde de hastaların farklılıkları dikkate alınır İlaccedilla tedavilerde
antidepresanlar antipsikotikler ve lityum gibi duygudurum dengeleyiciler kullanılır
İlaccedil haricinde EKT de kullanılabilir EKT yiyip iccedilmeyen saldırgan hastalarda etkili bir
youmlntem olabilir Depresyon da olduğu gibi psikoterapi bipolar bozuklukta
kullanılmaktadır200
244 Duygudurum Bozukluklarında Ceza Ehliyeti
Bu tuumlrdeki hastalıklar gerek teşhis gerek tedavi accedilısından tartışmalı olup şizofreniden
daha zor ve problemli hastalıklardır Bilişsel fonksiyonlar şizofrenideki kadar olmasa da
sanıldığından daha fazla hasara uğramaktadır Kişilerin hayatları suumlresince varlıklarını
koruyan hastalıklardır Hastalığın iyileştiği sanıldığı belirgin noumlbetlerin olmadığı
doumlnemlerde bile aslında sendromal veya sendromlardan daha az belirgin emareler
(subsendromlar) varlığını koruyabilmektedir201
Bipolar affektif bozukluk ve şiddet arasındaki ilişkiye dair farklı saptamalar
mevcuttur202 Genel kabul bu hastalıkla şiddet davranışları arasında anlamlı fakat buumlyuumlk
olmayan bir ilişkinin olduğudur Bazı yazarlar şizofreniden sonra succedil bakımından ikinci
sırada olan bipolar bozukluğun oumlzellikle manik doumlnemlerde saldırgan davranışlar
accedilısından şizofreniyi geride bıraktığını ifade etmektedir203 Bu hastalıklarda psikomotor
hızlanma ve duumlşuumlnce bozukluğu şiddet davranışına yol accedilmaktadır Succedil işleyen psikotik
hastalar arasında 194rsquo luumlk bir oranı bipolar hastaların oluşturduğu tespit edilirken
tutuklular arasında duygudurum bozukluklarının genel topluma oranla daha yuumlksek
199 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 289-296 200 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastaıkları 317- 321 201 Oumlzden 172 202 Bkz Seena Fazel vd ldquo Bipolar Disorder end Violent Crimerdquo Archgenpsychiatry 67 sy 9 (2010) 935
J Volavka ldquo Violence in schizophrenia and bipolar disorderrdquo Psychiatria Danubina 25 sy 1 (2013) 30 203 Elif Guumlneri Akıl Hastalıkları ve Şiddet (İstanbul İstanbul Geişim Uumlniversitesi Yayınları 2016) 48
50
olduğu saptanmıştır204 Ceza ehliyeti olmayan olgular arasında yapılan bir ccedilalışmada
13rsquouumlnde bipolar bozukluk ve 33rsquouumlnde depresif bozukluk saptanmıştır205
Manik hastalar şizofreni hastaları gibi ağır succedillar işlemez Goumlrevli memura hakaret gibi
soumlzel kavga yaralama gibi fiziksel tecavuumlz gibi cinsel iccedilerikli succedillar haneye tecavuumlz
kundaklama hırsızlık dolandırıcılık gibi mala youmlnelik succedillarla sarhoşluk ve tehdit gibi
succedillar işlerler206 Bipolar afektif bozukluk manik atak Tuumlrkiyersquode uygulamada kusur
yeteneğini sıklıkla otadan kaldıran hastalıklardandır207 TCKrsquonın 32 maddesi uyarınca
manik atakları doumlneminde hastalar tam ehliyetsiz sayılırlar ccediluumlnkuuml fiillerinin anlam ve
sonuccedillarını algılayamamaktadırlar Oumlzden ataklar arasındaki doumlnemde de ceza
ehliyetinin tam olmayacağı duumlşuumlncesindedir Buguumln bilimsel olarak atakların
goumlruumllmediği ara doumlnemlerde tam iyileşmenin olmadığı kabul edildiğinden yazara goumlre
tam ehliyetsiz olmasalar da eksik ehliyetli kabul edilmelidirler208
Majoumlr depresyon hastaları adli psikiyatrik vakalar arasında sayıca daha az olsalar da
işledikleri succedillar accedilısından ciddi bir durum arzetmektedirler Depresif hastalar
maniklerden daha ağır vakalardır ve işledikeri succedillar da daha dramatiktir Ağır
depresyon vakalarının oumlnemli bri kısmı birinci dereceden akrabalarını oumllduumlrmektedir
Ccedilocuğunu oumllduumlren anne babaların ccediloğunda psikoz veya majoumlr depresyon teşhis
edilmiştir Ccedilocuklarını oumllduumlren bu kişilerin ccediloğu cinayetin ardından intihar etmektedir
(annelerin 16 ndash 29 babaların 40- 60rsquoı)209 Cinayeti işleyen annelerin ccediloğunun
ldquokurtarmakrdquo duumlşuumlncesiyle veya psikotik atak esnasında sebepsiz olarak ccedilocuklarını
oumllduumlrduumlğuuml goumlruumlluumlr İntiharı duumlşuumlnen anneler de ldquobu acımasız duumlnyada ccedilocuklarını
annesiz bırakmamakrdquo fikriyle evlatlarını oumllduumlrebilmektedir Bu annelerde cinayet fikri
haftalar hatta aylar oumlncesinde ortaya ccedilıkabilir Hastalar olay yerinden kaccedilmak yerine
polise veya yakınlara kendilerini ihbar eder Atakların bittiği ve bilincin geri geldiği
doumlnemlerde ağır succedilluluk duygusu duyarlar Ccedilocuklarını oumllduumlren babaların da olay
oumlncesinde maddi sıkıntılar boşanma korkusu gibi zorlanmalar yaşadıkları ve psikoz
veya psikotik oumlzellikli depresyon hastası oldukları tespit edilmiştir
204 Bkz Ouml Saatccedilioğlu vd ldquoTutuklulardaDepresyonrdquo Duumlşuumlnen Adam Noumlroloji ve Psikiyatri Dergisi sy 9
(1996) 25-30 205 Bolu vd ldquoBir eğitim hastanesi psikiyatri kiniğinde adliolguların değerlendirilmesi beş yılık
incelemerdquo Guumllhane Tıp Dergisi sy 56 (2014) 2 206 Elif Guumlneri Akıl Hastalıkları ve Şiddet 48 Oumlzden Adli Psikiyatri 172-173 207 http webbarandoğanavtr (23072019) 208 Oumlzden Adli Psikiyatri 173- 174 209 Susan Hatters Friedman vd ldquoFilicide ndash Suicide Common Factors in Parents Who Kill Their Children
and Themselvesrdquo The Journal of the American Academy of Psychiatry and the Law sy33 (2005) 496
51
Ebeveyn cinayetlerinde (parasid) de depresyon şizofreniden sonra ikinci sırayı
almaktadır Genellike erkek hastaların işlediği bu cinayetlere akut psikozlar koumltuumlluumlk
sanrıları- eşlik etmektedir Bazı vakalar anne babalarının kendisine zarar verecek olan
sahte kişilerle değiştirilmiş olduğuna inanmaktadır (Capgras Sendromu) Cinayetler
genellikle ani gerccedilekleşse de genccedil ve daha oumlnce saldırgan davranış goumlsteren hastalar bir
aile faciasının habercisi olabilirler Bununla beraber bakıma muhtaccedil yaşlı ebeveynleri
olan ve intihar duumlşuumlnen bazı vakalarda da cinayet ebeveyni yalnız bırakmamak acıdan
kurtatrmak duumlşuumlncesiyle işlenebilmektedir210 Genellikle sevdiklerini ızdıraptan
kurtarma duumlşuumlncesiyle oumllduumlren majoumlr depresyon hastaları uzuvları kesme (oumlzellikle
cinsel uzuvları) gibi şiddet eylemlerine de imza atarlar TCKrsquonın 32 maddesine goumlre
ceza ehliyetleri yoktur Maniklerde olduğu gibi buguumln depresif hastaların da noumlbet arası
doumlnemlerde tam iyileşmedikleri ve subsendromları suumlrduumlrduumlkleri kabul edilmektedir211
Belli doumlnemlerde ortaya ccedilıkan ataklar ile karakterize bipolar bozukluk bize ilk olarak
klasik literatuumlrdeki cuumlnun gayr-ı mutbıkı hatırlatmaktadır Fukahanın farklı bablarda
bahsettikleri ldquozaman zaman ayılanrdquo ve ayıldığında da tam ehliyetli kabul edilen bu
hastalık grubu manik veya depresif ataklarda algı ve iradelerini kaybeden bipolar
hastalarıyla oumlrtuumlşmektedir Bu durumda guumlnuumlmuumlz fıkhı accedilısından bipolar bozukluğu
olan hastalar atakların olmadığı doumlnemlerde tam ehliyetli olacaklardır Ancak Oumlzdenrsquoin
zikrettiği gibi hastalığın sendromlarının veya subsendromlarının suumlrekliliği soumlz konusu
olduğunda cuumlnun gayri mutbıka kıyası doğru goumlruumlnmemektedir Ara doumlnemlerde
sendromlar kadar guumlccedilluuml olmayan subsendromların bulunması hali ise mutbıka da kıyas
edilmelerine izin vermeyecektir Bu durumda karşımıza atak doumlnemlerinde ceza ehliyeti
tamamen ortadan kalkarken ara doumlnemlerde durumu şuumlpheli olan karmaşık bir fıkhi
vaka ccedilıkmaktadır
Bipolar hastası teşhisi almış bir kişinin had gerektiren bir succedilu işlemesi durumunda Fiil
akli melekelerin devre dışı kaldığı manik veya depresif atak doumlneminde işlenmişse
şizofrenide olduğu gibi had duumlşecek succedilun maddi tazmin youmlnuuml varsa tazmin ettirilecek
ve hasta guumlvenlik tedbiri olarak tedavi altına alınacaktır Atak doumlnemleri arasında
işlenen bir fiildeyse subsendromların varlığı ldquoşuumlpherdquo oluşturacağından yine had cezası
duumlşecektir Ancak burada ldquotam ehliyetsizlikrdquo huumlkmuuml verilemediğinden - yine tedavi
şartıyla beraber- kişinin durumuna goumlre bir talsquozir cezası verilmelidir Ccediluumlnkuuml cezaların
210 Bkz Canan Aksoy Poyraz vd ldquoPsikotik Oumlzellikli Depresyonun Adli Boyuturdquo Journal of Mood
Disorders 2 sy 4 (2012) 181-183 211 Oumlzden Adli Psikiyatri 174
52
succedilluyu ıslah amacı guumltmesinin yanında başkalarını uyarıcı bir yanı da mevcuttur ve
hastalık iddiasının (temaruz malingering) her zaman bir istismar aracı olarak
kullanılma olasılığı soumlz konusudur Buna ilave olarak cezaların kamu vicdanını
rahatlatmak suretiyle hukuka olan guumlveni artırıcı bir yanı da vardır
Kısas gerektiren succedillarda atak doumlnemlerinde gerccedilekleşen cinayetler ve yaralamalar iccedilin
kısasın diyete doumlnuumlşeceği accedilıktır İrade ve şuurun tamamen yok olmadığı ara doumlnemde
vuku bulan bir adam oumllduumlrme fiilinde kısmi akıl hastalığı şuumlphesi olacağından kısas
duumlşecek ve diyete doumlnuumlşecektir Bu doumlnemde hastaların akli melekeleri itibariyle
muumlmeyyiz ccedilocuk gibi kabul edilerek fiillerinin maddi ( hukuki) sorumluluklarının
devam ettirilmesi uygun goumlruumlnmektedir Boumlylece kasıtlı muumlessir fiillerde de kısas
duumlşuumlruumlleceğinden her durumda erş oumldenecektir
Talsquozir cezalarına terettuumlp eden succedillarda ldquoaklınrdquo tek şart olduğu ifade edilmişti Mani ve
depresyon atakları esnasında idrak ve şuurlarını kaybeden hastaların tam ehliyetsiz
olmaları dolayısıyla cezalandırılmaları muumlmkuumln değildir Subsendromların bulunduğu
kabul edilen ataklar arsındaki doumlnemde hastalar - hukuki sabit bir ilkenin bulunması
adına- yine muumlmeyyiz ccedilocuklar gibi kabul edilebileceği gibi talsquozir cezalarının elastik
yapısı itibariyle bu tip bir ilkeyi benimsemeye gerek kalmadan uygun cezaya da
ccedilarptırılabilirler ağır succedillarda hafifleştirme yoluna gidilebilir Elbette her durumda
mahkemece takip edilmesi gereken bir tedavi suumlrecinin olması kaccedilınılmazdır
Bu başlığa son verilmeden oumlnce oumlzellikle bipolar bozukluğun ataksız ara doumlnemleriyle
ilgili bir noktaya dikkat ccedilekilmesi gerekmektedir Hastalıkları teşhis edilmiş psikiyatrik
yardım goumlren ve ilaccedil kullanan bazı hastalar bilinccedilli ve iradi olarak ilaccedillarını
bırakabilmekte ve tam ehliyetsiz olacakları doumlnemleri adeta kendileri ccedilağırmaktadır
Daha da ilginccedil olan bazı dini gruplara intisap eden hastalar kendilerine hapların haram
madde iccedilerdiği uyarısı yapıldığından dini kaygılarla tedaviyi terk etmektedirler
Meseleye buradan bakıldığında klasik literatuumlrde ldquokendi ihtiyarıylardquo sarhoş olup aklını
oumlrten bir şahsın durumu karşımıza ccedilıkıyor gibi goumlruumlnmektedir Ne var ki bu durumdaki
bir şahsa kıyas yapılacak olsa bile hadlerin ve kısasın duumlşmesinden farklı bir netice
ortaya ccedilıkmayacaktır ccediluumlnkuuml succedil cuumlnun anında işlenmiştir Succedillu idraki yerindeyken
ilacını terk etmiş olsa bile cinayet kastında değildir ve hasta olma şuumlphesini de halen
taşımaktadır Talsquozir gerektiren ve aklın olmadığı bir anda işlenen succedillarda da ceza
olmayacaktır Ancak bu tuumlr kişilere hakkaniyet ve maslahat gereği atak doumlnemlerinden
53
ccedilıktıkları ara doumlnemlerde uygulanmak uumlzere ldquoilaccedillarını hasta olacaklarını bile bile terk
etmelerirdquo halinde uygun bir tarsquozir cezası takdir edilmelidir
54
SONUCcedil
İnsanlar arasında akıl ve ruh hastalıklarıyla succedil arasında her zaman bir ilişki olduğu
duumlşuumlnuumllmuumlş akıl ve ruh hastalarına potansiyel birer succedillu olarak bakılagelmiştir Bu oumln
yargıların guumlduumllediği Orta Ccedilağ Avrupasırsquonda akıl hastaları insanlık dışı muamelelere
maruz kalmışlardır Humanist akımın etkisinde gelişen ve sekuumllerleşmiş Avrupa hukuku
ise buguumln akıl ve ruh hastalıklarına farklı yaklaşmakta ve modern psikiyatri ile sıkı bir
ilişki iccedilinde bulunmaktadır Ancak soumlz konusu succedillar olduğunda sekuumller hukuk bile
kamusal youmln hep ağır bastığından ihtiyatlı davranmaktadır Bunun bir tezahuumlruuml olarak
da ldquoceza ehliyetirdquo kavramı ortaya ccedilıkmış ve bu ehliyetin sınırları ana hatlarıyla
ccedilizilmeye ccedilalışılmıştır TCK da benzer hukuk sistemleri gibi akıl ve ruh hastalıklarıyla
ilişkili 32 46 ve 47 maddeleriyle akıl ve ruh hastalıklarında temel oumllccediluumltuuml succedil sayılan
eylemlerin fail tarafından fiil esnasında ldquoalgılanamamasırdquo ve failin ldquoiradesinin
tamamen veya kısmen yok olmasırdquo olarak belirlemiş kamu maslahatı adına guumlvenlik
tedbiri adıyla succedilluya tedavi zorunluluğu getirmiştir
Muumlsluumlmanların akıl ve ruh hastalarına tavır ve muameleleri her zaman insani esaslara
uygun olmuştur İslam ceza hukuku da hem toplumun hem de bireylerin maslahatını ve
hukukunu koruyan insani bir hukuk sistemidir Toplum huzurunun devamlılığı ve succedil
işleyenlerin ıslahı iccedilin koyduğu cezalarda fertlerin aklen ruhen ve onları ccedilevreleyen
koşullar accedilısından farklı olduklarını dikkate almıştır Şeriatın succedil kabul ettiği bir eylemi
işleyen kişinin akıl ve ruh hastası olması durumunda cezaicirc ehliyeti muumlstakil bir başlıkta
ele alınmasa da cuumlnucircn mefhumu ve succedillara dair oumlzel başlıklarda bu konu izah edilmiştir
Fukahanın had kısas ve tarsquozirin tatbiki iccedilin koydukları oumllccediluuml aklın varlığıdır Akıl kişinin
doğru ile yanlışı ayırabildiği eylemlerinin sonucunu hesaplayabildiği bir melekedir
Akli melekeleri olmayan kişinin hiccedilbir şekilde şerrsquoan sorumlu tutulması duumlşuumlnuumllemez
Netice olarak da had kısas ve tarsquozir cezaları akıl hastalarına uygulanamaz Ancak
madur ettikleri kişilerin hakları da mahfuz olduğundan zararlar akıl hastalarının acirckileleri
tarafından tazmin edilir
Guumlnuumlmuumlz fıkhı accedilısından akıl ve ruh hastalıklarıyla ilgili huumlkuumlmlere ulaşabilmek iccedilin
modern psikiyatrinin verilerinden istifade etmek kaccedilınılmazdır Modern psikiyatri ilmi
bir tıp dalı olmakla beraber nihayetinde sekuumller bir zeminden beslenmekte ruh-beden
ikiliğini reddetmekte ve İslamiyetin succedil olarak kabul ettiği bir takım eylemleri sadece
masum ruhi bozukluklar olarak sunabilmektedir Bu da zihinsel olarak İslamiyetle tam
55
olarak oumlrtuumlşmeyen modern psikiyatrinin verilerinin oumlzellikle dini bilgilerimizle ters
duumlşen bazı hususlarda ihtiyatla karşılanmasını gerektirmektedir
Şizofreni ve duygudurum bozukluklarına İslam ceza hukuku accedilısından bakıldığında şu
sonuccedillara ulaşılabilir
1 Şizofreni hastalarının algı ve idraklerinin olmadığı yani akli melekelerinin
bulunmadığı kabul edilir Bu hastalar gerccedilekle olan bağlarını yitirmekte ve
oumlzellikle halluumlsinasyonların ve hezeyanların etkisinde succedil işleyebilmektedir Bu
durumda tam ehliyetsiz sayılmaları hadlerin ve kısasın diyete doumlnuumlşmesi
gerekmektedir Tarsquozir cezalarından da muaf olacaklardır Mali tazmini
gerektiren durumlarda -kendi malları yoksa- tazmini akile uumlstlenecektir Hastalar
maslahat gereği guumlvenlikle ilgili kurumlarda zorunlu tedavi altına alınacaktır
Bu kurumlardan salınmaları ise ancak hakim kararıyla olabilecektir Ancak bu
hastalığın henuumlz akut semptomlarının ortaya ccedilıkmadığı ve hastanın akli
melekelerinin tam olarak yok olmadığı doumlnemler de kanaatimizce ayrıca ele
alınmalıdır Hastalar değişkenlik goumlsteren kişisel semptomlarına goumlre yarı
ehliyetli sayılmalıdırlar Hadler ve kısaslar hastalık şuumlphesiyle zaten duumlşecek
olsa da oumlzelikle hukukun otoritesi hukuka guumlvenin korunması ve istismarların
oumlnuumlne geccedilmek iccedilin talsquozirlerden muaf olmamalıdırlar
2 Duygudurum bozuklukları teşhis accedilısından daha zor hastalıklardır Majoumlr
depresyon ve bipolar afekt bozuklukta atakların geldiği doumlnemlerde idrak şuur
ve iradenin yok olması nedeniyle hastalar tam ehliyetsiz kabul edilmelidirler
Şizofreni hastalarındaki gibi tedavi şartıyla had ve kısaslar diyete
doumlnuumlştuumlruumllmeli talsquozir de uygulanmamalıdır Bipolar bozuklukta manik veya
depresif atakların ara doumlnemlerinde tıbbi olarak hastaların subsendromlarının
bulunduğu kabul edilmektedir Bu da ceza ehliyetindeki akıl şartını şuumlpheli hale
sokmakta ve succedilluya had kısas gibi cezaların tatbikine mani olmaktadır Ancak
tam ehliyetli kabul edemediğimiz bu kişilere uygun talsquozir cezasının
bulunabileceği muhakkaktır Ara doumlnemlerde ilacını hasta olacağını bilerek
kendi iradesiyle terk eden bir kişiye ise atak doumlneminde succedil işlemesi halinde had
ve kısas uygulanamasa da cezai accedilıdan yarım ehliyetli sayılabileceği ara
doumlnemlerde ldquoilacını bıraktığı iccedilinrdquo tarsquozir cezası oumln goumlruumllmesi muumlmkuumlnduumlr
Bu ccedilalışmada zikredilenlerin haricinde modern psikiyatrinin tanımladığı birccedilok hastalık
veya bozukluk buguumln İslam ceza hukuku accedilısından ele alınmaya muhtaccediltır Aynı şekilde
56
İslam ceza hukuku da guumlvenilir tıbbi veriler eşliğinde guumlncellenmeli ve ndash tatbik edilip
edilmemesine bakılmaksızın- nazaricirc dinamizmini devam ettirmelidir
57
KAYNAKCcedilA
Ali Haydar Hoca Eminzacircde Mecelle Şerhi 4 cilt Beyrut Dacircru acirclemirsquol-kuumltuumlb 2003
Ankara TDV Yayınları 1996
Akşit Cevat İslacircm Ceza Hukuku ve İnsani Esasları (by Kuumlltuumlr Basın Birliği ts)
41
Amidicirc Seyfeddin el-İhkacircm ficirc usucirclirsquol-ahkacircm Tahkik Abdurrezak Aficircficirc 4 cilt Beyrut
Mektebursquol-İslamicirc 1402
Aras Hatice İmer ldquoŞizofrenide Şiddetrdquo Psikiyatride Guumlncel Yaklaşımlar 6 sy1
(2014) 45-55
Aşkım Hatunoğlu ldquoTuumlrk İslacircm Hekimlerinin Psikoloji Biliminin Gelişimine Katkıları
ve Psikolojik hastalıklara Tedavi Youmlntemlerirdquo Akademik Sosyal Araştırmalar
Dergisi sy2 (2014) 255-263
Avva Muhammed Selim Ficirc usucirclirsquon-nizamirsquol-cinacirciyyirsquol-İslamicirc Kahire Nahdet Mısr
2006
Bardakoğlu Ali ldquoDiyetrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 9 473-479
Ankara TDV Yayınları 1994
ldquoHadrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 14 547-551
Ankara TDV Yayınları 1996
Başoğlu Tuncay ldquoTarsquozirrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 40 198-202
İstanbul TDV Yayınları 2011
Behnesicirc Ahmed Fethi el-Mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacircicirc firsquol-fıkhirsquol-İslamicirc Kahire Dacircrursquoş-Şurucirck
1988
Belli Hasan Ural Cenk Vardar Melek Kanarya ve Tezcan Bahar rdquoŞizofrenide Şiddet
ve Cinayet Eylemi Risklerin Değerlendirilmesi Oumlnleyici Tedbirler ve Tedavide
KlozapinrsquoinYerirdquo Duumlşuumlnen Adam Psikiyatri ve Noumlroloji Bilimleri Dergisi sy
24 (2011 ) 222-227
Bobo William Rapoport Judith L Abi-Dargham Anissa Fatemi Hossein ve Meltzer
Herbert ldquoThe Neurobiology of Schizophreniardquo Psychiatry iccedilinde
edAllanTasman Jaraid Kay Jeffrey A Lieberman 302-313 West Sussex
Wiley 2008
58
Bolu A Toygar M Pan E Erdem M Uumlnluuml G ve Balıkccedilı A ldquoBir eğitim hastanesi
psikiyatri kiniğinde adliolguların değerlendirilmesi beş yılık incelemerdquo
Guumllhane Tıp Dergisi sy56 (2014) 1-4
Bourgeois Marc-Louis Şizofreni Ankara Dost 2016
Boynukalın Mehmet ldquoSuccedilrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 37 453-457
Ankara TDV Yayınları 2009
Buhari Abduumllaziz Keşfuumlrsquol-esracircr Tahkik Abdullah Mahmud Muhammed Oumlmer
Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquo-ilmicirc 1997
Buhacircricirc Ebucirc Abdullah Muhammed b İsmail Cacircmiursquos-sahih Tahkik Mustafa Deyyib
el- Beğacirc Beyrut Dacircru İbn Kesicircr 1987
Cessacircs Ebucirc Bekicircr er-Razicirc Ahkacircmursquol -Kurrsquoacircn Tahkik Muhammed Sacircdık Kamhacircvicirc
CiltBeyrut Dacircru İhyacircirsquol-Kuumltuumlbuumlrsquol-Arabicirc 1992
Cuumlrcacircnicirc Ali b Muhammed b Muhammed Tarsquoricircfacirct Beyrut Dacircrursquo1-kiatbirsquol-Arabicirc
h1405
Ccedilalışkan İbrahim ldquoİslam Hukukunda Ceza Kavramı ve Hadd Cezalarırdquo Ankara
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi sy 11 (1998) 366-397
Ccedilolak Abdullah İslacircm Ceza Hukuku Ccedilorum Kitap Duumlnyası 2018
Dağcı Şamil İslam Ceza Hukukunda Şahıslara Karşı Muumlessir Fiiller Ankara Diyanet
İşleri Başkanlığı Yayınları 1999
ldquoKısasrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 25 488-495 Ankara
TDV Yayınları 2002
Demirbaş Hatice ldquoSuccedil ve Psikopatolojirdquo Adli Psikoloji iccedilinde editoumlr Emre Şenol
Durak ve Mithat Durak 155-172 Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2017
Dihlevicirc Şah Veliyyullah Huccetullahirsquol-Bacircliğa Ccedileviren Mehmet Erdoğan 2 cilt
İstanbul İz Yayıncılık 2018
Doumlnmez İbrahim Kacircfi ldquoCuumlnucircnrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 8 125-
129 İstanbul TDV Yayınları 1993
Doumlnmezer Sulhi ve Erman Sahir Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 2 cilt İstanbul Der
Yayınları 2019
EC Atbaşoğlu ve Guumlloumlksuumlz Sinan ldquoBilim Psikiyatri ve DSMrsquolerrdquo Tuumlrk Psikiyatri
Dergisi 24 sy 3 (2013) 202-212
Ebucirc Dacircvud Suumlnenuuml Ebucirc Dacircvud 4cilt
Beyrut Dacircrul-kitabirsquol-Arabicirc ts
59
Ebucirc Zehra Muhammed el-Cericircme firsquol-Fıkhirsquol-İslacircmicirc Kahire Dacircrursquol-fikrirsquol-Arabicirc
1998
Erturhan Sabri ldquoİnsan Onuru Bağlamında İslacircmCeza Hukukuna Genel Bir Bakışrdquo
İslacircm Hukuku Araştırmaları Dergisi sy 21 (2013) 185-214
Fahreddin Hasan b Mansucircr Kacircdıhacircn Fetacircva Kacircdıhacircnicirc 3cilt
http shamelaws (29072019)
Fazel Seena Lichtenschein Paul Grann Martin ldquo Bipolar Disorder end Violent
Crimerdquo Archgenpsychiatry 67 sy 9 (2010) 931-938
Foucault Michael Deliliğin Tarihi Ccedileviren Mehmet Ali Kılıccedilbay Ankara İmge
Kitabevi 2017
Friedman Susan Hatters Hrouda R Debra Holden Carol E Noffsinger Stephan G
ve Rsnick Philip J ldquoFilicide ndash Suicide Common Factors in Parents Who Kill
Their Children and Themselvesrdquo The Journal of the American Academy of
Psychiatry and the Law sy33 (2005) 496-504
Gazzacirclicirc Ebucirc Hacircmid Muhammed b Muahmmed el-Veciz Tahkik Ali Muavvıd 2 cilt
Riyad Darursquol-Erkam bin Erkam 1997
Geccediltan Engin Psikodinamik Psikiyatri ve Normal dışı Davranışlar İstanbul Remzi
Kitabevi 2000
Goumlktuumlrk Neslihan Oumlzgenccedil İzzet ve Uumlzuumllmez İlhan Ceza Hukukuna Giriş Eskişehir
Anadolu Uumlniversitesi Yayınları 2012
Guumlneri Elif Akıl Hastalıkları ve Şiddet İstanbul İstanbul Gelişim Uumlniversitesi
Yayınları 2016
Hafızoğullar Zeki Tuumlrk Ceza Hukuku Ders Notları Ankara Başkent Uumlnivrsitesi
Hukuk Fakuumlltesi 2008
Helvacı İlhan ldquoTemyiz Kudretinden Yoksun Şahısların Hukuki Sorumluluğu Uumlzerinerdquo
İHFM 155 sy4 (1997) 145- 171
Hodgins Sheilagh ldquoMental Disorder Intellectual Deficiancy and Crimerdquo Archieves of
Gen Psychiatry sy 49 (1992) 476-483
http webmemurlarnet (22072019)
http webaydinpoltr (22042019)
http webbaltaciavtrakil-hastaliği-ile-ilgili-yargitay-kararları (1862019)
http webhuumlrriyetcom (21072019)
http webpsychologytodaycom (0207 2019)
60
http webwhoint (0207 2019)
httpweb allthatsinterstingcom (22072019)
httpweb mynetcom (21072029)
httpwebtckmaddecom (09 07 2019)
http webdeontolojihacettepeedutr (04082019)
İbn Kudacircme Ebucirc Muhammed b Abdullah b Ahmed bMuhammed Ravdatursquon-nacircdır 2
cilt by Muumlessesetuumlrsquor-reyyacircn 2002
İbn Abidicircn Muhammed b Emin Oumlmer Reddursquol-muhtacircr 6cilt
Beyrut Dacircrursquol-fikr 1992
İbn Emicircrirsquol-Hacircc Muhammed bMuhammed b Muhammed b Hasan et-Takricircr versquot-
tehbicircr 4 cilt
Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1983
İbn Facircris Ebursquol-Huseyn Ahmed b Facircris b Zekeriyya Mulsquocemu mekacircyicircsursquol-luga
Tahkik Abdusselacircm Muhammed Harun 6 cilt (by Dacircrursquol-fikr 1979 )
İbn Huumlmacircm Kemaleddin Muhammed b Abdulvacirchid Şerhu Fethursquol- kadicircr 10 cilt
Beyrut Dacircrulrsquol-kitabirsquol-ilmicirc 2003
İbn Kayyim el-Cevziyye Şemsuddicircn Ebucirc Abdillah Muhammed b Ebi Bekr İlsquolacircmursquol-
muvakkıicircn Beyrut Dacircrursquol-cicircl 1974
İbn Kudacircme Ebucirc Muhammed Abdulah b Ahmed b Muhammed el-Muğnicirc 10 cilt
Beyrut Dacircrursquol-fikr h1405
İbn Manzucircr Cemaluumlddin Muhammed b Muumlkerrem Lisacircnursquol-Arab 15 cilt Beyrut
Dacircru Sacircdır ts
İbn Nuceym Zeynuumlddin b İbrahim b Muhammed Bahrursquor-racircik 8 cilt Beyrut Darursquol-
malsquorife ts
İbn Ruumlşd Ebursquo-Velicircd Muhammed b Ahmed Bidayetuumlrsquol-muumlctehid Ccedileviren Ahmed
Meylacircnicirc 3 cilt İstanbul Ensar Neşriyat 2015
İbn Teymiyye Takıyyuddin Ahmed b Abdilhalim b Abdisselacircm Siyacircsetirsquoş-şerlsquoiyye ficirc
ıslacirchirsquor-racircvicirc versquor-raiyye Riyad Vizaretursquoş-Şuucircnirsquol-İslamiyye h1419
Kahveci Nuri ldquoİslacircm Hukuku Accedilısından Succedilun Manevi Unsurlarından Kasıtrdquo Hikmet
Yurdu 5 sy 9 (2012)
Karaman Hayrettin Mukayeseli İslacircm Hukuku 3 cilt İstanbul İz Yayıncılık 2013
Kacircsacircnicirc Alaeddin Ebucirc Bekir b Mesud Bedacirciursquos-sanacircilsquo Tahkik Alicirc Muhammed
Muavvıd 10cilt Beyrut Dacircrulrsquol-kitabirsquol-ilmicirc ts
61
Kayatekin ZE Maner F Abay E Saygılı S ve Şener Aİ ldquoRuh Hastalarında
Homisidal Saldırganlıkrdquo Psikiyatri ve Noumlrolojik Bilimler Kongresi (1988) 22-
27
Khan Nicola Mental Disorder Toronto University Of Toronto Press 2017
Koca Mahmut ve Uumlzuumllmez İlhan Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler Ankara Seccedilkin
Yayınevi 2017
Koccedilak Muhsin ldquoGurrerdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 14 211-212
Koparan M Reşat ldquo TCK Genel Huumlkuumlmler Ceza Sorumluluğunu Kaldıran ve Azaltan
Sebeplerrdquo TBB Dergisi sy 64 (2006) 337-367
Koumlroğlu Ertuğrul Şizofreni Ankara Hekimler Yayın Birliği 2016
Kuducircricirc Ebursquol Huseyn Ahmed b Muhammed b Ahmed Tahkik Abdullah Nezicircr Ahmed
Nezicirc Beyrut Muumlessesetursquor-Reyyacircn 2005
Lambert M Naber D Schacht A Wagner Hundemer H-P Karow AHuber
CG Suarez JM ldquoRates and predictorsof remission and recovery duruing 3
years in 392 never-treatedpatients with schizophreniardquo Acta Psychiatrica
Scandinavica118 sy3 (2008 220-229
Macircverdicirc Ebursquol Hasan Ahkacircmursquos-Sultacircniyye Kuveyt Mektebetu Dacircru İbn Kuteybe
1989
Maverdicirc Ebucircrsquol-Hasan Ali b Muhammed el-Hacircvicirc 10 cilt
Kahire Mektebetuumlrsquol-Kahira 1968
Mevsılicirc Abdullah b Mahmucircd el-İhtiyar Tahkik Muhammed Ebucirc Dakicircka 2 cilt
Beyrut Dacircrursquol-Kitabirsquol-İlmicirc ts
Modestin Jiri ve Amman Roland ldquoMental Disorder and Criminality Male
Schizophreniardquo Schizophrenia Bulletin 11 sy 1 (1996) 69-82
Molla Huumlsrev Muhammed b Feracircmuz b Ali Duumlreruumlrsquo-Huumlkkacircm Ccedileviren Arif Erkan
3cilt
http webvesiletuumlnnecatcom (29062019)
Muhammed b Oumlmer b Huseyn er-Racirczicirc el-Mahsul ficirc ilmirsquol-usucircl Tahkik Tacirchacirc Cacircbir
Feyyacircz Alvacircnicirc 6 cilt Riyad Cacircmiatrsquol-imacircm Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc
h1400
Muheyyiz Hucirclucircd binti Abdurrahman ldquoAhkacircmursquol-mericircdirsquon-nefsiyyeti firsquol-fıkhirsquol-
İslamicircrdquo Doktora Tezi Cacircmiatu İmam Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc h1432
62
Mustafa İbrahim Ziyacirct Ahmed Abdulkacircdir Hacircmid ve Neccacircr Muhammed
Mulsquocemursquo-vesicirct 2 cilt by Dacircrursquod-dalsquove ts
Nesacircicirc Ebucirc Abdirrahmacircn Ahmed b Şuayb Suumlnenuumlrsquon- Nesrsquoaicirc Tahkik Abdulfettah
Ebucircrsquol- Gudde 9 cilt Halep Mektebetuumlrsquol-matbucircatirsquol-İslacircmicirc 1986
Nesefi Ebursquol-Berekacirct Menacircrursquol-envacircr Ccedileviren Soner Duman Osman Guumlman ve
Suumlleyman Kaya İstanbul Beka Yayıncılık 2016
Nucircricirc Husacircm Suheyl ldquoEserursquol-cuumlnucircn fi tasarrufatirsquol-kavliyyeti versquol- filsquoliyyeti ficirc şericircatirsquol-
İslamicircrdquo Yuumlksek Lisans Tezi Cacircmiatursquon-Necacirchursquol-vatanicirc 2013
Okur Kacircşif Hamdi İslam Hukukunda Sosyal Sorumluluk ndash Akıle Oumlrneği Ankara
İSAM Yayınları 2017
Oumlzden Salih Yaşar Adli Psikiyatri Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2015
Oumlztuumlrk Orhan ve Uluşahin Aylin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları Ankara Nobel Tıp
Kitapevleri 2016
Oumlztuumlrk Orhan Ruh Sağlığı ve Bozukukları Ankara Hekimler Yayın Birliği 1998
Pezdevicirc Ebursquol-Usr Ali bMuhammed el-Usucircl Karaccedili Matbalsquo tursquot- Cacircvicircd Bericircs ts
Pormann Peter ldquoTıprdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 41 101-
111İstanbul TDV Yayınları 2012
Poyraz Cana Aksoy Kocabaşoğlu Neşe Konuk Numan ldquoPsikotik Oumlzellikli
Depresyonun Adli Boyuturdquo Journal of Mood Disorders 2 sy 4 (2012) 180-
185
Rain Adrian The Psychopathology of Crime London Academic Press Inc1993
Rucircyanicirc Abdulvacirchid b İsmail Ebursquol-Mehacircsin Bahrursquol-mezheb Tahkik Tacircrık Fethicirc es-
Seyyid 14 cilt Beyrut Dacircrursquol-kuumltuumlbirsquol-ilmicirc 2009
Salsquolebicirc Ali b Nasr Telkicircn fi fıkhırsquol-Malikicirc Tahkik Muhammed Sacirclis Saicircd el- Ganicirc
Riyad Mektebetu Nezzacircr Mustafa el-Bacircz ts
Saatccedilioğlu Ouml Tuumlrkcan S Işıklı M Ve Uygur N ldquoTutuklularda Depresyonrdquo
Duumlşuumlnen Adam Noumlroloji ve Psikiyatri Dergisi sy9 (1996) 25-30
Sarı Nil ve Akguumln Burhan ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo Tuumlrkiyede Sık
Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklar iccedilinde editoumlr Muumlfti Uğur İbrahim
Balcıoğlu Neşe Kocabaşoğlu 1-24 İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşa
Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Tıp Eğitimi Etkinlikleri Sempozyum Dizisi 2008
Serahsicirc Muhammed b Ahmed el-Usucircl 2cilt
Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1993
63
Silver Eric ve Teasdale Brent ldquoMental Disorder and Violence An examination of
Stressful Life Events and Impaired Social Supportrdquo Social Problems sy 52
(2005) 62-78
Soysal Huumlseyin ve Yeşilbursa Doğan ldquoŞizofreni ve Benzeri Psikozlarrdquo Ruhsal
Hastalıklar iccedilinde editoumlr Nevzat Yuumlksel 24 395-406 Ankara Nobel Tıp
Kitapevleri 2006
Stein Dan J Phillips Katherine A Kendler Kenneth S ldquoWhat is a Mental
Psychiatric Disorder From DSM-IV to DSM-Vrdquo Psychol ogical Medicine40
sy11 (2010) 1759-1765 doi 101017S0033291709992261
Sulhi Doumlnmezer Kriminoloji İstanbul Beta Basım Yayım 1994
Şalsquobacircn Zekiyyuumlddicircn İslacircm Hukuk İlminin Esasları Ccedileviren İbrahim Kacircfi Doumlnmez
Ankara Tuumlrkiye Diyanet Vakfı Yayınarı 2012
Şafiicirc Muhammed b İdricircs el-Umm 8cilt Beyrut Dacircrursquol-malsquorife 1990
Şacirckir Beg Hanbelicirc Usucirclursquol-fıkhilrsquol-İslamicirc Mekke Mektebetuumlrsquol- Mekkiyye 2002
Şacirctıbicirc İbrahim b Mucircsa el-Muvacircfakacirct Tahkik İbn Hasen Acircl Selmacircn 7 cilt by Dar
İbn Affan 1997
Şekerci Osman İslacircm Ceza Hukukunda Talsquozir Succedilları ve Cezaları İstanbul Yeni
Ufuklar Neşriyat 1996
Taylor Edward H Assesing Diagnosing and Treting Serious Mental Disorders A
Biological Approach Oxford Oxford University Press 2017
Teftacirczacircnicirc Sadeddin Mesucircd b Oumlmer et-Telvih alacircrsquot-tevdicirch 2 cilt Beyrut Dacircrursquol-
kitabirsquol-ilmicirc 1996
Treatment Advocacy Center ldquoRisk Factors For Violencerdquo A Background Paper From
The Office Of Research and Public Affairs (2016) 1-5
Turabi Selami ldquoKusululuk ve Kusurluluğu Etkileyen Hallerrdquo TBB Dergisi s101
(2012) 267-292
Ucircdeh Abdulkadir Teşrilsquoursquol-İslamicirc mukacircrinen birsquol-kacircnunirsquol-vadlsquoicirc 2 cilt Beyrut Dacircrursquol-
kitabursquol-Azelicirc ts
Uğur Muumlfit ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik
Hastalıklar iccedilinde editoumlr Muumlfit Uğur İbrahimBalcıoğlu ve Neşe Kocabaşoğlu
59-81 İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşan Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Tıp
Eğitimi 2008
64
Ulutuumlrk Guumlner Hande ldquoTuumlrk Ceza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Kusur Yeteneğine
Etkisirdquo Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul 2009
Uzunpostalcı Mustafa ldquoİslam Hukuku Accedilısından Ehliyetrdquo İslam Hukuku
Araştırmaları Dergisi sy8 (2006) 149-182
Uumlccedilok Alp ldquoŞizofreni ve Benzeri Psikozlarrdquo Ruhsal Hastalıklar iccedilinde editoumlr Nevzat
Yuumlksel 8 130-137 Ankara Nobel Tıp Kitapevleri 2006
Volavka J ldquo Violence in schizophrenia and bipolar disorderrdquo Psychiatria Danubina
21 sy1 (2013) 24-33
Walsh Elizabeth Buchanan Alec ve Fahy Thomas ldquoViolence and schizophrenia
examining the evidencerdquo British Journal of Psychiatry sy 180 (2002) 490-495
Yakut Esra ldquoTanzimat Doumlnemirsquone Kadar Osmanlı Hukukursquonda Talsquoziri Gerektiren
Succedillar ve Cezalarırdquo Tuumlrk Hukuk Tarihi Araştırmaları sy2 (2006) 25-40
Yacircsicircn Muhammed Naicircm ldquoEserursquol-emracircdirsquol-akliyyeti versquon-nefsiyyeti alarsquol-
mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacirciyyetirdquo Mecelletursquoş-şericircati versquol-kacircnun sy16 (2002) 17-87
Yavuz Ruhi ldquoŞizofrenirdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklar iccedilinde ed
Muumlfti Uğur İbrahim Balcıoğlu Neşe Kocabaşoğlu 49-58 İstanbul İstanbul
Uumlniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Tıp Eğitimi Etkinlikleri
Sempozyum Dizisi 2008
Yazıcı Olcay ve Ccedilakır Sibel ldquoDuygudurum Bozukluklarırdquo Psikiyatri iccedilinde İstanbul
İstanbul Uumlniversitesi Yayınları 2009
Yazır Elmalılı M Hamdi İslacircm Hukuku ve Fıkıh Istılacirchları Kacircmusu 5 cilt İstanbul
Eser Neşriyat 1997
Yıldız Sevil ldquoCeza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Akıl Hastalarının YargılanmasırdquoSUuml
İİBF Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi 2 sy4 (2002) 141- 151
Yılmaz Emel ldquoİslacircm Ceza Hukukuna Goumlre Kleptomanide Ceza Ehliyeti Ve Hırsızlık
Fiilinin Sonuccedillarırdquo Bilimname 1 sy 37 (2019) 535-557
Yiğit Yaşar İslacircm Ceza Hukuku Ankara Sistem Ofset Yayıncılık 2012
Zebicircdicirc Muhammed b Muhammed Murteza Tacirccursquol-arucircs 40 cilt Kuveyt Tablsquoatu
Kuveyt 1965
Zeylaicirc Fahrettin b Osman Tebyicircnursquol-hakacircicirck 6 cilt Kahire Matbucircatuumlrsquol-Kuumlbra el-
Emicircriyye h1313
Zuhaylicirc Vehbe Nazariyyatursquod-damacircn ev ahkacircmursquol-mesucircrsquoliyyetirsquol-medeniyye versquol-
cinacirciyye firsquol-fıkhirsquol-İslamicirc Şam Darursquol-Fikr1982
65
66
OumlZGECcedilMİŞ
EmelYılmaz 1978 yılında Almanyarsquonın Heidelberg şehrinde duumlnyaya gelmiştir
İlkoumlğretim tahsilini Almanyarsquoda tamamlamıştır Gebze İmam Hatip Lisesirsquonde başladığı orta
oumlğretimine Duumlzce İmam Hatip Lisesinde devam ederek lise tahsilini de burada nihayete
erdirmiştir 2016 yılında Sakarya Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesirsquonden mezun olmuştur
- İlk sayfa EMEL YILMAZ tez
- 10293672
-
- 201910011611
- ss
-
- dd
-
9
Modern ceza hukukunda succedil kavramı şu şekilde tanımlanmaktadır ldquoSorumlu bir şahıs
tarafından muumlspet veya menfi bir hareketle meydana getirilen ceza tehdidini taşıyan ve
bir kanundaki tarife uygun ve hukuka aykırı olan bir fiildirrdquo8
Yukarıdaki tanımdan da anlaşılacağı uumlzere guumlnuumlmuumlz ceza hukukunda bir eylemin succedil
sayılabilmesi iccedilin belirli unsurların bir arada bulunması gerekmektedir Bu şartlar klasik
fıkıh eserlerinde bir arada zikredilmemekle birlikte prensip olarak kabul edilmekte
ccedilağdaş doumlnem İslam hukukccediluları tarafından da ldquoerkacircnursquol-cericircmerdquo başlığı altında bir
arada verilmektedir Bu şartlar
1 Kanuni unsur
2 Maddi unsur
3 Manevi unsur
4 Hukuka aykırılık unsurudur 9
Bu unsurlardan herhangi birinin bulunmaması halinde soumlz konusu fiil succedil olarak kabul
edilmez Bununla beraber bu genel şartları sağladıktan sonra her bir succedilun kendine
oumlzguuml bazı unsurları taşıması şartı da aranabilir Zina succedilunda failllerde muhsan olma
şartının veya hırsızlıkta (serika) ccedilalınan malın belli değerin uumlzerinde olma şartının
aranması burada oumlrnek olarak zikredilebilir
Kanunilik unsuru ldquokanunsuz succedil ve ceza olmazrdquo ilkesinin temel dayanağıdır Hukukta
bir fiilin succedil sayılabilmesi iccedilin kanunda succedilun kendisinin ve succedilun karşılığında
verilecek cezanın belirlenmiş olması gerekmektedir Bu ilke uygulamada keyfiliğin
oumlnuumlne geccedilme ve bireylerin hak ve huumlrriyetlerini koruma amacına matuftur İslam ceza
hukukunda tayin edilmiş had kısas ve diyet gibi cezalar da birebir kanunilik ilkesiyle
oumlrtuumlşmektedir Kapsamı oldukccedila geniş tutulan talsquozir cezalarında da alt ve uumlst sınırlar
belirlenerek ve cezayı tatbik edecek yetkili merciye bazı kısıtlamalar getirilerek bu
prensibin mevcudiyetinin korunduğu soumlylenebilir Ancak talsquozir succedillarında cezadan oumlnce
en azından her succedilun ve karşılığının kamuoyu tarafından bilinmesi iccedilin ilan edilmesi
(resmi gazete vb ile) ve toplum fertlerinin bu youmlnde bilgilendirilmesi gerekmektedir 10
Maddi unsurdan maksat hukuken sorumlu kabul edilen bir kişinin cezalandırılabilmesi
iccedilin succedil sayılan fiili eyleme doumlnuumlştuumlrmuumlş olması veya yerine getirmekle yuumlkuumlmluuml
8 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku (İstanbul Der Yayınları 2016) 2
316 9 Cevat Akşit İslam Ceza Hukuku ve İnsani Esasları (by Kuumlltuumlr Basın Birliği ty) 41 10 Yaşar Yiğit İslam Ceza Hukuku (Ankara Sistam Ofset Yayıncılık2012) 118
10
olduğu fiili terk etmesidir11 Kimse tasarladığı fakat dış duumlnyada icra etmediği bir
eylem dolayısıyla cezalandırılamaz İslam Hukukunda insanın goumlnluumlnden geccedilirdiği
koumltuumlluumlkleri fiile doumlnuumlştuumlrmedikccedile ve koumltuuml soumlzleri ifade etmedikccedile cezalandırılmayacağı
temel ilke olarak kabul edilmiştir Burada belirtmek gerekir ki succedil duumlşuumlnme ve hazırlık
safhalarından sonra icra safhasına ulaştığında fiiller succedil kapsamında değerlendirilir İlke
olarak İslam ceza hukukunda belirli bir succedila teşebbuumls ile succedilun kendisi aynı şekilde
cezalandırılmaz fakat teşebbuumlsuumln kendisinin succedil teşkil etmesi halinde muumlnasip ceza
tatbik edilir Oumlrneğin hırsızlık succediluna teşebbuumls etmiş fakat malı hırz alanının dışına
ccedilıkartmamış bir kişiye had uygulanmasa da haneye tecavuumlz dolayısıyla talsquozir cezası
uygulanabilir
Manevi unsur succedilu işleyen kimsenin succedil esnasında iccedilinde bulunduğu psikolojik
şartlarla succedil arasındaki bağlantıyı tespit eden ve succedillunun sorumluluk derecesini
belirlemeye doumlnuumlk olan unsurdur ldquoKusurlulukrdquo olarak da adlandırılan bu unsur succedilun
en oumlnemli şartlarından biridir Konumuz accedilısından da bu unsur merkezi bir rol teşkil
etmektedir Manevi unsurdan anlaşılması gereken succedillunun eylemini gerccedilekleştirirken
kastının ve iradesinin succedila youmlnelmesi succedil teşkil eden eylemin anlamını ve sonuccedillarını
idrak edebiliyor olmasıdır
Succedilun oluşumunda maddi unsurun manevi unsur tarafından desteklenmesi
kaccedilınılmazdır ccediluumlnkuuml insanların eylemlerinde akıl ve idrak muumlhim etkenler olup fiziksel
eylemlerin aklın ve iradenin youmlnlendirmesiyle gerccedilekleştiği kabul edilmektedir Dış
duumlnyada tezahuumlr eden eylem ne kadar kısa olursa olsun arkasında bir akli ve iradi suumlreccedil
mutlaka bulunmaktadır ki bu da succedilun akli ve iradi bir eylem olduğu sonucuna bizi
ulaştırmaktadır Bir succedilta failin fiili ile sonuccedil arasında nasıl zorunlu bir bağ aranıyorsa
aynı şekilde failin iradesi ve fiili arasında da bir manevi bağ aranmalıdır Akıl irade
kasıt gibi kavramlar manevi unsur iccedilerisinde irdelenen kavramlar olup kasıt taksir ve
kastın aşılması gibi mefhumlar da cezaların ağırlaştırılmasında hafifletilmesinde veya
ortadan kalkmasında rol oynayan manevi unsur iccedilinde telakki edilen mefhumlardır12
Succedillarda irade ve temyiz guumlcuumlnuumln dikkate alınması da manevi unsurla ilişkili olup
klasik fıkıh literatuumlruumlndeki ldquoehliyetrdquo ile burada doğrudan bir ilişki doğmaktadır
Bir insanın işlediği succediltan dolayı cezalandırılabilmesi iccedilin meydana gelen zararın o
kişinin fiili sonucunda oluşmuş olması da yeterli değildir Failin fiilde kusuruyla
11 Yaşar Yiğit İslam Ceza Hukuku 31-32 12 Nuri Kahveci ldquoİslam Hukuku Accedilısından Succedilun Manevi Unsurlarından Kasıtrdquo Hikmet Yurdu 5 sy 9
(2012) 14
11
beraber oumlzguumlr iradesinin ve temyiz guumlcuumlnuumln de bulunması gerekir Zira adaletin gereği
olarak oumlzguumlr irade ile succedil işleyen bir kişi ile bu iradeden mahrum birinin aldığı ceza
aynı olmamalıdır Fiillerin aynı sonuccedilları doğurmuş olması faillerin irade temyiz ruh
sağlığı veya iccedilinde bulundukları durum itibariyle aynı oldukları anlamına gelmez
Succedilta aranan genel şartlardan bir diğeri ise hukuka aykırılık unsurudur Bir fiilin succedil
teşkil edebilmesi iccedilin onun kanunen yasaklanmış olması yani hukuken izin verilmemiş
olması gerekmektedir Failin fiili hukuka aykırılık ihtiva etmiyorsa eylemin sahibi succedillu
sayılamaz ve cezalandırılamaz
12 Ceza Kavramı Genel Prensipleri ve Gayesi
Ceza soumlzluumlkte ldquobir şeyin bedeli veya karşılığırdquo olarak accedilıklanmakta masdar olarak
kullanıldığında da ldquoiyi veya koumltuuml herhangi bir fiilin ve davranışın tam ve yeterli
karşılığını vermekrdquo anlamına gelmektedir13 Modern pozitif hukukta ceza ldquosuccedil işleyen
kişiye ccedileşitli amaccedilları gerccedilekleştirmesi iccedilin uygulanan ve kişiyi birtakım yoksunluklara
uğratan bir yaptırımdırrdquo Cezanın yoksunluklara uğratıcı olması nedeniyle ızdırap
sıkıntı ve guumlccedilluumlk ccedilektirici niteliği vardır14 Ceza kavramı tanımlanırken cezanın amacı
da guumlndeme geldiğinden hukuk tarihi boyunca cezanın amacı uumlzerinde de tartışmalar
olmuş ve neticede iki farklı goumlruumlş oumlne ccedilıkmıştır
1 Cezalar geccedilmişe youmlneliktir yani mağdur adına devletin uumlstlendiği oumlccedil alma hakkını
ifade eder Ceza succedilun oluşturduğu koumltuuml sonucu telafi etmek iccedilin vardır ve bir
kefarettir Bu yuumlzden de succedillu iccedilin acı ve ızdırap iccedilermektedir
2 Batıdaki hukuki gelişmelerle oumlne ccedilıkan cezanın geleceğe doumlnuumlk olduğu anlayışıdır
Bu anlayışta amaccedil succedillunun ıslahı ve yeniden succedil işlemesinin oumlnuumlne geccedilmektir Ceza
fertlerin farklılığını dikkate alan ve hukukiliği oumlne ccedilıkaran bir ilkedir15
İslam Ceza Hukukunda Ukucircbat olarak adlandırılan cezalar şoumlyle tarif edilmiştir ldquokanun
koyucunun emrini ccediliğneyene karşı toplumun menfaati iccedilin konulmuş bir cezadırrdquo16
Cevat Akşit ise cezayı ldquokanun koyucunun toplum yararı iccedilin yasaklamış olduğu fiilleri
13 İbn Facircris Muumlcmeluumlrsquol-Luumlga (Beyrut Muumlessesetursquor-Risacircle 1986) 1188 İbrahim Mustafa vd el-
Mulsquocemursquol-vesicirct (by Dacircrrsquod-dalsquove ts) 121 14 Doumlnmezer ve Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 1 6 15 Kahveci ldquoİslam Hukuku Accedilısından Succedilun Manevi Unsurlarından Kasıtrdquo 22 16 Ucircdeh et-Teşricirculsquol-Cinacircicirc I609 İbn Teymiyye Siyacircsetirsquoş-şerlsquoiyye ficirc ıslacirchirsquor-racircvicirc versquor-raiyye (Riyad
Vizaretursquoş-Şuucircnirsquol-İslamiyye h1419) 122-123
12
işleyene acı veren bir karşılık olan kanunda belirlenmiş olan korkutucu bir
muumleyyidedirrdquo şeklinde tanımlamayı tercih etmektedir17
Cezalara ait genel prensipler ve izahları ise aşağıdaki gibidir
1 Kanunilik prensibi Hukuken succedil sayılan bir fiilin ya da davranışın irtikacircp edilmesi
halinde succedilluya tatbik edilecek maddi veya manevi muumleyyidenin kanun tarafından
belirtilmesidir ldquoKanunsuz succedil ve ceza olmazrdquo şeklinde formuumlle edilen bu ilke
keyfiliği ortadan kaldırmakta ve hukuk guumlvenliğini sağlamaktadır İslam ceza
hukukunda da bu ilke mevcuttur Talsquozir cezalarındaki mevcut esneklik ise bu ilkeye
aykırı olmayıp hukukun değişen şartlarına uyumu kolaylaştırmak succedilun ferdi oluşunu
ve hakkaniyeti dikkate almak iccedilindir18
2 Şahsilik prensibi Cezanın sadece succedilu işleyen kişiye verilmesidir Hiccedil kimse
işlemediği bir succediltan oumltuumlruuml cezalandırılamaz İşlenen succediltan sadece fail sorumlu tutulup
cezalandırılabilir
İslam ceza hukukunda da bu temel bir prensip olarak kabul edilmiştir Hz Peygamber
ldquokişi ne babasının ne de kardeşinin succedilundan dolayı sorumlu tutulamazrdquo19 buyurarak
işlenen succedillardaki şahsilik ilkesine işaret etmiştir Bununla beraber kasame ve acirckılenin
diyet oumldemesi gibi istisnai durumlar da mevcuttur
3 Umumilik prensibi Kanun oumlnuumlnde herkesin eşit olması ve succedillunun kim olduğuna
bakılmaksızın gerekli cezanın verilmesidir Sahabe-i kiramdan Usame (ra) hırsızlık
yapan bir kadına arabuluculuk yapmaya kalkıştığında Hz Peygamberrsquoin goumlsterdiği tavır
bunun bir oumlrneğidir20 Acirckıle sistemiyle oumlzellikle taksirle adam oumllduumlrme succedillarında
başkalarının diyet oumldemesine katılması ise bu ilkeye aykırı değildir Burada succedilta kastı
olmayan kişinin yuumlkuuml hafifletilmeye ccedilalışılmakta ve sosyal bir dayanışma muumlessesesi ile
mağdur korunmaktadır21
Uygulama şekli bakımından ise cezalar şu kısımlara ayrılır
1 Bedeni cezalar Kişinin bedenine youmlnelik cezalardır Oumllduumlrme değnek vurma (celd)
ve hapis gibi
2 Nefsi cezalar Kişinin şahsiyetine youmlnelik cezalardır Nasihat etme azarlama ve tehdit
gibi 17 Akşit İslam Ceza Hukuku ve İnsani Esasları 51 18 Şamil Dağcı İslam Ceza Hukukunda Şahıslara Karşı Muumlessir Fiiller (Ankara Diyanet İşleri
Başkanlığı Yayınları 1999) 35 19 Ahmed b Şuayb Ebucirc Abdirrahman en-Nesacircicirc ldquoKasacircmerdquo 45 20 Ebucirc Abdillah Muhammed b İsmail Buhacircricirc ldquoFazacircilursquol- ashacircbrdquo 18 21 Bkz Kacircşif Hamdi Okur İslam Hukukunda Sosyal Sorumluluk ndash Acirckıle Oumlrneği (Ankara İSAM
Yayınları 2017)
13
3 Mali cezalar Diyet ve para cezası gibi kişinin mal varlığına youmlnelik cezalardır
13 Ehliyet Kavramı ve Genel Şartları
Arapccedila ldquoehlrdquo koumlkuumlnden tuumlremiş sınai carsquolicirc bir mastar olan ehliyet kelimesi soumlzluumlkte bir
işe yeterli ve layık olmayı ifade etmektedir Fıkhi ıstılahtaysa ise genel olarak kişinin
dini ve hukuki huumlkme muhatap olmaya elverişli olmasını ifade eder Fıkıh usuluuml
bakımından kişinin Şacircrilsquoin hitabıyla olan bağını fuumlru bakımından ise hukuki huumlkmuumln
kişi accedilısında tahakkukunu ve geccedilerliliğini ifade eder Ehliyet kavramına ilişkin fukaha
ldquoŞarilsquoin insanda takdir ettiği onu dini bir hitaba uygun bir mahal kılan vasıftırrdquo22 ldquo
insanın lehinde ve aleyhinde şerlsquoicirc hakların sabit olması salahiyetidirrdquo23 gibi farklı
tanımlar yapmıştır
Fıkıh usuluuml literatuumlruumlnde ehliyet konusu Allahrsquoın hitabının taalluk ettiği kişi olarak
ldquomahkumun aleyhrdquo yani muumlkellef başlığı altında incelenir Kişinin muumlkellef kabul
edilebilmesi iccedilin muhatap olduğu teklifi (emir ve nehiyleri) anlayabiliyor olması gerekir
ki bunun iccedilin aklın varlığı zaruridir Aklı ve idraki olmayan bir kişiye Şacircrilsquoin hitapta
bulunması duumlşuumlnuumllemez24
Akıl normal şartlarda her insanın fiziki gelişimiyle beraber gelişir farklı merhalelerden
geccediler Bireyler arasında farklılık goumlsteren ve tedricen kemale eren bu vasfın bireylerdeki
olgunluğuna vacirckıf olmanın imkansızlığı nedeniyle Şarilsquo onu zahir bir olguya buumlluğa
bağlamış buumlluğ ile belli bir seviyeye gelmesini hakiki anlamda kemale ermesinin yerine
ikame etmiştir25 İşte ehliyet de kişinin fiziki ve akli tekamuumlluumlne bağlı olarak
gelişmekte onu leh ve aleyhte haklara mahal kılmaktadır İnsanın muumlkellefiyeti ehliyeti
ile sınırlıdır
Guumlnuumlmuumlz hukukundaki ldquomedeni haklardan istifade ehliyetirdquo ve ldquomedeni hakları
kullanma (fiil) ehliyetirdquo ayrımına benzer şekilde fukaha da ehliyeti vuumlcucircb ve eda ehliyeti
olarak ikiye ayırmıştır26 Vuumlcucircb ehliyeti kişinin ilzam edici haklara sahip olabilmesi ve
borccedillar altına girebilmesidir27 Vuumlcucircb ehliyetinin dayanağı insanlık vasfı olup kişinin
22 Hayrettin Karaman Mukayeseli İslam Hukuku (İstanbul İz Yayıncılık 2013) I252 23 Abduumllaziz Buharicirc Keşfursquol-esracircr (Beyrut Dacircruumlrsquol-kuumltuumlbirsquol-ilmiyye 1997) 4 335 24 Seyfeddin el-Amidicirc el-İhkacircm ficirc usucirclirsquol-ehkacircm thk Abdurrezzak Aficircficirc (Beyrut Mektebursquol-İslamicirc
1402) 1 150 25 Muhammed b Ahmed Serahsicirc Usucirclursquos-Serahsicirc (Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1993) 2 332 Şacirckirbek
Hanbelicirc Usucirclursquol-fıkhilrsquol-İslamicirc (Mekke Mektebetuumlrsquol- Mekkiyye 2002) 381 26 Bkz Mustafa Uzunpostalcı ldquoİslam Hukuku Accedilısından Ehliyetrdquo İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi
sy8 (2006) 150-156 27 Zekiyyuumlddicircn Şalsquobacircn İslam Hukuk İlminin Esasları ccedilev İbrahim Kacircfi Doumlnmez (Ankara Tuumlrkiye
Diyanet Vakfı Yayınarı 2012) 296
14
yaşı aklı ve ruumlşduuml ile ilgisi yoktur Cenin annesinin bir parccedilası sayıldığı iccedilin ehliyeti
eksik kabul edilirken sadece olgunlaşıp duumlnyaya canlı olarak gelmesiyle tam vuumlcucircb
ehliyetine sahip olur
Eda ehliyeti kişinin şerlsquoan geccedilerli sayılan tasarruflarda bulunma salahiyetidir ve
mesuliyyet ile eş anlamlıdır28 Serahsicircrsquonin tanımıyla ldquodinen muteber olması akla bağlı
bulunan işleri şahsın bizzat yapabilme ehliyet ve salahiyetidirrdquo29
Eda ehliyeti de vuumlcucircb ehliyeti gibi eksik (kacircsır) ve tam (kacircmil) olmak uumlzere ikiye
ayrılır Eksik eda ehliyeti şahsın bedeni ile ilgilidir30 Baliğ olmadan oumlnce muumlmeyyiz
ccedilocuk boumlyledir Tam eda ehliyetinde kişide akılla ve temyiz kabiliyetiyle muumlmkuumln olan
ldquoşerlsquoi hitabı anlama guumlcuumlrdquo ve bedene bağlı olan ldquovacibi eda edebilme guumlcuumlrdquo
aranmaktadır Tam eda ehliyetine sahip kişi ibadet muamelat ve ukubat alanında tam
sorumluk sahibidir
Klasik fıkıh usuluuml literatuumlruumlnde avacircrızursquol-ehliyye başlığı altında zikredilmekte olan
ehliyeti ortadan tamamen kaldıran veya zedeleyen durumlar semacircvi ve muumlktesep olmak
uumlzere ikiye ayrılmaktadır31 İnsanın kendi katkısı irade ve ihtiyarı ile meydana gelenlere
muumlktesep boumlyle olmayanlara ise semavicirc denilmektedir Semavi arızalar kuumlccediluumlkluumlk
cuumlnucircn ateh (akıl zayıflığı) unutma bayılma hastalık koumllelik hayız nifas ve oumlluumlm
muumlktesep olanlar ise cehalet (bilgisizlik) sarhoşluk hezl (gayr-i ciddilik) sefeh
(tedbirsiz davranma hali) hata yolculuk ve ikrahtır32 Konumuz olan akıl hastalıkları da
semavi ehliyet arızalarından cuumlnucircn başlığı altına girmekte ibadet muamelat ile beraber
succedilların cezalandırılmasını ifade eden ukucircbat alanında sorumlu kılan tam ehliyeti
tamamen veya kısmen kaldırmaktadır
Klasik İslam hukuku literatuumlruumlnde muumlstakil olarak bir ldquoceza hukukurdquo başlığı ve ldquoceza
ehliyetirdquo alt başlığı bulunmamaktadır Fıkhın mesele odaklı (kazuistik) yapısının tabi bir
sonucu olarak fakihler cezaya ehliyeti olan kişilere dair genel kaideleri ldquoehliyetrdquo başlığı
altında verirken oumlzel şartları succedillara dair muumlstakil başlıklar altında zikretmeyi tercih
etmişlerdir Ancak Ebucirc Zehra Behnesicirc ve Ucircdeh gibi muasır İslam ceza hukukccediluları bu
konuyu sekuumller hukukla mukayeseli olarak ve benzer bir sistematikle eserlerinde
işlemişlerdir Burada dikkat ccedilekilmesi gereken hususlardan biri de bu muumlelliflerin
28 Teftacirczacircnicirc et-Telvih alacircrsquot-tevdicirch (Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1996) 2 337 29 Serahsicirc elUsucircl 2 340 30 Ebursquol-Usr Ali b Muhammed Pezdevicirc el-Usucircl (Karaccedili Matbalsquo tursquot- Cacircvicircd Bericircs ts) 2 324 31 İbn Emicircrursquol-Hacircc et-Takricircr versquot-tehbicircr (Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1983) 2 172-173 32 Ebursquol-Berekacirct en-Nesefi Menacircrursquol-envacircr terc Soner Duman vd (İstanbul Beka Yayıncılık 2016)
303
15
eserlerinde aslında ceza ehliyetini değil ldquo المسؤلية الجنائية ldquo yani ldquo cezai sorumluluğurdquo
konu edinmiş olduklarıdır Nitekim Tuumlrk ceza kanunu eserlerine baktığımızda
sorumluluk ve ehliyet kavramları farklı şeyler olarak karşımıza ccedilıkmaktadır
Muhammed Naicircm Yacircsicircn de makalesinde konuyu ldquoAkıl ve Ruh Hastalıklarının Ceza
Sorumluluğuna Etkisirdquo başlığıyla ele almakta ve ceza sorumluluğunun ehliyetin bir
ccedileşidi olmadığını ifade etmektedir Ccediluumlnkuuml ehliyet bir salahiyettir fakat sorumluluk bir
salahiyet değildir Ehliyet cezai sorumluluğun bir şartıdır Cezai sorumluluğun tanımını
da Yacircsicircn ldquoşeriatte yasaklanmış bir eylemde bulunan kişinin Şarilsquorsquoin o yasağa
oumlngoumlrduumlğuuml cezaya ccedilarptırılabilir olmasırdquo olarak vermektedir33 Muumlstakil bir ceza ehliyeti
kavramının fıkıh ilmi accedilısından yeniliği ve pozitif hukuk koumlkenli bir kavram oluşunun
ıstılahi bir karmaşaya neden olabileceği muhakkaktır Bu durum konunun okuyucu
accedilısından daha anlaşılır kılınabilmesi iccedilin oumlncelikle Tuumlrk ceza kanununda ceza ehliyeti
kavramının izahını vermeyi gerekli kılmaktadır
14 Tuumlrk Ceza Hukukunda Ceza Ehliyeti
Tuumlrk ceza hukukunda ceza ehliyeti konusu araştırıldığında literatuumlrde ceza ehliyeti
kavramından ziyade kusurluluk ve isnad yeteneği kavramlarının mevcut olduğu ve ceza
ehliyetini kaldıran bir sebep olarak akıl hastalığının da genelde kusur yeteneği başlığı
altında accedilıklandığı goumlruumllecektir Tuumlrk ceza hukukuna dair eserlerde ceza ehliyeti kusur
yeteneği isnad yeteneği kavramları aynı anlamı ifade etmek iccedilin de kullanılabilmektedir
ve doktrinde kavram konusunda bir birlik bulunmamaktadır34 Ceza ehliyeti (capacita
penale) ibaresi daha ccedilok ldquosuccedil işlemeye ehil olmakrdquo anlamında bir kavram olarak
tanımlanmış fazla kabul goumlrmeyen bir doktrine atfedilmiştir35
Tuumlrk ceza hukukunda genel prensip kanunda tipik olarak belirtilmiş ve hukuka uygun
olmayan bir eylemin failine ceza uygulanabilmesi iccedilin faille eylemi arasında manevi
bağın bulunmasıdır Bu bağın varlığı tespit edildikten sonra failin somut olaydaki
kusuru belirlenecek yani kasıtlı mı yoksa taksirle mi eylemini gerccedilekleştirdiği tayin
edilecektir Kusurun -yani failin hukuka uygun hareket edebilme imkanına sahip olduğu
halde hukuka aykırı bir davranış seccedilmiş ve gerccedilekleştirmiş olması nedeniyle bu fiilin
33 Muhammed Naicircm Yacircsicircn ldquo Eserursquol-emracircdirsquol-akliyyeti versquon-nefsiyyeti alarsquol-mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacirciyyetirdquo
Mecelletursquoş-şericircati versquol-kacircnunrdquo sy16 (2002) 30 34 Guumlner Hande Ulutuumlrk Tuumlrk Ceza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Kusur Yeteneğine Etkisi (Yuumlksek Lisans
Tezi Bahccedileşehir Uumlniversitesi 2009) 13 35 Zeki Hafızoğulları Tuumlrk Ceza Hukuku Ders Notları (Ankara Başkent Uumlnivrsitesi Hukuk
Fakuumlltesi2008) 507 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazari ve Tatbiki Ceza Hukuku (İstanbul Der
Yayınları 2019) 2 389
16
ona yuumlklenebimesi ve kınanabilmesinin36- varlığından soumlz edebilmek iccedilin de oumlncelikle
kişinin kusurlu bir şekilde eylemi gerccedilekleştirme kabiliyetinin olup olmadığına
bakılmalıdır37
Tuumlrk ceza hukukunun oumlnemli isimlerinden Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman kusur
yeteneği ibaresini tercih eder Doumlnmezer ve Erman eserlerinde succedilun manevi unsuru
başlığı altında oumlzetle şu accedilıklamalarda bulunurlar ldquo Bir eylemin succedil kabul edilebilmesi
iccedilin iradi olması gerekmekte ve bu succedilun manevi unsurunu oluşturmaktadır Ancak
succedilta manevi unsurun varlığından bahsedebilmek iccedilin eylemi gerccedilekleştiren kişide belli
niteliklerin bulunması gerekmektedir nitekim kusurun varlığı kusur yeteneğine
bağlıdırrdquo38 TCK (Tuumlrk Ceza Kanunu) kusur yeteneğini tanımlamamıştır fakat kusur
yeteneğine haiz olmayanlara ilişkin 31 ve 32 maddelerden hareketle kusur yeteneği
iccedilin ldquokişinin işlediği fiilin hukuki anlam ve sonuccedillarını algılama (algılama yeteneği)
yani gerccedilekleştirdiği davranışın hukuken onaylanmayan bir davranış olduğunu anlama
ve bu doğrultuda davranışlarını youmlnlendirme yeteneği (irade yeteneği)dirrdquo şeklinde bir
tanım ccedilıkartılması muumlmkuumlnduumlr39 5237 sayılı TCKrsquonın 31 maddesi ccedilocuklardaki
algılama ve idrak yeteneklerindeki eksiklikten oumltuumlruuml ceza ehliyetlerinin olmadığını ifade
ederken 32 maddenin 1 fıkrasında ldquoakıl hastalığı nedeniyle işlediği fiilin hukuki
anlam ve sonuccedillarını algılayamayan veya bu fiille ilgili olarak davranışlarını
youmlnlendirme yeteneği oumlnemli derecede azalmış olan kişiye ceza verilmez Ancak bu
kişiler hakkında guumlvenlik tedbirlerine huumlkmolunurrdquo denilmekte 2 fıkrada ise ldquo birinci
fıkrada yazılı derecede olmamakla beraber işlediği fiille ilgili olarak davranışlarını
youmlnlendirme yeteneği azalmış olan kişiye ağırlaştırılmış muumlebbet hapis cezası yerine
yirmi yıl hapis cezası verilir Diğer hallerde verilecek ceza altıda birden fazla olmamak
uumlzere indirilebilir Mahkum olunan ceza suumlresi aynı olmak koşuluyla kısmen veya
tamamen akıl hastalarına oumlzguuml guumlvenlik tedbiri olarak da uygulanabilirrdquo ifadesine yer
verilmektedir40
Algılama yeteneği insanın oumlz bilinciyle beraber etrafındaki olguları
goumlzlemleyebilmesidir Bu yetenekten kastedilen kişinin muumlmeyyiz olması değil
eyleminin yaşadığı toplumda ne anlama geldiğini yani eyleminin ldquohukuki anlam ve
36 Selami Turabi ldquoKusurluluk ve Kusurluluğu Etkileyen Hallerrdquo TBB Dergisi s101 (2012) 269 37 Zeki Hafızoğulları Tuumlrk Ceza Hukuku Ders Notları 347 38 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve TatbikicircCeza Hukuku 2 383 39 Mahmut Koca ve İlhanUumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler (Ankara Seccedilkin Yayınevi 2017)
309 40 httpwebtckmaddecom (09 07 2019)
17
sonuccedillarınırdquo idrak edebilir olmasıdır Failin kusurlu kabul edilmesi iccedilin gerekli
şartlardan biri de onun davranışlarını youmlnlendirebilme yeteneğine yani irade
yteteneğine sahip olmasıdır Nitekim ceza hukukunda ancak ldquoyoumlnlendirici irade
tarafından hakim olunan belli bir sonucun gerccedilekleşmesi hedefine youmlnelik ereksel ve
harici duumlnyada meydana gelen insan davranışlarınardquo fiil denilmektedir41
Algılayabilme ve davranışlarını youmlnlendirebilme yeteneği olarak kabul edilebilen kusur
yeteneğinin failde ldquofiili işlediği sıradardquo veya ldquoişlediği fiille alakalı olarakrdquo bulunması
gerektiği de kanun da ifade edilmiştir Bu yeteneğini kendi eliye ortadan kaldıranlara
istismar kapısı accedilmamak iccedilin de ALIC (actiones liberae in causa sebebine goumlre muaf
olan hareketler) teorisi benimsenmiştir Buna goumlre failin kendisini kusur yeteneğinden
mahrum bıraktığı an dikkate alınır ve fail bu esnada kusur yeteneğine sahipse succedilun
manevi unsuru tamamlanmış sayılır42
TCKrsquoda kusur yeteneğini tamamen veya kısmen etkileyen nedenler yaş kuumlccediluumlkluumlğuuml akıl
hastalığı sağır-dilsizlik ve geccedilici nedenlerden oluşmaktadır
Akıl hastalığı Tuumlrk ceza kanununun 46 ve 47 maddesinde duumlzenlenmiştir Bu maddeler
ccedilerccedilevesinde tam akıl hastalığı ve kısmi akıl hastalığı şeklinde bir tasnife gidilmiştir43
46 maddeye goumlre ldquofiili işlediği zaman şuurunun veya harekatının serbestisini tamamen
ortadan kaldıracak surette akıl hastalığına duccedilar olan kimseye ceza verilemezrdquo 47
maddede ise şu ifadeler yer almaktadır ldquoFiili işlediği zaman şuurunun veya harekatının
serbestisini oumlnemli derecede azaltacak şekilde akli maluliyete muumlptela olan kişiye
verilecek ceza aşağıdaki şekilde indirilir
1 Ağırlaştırılmış muumlebbet hapis cezası yerine 15 seneden az olmamak uumlzere ağır
hapis
2 Muumlebbet hapis yerine 10 seneden 15 seneye kadar ağır hapis
3 Kamu hizmetlerinden muumlebbet memnuiyet yerine muvakkat memnuiyet
Diğer cezalar ise uumlccedilte birden yarıya kadar indirilirrdquo44
Akıl hastalığının ne olduğuna ilişkin bir tanım TCKrsquoda bulunmamaktadır Tuumlrk ceza
hukukccediluları akıl hastalığının ne olduğunun isnad yeteneğini (kusur yeteneği) hangi
durumlarda kaldırdığının veya azalttığının teknik ve bilimsel bir mesele olduğunu kabul
41 Mahmut Koca ve İlhanUumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler 309-312 42 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazari ve Tatbiki Ceza Hukuku 2397 43 Sevil Yıldız ldquoCeza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Akıl Hastalarının Yargılanmasırdquo SUuml İİBF Sosyal ve
Ekonomik Araştırmalar Dergisi 2 sy4 (2002) 6 44 M Reşat Koparan ldquo TCK Genel Huumlkuumlmler Ceza Sorumluluğunu Kaldıran ve Azaltan Sebeplerrdquo TBB
Dergisi sy 64 (2006) 362
18
etmektedirler Psikiyatri bilimince kanunda zikredilen algılama ve idrak yetenekleri
uumlzerinde tesiri olan her tuumlr bozukluk akıl hastalığı olarak sayılabilmektedir45 Bununla
beraber tıp bilimiyle hukukun tanımlamalarının farklılık goumlsterdiğini ifade eden ve
kişinin eylemiyle illiyet bağının tayininin hukuki bir mesele olup ancak hakim
tarafından ccediloumlzuumllebileceğini vurgulayan hukukccedilular da vardır46
Son olarak ifade etmek gerekir ki Tuumlrk ceza kanununa goumlre akıl hastalığı akıl
hastasının gerccedilekleştirdiği eylemi hukuka uygun hale getirmez Tam veya kısmi akıl
hastalığı bulunup bulunmamasına goumlre faile ya azaltılmış bir ceza verilir ya da
mahkemenin uygun bulduğu suumlresi cezayla aynı kalan guumlvenlik tedbirleri uygulanır47
Guumlvenlik tedbirlerindeki temel oumllccediluumlt hastanın ldquoiyileşmesirdquo değil ldquotoplum accedilısından
tehlike teşkil etmemesirdquodir (m 57 2 ) 48 Ayrıca akıl hastasının kusur yeteneğine etki
eden maluliyetin soumlz konusu fiil uumlzerinde bir tesirinin olması gerekir Oumlrneğin ccedilalma
duumlrtuumlsuumlne mani olamamaktan muzdarip bir kleptomanın hastalığının işlediği cinayet
uumlzerinde bir etkisi olmayacaktır49
15 İslam Ceza Hukukunda Ceza Ehliyeti
Klasik fıkıh literatuumlruumlmuumlzde ceza ehliyeti kavramının ve kavramla ilişkili muumlstakil bir
başlığın bulunmadığını daha oumlnce ifade etmiştik Boumlyle bir başlığın bulunmayışı
dolayısıyla ldquoceza ehliyetini ortadan kaldıran nedenlerinrdquo de ayrıca zikredilmediği
anlamına gelmektedir Ancak yukarıda verilen bilgiler doğrultusunda İslam ceza
hukukunda ceza ehliyetine dair şu ccedilıkarımlar yapılabilir Şerlsquoan succedil kabul edilen bir
eylemin failinin şeriatın oumlngoumlrduumlğuuml bir cezaya ccedilarptırılabilmesi iccedilin onun buumlluğ ccedilağına
ermiş akıllı ve idrak sahibi yani tam ehliyetli olması gerekmekte modern hukuktan
muumllhem olarak da ldquomanevi unsur ldquo iccedilinde değerlendirilen akıl ve idrak accedilısından bu
yeterliliği ifade etmekte ldquoİslam ceza hukukunda ceza ehliyetirdquo ifadesine
başvurulmaktadır
Tuumlrk ceza kanununu bir oumlrneği olarak zikrettiğimiz sekuumller hukuk da İslam Hukuku da
akıl hastalıklarını succedil teşkil eden bir eylemin failinin cezalandırılması oumlnuumlnde bir mani
45 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 2 417 46 İlhan Helvacı ldquoTemyiz Kudretinden Yoksun Şahısların Hukuki Sorumluluğu Uumlzerinerdquo İHFM 155
sy4 (1997) 147 47 Mahmut Koca ve İlhan Uumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler 323 Huumlseyin Soysal ve
Doğan Yeşilbursa Adli Psikiyatri 401 48 MReşit Koparan ldquoTCK Genel Huumlkuumlmler Ceza Sorumluluğunu Kaldıran ve Azaltan Sebeplerrdquo 364
Mahmut Koca ve İlhan Uumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler 324 49 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 2 427
19
olarak goumlrmektedir Peki Tuumlrk ceza hukukunda tanımı yapılmamış ldquoakıl hastalığırdquona
ilişkin fıkhın yaptığı bir tanım ve belirlediği sınırlar var mıdır
Akıl hastalığı klasik eserlerde ldquocuumlnucircnrdquo kelimesiyle karşılık bulmaktadır Soumlzluumlk anlamı
oumlrtuumlnmek gizlenmek aklını kaybetmek olan kelimenin terim olarak en fazla kabul
goumlren anlamıysa Cuumlrcanirsquonin ldquosoumlz ve fiillerin nadir haller dışında normal cereyan
etmesini engelleyen akıl bozukluğudurrdquo şeklindeki tarifidir50 Pezdevi ise cuumlnunun
tarifini yapmadan oumlnce aklın hakikatinin bilinmesi gerektiğini ifade eder Akılla insanın
bilinenden bilinmeyeni ccedilıkarttığını eylemlerin sonucuna muttali olduğunu iyiyle
koumltuumlyuuml ayırt ettiğini belirtir Akıl beyinde bulunmaktadır ve sonuccedillarının bedenin
organlarında bir bozukluk olmaksızın yok olması ve fiillerinin insanı aksi davranışlara
sevkedecek kadar bozulmaya uğraması ise cuumlnucircndur Pezdevirsquoye goumlre cuumlnunun sebebi
insanın beyninde bulunan doğuştan yapısal bir bozukluk veya sonradan beynin
dengesini bozan bir hastalıktır Birinci durumda iyileşme olasılığı yokken ikinci
durumda ilaccedilla tedavi muumlmkuumlnduumlr Cuumlnunun bir başka sebebi de cin şeytan ccedilarpmasıdır
Şeytan bu kişileri suumlrekli korkutup koumltuuml hayaller goumlrduumlruumlr oumlyle ki ( إستلاء الشيطان )
akıllarında yapısal bir bozukluk olmasa da zihinlerini toplayamazlar Şeytanın suumlrekli
vesvese vermesinden dolayı bu kimselere (mecnunlara) mevsus denilir ancak okunmak
suretiyle )التعويذ و الرقي) iyileşirler Bu kimselerin aklının zevaline huumlkmedilmez51
Cuumlnuna dair bir başka tarif de el-Bahrursquor-raikrsquode mevcuttur ldquoAklın kaybolması veya
noksanlaşmasıdır Kişinin kayıtsızlığı ve olayları birbirinden ayıramaması ile kendini
goumlsterirrdquo52 Muasır İslam ceza hukukccedilularından Behnesicirc ise cuumlnunun tarifini ldquoaklın
yitirilmesi karışıklığı veya zayıflığırdquo şeklinde yaparak ccedilerccedileveyi geniş tutmakta akıl ve
ruh hastalıklarının (zihinsel bozukluklar) tuumlmuumlnuuml iccediline alacak şekilde bir tarif yaparak
modern psikiyatri biliminin verilerine kapı aralamaktadır53
Klasik literatuumlrde akıl hastalıkları isim veya belirtileri itibariyle zikredilmemiş ancak
doğuştan veya sonradan olmalarına goumlre asli ve arızi ayrımına tabi tutulmuştur54 Bir
başka ayrım da hastalığın suumlresine goumlre yapılmış genel olarak uzun suumlreli akıl hastalığı
cuumlnucircn-ı mutbık ( muumlmted ) olarak isimlendirilirken kısa suumlreli olana cuumlnucircn-ı gayr-i
mutbık (mutekattı) denilmiştir Teftacirczacircnicircrsquonin et-Tavdicirch uumlzerine yazdığı Telvicirch adlı
50 İbrahim Kacircfi Doumlnmez ldquoCuumlnucircnrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c 8 (İstanbul TDV
Yayınları 1993) 125 51 Abduumllaziz el-Buhacircricirc Keşfuumlrsquol-esracircr 4 371 52 İbn Nuceym Bahrursquor-racircik (Beyrut Darursquol-malsquorife ts) 1 4 53 Abdulkadir Ucircdeh Teşricirclsquoursquol-İslamicirc mukacircrinen birsquol-kacircnunirsquol-vadlsquoicirc 1 585 54 Abduumllaziz el-Buhari Keşfuumlrsquol-esracircr 4 266
20
şerhte cuumlnunun muumlmted ya da gayr muumlmted olabileceği bunların da ya buumlluğ ccedilağına
mecnun olarak varmış bulunmakla (asli) olduğu veya buumlluğdan sonra ortaya ccedilıktığı
bilgisi verilmektedir55 Cuumlnun-ı mutbık iccedilin asgari suumlrenin ne kadar olduğuna dair
Hanefi mezhebi iccedilerisinde farklı goumlruumlşler zikredilmiştir Ebu Hanife bir suumlre
belirlememişken56 İmam Ebu Yusuf -orucun kazasının farziyetinin duumlştuumlğuuml asgari sınır
olduğu iccedilin- bir ayı İmam Muhammed ise buumltuumln ibadetlerin duumlştuumlğuuml bir seneyi alt sınır
olarak kabul etmişlerdir57 Bununla beraber aynı konuda İmam Muhammedrsquoin altı ayı
uygun goumlrduumlğuuml ile ilgili rivayet de mevcuttur58 Ali Haydar Efendi Mecellersquonin şerhini
yaptığı eserinde mutbık kabul edilme oumllccediluumlsuumlne dair doumlrt goumlruumlşten bahsetmektedir 1 bir
sene suumlrer ccediluumlnkuuml doumlt mevsim geccedilip de ayrılmazsa deliliğin ona huumlkmettiği anlaşılır 2
bir aydır 3 bir seneden fazla suumlrer ve 4 bir guumln ve bir geceden fazla suumlrer Ancak bu
doumlrduumlncuuml goumlruumlş zacirchirursquor-rivayersquoye aykırıdır 59
16 Akıl ve Ruh Hastalığının Cezalardaki Huumlkmuuml
Klasik literatuumlre baktığımızda genel olarak akıl hastalığının teklifi kaldırdığı konusunda
fukahanın goumlruumlş birliği iccedilinde olduğu goumlruumllmektedir60 Bu goumlruumlşuumln dayandığı temel
delillerden birini de Hz Peygamber (sav)rsquoin ldquoUumlccedilkişiden kalem kaldırılmıştır ergenlik
ccedilağına ulaşıncaya kadar ccedilocuktan uyanıncaya kadar uyuyandan ve kendine gelinceye
kadar akıl hastasındanrdquo soumlzuuml oluşturmaktadır61 Bununla beraber akıl hastalığının
mezkur ccedileşitlerine goumlre ibadat muamelat ve ukubat alanlarında huumlkuumlmler elbette
farklılık goumlstermektedir Hanefi fıkıh literatuumlruumlnde akıl hastalığının suumlrekli olması
halinde eda ehliyeti ortadan kalkmakta ve kıyasen ibadet sorumluğu da duumlşmektedir
fakat istihsanen suumlrekli olmayan akıl hastalığında vuumlcub ehliyetinin devam etmesi
nedeniyle- sorumluluğun tamamen kalkmadığı ifade edilmektedir62 Cezalar (ukubat)
alanında da akıl hastalarına ilişkin genel huumlkuumlm akıl hastalığının ldquomutbıkrdquo olması ve
55 Teftacirczacircni Şerhursquot-Telvih alarsquot-Tavdicirch 2 349 56 Alacircuddicircn Ebucirc Bekr b Mesud Kacircsacircnicirc Bedacirciursquos-sanacircilsquoi thk Alicirc Muhammed Muavvıd (Beyrut Dacircrulrsquol-
kitabirsquol-ilmicirc ts) 7 394 İbn Huumlmacircm Fethursquol- kadicircr (Beyrut Dacircrulrsquol-kitabirsquol-ilmicirc 2003) 3 277 57 Kacircsacircnicirc Bedacircilsquo 6 36 58 Fahruddicircn Hasan b Mansucircr Kacircdıhacircn Fetacircva Kacircdıhacircnicirc http shamelaws (29072019) 3 312 59 Ali Haydar Efendi Mecelle Şerhi (Beyrut Dacircru acirclemirsquol-kuumltuumlb 2003) 2 585 60 Bkz Muhammed b Oumlmer b Huseyn er-Racirczicirc el-Mahsul ficirc ilmirsquol-usucircl thk Tacirchacirc Cacircbir Feyyacircz Alvacircnicirc
(Riyad Cacircmiatrsquol-imacircm Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc h1400) 1 210 İbrahim b Mucircsa Şatıbi el-
Muvacircfakacirct thk İbn Hasen Acircl Selmacircn (by Dar İbn Affan 1997) 2 481 Ibn Kudacircme Ravdatursquon-nacircdır
(by Muumlessesetuumlrsquor-reyyacircn 2002) 1 98 61 Ebucirc Dacircvud ldquoHuducircdrdquo 16 62 Teftacirczacircnicirc Şerhursquot-Telvicirch 2 348 Pezdevicirc Usucircl 1 330
21
succedilun hastayken işlenmesi durumunda sorumluluğun ortadan tamamen kalktığı
youmlnuumlndedir63
İslam ceza hukukunda farklı accedilılardan ele alınarak sınıflandırılan cezalarda temel ayrım
had tarsquozir ve kısas şeklinde yapılmış64 diyet keffaret ve mirastan mahrum bırakma da
literatuumlrde yer almıştır Akıl hastalarına ilişkin ceza ehliyeti ile huumlkuumlmler de bu farklı
ceza tuumlrleri kapsamındaki succedillar altında ele alınmaktadır
161 Had Cezaları
Had (ccediloğulu hudud) soumlzluumlkte engel olmak iki şeyin arasına engel koymak menetmek
yasaklamak manalarına gelir65 Fıkıhta ise Allah (cc) hakkı olarak yerine getirilmesi
gereken miktarı ve keyfiyeti naslarla tayin edilmiş olan cezai muumleyyideleri tanımlamak
iccedilin kullanılmıştır66 Tarifte yer alan ldquoAllah hakkırdquo ifadesi bu cezaların doğrudan
Allahrsquoın emri olarak yerine getirilmesini ve toplumun veya fertlerin cezaya herhangi bir
muumldahalesinin olamayacağını ifade eder Hadler cezanın miktarının belirliliği ile tazir
cezalarından Allah hakkı olmasıyla da kısas cezasından ayrılmaktadır Guumlnuumlmuumlzde
ilkel ve zalimane olmakla ilgili ithamlara maruz kalan67 bu cezaların bir ccediloğu esasında
geccedilmiş semavi şeriatlerde de bulunan ve İslam hukuk geleneğine intikal eden
cezalardır68
1 Zina
2 Kazf
3 İccedilki İccedilme (Şurb)
4 Hırsızlık (Sirkat)
5 İrtidad
6 Yol kesme ve silahlı soygun (Hirabe)
7 Meşru yasal duumlzene isyan (Bağy)
63 Behnesicirc Okur 221 64 İbrahim Ccedilalışkan ldquoİslam Hukukunda Ceza Kavramı ve Hadd Cezalarırdquo Ankara Uumlniversitesi İlahiyat
Fakuumlltesi Dergisi sy 11 (1998) 367 65 Ali Bardakoğlu ldquoHadrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi c14 (Ankara TDV Yayınları
1996) 547 66 Abdullah b Mahmucircd el-Mevsılicirc el-İhtiyar thk Muhammed Ebucirc Dakicircka (Beyrut Dacircrursquol-Kitabirsquol-İlmIcirc
ts) 5 79 İbnHuumlmacircm Fethursquol-kadicircr 5 3 67 Bu vb ithamların bilimsel reddiyesi iccedilin bkz Sabri Erturhan ldquoİnsan Onuru Bağlamında İslacircmCeza
Hukukuna Genel Bir Bakışrdquo İslacircm Hukuku Araştırmaları Dergisi sy 21 (2013) 185-214 68 Şah Veliyyullah Dihlevicirc Huccetullahirsquol-Bacircliğa ccedilev Mehmet Erdoğan (İstanbul İz Yayıncılık 2018)
1 1027
22
Had cezalarının her birinin tatbik edilebilmesi iccedilin kendine has şartları bulunmakla
beraber hepsinde aranan ortak şart succedillunun ldquoakıllırdquo ve ldquobaliğrdquo olmasıdır69 İslam Ceza
hukukunda had cezalarının tarifi yapılırken bile cezanın tatbik edileceği kişide akıl
şartının varlığına vurgu yapılmakta70 haddi gerektiren fiili akıl hastasının işlemesi
durumunda hadler uygulanmamaktadır71 Hz Oumlmer zina dolayısıya bir kadın hakkında
had kararı vermişken Hz Alirsquonin kadının akıl hastası olduğunu ve bu eylemi hastayken
gerccedilekleştirmiş olabileceğini soumlylemesi uumlzerine kararından vazgeccedilmiştir72 Burada
vurgulanması gereken hususlardan biri ldquofiilin işlendiği sırada kişinin hastalığının tesiri
altında bulunuyor olması halinderdquo haddin duumlştuumlğuuml konusunda fukaha arasında icma
olduğudur Succedil teşkil eden fiili gerccedilekleştirdikten sonra ve huumlkuumlm verilmeden oumlnce
hasta olan kimseye gelince Hanefi ve Malikiler muhakemenin succedillu iyileşene kadar
erteleneceği goumlruumlşuumlndeyken Şafiiler ve Hanbeliler aksi fikirdedir Mahkeme sonrası
infazdan oumlnce hasta olması durumunda yine Hanbeli ve Şafiiler succedilun delille isbat
edilmiş olması halinde infazın durdurulmayacağını duumlşuumlnuumlrken İmam Malik ve Ebu
Hanife infazın yapılmayacağı kanaatini paylaşmaktadır73
162 Kısas
Soumlzluumlkte masdar olarak ldquoardından gitmek iz suumlrmek yaptığı işte birinin yolunu takip
etmek kesmek eşitlemek ve misilleme yapmakrdquo anlamlarında kullanılır İsim olarak ise
ldquomutlak eşitlik bir şeyin iki tarafının birbirine denk olması işlenen fiille o fiile denk
mukabele edilmesirdquo anlamına gelmektedir74 Fıkıhta ıstılah olarak ldquokasten birini oumllduumlren
kişinin karşılık olarak oumllduumlruumllmesini kasten işlediği yaralama succediluyla (muumlessir fiil)
mağdura bedenen-fiziken zarar vermiş bir kimseye benzeri bir şekilde ceza verilmesinirdquo
ifade eder75 Kısas kelimesi yerine literatuumlrde ldquokavedrdquo ( القود ) de kullanılmaktadır
69 Fahrettin b Osman ez-Zeylaicirc Tebyicircnursquol-hakacircik (Kahire Matbucircatuumlrsquol-Kuumlbra el-Emicircriyye h1313) 3
172 Ebucirc Muhammed Abdullah b Ahmed İbn Kudacircme el-Muğnicirc (Beyrut Dacircrursquol-fikr 1405) 10 163 70 Bkzİbn Huumlmam Fethuumlrsquol-kadicircr 5 340 71 Bkz Kacircsacircnicirc 7 67 İbn Abidicircn Reddursquol-muhtacircr (Beyrut Dacircrursquol-fikr 1992) 4 45 Muhammed b İdricircs
Şafilsquoicirc el-Umm (Beyrut Dacircrursquol-malsquorife 1990) 5 85 Ebursquol-Hasan Ali b Muhammd Macircverdicirc el-Hacircvicirc
(Kahire Mektebetuumlrsquol-Kahira 1968) 10 420 72 İbn Kudacircme el-Muğnicirc 10 164 73 Behnesicirc Mesrsquoucircliyetirsquol-cinacircicirc 220 74 Ebursquol- Huseyn Ahmed b Facircris Mulsquocemu mekacircyicircsursquol-luga thk Abdusselacircm Muhammed Harun (by
Dacircrursquol-fikr 1979 ) 5 11 Zebicircdicirc Tacirccursquol-arucircs (Kuveyt Tablsquoatu Kuveyt 1965) 35 98 75 Şamil Dağcı ldquoKısasrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c25 (Ankara TDV Yayınları
2002) 259
23
Kısas da had cezaları gibi oumlnceki semavi şeriatlerde mevcut olan bir cezadır İslam ceza
hukukunda Kurrsquoan suumlnnet ve icma ile sabittir76 Kısası gerektiren succedillar kasden
oumllduumlrme ve kasden yaralama succedillarıdır
İslam hukukunda gasp ve itlaf gibi mali zararlar veren succedillara muadelet prensibi tatbik
edildiği gibi77 mağdurun hayatını ortadan kaldıran veya bedenine zarar veren succedillara da
bu prensip uygulanmıştır Mağdurun istediği takdirde tıpkı gasp edilen malın itlaf
edilmemesi halinde aynen iade edilmesi itlafı halinde ise benzeri veya bedeli ile tazmin
edilmesi gibi oumllduumlrme ve muumlessir fiillerde de misliyle mukabelede bulunulur Ancak
mağdur istese bile engel teşkil eden sebeplerden dolayı aynen mukabele imkanı ortadan
kalkabilir ve bedeni cezanın yerini mali ceza alabilir Kısasın uygulanabilmesi iccedilin
failde fiilde ve mağdurda belli şartların bulunması gerekmektedir Hadlerde olduğu gibi
kısasda da ldquoakılrdquo ve ldquobuumlluğrdquo failde aranan genel şartlardır78 Aklı olmayanın ceza
ehliyeti olmadığından kısas da kendisine uygulanamaz Ancak İslamrsquoda kulların hakkı
heder edilmediğinden fukahanın ittifakıyla kısasın yerini diyet alır79 Hastalığın kısas
gerektiren fiilin muhakemesinden oumlnce ortaya ccedilıkması durumunda hadlerde olduğu gibi
mezhepler arasında farklı goumlruumlşler mevcuttur Hanefi ve Maliki fukahası muhakeme
esnasında da muumlkellef olmayı gerekli goumlrduumlklerinden akıl hastasının iyileşinceye kadar
muhakeme edilemeyeceği goumlruumlşuumlndedir Şafii ve Hanbeli fukahası accedilısından teklifin
succedilun işlenmesi esnasında bulunması yeterlidir Bu nedenle de akıl hastalığı muhakeme
oumlnuumlnde engel teşkil etmez Kısas cezasının infazından oumlnce ortaya ccedilıkan akıl hastalığı
ise yine Şafii ve Hanbeli fukahası accedilısından bir engel teşkil etmemektedir Ccediluumlnkuuml her
iki mezhebe goumlre ikrarla sabit olan had cezası dışında herhangi bir cezanın iptali soumlz
konusu değildir Malikilerde bir goumlruumlş hastanın iyileşmesinden uumlmit kesilmesi halinde
kısasın tamamen duumlşuumlp diyete doumlnuumlşeceğini savunurken succedillunun kurbanın yakınlarına
teslim edileceğini savunanlar da vardır Ebu Hanife ise infaz iccedilin succedillunun teslim
edilmesine kadar ortaya ccedilıkan hastalığın infaza engel olacağını savunmaktadır80
76 İbn Kudacircme el-Muğni 9 33 Ebucirc Bekicircr er-Razicirc Cessacircs Ahkacircmursquol -Kurrsquoacircn thk Muhammed Sacircdık
Kamhacircvicirc (Beyrut Dacircru İhyacircirsquol-Kuumltuumlbuumlrsquol-Arabicirc 1992) 1 187 77 Ebucirc Hamid Muhammed b Muhammed Gazzacirclicirc el-Veciz thk Ali Muavvıd (Riyad Darursquol-Erkam bin
Erkam1997) 1 208 Vehbe ez-Zuheylicirc Nazariyyacirctursquod-damacircn ve ahkacircmursquol-mesucircrsquoliyyetirsquol-medenicirc versquol-
cinacircicircfirsquol-fıkhirsquol-İslacircmicirc (Dımaşk Darursquol-Fikr 1982) 82 78 İbn Huumlmacircm Fethursquol-kadicircr 23 159 Ali b Nasr es-Salsquolebicirc Telkicircn fi fıkhırsquol-Malikicirc thk Muhammed
Sacirclis Saicircd el-Ganicirc (Riyad Mektebetu Nezzacircr Mustafa el-Bacircz ts) 468 Macircverdicirc el-Hacircvicirc 22 33 79 Husacircm Suheyl Nucircricirc ldquoEserursquol-cuumlnucircn ficirc tasarrufacirctirsquol-kavliyyeti versquol- filsquoliyyeti ficirc şericircatirsquol- İslamicirc
(Yuumlksek Lisans Tezi Cacircmiatursquon-Necacirchursquol-Vatanicirc 2013) 99 80 Abdulkadir Ucircdeh Teşricirclsquoursquol-cinaicirc 1 597- 598
24
163 Diyet
Arapccedila ldquovedyrdquo koumlkuumlnden gelen diyet kelimesinin soumlzluumlk anlamı oumldemek vermektir
Istılahta ise bir şahsın haksız yere oumllduumlruumllmesi sakat bırakılması veya yaralanması
durumunda ceza veya kan bedeli olarak oumldenmesi istenen mal veya para
kastedilmektedir81 Can bedeli veya uzuv karşılığında tazminat olarak da tanımlanan
diyet kasden oumllduumlrme ve yaralama succedillarında kısasın herhangi bir sebepten oumltuumlruuml tatbik
edilememesi halinde bedel taksirle birini oumllduumlrme ve yaralama durumundaysa asli
cezadır İslam ceza hukukunda oumllduumlrme sonucu oumldenen bedele diyet yaralama ve sakat
bırakma sonucu oumldenen maddi tazminata ise ldquoerşrdquo ifadesi oumlzellikle Hanefilerde tercih
edilmektedir Ayrıca ceninin oumlluumlmuumlne sebebiyet verilmesi halinde oumldenen tazminata da
ldquogurrerdquo82 denilmektedir Diyetin şerrsquoi delilleri Kurrsquoan suumlnnet ve icmadır
Bir insanın canına karşılık olan diyet Ebu Hanifersquoye goumlre yuumlz deve veya bin dinar altın
veya on bin dirhem guumlmuumlştuumlr İmameynrsquoe goumlre ise bunlardan başka iki yuumlz sığır veya
iki bin koyun veya iki yuumlz takım elbisedir83 Bununla beraber fukaha bu miktarları
mağdurların din cinsiyet oumlzguumlrluumlk gibi durumlarına bakarak da belirleyip belli
oumllccediluumllerden bahsetmişlerdir
Kasden gerccedilekleşen oumllduumlrme veya yaralama fiillerinde diyeti katil tek başına oumlder ve bu
konuda fukaha goumlruumlş birliği iccedilindedir Kasıtlı eylemlerde succedilluya taksitle oumldeme fırsatı
verilmezken tersi durumlarda uumlccedil sene vade yapma hakkı tanınır Sulh ve itiraf
durumunda da diyeti yine succedillunun kendisi oumlderken taksirli fiillerde oumldemeye succedillunun
acirckilesi de katılır84
Diyet oumldeme yuumlkuumlmluumlluumlğuumlnde akıl hastasının ceza ehliyetinin olmamasının bir tesiri
yoktur Bunun nedeni yuumlkuumlmluumlluumlğuumln haksız fiilden değil mağdurun koruma altına
alınmasından kaynaklanıyor olmasıdır Diyet bir youmlnuumlyle tazminattır ve hukuki
sorumluluğu devam etmekte olan akıl hastasının da verdiği zararı tazmin etmesi
gerekir85 Akıl hastasının ve ccedilocukların kasıtlı eylemleri hatayla yapılmış eylem gibi
81 Bardakoğlu ldquoDiyetrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi c9 (Ankara TDV Yayınları 1994)
473 82 Bkz Muhsin Koccedilak ldquoGurrerdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi c14 (Ankara TDV
Yayınları 1996) 211-212 83 Muhammed b Feracircmuz b Ali Molla Huumlsrev Duumlreruumlrsquo-Huumlkkacircm ccedilev Arif Erkan http
webvesiletuumlnnecatcom (29062019) 3 sy 84 Kacircsacircnicirc Bedacircilsquo 7 256 Elmalılı M Hamdi Yazır İslacircmHukuku ve Fıkıh Istılacirchları Kacircmusu (İstanbul
Eser Neşriyat 1997) 1 60 85 Yiğit İslam Ceza Hukuku 115
25
kabul edilerek kısaslar diyete ccedilevrilir ve akileye oumldettirilir86 Bununla beraber İbn Ruumlşd
Hanefi ve Maliki ulemasının diyetin acirckıleye Şafiicirclerin ise bizzat ccedilocuk ve akıl hastasına
oumldettirilmesi kanaatinde olduğunu ifade eder Mevcut ihtilafın da ccedilocuk ve akıl hastası
tarafından işlenen cinayetin diğer cinayet tuumlrlerinden hangisine daha ccedilok benzediği
hususundaki teredduumltlerinden kaynaklandığını duumlşuumlnmektedir87
164 Tarsquozir
Talsquozir soumlzluumlkte ldquoengellemek reddetmek zorlamak azarlamak kınamak ve terbiye
etmekldquo88 anlamlarına gelmekle beraber yardım tazim yuumlceltip saygı goumlstermekrdquo
manalarına da gelmektedir89 Bir fıkıh terimi olarak had succedilları ve cinayetlerdeki gibi
belirli cezası bulunmayan succedillara verilecek miktarı ve uygulanması youmlneticiye ve
hacirckime bırakılmış cezaları ifade eder90
Tarsquozir cezaları had ve kısas dışındaki miktarı naslarla belirlenmeyen hakimin takdirine
ve yetkisine bırakılan cezalardır Bu cezalar genel olarak ayet ve hadislerle yasaklanan
fiillerin karşılığı olarak verilmektedir fakat bunlarla sınırlı olmayıp yetkili idareci
tarafından kamu yararına konulmuş toplumun duumlzenini sağlamaya matuf yasaklara
verilen cezalar da bunlara dahil edilmiştir Bu cezalar meşruiyetini Kurrsquoan suumlnnet ve
icmadan almaktadır
Tarsquozir cezalarının miktarını belirleme yetkisi her ne kadar yetkili otoriteye bırakılmış
olsa da cezanın tatbikinde bireylerin ve toplumun maslahatı esas alınmakta91 yetkili
merci keyfi ve kuralsız davranamamaktadır Tarsquozir cezaları had ve kısası gerektiren
succedillar haricinde asli cezalardır ancak bu iki ceza tuumlruumlne ek olarak da verilebileceği
hususunda fukaha goumlruumlş birliği etmiştir
Genel kaide olarak tarsquozir cezasının azami sınırı asgari had cezasını geccedilmeyecek bir
miktar olarak belirlenmiştir Ancak bu genel kabulle beraber İslam ceza hukukunda
tarsquozir cezasının yelpazesi ccedilok geniş tutulmuştur Oumlluumlm dahil olmak uumlzere celde hapis
86 Ebursquol Huseyn Ahmed b Muhammed b Ahmed Kuducircricirc Muhtasarursquo-l Kuducircricirc thk Abdullah Nezicircr
Ahmed Nezicirc (Beyrut Muumlessesetursquor-Reyyacircn 2005) 456 Serahsicirc Mebsucirct 29 219 87 Ebursquo-Velicircd Muhammed b Ahmed b Ruumlşd Bidayetuumlrsquol-muumlctehid ccedilev Ahmed Meylacircnicirc (İstanbul Ensar
Neşriyat 2015) 3 518 88 Cemaluddin Muhammed b Muumlkerrem İbn Manzucircr Lisacircnursquol-Arab (Beyrut Dacircru Sacircdır ts) 4 561 89 Elmalılı M Hamdi Yazır İslacircmHukuku ve Fıkıh Istılacirchları Kacircmusu 5 137 90 Ali b Muhammed b Muhammed Cuumlrcacircnicirc Tarsquoricircfacirct (Beyrut Dacircrursquo1-kiatbirsquol-Arabicirc h1405) 85
Tuncay Başoğlu ldquoTarsquozirrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c40 (İstanbul TDV Yayınları
2011)198 İbn Kayyim el-Cevziyye İlsquolacircmursquol-muvakkıicircn (Beyrut Dacircrursquol-cicircl 1974) 2 118 Abdulvacirchid
b İsmail Ebursquol-Mehacircsin er-Rucircyanicirc Bahrursquol-mezheb thk Tacircrık Fethicirc es-Seyyid (Beyrut Dacircrursquol-kuumltuumlbirsquol-
ilmicirc 2009) 13 3 91 Osman Şekerci 20 27
26
suumlrguumln kınama tehdit nasihat teşhir goumlrevden uzaklaştırma tazmin ve mali cezalar
tarsquozir kapsamındaki farklı cezalardır Bu cezalar succedillunun durumuna ve fiilin
ciddiyetine goumlre tatbik edilegelmiştir92
Talsquozir cezasının vuumlcubunun tek şartı ldquoakılrdquodır93 Muumlmeyyiz olan ccedilocuklara youmlnelik
olarak Hz Peygamberrsquoin namaz emrinde olduğu gibi tersquodib amaccedillı tazir
uygulanabilirken akıl hastaları bu kapsamın dışında bırakılmıştır Akıl hastalarının ve
gayri muumlmeyyiz ccedilocukların fiilleri succedil kabul edilmediğinden tersquodib edilmezler94 Ebu
Zehra tarsquozirin terbiye eğitim ve genel caydırıcılık amacı guumlttuumlğuumlnuuml ifade eder Ne var
ki buumltuumln bunlar akıl hastalarında gerccedilekleşmediğinden ceza ile ibret almaları
uslandırılmaları soumlz konusu olmadığından ceza sadece eziyet olur Ancak şefkatle
iyileşebilecek olan bir hastaya da boumlyle bir muamelede bulunmak da insaniyet ile
oumlrtuumlşmez95 Ibn Kudame ise ccedilocuk ve akıl hastasının ebevynleri tarafından ahlakının
duumlzelmesi iccedilin doumlvuumllmelerinin iyi olabileceğini ifade etmektedir96
Peki akıl hastalığını ceza ehliyetini duumlşuumlren bir sebep olarak goumlren fukaha ve
muhakemeyi yuumlruumlten kadı succedilluda hastalığın varlığına ndash veya akıl hastalığı iddiasının
doğruluğuna- nasıl karar vermektedir Nesefi aklın varlığının anlaşılması hususunda
ancak accedilıkccedila muumlşahade edilebilir şeylere bakılarak karar verilebileceğini soumlyler Bu da
kişinin duumlnya ve ahireti iccedilin en iyi olanı seccedilmesi bir işi yaptığında veya terkettiğinde
sonucunun ne olacağını kestirmesiyle muumlmkuumlnduumlr Eğer kişi bir istikamet uumlzereyse aklı
mutedildir suumlrekli değişiyorsa aklı eksiktir97 Aynı şekilde Serahsicirc de aklın eksikliğinin
o kişiyi sınamak ve tecruumlbe etmek ile bilinebileceğini dile getirir98 Muhammed Naicircm
Yacircsin de Muumlsluumlman ulemanın koyduğu oumllccediluumltuumln failin succedil esnasındaki ve succedil
oumlncesindeki eylemlerinde akli durumuna işaret eden verilere bakmak olduğunu
hastalığın sebebi koumlkeni gibi ayrıntılara bakılmadığını ifade eder Yasin guumlnuumlmuumlzde
aynı oumllccediluumltlerin geccedilerli olduğunu hakimin succedillunun akli durumuna dair verileri aile
arkadaş ve yakın ccedilevresinde kapsamlı bir soruşturma yaparak toplaması gerektiğini
ifade eder Modern psikiyatrinin verilerini kullanmak hususunda ise muumlellif tedbirli
davranmaktadır Yasinrsquoe goumlre oumlncelikle soumlz konusu hastalığın fizyolojik kaynaklı
92 Bkz Esra Yakut ldquoTanzimat Doumlnemirsquone Kadar Osmanlı Hukukursquonda Taziri Gerektiren Succedillar ve
Cezalarırdquo Tuumlrk Hukuk TarihiAraştırmaları sy2 (2006) 25-40 93 Kacircsacircnicirc Bedacircilsquo 7 67 94 Abdullah Ccedilolak İslam Ceza Hukuku (Ccedilorum Kitap Duumlnyası 2018) 140 95 Ebucirc Zehra el-Cericircme 334 96 İbn Kudacircme Muğnicirc 9 68 97 Nesefi Keşfursquol-esracircr 2 467 98 Serahsicirc Mebsucirct 2 332
27
olması gerekir Daha sonra hastalığa ilişkin veriler -guumlvenilir ve uzmanların uumlzerinde
ittifak etmiş olduğu veriler olmaları şartıyla- adaletin gerccedilekleştirilmesinde bir vesile
olarak şu durumlarda kullanılabilir
1 Succedilluya dair beyanatlar yetersiz veya ccedilelişkili olursa
2 Succedillunun akli durumundaki değişiklik darbe almak gibi ani goumlzlemlenmesi muumlmkuumln
olmayan bir durumdan kaynaklanıyorsa
3 Şahitlerin beyanlarının değerlendirilmesi esnasında99
Bu araştırmada psikiyatri biliminin verilerinden istifadeyle belli hastalıkları ele
almadan oumlnce ifade edilmesi gereken oumlnemli bir konu da modern psikiyatri verileri ile
fıkıh arasındaki alışverişin sınırının tayin edilmesinin gerekliliğidir Muhammed Yacircsicircn
gibi bu konuda araştırma yapan muumlellifler kaccedilınılmaz olarak modern psikiyatrinin
sunduğu bilgileri kullanmak durumunda kalsalar da fıkhi ldquohastalıkrdquo oumllccediluumltuumlnuumln
farklılığına dikkat ccedilekmektedirler100 Cuumlnucircn kavramından ldquodaha kapsamlı olduğunurdquo
ifade ederek Yacircsin gibi isimlendirmedeki akıl hastaığı - ruh hastalığı ayrımını yapsın
veya yapmasın buumltuumln yazarlar hastalıkta temel oumllccediluumltuumln aklın lazımı olan ldquo idrakinrdquo
yokluğu olduğunu vurgulamaktadır101 İdrake herhangi bir tesiri olmayan
hastalıkbozukluk adını almış durumun tesirinde işlenen fiil de dolayısıyla fıkıh
accedilısından succedil olmaktan ccedilıkmayacaktır Oumlrneğin ldquocinsiyet disforisi (cinsel kimlik
bozukluğu) gibi modern psikiyatrinin hastalık kabul ettiği bir durumun tesiri altında
işlenen cinsel sapkınlıklar fıkhen cezayı gerektirecektir102
Burada zikredilmesi gereken oumlnemli bir kavram da ldquoiraderdquodir Bir şeyi istemek ve
seccedilmek anlamına gelen103 irade kavramı klasik literatuumlrde esas olarak ehliyeti ortadan
kaldıran sebepler arasında ikrah başlığı altında karşımıza ccedilıkmaktadır İkrah kişinin
kendisi dışında harici bir kuvveti temsil etmekte ve bu kuvvetin yaptırım guumlcuumlne goumlre
kişinin iradesine tesiri değerlendirilmektedir Modern hukukta ceza ehliyetinden daha
kapsamlı bir kavram olan ceza sorumluluğunda incelenen iradeye burada değinilme
nedeni buguumln akıl ve ruh hastalıkları zihinsel bozuklukluklar iccedilerisinde ele alınıyor
99 Muhammed NaicircmYacircsicircn ldquoEserrsquol-emracircdirsquor-rucirchiyyeti versquol-akliyyeti alacircrsquol- mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacircicircrdquo 43-47 100 Hucirclucircd binti Abdurrahman el- Muheyyiz ldquoAhkacircmursquol-mericircdirsquon-nefsiyyeti firsquol-fıkhirsquol-İslamicircrdquo (Doktora
Tezi Cacircmiatu İmam Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc h1432) 525 101 Ucircdeh Teşricircursquol-cinacirci 587 Behnesicirc el-Mesrsquoucircliyetirsquol-cinaicirc 218 Ebucirc Zehra el-Cericircme 327 Hucirclucircd binti
Abdurrahman ldquoAhkacircmursquol-mericircdirsquon-nefsiyyeti firsquol-fıkhirsquol-İslamicircrdquo 526 102 Ccedilalma duumlrtuumlsuumlne karşı koyamamakla karakterize Kleptomani hastalığı (ccedilalma hastalığı) da benzer bir
oumlrnek teşkil eder Bkz Emel Yılmaz ldquoİslam Ceza Hukukuna Goumlre Kleptomanide Ceza Ehliyeti Ve
Hırsızlık Fiilinin Sonuccedillarırdquo Bilimname 1 sy 37 (2019) 535-557 103 Yasin 56
28
olmasındandır Klasik fıkıh yaklaşımı itibariyle iradenin olması iccedilin akıl zorunluyken
aklın tek başına varlığı iradeyi zorunlu kılmamaktadır Dolayısıyla akıl hastalığının
soumlzkonusu olduğu yerde kişinin iradesi zaten yok demektir İradenin ortadan kalktığı
durumlar ise kişinin kendisi dışında guumlccediller olduğundan ldquoaklın varlığındardquo iradeyi
tamamen veya kısmen ortadan kaldıran ldquodacirchilirdquo bir kuvvete kapı aralanmamaktadır
Hatta Pezdevirsquonin cin ccedilarpması nedeniyle akli dengesi bozulanlarda sorumluluğun
devam ettiğiyle ilgili ifadesini burada hatırlanabilir Oysa TCKrsquonın mezkucircr
maddelerinde olduğu gibi bir akıl veya ruh hastalığı ldquoyoumlnlendirme yeteneğinirdquo (yani
iradeyi) hukuken kabul edilir derecede etkileyebilmektedir Kleptomani piromani gibi
modern hastalıkların varlığı iddialarıyla temyiz mahkemelerine başvurulabilmekte104 ve
cezalar duumlşebilmektedir105
104 http webbaltaciavtrakil-hastaliği-ile-ilgili-yargitay-kararları (1862019) 105 http webmemurlarnet (22072019)
29
BOumlLUumlM 2 AKIL VE RUH HASTALIKLARI
21 Tarihccedile
Akıl ve ruh hastalıkları zamana ve mekana goumlre değişen telakkilerle de olsa ccedilok eski
zamanlardan beri insanların malumu olmuştur Tarih oumlncesi devirlerde bu hastalıklara
yakalanan insanlar kafataslarına delik accedilmak suretiyle tedavi edilmeye ccedilalışılmıştır
Boumlylece hastalığa sebep olduğu duumlşuumlnuumllen koumltuuml ruhlar gibi doğa uumlstuuml varlıkların
ccedilıkacağına ve hastanın iyileşeceğine inanılmıştır106
Avruparsquoda XIX yuumlzyıla kadar akıl hastaları insani sayılamayacak ccedilok farklı
muamelelere maruz kalıyorlardı Almanyarsquoda olduğu gibi deliler kentlerin dışına
atılıyor kovalanıyor hac kafilelerine tuumlccarlara emanet ediliyor ccediloğu zaman da
gemilere bindirilerek kendi meccedilhullerine doğru yola ccedilıkarılıyorlardı Şehir dışına
suumlruumllmeyenlerse kapatılıyor barınma ve bakım uumlcretleri kent buumltccedilesinden karşılansa da
tedavi goumlrmeksizin sadece hapse atılıyorlardı107 Tedavisi muumlmkuumln ruhsal hastalık
belirtisi goumlsterenler ateşe atılarak ve işkence edilerek ruhları kurtarılmaya ccedilalışılıyordu
Orta Ccedilağ Avrupasında Hırıstiyan din adamları ruh hastalarının izlenmesi
yakalanabilmesi ve cezalandırılabilmesi iccedilin kitaplar yazıyorlardı 1486rsquoda yayınlanan
ldquoŞeytanın Ccedilekicirdquo (Malleus Maleficarum) adlı kitap bir yetki belgesi olarak iş
goumlruumlyordu108
Tuumlrk toplumunda cinlerin neden olduğu duumlşuumlnuumllen buumlyuumlk olasılıkla psikiyatrik
rahatsızlıkları Yusuf Has Hacibrsquoin ldquoefsuncurdquo olarak bahsettiği kişiler tedavi etmeye
ccedilalışıyorlardı109 Kırgız Hun Goumlktuumlrk ve Uygur doumlnemlerinde bu hastalara muumlzikle
tedavi metotları uygulanıyordu
İslam duumlnyasında mecnun şeyda divane meczub gibi farklı isimlerle anılan kimi
zaman velilikle bile ilşkilendirilen akıl ve ruh hastaları daha VIII asrın başından
itibaren kurulmaya başlanan tam teşekkuumllluuml hastanelerdeki oumlzel boumlluumlmlerde tedavi
goumlruumlyorlardı Semerkantlı Nizamicirc-i Aruzicircrsquonin eseri Ccedilehar Makale gibi akıl ve ruh
106 Hatunoğlu Aşkım ldquoTuumlrk İslam Hekimlerinin Psikoloji Biliminin Gelişimine Katkıları ve Psikolojik
hastalıklara Tedavi Youmlntemlerirdquo Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi sy 2 (2014) 256 107 Michael Foucault Deliliğin Tarihi ccedilev Mehmet Ali Kılccedilbay (Ankara İmge Kitabevi 2017) 32-36 108 Orhan Oumlztuumlrk ve Aylin Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları (Ankara Nobel Tıp Kitapevleri 2016)
3 109 Nil Sarı ve Burhan Akguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo Tuumlrkiyede Sık Karşılaşılan Psikiyatrik
Hastalıklar iccedilinde İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Etkinlikleri
Sempozyum Dizisi 62 2008) 3
30
hastalarının tedavilerinin anlatıldığı bazı risalelerde Racirczi ve İbn Sinarsquoya atfedilen şok ve
telkin tedavilerine oumlrnek teşkil edecek hikayeler bulunmaktadır110 Selccediluklu ve Osmanlı
doumlneminde hekimler psikolojik hastalıkların tedavisinde ilaccedil tedavisi ve perhizin yanı
sıra musiki kuş sesi ve su sesinden de istifade ederlerdi Hastalara kuş eti yedirilir
ccediliccedilek manzaraları seyrettirilir Kurrsquoan okunur ve el sanatlarıyla meşgul edilirlerdi
Hastanelerde ccediliccedilek yetiştirilir bunların hem guumlzelliğinden hem kokusundan istifade
edilirdi (oumlzellike lale suumlmbuumll reyhan karanfil deveboynu yasemin nesrin gibi)111 13
yuumlzyılda inşa edilen duumlnyanın ilk tıp fakuumlltesi olarak kabul edilen Kayseri Gevher
Nesibe Daruumlşşifası bu hastanelerden biriydi İccedilerisinde ruh hastalıkları koğuşu ve akıl
hastanesi bulunan şifahanede hastalar musiki ile tedavi goumlruumlyorlardı112
Hipokrat Galen gibi antik doumlnem hekimlerinin eserlerinden etkilenen İbn Sina Racirczi
gibi Tuumlrk hekimleri beden ve akıl hastalıklarının bedendeki unsurların (ahlacirct-ı erbaalsquo
denilen sarı safra kara safra kan ve balgam) dengesizliğinden kaynaklandığına
inanıyordu113 Oumlrneğin macircl-i huumllya olarak bilinen melankoli kara safra kaynaklı bir
hastalık olarak duumlşuumlnuumlluumlyordu Sevdacirc ldquoruh-i nefsanirdquoyi bozduğundan organik bozukluk
psişik belirtilere neden oluyordu114 Ancak sebepler bununla sınırlandırılmayıp
hastalığın kuruntu aşırı duumlşuumlnme gibi psikolojik nedenlerden beyindeki bir
bozukluktan veya yanlış beslenmeden olabileceği de kabul ediliyordu115
XV ve XVII yuumlzyıllara ait Tuumlrkccedile tıp yazmalarında akıl ve sinir hastalıkları bedensel
hastalıklardan ayrılmadan baş hastalıkları tasnifi iccedilinde yer almaktadır Hastalıkların
maddi unsura bağlanması devam etmiş benzer belirti goumlsterenler aynı başlık altında
muumltalaa edilmiştir ldquoEnvacirc-ı divaneliklerrdquo başlığı altında ortak oumlzellikleri saldırganlık
olan mania dauumlrsquol-kelb subara ve kutrub hastalıklarına yer verilirken ccedileşitli hastalık
belirtileri de hastalık olarak ele alınmıştır Aşırı uyku (hipersomnia nevm-i muumlfrit)
birdenbire donakalma (katatoni veya katalepsi ahze) kişinin ccedilok kuumlccediluumlk bir ccedilocuk veya
yaşlı bir insan gibi davranması anlamında zeka geriliği (eblehlik gaflet) ve melankoliye
neden olabilecek ldquoaşkrdquo bunlardan birkaccedilıdır
110 Sarı ve Akguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 4 111 Hatunoğlu ldquoTuumlrk İslam Hekimlerinin Psikoloji Biliminin Gelişimine Katkıları ve Psikolojik
hastalıklara Tedavi Youmlntemlerirdquo 256 112 http webdeontolojihacettepeedutr (04082019) 113 Sarı ve Akguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 4 114 Sarı veAkguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 10 115 Peter E Pormann ldquoTıprdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c 41 (İstanbul TDV Yayınları
2012) 101-111
31
Hastanelerin yanı sıra Anadolursquoda bulunan tekke ve ocaklar da ruh ve sinir
hastalıklarının tedavisinde hizmet veriyordu Hastalar tekkelerin kendi tekniklerine goumlre
kimi zaman tuumlrbede yalnız başına yatırılıyor kimi zaman saldırgan olanlar suumlkunete
kavuşuncaya kadar direğe bağlanıyor ve muumlshil şerbeti verilerek iyice takati azaltılarak
okuma suretiyle telkinle tedavi ediliyordu 116
XVII yuumlzyılın sonlarına doğru Fransarsquoda ldquoruh hastalarını zincirden kurtaran hekimrdquo
olarak maruf Pine ile akıl ve ruh hastalarının tedavisinde insancıl bir akım baş goumlsterdi
Bu akımın diğer Avrupa uumllkelerine ve ABDrsquoye de yayılmasının ardından XIX
yuumlzyılın başından itibaren modern psikiyatri inşa edilmeye başlandı ve XX yuumlzyılda
psikiyatri hızla gelişti Bu gelişmelerden biri de akıl ve ruh hastalıklarının tanımlanması
ve sınıflandırılmasında ortak bir dilin oluşmasını sağlayan DSM ve ICD tanı ve
sınıflandırma kitaplarının yayınlanması olmuştur DSM (Diagnostic and Statistical
Manual of Mental Disorders Ruhsal Bozuklukların Tanı ve Sınıflandırma El Kitabı)
APA (American Psychological Association Amerikan Psikoloji Derneği) tarafından
yayınlanmakta olup en son beşinci suumlruumlmuuml yayınlanmıştır Buguumln enduumlstri siyaset ve
hukuk gibi alanlarda da merkezi etkiye sahiptir117 ICD (International Classification of
Diseases Hastlıkların Uluslararası Sınıflandırılması) ise Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuuml
tarafından yayınlanmaktadır Tuumlrkiyersquode uygulamada hastalıkların sınıflandırılmasında
ve kodlanmasında uluslararsı dizgeye uymak gerekmektedir DSOuml ile yapılmış ve
devletleri bağlayıcı anlaşmalara goumlre hastane kayıtlarında ICD dizgesine uymak
zorunludur118 ICDrsquonin son suumlruumlmuuml ICD-10 dur Tezimizde ulaşabildiğimiz kaynakların
hemen hemen hepsinde tercih edilmiş olması nedeniyle DSM tanı oumllccediluumltleri
kullanılacaktır DSM-Vrsquoin tezimize kaynaklık eden araştırmaların yenilenmesi iccedilin
yakın sayılabilecek bir tarihde yayınlanmış olması (2013) nedeniyle de DSM-IV
ağırlıklı olacaktır
22 Akıl ve Ruh Hastalığının Tanımı
Akıl ve ruh hastalıklarına dair DSM ve ICD merkezli bir tanım vermeden oumlnce buguumln
psikiyatri ve psikolojide bir terim kargaşasının varlığına ve akıl ruh gibi kavramların
metafiziksel soyutlanmayla beraber anlamsal değişimlere uğramış oduğuna dikkat
116 Sarı veAkguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 10-13 117 Atbaşoğlu EC Guumlloumlksuumlz Sinan ldquoBilim Psikiyatri ve DSMrsquolerrdquo Tuumlrk Psikiyatri Dergisi 24 sy3
(2013) 203 118 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 175
32
ccedilekmemiz gerekir Oumlrneğin ldquoRuh Sağlığı ve Bozukluklarırdquo adlı eserlerinde Oumlztuumlrk ve
Uluşahin ldquomentalrdquo ve ldquopsikolojikrdquordquoakılrdquo ve ldquoruhrdquo kelimelerinin anlamlarını ayırt
etmenin zor olduğunu ifade ediyor Ayrıca akıl soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağdaş psikolojide
kullanılmadığını belirtirken ldquoruhrdquo soumlzcuumlğuumlnuumln kullanımında da sinir sisteminin işlevleri
dışında soyut eski bilim dışı bir anlama goumlnderme yapılamayacağını ifade etmek
ihtiyacını hissediyor119 Bunlara ek olarak buguumln psikiyatri ve psikoloji sahasında genel
olarak ldquohastalıkrdquo (illness المرض ) kelimesi yerine - oumlzellikle bu kelimenin olumsuz
psikolojik etkilerinden kaccedilınmak maksadıyla- ldquobozuklukrdquo (disorder الإضطرابات)
kelimesi tercih ediliyor120 Bu tezde hem muasır fıkıh litaratuumlruumlnde hem Tuumlrk hukuk
literatuumlruumlnde yerleşmiş olması ve halen mevcudiyetini koruması nedeniyle akıl ve ruh
hastalıkları ifadesi tercih edilmiştir
Modern psikiyatri ve psikoloji uzmanları akıl ve ruh hastalıklarına (psikopatolojiye)
dair kabule şayan bir tanım yapmayı guumlccedil bulmuşlardır121 DSM-IV şoumlyle bir accedilıklama
yapmaktadır ldquoBu el kitabı her ne kadar zihinsel bozuklukların bir tasnifini yapsa da
itiraf etmek gerekir ki hiccedilbir tanım ldquozihinsel bozukuluklarrdquo kavramının tam sınırlarını
belirleyemeyecektir Zihinsel bozukluk kavramı tıp ve diğer bilim kavramları gibi
buumltuumln durumları iccedileren tutarlı kullanışlı bir tanımdan yoksundurrdquo122 DSM-5rsquoe goumlre
akıl hastalığı (zihinsel bozukluk) ldquozihinsel faaliyetin altında yatan psikolojik biyolojik
veya gelişimsel aşamalardan birindeki işlev bozukluğunu yansıtan bireyin bilişsel
faaliyetlerinde duygusal duumlzeninde veya davranışlarında klinik olarak belirgin
rahatsızlıklarla karakterize olan bir sendromdurrdquo123 Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuuml akıl
hastalıkları iccedilin ldquoakıl hastalıkları farklı semptomlara sahip oldukccedila kapsamlı sorunları
iccedilermektedir Bununla beraber bu hasatalıklar genellikle birtakım anormal duumlşuumlncelerin
duyguların davranışların ve başkalarıyla ilişkilerde anormalliklerin birleşimi ile
karakterize edilmektedirrdquo 124accedilıklamasını yapmaktadır
Akıl ve ruh hastalığının ne olduğu etrafındaki tartışmalardan dolayı olsa gerek
psikiyatri ile ilgili kitaplar genel olarak incelendiğinde akıl ve ruh hastalığından ziyade
akıl ve ruh sağlığının tanımlanmış olduğu goumlruumllmektedir Akıl ve ruh sağlığı genel
olarak bireyin kendisi ve ccedilevresiyle uyumlu ve dengeli bir ilişki iccedilerisinde olması olarak 119 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 13 120 Yacircsicircn ldquoEserursquol-emracircdinrsquonefsiyyeti versquol-akliyyeti alacircrsquol- mesrsquoucircliyyetirsquol-cinaicircrdquo 17 121 Adrian Rain The Psychopathology of Crime ( London Academic Press Inc 1993) 3 122 Dan J Stein vd ldquoWhat is a Mental Psychiatric Disorder From DSM-IV to DSM-Vrdquo Psychological
Medicine 40 sy 11 (2010) 1759-1765 (doi 10 1017S0033291709992261) 123 http webpsychologytodaycom (0207 2019) 124 http webwhoint (0207 2019)
33
tanımlanırken aksi ise ruh hastalığına işaret etmektedir Psikolojik rahatsızlık yaşayan
kişiler duygu duumlşuumlnce ve davranışlarında suumlreklilik arz eden tutarsızlıklar aşırılıklar
uygunsuzluklar ve yetersizlikler sergilemektedirler Oumlyle ki neticede kişinin guumlnluumlk
ritmik hayatı ve sosyal ilişkileri bozulmaktadır125 Yukarıdaki satırların da işaret ettiği
gibi bir insana ruhsal hastalık teşhisinin konulabilmesi iccedilin kişide hastalıkla ilgili bazı
şartlar aranmaktadır Bunlar Belirtilerin belirli oran ve suumlrede var olması kişiyi ya da
ccedilevresini rahatsız etmesi ve kendini ya da ccedilevresini ccedilare arayışına suumlruumlklemesidir
Belirli bir suumlredir mevcut olan bir grup belirtinin kişinin guumlnluumlk işlevselliğini bozması
uumlzerine ruhsal hastalık tanısı konur
Birccedilok ruhsal hastalık ilaccedil ya da psikolojik tedavi yardımıyla kolayca
duumlzelebilmektedir Ancak bazı ruhsal hastalıklar nispeten her ne kadar az goumlruumllseler de
ccedilok daha zor duumlzelebilmektedir Bu hastalıklara yakalanmış olan bireyler bireysel
guumlccedilluumlkler yaşamakta ccedilevrelerine ve topluma da oldukccedila fazla sıkıntı yaşatabilmektedir
Akıl hastalarının oumlzellikle de paranoyak semptomlar goumlsteriyorlarsa normal insanlara
goumlre daha fazla şiddet eğiliminde olduklarını goumlsteren deliller vardır126
Tezimizde dikkate aldığımız DSM-4rsquouumln tasnifine goumlre akıl ve ruh hastalıklarının veya
modern tabirle zihinsel bozuklukların tasnifi genel olarak şoumlyledir
1 Genellikle ilk kez bebeklik ccedilocukluk ya da ergenlik doumlneminde tanısı konan
bozukluklar Oumlrneğin Ağır mental retardasyon dikkat eksikliği ve yıkıcı davranış
bozuklukları
2 Delirium demans amnestik ve diğer bilişsel bozukluklar
3 Genel tıbbi bir duruma bağlı mental bozukluklar
4 Madde kulanımına bağlı bozukluklar
5 Şizofreni ve diğer psikotik bozukluklar
6 Duygudurum bozuklukları
Depresif ve bipolar bozukluklar bunlardandır
7 Anksiyete bozuklukları
8 Somatoform bozukluklar
9 Yapay bozukluklar
10 Dissosiatif bozukluklar
125 Ruh Sağlığı Kavramı ve Psikolojik Bozukluklar http webaydinpoltr (22042019) 126 Eric Silver ve Brent Teasdale ldquoMental Disorder and Violence An examination of Stressful Life
Events and Impaired Social Supportrdquo Social Problems sy 52 (2005) 62-78 Sheilagh Hodgins ldquoMental
Disorder Intellectual Deficiancy and Crimerdquo Archieves of Gen Psychiatry sy 49 (1992) 476-483
34
11 Cinsel bozukluklar ve cinsel kimlik bozuklukları
12 Yeme bozuklukları
13 Uyku bozuklukları
14 Başka yerde sınıflandırılmamış olan duumlrtuuml kontrol bozuklukları
15 Kişilik bozuklukları
16 Uyum bozuklukları
Bu tezde mezkur hastalık (bozukluk) grubu iccedilerisinden adli psikiyatri kaynaklarına goumlz
atıldığında şiddet ve succedil ile olan bağlantısı oumlne ccedilıkan şizofreniye ve duygudurum
bozukluklarından majoumlr depresyon ve bipolar bozukluğa yer verilecektir
23 Şizofreni
Şizofreni hastalığı yukarıda bahsedilen nadir fakat zor psikolojik hastalıklardan biridir
Geccedilen yuumlzyıldan beri psikiyatristleri en ccedilok uğraştıran bu karmaşık hastalığın ccedileşitli
youmlnleri hala accedilıklanamamıştır127 Genellikle belirgin halluumlsinasyonlar veya sanrılarla
(hezayanlarla) ilerleyen bilişsel duygusal veya fonksiyonel bozukluklarla değişkenlik
goumlsteren kronik genellikle tekrar eden bir hastalıktır Bireyin oumlzbakım becerilerindeki
sorunlarla beraber gerccedilekle gerccedilek olmayanı ayırt edebilme yetisinde zorluklara neden
olur128
Hiccedilbir sınır tanımayan bu hastalık her yerde her ırktan her sınıftan insanda cinsiyet
ayrımı yapmaksızın eğitim ve din farkı goumlzetmeksizin ortaya ccedilıkabilir129 Bununla
beraber hastalığın sosyo-ekonomik youmlnden duumlşuumlk veya duumlzensiz kesimlerde daha ccedilok
goumlruumllduumlğuumlne dair veriler bulunmaktadır Ne var ki gelişmiş uumllkelerde hastalığın
seyiroumlzellikleri daha ciddi olmaktadır ve bu uumllkelerde de yine kent merkezlerinde
goumlruumllme oranı kırsal kesimlere goumlre 2-4 kat artrmaktadır130
Şizofreninin sıklığına dair yapılan ccedilalışmalar duumlnya nuumlfusunun 1rsquoinden daha azının
bu hastalıktan etkilendiğini goumlstermektedir131 Yani her yuumlz insandan birinde yaşamının
bir doumlneminde şizofreni gelişir132 Bu hastalık Amerikarsquoda yetişkin nuumlfusun 02 ndash
2rsquosini yani 45 milyon insanı etkilemekte ve ruh sağlığı hastanelerinde bulunan
127 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 189 128 Ruhi Yavuz ldquoŞizofrenirdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklarrdquo iccedilinde edMuumlfti Uğur
vd (İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Tıp Eğitimi Etkinlikleri
Sempozyum Dizisi 2008) 49 129 Yıldız Şizofreni 7 Ertuğrul Koumlroğlu Şizofreni (Ankara Hekimler Yayın Birliği 2016) 16 130 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozuklukları190 131 Yavuz ldquo Şizofrenirdquo 50 132 Koumlroğlu Şizofreni 16 Yıldız Şizofreni 7
35
hastaların yaklaşık 30rsquounu oluşturmaktadır Hastalığın sıklığının ve yaygınlığının
erkekler ve kadınlar arasında eşit olduğu bazı kaynaklarda belirtilse de133 erkek ve kadın
arasında farklılık goumlsterir Son yıllarda yapılan ccedilalışmalarda erkeklerde kadınlara
nispeten 09- 24 oranında daha sık goumlruumllduumlğuuml ve daha erken yaşta ortaya ccedilıkıp daha
zor tedavi edildiği tespit edilmiştir 134
Şizofreni daha ccedilok ergenlik yıllarının sonlarında ve genccedil erişkinlik doumlneminde başlar
En sık başlama yaşı olarak kaynaklarda 16-30135 18-45136 ve erkeklerde 15-25
kadınlarda 25- 35137 aralıkları verilmektedir
Şizofrenlerin yaklaşık yarısı hayatlarında en az bir kere intihar girişiminde bulunurken
12-13rsquouuml hayatlarına bu şekilde son vermektedir Bu hastaların 75rsquoinden fazlası
sigara 30-50rsquosi alkol ve 5-10rsquou da esrar kulanmaktadır Evsizlerin 13 ndash 23rsquouuml de
şizofrendir138 Hastalık bu tanıyı almış olan kişileri ve ailelerini oumlnemli oumllccediluumlde etkiler ve
yeterince tedavi edilmediğinde topluma insanlığa maliyeti ccedilok yuumlksek olur Şizofreni
beynin fiziksel yapısında ve fonksiyonunda ortaya ccedilıkan bir sorundur ve bu hastalıkta
duyarlılık ve yatkınlığın roluuml diğer ruhsal hastalıklara goumlre daha belirgindir139
231 Tarihccedile
Mısır papiruumlslerinde eskiccedilağ Sanskrit yazılarında Ccedilin tıp metinlerinde şizofreniye
rastlanmakta140 ve Hipokrat okuluna bağlı Yunan hekimlerin yazılarında şizofrenik
tuumlrde belirtiler goumlsteren hastalıkların tanımlandığı bilinmektedir Orta Ccedilağ Avruparsquosında
da korku uyandıran ve şeytana tutulduğu duumlşuumlnuumllen insanların oumlnemli bir kısmı da
kuşkusuz şizofreni hastalarıydı 17 yuumlzyılda Avrupalı hekimlerden bazısının bu
hastalığı az ccedilok tanıdıklarını goumlsteren yazılar vardır141 Uumllkemizde Kapadokya youmlresinde
yaşamış Areteus ve İS II yuumlzyılda yaşamış Soranus şizofrenik tepkilerden bazılarını
133 Rod Plotnik ve Haig Kouyoumdjian Psikolojirsquoye Giriş ccedilev Tamer Geniş (İstanbul Kaknuumls Yayınları
2007) 538 134 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı 190 Yavuz ldquoŞizofrenirdquo 53 135 Koumlroğlu Şizofreni 16 136 Alp Uumlccedilok ldquoŞizofreni ve Benzeri Psikozlarrdquo Ruhsal Hastalıklar iccedilinde ed Nevzat Yuumlksel (Ankara
Nobel Tıp Kitapevleri 2006) 8 130 137 Salih Yaşar Oumlzden Adli Psikiyatri (İstanbul Nobel Akademik Kitapccedilılık 2015) 121 138 Oumlzden Adli Psikiyatri 122 139 Yıldız Şizofreni 21 140 Edward HTaylor Assesing Diagnosing and Treting Serious Mental Disorders A Biological
Approach (Oxford Oxford University Press 2014) 109 141 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 189
36
guumlnuumlmuumlze oldukccedila yakın bir şekilde tanımlamıştır142 Alman ruh hekimi Emil Kraepelin
bu hastalığı erken yaşlarda başlayan varsanı (halluumlsinasyon) ve sanrılarla giden
suumlreğen olan ve bilişsel yıkıma yol accedilan erken bunama (dementia praecox) olarak
tanımlamıştır İsviccedilreli ruh hekimi Eugen Bleuler ise bu hastalıkta zihinsel işlevlerdeki
yarılmanın ya da boumlluumlnmenin oumlnemli olduğunu vurgulamış erken başlamanın veya
bunama ile sonuccedillanmanın zorunlu olmadığını soumlylemiştir 1911rsquode hastalığa
Yunancarsquoda yarılmış akıl anlamına gelen schizo-phrenia adını vermiştir143 1937rsquode ise
Alman ruh hekimi Kurt Schneider bu hastalık iccedilin tipik olabilecek belirtileri
tanımlamıştır144
Guumlnuumlmuumlzde uzmanlar bu hastalık iccedilin aynı tanı oumllccediluumltlerini kullanarak teşhis
koymaktadır Aslında şizofreninin kendine oumlzguuml bir belirtisi olmayıp ancak belirtiler
kuumlmesinin bir doumlnemde bireyin yaşamına olan etkisi goumlz oumlnuumlne alınarak tanı konur
Buguumln ruhsal hastalıkların tanımlanmasında kullanılan iki tanı dizgesi DSM-5 ve ICD-
10 de şizofreni tanısı goumlzleme ve hasta oumlykuumlsuumlne dayanmaktadır Şizofreni iccedilin kesin
labaratuar incelemesi sonucu elde edilen bir bulgu ya da fizik muayene bulgusu
olmadığı iccedilin tanı koymak goumlruumlşmeye davranışların incelenmesine ve ruhsal bulgulara
dayanmak zorundadır145
DSM-5rsquoe goumlre şizofreni tanı oumllccediluumltleri şunlardır
Aşağıdaki belirtilerden en az ikisi en az bir ay suumlreyle hastada bulunuyor olmalıdır
(tedavi edilmişse bu suumlre daha kısa olabilir )
Sanrılar (Duumlşuumlnce bozuklukları )
Varsanılar (Algı bozulmaları )
Dağınık duumlşuumlnceler (dağınık ccedilağrışımlar konu dışı sapmalar tutarsız duumlşuumlnce
yapısı)
Hareket ve davranışlarda uygunsuzuk (dağınık ya da donakalımsal hareketler
davranış bozulması)
Duygulanımda donuklaşma duumlşuumlncede yoksullaşma irade azalması
Kişinin işinde toplumsal ilişkilerinde ve oumlzbakımında oumlnceki duumlzeye goumlre bir gerileme
yıkım goumlruumllmelidir
142 Engin Geccediltan PsikodinamikPsikiyatri ve Normal dışı Davranışlar (İstanbul Remzi Kitabevi 2000)
121 143 Yunancarsquoda schizis boumlluumlnme parccedilalanma phren zihin anlamına gelmektedir Arapccedila kaynaklarda
şizofreni الفصام olarak karşımıza ccedilıkmaktadır 144 Bkz Marc-Louis Bourgeois Şizofreni (Ankara Dost 2016) 13-39 145 Yıldız Şizofreni 27
37
Bozukluk oumlncuuml veya kalıntı belirtileri de kapsayabilmekle beraber en az altı aydır
suumlruumlyor olmalıdır
Belirtiler başka bir beyin bozukluğundan alkol madde ve ilaccedil kullanımından başka
ruhsal bozukluklardan kaynaklanıyor olmamalıdır146
Bu oumllccediluumltler karşılanıyorsa kişinin tanısı şizofreni olarak belirlenebilir Belirtiler her
zaman tam olarak şekillenmemiş olabileceği gibi aralarında da sinsi dalgalı geccedilişler
goumlruumllebilir hastalık suumlresince suumlrekli goumlruumllmeyebilirler Her hasta tuumlm belirtileri her
zaman goumlstermez ve her hastanın belirtileri kendine oumlzguuml olabilir Yukarıdaki belirtilere
ek olarak hastalığa eşlik eden başka belirtiler de olabilir Şizofreni teşhisi konmuş
bireylerin genel oumlzelliği hem bireysel bakımlarında hem toplumsal işlevsellik
alanlarında ccedilalışma okuma ve ebeveyn sorumluluklarında birtakım sorunlar yaşıyor
olmalarıdır Ayrıca ccediloğunun iccedilgoumlruumlsuuml yoktur yani hasta olduklarını kabul etmezler147
Şizofreni beynin bir gelişim bozukluğu olarak kabul edilir fakat bu bozukluğun hastalık
olarak ortaya ccedilıkmasında biyolojik psikolojik ve sosyolojik farklı etkenlerin rol aldığı
da var sayılmaktadır148 Hastalığın sebebi tam olarak bilinmemekle beraber nedenine
dair farklı tezler mevcuttur Genetik olup olmadığı ile ilgili ccedilarpıcı sonuccedillar tek yumurta
ikizleri ile yapılan ccedilalışmalardan gelmektedir Bu ccedilalışmalara goumlre tek yumurta
ikizlerinde hastalığın goumlruumllme oranı 50rsquodir 1930rsquoda duumlnyaya gelen ve genlerinin
100rsquouumlnuuml paylaşan doumlrduumlz kız kardeşlerin doumlrduumlne de şizofreni teşhisi konması da
genetik mirasa ilginccedil bir oumlrnektir149 Anne ve babanın ikisinin de hasta olması
durumunda hastalık riski 35- 46 arasındadır Yakın akrabalarda hastalık olması
halinde normal nuumlfustakine nispeten hastalığın goumlruumllme oranı 7-10 kat artmaktadır150
Ccedilevresel faktoumlrler arasında hamilelik ve doğum komplikasyonları kan uyuşmazlığı
annenin madde kullanımı gibi faktoumlrlerin etkili olabildiği var sayımıyla beraber151
hastalığa yatkınlığı olan kişilerde stresli ccedilevresel etkenlerin şizofreni semptomlarının
gelişmesine katkıda bulunduğu tezi de bunlardan biridir Şizofreninin beyinde belli
alanların yapısal bozukluğu ile ilişkili olduğuna dair fizyolojik yaklaşımlar ve dopamin
artışının seratonin azlığının bu hastalığa neden olduğuyla ilgili noumlrokimyasal tezler de
146 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 203 147 Koumlroğlu Şizofreni 16 148 William Bobo ldquoThe Neurobiology of Schizophreniardquo Psychiatry iccedilinde edAllanTasman vd (West
Sussex Wiley 2008) 300 149 Plotnik ve Kouyoumdjian Psikolojirsquoye Giriş 539 150 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 216 151 Yavuz ldquoŞizofrenirdquo 50
38
burada zikredilmelidir152 Buguumln tespit edebildiğimiz kadarıyla hastalık
değerlendirilirken bio-psiko-sosyolojik yaklaşımla hareket edilerek mezkur
yaklaşımlardaki etkenlerin hepsinin etkileşim iccedilinde olabileceği goumlz oumlnuumlnde
bulundurulmaktadır
232 Belirtiler
Psikotik153 bir bozukluk olan şizofreniye yatkınlığı olan bireylerde şizofreni gelişmeden
oumlnce hastalığa işaret eden bazı belirtiler fark edilebilir Şizofreni hastalarının geccedilmişe
youmlnelik video kayıtları incelendiğinde bazılarının akranlarına goumlre daha zayıf duygusal
tepkiler goumlsterdikleri duygusal tepkilerinin kardeşlerinden farklı olduğu
toplumsallaşmaktan dayanışma birliktelik ve rekabete dayalı oyunlardan uzak
durdukları sıklıkla da hareket ve dikkat sorunları yaşadıkları saptanabilmektedir154
Kimi hastalarda başlangıccedil ccedilok yavaş ve sinsi olabilir Genellikle ilk belirtileri
depresyon guumlnluumlk aktivitelerden zevk alamama ve toplumdan uzaklaşmaktır Hasta
başlangıccedilta sıklıkla okuduğunda odaklanamamaya başlamak sayısal becerilerinin
duumlşmesi unutkanlaşmak ve mantıksal ilişkiler kurmakta guumlccedilluumlk ccedilekmek gibi zihinsel
işlev bozuklukları goumlsterir155 İccediline kapanık halde kendi duumlnyasında garip duumlşuumlnce ve
davranışlarla dolaşmaya başlar İlgi ve merakını kaybedebilir Aşırı dinsel uğraşlar
doğauumlstuuml guumlccedillere ilgi artışı aşırı oumlzdoyurum gibi takıntılı duumlşuumlnce ve davranışlarla
alttan alta hastalık suumlrecinin etkisine girmiş olabilir156 Hastaların aileleri bu tuumlr
sorunları ergenlik sorunları olarak goumlruumlp geccediliştirebilirler ya da ccedilocuklarının giderek
gerccedileklerden koptuğunu fark etmeyebilirler Uzmana başvurduklarında da bu yaşlarda
bu tuumlr davranışların normal olduğu soumlylenebilir ccediluumlnkuuml erken evrelerde tanı koymak
guumlccediltuumlr157 Aslında şizofreni sanrı ve taşkınlık gibi belirtileri ortaya ccedilıktığında başlıyor
gibi goumlruumlnse de başlangıcının ccedilok daha gerilere gittiği soumlylenebilir
Şizofeninin belirtileri hemen hemen her hastada bir veya birkaccedilı bulunan psikoz
belirtileri negatif belirtiler bilişsel bozukluklar duygudurum bozuklukları ile davranış
152 Salih Yaşar Oumlzden Adli Psikiyatri (Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2015) 122 153 Psikoz psikolojik veya başka nedenlerle gerccedileği değerlendirme yeteneğinin kaybolduğu durumları
tanımlamaktadır 154 Yıldız Şizofreni 30 155 Koumlroğlu Şizofreni 16 156 Yıldız Şizofreni 31 157 Koumlroğlu Şizofreni 17
39
bozuklukları şeklinde tasnif edilebilir158 Her hastada her belirti goumlruumllmediği gibi bir
hastada da bazıları oumlne ccedilıkabilir kimi zaman goumlruumlnuumlp kimi zaman ortadan kaybolabilir
Psikoz belirtilerine pozitif belirtiler de denmektedir Bunlar zihinsel fonksiyonlardaki
aksaklıklar nedeniyle oluşan normalin dışında fazlalık aşırılık ve saccedilmalık olarak
varsayılan halluumlsinasyonlar hezeyanlar katatonik belirtiler ve konuşma bozukluklarıdır
159 Hezeyanlar (sanrılar) kişinin iccedilinde yaşadığı kuumlltuumlruumln ve bağlı olduğu dinin
muumlntesiplerince paylaşılmayan yanlış inanışlardır Birccedilok tuumlruuml vardır Hastanın gizli
oumlrguumltlerin kendini izlediği birilerinin onu zehirlemek istediği gibi kuşkuculuk
hezeyanları veya oumlzel yeteneklerinin oumlzel becerilerinin olduğuna (oumlrn Mesih olduğuna
Tanrı olduğuna inanması) gibi sık goumlruumllen buumlyuumlkluumlk hezeyanlarıyla bir organının
ccediluumlruumlmuumlş olduğuna inandığı bedensel hezeyanlar ve eşe ya da sevgiliye şiddet
kullanımıyla sonuccedillanabilen kıskanccedillık hezeyanları bunlardan bazılarıdır160
Haluumlsinasyonlar (varsanılar) başkalarının tecruumlbe etmediği gerccedilek olmayan duyusal
algılardır yani kişi dışsal bir uyarı olmaksızın işitme goumlrme tatma koku alma ve
dokunma duyu alanlarında varlıklar algılar Şizofreni tanısı almış kişilerin doumlrtte uumlccediluumlnde
işitme doumlrtte birinde goumlrme halluumlsinasyonları olur İşitme varsanıları ldquokendini asrdquo
ldquoMurat korkağın tekirdquo gibi genelde olumsuz sesler olabilir Bedenine elektrik verildiği
kolunun bacağının kesildiği veya goumlruumllmeyen yaratıkların kendisiyle cinsel ilişkiye
girdiği gibi şeyler dokunma varsanısına oumlrnek verilebilir Dışarıdan bakıldığında kişinin
kendi başına guumlluumlyor konuşuyor olması işitme halluumlsinasyonun goumlstergesidir Hastalar
halluumlsinasyonları ccediloğunlukla gerccedilek kabul eder ve ona goumlre davranır161 Bu
halluumlsinasyonlar ciddi şiddet eylemlerine neden olabilir Oumlrneğin terapi esnasında genccedil
bir hasta terapistini aniden yumruklamaya başlamış ve terapist yere duumlştuumlğuumlnde de ccedilok
ciddi bir şekilde kaburgalarını tekmelemiştir Hastayla yapılan muumllakat sonrasında
hastanın terapistin şeytana doumlnuumlştuumlğuumlnuuml goumlrduumlğuuml anlaşılmıştır162
Negatif belirtiler olağan duygu duumlşuumlnce ve davranışların olmayışıyla karakterizedir
Pozitif belirtiler artma azalma goumlsterirken negatif belirtiler zamanla kalıcılık kazanır
Hastanın az konuşması veya konuşma yoluyla az şey aktarabilmesi (aloji) kişisel amaca
158 Koumlroğlu Şizofreni 21 159 Orhan Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozukukları ( Ankara Hekimler Yayın Birliği 1998) 182 Alp Uumlccedilok
ldquoŞizofreni ve Diğer Psikotik Bozukluklarrdquo 8 130 160 Koumlroğlu Şizofreni22 Yıldız Şizofreni 37 161 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 193 162 Edward HTaylor Assesing Diagnosing and Treting Serious Mental Disorders A Biological
Approach 120
40
youmlnelik ccedilalışmada isteksizlik istenccedil kaybı (avolisyon) hoşlanma zevk alma ve
eğlenmekte duumlşuumlş haz yitimi (anhedoni) negatif beilrtilerdendir
Bilişsel (duumlşuumlnce suumlreccedilleri ile ilgili) problemleri neticesinde odaklanmakta yeterli hızda
duumlşuumlnmekte guumlccedilluumlk yaşarlar Bellek sorunları oluşur Konuşmaları esnasında alakasız
başka konulara geccedilebilirler aniden ne soumlyleyeceklerini unutabilir yeni soumlzcuumlkler
uumlretebilirler Başkalarının yuumlz ifadelerinden ses tonundan gerekli anlamları
ccedilıkartamadıklarından onların duygularını uumlzuumlntuuml ve sevinccedillerini de
kavramayabilirler163
Algılarda bozukluk neticesinde kişide derinlik boyutu kaybolabilir insanlar veya diğer
varlıklar farklı şekillerde algılanabilir Kendi bedenini başkalarından ayıramayabilir
veya kendisini yarı erkek yarı kadın olarak algılayabilir Ağrıyı koklama işittiklerini
okuma duumlşuumlncelerini goumlrme gibi algı bozuklukları ortaya ccedilıkabilir Bazen goumlrsel ve
işitsel algılar birleştirilemez Oumlrneğin konuşmacının sadece soumlzleri algılanıp yuumlz ifadesi
algılanamaz ve yanlış yorumlara varılabilir
Duygudurum (affekt) bozukluklarında kişide depresyon anksiyete hareket ve
davranışlarda bozukluk oumlrneği olarak yavaşlamaları ince işleri yapmakta zorlanmaları
ellerindeki eşyaları duumlşuumlruumlp kırmaları oumlrnek verilebilir Katatoni adı verilen
donakalımda kişi saatlerce hareketsiz ve dışarıdan kendisine verilen şekli uzun suumlre
koruyarak kalabilir (mum esnekliği)164 Hasta katatoniden aniden ccedilıkabilir ve bu esnada
şiddet goumlsterebilir Yolda tanımadığı insanlarla konuşmak tartışmaya girmek ccediloumlp
toplamak ortalıkta soyunmak hacet goumlrmek ve cinsel davranışlarda bulunmak da
şizofrenlerde goumlruumllebilen davranış bozukluklarındandır165
233 Tedavi
Hastaların 25rsquoinde iyileşme olur ve olağan yaşama doumlnerler 50-70rsquoinde tedavi ile
belirtiler yatışmakta ve bu belirtiler kişinin işlevselliğini bozmayacak duumlzeye
getirilebilmektedir Kişi iki yıldır hastalanmadan yaşayabiliyor normal bir sosyal hayat
suumlrebiliyorsa iyileşmiş kabul edilir Bu oumllccediluumltlere goumlre iyileşme oranının 15-35
arasında olduğu bildirilmektedir166 Şizofreninin ilaccedilla tedavisinde genellikle
163 Koumlroğlu Şizofreni 24- 25 164 Yıldız Şizofreni40-41 47 165 Yıldız Şizofreni 48 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 205 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve
Bozukukları 179 166 Bkz Lambert M vd ldquoRates and predictors of remission and recovery during 3 years in 392 never-
treated patients with schizophreniardquo Acta Psychiatrica Scandinavica 118 sy 3 (2008) 220-229
41
antipsikotik ilaccedillar kulanılır İlaccedillar hastalığı ortadan kaldırmasa da belirtileri
gidermekte ve hastanın duyarlılık eşiğini yuumlkseltmektedir Kafa derisinden duumlşuumlk
şiddette elektrik akımı verilerek uygulanan EKT (Elektro-konvuumlsif terapi) youmlntemi ve
benzer metotlar da ilaccedil tedavisinin yanı sıra uygulanan youmlntemlerdir167 Bunlarla
beraber psikoterapi gibi ruhsal ve toplumsal tedaviler de iyileştirmede rol alır168
Hastanın tedavi sırasında ve sonrasında aile ve sosyal ccedilevresinden de destek goumlrmesi
oumlnemlidir
234 Şizofrenide Ceza Ehliyeti
Succedil işleyen akıl hastalarının yaklaşık uumlccedilte biri şizofreni hastaları olup ceza ehliyeti
olmayan akıl hastaları arasında da en sık rastlanan yine onlardır169 Duumlşuumlnce iccedileriğinde
bozukluğun baskın olduğu ldquobeni izliyorlar bana komplo kurmuşlarrdquo gibi koumltuumlluumlk (perse
kuumlsyon )sanrılarının ve kuşkuculuk sanrılarının sık goumlruumllduumlğuuml170 paranoid alt tip ise
bunların arasında en sık goumlruumllen şizofreni tuumlruumlduumlr171 Şizofreni hastaları hastaneye
girmeden oumlnce de tehditkar ve şiddet eğiliminde olup hastaneden salındıktan sonra da
sık sık polisle karşı karşıya gelmekte fakat cezaları duumlşuumlruumllmektedir172 Toplumun
geneline oranla şiddet eğiliminde oldukları173 ve madde kullanımının eşlik ettiği
durumlarda şiddet eğilimi ve succedil oranının artış goumlsterdiği bilinmektedir174 Erkek
cinsiyeti paranoid tip tanısı duumlşuumlk sosyoekonomik duumlzey alkol ve madde kullanımı
tıbbi tedaviye uyumsuzluk succedil esnasında aktif hezeyanların varlığı ve anti sosyal kişilik
bozukluğu ek tanısının varlığı şizofrenlerde cinayet riskini artıran sebepler olarak ifade
edilmiştir175 Şizofrenler oumllduumlrmek oumllduumlrmeye teşebbuumls yaralama kavga firar gibi succedil
teşkil eden ccedilok ccedileşitli psikiyatrik reaksiyonlar goumlsterirler Acı ccedilekme korku hezeyanları
ve kıskanccedillık hezeyanları şizofrenlerin fiillerindeki başlıca motivasyonlardır Bu
167 Yavuz ldquoŞizofrenirdquo 56 Yıldız Şizofreni 96-113 168 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 239 Yıldız Şizofreni 114 169 Jiri Modestin ve Roland Amman ldquoMental Disorder and Criminality Male Schizophreniardquo
Schizophrenia Bulletin 11 sy 1 (1996)70 170 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 205 171 Salih Yaşar Oumlzden Adli Psikiyatri 127 172 Modestin ve Amman ldquoMental Disorder and Criminality Male Schizophreniardquo 70 173 Bkz Treatment Advocacy CenterrdquoRisk Factors For Violencerdquo A Background Paper From The Office
Of Research and Public Affairs (2016) 1-5 Hatice İmer Aras ldquoŞizofrenide Şiddetrdquo Psikiyatride Guumlncel
Yaklaşımlar 6 sy 1 (2014) 45 174 Elizabeth Walsh Alec Buchanan and Thomas Fahy ldquoViolence and schizophrenia examining the
evidencerdquo British Journal of Psychiatry sy 180 (2002) 180 175 Hasan Belli vd ldquoŞizofrenide Şiddet ve Cinayet Eylemi Risklerin Değerlendirilmesi Oumlnleyici
Tedbirler ve Tedavide KlozapinrsquoinYerirdquo Duumlşuumlnen Adam Psikiyatri ve Noumlroloji Bilimleri Dergisi sy 24
(2011 ) 2
42
hastalar daha ccedilok anne baba kardeş eş gibi aile fertlerini oumllduumlruumlr ve yaralar ( 55mdash
694)176 Succedilların ccediloğunu ccedilıplak elle işlerler Bunu keskin ve kuumlnt cisimlerle (daha ccedilok
bıccedilak balta satır gibi ev aletleriyle) eylemler takip eder ki bu eylemlerinin duumlrtuumlsel ve
plansız olduğu kanaatini oluşturmaktadır177 Ateşli silahlar daha sonra gelmektedir
Şizofreni hastalarının işledikleri succedilların oumlzellikleri şoumlyle sıralanabilir
a) Succedilun sebebi accedilıklanamamaktadır
b) Oumllduumlrduumlğuuml kişiyi neden seccediltiği anlaşılamaz
c) Fiilin işlenişi hunharcadır
d) Succediltan sonra pişmanlık hissi yoktur
Birccedilok filme konu olan meşhur seri katillerden Ed Gein tecavuumlz ettiği kurbanların
derisini yuumlzuumlyor dişlerini soumlkuumlyor uzuvlarından kolyeler veya eldiven gibi eşyalar
yapıyordu Eşyaların ccediloğunu evini suumlslemek iccedilin yaptığını ifade eden Gein genel
şizofreni tanısıyla tedaviye alındı ve kanserden oumllduuml178 Tuumlrkiyersquode doksanlı yıllarda
ldquoccedilivici katilrdquo adıyla meşhur olan Suumlleyman Aktaş kurbanlarının kafataslarının muhtelif
yerlerine ccedilivi ccedilakarak oumlduumlrmuumlştuuml İki ccedilocuklu sıradan bir elektrik hat işccedilisiyken elektirik
ccedilarpması sonucu akli dengesini yitiren Aktaşrsquoın paranoid şizofreni olduğu ortaya
ccedilıkmıştı Aktaş kendisine verilen bir goumlrev nedeniyle ccedilivi ccedilakıyordu Yakalandığında
evinde sivriltilmiş ccedilivilerle beraber yeni kurbanlarının listesi mevcuttu ve hiccedil
iyileşmedi179
Tuumlrk Ceza Kanunursquonun 32 maddesine goumlre ldquoakıl hastalığı nedeniyle işlediği fiilin
hukuki anlam ve sonuccedillarını algılayamadığı veya bu fiille ilgili olarak davranışlarını
youmlnlendirme yeteneği oumlnemli derecede azaldığı iccedilin kişiye ceza verilmediğindenrdquo
şizofreni hastalarının genel olarak ceza ehliyeti yoktur Ancak haklarındaki 57 madde
gereğince akıl hastalarına oumlzguuml guumlvenlik tedbiri uygulanır Yuumlksek guumlvenlikli sağlık
kurumlarında koruma ve tedavi altına alınırlar Bu kurumlardan verilen raporlara goumlre
hakim veya mahkeme tarafından serbest bırakılabilirler180
İslam ceza hukuku accedilısından bakıldığında da şizofreni hastalarının genel olarak cuumlnun
kapsamında değerlendirilebileceği soumlylenebilir Hastalar succedil eylemlerinden oumlnce
suumlrduumlrduumlkleri hayat tarzları insani ilişkileri ile hastalıklarına dair işaretler vermektedir
176 Oumlzden Adli Psikiyatri 143 Hatice Demirbaş ldquoSuccedil ve Psikopatolojirdquo Adli Psikoloji iccedilinde ed Emre
Şenol-Durak ve Mithat Durak 155-172 (Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2017) 157 177 Demirbaş ldquoSuccedil ve Psikopatolojirdquo 159 178 httpweb mynetcom erişim (21072029) httpweb allthatsinterstingcom (22072019) 179 http webhuumlrriyetcom (21072019) 180 Oumlzden Adli psikiyatri 143
43
Oumlzellikle halluumlsinasyonlar ve hezeyanlar gibi pozitif semptomlarla vakıadan kopmakta
ve gerccedilek-gerccedilek olmayan doğru-yanlış ayrımını yapamamaktadırlar Yani hastanın
idrak ve şuuru kaybolmakta eylemlerinin anlam ve sonucunu kavrayamamaktadır
İslam ceza hukukundaki ceza tuumlrleri accedilısından tek tek bakıldığında bu bozukluğun
hadleri duumlşuumlreceği kesindir Zira genel kaide ldquoşuumlpheyle hadlerin duumlşuumlruumlleceğirdquo
şeklindedir ve şizofreni hastalarının goumlsterdiği semptomlar farklılık goumlsterse de aklın
zayıflığı şuumlphesini uyandıramaya yeterlidir Dolayısıyla ceza ehliyeti olmayan ve kararı
da geccedilerli sayılmayan akıl hastasının zina kazif gibi mali tazmin youmlnuuml olmayan had
cezalarında ne kendisi ne de akilesi bir sorumluluk altında olmayacaktır Ancak serika
(hırsızlık ) fiilinde kul hakları heder edilmeyeceğinden telef olan mal tazmin edilecektir
Kısas cezalarında da akli melekeleri olmayan şizofreni hastasına cezanın tatbik
edilmeyeceği accedilıktır Şizofreni hastasının kasdı hata sayılacağından kısas diyete
doumlnuumlşecek akilesi diyeti oumldeyecektir Burada dikkat edilmesi gereken nokta kısasın
duumlşmesi iccedilin şizofreninin tuumlruumlnuumln veya hastanın semptomlarının -daha doğru bir
ifadeyle- hastalıkla fiil arasındaki etkileşimin iyi tespit edilmesi gerektiğidir Ccediluumlnkuuml
buumltuumln şizofreni hastaları succedil eylemlerine imza atmamakta şizofreni ile succedil eylemleri
arasında zorunlu bir ilişki olmadığına işaret etmektedir Kısas cezaları kul haklarına
doumlnuumlk olduklarından hakların zayi olmaması iccedilin şizofreni ve succedil arasındaki bu ilişkinin
tayininde daha titiz davranılması gerekmektedir
Temel olarak akli melekelerini yitirecek derecede hasta olan bir şizofreni hastası ceza
ehliyeti olmadığından talsquozir cezalarından da muafdır Ancak tarsquozir cezaları ccedilok geniş
yelpazelidir ve kişilerin sosyal ekonomik psikolojik durumuna goumlre tatbik edilebilen
cezalar olduğundan ileri semptomlara sahip olmayan bir şizofrene gerekli goumlruumllduumlğuumlnde
tersquodib amaccedillı olarak uygulanabilir
Bir şizofreni hastasının hastalığının derecesi ne olursa olsun işlediği succedilun tuumlruuml had
kısas tarsquozir cezalarından hangisini gerektirirse gerektirsin hastanın guumlvenlik tedbirleri
altında tedavi altına alınması zorunludur Yukarıda oumlrneklerini verdiğimiz hunharca
cinayetler sık olmasa da kurbanların ve kamunun vicdanlarında derin yaralar accediltığı
kesindir Cinayetler sonrasında diyetin dahi teskin edemeyeceği uumlzuumlntuuml ve endişeleri
hastanın tedavi amaccedillı oumlzguumlrluumlğuumlnuumln kısıtlanmasını bir nebze giderecek ayrıca kamu
yeni cinayetlerden korunmuş olacaktır Nitekim goumlzetim altındayken salınan akıl ve ruh
44
hastalarının succedil oranlarında artışlar olduğunu tespit eden ccedilalışmalar mevcuttur181 ve
TCK da kamu yararını goumlzeterek 57 maddesinde guumlvenlik tedbiri olarak akıl
hastalarının tedavi edici kurumlara yatırılmaları ile ilgili karar almıştır
24 Duygudurum Bozuklukları
Temel bozukluğun duygulanımda (affekt) olduğu kabul edilen hastalıklara duygudurum
hastalıkları (mood disorders) veya duygulanım bozuklukları (affective disorders)
denilmektedir182 Duygulanım neşe keder oumlfke endişe vb duygusal tepkilerin
yaşanmasıdır yani kişinin uyaranlara olaylara duumlşuumlncelere duygusal tepki
goumlsterebilmesidir183 Engin Geccediltan ise duygu durumunun (mood) ldquoruhsal yaşamın
tuumlmuumlne bir doumlnem iccedilin suumlrekli egemen olan duygularrdquo olduğunu belirtmektedir184
Duygudurum hastalıklarına dair genel bir tanım şoumlyle verilmiştir ldquoNoumlbetler halinde
kendini goumlsteren bireyin işlevselliğini ciddi derecede bozan noumlbetlerinin iyileşmesi ve
noumlbetler arasında iyilik doumlnemlerinin mevcudiyetiyle karakterize hastalık suumlresince
hastanın duygu durumunda her zaman bir artışa sebep olarak periyodik veya doumlnemsel
şekilde tekrarlayan sendromlardırrdquo185 Bu hastalıklarda temel iki duygulanım bozukluğu
tablosu goumlruumlluumlr Mani ve depresyon (ccediloumlkkuumlnluumlk) Ancak bu iki tablo karışık olarak da
ortaya ccedilıkabilir Duygudurum bozuklukları DSM-4 ve ICD-10rsquoun tasniflerinde manik
ve depresif doumlnemlerin varlığına goumlre tek uccedillu (unipolar) ve iki uccedillu (bipolar)
bozukluklar olarak yer alır Hastalıkta manik doumlnem varsa ldquobipolarrdquo yoksa ldquounipolarrdquodır
veya ldquodepresyonrdquodur (DSM-Vrsquode ldquoDuygudurum Bozukluklarırdquo ana başlığı kaldırılmış
ldquoİki Uccedillu ve İlişkili Bozukluklarrdquo ile ldquoCcediloumlkkuumlnluumlk Bozukluklarırdquo olarak ikiye ayrılmıştır
Fakat genel yaklaşım temelde aynıdır)186 Başka bir ifadeyle depresif ataklar geccediliren
hastalarda majoumlr depresif bozukluklar (unipolar depresyon) hem manik hem depresif
ataklar geccediliren ya da sadece manik ataklar geccediliren hastalarda ise bipolar bozukluk
vardır187
181 ZE Kayatekin vd ldquoRuh Hastalarında Homisidal Saldırganlıkrdquo Psikiyatri ve Noumlrolojik Bilimler
Kongresi (1988)1 182 Olcay Yazıcı ve Sibel Ccedilakır ldquoDuygudurum Bozukluklarırdquo Psikiyatri iccedilinde (İstanbul İstanbul
Uumlniversitesi Yayınları 2009) 105 183 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 205 184 Geccediltan Psikodinamik Psikatri ve Normaldışı Davranışlar 149 185 MuumlfitUğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklar iccedilinde
ed Muumlfit Uğur İbrahimBalcıoğlu ve Neşe Kocabaşoğlu (İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşan Tıp
Fakuumlltesi Suumlrekli Tıp Eğitimi 2008) 59 186 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 264 187 Oumlzden Adli Psikiytri 148
45
241 Tarihccedile
Manikndashdepresif psikozun varlığı antikccedilağlardan Homerosrsquoun oumlykuumllerinden beri
bilinmektedir Eski dini kitaplarda da ağır depresyon geccediliren kişilerden
bahsedilmektedir İOuml V yuumlzyılda Hipokrat buguumln majoumlr depresyon olarak bilinen
hastalık iccedilin ilk kez melankoli ifadesini kullanmış ve sebebini ldquokara safrardquoya
bağlamıştır188 Mısır yazmalarında Galenrsquoin risalelerinde de manik- depresif bozukluğa
rastlanmaktadır Kapadokyalı Arateus da mani ve melankolinin belirtilerini neredeyse
guumlnuumlmuumlzle aynı şekilde tanımlamıştır İbn Sina da depresyona dair iyi tanımlamalar
yapmış ve ilginccedil oumlrneklerden bahsetmiştir 19yuumlzyıla gelindiğinde Emil Kreaplin erken
bunama ile manik depresif psikoz şeklinde bir taksim yapmış fakat bu hastalıkların
buguumlnkuuml şekliyle ldquo tekrdquo ve ldquoiki uccedillurdquo ayrımını oumlneren 1957rsquode Leonhard olmuştur 189
Duygudurum bozuklukları buumltuumln ruh hastalıkları arasında en yaygın olan sınıftır En sık
rastlanılanlarıysa depresyon ve bipolar bozukluktur Depresyonun yaşam boyu
yaygınlığı erkeklerde 15 kadınlarda 25rsquodir Yaşam boyu hastalanma riski
erkeklerde 8- 12 kadınlarda 20- 26 civarındadır Fakat bu oran giderek
eşitlenmektdir Kadınlarda en ccedilok 35-45 erkeklerde 55 yaşlarında goumlruumllmeye başlansa
da genccedil yaşlarda goumlruumllme yaşının ccedilok daha fazla olduğuna dair veriler artmaktadır 190
Bekarlık veya dul kalma erkeklerde depresyonu artırırken bekar kadınlarda evli
kadınlara nispeten durum tersini goumlstermektedir191
Bipolar bozukluğun yaygınlığı depresyona goumlre daha az olup cinsiyetler arasında da
oumlnemli bir fark bulunmamaktadır Yaşam boyu goumlruumllme sıklığı 12 olarak
bildirilmektedir Bipolar bozukluk her yaşta ortaya ccedilıkabilir Ortalama başlama yaşı 15-
35 olup erkeklerde 18 kadınlarda 20rsquodir192 Bipolar bozukluğun yuumlksek
sosoyoekonomik duumlzeylerde daha sık goumlruumllduumlğuuml ifade edilmiştir193
Duygudurum bozukluklarının nedenleri de biyolojik genetik ve psikososyal olarak
ayrılarak incelenmekteyse de tam nedenleri bilinememektedir Depresyon geccediliren
hastaların birinci derece akrabalarında bu hastalığın goumlruumllme ihtimali normale goumlre uumlccedil
188 Geccediltan Psikodinamik Psikiyatrive Normaldışı Davranışlar 157 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve
Hastalıkları 263 189 Nicola Khan Mental Disorder (Toronto University Of Toronto Press 2017) 58 Oumlztuumlrk ve Uluşahin
Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 263 190 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 273 191 Uğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 61 192 Yazıcı ve Ccedilakır ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 105 193 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 307
46
kat fazladır Bipolar bozuklukta bu kişilerin ccedilocuklarında hastalık riski 8 bulunurken
tek yumurta ikizlerinde oran 35rsquoi bulmaktadır194 Bu hastalıkların sebeplerine dair
noumlrobiyolojik ccedilalışmalar merkezi sinir siteminde yapısal bozuklukların varlığına işaret
ederken biyokimyasal araştırmalar da norepinefrin dopamin seratonin ve tiroit gibi
hormonların değişimine vurgu yapmaktadır Ancak bu ccedilalışmaların bulgularının sonuccedil
mu yoksa sebep mi olduğu tartışılmaktadır
Ccedilevre faktoumlrlerleri muumlstakil olarak her kişide hastalık etkisi yapmasa da genetik
yatkınlığı olan kişilerde hastalığın ortaya ccedilıkışı ve koumltuumlye gidişinde etkilidir İccedilinde
yaşanılan ailenin toplumun yapısı sevilen kişilerin veya sağlığın ani kaybı hatta ani
sevinccedil durumları bile hastalığın ortaya ccedilıkışında rol oynayabilir195
242 Belirtiler
Depresyondaki bir kişide genel olarak omuzlar duumlşuumlk yuumlz ccedilizgileri belirgin ve bakışlar
boştur Konuşması yavaş ve alccedilak seslidir Hasta yerinde duramaz devamlı elini
ovuşturur saccedilıyla giysileriyle oynar veya başka nesneleri ovup ccedilekiştirir
Duygulanımda uumlzuumlntuuml keder umutsuzluk karamsarlık değersizlik guumlccedilsuumlzluumlk gibi
duygular hakimdir Succedilluluk işe yaramazlık ve cezalandırılma duygularıyla oumlluumlm ve
intihar duumlşuumlncesi gelişir Kimi hastalarda bunaltı (anksiyete) tedirginlik panik
noumlbetleri obsesif duumlşuumlnceler hırccedilınlık ve oumlfke goumlruumllebilir Seyrek de olsa ccedilabuk
oumlfkelenme ve etrafından nefret etmek de soumlz konusu olabilir
Hastada uykusuzluk (insomnia) veya aşırı uyuma ( hipersomnia) goumlruumllebilir Genellikle
iştah ve kilo kaybı olurken tersi de olabilir Bedensel yakınmalarla gerccedilekte hasta
olmadığı halde doktor doktor dolaşabilir Enerji duumlzeyi duumlşer ve en basit işleri bile
yapmakta zorluk yaşar Duumlşuumlnce hızı yavaşlar ve hafızası zayıflayıp sıklıkla
unutkanlıktan şikayet eder
Depresyondaki bir hastada değersizlik ve succedilluluk duyguları hezeyan derecesine
ulaşabilir Koumltuumlluumlk (kovuşturma persekuumlsyon) hezeyanları duumlnyanın yok olacağına
dair nihilist hezeyanlar veya oumlluumlmcuumll bir hastalığa yakalandığına dair somatik
hezeyanlar ortaya ccedilıkabilir196
194 Uğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 62 195 Uğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 62 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkarı 284 196 Geccediltan Psikodinamik Psikiyatri ve Normaldışı Davranışlar 154-155 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve
Bozuklukları 222- 224
47
Mani doumlnemi depresyonun tersine duygudurumun yuumlkselmesiyle kişinin nerdeyse her
duyguyu abartılı bir şekilde yaşamasıyla karakterizedir Manik doumlnemdeki bir hasta ccedilok
hareketlidir aşırı guumlvenli davranışlarda bulunur ve renkli abartılı giyimi makyajı ile
dikkat ccedileker Hareketlerdeki bu artış onu bitkin duruma getirebilir Hekime
goumltuumlruumllduumlğuumlnde ise ccedilok iyi olduğunu duumlşuumlnduumlğuumlnden hem hekime hem onu getirenlere
oumlfkelenir Yuumlksek sesle hızlı ve kendine guumlvenerek konuşur konuşma esnasında daldan
dala atlar ama kimseye fırsat vermez
Manik bir hastada aşırı coşku aşırı neşe ve genellikle de aşırı oumlfke hakimdir Neşesi
etrafındakilere de sirayet eder ancak yakınları tarafından bu durum garip karşılanır
Tiyatral davranışlarda bulunup eleştirel soumlylevlerde ve duumlşmanca yorumlarda
bulunabilir Accedilık saccedilık kuumlfuumlrluuml konuşmalar şakalar yapabilir Onu durdurmaya
engellemeye ccedilalışanlara oumlfkelenip kuumlfuumlr edebilir saldırgan olabilir ve yaşamını
tehlikeye sokan eylemlere girişebilir
Mani doumlnemi esnasında uyku gereksinimi azalır guumlnlerce sabahlara dek uyumaz yine de
kendini yorgun hissetmez İştahı artsa da yemeye vakit bulamaz ve kilo kaybeder
Cinsel isteği de artış goumlsterir Hareketlerindeki hızlanmayla aşırı alışverişler duumlşuumlncesiz
iş yatırımları yapabilir sokakta para dağıtabilir ve uygun olmayan cinsel eylemlere
kalkışabilir
Bu doumlnemde kişi benlik kabarması yaşar Kendini aşırı guumlccedilluuml ve yetenekli herkesten
uumlstuumln hisseder Yeteneği olmadığı halde roman yazmaya beste yapmaya kalkışır
Hastanın kabaran benliği akıl almaz eylemlere girişmesine neden olabilir Manik
doumlnemdeki hastaların 50rsquosinde psikotik belirtiler goumlruumlluumlr Hasta Tanrı ya da oumlzel
kişilere yakınlık iddiasında bulunabilir Kuşku izlenme koumltuumlluumlk sanrıları da ortaya
ccedilıkabilir197
Majoumlr depresif bozukluk iccedilin DSM-5 kriterleri şunlardır
Normal işlevsellikte bozulma ile beraber iki haftalık bir suumlre zarfında goumlruumllen
1 Hemen her guumln yaklaşık guumln boyu suumlren depresif hal
2 Hemen her guumln yaklaşık guumln boyu suumlren tuumlm etkinliklere veya ccediloğuna karşı bir alaka
kaybı zevk alamama
3 İrade dışı belirgin kilo kaybı ya da iştahta artma veya azalma
4 Hemen her guumln ccedilok uyuma veya uykusuzluk
197 Geccediltan Psikodinamik Psikiyatri ve Normaldışı Davranışlar 151-152 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh
Sağlığı ve Bozuklukları 297- 300
48
5 Hemen her guumln yorgunluk veya enerji kaybı
6 Hemen her guumln değersizlik veya anormal succedilluluk duygusu
7 Hemen her guumln duumlşuumlnme ve yoğunlaşmada guumlccedilluumlk ccedilekme ve kararsızlık
8Tekrarlı oumlluumlm intihar duumlşuumlnceleri
9 Psikomotor faaliyetlerde aşırılık veya gerileme
oumlzelliklerinden en az beşi - iccedillerinde depresif duygudurumu veya zevk alma kaybıyla
bulunmak şartıyla beraber-- goumlruumllmelidirTeşhis konulabilmesi iccedilin hastanın bizzat
kendisi belirilerden muumlşteki olması veya dışarıdan bir goumlzlemcinin hastada bu
belirtilerin varlığını saptayıp ifade etmiş olması farketmez
Bu belirtiler herhangi bir maddenin etkisi veya fizyolojik bir hastalık sebebiyle
oluşmamalıdır
Kişinin sosyal hayatında işlevselliğinde bu belirtiler nedeniyle bozulmalar goumlruumlluumlr
Bu belirtiler sevilen birinin kaybı ile accedilıklanmamaktadır
Manik ataklarla seyreden bipolar 1 bozuklukta-DSM- Vrsquoin mani teşhis kriterleri
şunlardır
En az bir hafta suumlren olağan dışı suumlrekli yuumlkselmiş taşkın veya irritabl (rahatsız edici)
ayrı bir duygudurum bozukluğu doumlneminin bulunması
Bozukluk doumlneminde aşağıdaki belirtilerden en az uumlccediluumlnuumln bulunması
1 Oumlzsaygıda aşırı artma ve buumlyuumlkluumlk duygusu
2 Uyku ihtiyacında azalma (3 saat uyku ile dinlenmiş hissedilmesi)
3 Normalin uumlzerinde konuşkanlık
4 Fikir uccediluşmaları duumlşuumlnceleri yarışıyormuş gibi hissetme
5 Dikkatin kolaylıkla dağılması ve başka şeylere youmlnelmesi
6 Amaca youmlnelik etkinliklerde artış
7 Olumsuz sonuccedillar doğuracak zevk veren faaliyetlere aşırı katılma
Bu duygudurum bozuklukları kişinin sosyal hayatında bozukluklara neden olur kişinin
kendisine veya ccedilevresine zarar vermemesi iccedilin hastaneye kaldırılmasını gerektirecek
şiddettedir
Yukarıdaki belirtiler herhangi bir madde kullanımından veya tıbbi bir sorunun
fizyolojik etkilerinden bağımsızdır198
198 Oumlzden Adli Psikiyatri151- 153
49
243 Tedavi
Hastaların durumuna goumlre değişmekle beraber depresyonun ilaccedilla tedavisinde
guumlnuumlmuumlzde genel olarak antidepresanlar tercih edilmektedir Majoumlr depresyonda
psikotik oumlzellikler ortaya ccedilıkarsa antidepresanlara ek olarak antipsikotikler de
verilmektedir İlaccedil tedavisinin yanında EKT de uygulanabilmektedir Psikoterapiler de
tamamlayıcı ve hastalık tekrarını oumlnlemeye yardımcı tedavilerdir199
Bipolar bozukluk tedavisinde de hastaların farklılıkları dikkate alınır İlaccedilla tedavilerde
antidepresanlar antipsikotikler ve lityum gibi duygudurum dengeleyiciler kullanılır
İlaccedil haricinde EKT de kullanılabilir EKT yiyip iccedilmeyen saldırgan hastalarda etkili bir
youmlntem olabilir Depresyon da olduğu gibi psikoterapi bipolar bozuklukta
kullanılmaktadır200
244 Duygudurum Bozukluklarında Ceza Ehliyeti
Bu tuumlrdeki hastalıklar gerek teşhis gerek tedavi accedilısından tartışmalı olup şizofreniden
daha zor ve problemli hastalıklardır Bilişsel fonksiyonlar şizofrenideki kadar olmasa da
sanıldığından daha fazla hasara uğramaktadır Kişilerin hayatları suumlresince varlıklarını
koruyan hastalıklardır Hastalığın iyileştiği sanıldığı belirgin noumlbetlerin olmadığı
doumlnemlerde bile aslında sendromal veya sendromlardan daha az belirgin emareler
(subsendromlar) varlığını koruyabilmektedir201
Bipolar affektif bozukluk ve şiddet arasındaki ilişkiye dair farklı saptamalar
mevcuttur202 Genel kabul bu hastalıkla şiddet davranışları arasında anlamlı fakat buumlyuumlk
olmayan bir ilişkinin olduğudur Bazı yazarlar şizofreniden sonra succedil bakımından ikinci
sırada olan bipolar bozukluğun oumlzellikle manik doumlnemlerde saldırgan davranışlar
accedilısından şizofreniyi geride bıraktığını ifade etmektedir203 Bu hastalıklarda psikomotor
hızlanma ve duumlşuumlnce bozukluğu şiddet davranışına yol accedilmaktadır Succedil işleyen psikotik
hastalar arasında 194rsquo luumlk bir oranı bipolar hastaların oluşturduğu tespit edilirken
tutuklular arasında duygudurum bozukluklarının genel topluma oranla daha yuumlksek
199 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 289-296 200 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastaıkları 317- 321 201 Oumlzden 172 202 Bkz Seena Fazel vd ldquo Bipolar Disorder end Violent Crimerdquo Archgenpsychiatry 67 sy 9 (2010) 935
J Volavka ldquo Violence in schizophrenia and bipolar disorderrdquo Psychiatria Danubina 25 sy 1 (2013) 30 203 Elif Guumlneri Akıl Hastalıkları ve Şiddet (İstanbul İstanbul Geişim Uumlniversitesi Yayınları 2016) 48
50
olduğu saptanmıştır204 Ceza ehliyeti olmayan olgular arasında yapılan bir ccedilalışmada
13rsquouumlnde bipolar bozukluk ve 33rsquouumlnde depresif bozukluk saptanmıştır205
Manik hastalar şizofreni hastaları gibi ağır succedillar işlemez Goumlrevli memura hakaret gibi
soumlzel kavga yaralama gibi fiziksel tecavuumlz gibi cinsel iccedilerikli succedillar haneye tecavuumlz
kundaklama hırsızlık dolandırıcılık gibi mala youmlnelik succedillarla sarhoşluk ve tehdit gibi
succedillar işlerler206 Bipolar afektif bozukluk manik atak Tuumlrkiyersquode uygulamada kusur
yeteneğini sıklıkla otadan kaldıran hastalıklardandır207 TCKrsquonın 32 maddesi uyarınca
manik atakları doumlneminde hastalar tam ehliyetsiz sayılırlar ccediluumlnkuuml fiillerinin anlam ve
sonuccedillarını algılayamamaktadırlar Oumlzden ataklar arasındaki doumlnemde de ceza
ehliyetinin tam olmayacağı duumlşuumlncesindedir Buguumln bilimsel olarak atakların
goumlruumllmediği ara doumlnemlerde tam iyileşmenin olmadığı kabul edildiğinden yazara goumlre
tam ehliyetsiz olmasalar da eksik ehliyetli kabul edilmelidirler208
Majoumlr depresyon hastaları adli psikiyatrik vakalar arasında sayıca daha az olsalar da
işledikleri succedillar accedilısından ciddi bir durum arzetmektedirler Depresif hastalar
maniklerden daha ağır vakalardır ve işledikeri succedillar da daha dramatiktir Ağır
depresyon vakalarının oumlnemli bri kısmı birinci dereceden akrabalarını oumllduumlrmektedir
Ccedilocuğunu oumllduumlren anne babaların ccediloğunda psikoz veya majoumlr depresyon teşhis
edilmiştir Ccedilocuklarını oumllduumlren bu kişilerin ccediloğu cinayetin ardından intihar etmektedir
(annelerin 16 ndash 29 babaların 40- 60rsquoı)209 Cinayeti işleyen annelerin ccediloğunun
ldquokurtarmakrdquo duumlşuumlncesiyle veya psikotik atak esnasında sebepsiz olarak ccedilocuklarını
oumllduumlrduumlğuuml goumlruumlluumlr İntiharı duumlşuumlnen anneler de ldquobu acımasız duumlnyada ccedilocuklarını
annesiz bırakmamakrdquo fikriyle evlatlarını oumllduumlrebilmektedir Bu annelerde cinayet fikri
haftalar hatta aylar oumlncesinde ortaya ccedilıkabilir Hastalar olay yerinden kaccedilmak yerine
polise veya yakınlara kendilerini ihbar eder Atakların bittiği ve bilincin geri geldiği
doumlnemlerde ağır succedilluluk duygusu duyarlar Ccedilocuklarını oumllduumlren babaların da olay
oumlncesinde maddi sıkıntılar boşanma korkusu gibi zorlanmalar yaşadıkları ve psikoz
veya psikotik oumlzellikli depresyon hastası oldukları tespit edilmiştir
204 Bkz Ouml Saatccedilioğlu vd ldquoTutuklulardaDepresyonrdquo Duumlşuumlnen Adam Noumlroloji ve Psikiyatri Dergisi sy 9
(1996) 25-30 205 Bolu vd ldquoBir eğitim hastanesi psikiyatri kiniğinde adliolguların değerlendirilmesi beş yılık
incelemerdquo Guumllhane Tıp Dergisi sy 56 (2014) 2 206 Elif Guumlneri Akıl Hastalıkları ve Şiddet 48 Oumlzden Adli Psikiyatri 172-173 207 http webbarandoğanavtr (23072019) 208 Oumlzden Adli Psikiyatri 173- 174 209 Susan Hatters Friedman vd ldquoFilicide ndash Suicide Common Factors in Parents Who Kill Their Children
and Themselvesrdquo The Journal of the American Academy of Psychiatry and the Law sy33 (2005) 496
51
Ebeveyn cinayetlerinde (parasid) de depresyon şizofreniden sonra ikinci sırayı
almaktadır Genellike erkek hastaların işlediği bu cinayetlere akut psikozlar koumltuumlluumlk
sanrıları- eşlik etmektedir Bazı vakalar anne babalarının kendisine zarar verecek olan
sahte kişilerle değiştirilmiş olduğuna inanmaktadır (Capgras Sendromu) Cinayetler
genellikle ani gerccedilekleşse de genccedil ve daha oumlnce saldırgan davranış goumlsteren hastalar bir
aile faciasının habercisi olabilirler Bununla beraber bakıma muhtaccedil yaşlı ebeveynleri
olan ve intihar duumlşuumlnen bazı vakalarda da cinayet ebeveyni yalnız bırakmamak acıdan
kurtatrmak duumlşuumlncesiyle işlenebilmektedir210 Genellikle sevdiklerini ızdıraptan
kurtarma duumlşuumlncesiyle oumllduumlren majoumlr depresyon hastaları uzuvları kesme (oumlzellikle
cinsel uzuvları) gibi şiddet eylemlerine de imza atarlar TCKrsquonın 32 maddesine goumlre
ceza ehliyetleri yoktur Maniklerde olduğu gibi buguumln depresif hastaların da noumlbet arası
doumlnemlerde tam iyileşmedikleri ve subsendromları suumlrduumlrduumlkleri kabul edilmektedir211
Belli doumlnemlerde ortaya ccedilıkan ataklar ile karakterize bipolar bozukluk bize ilk olarak
klasik literatuumlrdeki cuumlnun gayr-ı mutbıkı hatırlatmaktadır Fukahanın farklı bablarda
bahsettikleri ldquozaman zaman ayılanrdquo ve ayıldığında da tam ehliyetli kabul edilen bu
hastalık grubu manik veya depresif ataklarda algı ve iradelerini kaybeden bipolar
hastalarıyla oumlrtuumlşmektedir Bu durumda guumlnuumlmuumlz fıkhı accedilısından bipolar bozukluğu
olan hastalar atakların olmadığı doumlnemlerde tam ehliyetli olacaklardır Ancak Oumlzdenrsquoin
zikrettiği gibi hastalığın sendromlarının veya subsendromlarının suumlrekliliği soumlz konusu
olduğunda cuumlnun gayri mutbıka kıyası doğru goumlruumlnmemektedir Ara doumlnemlerde
sendromlar kadar guumlccedilluuml olmayan subsendromların bulunması hali ise mutbıka da kıyas
edilmelerine izin vermeyecektir Bu durumda karşımıza atak doumlnemlerinde ceza ehliyeti
tamamen ortadan kalkarken ara doumlnemlerde durumu şuumlpheli olan karmaşık bir fıkhi
vaka ccedilıkmaktadır
Bipolar hastası teşhisi almış bir kişinin had gerektiren bir succedilu işlemesi durumunda Fiil
akli melekelerin devre dışı kaldığı manik veya depresif atak doumlneminde işlenmişse
şizofrenide olduğu gibi had duumlşecek succedilun maddi tazmin youmlnuuml varsa tazmin ettirilecek
ve hasta guumlvenlik tedbiri olarak tedavi altına alınacaktır Atak doumlnemleri arasında
işlenen bir fiildeyse subsendromların varlığı ldquoşuumlpherdquo oluşturacağından yine had cezası
duumlşecektir Ancak burada ldquotam ehliyetsizlikrdquo huumlkmuuml verilemediğinden - yine tedavi
şartıyla beraber- kişinin durumuna goumlre bir talsquozir cezası verilmelidir Ccediluumlnkuuml cezaların
210 Bkz Canan Aksoy Poyraz vd ldquoPsikotik Oumlzellikli Depresyonun Adli Boyuturdquo Journal of Mood
Disorders 2 sy 4 (2012) 181-183 211 Oumlzden Adli Psikiyatri 174
52
succedilluyu ıslah amacı guumltmesinin yanında başkalarını uyarıcı bir yanı da mevcuttur ve
hastalık iddiasının (temaruz malingering) her zaman bir istismar aracı olarak
kullanılma olasılığı soumlz konusudur Buna ilave olarak cezaların kamu vicdanını
rahatlatmak suretiyle hukuka olan guumlveni artırıcı bir yanı da vardır
Kısas gerektiren succedillarda atak doumlnemlerinde gerccedilekleşen cinayetler ve yaralamalar iccedilin
kısasın diyete doumlnuumlşeceği accedilıktır İrade ve şuurun tamamen yok olmadığı ara doumlnemde
vuku bulan bir adam oumllduumlrme fiilinde kısmi akıl hastalığı şuumlphesi olacağından kısas
duumlşecek ve diyete doumlnuumlşecektir Bu doumlnemde hastaların akli melekeleri itibariyle
muumlmeyyiz ccedilocuk gibi kabul edilerek fiillerinin maddi ( hukuki) sorumluluklarının
devam ettirilmesi uygun goumlruumlnmektedir Boumlylece kasıtlı muumlessir fiillerde de kısas
duumlşuumlruumlleceğinden her durumda erş oumldenecektir
Talsquozir cezalarına terettuumlp eden succedillarda ldquoaklınrdquo tek şart olduğu ifade edilmişti Mani ve
depresyon atakları esnasında idrak ve şuurlarını kaybeden hastaların tam ehliyetsiz
olmaları dolayısıyla cezalandırılmaları muumlmkuumln değildir Subsendromların bulunduğu
kabul edilen ataklar arsındaki doumlnemde hastalar - hukuki sabit bir ilkenin bulunması
adına- yine muumlmeyyiz ccedilocuklar gibi kabul edilebileceği gibi talsquozir cezalarının elastik
yapısı itibariyle bu tip bir ilkeyi benimsemeye gerek kalmadan uygun cezaya da
ccedilarptırılabilirler ağır succedillarda hafifleştirme yoluna gidilebilir Elbette her durumda
mahkemece takip edilmesi gereken bir tedavi suumlrecinin olması kaccedilınılmazdır
Bu başlığa son verilmeden oumlnce oumlzellikle bipolar bozukluğun ataksız ara doumlnemleriyle
ilgili bir noktaya dikkat ccedilekilmesi gerekmektedir Hastalıkları teşhis edilmiş psikiyatrik
yardım goumlren ve ilaccedil kullanan bazı hastalar bilinccedilli ve iradi olarak ilaccedillarını
bırakabilmekte ve tam ehliyetsiz olacakları doumlnemleri adeta kendileri ccedilağırmaktadır
Daha da ilginccedil olan bazı dini gruplara intisap eden hastalar kendilerine hapların haram
madde iccedilerdiği uyarısı yapıldığından dini kaygılarla tedaviyi terk etmektedirler
Meseleye buradan bakıldığında klasik literatuumlrde ldquokendi ihtiyarıylardquo sarhoş olup aklını
oumlrten bir şahsın durumu karşımıza ccedilıkıyor gibi goumlruumlnmektedir Ne var ki bu durumdaki
bir şahsa kıyas yapılacak olsa bile hadlerin ve kısasın duumlşmesinden farklı bir netice
ortaya ccedilıkmayacaktır ccediluumlnkuuml succedil cuumlnun anında işlenmiştir Succedillu idraki yerindeyken
ilacını terk etmiş olsa bile cinayet kastında değildir ve hasta olma şuumlphesini de halen
taşımaktadır Talsquozir gerektiren ve aklın olmadığı bir anda işlenen succedillarda da ceza
olmayacaktır Ancak bu tuumlr kişilere hakkaniyet ve maslahat gereği atak doumlnemlerinden
53
ccedilıktıkları ara doumlnemlerde uygulanmak uumlzere ldquoilaccedillarını hasta olacaklarını bile bile terk
etmelerirdquo halinde uygun bir tarsquozir cezası takdir edilmelidir
54
SONUCcedil
İnsanlar arasında akıl ve ruh hastalıklarıyla succedil arasında her zaman bir ilişki olduğu
duumlşuumlnuumllmuumlş akıl ve ruh hastalarına potansiyel birer succedillu olarak bakılagelmiştir Bu oumln
yargıların guumlduumllediği Orta Ccedilağ Avrupasırsquonda akıl hastaları insanlık dışı muamelelere
maruz kalmışlardır Humanist akımın etkisinde gelişen ve sekuumllerleşmiş Avrupa hukuku
ise buguumln akıl ve ruh hastalıklarına farklı yaklaşmakta ve modern psikiyatri ile sıkı bir
ilişki iccedilinde bulunmaktadır Ancak soumlz konusu succedillar olduğunda sekuumller hukuk bile
kamusal youmln hep ağır bastığından ihtiyatlı davranmaktadır Bunun bir tezahuumlruuml olarak
da ldquoceza ehliyetirdquo kavramı ortaya ccedilıkmış ve bu ehliyetin sınırları ana hatlarıyla
ccedilizilmeye ccedilalışılmıştır TCK da benzer hukuk sistemleri gibi akıl ve ruh hastalıklarıyla
ilişkili 32 46 ve 47 maddeleriyle akıl ve ruh hastalıklarında temel oumllccediluumltuuml succedil sayılan
eylemlerin fail tarafından fiil esnasında ldquoalgılanamamasırdquo ve failin ldquoiradesinin
tamamen veya kısmen yok olmasırdquo olarak belirlemiş kamu maslahatı adına guumlvenlik
tedbiri adıyla succedilluya tedavi zorunluluğu getirmiştir
Muumlsluumlmanların akıl ve ruh hastalarına tavır ve muameleleri her zaman insani esaslara
uygun olmuştur İslam ceza hukuku da hem toplumun hem de bireylerin maslahatını ve
hukukunu koruyan insani bir hukuk sistemidir Toplum huzurunun devamlılığı ve succedil
işleyenlerin ıslahı iccedilin koyduğu cezalarda fertlerin aklen ruhen ve onları ccedilevreleyen
koşullar accedilısından farklı olduklarını dikkate almıştır Şeriatın succedil kabul ettiği bir eylemi
işleyen kişinin akıl ve ruh hastası olması durumunda cezaicirc ehliyeti muumlstakil bir başlıkta
ele alınmasa da cuumlnucircn mefhumu ve succedillara dair oumlzel başlıklarda bu konu izah edilmiştir
Fukahanın had kısas ve tarsquozirin tatbiki iccedilin koydukları oumllccediluuml aklın varlığıdır Akıl kişinin
doğru ile yanlışı ayırabildiği eylemlerinin sonucunu hesaplayabildiği bir melekedir
Akli melekeleri olmayan kişinin hiccedilbir şekilde şerrsquoan sorumlu tutulması duumlşuumlnuumllemez
Netice olarak da had kısas ve tarsquozir cezaları akıl hastalarına uygulanamaz Ancak
madur ettikleri kişilerin hakları da mahfuz olduğundan zararlar akıl hastalarının acirckileleri
tarafından tazmin edilir
Guumlnuumlmuumlz fıkhı accedilısından akıl ve ruh hastalıklarıyla ilgili huumlkuumlmlere ulaşabilmek iccedilin
modern psikiyatrinin verilerinden istifade etmek kaccedilınılmazdır Modern psikiyatri ilmi
bir tıp dalı olmakla beraber nihayetinde sekuumller bir zeminden beslenmekte ruh-beden
ikiliğini reddetmekte ve İslamiyetin succedil olarak kabul ettiği bir takım eylemleri sadece
masum ruhi bozukluklar olarak sunabilmektedir Bu da zihinsel olarak İslamiyetle tam
55
olarak oumlrtuumlşmeyen modern psikiyatrinin verilerinin oumlzellikle dini bilgilerimizle ters
duumlşen bazı hususlarda ihtiyatla karşılanmasını gerektirmektedir
Şizofreni ve duygudurum bozukluklarına İslam ceza hukuku accedilısından bakıldığında şu
sonuccedillara ulaşılabilir
1 Şizofreni hastalarının algı ve idraklerinin olmadığı yani akli melekelerinin
bulunmadığı kabul edilir Bu hastalar gerccedilekle olan bağlarını yitirmekte ve
oumlzellikle halluumlsinasyonların ve hezeyanların etkisinde succedil işleyebilmektedir Bu
durumda tam ehliyetsiz sayılmaları hadlerin ve kısasın diyete doumlnuumlşmesi
gerekmektedir Tarsquozir cezalarından da muaf olacaklardır Mali tazmini
gerektiren durumlarda -kendi malları yoksa- tazmini akile uumlstlenecektir Hastalar
maslahat gereği guumlvenlikle ilgili kurumlarda zorunlu tedavi altına alınacaktır
Bu kurumlardan salınmaları ise ancak hakim kararıyla olabilecektir Ancak bu
hastalığın henuumlz akut semptomlarının ortaya ccedilıkmadığı ve hastanın akli
melekelerinin tam olarak yok olmadığı doumlnemler de kanaatimizce ayrıca ele
alınmalıdır Hastalar değişkenlik goumlsteren kişisel semptomlarına goumlre yarı
ehliyetli sayılmalıdırlar Hadler ve kısaslar hastalık şuumlphesiyle zaten duumlşecek
olsa da oumlzelikle hukukun otoritesi hukuka guumlvenin korunması ve istismarların
oumlnuumlne geccedilmek iccedilin talsquozirlerden muaf olmamalıdırlar
2 Duygudurum bozuklukları teşhis accedilısından daha zor hastalıklardır Majoumlr
depresyon ve bipolar afekt bozuklukta atakların geldiği doumlnemlerde idrak şuur
ve iradenin yok olması nedeniyle hastalar tam ehliyetsiz kabul edilmelidirler
Şizofreni hastalarındaki gibi tedavi şartıyla had ve kısaslar diyete
doumlnuumlştuumlruumllmeli talsquozir de uygulanmamalıdır Bipolar bozuklukta manik veya
depresif atakların ara doumlnemlerinde tıbbi olarak hastaların subsendromlarının
bulunduğu kabul edilmektedir Bu da ceza ehliyetindeki akıl şartını şuumlpheli hale
sokmakta ve succedilluya had kısas gibi cezaların tatbikine mani olmaktadır Ancak
tam ehliyetli kabul edemediğimiz bu kişilere uygun talsquozir cezasının
bulunabileceği muhakkaktır Ara doumlnemlerde ilacını hasta olacağını bilerek
kendi iradesiyle terk eden bir kişiye ise atak doumlneminde succedil işlemesi halinde had
ve kısas uygulanamasa da cezai accedilıdan yarım ehliyetli sayılabileceği ara
doumlnemlerde ldquoilacını bıraktığı iccedilinrdquo tarsquozir cezası oumln goumlruumllmesi muumlmkuumlnduumlr
Bu ccedilalışmada zikredilenlerin haricinde modern psikiyatrinin tanımladığı birccedilok hastalık
veya bozukluk buguumln İslam ceza hukuku accedilısından ele alınmaya muhtaccediltır Aynı şekilde
56
İslam ceza hukuku da guumlvenilir tıbbi veriler eşliğinde guumlncellenmeli ve ndash tatbik edilip
edilmemesine bakılmaksızın- nazaricirc dinamizmini devam ettirmelidir
57
KAYNAKCcedilA
Ali Haydar Hoca Eminzacircde Mecelle Şerhi 4 cilt Beyrut Dacircru acirclemirsquol-kuumltuumlb 2003
Ankara TDV Yayınları 1996
Akşit Cevat İslacircm Ceza Hukuku ve İnsani Esasları (by Kuumlltuumlr Basın Birliği ts)
41
Amidicirc Seyfeddin el-İhkacircm ficirc usucirclirsquol-ahkacircm Tahkik Abdurrezak Aficircficirc 4 cilt Beyrut
Mektebursquol-İslamicirc 1402
Aras Hatice İmer ldquoŞizofrenide Şiddetrdquo Psikiyatride Guumlncel Yaklaşımlar 6 sy1
(2014) 45-55
Aşkım Hatunoğlu ldquoTuumlrk İslacircm Hekimlerinin Psikoloji Biliminin Gelişimine Katkıları
ve Psikolojik hastalıklara Tedavi Youmlntemlerirdquo Akademik Sosyal Araştırmalar
Dergisi sy2 (2014) 255-263
Avva Muhammed Selim Ficirc usucirclirsquon-nizamirsquol-cinacirciyyirsquol-İslamicirc Kahire Nahdet Mısr
2006
Bardakoğlu Ali ldquoDiyetrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 9 473-479
Ankara TDV Yayınları 1994
ldquoHadrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 14 547-551
Ankara TDV Yayınları 1996
Başoğlu Tuncay ldquoTarsquozirrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 40 198-202
İstanbul TDV Yayınları 2011
Behnesicirc Ahmed Fethi el-Mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacircicirc firsquol-fıkhirsquol-İslamicirc Kahire Dacircrursquoş-Şurucirck
1988
Belli Hasan Ural Cenk Vardar Melek Kanarya ve Tezcan Bahar rdquoŞizofrenide Şiddet
ve Cinayet Eylemi Risklerin Değerlendirilmesi Oumlnleyici Tedbirler ve Tedavide
KlozapinrsquoinYerirdquo Duumlşuumlnen Adam Psikiyatri ve Noumlroloji Bilimleri Dergisi sy
24 (2011 ) 222-227
Bobo William Rapoport Judith L Abi-Dargham Anissa Fatemi Hossein ve Meltzer
Herbert ldquoThe Neurobiology of Schizophreniardquo Psychiatry iccedilinde
edAllanTasman Jaraid Kay Jeffrey A Lieberman 302-313 West Sussex
Wiley 2008
58
Bolu A Toygar M Pan E Erdem M Uumlnluuml G ve Balıkccedilı A ldquoBir eğitim hastanesi
psikiyatri kiniğinde adliolguların değerlendirilmesi beş yılık incelemerdquo
Guumllhane Tıp Dergisi sy56 (2014) 1-4
Bourgeois Marc-Louis Şizofreni Ankara Dost 2016
Boynukalın Mehmet ldquoSuccedilrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 37 453-457
Ankara TDV Yayınları 2009
Buhari Abduumllaziz Keşfuumlrsquol-esracircr Tahkik Abdullah Mahmud Muhammed Oumlmer
Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquo-ilmicirc 1997
Buhacircricirc Ebucirc Abdullah Muhammed b İsmail Cacircmiursquos-sahih Tahkik Mustafa Deyyib
el- Beğacirc Beyrut Dacircru İbn Kesicircr 1987
Cessacircs Ebucirc Bekicircr er-Razicirc Ahkacircmursquol -Kurrsquoacircn Tahkik Muhammed Sacircdık Kamhacircvicirc
CiltBeyrut Dacircru İhyacircirsquol-Kuumltuumlbuumlrsquol-Arabicirc 1992
Cuumlrcacircnicirc Ali b Muhammed b Muhammed Tarsquoricircfacirct Beyrut Dacircrursquo1-kiatbirsquol-Arabicirc
h1405
Ccedilalışkan İbrahim ldquoİslam Hukukunda Ceza Kavramı ve Hadd Cezalarırdquo Ankara
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi sy 11 (1998) 366-397
Ccedilolak Abdullah İslacircm Ceza Hukuku Ccedilorum Kitap Duumlnyası 2018
Dağcı Şamil İslam Ceza Hukukunda Şahıslara Karşı Muumlessir Fiiller Ankara Diyanet
İşleri Başkanlığı Yayınları 1999
ldquoKısasrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 25 488-495 Ankara
TDV Yayınları 2002
Demirbaş Hatice ldquoSuccedil ve Psikopatolojirdquo Adli Psikoloji iccedilinde editoumlr Emre Şenol
Durak ve Mithat Durak 155-172 Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2017
Dihlevicirc Şah Veliyyullah Huccetullahirsquol-Bacircliğa Ccedileviren Mehmet Erdoğan 2 cilt
İstanbul İz Yayıncılık 2018
Doumlnmez İbrahim Kacircfi ldquoCuumlnucircnrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 8 125-
129 İstanbul TDV Yayınları 1993
Doumlnmezer Sulhi ve Erman Sahir Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 2 cilt İstanbul Der
Yayınları 2019
EC Atbaşoğlu ve Guumlloumlksuumlz Sinan ldquoBilim Psikiyatri ve DSMrsquolerrdquo Tuumlrk Psikiyatri
Dergisi 24 sy 3 (2013) 202-212
Ebucirc Dacircvud Suumlnenuuml Ebucirc Dacircvud 4cilt
Beyrut Dacircrul-kitabirsquol-Arabicirc ts
59
Ebucirc Zehra Muhammed el-Cericircme firsquol-Fıkhirsquol-İslacircmicirc Kahire Dacircrursquol-fikrirsquol-Arabicirc
1998
Erturhan Sabri ldquoİnsan Onuru Bağlamında İslacircmCeza Hukukuna Genel Bir Bakışrdquo
İslacircm Hukuku Araştırmaları Dergisi sy 21 (2013) 185-214
Fahreddin Hasan b Mansucircr Kacircdıhacircn Fetacircva Kacircdıhacircnicirc 3cilt
http shamelaws (29072019)
Fazel Seena Lichtenschein Paul Grann Martin ldquo Bipolar Disorder end Violent
Crimerdquo Archgenpsychiatry 67 sy 9 (2010) 931-938
Foucault Michael Deliliğin Tarihi Ccedileviren Mehmet Ali Kılıccedilbay Ankara İmge
Kitabevi 2017
Friedman Susan Hatters Hrouda R Debra Holden Carol E Noffsinger Stephan G
ve Rsnick Philip J ldquoFilicide ndash Suicide Common Factors in Parents Who Kill
Their Children and Themselvesrdquo The Journal of the American Academy of
Psychiatry and the Law sy33 (2005) 496-504
Gazzacirclicirc Ebucirc Hacircmid Muhammed b Muahmmed el-Veciz Tahkik Ali Muavvıd 2 cilt
Riyad Darursquol-Erkam bin Erkam 1997
Geccediltan Engin Psikodinamik Psikiyatri ve Normal dışı Davranışlar İstanbul Remzi
Kitabevi 2000
Goumlktuumlrk Neslihan Oumlzgenccedil İzzet ve Uumlzuumllmez İlhan Ceza Hukukuna Giriş Eskişehir
Anadolu Uumlniversitesi Yayınları 2012
Guumlneri Elif Akıl Hastalıkları ve Şiddet İstanbul İstanbul Gelişim Uumlniversitesi
Yayınları 2016
Hafızoğullar Zeki Tuumlrk Ceza Hukuku Ders Notları Ankara Başkent Uumlnivrsitesi
Hukuk Fakuumlltesi 2008
Helvacı İlhan ldquoTemyiz Kudretinden Yoksun Şahısların Hukuki Sorumluluğu Uumlzerinerdquo
İHFM 155 sy4 (1997) 145- 171
Hodgins Sheilagh ldquoMental Disorder Intellectual Deficiancy and Crimerdquo Archieves of
Gen Psychiatry sy 49 (1992) 476-483
http webmemurlarnet (22072019)
http webaydinpoltr (22042019)
http webbaltaciavtrakil-hastaliği-ile-ilgili-yargitay-kararları (1862019)
http webhuumlrriyetcom (21072019)
http webpsychologytodaycom (0207 2019)
60
http webwhoint (0207 2019)
httpweb allthatsinterstingcom (22072019)
httpweb mynetcom (21072029)
httpwebtckmaddecom (09 07 2019)
http webdeontolojihacettepeedutr (04082019)
İbn Kudacircme Ebucirc Muhammed b Abdullah b Ahmed bMuhammed Ravdatursquon-nacircdır 2
cilt by Muumlessesetuumlrsquor-reyyacircn 2002
İbn Abidicircn Muhammed b Emin Oumlmer Reddursquol-muhtacircr 6cilt
Beyrut Dacircrursquol-fikr 1992
İbn Emicircrirsquol-Hacircc Muhammed bMuhammed b Muhammed b Hasan et-Takricircr versquot-
tehbicircr 4 cilt
Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1983
İbn Facircris Ebursquol-Huseyn Ahmed b Facircris b Zekeriyya Mulsquocemu mekacircyicircsursquol-luga
Tahkik Abdusselacircm Muhammed Harun 6 cilt (by Dacircrursquol-fikr 1979 )
İbn Huumlmacircm Kemaleddin Muhammed b Abdulvacirchid Şerhu Fethursquol- kadicircr 10 cilt
Beyrut Dacircrulrsquol-kitabirsquol-ilmicirc 2003
İbn Kayyim el-Cevziyye Şemsuddicircn Ebucirc Abdillah Muhammed b Ebi Bekr İlsquolacircmursquol-
muvakkıicircn Beyrut Dacircrursquol-cicircl 1974
İbn Kudacircme Ebucirc Muhammed Abdulah b Ahmed b Muhammed el-Muğnicirc 10 cilt
Beyrut Dacircrursquol-fikr h1405
İbn Manzucircr Cemaluumlddin Muhammed b Muumlkerrem Lisacircnursquol-Arab 15 cilt Beyrut
Dacircru Sacircdır ts
İbn Nuceym Zeynuumlddin b İbrahim b Muhammed Bahrursquor-racircik 8 cilt Beyrut Darursquol-
malsquorife ts
İbn Ruumlşd Ebursquo-Velicircd Muhammed b Ahmed Bidayetuumlrsquol-muumlctehid Ccedileviren Ahmed
Meylacircnicirc 3 cilt İstanbul Ensar Neşriyat 2015
İbn Teymiyye Takıyyuddin Ahmed b Abdilhalim b Abdisselacircm Siyacircsetirsquoş-şerlsquoiyye ficirc
ıslacirchirsquor-racircvicirc versquor-raiyye Riyad Vizaretursquoş-Şuucircnirsquol-İslamiyye h1419
Kahveci Nuri ldquoİslacircm Hukuku Accedilısından Succedilun Manevi Unsurlarından Kasıtrdquo Hikmet
Yurdu 5 sy 9 (2012)
Karaman Hayrettin Mukayeseli İslacircm Hukuku 3 cilt İstanbul İz Yayıncılık 2013
Kacircsacircnicirc Alaeddin Ebucirc Bekir b Mesud Bedacirciursquos-sanacircilsquo Tahkik Alicirc Muhammed
Muavvıd 10cilt Beyrut Dacircrulrsquol-kitabirsquol-ilmicirc ts
61
Kayatekin ZE Maner F Abay E Saygılı S ve Şener Aİ ldquoRuh Hastalarında
Homisidal Saldırganlıkrdquo Psikiyatri ve Noumlrolojik Bilimler Kongresi (1988) 22-
27
Khan Nicola Mental Disorder Toronto University Of Toronto Press 2017
Koca Mahmut ve Uumlzuumllmez İlhan Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler Ankara Seccedilkin
Yayınevi 2017
Koccedilak Muhsin ldquoGurrerdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 14 211-212
Koparan M Reşat ldquo TCK Genel Huumlkuumlmler Ceza Sorumluluğunu Kaldıran ve Azaltan
Sebeplerrdquo TBB Dergisi sy 64 (2006) 337-367
Koumlroğlu Ertuğrul Şizofreni Ankara Hekimler Yayın Birliği 2016
Kuducircricirc Ebursquol Huseyn Ahmed b Muhammed b Ahmed Tahkik Abdullah Nezicircr Ahmed
Nezicirc Beyrut Muumlessesetursquor-Reyyacircn 2005
Lambert M Naber D Schacht A Wagner Hundemer H-P Karow AHuber
CG Suarez JM ldquoRates and predictorsof remission and recovery duruing 3
years in 392 never-treatedpatients with schizophreniardquo Acta Psychiatrica
Scandinavica118 sy3 (2008 220-229
Macircverdicirc Ebursquol Hasan Ahkacircmursquos-Sultacircniyye Kuveyt Mektebetu Dacircru İbn Kuteybe
1989
Maverdicirc Ebucircrsquol-Hasan Ali b Muhammed el-Hacircvicirc 10 cilt
Kahire Mektebetuumlrsquol-Kahira 1968
Mevsılicirc Abdullah b Mahmucircd el-İhtiyar Tahkik Muhammed Ebucirc Dakicircka 2 cilt
Beyrut Dacircrursquol-Kitabirsquol-İlmicirc ts
Modestin Jiri ve Amman Roland ldquoMental Disorder and Criminality Male
Schizophreniardquo Schizophrenia Bulletin 11 sy 1 (1996) 69-82
Molla Huumlsrev Muhammed b Feracircmuz b Ali Duumlreruumlrsquo-Huumlkkacircm Ccedileviren Arif Erkan
3cilt
http webvesiletuumlnnecatcom (29062019)
Muhammed b Oumlmer b Huseyn er-Racirczicirc el-Mahsul ficirc ilmirsquol-usucircl Tahkik Tacirchacirc Cacircbir
Feyyacircz Alvacircnicirc 6 cilt Riyad Cacircmiatrsquol-imacircm Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc
h1400
Muheyyiz Hucirclucircd binti Abdurrahman ldquoAhkacircmursquol-mericircdirsquon-nefsiyyeti firsquol-fıkhirsquol-
İslamicircrdquo Doktora Tezi Cacircmiatu İmam Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc h1432
62
Mustafa İbrahim Ziyacirct Ahmed Abdulkacircdir Hacircmid ve Neccacircr Muhammed
Mulsquocemursquo-vesicirct 2 cilt by Dacircrursquod-dalsquove ts
Nesacircicirc Ebucirc Abdirrahmacircn Ahmed b Şuayb Suumlnenuumlrsquon- Nesrsquoaicirc Tahkik Abdulfettah
Ebucircrsquol- Gudde 9 cilt Halep Mektebetuumlrsquol-matbucircatirsquol-İslacircmicirc 1986
Nesefi Ebursquol-Berekacirct Menacircrursquol-envacircr Ccedileviren Soner Duman Osman Guumlman ve
Suumlleyman Kaya İstanbul Beka Yayıncılık 2016
Nucircricirc Husacircm Suheyl ldquoEserursquol-cuumlnucircn fi tasarrufatirsquol-kavliyyeti versquol- filsquoliyyeti ficirc şericircatirsquol-
İslamicircrdquo Yuumlksek Lisans Tezi Cacircmiatursquon-Necacirchursquol-vatanicirc 2013
Okur Kacircşif Hamdi İslam Hukukunda Sosyal Sorumluluk ndash Akıle Oumlrneği Ankara
İSAM Yayınları 2017
Oumlzden Salih Yaşar Adli Psikiyatri Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2015
Oumlztuumlrk Orhan ve Uluşahin Aylin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları Ankara Nobel Tıp
Kitapevleri 2016
Oumlztuumlrk Orhan Ruh Sağlığı ve Bozukukları Ankara Hekimler Yayın Birliği 1998
Pezdevicirc Ebursquol-Usr Ali bMuhammed el-Usucircl Karaccedili Matbalsquo tursquot- Cacircvicircd Bericircs ts
Pormann Peter ldquoTıprdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 41 101-
111İstanbul TDV Yayınları 2012
Poyraz Cana Aksoy Kocabaşoğlu Neşe Konuk Numan ldquoPsikotik Oumlzellikli
Depresyonun Adli Boyuturdquo Journal of Mood Disorders 2 sy 4 (2012) 180-
185
Rain Adrian The Psychopathology of Crime London Academic Press Inc1993
Rucircyanicirc Abdulvacirchid b İsmail Ebursquol-Mehacircsin Bahrursquol-mezheb Tahkik Tacircrık Fethicirc es-
Seyyid 14 cilt Beyrut Dacircrursquol-kuumltuumlbirsquol-ilmicirc 2009
Salsquolebicirc Ali b Nasr Telkicircn fi fıkhırsquol-Malikicirc Tahkik Muhammed Sacirclis Saicircd el- Ganicirc
Riyad Mektebetu Nezzacircr Mustafa el-Bacircz ts
Saatccedilioğlu Ouml Tuumlrkcan S Işıklı M Ve Uygur N ldquoTutuklularda Depresyonrdquo
Duumlşuumlnen Adam Noumlroloji ve Psikiyatri Dergisi sy9 (1996) 25-30
Sarı Nil ve Akguumln Burhan ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo Tuumlrkiyede Sık
Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklar iccedilinde editoumlr Muumlfti Uğur İbrahim
Balcıoğlu Neşe Kocabaşoğlu 1-24 İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşa
Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Tıp Eğitimi Etkinlikleri Sempozyum Dizisi 2008
Serahsicirc Muhammed b Ahmed el-Usucircl 2cilt
Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1993
63
Silver Eric ve Teasdale Brent ldquoMental Disorder and Violence An examination of
Stressful Life Events and Impaired Social Supportrdquo Social Problems sy 52
(2005) 62-78
Soysal Huumlseyin ve Yeşilbursa Doğan ldquoŞizofreni ve Benzeri Psikozlarrdquo Ruhsal
Hastalıklar iccedilinde editoumlr Nevzat Yuumlksel 24 395-406 Ankara Nobel Tıp
Kitapevleri 2006
Stein Dan J Phillips Katherine A Kendler Kenneth S ldquoWhat is a Mental
Psychiatric Disorder From DSM-IV to DSM-Vrdquo Psychol ogical Medicine40
sy11 (2010) 1759-1765 doi 101017S0033291709992261
Sulhi Doumlnmezer Kriminoloji İstanbul Beta Basım Yayım 1994
Şalsquobacircn Zekiyyuumlddicircn İslacircm Hukuk İlminin Esasları Ccedileviren İbrahim Kacircfi Doumlnmez
Ankara Tuumlrkiye Diyanet Vakfı Yayınarı 2012
Şafiicirc Muhammed b İdricircs el-Umm 8cilt Beyrut Dacircrursquol-malsquorife 1990
Şacirckir Beg Hanbelicirc Usucirclursquol-fıkhilrsquol-İslamicirc Mekke Mektebetuumlrsquol- Mekkiyye 2002
Şacirctıbicirc İbrahim b Mucircsa el-Muvacircfakacirct Tahkik İbn Hasen Acircl Selmacircn 7 cilt by Dar
İbn Affan 1997
Şekerci Osman İslacircm Ceza Hukukunda Talsquozir Succedilları ve Cezaları İstanbul Yeni
Ufuklar Neşriyat 1996
Taylor Edward H Assesing Diagnosing and Treting Serious Mental Disorders A
Biological Approach Oxford Oxford University Press 2017
Teftacirczacircnicirc Sadeddin Mesucircd b Oumlmer et-Telvih alacircrsquot-tevdicirch 2 cilt Beyrut Dacircrursquol-
kitabirsquol-ilmicirc 1996
Treatment Advocacy Center ldquoRisk Factors For Violencerdquo A Background Paper From
The Office Of Research and Public Affairs (2016) 1-5
Turabi Selami ldquoKusululuk ve Kusurluluğu Etkileyen Hallerrdquo TBB Dergisi s101
(2012) 267-292
Ucircdeh Abdulkadir Teşrilsquoursquol-İslamicirc mukacircrinen birsquol-kacircnunirsquol-vadlsquoicirc 2 cilt Beyrut Dacircrursquol-
kitabursquol-Azelicirc ts
Uğur Muumlfit ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik
Hastalıklar iccedilinde editoumlr Muumlfit Uğur İbrahimBalcıoğlu ve Neşe Kocabaşoğlu
59-81 İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşan Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Tıp
Eğitimi 2008
64
Ulutuumlrk Guumlner Hande ldquoTuumlrk Ceza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Kusur Yeteneğine
Etkisirdquo Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul 2009
Uzunpostalcı Mustafa ldquoİslam Hukuku Accedilısından Ehliyetrdquo İslam Hukuku
Araştırmaları Dergisi sy8 (2006) 149-182
Uumlccedilok Alp ldquoŞizofreni ve Benzeri Psikozlarrdquo Ruhsal Hastalıklar iccedilinde editoumlr Nevzat
Yuumlksel 8 130-137 Ankara Nobel Tıp Kitapevleri 2006
Volavka J ldquo Violence in schizophrenia and bipolar disorderrdquo Psychiatria Danubina
21 sy1 (2013) 24-33
Walsh Elizabeth Buchanan Alec ve Fahy Thomas ldquoViolence and schizophrenia
examining the evidencerdquo British Journal of Psychiatry sy 180 (2002) 490-495
Yakut Esra ldquoTanzimat Doumlnemirsquone Kadar Osmanlı Hukukursquonda Talsquoziri Gerektiren
Succedillar ve Cezalarırdquo Tuumlrk Hukuk Tarihi Araştırmaları sy2 (2006) 25-40
Yacircsicircn Muhammed Naicircm ldquoEserursquol-emracircdirsquol-akliyyeti versquon-nefsiyyeti alarsquol-
mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacirciyyetirdquo Mecelletursquoş-şericircati versquol-kacircnun sy16 (2002) 17-87
Yavuz Ruhi ldquoŞizofrenirdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklar iccedilinde ed
Muumlfti Uğur İbrahim Balcıoğlu Neşe Kocabaşoğlu 49-58 İstanbul İstanbul
Uumlniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Tıp Eğitimi Etkinlikleri
Sempozyum Dizisi 2008
Yazıcı Olcay ve Ccedilakır Sibel ldquoDuygudurum Bozukluklarırdquo Psikiyatri iccedilinde İstanbul
İstanbul Uumlniversitesi Yayınları 2009
Yazır Elmalılı M Hamdi İslacircm Hukuku ve Fıkıh Istılacirchları Kacircmusu 5 cilt İstanbul
Eser Neşriyat 1997
Yıldız Sevil ldquoCeza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Akıl Hastalarının YargılanmasırdquoSUuml
İİBF Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi 2 sy4 (2002) 141- 151
Yılmaz Emel ldquoİslacircm Ceza Hukukuna Goumlre Kleptomanide Ceza Ehliyeti Ve Hırsızlık
Fiilinin Sonuccedillarırdquo Bilimname 1 sy 37 (2019) 535-557
Yiğit Yaşar İslacircm Ceza Hukuku Ankara Sistem Ofset Yayıncılık 2012
Zebicircdicirc Muhammed b Muhammed Murteza Tacirccursquol-arucircs 40 cilt Kuveyt Tablsquoatu
Kuveyt 1965
Zeylaicirc Fahrettin b Osman Tebyicircnursquol-hakacircicirck 6 cilt Kahire Matbucircatuumlrsquol-Kuumlbra el-
Emicircriyye h1313
Zuhaylicirc Vehbe Nazariyyatursquod-damacircn ev ahkacircmursquol-mesucircrsquoliyyetirsquol-medeniyye versquol-
cinacirciyye firsquol-fıkhirsquol-İslamicirc Şam Darursquol-Fikr1982
65
66
OumlZGECcedilMİŞ
EmelYılmaz 1978 yılında Almanyarsquonın Heidelberg şehrinde duumlnyaya gelmiştir
İlkoumlğretim tahsilini Almanyarsquoda tamamlamıştır Gebze İmam Hatip Lisesirsquonde başladığı orta
oumlğretimine Duumlzce İmam Hatip Lisesinde devam ederek lise tahsilini de burada nihayete
erdirmiştir 2016 yılında Sakarya Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesirsquonden mezun olmuştur
- İlk sayfa EMEL YILMAZ tez
- 10293672
-
- 201910011611
- ss
-
- dd
-
10
olduğu fiili terk etmesidir11 Kimse tasarladığı fakat dış duumlnyada icra etmediği bir
eylem dolayısıyla cezalandırılamaz İslam Hukukunda insanın goumlnluumlnden geccedilirdiği
koumltuumlluumlkleri fiile doumlnuumlştuumlrmedikccedile ve koumltuuml soumlzleri ifade etmedikccedile cezalandırılmayacağı
temel ilke olarak kabul edilmiştir Burada belirtmek gerekir ki succedil duumlşuumlnme ve hazırlık
safhalarından sonra icra safhasına ulaştığında fiiller succedil kapsamında değerlendirilir İlke
olarak İslam ceza hukukunda belirli bir succedila teşebbuumls ile succedilun kendisi aynı şekilde
cezalandırılmaz fakat teşebbuumlsuumln kendisinin succedil teşkil etmesi halinde muumlnasip ceza
tatbik edilir Oumlrneğin hırsızlık succediluna teşebbuumls etmiş fakat malı hırz alanının dışına
ccedilıkartmamış bir kişiye had uygulanmasa da haneye tecavuumlz dolayısıyla talsquozir cezası
uygulanabilir
Manevi unsur succedilu işleyen kimsenin succedil esnasında iccedilinde bulunduğu psikolojik
şartlarla succedil arasındaki bağlantıyı tespit eden ve succedillunun sorumluluk derecesini
belirlemeye doumlnuumlk olan unsurdur ldquoKusurlulukrdquo olarak da adlandırılan bu unsur succedilun
en oumlnemli şartlarından biridir Konumuz accedilısından da bu unsur merkezi bir rol teşkil
etmektedir Manevi unsurdan anlaşılması gereken succedillunun eylemini gerccedilekleştirirken
kastının ve iradesinin succedila youmlnelmesi succedil teşkil eden eylemin anlamını ve sonuccedillarını
idrak edebiliyor olmasıdır
Succedilun oluşumunda maddi unsurun manevi unsur tarafından desteklenmesi
kaccedilınılmazdır ccediluumlnkuuml insanların eylemlerinde akıl ve idrak muumlhim etkenler olup fiziksel
eylemlerin aklın ve iradenin youmlnlendirmesiyle gerccedilekleştiği kabul edilmektedir Dış
duumlnyada tezahuumlr eden eylem ne kadar kısa olursa olsun arkasında bir akli ve iradi suumlreccedil
mutlaka bulunmaktadır ki bu da succedilun akli ve iradi bir eylem olduğu sonucuna bizi
ulaştırmaktadır Bir succedilta failin fiili ile sonuccedil arasında nasıl zorunlu bir bağ aranıyorsa
aynı şekilde failin iradesi ve fiili arasında da bir manevi bağ aranmalıdır Akıl irade
kasıt gibi kavramlar manevi unsur iccedilerisinde irdelenen kavramlar olup kasıt taksir ve
kastın aşılması gibi mefhumlar da cezaların ağırlaştırılmasında hafifletilmesinde veya
ortadan kalkmasında rol oynayan manevi unsur iccedilinde telakki edilen mefhumlardır12
Succedillarda irade ve temyiz guumlcuumlnuumln dikkate alınması da manevi unsurla ilişkili olup
klasik fıkıh literatuumlruumlndeki ldquoehliyetrdquo ile burada doğrudan bir ilişki doğmaktadır
Bir insanın işlediği succediltan dolayı cezalandırılabilmesi iccedilin meydana gelen zararın o
kişinin fiili sonucunda oluşmuş olması da yeterli değildir Failin fiilde kusuruyla
11 Yaşar Yiğit İslam Ceza Hukuku 31-32 12 Nuri Kahveci ldquoİslam Hukuku Accedilısından Succedilun Manevi Unsurlarından Kasıtrdquo Hikmet Yurdu 5 sy 9
(2012) 14
11
beraber oumlzguumlr iradesinin ve temyiz guumlcuumlnuumln de bulunması gerekir Zira adaletin gereği
olarak oumlzguumlr irade ile succedil işleyen bir kişi ile bu iradeden mahrum birinin aldığı ceza
aynı olmamalıdır Fiillerin aynı sonuccedilları doğurmuş olması faillerin irade temyiz ruh
sağlığı veya iccedilinde bulundukları durum itibariyle aynı oldukları anlamına gelmez
Succedilta aranan genel şartlardan bir diğeri ise hukuka aykırılık unsurudur Bir fiilin succedil
teşkil edebilmesi iccedilin onun kanunen yasaklanmış olması yani hukuken izin verilmemiş
olması gerekmektedir Failin fiili hukuka aykırılık ihtiva etmiyorsa eylemin sahibi succedillu
sayılamaz ve cezalandırılamaz
12 Ceza Kavramı Genel Prensipleri ve Gayesi
Ceza soumlzluumlkte ldquobir şeyin bedeli veya karşılığırdquo olarak accedilıklanmakta masdar olarak
kullanıldığında da ldquoiyi veya koumltuuml herhangi bir fiilin ve davranışın tam ve yeterli
karşılığını vermekrdquo anlamına gelmektedir13 Modern pozitif hukukta ceza ldquosuccedil işleyen
kişiye ccedileşitli amaccedilları gerccedilekleştirmesi iccedilin uygulanan ve kişiyi birtakım yoksunluklara
uğratan bir yaptırımdırrdquo Cezanın yoksunluklara uğratıcı olması nedeniyle ızdırap
sıkıntı ve guumlccedilluumlk ccedilektirici niteliği vardır14 Ceza kavramı tanımlanırken cezanın amacı
da guumlndeme geldiğinden hukuk tarihi boyunca cezanın amacı uumlzerinde de tartışmalar
olmuş ve neticede iki farklı goumlruumlş oumlne ccedilıkmıştır
1 Cezalar geccedilmişe youmlneliktir yani mağdur adına devletin uumlstlendiği oumlccedil alma hakkını
ifade eder Ceza succedilun oluşturduğu koumltuuml sonucu telafi etmek iccedilin vardır ve bir
kefarettir Bu yuumlzden de succedillu iccedilin acı ve ızdırap iccedilermektedir
2 Batıdaki hukuki gelişmelerle oumlne ccedilıkan cezanın geleceğe doumlnuumlk olduğu anlayışıdır
Bu anlayışta amaccedil succedillunun ıslahı ve yeniden succedil işlemesinin oumlnuumlne geccedilmektir Ceza
fertlerin farklılığını dikkate alan ve hukukiliği oumlne ccedilıkaran bir ilkedir15
İslam Ceza Hukukunda Ukucircbat olarak adlandırılan cezalar şoumlyle tarif edilmiştir ldquokanun
koyucunun emrini ccediliğneyene karşı toplumun menfaati iccedilin konulmuş bir cezadırrdquo16
Cevat Akşit ise cezayı ldquokanun koyucunun toplum yararı iccedilin yasaklamış olduğu fiilleri
13 İbn Facircris Muumlcmeluumlrsquol-Luumlga (Beyrut Muumlessesetursquor-Risacircle 1986) 1188 İbrahim Mustafa vd el-
Mulsquocemursquol-vesicirct (by Dacircrrsquod-dalsquove ts) 121 14 Doumlnmezer ve Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 1 6 15 Kahveci ldquoİslam Hukuku Accedilısından Succedilun Manevi Unsurlarından Kasıtrdquo 22 16 Ucircdeh et-Teşricirculsquol-Cinacircicirc I609 İbn Teymiyye Siyacircsetirsquoş-şerlsquoiyye ficirc ıslacirchirsquor-racircvicirc versquor-raiyye (Riyad
Vizaretursquoş-Şuucircnirsquol-İslamiyye h1419) 122-123
12
işleyene acı veren bir karşılık olan kanunda belirlenmiş olan korkutucu bir
muumleyyidedirrdquo şeklinde tanımlamayı tercih etmektedir17
Cezalara ait genel prensipler ve izahları ise aşağıdaki gibidir
1 Kanunilik prensibi Hukuken succedil sayılan bir fiilin ya da davranışın irtikacircp edilmesi
halinde succedilluya tatbik edilecek maddi veya manevi muumleyyidenin kanun tarafından
belirtilmesidir ldquoKanunsuz succedil ve ceza olmazrdquo şeklinde formuumlle edilen bu ilke
keyfiliği ortadan kaldırmakta ve hukuk guumlvenliğini sağlamaktadır İslam ceza
hukukunda da bu ilke mevcuttur Talsquozir cezalarındaki mevcut esneklik ise bu ilkeye
aykırı olmayıp hukukun değişen şartlarına uyumu kolaylaştırmak succedilun ferdi oluşunu
ve hakkaniyeti dikkate almak iccedilindir18
2 Şahsilik prensibi Cezanın sadece succedilu işleyen kişiye verilmesidir Hiccedil kimse
işlemediği bir succediltan oumltuumlruuml cezalandırılamaz İşlenen succediltan sadece fail sorumlu tutulup
cezalandırılabilir
İslam ceza hukukunda da bu temel bir prensip olarak kabul edilmiştir Hz Peygamber
ldquokişi ne babasının ne de kardeşinin succedilundan dolayı sorumlu tutulamazrdquo19 buyurarak
işlenen succedillardaki şahsilik ilkesine işaret etmiştir Bununla beraber kasame ve acirckılenin
diyet oumldemesi gibi istisnai durumlar da mevcuttur
3 Umumilik prensibi Kanun oumlnuumlnde herkesin eşit olması ve succedillunun kim olduğuna
bakılmaksızın gerekli cezanın verilmesidir Sahabe-i kiramdan Usame (ra) hırsızlık
yapan bir kadına arabuluculuk yapmaya kalkıştığında Hz Peygamberrsquoin goumlsterdiği tavır
bunun bir oumlrneğidir20 Acirckıle sistemiyle oumlzellikle taksirle adam oumllduumlrme succedillarında
başkalarının diyet oumldemesine katılması ise bu ilkeye aykırı değildir Burada succedilta kastı
olmayan kişinin yuumlkuuml hafifletilmeye ccedilalışılmakta ve sosyal bir dayanışma muumlessesesi ile
mağdur korunmaktadır21
Uygulama şekli bakımından ise cezalar şu kısımlara ayrılır
1 Bedeni cezalar Kişinin bedenine youmlnelik cezalardır Oumllduumlrme değnek vurma (celd)
ve hapis gibi
2 Nefsi cezalar Kişinin şahsiyetine youmlnelik cezalardır Nasihat etme azarlama ve tehdit
gibi 17 Akşit İslam Ceza Hukuku ve İnsani Esasları 51 18 Şamil Dağcı İslam Ceza Hukukunda Şahıslara Karşı Muumlessir Fiiller (Ankara Diyanet İşleri
Başkanlığı Yayınları 1999) 35 19 Ahmed b Şuayb Ebucirc Abdirrahman en-Nesacircicirc ldquoKasacircmerdquo 45 20 Ebucirc Abdillah Muhammed b İsmail Buhacircricirc ldquoFazacircilursquol- ashacircbrdquo 18 21 Bkz Kacircşif Hamdi Okur İslam Hukukunda Sosyal Sorumluluk ndash Acirckıle Oumlrneği (Ankara İSAM
Yayınları 2017)
13
3 Mali cezalar Diyet ve para cezası gibi kişinin mal varlığına youmlnelik cezalardır
13 Ehliyet Kavramı ve Genel Şartları
Arapccedila ldquoehlrdquo koumlkuumlnden tuumlremiş sınai carsquolicirc bir mastar olan ehliyet kelimesi soumlzluumlkte bir
işe yeterli ve layık olmayı ifade etmektedir Fıkhi ıstılahtaysa ise genel olarak kişinin
dini ve hukuki huumlkme muhatap olmaya elverişli olmasını ifade eder Fıkıh usuluuml
bakımından kişinin Şacircrilsquoin hitabıyla olan bağını fuumlru bakımından ise hukuki huumlkmuumln
kişi accedilısında tahakkukunu ve geccedilerliliğini ifade eder Ehliyet kavramına ilişkin fukaha
ldquoŞarilsquoin insanda takdir ettiği onu dini bir hitaba uygun bir mahal kılan vasıftırrdquo22 ldquo
insanın lehinde ve aleyhinde şerlsquoicirc hakların sabit olması salahiyetidirrdquo23 gibi farklı
tanımlar yapmıştır
Fıkıh usuluuml literatuumlruumlnde ehliyet konusu Allahrsquoın hitabının taalluk ettiği kişi olarak
ldquomahkumun aleyhrdquo yani muumlkellef başlığı altında incelenir Kişinin muumlkellef kabul
edilebilmesi iccedilin muhatap olduğu teklifi (emir ve nehiyleri) anlayabiliyor olması gerekir
ki bunun iccedilin aklın varlığı zaruridir Aklı ve idraki olmayan bir kişiye Şacircrilsquoin hitapta
bulunması duumlşuumlnuumllemez24
Akıl normal şartlarda her insanın fiziki gelişimiyle beraber gelişir farklı merhalelerden
geccediler Bireyler arasında farklılık goumlsteren ve tedricen kemale eren bu vasfın bireylerdeki
olgunluğuna vacirckıf olmanın imkansızlığı nedeniyle Şarilsquo onu zahir bir olguya buumlluğa
bağlamış buumlluğ ile belli bir seviyeye gelmesini hakiki anlamda kemale ermesinin yerine
ikame etmiştir25 İşte ehliyet de kişinin fiziki ve akli tekamuumlluumlne bağlı olarak
gelişmekte onu leh ve aleyhte haklara mahal kılmaktadır İnsanın muumlkellefiyeti ehliyeti
ile sınırlıdır
Guumlnuumlmuumlz hukukundaki ldquomedeni haklardan istifade ehliyetirdquo ve ldquomedeni hakları
kullanma (fiil) ehliyetirdquo ayrımına benzer şekilde fukaha da ehliyeti vuumlcucircb ve eda ehliyeti
olarak ikiye ayırmıştır26 Vuumlcucircb ehliyeti kişinin ilzam edici haklara sahip olabilmesi ve
borccedillar altına girebilmesidir27 Vuumlcucircb ehliyetinin dayanağı insanlık vasfı olup kişinin
22 Hayrettin Karaman Mukayeseli İslam Hukuku (İstanbul İz Yayıncılık 2013) I252 23 Abduumllaziz Buharicirc Keşfursquol-esracircr (Beyrut Dacircruumlrsquol-kuumltuumlbirsquol-ilmiyye 1997) 4 335 24 Seyfeddin el-Amidicirc el-İhkacircm ficirc usucirclirsquol-ehkacircm thk Abdurrezzak Aficircficirc (Beyrut Mektebursquol-İslamicirc
1402) 1 150 25 Muhammed b Ahmed Serahsicirc Usucirclursquos-Serahsicirc (Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1993) 2 332 Şacirckirbek
Hanbelicirc Usucirclursquol-fıkhilrsquol-İslamicirc (Mekke Mektebetuumlrsquol- Mekkiyye 2002) 381 26 Bkz Mustafa Uzunpostalcı ldquoİslam Hukuku Accedilısından Ehliyetrdquo İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi
sy8 (2006) 150-156 27 Zekiyyuumlddicircn Şalsquobacircn İslam Hukuk İlminin Esasları ccedilev İbrahim Kacircfi Doumlnmez (Ankara Tuumlrkiye
Diyanet Vakfı Yayınarı 2012) 296
14
yaşı aklı ve ruumlşduuml ile ilgisi yoktur Cenin annesinin bir parccedilası sayıldığı iccedilin ehliyeti
eksik kabul edilirken sadece olgunlaşıp duumlnyaya canlı olarak gelmesiyle tam vuumlcucircb
ehliyetine sahip olur
Eda ehliyeti kişinin şerlsquoan geccedilerli sayılan tasarruflarda bulunma salahiyetidir ve
mesuliyyet ile eş anlamlıdır28 Serahsicircrsquonin tanımıyla ldquodinen muteber olması akla bağlı
bulunan işleri şahsın bizzat yapabilme ehliyet ve salahiyetidirrdquo29
Eda ehliyeti de vuumlcucircb ehliyeti gibi eksik (kacircsır) ve tam (kacircmil) olmak uumlzere ikiye
ayrılır Eksik eda ehliyeti şahsın bedeni ile ilgilidir30 Baliğ olmadan oumlnce muumlmeyyiz
ccedilocuk boumlyledir Tam eda ehliyetinde kişide akılla ve temyiz kabiliyetiyle muumlmkuumln olan
ldquoşerlsquoi hitabı anlama guumlcuumlrdquo ve bedene bağlı olan ldquovacibi eda edebilme guumlcuumlrdquo
aranmaktadır Tam eda ehliyetine sahip kişi ibadet muamelat ve ukubat alanında tam
sorumluk sahibidir
Klasik fıkıh usuluuml literatuumlruumlnde avacircrızursquol-ehliyye başlığı altında zikredilmekte olan
ehliyeti ortadan tamamen kaldıran veya zedeleyen durumlar semacircvi ve muumlktesep olmak
uumlzere ikiye ayrılmaktadır31 İnsanın kendi katkısı irade ve ihtiyarı ile meydana gelenlere
muumlktesep boumlyle olmayanlara ise semavicirc denilmektedir Semavi arızalar kuumlccediluumlkluumlk
cuumlnucircn ateh (akıl zayıflığı) unutma bayılma hastalık koumllelik hayız nifas ve oumlluumlm
muumlktesep olanlar ise cehalet (bilgisizlik) sarhoşluk hezl (gayr-i ciddilik) sefeh
(tedbirsiz davranma hali) hata yolculuk ve ikrahtır32 Konumuz olan akıl hastalıkları da
semavi ehliyet arızalarından cuumlnucircn başlığı altına girmekte ibadet muamelat ile beraber
succedilların cezalandırılmasını ifade eden ukucircbat alanında sorumlu kılan tam ehliyeti
tamamen veya kısmen kaldırmaktadır
Klasik İslam hukuku literatuumlruumlnde muumlstakil olarak bir ldquoceza hukukurdquo başlığı ve ldquoceza
ehliyetirdquo alt başlığı bulunmamaktadır Fıkhın mesele odaklı (kazuistik) yapısının tabi bir
sonucu olarak fakihler cezaya ehliyeti olan kişilere dair genel kaideleri ldquoehliyetrdquo başlığı
altında verirken oumlzel şartları succedillara dair muumlstakil başlıklar altında zikretmeyi tercih
etmişlerdir Ancak Ebucirc Zehra Behnesicirc ve Ucircdeh gibi muasır İslam ceza hukukccediluları bu
konuyu sekuumller hukukla mukayeseli olarak ve benzer bir sistematikle eserlerinde
işlemişlerdir Burada dikkat ccedilekilmesi gereken hususlardan biri de bu muumlelliflerin
28 Teftacirczacircnicirc et-Telvih alacircrsquot-tevdicirch (Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1996) 2 337 29 Serahsicirc elUsucircl 2 340 30 Ebursquol-Usr Ali b Muhammed Pezdevicirc el-Usucircl (Karaccedili Matbalsquo tursquot- Cacircvicircd Bericircs ts) 2 324 31 İbn Emicircrursquol-Hacircc et-Takricircr versquot-tehbicircr (Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1983) 2 172-173 32 Ebursquol-Berekacirct en-Nesefi Menacircrursquol-envacircr terc Soner Duman vd (İstanbul Beka Yayıncılık 2016)
303
15
eserlerinde aslında ceza ehliyetini değil ldquo المسؤلية الجنائية ldquo yani ldquo cezai sorumluluğurdquo
konu edinmiş olduklarıdır Nitekim Tuumlrk ceza kanunu eserlerine baktığımızda
sorumluluk ve ehliyet kavramları farklı şeyler olarak karşımıza ccedilıkmaktadır
Muhammed Naicircm Yacircsicircn de makalesinde konuyu ldquoAkıl ve Ruh Hastalıklarının Ceza
Sorumluluğuna Etkisirdquo başlığıyla ele almakta ve ceza sorumluluğunun ehliyetin bir
ccedileşidi olmadığını ifade etmektedir Ccediluumlnkuuml ehliyet bir salahiyettir fakat sorumluluk bir
salahiyet değildir Ehliyet cezai sorumluluğun bir şartıdır Cezai sorumluluğun tanımını
da Yacircsicircn ldquoşeriatte yasaklanmış bir eylemde bulunan kişinin Şarilsquorsquoin o yasağa
oumlngoumlrduumlğuuml cezaya ccedilarptırılabilir olmasırdquo olarak vermektedir33 Muumlstakil bir ceza ehliyeti
kavramının fıkıh ilmi accedilısından yeniliği ve pozitif hukuk koumlkenli bir kavram oluşunun
ıstılahi bir karmaşaya neden olabileceği muhakkaktır Bu durum konunun okuyucu
accedilısından daha anlaşılır kılınabilmesi iccedilin oumlncelikle Tuumlrk ceza kanununda ceza ehliyeti
kavramının izahını vermeyi gerekli kılmaktadır
14 Tuumlrk Ceza Hukukunda Ceza Ehliyeti
Tuumlrk ceza hukukunda ceza ehliyeti konusu araştırıldığında literatuumlrde ceza ehliyeti
kavramından ziyade kusurluluk ve isnad yeteneği kavramlarının mevcut olduğu ve ceza
ehliyetini kaldıran bir sebep olarak akıl hastalığının da genelde kusur yeteneği başlığı
altında accedilıklandığı goumlruumllecektir Tuumlrk ceza hukukuna dair eserlerde ceza ehliyeti kusur
yeteneği isnad yeteneği kavramları aynı anlamı ifade etmek iccedilin de kullanılabilmektedir
ve doktrinde kavram konusunda bir birlik bulunmamaktadır34 Ceza ehliyeti (capacita
penale) ibaresi daha ccedilok ldquosuccedil işlemeye ehil olmakrdquo anlamında bir kavram olarak
tanımlanmış fazla kabul goumlrmeyen bir doktrine atfedilmiştir35
Tuumlrk ceza hukukunda genel prensip kanunda tipik olarak belirtilmiş ve hukuka uygun
olmayan bir eylemin failine ceza uygulanabilmesi iccedilin faille eylemi arasında manevi
bağın bulunmasıdır Bu bağın varlığı tespit edildikten sonra failin somut olaydaki
kusuru belirlenecek yani kasıtlı mı yoksa taksirle mi eylemini gerccedilekleştirdiği tayin
edilecektir Kusurun -yani failin hukuka uygun hareket edebilme imkanına sahip olduğu
halde hukuka aykırı bir davranış seccedilmiş ve gerccedilekleştirmiş olması nedeniyle bu fiilin
33 Muhammed Naicircm Yacircsicircn ldquo Eserursquol-emracircdirsquol-akliyyeti versquon-nefsiyyeti alarsquol-mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacirciyyetirdquo
Mecelletursquoş-şericircati versquol-kacircnunrdquo sy16 (2002) 30 34 Guumlner Hande Ulutuumlrk Tuumlrk Ceza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Kusur Yeteneğine Etkisi (Yuumlksek Lisans
Tezi Bahccedileşehir Uumlniversitesi 2009) 13 35 Zeki Hafızoğulları Tuumlrk Ceza Hukuku Ders Notları (Ankara Başkent Uumlnivrsitesi Hukuk
Fakuumlltesi2008) 507 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazari ve Tatbiki Ceza Hukuku (İstanbul Der
Yayınları 2019) 2 389
16
ona yuumlklenebimesi ve kınanabilmesinin36- varlığından soumlz edebilmek iccedilin de oumlncelikle
kişinin kusurlu bir şekilde eylemi gerccedilekleştirme kabiliyetinin olup olmadığına
bakılmalıdır37
Tuumlrk ceza hukukunun oumlnemli isimlerinden Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman kusur
yeteneği ibaresini tercih eder Doumlnmezer ve Erman eserlerinde succedilun manevi unsuru
başlığı altında oumlzetle şu accedilıklamalarda bulunurlar ldquo Bir eylemin succedil kabul edilebilmesi
iccedilin iradi olması gerekmekte ve bu succedilun manevi unsurunu oluşturmaktadır Ancak
succedilta manevi unsurun varlığından bahsedebilmek iccedilin eylemi gerccedilekleştiren kişide belli
niteliklerin bulunması gerekmektedir nitekim kusurun varlığı kusur yeteneğine
bağlıdırrdquo38 TCK (Tuumlrk Ceza Kanunu) kusur yeteneğini tanımlamamıştır fakat kusur
yeteneğine haiz olmayanlara ilişkin 31 ve 32 maddelerden hareketle kusur yeteneği
iccedilin ldquokişinin işlediği fiilin hukuki anlam ve sonuccedillarını algılama (algılama yeteneği)
yani gerccedilekleştirdiği davranışın hukuken onaylanmayan bir davranış olduğunu anlama
ve bu doğrultuda davranışlarını youmlnlendirme yeteneği (irade yeteneği)dirrdquo şeklinde bir
tanım ccedilıkartılması muumlmkuumlnduumlr39 5237 sayılı TCKrsquonın 31 maddesi ccedilocuklardaki
algılama ve idrak yeteneklerindeki eksiklikten oumltuumlruuml ceza ehliyetlerinin olmadığını ifade
ederken 32 maddenin 1 fıkrasında ldquoakıl hastalığı nedeniyle işlediği fiilin hukuki
anlam ve sonuccedillarını algılayamayan veya bu fiille ilgili olarak davranışlarını
youmlnlendirme yeteneği oumlnemli derecede azalmış olan kişiye ceza verilmez Ancak bu
kişiler hakkında guumlvenlik tedbirlerine huumlkmolunurrdquo denilmekte 2 fıkrada ise ldquo birinci
fıkrada yazılı derecede olmamakla beraber işlediği fiille ilgili olarak davranışlarını
youmlnlendirme yeteneği azalmış olan kişiye ağırlaştırılmış muumlebbet hapis cezası yerine
yirmi yıl hapis cezası verilir Diğer hallerde verilecek ceza altıda birden fazla olmamak
uumlzere indirilebilir Mahkum olunan ceza suumlresi aynı olmak koşuluyla kısmen veya
tamamen akıl hastalarına oumlzguuml guumlvenlik tedbiri olarak da uygulanabilirrdquo ifadesine yer
verilmektedir40
Algılama yeteneği insanın oumlz bilinciyle beraber etrafındaki olguları
goumlzlemleyebilmesidir Bu yetenekten kastedilen kişinin muumlmeyyiz olması değil
eyleminin yaşadığı toplumda ne anlama geldiğini yani eyleminin ldquohukuki anlam ve
36 Selami Turabi ldquoKusurluluk ve Kusurluluğu Etkileyen Hallerrdquo TBB Dergisi s101 (2012) 269 37 Zeki Hafızoğulları Tuumlrk Ceza Hukuku Ders Notları 347 38 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve TatbikicircCeza Hukuku 2 383 39 Mahmut Koca ve İlhanUumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler (Ankara Seccedilkin Yayınevi 2017)
309 40 httpwebtckmaddecom (09 07 2019)
17
sonuccedillarınırdquo idrak edebilir olmasıdır Failin kusurlu kabul edilmesi iccedilin gerekli
şartlardan biri de onun davranışlarını youmlnlendirebilme yeteneğine yani irade
yteteneğine sahip olmasıdır Nitekim ceza hukukunda ancak ldquoyoumlnlendirici irade
tarafından hakim olunan belli bir sonucun gerccedilekleşmesi hedefine youmlnelik ereksel ve
harici duumlnyada meydana gelen insan davranışlarınardquo fiil denilmektedir41
Algılayabilme ve davranışlarını youmlnlendirebilme yeteneği olarak kabul edilebilen kusur
yeteneğinin failde ldquofiili işlediği sıradardquo veya ldquoişlediği fiille alakalı olarakrdquo bulunması
gerektiği de kanun da ifade edilmiştir Bu yeteneğini kendi eliye ortadan kaldıranlara
istismar kapısı accedilmamak iccedilin de ALIC (actiones liberae in causa sebebine goumlre muaf
olan hareketler) teorisi benimsenmiştir Buna goumlre failin kendisini kusur yeteneğinden
mahrum bıraktığı an dikkate alınır ve fail bu esnada kusur yeteneğine sahipse succedilun
manevi unsuru tamamlanmış sayılır42
TCKrsquoda kusur yeteneğini tamamen veya kısmen etkileyen nedenler yaş kuumlccediluumlkluumlğuuml akıl
hastalığı sağır-dilsizlik ve geccedilici nedenlerden oluşmaktadır
Akıl hastalığı Tuumlrk ceza kanununun 46 ve 47 maddesinde duumlzenlenmiştir Bu maddeler
ccedilerccedilevesinde tam akıl hastalığı ve kısmi akıl hastalığı şeklinde bir tasnife gidilmiştir43
46 maddeye goumlre ldquofiili işlediği zaman şuurunun veya harekatının serbestisini tamamen
ortadan kaldıracak surette akıl hastalığına duccedilar olan kimseye ceza verilemezrdquo 47
maddede ise şu ifadeler yer almaktadır ldquoFiili işlediği zaman şuurunun veya harekatının
serbestisini oumlnemli derecede azaltacak şekilde akli maluliyete muumlptela olan kişiye
verilecek ceza aşağıdaki şekilde indirilir
1 Ağırlaştırılmış muumlebbet hapis cezası yerine 15 seneden az olmamak uumlzere ağır
hapis
2 Muumlebbet hapis yerine 10 seneden 15 seneye kadar ağır hapis
3 Kamu hizmetlerinden muumlebbet memnuiyet yerine muvakkat memnuiyet
Diğer cezalar ise uumlccedilte birden yarıya kadar indirilirrdquo44
Akıl hastalığının ne olduğuna ilişkin bir tanım TCKrsquoda bulunmamaktadır Tuumlrk ceza
hukukccediluları akıl hastalığının ne olduğunun isnad yeteneğini (kusur yeteneği) hangi
durumlarda kaldırdığının veya azalttığının teknik ve bilimsel bir mesele olduğunu kabul
41 Mahmut Koca ve İlhanUumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler 309-312 42 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazari ve Tatbiki Ceza Hukuku 2397 43 Sevil Yıldız ldquoCeza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Akıl Hastalarının Yargılanmasırdquo SUuml İİBF Sosyal ve
Ekonomik Araştırmalar Dergisi 2 sy4 (2002) 6 44 M Reşat Koparan ldquo TCK Genel Huumlkuumlmler Ceza Sorumluluğunu Kaldıran ve Azaltan Sebeplerrdquo TBB
Dergisi sy 64 (2006) 362
18
etmektedirler Psikiyatri bilimince kanunda zikredilen algılama ve idrak yetenekleri
uumlzerinde tesiri olan her tuumlr bozukluk akıl hastalığı olarak sayılabilmektedir45 Bununla
beraber tıp bilimiyle hukukun tanımlamalarının farklılık goumlsterdiğini ifade eden ve
kişinin eylemiyle illiyet bağının tayininin hukuki bir mesele olup ancak hakim
tarafından ccediloumlzuumllebileceğini vurgulayan hukukccedilular da vardır46
Son olarak ifade etmek gerekir ki Tuumlrk ceza kanununa goumlre akıl hastalığı akıl
hastasının gerccedilekleştirdiği eylemi hukuka uygun hale getirmez Tam veya kısmi akıl
hastalığı bulunup bulunmamasına goumlre faile ya azaltılmış bir ceza verilir ya da
mahkemenin uygun bulduğu suumlresi cezayla aynı kalan guumlvenlik tedbirleri uygulanır47
Guumlvenlik tedbirlerindeki temel oumllccediluumlt hastanın ldquoiyileşmesirdquo değil ldquotoplum accedilısından
tehlike teşkil etmemesirdquodir (m 57 2 ) 48 Ayrıca akıl hastasının kusur yeteneğine etki
eden maluliyetin soumlz konusu fiil uumlzerinde bir tesirinin olması gerekir Oumlrneğin ccedilalma
duumlrtuumlsuumlne mani olamamaktan muzdarip bir kleptomanın hastalığının işlediği cinayet
uumlzerinde bir etkisi olmayacaktır49
15 İslam Ceza Hukukunda Ceza Ehliyeti
Klasik fıkıh literatuumlruumlmuumlzde ceza ehliyeti kavramının ve kavramla ilişkili muumlstakil bir
başlığın bulunmadığını daha oumlnce ifade etmiştik Boumlyle bir başlığın bulunmayışı
dolayısıyla ldquoceza ehliyetini ortadan kaldıran nedenlerinrdquo de ayrıca zikredilmediği
anlamına gelmektedir Ancak yukarıda verilen bilgiler doğrultusunda İslam ceza
hukukunda ceza ehliyetine dair şu ccedilıkarımlar yapılabilir Şerlsquoan succedil kabul edilen bir
eylemin failinin şeriatın oumlngoumlrduumlğuuml bir cezaya ccedilarptırılabilmesi iccedilin onun buumlluğ ccedilağına
ermiş akıllı ve idrak sahibi yani tam ehliyetli olması gerekmekte modern hukuktan
muumllhem olarak da ldquomanevi unsur ldquo iccedilinde değerlendirilen akıl ve idrak accedilısından bu
yeterliliği ifade etmekte ldquoİslam ceza hukukunda ceza ehliyetirdquo ifadesine
başvurulmaktadır
Tuumlrk ceza kanununu bir oumlrneği olarak zikrettiğimiz sekuumller hukuk da İslam Hukuku da
akıl hastalıklarını succedil teşkil eden bir eylemin failinin cezalandırılması oumlnuumlnde bir mani
45 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 2 417 46 İlhan Helvacı ldquoTemyiz Kudretinden Yoksun Şahısların Hukuki Sorumluluğu Uumlzerinerdquo İHFM 155
sy4 (1997) 147 47 Mahmut Koca ve İlhan Uumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler 323 Huumlseyin Soysal ve
Doğan Yeşilbursa Adli Psikiyatri 401 48 MReşit Koparan ldquoTCK Genel Huumlkuumlmler Ceza Sorumluluğunu Kaldıran ve Azaltan Sebeplerrdquo 364
Mahmut Koca ve İlhan Uumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler 324 49 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 2 427
19
olarak goumlrmektedir Peki Tuumlrk ceza hukukunda tanımı yapılmamış ldquoakıl hastalığırdquona
ilişkin fıkhın yaptığı bir tanım ve belirlediği sınırlar var mıdır
Akıl hastalığı klasik eserlerde ldquocuumlnucircnrdquo kelimesiyle karşılık bulmaktadır Soumlzluumlk anlamı
oumlrtuumlnmek gizlenmek aklını kaybetmek olan kelimenin terim olarak en fazla kabul
goumlren anlamıysa Cuumlrcanirsquonin ldquosoumlz ve fiillerin nadir haller dışında normal cereyan
etmesini engelleyen akıl bozukluğudurrdquo şeklindeki tarifidir50 Pezdevi ise cuumlnunun
tarifini yapmadan oumlnce aklın hakikatinin bilinmesi gerektiğini ifade eder Akılla insanın
bilinenden bilinmeyeni ccedilıkarttığını eylemlerin sonucuna muttali olduğunu iyiyle
koumltuumlyuuml ayırt ettiğini belirtir Akıl beyinde bulunmaktadır ve sonuccedillarının bedenin
organlarında bir bozukluk olmaksızın yok olması ve fiillerinin insanı aksi davranışlara
sevkedecek kadar bozulmaya uğraması ise cuumlnucircndur Pezdevirsquoye goumlre cuumlnunun sebebi
insanın beyninde bulunan doğuştan yapısal bir bozukluk veya sonradan beynin
dengesini bozan bir hastalıktır Birinci durumda iyileşme olasılığı yokken ikinci
durumda ilaccedilla tedavi muumlmkuumlnduumlr Cuumlnunun bir başka sebebi de cin şeytan ccedilarpmasıdır
Şeytan bu kişileri suumlrekli korkutup koumltuuml hayaller goumlrduumlruumlr oumlyle ki ( إستلاء الشيطان )
akıllarında yapısal bir bozukluk olmasa da zihinlerini toplayamazlar Şeytanın suumlrekli
vesvese vermesinden dolayı bu kimselere (mecnunlara) mevsus denilir ancak okunmak
suretiyle )التعويذ و الرقي) iyileşirler Bu kimselerin aklının zevaline huumlkmedilmez51
Cuumlnuna dair bir başka tarif de el-Bahrursquor-raikrsquode mevcuttur ldquoAklın kaybolması veya
noksanlaşmasıdır Kişinin kayıtsızlığı ve olayları birbirinden ayıramaması ile kendini
goumlsterirrdquo52 Muasır İslam ceza hukukccedilularından Behnesicirc ise cuumlnunun tarifini ldquoaklın
yitirilmesi karışıklığı veya zayıflığırdquo şeklinde yaparak ccedilerccedileveyi geniş tutmakta akıl ve
ruh hastalıklarının (zihinsel bozukluklar) tuumlmuumlnuuml iccediline alacak şekilde bir tarif yaparak
modern psikiyatri biliminin verilerine kapı aralamaktadır53
Klasik literatuumlrde akıl hastalıkları isim veya belirtileri itibariyle zikredilmemiş ancak
doğuştan veya sonradan olmalarına goumlre asli ve arızi ayrımına tabi tutulmuştur54 Bir
başka ayrım da hastalığın suumlresine goumlre yapılmış genel olarak uzun suumlreli akıl hastalığı
cuumlnucircn-ı mutbık ( muumlmted ) olarak isimlendirilirken kısa suumlreli olana cuumlnucircn-ı gayr-i
mutbık (mutekattı) denilmiştir Teftacirczacircnicircrsquonin et-Tavdicirch uumlzerine yazdığı Telvicirch adlı
50 İbrahim Kacircfi Doumlnmez ldquoCuumlnucircnrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c 8 (İstanbul TDV
Yayınları 1993) 125 51 Abduumllaziz el-Buhacircricirc Keşfuumlrsquol-esracircr 4 371 52 İbn Nuceym Bahrursquor-racircik (Beyrut Darursquol-malsquorife ts) 1 4 53 Abdulkadir Ucircdeh Teşricirclsquoursquol-İslamicirc mukacircrinen birsquol-kacircnunirsquol-vadlsquoicirc 1 585 54 Abduumllaziz el-Buhari Keşfuumlrsquol-esracircr 4 266
20
şerhte cuumlnunun muumlmted ya da gayr muumlmted olabileceği bunların da ya buumlluğ ccedilağına
mecnun olarak varmış bulunmakla (asli) olduğu veya buumlluğdan sonra ortaya ccedilıktığı
bilgisi verilmektedir55 Cuumlnun-ı mutbık iccedilin asgari suumlrenin ne kadar olduğuna dair
Hanefi mezhebi iccedilerisinde farklı goumlruumlşler zikredilmiştir Ebu Hanife bir suumlre
belirlememişken56 İmam Ebu Yusuf -orucun kazasının farziyetinin duumlştuumlğuuml asgari sınır
olduğu iccedilin- bir ayı İmam Muhammed ise buumltuumln ibadetlerin duumlştuumlğuuml bir seneyi alt sınır
olarak kabul etmişlerdir57 Bununla beraber aynı konuda İmam Muhammedrsquoin altı ayı
uygun goumlrduumlğuuml ile ilgili rivayet de mevcuttur58 Ali Haydar Efendi Mecellersquonin şerhini
yaptığı eserinde mutbık kabul edilme oumllccediluumlsuumlne dair doumlrt goumlruumlşten bahsetmektedir 1 bir
sene suumlrer ccediluumlnkuuml doumlt mevsim geccedilip de ayrılmazsa deliliğin ona huumlkmettiği anlaşılır 2
bir aydır 3 bir seneden fazla suumlrer ve 4 bir guumln ve bir geceden fazla suumlrer Ancak bu
doumlrduumlncuuml goumlruumlş zacirchirursquor-rivayersquoye aykırıdır 59
16 Akıl ve Ruh Hastalığının Cezalardaki Huumlkmuuml
Klasik literatuumlre baktığımızda genel olarak akıl hastalığının teklifi kaldırdığı konusunda
fukahanın goumlruumlş birliği iccedilinde olduğu goumlruumllmektedir60 Bu goumlruumlşuumln dayandığı temel
delillerden birini de Hz Peygamber (sav)rsquoin ldquoUumlccedilkişiden kalem kaldırılmıştır ergenlik
ccedilağına ulaşıncaya kadar ccedilocuktan uyanıncaya kadar uyuyandan ve kendine gelinceye
kadar akıl hastasındanrdquo soumlzuuml oluşturmaktadır61 Bununla beraber akıl hastalığının
mezkur ccedileşitlerine goumlre ibadat muamelat ve ukubat alanlarında huumlkuumlmler elbette
farklılık goumlstermektedir Hanefi fıkıh literatuumlruumlnde akıl hastalığının suumlrekli olması
halinde eda ehliyeti ortadan kalkmakta ve kıyasen ibadet sorumluğu da duumlşmektedir
fakat istihsanen suumlrekli olmayan akıl hastalığında vuumlcub ehliyetinin devam etmesi
nedeniyle- sorumluluğun tamamen kalkmadığı ifade edilmektedir62 Cezalar (ukubat)
alanında da akıl hastalarına ilişkin genel huumlkuumlm akıl hastalığının ldquomutbıkrdquo olması ve
55 Teftacirczacircni Şerhursquot-Telvih alarsquot-Tavdicirch 2 349 56 Alacircuddicircn Ebucirc Bekr b Mesud Kacircsacircnicirc Bedacirciursquos-sanacircilsquoi thk Alicirc Muhammed Muavvıd (Beyrut Dacircrulrsquol-
kitabirsquol-ilmicirc ts) 7 394 İbn Huumlmacircm Fethursquol- kadicircr (Beyrut Dacircrulrsquol-kitabirsquol-ilmicirc 2003) 3 277 57 Kacircsacircnicirc Bedacircilsquo 6 36 58 Fahruddicircn Hasan b Mansucircr Kacircdıhacircn Fetacircva Kacircdıhacircnicirc http shamelaws (29072019) 3 312 59 Ali Haydar Efendi Mecelle Şerhi (Beyrut Dacircru acirclemirsquol-kuumltuumlb 2003) 2 585 60 Bkz Muhammed b Oumlmer b Huseyn er-Racirczicirc el-Mahsul ficirc ilmirsquol-usucircl thk Tacirchacirc Cacircbir Feyyacircz Alvacircnicirc
(Riyad Cacircmiatrsquol-imacircm Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc h1400) 1 210 İbrahim b Mucircsa Şatıbi el-
Muvacircfakacirct thk İbn Hasen Acircl Selmacircn (by Dar İbn Affan 1997) 2 481 Ibn Kudacircme Ravdatursquon-nacircdır
(by Muumlessesetuumlrsquor-reyyacircn 2002) 1 98 61 Ebucirc Dacircvud ldquoHuducircdrdquo 16 62 Teftacirczacircnicirc Şerhursquot-Telvicirch 2 348 Pezdevicirc Usucircl 1 330
21
succedilun hastayken işlenmesi durumunda sorumluluğun ortadan tamamen kalktığı
youmlnuumlndedir63
İslam ceza hukukunda farklı accedilılardan ele alınarak sınıflandırılan cezalarda temel ayrım
had tarsquozir ve kısas şeklinde yapılmış64 diyet keffaret ve mirastan mahrum bırakma da
literatuumlrde yer almıştır Akıl hastalarına ilişkin ceza ehliyeti ile huumlkuumlmler de bu farklı
ceza tuumlrleri kapsamındaki succedillar altında ele alınmaktadır
161 Had Cezaları
Had (ccediloğulu hudud) soumlzluumlkte engel olmak iki şeyin arasına engel koymak menetmek
yasaklamak manalarına gelir65 Fıkıhta ise Allah (cc) hakkı olarak yerine getirilmesi
gereken miktarı ve keyfiyeti naslarla tayin edilmiş olan cezai muumleyyideleri tanımlamak
iccedilin kullanılmıştır66 Tarifte yer alan ldquoAllah hakkırdquo ifadesi bu cezaların doğrudan
Allahrsquoın emri olarak yerine getirilmesini ve toplumun veya fertlerin cezaya herhangi bir
muumldahalesinin olamayacağını ifade eder Hadler cezanın miktarının belirliliği ile tazir
cezalarından Allah hakkı olmasıyla da kısas cezasından ayrılmaktadır Guumlnuumlmuumlzde
ilkel ve zalimane olmakla ilgili ithamlara maruz kalan67 bu cezaların bir ccediloğu esasında
geccedilmiş semavi şeriatlerde de bulunan ve İslam hukuk geleneğine intikal eden
cezalardır68
1 Zina
2 Kazf
3 İccedilki İccedilme (Şurb)
4 Hırsızlık (Sirkat)
5 İrtidad
6 Yol kesme ve silahlı soygun (Hirabe)
7 Meşru yasal duumlzene isyan (Bağy)
63 Behnesicirc Okur 221 64 İbrahim Ccedilalışkan ldquoİslam Hukukunda Ceza Kavramı ve Hadd Cezalarırdquo Ankara Uumlniversitesi İlahiyat
Fakuumlltesi Dergisi sy 11 (1998) 367 65 Ali Bardakoğlu ldquoHadrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi c14 (Ankara TDV Yayınları
1996) 547 66 Abdullah b Mahmucircd el-Mevsılicirc el-İhtiyar thk Muhammed Ebucirc Dakicircka (Beyrut Dacircrursquol-Kitabirsquol-İlmIcirc
ts) 5 79 İbnHuumlmacircm Fethursquol-kadicircr 5 3 67 Bu vb ithamların bilimsel reddiyesi iccedilin bkz Sabri Erturhan ldquoİnsan Onuru Bağlamında İslacircmCeza
Hukukuna Genel Bir Bakışrdquo İslacircm Hukuku Araştırmaları Dergisi sy 21 (2013) 185-214 68 Şah Veliyyullah Dihlevicirc Huccetullahirsquol-Bacircliğa ccedilev Mehmet Erdoğan (İstanbul İz Yayıncılık 2018)
1 1027
22
Had cezalarının her birinin tatbik edilebilmesi iccedilin kendine has şartları bulunmakla
beraber hepsinde aranan ortak şart succedillunun ldquoakıllırdquo ve ldquobaliğrdquo olmasıdır69 İslam Ceza
hukukunda had cezalarının tarifi yapılırken bile cezanın tatbik edileceği kişide akıl
şartının varlığına vurgu yapılmakta70 haddi gerektiren fiili akıl hastasının işlemesi
durumunda hadler uygulanmamaktadır71 Hz Oumlmer zina dolayısıya bir kadın hakkında
had kararı vermişken Hz Alirsquonin kadının akıl hastası olduğunu ve bu eylemi hastayken
gerccedilekleştirmiş olabileceğini soumlylemesi uumlzerine kararından vazgeccedilmiştir72 Burada
vurgulanması gereken hususlardan biri ldquofiilin işlendiği sırada kişinin hastalığının tesiri
altında bulunuyor olması halinderdquo haddin duumlştuumlğuuml konusunda fukaha arasında icma
olduğudur Succedil teşkil eden fiili gerccedilekleştirdikten sonra ve huumlkuumlm verilmeden oumlnce
hasta olan kimseye gelince Hanefi ve Malikiler muhakemenin succedillu iyileşene kadar
erteleneceği goumlruumlşuumlndeyken Şafiiler ve Hanbeliler aksi fikirdedir Mahkeme sonrası
infazdan oumlnce hasta olması durumunda yine Hanbeli ve Şafiiler succedilun delille isbat
edilmiş olması halinde infazın durdurulmayacağını duumlşuumlnuumlrken İmam Malik ve Ebu
Hanife infazın yapılmayacağı kanaatini paylaşmaktadır73
162 Kısas
Soumlzluumlkte masdar olarak ldquoardından gitmek iz suumlrmek yaptığı işte birinin yolunu takip
etmek kesmek eşitlemek ve misilleme yapmakrdquo anlamlarında kullanılır İsim olarak ise
ldquomutlak eşitlik bir şeyin iki tarafının birbirine denk olması işlenen fiille o fiile denk
mukabele edilmesirdquo anlamına gelmektedir74 Fıkıhta ıstılah olarak ldquokasten birini oumllduumlren
kişinin karşılık olarak oumllduumlruumllmesini kasten işlediği yaralama succediluyla (muumlessir fiil)
mağdura bedenen-fiziken zarar vermiş bir kimseye benzeri bir şekilde ceza verilmesinirdquo
ifade eder75 Kısas kelimesi yerine literatuumlrde ldquokavedrdquo ( القود ) de kullanılmaktadır
69 Fahrettin b Osman ez-Zeylaicirc Tebyicircnursquol-hakacircik (Kahire Matbucircatuumlrsquol-Kuumlbra el-Emicircriyye h1313) 3
172 Ebucirc Muhammed Abdullah b Ahmed İbn Kudacircme el-Muğnicirc (Beyrut Dacircrursquol-fikr 1405) 10 163 70 Bkzİbn Huumlmam Fethuumlrsquol-kadicircr 5 340 71 Bkz Kacircsacircnicirc 7 67 İbn Abidicircn Reddursquol-muhtacircr (Beyrut Dacircrursquol-fikr 1992) 4 45 Muhammed b İdricircs
Şafilsquoicirc el-Umm (Beyrut Dacircrursquol-malsquorife 1990) 5 85 Ebursquol-Hasan Ali b Muhammd Macircverdicirc el-Hacircvicirc
(Kahire Mektebetuumlrsquol-Kahira 1968) 10 420 72 İbn Kudacircme el-Muğnicirc 10 164 73 Behnesicirc Mesrsquoucircliyetirsquol-cinacircicirc 220 74 Ebursquol- Huseyn Ahmed b Facircris Mulsquocemu mekacircyicircsursquol-luga thk Abdusselacircm Muhammed Harun (by
Dacircrursquol-fikr 1979 ) 5 11 Zebicircdicirc Tacirccursquol-arucircs (Kuveyt Tablsquoatu Kuveyt 1965) 35 98 75 Şamil Dağcı ldquoKısasrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c25 (Ankara TDV Yayınları
2002) 259
23
Kısas da had cezaları gibi oumlnceki semavi şeriatlerde mevcut olan bir cezadır İslam ceza
hukukunda Kurrsquoan suumlnnet ve icma ile sabittir76 Kısası gerektiren succedillar kasden
oumllduumlrme ve kasden yaralama succedillarıdır
İslam hukukunda gasp ve itlaf gibi mali zararlar veren succedillara muadelet prensibi tatbik
edildiği gibi77 mağdurun hayatını ortadan kaldıran veya bedenine zarar veren succedillara da
bu prensip uygulanmıştır Mağdurun istediği takdirde tıpkı gasp edilen malın itlaf
edilmemesi halinde aynen iade edilmesi itlafı halinde ise benzeri veya bedeli ile tazmin
edilmesi gibi oumllduumlrme ve muumlessir fiillerde de misliyle mukabelede bulunulur Ancak
mağdur istese bile engel teşkil eden sebeplerden dolayı aynen mukabele imkanı ortadan
kalkabilir ve bedeni cezanın yerini mali ceza alabilir Kısasın uygulanabilmesi iccedilin
failde fiilde ve mağdurda belli şartların bulunması gerekmektedir Hadlerde olduğu gibi
kısasda da ldquoakılrdquo ve ldquobuumlluğrdquo failde aranan genel şartlardır78 Aklı olmayanın ceza
ehliyeti olmadığından kısas da kendisine uygulanamaz Ancak İslamrsquoda kulların hakkı
heder edilmediğinden fukahanın ittifakıyla kısasın yerini diyet alır79 Hastalığın kısas
gerektiren fiilin muhakemesinden oumlnce ortaya ccedilıkması durumunda hadlerde olduğu gibi
mezhepler arasında farklı goumlruumlşler mevcuttur Hanefi ve Maliki fukahası muhakeme
esnasında da muumlkellef olmayı gerekli goumlrduumlklerinden akıl hastasının iyileşinceye kadar
muhakeme edilemeyeceği goumlruumlşuumlndedir Şafii ve Hanbeli fukahası accedilısından teklifin
succedilun işlenmesi esnasında bulunması yeterlidir Bu nedenle de akıl hastalığı muhakeme
oumlnuumlnde engel teşkil etmez Kısas cezasının infazından oumlnce ortaya ccedilıkan akıl hastalığı
ise yine Şafii ve Hanbeli fukahası accedilısından bir engel teşkil etmemektedir Ccediluumlnkuuml her
iki mezhebe goumlre ikrarla sabit olan had cezası dışında herhangi bir cezanın iptali soumlz
konusu değildir Malikilerde bir goumlruumlş hastanın iyileşmesinden uumlmit kesilmesi halinde
kısasın tamamen duumlşuumlp diyete doumlnuumlşeceğini savunurken succedillunun kurbanın yakınlarına
teslim edileceğini savunanlar da vardır Ebu Hanife ise infaz iccedilin succedillunun teslim
edilmesine kadar ortaya ccedilıkan hastalığın infaza engel olacağını savunmaktadır80
76 İbn Kudacircme el-Muğni 9 33 Ebucirc Bekicircr er-Razicirc Cessacircs Ahkacircmursquol -Kurrsquoacircn thk Muhammed Sacircdık
Kamhacircvicirc (Beyrut Dacircru İhyacircirsquol-Kuumltuumlbuumlrsquol-Arabicirc 1992) 1 187 77 Ebucirc Hamid Muhammed b Muhammed Gazzacirclicirc el-Veciz thk Ali Muavvıd (Riyad Darursquol-Erkam bin
Erkam1997) 1 208 Vehbe ez-Zuheylicirc Nazariyyacirctursquod-damacircn ve ahkacircmursquol-mesucircrsquoliyyetirsquol-medenicirc versquol-
cinacircicircfirsquol-fıkhirsquol-İslacircmicirc (Dımaşk Darursquol-Fikr 1982) 82 78 İbn Huumlmacircm Fethursquol-kadicircr 23 159 Ali b Nasr es-Salsquolebicirc Telkicircn fi fıkhırsquol-Malikicirc thk Muhammed
Sacirclis Saicircd el-Ganicirc (Riyad Mektebetu Nezzacircr Mustafa el-Bacircz ts) 468 Macircverdicirc el-Hacircvicirc 22 33 79 Husacircm Suheyl Nucircricirc ldquoEserursquol-cuumlnucircn ficirc tasarrufacirctirsquol-kavliyyeti versquol- filsquoliyyeti ficirc şericircatirsquol- İslamicirc
(Yuumlksek Lisans Tezi Cacircmiatursquon-Necacirchursquol-Vatanicirc 2013) 99 80 Abdulkadir Ucircdeh Teşricirclsquoursquol-cinaicirc 1 597- 598
24
163 Diyet
Arapccedila ldquovedyrdquo koumlkuumlnden gelen diyet kelimesinin soumlzluumlk anlamı oumldemek vermektir
Istılahta ise bir şahsın haksız yere oumllduumlruumllmesi sakat bırakılması veya yaralanması
durumunda ceza veya kan bedeli olarak oumldenmesi istenen mal veya para
kastedilmektedir81 Can bedeli veya uzuv karşılığında tazminat olarak da tanımlanan
diyet kasden oumllduumlrme ve yaralama succedillarında kısasın herhangi bir sebepten oumltuumlruuml tatbik
edilememesi halinde bedel taksirle birini oumllduumlrme ve yaralama durumundaysa asli
cezadır İslam ceza hukukunda oumllduumlrme sonucu oumldenen bedele diyet yaralama ve sakat
bırakma sonucu oumldenen maddi tazminata ise ldquoerşrdquo ifadesi oumlzellikle Hanefilerde tercih
edilmektedir Ayrıca ceninin oumlluumlmuumlne sebebiyet verilmesi halinde oumldenen tazminata da
ldquogurrerdquo82 denilmektedir Diyetin şerrsquoi delilleri Kurrsquoan suumlnnet ve icmadır
Bir insanın canına karşılık olan diyet Ebu Hanifersquoye goumlre yuumlz deve veya bin dinar altın
veya on bin dirhem guumlmuumlştuumlr İmameynrsquoe goumlre ise bunlardan başka iki yuumlz sığır veya
iki bin koyun veya iki yuumlz takım elbisedir83 Bununla beraber fukaha bu miktarları
mağdurların din cinsiyet oumlzguumlrluumlk gibi durumlarına bakarak da belirleyip belli
oumllccediluumllerden bahsetmişlerdir
Kasden gerccedilekleşen oumllduumlrme veya yaralama fiillerinde diyeti katil tek başına oumlder ve bu
konuda fukaha goumlruumlş birliği iccedilindedir Kasıtlı eylemlerde succedilluya taksitle oumldeme fırsatı
verilmezken tersi durumlarda uumlccedil sene vade yapma hakkı tanınır Sulh ve itiraf
durumunda da diyeti yine succedillunun kendisi oumlderken taksirli fiillerde oumldemeye succedillunun
acirckilesi de katılır84
Diyet oumldeme yuumlkuumlmluumlluumlğuumlnde akıl hastasının ceza ehliyetinin olmamasının bir tesiri
yoktur Bunun nedeni yuumlkuumlmluumlluumlğuumln haksız fiilden değil mağdurun koruma altına
alınmasından kaynaklanıyor olmasıdır Diyet bir youmlnuumlyle tazminattır ve hukuki
sorumluluğu devam etmekte olan akıl hastasının da verdiği zararı tazmin etmesi
gerekir85 Akıl hastasının ve ccedilocukların kasıtlı eylemleri hatayla yapılmış eylem gibi
81 Bardakoğlu ldquoDiyetrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi c9 (Ankara TDV Yayınları 1994)
473 82 Bkz Muhsin Koccedilak ldquoGurrerdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi c14 (Ankara TDV
Yayınları 1996) 211-212 83 Muhammed b Feracircmuz b Ali Molla Huumlsrev Duumlreruumlrsquo-Huumlkkacircm ccedilev Arif Erkan http
webvesiletuumlnnecatcom (29062019) 3 sy 84 Kacircsacircnicirc Bedacircilsquo 7 256 Elmalılı M Hamdi Yazır İslacircmHukuku ve Fıkıh Istılacirchları Kacircmusu (İstanbul
Eser Neşriyat 1997) 1 60 85 Yiğit İslam Ceza Hukuku 115
25
kabul edilerek kısaslar diyete ccedilevrilir ve akileye oumldettirilir86 Bununla beraber İbn Ruumlşd
Hanefi ve Maliki ulemasının diyetin acirckıleye Şafiicirclerin ise bizzat ccedilocuk ve akıl hastasına
oumldettirilmesi kanaatinde olduğunu ifade eder Mevcut ihtilafın da ccedilocuk ve akıl hastası
tarafından işlenen cinayetin diğer cinayet tuumlrlerinden hangisine daha ccedilok benzediği
hususundaki teredduumltlerinden kaynaklandığını duumlşuumlnmektedir87
164 Tarsquozir
Talsquozir soumlzluumlkte ldquoengellemek reddetmek zorlamak azarlamak kınamak ve terbiye
etmekldquo88 anlamlarına gelmekle beraber yardım tazim yuumlceltip saygı goumlstermekrdquo
manalarına da gelmektedir89 Bir fıkıh terimi olarak had succedilları ve cinayetlerdeki gibi
belirli cezası bulunmayan succedillara verilecek miktarı ve uygulanması youmlneticiye ve
hacirckime bırakılmış cezaları ifade eder90
Tarsquozir cezaları had ve kısas dışındaki miktarı naslarla belirlenmeyen hakimin takdirine
ve yetkisine bırakılan cezalardır Bu cezalar genel olarak ayet ve hadislerle yasaklanan
fiillerin karşılığı olarak verilmektedir fakat bunlarla sınırlı olmayıp yetkili idareci
tarafından kamu yararına konulmuş toplumun duumlzenini sağlamaya matuf yasaklara
verilen cezalar da bunlara dahil edilmiştir Bu cezalar meşruiyetini Kurrsquoan suumlnnet ve
icmadan almaktadır
Tarsquozir cezalarının miktarını belirleme yetkisi her ne kadar yetkili otoriteye bırakılmış
olsa da cezanın tatbikinde bireylerin ve toplumun maslahatı esas alınmakta91 yetkili
merci keyfi ve kuralsız davranamamaktadır Tarsquozir cezaları had ve kısası gerektiren
succedillar haricinde asli cezalardır ancak bu iki ceza tuumlruumlne ek olarak da verilebileceği
hususunda fukaha goumlruumlş birliği etmiştir
Genel kaide olarak tarsquozir cezasının azami sınırı asgari had cezasını geccedilmeyecek bir
miktar olarak belirlenmiştir Ancak bu genel kabulle beraber İslam ceza hukukunda
tarsquozir cezasının yelpazesi ccedilok geniş tutulmuştur Oumlluumlm dahil olmak uumlzere celde hapis
86 Ebursquol Huseyn Ahmed b Muhammed b Ahmed Kuducircricirc Muhtasarursquo-l Kuducircricirc thk Abdullah Nezicircr
Ahmed Nezicirc (Beyrut Muumlessesetursquor-Reyyacircn 2005) 456 Serahsicirc Mebsucirct 29 219 87 Ebursquo-Velicircd Muhammed b Ahmed b Ruumlşd Bidayetuumlrsquol-muumlctehid ccedilev Ahmed Meylacircnicirc (İstanbul Ensar
Neşriyat 2015) 3 518 88 Cemaluddin Muhammed b Muumlkerrem İbn Manzucircr Lisacircnursquol-Arab (Beyrut Dacircru Sacircdır ts) 4 561 89 Elmalılı M Hamdi Yazır İslacircmHukuku ve Fıkıh Istılacirchları Kacircmusu 5 137 90 Ali b Muhammed b Muhammed Cuumlrcacircnicirc Tarsquoricircfacirct (Beyrut Dacircrursquo1-kiatbirsquol-Arabicirc h1405) 85
Tuncay Başoğlu ldquoTarsquozirrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c40 (İstanbul TDV Yayınları
2011)198 İbn Kayyim el-Cevziyye İlsquolacircmursquol-muvakkıicircn (Beyrut Dacircrursquol-cicircl 1974) 2 118 Abdulvacirchid
b İsmail Ebursquol-Mehacircsin er-Rucircyanicirc Bahrursquol-mezheb thk Tacircrık Fethicirc es-Seyyid (Beyrut Dacircrursquol-kuumltuumlbirsquol-
ilmicirc 2009) 13 3 91 Osman Şekerci 20 27
26
suumlrguumln kınama tehdit nasihat teşhir goumlrevden uzaklaştırma tazmin ve mali cezalar
tarsquozir kapsamındaki farklı cezalardır Bu cezalar succedillunun durumuna ve fiilin
ciddiyetine goumlre tatbik edilegelmiştir92
Talsquozir cezasının vuumlcubunun tek şartı ldquoakılrdquodır93 Muumlmeyyiz olan ccedilocuklara youmlnelik
olarak Hz Peygamberrsquoin namaz emrinde olduğu gibi tersquodib amaccedillı tazir
uygulanabilirken akıl hastaları bu kapsamın dışında bırakılmıştır Akıl hastalarının ve
gayri muumlmeyyiz ccedilocukların fiilleri succedil kabul edilmediğinden tersquodib edilmezler94 Ebu
Zehra tarsquozirin terbiye eğitim ve genel caydırıcılık amacı guumlttuumlğuumlnuuml ifade eder Ne var
ki buumltuumln bunlar akıl hastalarında gerccedilekleşmediğinden ceza ile ibret almaları
uslandırılmaları soumlz konusu olmadığından ceza sadece eziyet olur Ancak şefkatle
iyileşebilecek olan bir hastaya da boumlyle bir muamelede bulunmak da insaniyet ile
oumlrtuumlşmez95 Ibn Kudame ise ccedilocuk ve akıl hastasının ebevynleri tarafından ahlakının
duumlzelmesi iccedilin doumlvuumllmelerinin iyi olabileceğini ifade etmektedir96
Peki akıl hastalığını ceza ehliyetini duumlşuumlren bir sebep olarak goumlren fukaha ve
muhakemeyi yuumlruumlten kadı succedilluda hastalığın varlığına ndash veya akıl hastalığı iddiasının
doğruluğuna- nasıl karar vermektedir Nesefi aklın varlığının anlaşılması hususunda
ancak accedilıkccedila muumlşahade edilebilir şeylere bakılarak karar verilebileceğini soumlyler Bu da
kişinin duumlnya ve ahireti iccedilin en iyi olanı seccedilmesi bir işi yaptığında veya terkettiğinde
sonucunun ne olacağını kestirmesiyle muumlmkuumlnduumlr Eğer kişi bir istikamet uumlzereyse aklı
mutedildir suumlrekli değişiyorsa aklı eksiktir97 Aynı şekilde Serahsicirc de aklın eksikliğinin
o kişiyi sınamak ve tecruumlbe etmek ile bilinebileceğini dile getirir98 Muhammed Naicircm
Yacircsin de Muumlsluumlman ulemanın koyduğu oumllccediluumltuumln failin succedil esnasındaki ve succedil
oumlncesindeki eylemlerinde akli durumuna işaret eden verilere bakmak olduğunu
hastalığın sebebi koumlkeni gibi ayrıntılara bakılmadığını ifade eder Yasin guumlnuumlmuumlzde
aynı oumllccediluumltlerin geccedilerli olduğunu hakimin succedillunun akli durumuna dair verileri aile
arkadaş ve yakın ccedilevresinde kapsamlı bir soruşturma yaparak toplaması gerektiğini
ifade eder Modern psikiyatrinin verilerini kullanmak hususunda ise muumlellif tedbirli
davranmaktadır Yasinrsquoe goumlre oumlncelikle soumlz konusu hastalığın fizyolojik kaynaklı
92 Bkz Esra Yakut ldquoTanzimat Doumlnemirsquone Kadar Osmanlı Hukukursquonda Taziri Gerektiren Succedillar ve
Cezalarırdquo Tuumlrk Hukuk TarihiAraştırmaları sy2 (2006) 25-40 93 Kacircsacircnicirc Bedacircilsquo 7 67 94 Abdullah Ccedilolak İslam Ceza Hukuku (Ccedilorum Kitap Duumlnyası 2018) 140 95 Ebucirc Zehra el-Cericircme 334 96 İbn Kudacircme Muğnicirc 9 68 97 Nesefi Keşfursquol-esracircr 2 467 98 Serahsicirc Mebsucirct 2 332
27
olması gerekir Daha sonra hastalığa ilişkin veriler -guumlvenilir ve uzmanların uumlzerinde
ittifak etmiş olduğu veriler olmaları şartıyla- adaletin gerccedilekleştirilmesinde bir vesile
olarak şu durumlarda kullanılabilir
1 Succedilluya dair beyanatlar yetersiz veya ccedilelişkili olursa
2 Succedillunun akli durumundaki değişiklik darbe almak gibi ani goumlzlemlenmesi muumlmkuumln
olmayan bir durumdan kaynaklanıyorsa
3 Şahitlerin beyanlarının değerlendirilmesi esnasında99
Bu araştırmada psikiyatri biliminin verilerinden istifadeyle belli hastalıkları ele
almadan oumlnce ifade edilmesi gereken oumlnemli bir konu da modern psikiyatri verileri ile
fıkıh arasındaki alışverişin sınırının tayin edilmesinin gerekliliğidir Muhammed Yacircsicircn
gibi bu konuda araştırma yapan muumlellifler kaccedilınılmaz olarak modern psikiyatrinin
sunduğu bilgileri kullanmak durumunda kalsalar da fıkhi ldquohastalıkrdquo oumllccediluumltuumlnuumln
farklılığına dikkat ccedilekmektedirler100 Cuumlnucircn kavramından ldquodaha kapsamlı olduğunurdquo
ifade ederek Yacircsin gibi isimlendirmedeki akıl hastaığı - ruh hastalığı ayrımını yapsın
veya yapmasın buumltuumln yazarlar hastalıkta temel oumllccediluumltuumln aklın lazımı olan ldquo idrakinrdquo
yokluğu olduğunu vurgulamaktadır101 İdrake herhangi bir tesiri olmayan
hastalıkbozukluk adını almış durumun tesirinde işlenen fiil de dolayısıyla fıkıh
accedilısından succedil olmaktan ccedilıkmayacaktır Oumlrneğin ldquocinsiyet disforisi (cinsel kimlik
bozukluğu) gibi modern psikiyatrinin hastalık kabul ettiği bir durumun tesiri altında
işlenen cinsel sapkınlıklar fıkhen cezayı gerektirecektir102
Burada zikredilmesi gereken oumlnemli bir kavram da ldquoiraderdquodir Bir şeyi istemek ve
seccedilmek anlamına gelen103 irade kavramı klasik literatuumlrde esas olarak ehliyeti ortadan
kaldıran sebepler arasında ikrah başlığı altında karşımıza ccedilıkmaktadır İkrah kişinin
kendisi dışında harici bir kuvveti temsil etmekte ve bu kuvvetin yaptırım guumlcuumlne goumlre
kişinin iradesine tesiri değerlendirilmektedir Modern hukukta ceza ehliyetinden daha
kapsamlı bir kavram olan ceza sorumluluğunda incelenen iradeye burada değinilme
nedeni buguumln akıl ve ruh hastalıkları zihinsel bozuklukluklar iccedilerisinde ele alınıyor
99 Muhammed NaicircmYacircsicircn ldquoEserrsquol-emracircdirsquor-rucirchiyyeti versquol-akliyyeti alacircrsquol- mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacircicircrdquo 43-47 100 Hucirclucircd binti Abdurrahman el- Muheyyiz ldquoAhkacircmursquol-mericircdirsquon-nefsiyyeti firsquol-fıkhirsquol-İslamicircrdquo (Doktora
Tezi Cacircmiatu İmam Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc h1432) 525 101 Ucircdeh Teşricircursquol-cinacirci 587 Behnesicirc el-Mesrsquoucircliyetirsquol-cinaicirc 218 Ebucirc Zehra el-Cericircme 327 Hucirclucircd binti
Abdurrahman ldquoAhkacircmursquol-mericircdirsquon-nefsiyyeti firsquol-fıkhirsquol-İslamicircrdquo 526 102 Ccedilalma duumlrtuumlsuumlne karşı koyamamakla karakterize Kleptomani hastalığı (ccedilalma hastalığı) da benzer bir
oumlrnek teşkil eder Bkz Emel Yılmaz ldquoİslam Ceza Hukukuna Goumlre Kleptomanide Ceza Ehliyeti Ve
Hırsızlık Fiilinin Sonuccedillarırdquo Bilimname 1 sy 37 (2019) 535-557 103 Yasin 56
28
olmasındandır Klasik fıkıh yaklaşımı itibariyle iradenin olması iccedilin akıl zorunluyken
aklın tek başına varlığı iradeyi zorunlu kılmamaktadır Dolayısıyla akıl hastalığının
soumlzkonusu olduğu yerde kişinin iradesi zaten yok demektir İradenin ortadan kalktığı
durumlar ise kişinin kendisi dışında guumlccediller olduğundan ldquoaklın varlığındardquo iradeyi
tamamen veya kısmen ortadan kaldıran ldquodacirchilirdquo bir kuvvete kapı aralanmamaktadır
Hatta Pezdevirsquonin cin ccedilarpması nedeniyle akli dengesi bozulanlarda sorumluluğun
devam ettiğiyle ilgili ifadesini burada hatırlanabilir Oysa TCKrsquonın mezkucircr
maddelerinde olduğu gibi bir akıl veya ruh hastalığı ldquoyoumlnlendirme yeteneğinirdquo (yani
iradeyi) hukuken kabul edilir derecede etkileyebilmektedir Kleptomani piromani gibi
modern hastalıkların varlığı iddialarıyla temyiz mahkemelerine başvurulabilmekte104 ve
cezalar duumlşebilmektedir105
104 http webbaltaciavtrakil-hastaliği-ile-ilgili-yargitay-kararları (1862019) 105 http webmemurlarnet (22072019)
29
BOumlLUumlM 2 AKIL VE RUH HASTALIKLARI
21 Tarihccedile
Akıl ve ruh hastalıkları zamana ve mekana goumlre değişen telakkilerle de olsa ccedilok eski
zamanlardan beri insanların malumu olmuştur Tarih oumlncesi devirlerde bu hastalıklara
yakalanan insanlar kafataslarına delik accedilmak suretiyle tedavi edilmeye ccedilalışılmıştır
Boumlylece hastalığa sebep olduğu duumlşuumlnuumllen koumltuuml ruhlar gibi doğa uumlstuuml varlıkların
ccedilıkacağına ve hastanın iyileşeceğine inanılmıştır106
Avruparsquoda XIX yuumlzyıla kadar akıl hastaları insani sayılamayacak ccedilok farklı
muamelelere maruz kalıyorlardı Almanyarsquoda olduğu gibi deliler kentlerin dışına
atılıyor kovalanıyor hac kafilelerine tuumlccarlara emanet ediliyor ccediloğu zaman da
gemilere bindirilerek kendi meccedilhullerine doğru yola ccedilıkarılıyorlardı Şehir dışına
suumlruumllmeyenlerse kapatılıyor barınma ve bakım uumlcretleri kent buumltccedilesinden karşılansa da
tedavi goumlrmeksizin sadece hapse atılıyorlardı107 Tedavisi muumlmkuumln ruhsal hastalık
belirtisi goumlsterenler ateşe atılarak ve işkence edilerek ruhları kurtarılmaya ccedilalışılıyordu
Orta Ccedilağ Avrupasında Hırıstiyan din adamları ruh hastalarının izlenmesi
yakalanabilmesi ve cezalandırılabilmesi iccedilin kitaplar yazıyorlardı 1486rsquoda yayınlanan
ldquoŞeytanın Ccedilekicirdquo (Malleus Maleficarum) adlı kitap bir yetki belgesi olarak iş
goumlruumlyordu108
Tuumlrk toplumunda cinlerin neden olduğu duumlşuumlnuumllen buumlyuumlk olasılıkla psikiyatrik
rahatsızlıkları Yusuf Has Hacibrsquoin ldquoefsuncurdquo olarak bahsettiği kişiler tedavi etmeye
ccedilalışıyorlardı109 Kırgız Hun Goumlktuumlrk ve Uygur doumlnemlerinde bu hastalara muumlzikle
tedavi metotları uygulanıyordu
İslam duumlnyasında mecnun şeyda divane meczub gibi farklı isimlerle anılan kimi
zaman velilikle bile ilşkilendirilen akıl ve ruh hastaları daha VIII asrın başından
itibaren kurulmaya başlanan tam teşekkuumllluuml hastanelerdeki oumlzel boumlluumlmlerde tedavi
goumlruumlyorlardı Semerkantlı Nizamicirc-i Aruzicircrsquonin eseri Ccedilehar Makale gibi akıl ve ruh
106 Hatunoğlu Aşkım ldquoTuumlrk İslam Hekimlerinin Psikoloji Biliminin Gelişimine Katkıları ve Psikolojik
hastalıklara Tedavi Youmlntemlerirdquo Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi sy 2 (2014) 256 107 Michael Foucault Deliliğin Tarihi ccedilev Mehmet Ali Kılccedilbay (Ankara İmge Kitabevi 2017) 32-36 108 Orhan Oumlztuumlrk ve Aylin Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları (Ankara Nobel Tıp Kitapevleri 2016)
3 109 Nil Sarı ve Burhan Akguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo Tuumlrkiyede Sık Karşılaşılan Psikiyatrik
Hastalıklar iccedilinde İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Etkinlikleri
Sempozyum Dizisi 62 2008) 3
30
hastalarının tedavilerinin anlatıldığı bazı risalelerde Racirczi ve İbn Sinarsquoya atfedilen şok ve
telkin tedavilerine oumlrnek teşkil edecek hikayeler bulunmaktadır110 Selccediluklu ve Osmanlı
doumlneminde hekimler psikolojik hastalıkların tedavisinde ilaccedil tedavisi ve perhizin yanı
sıra musiki kuş sesi ve su sesinden de istifade ederlerdi Hastalara kuş eti yedirilir
ccediliccedilek manzaraları seyrettirilir Kurrsquoan okunur ve el sanatlarıyla meşgul edilirlerdi
Hastanelerde ccediliccedilek yetiştirilir bunların hem guumlzelliğinden hem kokusundan istifade
edilirdi (oumlzellike lale suumlmbuumll reyhan karanfil deveboynu yasemin nesrin gibi)111 13
yuumlzyılda inşa edilen duumlnyanın ilk tıp fakuumlltesi olarak kabul edilen Kayseri Gevher
Nesibe Daruumlşşifası bu hastanelerden biriydi İccedilerisinde ruh hastalıkları koğuşu ve akıl
hastanesi bulunan şifahanede hastalar musiki ile tedavi goumlruumlyorlardı112
Hipokrat Galen gibi antik doumlnem hekimlerinin eserlerinden etkilenen İbn Sina Racirczi
gibi Tuumlrk hekimleri beden ve akıl hastalıklarının bedendeki unsurların (ahlacirct-ı erbaalsquo
denilen sarı safra kara safra kan ve balgam) dengesizliğinden kaynaklandığına
inanıyordu113 Oumlrneğin macircl-i huumllya olarak bilinen melankoli kara safra kaynaklı bir
hastalık olarak duumlşuumlnuumlluumlyordu Sevdacirc ldquoruh-i nefsanirdquoyi bozduğundan organik bozukluk
psişik belirtilere neden oluyordu114 Ancak sebepler bununla sınırlandırılmayıp
hastalığın kuruntu aşırı duumlşuumlnme gibi psikolojik nedenlerden beyindeki bir
bozukluktan veya yanlış beslenmeden olabileceği de kabul ediliyordu115
XV ve XVII yuumlzyıllara ait Tuumlrkccedile tıp yazmalarında akıl ve sinir hastalıkları bedensel
hastalıklardan ayrılmadan baş hastalıkları tasnifi iccedilinde yer almaktadır Hastalıkların
maddi unsura bağlanması devam etmiş benzer belirti goumlsterenler aynı başlık altında
muumltalaa edilmiştir ldquoEnvacirc-ı divaneliklerrdquo başlığı altında ortak oumlzellikleri saldırganlık
olan mania dauumlrsquol-kelb subara ve kutrub hastalıklarına yer verilirken ccedileşitli hastalık
belirtileri de hastalık olarak ele alınmıştır Aşırı uyku (hipersomnia nevm-i muumlfrit)
birdenbire donakalma (katatoni veya katalepsi ahze) kişinin ccedilok kuumlccediluumlk bir ccedilocuk veya
yaşlı bir insan gibi davranması anlamında zeka geriliği (eblehlik gaflet) ve melankoliye
neden olabilecek ldquoaşkrdquo bunlardan birkaccedilıdır
110 Sarı ve Akguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 4 111 Hatunoğlu ldquoTuumlrk İslam Hekimlerinin Psikoloji Biliminin Gelişimine Katkıları ve Psikolojik
hastalıklara Tedavi Youmlntemlerirdquo 256 112 http webdeontolojihacettepeedutr (04082019) 113 Sarı ve Akguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 4 114 Sarı veAkguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 10 115 Peter E Pormann ldquoTıprdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c 41 (İstanbul TDV Yayınları
2012) 101-111
31
Hastanelerin yanı sıra Anadolursquoda bulunan tekke ve ocaklar da ruh ve sinir
hastalıklarının tedavisinde hizmet veriyordu Hastalar tekkelerin kendi tekniklerine goumlre
kimi zaman tuumlrbede yalnız başına yatırılıyor kimi zaman saldırgan olanlar suumlkunete
kavuşuncaya kadar direğe bağlanıyor ve muumlshil şerbeti verilerek iyice takati azaltılarak
okuma suretiyle telkinle tedavi ediliyordu 116
XVII yuumlzyılın sonlarına doğru Fransarsquoda ldquoruh hastalarını zincirden kurtaran hekimrdquo
olarak maruf Pine ile akıl ve ruh hastalarının tedavisinde insancıl bir akım baş goumlsterdi
Bu akımın diğer Avrupa uumllkelerine ve ABDrsquoye de yayılmasının ardından XIX
yuumlzyılın başından itibaren modern psikiyatri inşa edilmeye başlandı ve XX yuumlzyılda
psikiyatri hızla gelişti Bu gelişmelerden biri de akıl ve ruh hastalıklarının tanımlanması
ve sınıflandırılmasında ortak bir dilin oluşmasını sağlayan DSM ve ICD tanı ve
sınıflandırma kitaplarının yayınlanması olmuştur DSM (Diagnostic and Statistical
Manual of Mental Disorders Ruhsal Bozuklukların Tanı ve Sınıflandırma El Kitabı)
APA (American Psychological Association Amerikan Psikoloji Derneği) tarafından
yayınlanmakta olup en son beşinci suumlruumlmuuml yayınlanmıştır Buguumln enduumlstri siyaset ve
hukuk gibi alanlarda da merkezi etkiye sahiptir117 ICD (International Classification of
Diseases Hastlıkların Uluslararası Sınıflandırılması) ise Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuuml
tarafından yayınlanmaktadır Tuumlrkiyersquode uygulamada hastalıkların sınıflandırılmasında
ve kodlanmasında uluslararsı dizgeye uymak gerekmektedir DSOuml ile yapılmış ve
devletleri bağlayıcı anlaşmalara goumlre hastane kayıtlarında ICD dizgesine uymak
zorunludur118 ICDrsquonin son suumlruumlmuuml ICD-10 dur Tezimizde ulaşabildiğimiz kaynakların
hemen hemen hepsinde tercih edilmiş olması nedeniyle DSM tanı oumllccediluumltleri
kullanılacaktır DSM-Vrsquoin tezimize kaynaklık eden araştırmaların yenilenmesi iccedilin
yakın sayılabilecek bir tarihde yayınlanmış olması (2013) nedeniyle de DSM-IV
ağırlıklı olacaktır
22 Akıl ve Ruh Hastalığının Tanımı
Akıl ve ruh hastalıklarına dair DSM ve ICD merkezli bir tanım vermeden oumlnce buguumln
psikiyatri ve psikolojide bir terim kargaşasının varlığına ve akıl ruh gibi kavramların
metafiziksel soyutlanmayla beraber anlamsal değişimlere uğramış oduğuna dikkat
116 Sarı veAkguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 10-13 117 Atbaşoğlu EC Guumlloumlksuumlz Sinan ldquoBilim Psikiyatri ve DSMrsquolerrdquo Tuumlrk Psikiyatri Dergisi 24 sy3
(2013) 203 118 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 175
32
ccedilekmemiz gerekir Oumlrneğin ldquoRuh Sağlığı ve Bozukluklarırdquo adlı eserlerinde Oumlztuumlrk ve
Uluşahin ldquomentalrdquo ve ldquopsikolojikrdquordquoakılrdquo ve ldquoruhrdquo kelimelerinin anlamlarını ayırt
etmenin zor olduğunu ifade ediyor Ayrıca akıl soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağdaş psikolojide
kullanılmadığını belirtirken ldquoruhrdquo soumlzcuumlğuumlnuumln kullanımında da sinir sisteminin işlevleri
dışında soyut eski bilim dışı bir anlama goumlnderme yapılamayacağını ifade etmek
ihtiyacını hissediyor119 Bunlara ek olarak buguumln psikiyatri ve psikoloji sahasında genel
olarak ldquohastalıkrdquo (illness المرض ) kelimesi yerine - oumlzellikle bu kelimenin olumsuz
psikolojik etkilerinden kaccedilınmak maksadıyla- ldquobozuklukrdquo (disorder الإضطرابات)
kelimesi tercih ediliyor120 Bu tezde hem muasır fıkıh litaratuumlruumlnde hem Tuumlrk hukuk
literatuumlruumlnde yerleşmiş olması ve halen mevcudiyetini koruması nedeniyle akıl ve ruh
hastalıkları ifadesi tercih edilmiştir
Modern psikiyatri ve psikoloji uzmanları akıl ve ruh hastalıklarına (psikopatolojiye)
dair kabule şayan bir tanım yapmayı guumlccedil bulmuşlardır121 DSM-IV şoumlyle bir accedilıklama
yapmaktadır ldquoBu el kitabı her ne kadar zihinsel bozuklukların bir tasnifini yapsa da
itiraf etmek gerekir ki hiccedilbir tanım ldquozihinsel bozukuluklarrdquo kavramının tam sınırlarını
belirleyemeyecektir Zihinsel bozukluk kavramı tıp ve diğer bilim kavramları gibi
buumltuumln durumları iccedileren tutarlı kullanışlı bir tanımdan yoksundurrdquo122 DSM-5rsquoe goumlre
akıl hastalığı (zihinsel bozukluk) ldquozihinsel faaliyetin altında yatan psikolojik biyolojik
veya gelişimsel aşamalardan birindeki işlev bozukluğunu yansıtan bireyin bilişsel
faaliyetlerinde duygusal duumlzeninde veya davranışlarında klinik olarak belirgin
rahatsızlıklarla karakterize olan bir sendromdurrdquo123 Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuuml akıl
hastalıkları iccedilin ldquoakıl hastalıkları farklı semptomlara sahip oldukccedila kapsamlı sorunları
iccedilermektedir Bununla beraber bu hasatalıklar genellikle birtakım anormal duumlşuumlncelerin
duyguların davranışların ve başkalarıyla ilişkilerde anormalliklerin birleşimi ile
karakterize edilmektedirrdquo 124accedilıklamasını yapmaktadır
Akıl ve ruh hastalığının ne olduğu etrafındaki tartışmalardan dolayı olsa gerek
psikiyatri ile ilgili kitaplar genel olarak incelendiğinde akıl ve ruh hastalığından ziyade
akıl ve ruh sağlığının tanımlanmış olduğu goumlruumllmektedir Akıl ve ruh sağlığı genel
olarak bireyin kendisi ve ccedilevresiyle uyumlu ve dengeli bir ilişki iccedilerisinde olması olarak 119 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 13 120 Yacircsicircn ldquoEserursquol-emracircdinrsquonefsiyyeti versquol-akliyyeti alacircrsquol- mesrsquoucircliyyetirsquol-cinaicircrdquo 17 121 Adrian Rain The Psychopathology of Crime ( London Academic Press Inc 1993) 3 122 Dan J Stein vd ldquoWhat is a Mental Psychiatric Disorder From DSM-IV to DSM-Vrdquo Psychological
Medicine 40 sy 11 (2010) 1759-1765 (doi 10 1017S0033291709992261) 123 http webpsychologytodaycom (0207 2019) 124 http webwhoint (0207 2019)
33
tanımlanırken aksi ise ruh hastalığına işaret etmektedir Psikolojik rahatsızlık yaşayan
kişiler duygu duumlşuumlnce ve davranışlarında suumlreklilik arz eden tutarsızlıklar aşırılıklar
uygunsuzluklar ve yetersizlikler sergilemektedirler Oumlyle ki neticede kişinin guumlnluumlk
ritmik hayatı ve sosyal ilişkileri bozulmaktadır125 Yukarıdaki satırların da işaret ettiği
gibi bir insana ruhsal hastalık teşhisinin konulabilmesi iccedilin kişide hastalıkla ilgili bazı
şartlar aranmaktadır Bunlar Belirtilerin belirli oran ve suumlrede var olması kişiyi ya da
ccedilevresini rahatsız etmesi ve kendini ya da ccedilevresini ccedilare arayışına suumlruumlklemesidir
Belirli bir suumlredir mevcut olan bir grup belirtinin kişinin guumlnluumlk işlevselliğini bozması
uumlzerine ruhsal hastalık tanısı konur
Birccedilok ruhsal hastalık ilaccedil ya da psikolojik tedavi yardımıyla kolayca
duumlzelebilmektedir Ancak bazı ruhsal hastalıklar nispeten her ne kadar az goumlruumllseler de
ccedilok daha zor duumlzelebilmektedir Bu hastalıklara yakalanmış olan bireyler bireysel
guumlccedilluumlkler yaşamakta ccedilevrelerine ve topluma da oldukccedila fazla sıkıntı yaşatabilmektedir
Akıl hastalarının oumlzellikle de paranoyak semptomlar goumlsteriyorlarsa normal insanlara
goumlre daha fazla şiddet eğiliminde olduklarını goumlsteren deliller vardır126
Tezimizde dikkate aldığımız DSM-4rsquouumln tasnifine goumlre akıl ve ruh hastalıklarının veya
modern tabirle zihinsel bozuklukların tasnifi genel olarak şoumlyledir
1 Genellikle ilk kez bebeklik ccedilocukluk ya da ergenlik doumlneminde tanısı konan
bozukluklar Oumlrneğin Ağır mental retardasyon dikkat eksikliği ve yıkıcı davranış
bozuklukları
2 Delirium demans amnestik ve diğer bilişsel bozukluklar
3 Genel tıbbi bir duruma bağlı mental bozukluklar
4 Madde kulanımına bağlı bozukluklar
5 Şizofreni ve diğer psikotik bozukluklar
6 Duygudurum bozuklukları
Depresif ve bipolar bozukluklar bunlardandır
7 Anksiyete bozuklukları
8 Somatoform bozukluklar
9 Yapay bozukluklar
10 Dissosiatif bozukluklar
125 Ruh Sağlığı Kavramı ve Psikolojik Bozukluklar http webaydinpoltr (22042019) 126 Eric Silver ve Brent Teasdale ldquoMental Disorder and Violence An examination of Stressful Life
Events and Impaired Social Supportrdquo Social Problems sy 52 (2005) 62-78 Sheilagh Hodgins ldquoMental
Disorder Intellectual Deficiancy and Crimerdquo Archieves of Gen Psychiatry sy 49 (1992) 476-483
34
11 Cinsel bozukluklar ve cinsel kimlik bozuklukları
12 Yeme bozuklukları
13 Uyku bozuklukları
14 Başka yerde sınıflandırılmamış olan duumlrtuuml kontrol bozuklukları
15 Kişilik bozuklukları
16 Uyum bozuklukları
Bu tezde mezkur hastalık (bozukluk) grubu iccedilerisinden adli psikiyatri kaynaklarına goumlz
atıldığında şiddet ve succedil ile olan bağlantısı oumlne ccedilıkan şizofreniye ve duygudurum
bozukluklarından majoumlr depresyon ve bipolar bozukluğa yer verilecektir
23 Şizofreni
Şizofreni hastalığı yukarıda bahsedilen nadir fakat zor psikolojik hastalıklardan biridir
Geccedilen yuumlzyıldan beri psikiyatristleri en ccedilok uğraştıran bu karmaşık hastalığın ccedileşitli
youmlnleri hala accedilıklanamamıştır127 Genellikle belirgin halluumlsinasyonlar veya sanrılarla
(hezayanlarla) ilerleyen bilişsel duygusal veya fonksiyonel bozukluklarla değişkenlik
goumlsteren kronik genellikle tekrar eden bir hastalıktır Bireyin oumlzbakım becerilerindeki
sorunlarla beraber gerccedilekle gerccedilek olmayanı ayırt edebilme yetisinde zorluklara neden
olur128
Hiccedilbir sınır tanımayan bu hastalık her yerde her ırktan her sınıftan insanda cinsiyet
ayrımı yapmaksızın eğitim ve din farkı goumlzetmeksizin ortaya ccedilıkabilir129 Bununla
beraber hastalığın sosyo-ekonomik youmlnden duumlşuumlk veya duumlzensiz kesimlerde daha ccedilok
goumlruumllduumlğuumlne dair veriler bulunmaktadır Ne var ki gelişmiş uumllkelerde hastalığın
seyiroumlzellikleri daha ciddi olmaktadır ve bu uumllkelerde de yine kent merkezlerinde
goumlruumllme oranı kırsal kesimlere goumlre 2-4 kat artrmaktadır130
Şizofreninin sıklığına dair yapılan ccedilalışmalar duumlnya nuumlfusunun 1rsquoinden daha azının
bu hastalıktan etkilendiğini goumlstermektedir131 Yani her yuumlz insandan birinde yaşamının
bir doumlneminde şizofreni gelişir132 Bu hastalık Amerikarsquoda yetişkin nuumlfusun 02 ndash
2rsquosini yani 45 milyon insanı etkilemekte ve ruh sağlığı hastanelerinde bulunan
127 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 189 128 Ruhi Yavuz ldquoŞizofrenirdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklarrdquo iccedilinde edMuumlfti Uğur
vd (İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Tıp Eğitimi Etkinlikleri
Sempozyum Dizisi 2008) 49 129 Yıldız Şizofreni 7 Ertuğrul Koumlroğlu Şizofreni (Ankara Hekimler Yayın Birliği 2016) 16 130 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozuklukları190 131 Yavuz ldquo Şizofrenirdquo 50 132 Koumlroğlu Şizofreni 16 Yıldız Şizofreni 7
35
hastaların yaklaşık 30rsquounu oluşturmaktadır Hastalığın sıklığının ve yaygınlığının
erkekler ve kadınlar arasında eşit olduğu bazı kaynaklarda belirtilse de133 erkek ve kadın
arasında farklılık goumlsterir Son yıllarda yapılan ccedilalışmalarda erkeklerde kadınlara
nispeten 09- 24 oranında daha sık goumlruumllduumlğuuml ve daha erken yaşta ortaya ccedilıkıp daha
zor tedavi edildiği tespit edilmiştir 134
Şizofreni daha ccedilok ergenlik yıllarının sonlarında ve genccedil erişkinlik doumlneminde başlar
En sık başlama yaşı olarak kaynaklarda 16-30135 18-45136 ve erkeklerde 15-25
kadınlarda 25- 35137 aralıkları verilmektedir
Şizofrenlerin yaklaşık yarısı hayatlarında en az bir kere intihar girişiminde bulunurken
12-13rsquouuml hayatlarına bu şekilde son vermektedir Bu hastaların 75rsquoinden fazlası
sigara 30-50rsquosi alkol ve 5-10rsquou da esrar kulanmaktadır Evsizlerin 13 ndash 23rsquouuml de
şizofrendir138 Hastalık bu tanıyı almış olan kişileri ve ailelerini oumlnemli oumllccediluumlde etkiler ve
yeterince tedavi edilmediğinde topluma insanlığa maliyeti ccedilok yuumlksek olur Şizofreni
beynin fiziksel yapısında ve fonksiyonunda ortaya ccedilıkan bir sorundur ve bu hastalıkta
duyarlılık ve yatkınlığın roluuml diğer ruhsal hastalıklara goumlre daha belirgindir139
231 Tarihccedile
Mısır papiruumlslerinde eskiccedilağ Sanskrit yazılarında Ccedilin tıp metinlerinde şizofreniye
rastlanmakta140 ve Hipokrat okuluna bağlı Yunan hekimlerin yazılarında şizofrenik
tuumlrde belirtiler goumlsteren hastalıkların tanımlandığı bilinmektedir Orta Ccedilağ Avruparsquosında
da korku uyandıran ve şeytana tutulduğu duumlşuumlnuumllen insanların oumlnemli bir kısmı da
kuşkusuz şizofreni hastalarıydı 17 yuumlzyılda Avrupalı hekimlerden bazısının bu
hastalığı az ccedilok tanıdıklarını goumlsteren yazılar vardır141 Uumllkemizde Kapadokya youmlresinde
yaşamış Areteus ve İS II yuumlzyılda yaşamış Soranus şizofrenik tepkilerden bazılarını
133 Rod Plotnik ve Haig Kouyoumdjian Psikolojirsquoye Giriş ccedilev Tamer Geniş (İstanbul Kaknuumls Yayınları
2007) 538 134 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı 190 Yavuz ldquoŞizofrenirdquo 53 135 Koumlroğlu Şizofreni 16 136 Alp Uumlccedilok ldquoŞizofreni ve Benzeri Psikozlarrdquo Ruhsal Hastalıklar iccedilinde ed Nevzat Yuumlksel (Ankara
Nobel Tıp Kitapevleri 2006) 8 130 137 Salih Yaşar Oumlzden Adli Psikiyatri (İstanbul Nobel Akademik Kitapccedilılık 2015) 121 138 Oumlzden Adli Psikiyatri 122 139 Yıldız Şizofreni 21 140 Edward HTaylor Assesing Diagnosing and Treting Serious Mental Disorders A Biological
Approach (Oxford Oxford University Press 2014) 109 141 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 189
36
guumlnuumlmuumlze oldukccedila yakın bir şekilde tanımlamıştır142 Alman ruh hekimi Emil Kraepelin
bu hastalığı erken yaşlarda başlayan varsanı (halluumlsinasyon) ve sanrılarla giden
suumlreğen olan ve bilişsel yıkıma yol accedilan erken bunama (dementia praecox) olarak
tanımlamıştır İsviccedilreli ruh hekimi Eugen Bleuler ise bu hastalıkta zihinsel işlevlerdeki
yarılmanın ya da boumlluumlnmenin oumlnemli olduğunu vurgulamış erken başlamanın veya
bunama ile sonuccedillanmanın zorunlu olmadığını soumlylemiştir 1911rsquode hastalığa
Yunancarsquoda yarılmış akıl anlamına gelen schizo-phrenia adını vermiştir143 1937rsquode ise
Alman ruh hekimi Kurt Schneider bu hastalık iccedilin tipik olabilecek belirtileri
tanımlamıştır144
Guumlnuumlmuumlzde uzmanlar bu hastalık iccedilin aynı tanı oumllccediluumltlerini kullanarak teşhis
koymaktadır Aslında şizofreninin kendine oumlzguuml bir belirtisi olmayıp ancak belirtiler
kuumlmesinin bir doumlnemde bireyin yaşamına olan etkisi goumlz oumlnuumlne alınarak tanı konur
Buguumln ruhsal hastalıkların tanımlanmasında kullanılan iki tanı dizgesi DSM-5 ve ICD-
10 de şizofreni tanısı goumlzleme ve hasta oumlykuumlsuumlne dayanmaktadır Şizofreni iccedilin kesin
labaratuar incelemesi sonucu elde edilen bir bulgu ya da fizik muayene bulgusu
olmadığı iccedilin tanı koymak goumlruumlşmeye davranışların incelenmesine ve ruhsal bulgulara
dayanmak zorundadır145
DSM-5rsquoe goumlre şizofreni tanı oumllccediluumltleri şunlardır
Aşağıdaki belirtilerden en az ikisi en az bir ay suumlreyle hastada bulunuyor olmalıdır
(tedavi edilmişse bu suumlre daha kısa olabilir )
Sanrılar (Duumlşuumlnce bozuklukları )
Varsanılar (Algı bozulmaları )
Dağınık duumlşuumlnceler (dağınık ccedilağrışımlar konu dışı sapmalar tutarsız duumlşuumlnce
yapısı)
Hareket ve davranışlarda uygunsuzuk (dağınık ya da donakalımsal hareketler
davranış bozulması)
Duygulanımda donuklaşma duumlşuumlncede yoksullaşma irade azalması
Kişinin işinde toplumsal ilişkilerinde ve oumlzbakımında oumlnceki duumlzeye goumlre bir gerileme
yıkım goumlruumllmelidir
142 Engin Geccediltan PsikodinamikPsikiyatri ve Normal dışı Davranışlar (İstanbul Remzi Kitabevi 2000)
121 143 Yunancarsquoda schizis boumlluumlnme parccedilalanma phren zihin anlamına gelmektedir Arapccedila kaynaklarda
şizofreni الفصام olarak karşımıza ccedilıkmaktadır 144 Bkz Marc-Louis Bourgeois Şizofreni (Ankara Dost 2016) 13-39 145 Yıldız Şizofreni 27
37
Bozukluk oumlncuuml veya kalıntı belirtileri de kapsayabilmekle beraber en az altı aydır
suumlruumlyor olmalıdır
Belirtiler başka bir beyin bozukluğundan alkol madde ve ilaccedil kullanımından başka
ruhsal bozukluklardan kaynaklanıyor olmamalıdır146
Bu oumllccediluumltler karşılanıyorsa kişinin tanısı şizofreni olarak belirlenebilir Belirtiler her
zaman tam olarak şekillenmemiş olabileceği gibi aralarında da sinsi dalgalı geccedilişler
goumlruumllebilir hastalık suumlresince suumlrekli goumlruumllmeyebilirler Her hasta tuumlm belirtileri her
zaman goumlstermez ve her hastanın belirtileri kendine oumlzguuml olabilir Yukarıdaki belirtilere
ek olarak hastalığa eşlik eden başka belirtiler de olabilir Şizofreni teşhisi konmuş
bireylerin genel oumlzelliği hem bireysel bakımlarında hem toplumsal işlevsellik
alanlarında ccedilalışma okuma ve ebeveyn sorumluluklarında birtakım sorunlar yaşıyor
olmalarıdır Ayrıca ccediloğunun iccedilgoumlruumlsuuml yoktur yani hasta olduklarını kabul etmezler147
Şizofreni beynin bir gelişim bozukluğu olarak kabul edilir fakat bu bozukluğun hastalık
olarak ortaya ccedilıkmasında biyolojik psikolojik ve sosyolojik farklı etkenlerin rol aldığı
da var sayılmaktadır148 Hastalığın sebebi tam olarak bilinmemekle beraber nedenine
dair farklı tezler mevcuttur Genetik olup olmadığı ile ilgili ccedilarpıcı sonuccedillar tek yumurta
ikizleri ile yapılan ccedilalışmalardan gelmektedir Bu ccedilalışmalara goumlre tek yumurta
ikizlerinde hastalığın goumlruumllme oranı 50rsquodir 1930rsquoda duumlnyaya gelen ve genlerinin
100rsquouumlnuuml paylaşan doumlrduumlz kız kardeşlerin doumlrduumlne de şizofreni teşhisi konması da
genetik mirasa ilginccedil bir oumlrnektir149 Anne ve babanın ikisinin de hasta olması
durumunda hastalık riski 35- 46 arasındadır Yakın akrabalarda hastalık olması
halinde normal nuumlfustakine nispeten hastalığın goumlruumllme oranı 7-10 kat artmaktadır150
Ccedilevresel faktoumlrler arasında hamilelik ve doğum komplikasyonları kan uyuşmazlığı
annenin madde kullanımı gibi faktoumlrlerin etkili olabildiği var sayımıyla beraber151
hastalığa yatkınlığı olan kişilerde stresli ccedilevresel etkenlerin şizofreni semptomlarının
gelişmesine katkıda bulunduğu tezi de bunlardan biridir Şizofreninin beyinde belli
alanların yapısal bozukluğu ile ilişkili olduğuna dair fizyolojik yaklaşımlar ve dopamin
artışının seratonin azlığının bu hastalığa neden olduğuyla ilgili noumlrokimyasal tezler de
146 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 203 147 Koumlroğlu Şizofreni 16 148 William Bobo ldquoThe Neurobiology of Schizophreniardquo Psychiatry iccedilinde edAllanTasman vd (West
Sussex Wiley 2008) 300 149 Plotnik ve Kouyoumdjian Psikolojirsquoye Giriş 539 150 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 216 151 Yavuz ldquoŞizofrenirdquo 50
38
burada zikredilmelidir152 Buguumln tespit edebildiğimiz kadarıyla hastalık
değerlendirilirken bio-psiko-sosyolojik yaklaşımla hareket edilerek mezkur
yaklaşımlardaki etkenlerin hepsinin etkileşim iccedilinde olabileceği goumlz oumlnuumlnde
bulundurulmaktadır
232 Belirtiler
Psikotik153 bir bozukluk olan şizofreniye yatkınlığı olan bireylerde şizofreni gelişmeden
oumlnce hastalığa işaret eden bazı belirtiler fark edilebilir Şizofreni hastalarının geccedilmişe
youmlnelik video kayıtları incelendiğinde bazılarının akranlarına goumlre daha zayıf duygusal
tepkiler goumlsterdikleri duygusal tepkilerinin kardeşlerinden farklı olduğu
toplumsallaşmaktan dayanışma birliktelik ve rekabete dayalı oyunlardan uzak
durdukları sıklıkla da hareket ve dikkat sorunları yaşadıkları saptanabilmektedir154
Kimi hastalarda başlangıccedil ccedilok yavaş ve sinsi olabilir Genellikle ilk belirtileri
depresyon guumlnluumlk aktivitelerden zevk alamama ve toplumdan uzaklaşmaktır Hasta
başlangıccedilta sıklıkla okuduğunda odaklanamamaya başlamak sayısal becerilerinin
duumlşmesi unutkanlaşmak ve mantıksal ilişkiler kurmakta guumlccedilluumlk ccedilekmek gibi zihinsel
işlev bozuklukları goumlsterir155 İccediline kapanık halde kendi duumlnyasında garip duumlşuumlnce ve
davranışlarla dolaşmaya başlar İlgi ve merakını kaybedebilir Aşırı dinsel uğraşlar
doğauumlstuuml guumlccedillere ilgi artışı aşırı oumlzdoyurum gibi takıntılı duumlşuumlnce ve davranışlarla
alttan alta hastalık suumlrecinin etkisine girmiş olabilir156 Hastaların aileleri bu tuumlr
sorunları ergenlik sorunları olarak goumlruumlp geccediliştirebilirler ya da ccedilocuklarının giderek
gerccedileklerden koptuğunu fark etmeyebilirler Uzmana başvurduklarında da bu yaşlarda
bu tuumlr davranışların normal olduğu soumlylenebilir ccediluumlnkuuml erken evrelerde tanı koymak
guumlccediltuumlr157 Aslında şizofreni sanrı ve taşkınlık gibi belirtileri ortaya ccedilıktığında başlıyor
gibi goumlruumlnse de başlangıcının ccedilok daha gerilere gittiği soumlylenebilir
Şizofeninin belirtileri hemen hemen her hastada bir veya birkaccedilı bulunan psikoz
belirtileri negatif belirtiler bilişsel bozukluklar duygudurum bozuklukları ile davranış
152 Salih Yaşar Oumlzden Adli Psikiyatri (Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2015) 122 153 Psikoz psikolojik veya başka nedenlerle gerccedileği değerlendirme yeteneğinin kaybolduğu durumları
tanımlamaktadır 154 Yıldız Şizofreni 30 155 Koumlroğlu Şizofreni 16 156 Yıldız Şizofreni 31 157 Koumlroğlu Şizofreni 17
39
bozuklukları şeklinde tasnif edilebilir158 Her hastada her belirti goumlruumllmediği gibi bir
hastada da bazıları oumlne ccedilıkabilir kimi zaman goumlruumlnuumlp kimi zaman ortadan kaybolabilir
Psikoz belirtilerine pozitif belirtiler de denmektedir Bunlar zihinsel fonksiyonlardaki
aksaklıklar nedeniyle oluşan normalin dışında fazlalık aşırılık ve saccedilmalık olarak
varsayılan halluumlsinasyonlar hezeyanlar katatonik belirtiler ve konuşma bozukluklarıdır
159 Hezeyanlar (sanrılar) kişinin iccedilinde yaşadığı kuumlltuumlruumln ve bağlı olduğu dinin
muumlntesiplerince paylaşılmayan yanlış inanışlardır Birccedilok tuumlruuml vardır Hastanın gizli
oumlrguumltlerin kendini izlediği birilerinin onu zehirlemek istediği gibi kuşkuculuk
hezeyanları veya oumlzel yeteneklerinin oumlzel becerilerinin olduğuna (oumlrn Mesih olduğuna
Tanrı olduğuna inanması) gibi sık goumlruumllen buumlyuumlkluumlk hezeyanlarıyla bir organının
ccediluumlruumlmuumlş olduğuna inandığı bedensel hezeyanlar ve eşe ya da sevgiliye şiddet
kullanımıyla sonuccedillanabilen kıskanccedillık hezeyanları bunlardan bazılarıdır160
Haluumlsinasyonlar (varsanılar) başkalarının tecruumlbe etmediği gerccedilek olmayan duyusal
algılardır yani kişi dışsal bir uyarı olmaksızın işitme goumlrme tatma koku alma ve
dokunma duyu alanlarında varlıklar algılar Şizofreni tanısı almış kişilerin doumlrtte uumlccediluumlnde
işitme doumlrtte birinde goumlrme halluumlsinasyonları olur İşitme varsanıları ldquokendini asrdquo
ldquoMurat korkağın tekirdquo gibi genelde olumsuz sesler olabilir Bedenine elektrik verildiği
kolunun bacağının kesildiği veya goumlruumllmeyen yaratıkların kendisiyle cinsel ilişkiye
girdiği gibi şeyler dokunma varsanısına oumlrnek verilebilir Dışarıdan bakıldığında kişinin
kendi başına guumlluumlyor konuşuyor olması işitme halluumlsinasyonun goumlstergesidir Hastalar
halluumlsinasyonları ccediloğunlukla gerccedilek kabul eder ve ona goumlre davranır161 Bu
halluumlsinasyonlar ciddi şiddet eylemlerine neden olabilir Oumlrneğin terapi esnasında genccedil
bir hasta terapistini aniden yumruklamaya başlamış ve terapist yere duumlştuumlğuumlnde de ccedilok
ciddi bir şekilde kaburgalarını tekmelemiştir Hastayla yapılan muumllakat sonrasında
hastanın terapistin şeytana doumlnuumlştuumlğuumlnuuml goumlrduumlğuuml anlaşılmıştır162
Negatif belirtiler olağan duygu duumlşuumlnce ve davranışların olmayışıyla karakterizedir
Pozitif belirtiler artma azalma goumlsterirken negatif belirtiler zamanla kalıcılık kazanır
Hastanın az konuşması veya konuşma yoluyla az şey aktarabilmesi (aloji) kişisel amaca
158 Koumlroğlu Şizofreni 21 159 Orhan Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozukukları ( Ankara Hekimler Yayın Birliği 1998) 182 Alp Uumlccedilok
ldquoŞizofreni ve Diğer Psikotik Bozukluklarrdquo 8 130 160 Koumlroğlu Şizofreni22 Yıldız Şizofreni 37 161 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 193 162 Edward HTaylor Assesing Diagnosing and Treting Serious Mental Disorders A Biological
Approach 120
40
youmlnelik ccedilalışmada isteksizlik istenccedil kaybı (avolisyon) hoşlanma zevk alma ve
eğlenmekte duumlşuumlş haz yitimi (anhedoni) negatif beilrtilerdendir
Bilişsel (duumlşuumlnce suumlreccedilleri ile ilgili) problemleri neticesinde odaklanmakta yeterli hızda
duumlşuumlnmekte guumlccedilluumlk yaşarlar Bellek sorunları oluşur Konuşmaları esnasında alakasız
başka konulara geccedilebilirler aniden ne soumlyleyeceklerini unutabilir yeni soumlzcuumlkler
uumlretebilirler Başkalarının yuumlz ifadelerinden ses tonundan gerekli anlamları
ccedilıkartamadıklarından onların duygularını uumlzuumlntuuml ve sevinccedillerini de
kavramayabilirler163
Algılarda bozukluk neticesinde kişide derinlik boyutu kaybolabilir insanlar veya diğer
varlıklar farklı şekillerde algılanabilir Kendi bedenini başkalarından ayıramayabilir
veya kendisini yarı erkek yarı kadın olarak algılayabilir Ağrıyı koklama işittiklerini
okuma duumlşuumlncelerini goumlrme gibi algı bozuklukları ortaya ccedilıkabilir Bazen goumlrsel ve
işitsel algılar birleştirilemez Oumlrneğin konuşmacının sadece soumlzleri algılanıp yuumlz ifadesi
algılanamaz ve yanlış yorumlara varılabilir
Duygudurum (affekt) bozukluklarında kişide depresyon anksiyete hareket ve
davranışlarda bozukluk oumlrneği olarak yavaşlamaları ince işleri yapmakta zorlanmaları
ellerindeki eşyaları duumlşuumlruumlp kırmaları oumlrnek verilebilir Katatoni adı verilen
donakalımda kişi saatlerce hareketsiz ve dışarıdan kendisine verilen şekli uzun suumlre
koruyarak kalabilir (mum esnekliği)164 Hasta katatoniden aniden ccedilıkabilir ve bu esnada
şiddet goumlsterebilir Yolda tanımadığı insanlarla konuşmak tartışmaya girmek ccediloumlp
toplamak ortalıkta soyunmak hacet goumlrmek ve cinsel davranışlarda bulunmak da
şizofrenlerde goumlruumllebilen davranış bozukluklarındandır165
233 Tedavi
Hastaların 25rsquoinde iyileşme olur ve olağan yaşama doumlnerler 50-70rsquoinde tedavi ile
belirtiler yatışmakta ve bu belirtiler kişinin işlevselliğini bozmayacak duumlzeye
getirilebilmektedir Kişi iki yıldır hastalanmadan yaşayabiliyor normal bir sosyal hayat
suumlrebiliyorsa iyileşmiş kabul edilir Bu oumllccediluumltlere goumlre iyileşme oranının 15-35
arasında olduğu bildirilmektedir166 Şizofreninin ilaccedilla tedavisinde genellikle
163 Koumlroğlu Şizofreni 24- 25 164 Yıldız Şizofreni40-41 47 165 Yıldız Şizofreni 48 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 205 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve
Bozukukları 179 166 Bkz Lambert M vd ldquoRates and predictors of remission and recovery during 3 years in 392 never-
treated patients with schizophreniardquo Acta Psychiatrica Scandinavica 118 sy 3 (2008) 220-229
41
antipsikotik ilaccedillar kulanılır İlaccedillar hastalığı ortadan kaldırmasa da belirtileri
gidermekte ve hastanın duyarlılık eşiğini yuumlkseltmektedir Kafa derisinden duumlşuumlk
şiddette elektrik akımı verilerek uygulanan EKT (Elektro-konvuumlsif terapi) youmlntemi ve
benzer metotlar da ilaccedil tedavisinin yanı sıra uygulanan youmlntemlerdir167 Bunlarla
beraber psikoterapi gibi ruhsal ve toplumsal tedaviler de iyileştirmede rol alır168
Hastanın tedavi sırasında ve sonrasında aile ve sosyal ccedilevresinden de destek goumlrmesi
oumlnemlidir
234 Şizofrenide Ceza Ehliyeti
Succedil işleyen akıl hastalarının yaklaşık uumlccedilte biri şizofreni hastaları olup ceza ehliyeti
olmayan akıl hastaları arasında da en sık rastlanan yine onlardır169 Duumlşuumlnce iccedileriğinde
bozukluğun baskın olduğu ldquobeni izliyorlar bana komplo kurmuşlarrdquo gibi koumltuumlluumlk (perse
kuumlsyon )sanrılarının ve kuşkuculuk sanrılarının sık goumlruumllduumlğuuml170 paranoid alt tip ise
bunların arasında en sık goumlruumllen şizofreni tuumlruumlduumlr171 Şizofreni hastaları hastaneye
girmeden oumlnce de tehditkar ve şiddet eğiliminde olup hastaneden salındıktan sonra da
sık sık polisle karşı karşıya gelmekte fakat cezaları duumlşuumlruumllmektedir172 Toplumun
geneline oranla şiddet eğiliminde oldukları173 ve madde kullanımının eşlik ettiği
durumlarda şiddet eğilimi ve succedil oranının artış goumlsterdiği bilinmektedir174 Erkek
cinsiyeti paranoid tip tanısı duumlşuumlk sosyoekonomik duumlzey alkol ve madde kullanımı
tıbbi tedaviye uyumsuzluk succedil esnasında aktif hezeyanların varlığı ve anti sosyal kişilik
bozukluğu ek tanısının varlığı şizofrenlerde cinayet riskini artıran sebepler olarak ifade
edilmiştir175 Şizofrenler oumllduumlrmek oumllduumlrmeye teşebbuumls yaralama kavga firar gibi succedil
teşkil eden ccedilok ccedileşitli psikiyatrik reaksiyonlar goumlsterirler Acı ccedilekme korku hezeyanları
ve kıskanccedillık hezeyanları şizofrenlerin fiillerindeki başlıca motivasyonlardır Bu
167 Yavuz ldquoŞizofrenirdquo 56 Yıldız Şizofreni 96-113 168 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 239 Yıldız Şizofreni 114 169 Jiri Modestin ve Roland Amman ldquoMental Disorder and Criminality Male Schizophreniardquo
Schizophrenia Bulletin 11 sy 1 (1996)70 170 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 205 171 Salih Yaşar Oumlzden Adli Psikiyatri 127 172 Modestin ve Amman ldquoMental Disorder and Criminality Male Schizophreniardquo 70 173 Bkz Treatment Advocacy CenterrdquoRisk Factors For Violencerdquo A Background Paper From The Office
Of Research and Public Affairs (2016) 1-5 Hatice İmer Aras ldquoŞizofrenide Şiddetrdquo Psikiyatride Guumlncel
Yaklaşımlar 6 sy 1 (2014) 45 174 Elizabeth Walsh Alec Buchanan and Thomas Fahy ldquoViolence and schizophrenia examining the
evidencerdquo British Journal of Psychiatry sy 180 (2002) 180 175 Hasan Belli vd ldquoŞizofrenide Şiddet ve Cinayet Eylemi Risklerin Değerlendirilmesi Oumlnleyici
Tedbirler ve Tedavide KlozapinrsquoinYerirdquo Duumlşuumlnen Adam Psikiyatri ve Noumlroloji Bilimleri Dergisi sy 24
(2011 ) 2
42
hastalar daha ccedilok anne baba kardeş eş gibi aile fertlerini oumllduumlruumlr ve yaralar ( 55mdash
694)176 Succedilların ccediloğunu ccedilıplak elle işlerler Bunu keskin ve kuumlnt cisimlerle (daha ccedilok
bıccedilak balta satır gibi ev aletleriyle) eylemler takip eder ki bu eylemlerinin duumlrtuumlsel ve
plansız olduğu kanaatini oluşturmaktadır177 Ateşli silahlar daha sonra gelmektedir
Şizofreni hastalarının işledikleri succedilların oumlzellikleri şoumlyle sıralanabilir
a) Succedilun sebebi accedilıklanamamaktadır
b) Oumllduumlrduumlğuuml kişiyi neden seccediltiği anlaşılamaz
c) Fiilin işlenişi hunharcadır
d) Succediltan sonra pişmanlık hissi yoktur
Birccedilok filme konu olan meşhur seri katillerden Ed Gein tecavuumlz ettiği kurbanların
derisini yuumlzuumlyor dişlerini soumlkuumlyor uzuvlarından kolyeler veya eldiven gibi eşyalar
yapıyordu Eşyaların ccediloğunu evini suumlslemek iccedilin yaptığını ifade eden Gein genel
şizofreni tanısıyla tedaviye alındı ve kanserden oumllduuml178 Tuumlrkiyersquode doksanlı yıllarda
ldquoccedilivici katilrdquo adıyla meşhur olan Suumlleyman Aktaş kurbanlarının kafataslarının muhtelif
yerlerine ccedilivi ccedilakarak oumlduumlrmuumlştuuml İki ccedilocuklu sıradan bir elektrik hat işccedilisiyken elektirik
ccedilarpması sonucu akli dengesini yitiren Aktaşrsquoın paranoid şizofreni olduğu ortaya
ccedilıkmıştı Aktaş kendisine verilen bir goumlrev nedeniyle ccedilivi ccedilakıyordu Yakalandığında
evinde sivriltilmiş ccedilivilerle beraber yeni kurbanlarının listesi mevcuttu ve hiccedil
iyileşmedi179
Tuumlrk Ceza Kanunursquonun 32 maddesine goumlre ldquoakıl hastalığı nedeniyle işlediği fiilin
hukuki anlam ve sonuccedillarını algılayamadığı veya bu fiille ilgili olarak davranışlarını
youmlnlendirme yeteneği oumlnemli derecede azaldığı iccedilin kişiye ceza verilmediğindenrdquo
şizofreni hastalarının genel olarak ceza ehliyeti yoktur Ancak haklarındaki 57 madde
gereğince akıl hastalarına oumlzguuml guumlvenlik tedbiri uygulanır Yuumlksek guumlvenlikli sağlık
kurumlarında koruma ve tedavi altına alınırlar Bu kurumlardan verilen raporlara goumlre
hakim veya mahkeme tarafından serbest bırakılabilirler180
İslam ceza hukuku accedilısından bakıldığında da şizofreni hastalarının genel olarak cuumlnun
kapsamında değerlendirilebileceği soumlylenebilir Hastalar succedil eylemlerinden oumlnce
suumlrduumlrduumlkleri hayat tarzları insani ilişkileri ile hastalıklarına dair işaretler vermektedir
176 Oumlzden Adli Psikiyatri 143 Hatice Demirbaş ldquoSuccedil ve Psikopatolojirdquo Adli Psikoloji iccedilinde ed Emre
Şenol-Durak ve Mithat Durak 155-172 (Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2017) 157 177 Demirbaş ldquoSuccedil ve Psikopatolojirdquo 159 178 httpweb mynetcom erişim (21072029) httpweb allthatsinterstingcom (22072019) 179 http webhuumlrriyetcom (21072019) 180 Oumlzden Adli psikiyatri 143
43
Oumlzellikle halluumlsinasyonlar ve hezeyanlar gibi pozitif semptomlarla vakıadan kopmakta
ve gerccedilek-gerccedilek olmayan doğru-yanlış ayrımını yapamamaktadırlar Yani hastanın
idrak ve şuuru kaybolmakta eylemlerinin anlam ve sonucunu kavrayamamaktadır
İslam ceza hukukundaki ceza tuumlrleri accedilısından tek tek bakıldığında bu bozukluğun
hadleri duumlşuumlreceği kesindir Zira genel kaide ldquoşuumlpheyle hadlerin duumlşuumlruumlleceğirdquo
şeklindedir ve şizofreni hastalarının goumlsterdiği semptomlar farklılık goumlsterse de aklın
zayıflığı şuumlphesini uyandıramaya yeterlidir Dolayısıyla ceza ehliyeti olmayan ve kararı
da geccedilerli sayılmayan akıl hastasının zina kazif gibi mali tazmin youmlnuuml olmayan had
cezalarında ne kendisi ne de akilesi bir sorumluluk altında olmayacaktır Ancak serika
(hırsızlık ) fiilinde kul hakları heder edilmeyeceğinden telef olan mal tazmin edilecektir
Kısas cezalarında da akli melekeleri olmayan şizofreni hastasına cezanın tatbik
edilmeyeceği accedilıktır Şizofreni hastasının kasdı hata sayılacağından kısas diyete
doumlnuumlşecek akilesi diyeti oumldeyecektir Burada dikkat edilmesi gereken nokta kısasın
duumlşmesi iccedilin şizofreninin tuumlruumlnuumln veya hastanın semptomlarının -daha doğru bir
ifadeyle- hastalıkla fiil arasındaki etkileşimin iyi tespit edilmesi gerektiğidir Ccediluumlnkuuml
buumltuumln şizofreni hastaları succedil eylemlerine imza atmamakta şizofreni ile succedil eylemleri
arasında zorunlu bir ilişki olmadığına işaret etmektedir Kısas cezaları kul haklarına
doumlnuumlk olduklarından hakların zayi olmaması iccedilin şizofreni ve succedil arasındaki bu ilişkinin
tayininde daha titiz davranılması gerekmektedir
Temel olarak akli melekelerini yitirecek derecede hasta olan bir şizofreni hastası ceza
ehliyeti olmadığından talsquozir cezalarından da muafdır Ancak tarsquozir cezaları ccedilok geniş
yelpazelidir ve kişilerin sosyal ekonomik psikolojik durumuna goumlre tatbik edilebilen
cezalar olduğundan ileri semptomlara sahip olmayan bir şizofrene gerekli goumlruumllduumlğuumlnde
tersquodib amaccedillı olarak uygulanabilir
Bir şizofreni hastasının hastalığının derecesi ne olursa olsun işlediği succedilun tuumlruuml had
kısas tarsquozir cezalarından hangisini gerektirirse gerektirsin hastanın guumlvenlik tedbirleri
altında tedavi altına alınması zorunludur Yukarıda oumlrneklerini verdiğimiz hunharca
cinayetler sık olmasa da kurbanların ve kamunun vicdanlarında derin yaralar accediltığı
kesindir Cinayetler sonrasında diyetin dahi teskin edemeyeceği uumlzuumlntuuml ve endişeleri
hastanın tedavi amaccedillı oumlzguumlrluumlğuumlnuumln kısıtlanmasını bir nebze giderecek ayrıca kamu
yeni cinayetlerden korunmuş olacaktır Nitekim goumlzetim altındayken salınan akıl ve ruh
44
hastalarının succedil oranlarında artışlar olduğunu tespit eden ccedilalışmalar mevcuttur181 ve
TCK da kamu yararını goumlzeterek 57 maddesinde guumlvenlik tedbiri olarak akıl
hastalarının tedavi edici kurumlara yatırılmaları ile ilgili karar almıştır
24 Duygudurum Bozuklukları
Temel bozukluğun duygulanımda (affekt) olduğu kabul edilen hastalıklara duygudurum
hastalıkları (mood disorders) veya duygulanım bozuklukları (affective disorders)
denilmektedir182 Duygulanım neşe keder oumlfke endişe vb duygusal tepkilerin
yaşanmasıdır yani kişinin uyaranlara olaylara duumlşuumlncelere duygusal tepki
goumlsterebilmesidir183 Engin Geccediltan ise duygu durumunun (mood) ldquoruhsal yaşamın
tuumlmuumlne bir doumlnem iccedilin suumlrekli egemen olan duygularrdquo olduğunu belirtmektedir184
Duygudurum hastalıklarına dair genel bir tanım şoumlyle verilmiştir ldquoNoumlbetler halinde
kendini goumlsteren bireyin işlevselliğini ciddi derecede bozan noumlbetlerinin iyileşmesi ve
noumlbetler arasında iyilik doumlnemlerinin mevcudiyetiyle karakterize hastalık suumlresince
hastanın duygu durumunda her zaman bir artışa sebep olarak periyodik veya doumlnemsel
şekilde tekrarlayan sendromlardırrdquo185 Bu hastalıklarda temel iki duygulanım bozukluğu
tablosu goumlruumlluumlr Mani ve depresyon (ccediloumlkkuumlnluumlk) Ancak bu iki tablo karışık olarak da
ortaya ccedilıkabilir Duygudurum bozuklukları DSM-4 ve ICD-10rsquoun tasniflerinde manik
ve depresif doumlnemlerin varlığına goumlre tek uccedillu (unipolar) ve iki uccedillu (bipolar)
bozukluklar olarak yer alır Hastalıkta manik doumlnem varsa ldquobipolarrdquo yoksa ldquounipolarrdquodır
veya ldquodepresyonrdquodur (DSM-Vrsquode ldquoDuygudurum Bozukluklarırdquo ana başlığı kaldırılmış
ldquoİki Uccedillu ve İlişkili Bozukluklarrdquo ile ldquoCcediloumlkkuumlnluumlk Bozukluklarırdquo olarak ikiye ayrılmıştır
Fakat genel yaklaşım temelde aynıdır)186 Başka bir ifadeyle depresif ataklar geccediliren
hastalarda majoumlr depresif bozukluklar (unipolar depresyon) hem manik hem depresif
ataklar geccediliren ya da sadece manik ataklar geccediliren hastalarda ise bipolar bozukluk
vardır187
181 ZE Kayatekin vd ldquoRuh Hastalarında Homisidal Saldırganlıkrdquo Psikiyatri ve Noumlrolojik Bilimler
Kongresi (1988)1 182 Olcay Yazıcı ve Sibel Ccedilakır ldquoDuygudurum Bozukluklarırdquo Psikiyatri iccedilinde (İstanbul İstanbul
Uumlniversitesi Yayınları 2009) 105 183 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 205 184 Geccediltan Psikodinamik Psikatri ve Normaldışı Davranışlar 149 185 MuumlfitUğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklar iccedilinde
ed Muumlfit Uğur İbrahimBalcıoğlu ve Neşe Kocabaşoğlu (İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşan Tıp
Fakuumlltesi Suumlrekli Tıp Eğitimi 2008) 59 186 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 264 187 Oumlzden Adli Psikiytri 148
45
241 Tarihccedile
Manikndashdepresif psikozun varlığı antikccedilağlardan Homerosrsquoun oumlykuumllerinden beri
bilinmektedir Eski dini kitaplarda da ağır depresyon geccediliren kişilerden
bahsedilmektedir İOuml V yuumlzyılda Hipokrat buguumln majoumlr depresyon olarak bilinen
hastalık iccedilin ilk kez melankoli ifadesini kullanmış ve sebebini ldquokara safrardquoya
bağlamıştır188 Mısır yazmalarında Galenrsquoin risalelerinde de manik- depresif bozukluğa
rastlanmaktadır Kapadokyalı Arateus da mani ve melankolinin belirtilerini neredeyse
guumlnuumlmuumlzle aynı şekilde tanımlamıştır İbn Sina da depresyona dair iyi tanımlamalar
yapmış ve ilginccedil oumlrneklerden bahsetmiştir 19yuumlzyıla gelindiğinde Emil Kreaplin erken
bunama ile manik depresif psikoz şeklinde bir taksim yapmış fakat bu hastalıkların
buguumlnkuuml şekliyle ldquo tekrdquo ve ldquoiki uccedillurdquo ayrımını oumlneren 1957rsquode Leonhard olmuştur 189
Duygudurum bozuklukları buumltuumln ruh hastalıkları arasında en yaygın olan sınıftır En sık
rastlanılanlarıysa depresyon ve bipolar bozukluktur Depresyonun yaşam boyu
yaygınlığı erkeklerde 15 kadınlarda 25rsquodir Yaşam boyu hastalanma riski
erkeklerde 8- 12 kadınlarda 20- 26 civarındadır Fakat bu oran giderek
eşitlenmektdir Kadınlarda en ccedilok 35-45 erkeklerde 55 yaşlarında goumlruumllmeye başlansa
da genccedil yaşlarda goumlruumllme yaşının ccedilok daha fazla olduğuna dair veriler artmaktadır 190
Bekarlık veya dul kalma erkeklerde depresyonu artırırken bekar kadınlarda evli
kadınlara nispeten durum tersini goumlstermektedir191
Bipolar bozukluğun yaygınlığı depresyona goumlre daha az olup cinsiyetler arasında da
oumlnemli bir fark bulunmamaktadır Yaşam boyu goumlruumllme sıklığı 12 olarak
bildirilmektedir Bipolar bozukluk her yaşta ortaya ccedilıkabilir Ortalama başlama yaşı 15-
35 olup erkeklerde 18 kadınlarda 20rsquodir192 Bipolar bozukluğun yuumlksek
sosoyoekonomik duumlzeylerde daha sık goumlruumllduumlğuuml ifade edilmiştir193
Duygudurum bozukluklarının nedenleri de biyolojik genetik ve psikososyal olarak
ayrılarak incelenmekteyse de tam nedenleri bilinememektedir Depresyon geccediliren
hastaların birinci derece akrabalarında bu hastalığın goumlruumllme ihtimali normale goumlre uumlccedil
188 Geccediltan Psikodinamik Psikiyatrive Normaldışı Davranışlar 157 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve
Hastalıkları 263 189 Nicola Khan Mental Disorder (Toronto University Of Toronto Press 2017) 58 Oumlztuumlrk ve Uluşahin
Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 263 190 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 273 191 Uğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 61 192 Yazıcı ve Ccedilakır ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 105 193 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 307
46
kat fazladır Bipolar bozuklukta bu kişilerin ccedilocuklarında hastalık riski 8 bulunurken
tek yumurta ikizlerinde oran 35rsquoi bulmaktadır194 Bu hastalıkların sebeplerine dair
noumlrobiyolojik ccedilalışmalar merkezi sinir siteminde yapısal bozuklukların varlığına işaret
ederken biyokimyasal araştırmalar da norepinefrin dopamin seratonin ve tiroit gibi
hormonların değişimine vurgu yapmaktadır Ancak bu ccedilalışmaların bulgularının sonuccedil
mu yoksa sebep mi olduğu tartışılmaktadır
Ccedilevre faktoumlrlerleri muumlstakil olarak her kişide hastalık etkisi yapmasa da genetik
yatkınlığı olan kişilerde hastalığın ortaya ccedilıkışı ve koumltuumlye gidişinde etkilidir İccedilinde
yaşanılan ailenin toplumun yapısı sevilen kişilerin veya sağlığın ani kaybı hatta ani
sevinccedil durumları bile hastalığın ortaya ccedilıkışında rol oynayabilir195
242 Belirtiler
Depresyondaki bir kişide genel olarak omuzlar duumlşuumlk yuumlz ccedilizgileri belirgin ve bakışlar
boştur Konuşması yavaş ve alccedilak seslidir Hasta yerinde duramaz devamlı elini
ovuşturur saccedilıyla giysileriyle oynar veya başka nesneleri ovup ccedilekiştirir
Duygulanımda uumlzuumlntuuml keder umutsuzluk karamsarlık değersizlik guumlccedilsuumlzluumlk gibi
duygular hakimdir Succedilluluk işe yaramazlık ve cezalandırılma duygularıyla oumlluumlm ve
intihar duumlşuumlncesi gelişir Kimi hastalarda bunaltı (anksiyete) tedirginlik panik
noumlbetleri obsesif duumlşuumlnceler hırccedilınlık ve oumlfke goumlruumllebilir Seyrek de olsa ccedilabuk
oumlfkelenme ve etrafından nefret etmek de soumlz konusu olabilir
Hastada uykusuzluk (insomnia) veya aşırı uyuma ( hipersomnia) goumlruumllebilir Genellikle
iştah ve kilo kaybı olurken tersi de olabilir Bedensel yakınmalarla gerccedilekte hasta
olmadığı halde doktor doktor dolaşabilir Enerji duumlzeyi duumlşer ve en basit işleri bile
yapmakta zorluk yaşar Duumlşuumlnce hızı yavaşlar ve hafızası zayıflayıp sıklıkla
unutkanlıktan şikayet eder
Depresyondaki bir hastada değersizlik ve succedilluluk duyguları hezeyan derecesine
ulaşabilir Koumltuumlluumlk (kovuşturma persekuumlsyon) hezeyanları duumlnyanın yok olacağına
dair nihilist hezeyanlar veya oumlluumlmcuumll bir hastalığa yakalandığına dair somatik
hezeyanlar ortaya ccedilıkabilir196
194 Uğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 62 195 Uğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 62 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkarı 284 196 Geccediltan Psikodinamik Psikiyatri ve Normaldışı Davranışlar 154-155 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve
Bozuklukları 222- 224
47
Mani doumlnemi depresyonun tersine duygudurumun yuumlkselmesiyle kişinin nerdeyse her
duyguyu abartılı bir şekilde yaşamasıyla karakterizedir Manik doumlnemdeki bir hasta ccedilok
hareketlidir aşırı guumlvenli davranışlarda bulunur ve renkli abartılı giyimi makyajı ile
dikkat ccedileker Hareketlerdeki bu artış onu bitkin duruma getirebilir Hekime
goumltuumlruumllduumlğuumlnde ise ccedilok iyi olduğunu duumlşuumlnduumlğuumlnden hem hekime hem onu getirenlere
oumlfkelenir Yuumlksek sesle hızlı ve kendine guumlvenerek konuşur konuşma esnasında daldan
dala atlar ama kimseye fırsat vermez
Manik bir hastada aşırı coşku aşırı neşe ve genellikle de aşırı oumlfke hakimdir Neşesi
etrafındakilere de sirayet eder ancak yakınları tarafından bu durum garip karşılanır
Tiyatral davranışlarda bulunup eleştirel soumlylevlerde ve duumlşmanca yorumlarda
bulunabilir Accedilık saccedilık kuumlfuumlrluuml konuşmalar şakalar yapabilir Onu durdurmaya
engellemeye ccedilalışanlara oumlfkelenip kuumlfuumlr edebilir saldırgan olabilir ve yaşamını
tehlikeye sokan eylemlere girişebilir
Mani doumlnemi esnasında uyku gereksinimi azalır guumlnlerce sabahlara dek uyumaz yine de
kendini yorgun hissetmez İştahı artsa da yemeye vakit bulamaz ve kilo kaybeder
Cinsel isteği de artış goumlsterir Hareketlerindeki hızlanmayla aşırı alışverişler duumlşuumlncesiz
iş yatırımları yapabilir sokakta para dağıtabilir ve uygun olmayan cinsel eylemlere
kalkışabilir
Bu doumlnemde kişi benlik kabarması yaşar Kendini aşırı guumlccedilluuml ve yetenekli herkesten
uumlstuumln hisseder Yeteneği olmadığı halde roman yazmaya beste yapmaya kalkışır
Hastanın kabaran benliği akıl almaz eylemlere girişmesine neden olabilir Manik
doumlnemdeki hastaların 50rsquosinde psikotik belirtiler goumlruumlluumlr Hasta Tanrı ya da oumlzel
kişilere yakınlık iddiasında bulunabilir Kuşku izlenme koumltuumlluumlk sanrıları da ortaya
ccedilıkabilir197
Majoumlr depresif bozukluk iccedilin DSM-5 kriterleri şunlardır
Normal işlevsellikte bozulma ile beraber iki haftalık bir suumlre zarfında goumlruumllen
1 Hemen her guumln yaklaşık guumln boyu suumlren depresif hal
2 Hemen her guumln yaklaşık guumln boyu suumlren tuumlm etkinliklere veya ccediloğuna karşı bir alaka
kaybı zevk alamama
3 İrade dışı belirgin kilo kaybı ya da iştahta artma veya azalma
4 Hemen her guumln ccedilok uyuma veya uykusuzluk
197 Geccediltan Psikodinamik Psikiyatri ve Normaldışı Davranışlar 151-152 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh
Sağlığı ve Bozuklukları 297- 300
48
5 Hemen her guumln yorgunluk veya enerji kaybı
6 Hemen her guumln değersizlik veya anormal succedilluluk duygusu
7 Hemen her guumln duumlşuumlnme ve yoğunlaşmada guumlccedilluumlk ccedilekme ve kararsızlık
8Tekrarlı oumlluumlm intihar duumlşuumlnceleri
9 Psikomotor faaliyetlerde aşırılık veya gerileme
oumlzelliklerinden en az beşi - iccedillerinde depresif duygudurumu veya zevk alma kaybıyla
bulunmak şartıyla beraber-- goumlruumllmelidirTeşhis konulabilmesi iccedilin hastanın bizzat
kendisi belirilerden muumlşteki olması veya dışarıdan bir goumlzlemcinin hastada bu
belirtilerin varlığını saptayıp ifade etmiş olması farketmez
Bu belirtiler herhangi bir maddenin etkisi veya fizyolojik bir hastalık sebebiyle
oluşmamalıdır
Kişinin sosyal hayatında işlevselliğinde bu belirtiler nedeniyle bozulmalar goumlruumlluumlr
Bu belirtiler sevilen birinin kaybı ile accedilıklanmamaktadır
Manik ataklarla seyreden bipolar 1 bozuklukta-DSM- Vrsquoin mani teşhis kriterleri
şunlardır
En az bir hafta suumlren olağan dışı suumlrekli yuumlkselmiş taşkın veya irritabl (rahatsız edici)
ayrı bir duygudurum bozukluğu doumlneminin bulunması
Bozukluk doumlneminde aşağıdaki belirtilerden en az uumlccediluumlnuumln bulunması
1 Oumlzsaygıda aşırı artma ve buumlyuumlkluumlk duygusu
2 Uyku ihtiyacında azalma (3 saat uyku ile dinlenmiş hissedilmesi)
3 Normalin uumlzerinde konuşkanlık
4 Fikir uccediluşmaları duumlşuumlnceleri yarışıyormuş gibi hissetme
5 Dikkatin kolaylıkla dağılması ve başka şeylere youmlnelmesi
6 Amaca youmlnelik etkinliklerde artış
7 Olumsuz sonuccedillar doğuracak zevk veren faaliyetlere aşırı katılma
Bu duygudurum bozuklukları kişinin sosyal hayatında bozukluklara neden olur kişinin
kendisine veya ccedilevresine zarar vermemesi iccedilin hastaneye kaldırılmasını gerektirecek
şiddettedir
Yukarıdaki belirtiler herhangi bir madde kullanımından veya tıbbi bir sorunun
fizyolojik etkilerinden bağımsızdır198
198 Oumlzden Adli Psikiyatri151- 153
49
243 Tedavi
Hastaların durumuna goumlre değişmekle beraber depresyonun ilaccedilla tedavisinde
guumlnuumlmuumlzde genel olarak antidepresanlar tercih edilmektedir Majoumlr depresyonda
psikotik oumlzellikler ortaya ccedilıkarsa antidepresanlara ek olarak antipsikotikler de
verilmektedir İlaccedil tedavisinin yanında EKT de uygulanabilmektedir Psikoterapiler de
tamamlayıcı ve hastalık tekrarını oumlnlemeye yardımcı tedavilerdir199
Bipolar bozukluk tedavisinde de hastaların farklılıkları dikkate alınır İlaccedilla tedavilerde
antidepresanlar antipsikotikler ve lityum gibi duygudurum dengeleyiciler kullanılır
İlaccedil haricinde EKT de kullanılabilir EKT yiyip iccedilmeyen saldırgan hastalarda etkili bir
youmlntem olabilir Depresyon da olduğu gibi psikoterapi bipolar bozuklukta
kullanılmaktadır200
244 Duygudurum Bozukluklarında Ceza Ehliyeti
Bu tuumlrdeki hastalıklar gerek teşhis gerek tedavi accedilısından tartışmalı olup şizofreniden
daha zor ve problemli hastalıklardır Bilişsel fonksiyonlar şizofrenideki kadar olmasa da
sanıldığından daha fazla hasara uğramaktadır Kişilerin hayatları suumlresince varlıklarını
koruyan hastalıklardır Hastalığın iyileştiği sanıldığı belirgin noumlbetlerin olmadığı
doumlnemlerde bile aslında sendromal veya sendromlardan daha az belirgin emareler
(subsendromlar) varlığını koruyabilmektedir201
Bipolar affektif bozukluk ve şiddet arasındaki ilişkiye dair farklı saptamalar
mevcuttur202 Genel kabul bu hastalıkla şiddet davranışları arasında anlamlı fakat buumlyuumlk
olmayan bir ilişkinin olduğudur Bazı yazarlar şizofreniden sonra succedil bakımından ikinci
sırada olan bipolar bozukluğun oumlzellikle manik doumlnemlerde saldırgan davranışlar
accedilısından şizofreniyi geride bıraktığını ifade etmektedir203 Bu hastalıklarda psikomotor
hızlanma ve duumlşuumlnce bozukluğu şiddet davranışına yol accedilmaktadır Succedil işleyen psikotik
hastalar arasında 194rsquo luumlk bir oranı bipolar hastaların oluşturduğu tespit edilirken
tutuklular arasında duygudurum bozukluklarının genel topluma oranla daha yuumlksek
199 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 289-296 200 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastaıkları 317- 321 201 Oumlzden 172 202 Bkz Seena Fazel vd ldquo Bipolar Disorder end Violent Crimerdquo Archgenpsychiatry 67 sy 9 (2010) 935
J Volavka ldquo Violence in schizophrenia and bipolar disorderrdquo Psychiatria Danubina 25 sy 1 (2013) 30 203 Elif Guumlneri Akıl Hastalıkları ve Şiddet (İstanbul İstanbul Geişim Uumlniversitesi Yayınları 2016) 48
50
olduğu saptanmıştır204 Ceza ehliyeti olmayan olgular arasında yapılan bir ccedilalışmada
13rsquouumlnde bipolar bozukluk ve 33rsquouumlnde depresif bozukluk saptanmıştır205
Manik hastalar şizofreni hastaları gibi ağır succedillar işlemez Goumlrevli memura hakaret gibi
soumlzel kavga yaralama gibi fiziksel tecavuumlz gibi cinsel iccedilerikli succedillar haneye tecavuumlz
kundaklama hırsızlık dolandırıcılık gibi mala youmlnelik succedillarla sarhoşluk ve tehdit gibi
succedillar işlerler206 Bipolar afektif bozukluk manik atak Tuumlrkiyersquode uygulamada kusur
yeteneğini sıklıkla otadan kaldıran hastalıklardandır207 TCKrsquonın 32 maddesi uyarınca
manik atakları doumlneminde hastalar tam ehliyetsiz sayılırlar ccediluumlnkuuml fiillerinin anlam ve
sonuccedillarını algılayamamaktadırlar Oumlzden ataklar arasındaki doumlnemde de ceza
ehliyetinin tam olmayacağı duumlşuumlncesindedir Buguumln bilimsel olarak atakların
goumlruumllmediği ara doumlnemlerde tam iyileşmenin olmadığı kabul edildiğinden yazara goumlre
tam ehliyetsiz olmasalar da eksik ehliyetli kabul edilmelidirler208
Majoumlr depresyon hastaları adli psikiyatrik vakalar arasında sayıca daha az olsalar da
işledikleri succedillar accedilısından ciddi bir durum arzetmektedirler Depresif hastalar
maniklerden daha ağır vakalardır ve işledikeri succedillar da daha dramatiktir Ağır
depresyon vakalarının oumlnemli bri kısmı birinci dereceden akrabalarını oumllduumlrmektedir
Ccedilocuğunu oumllduumlren anne babaların ccediloğunda psikoz veya majoumlr depresyon teşhis
edilmiştir Ccedilocuklarını oumllduumlren bu kişilerin ccediloğu cinayetin ardından intihar etmektedir
(annelerin 16 ndash 29 babaların 40- 60rsquoı)209 Cinayeti işleyen annelerin ccediloğunun
ldquokurtarmakrdquo duumlşuumlncesiyle veya psikotik atak esnasında sebepsiz olarak ccedilocuklarını
oumllduumlrduumlğuuml goumlruumlluumlr İntiharı duumlşuumlnen anneler de ldquobu acımasız duumlnyada ccedilocuklarını
annesiz bırakmamakrdquo fikriyle evlatlarını oumllduumlrebilmektedir Bu annelerde cinayet fikri
haftalar hatta aylar oumlncesinde ortaya ccedilıkabilir Hastalar olay yerinden kaccedilmak yerine
polise veya yakınlara kendilerini ihbar eder Atakların bittiği ve bilincin geri geldiği
doumlnemlerde ağır succedilluluk duygusu duyarlar Ccedilocuklarını oumllduumlren babaların da olay
oumlncesinde maddi sıkıntılar boşanma korkusu gibi zorlanmalar yaşadıkları ve psikoz
veya psikotik oumlzellikli depresyon hastası oldukları tespit edilmiştir
204 Bkz Ouml Saatccedilioğlu vd ldquoTutuklulardaDepresyonrdquo Duumlşuumlnen Adam Noumlroloji ve Psikiyatri Dergisi sy 9
(1996) 25-30 205 Bolu vd ldquoBir eğitim hastanesi psikiyatri kiniğinde adliolguların değerlendirilmesi beş yılık
incelemerdquo Guumllhane Tıp Dergisi sy 56 (2014) 2 206 Elif Guumlneri Akıl Hastalıkları ve Şiddet 48 Oumlzden Adli Psikiyatri 172-173 207 http webbarandoğanavtr (23072019) 208 Oumlzden Adli Psikiyatri 173- 174 209 Susan Hatters Friedman vd ldquoFilicide ndash Suicide Common Factors in Parents Who Kill Their Children
and Themselvesrdquo The Journal of the American Academy of Psychiatry and the Law sy33 (2005) 496
51
Ebeveyn cinayetlerinde (parasid) de depresyon şizofreniden sonra ikinci sırayı
almaktadır Genellike erkek hastaların işlediği bu cinayetlere akut psikozlar koumltuumlluumlk
sanrıları- eşlik etmektedir Bazı vakalar anne babalarının kendisine zarar verecek olan
sahte kişilerle değiştirilmiş olduğuna inanmaktadır (Capgras Sendromu) Cinayetler
genellikle ani gerccedilekleşse de genccedil ve daha oumlnce saldırgan davranış goumlsteren hastalar bir
aile faciasının habercisi olabilirler Bununla beraber bakıma muhtaccedil yaşlı ebeveynleri
olan ve intihar duumlşuumlnen bazı vakalarda da cinayet ebeveyni yalnız bırakmamak acıdan
kurtatrmak duumlşuumlncesiyle işlenebilmektedir210 Genellikle sevdiklerini ızdıraptan
kurtarma duumlşuumlncesiyle oumllduumlren majoumlr depresyon hastaları uzuvları kesme (oumlzellikle
cinsel uzuvları) gibi şiddet eylemlerine de imza atarlar TCKrsquonın 32 maddesine goumlre
ceza ehliyetleri yoktur Maniklerde olduğu gibi buguumln depresif hastaların da noumlbet arası
doumlnemlerde tam iyileşmedikleri ve subsendromları suumlrduumlrduumlkleri kabul edilmektedir211
Belli doumlnemlerde ortaya ccedilıkan ataklar ile karakterize bipolar bozukluk bize ilk olarak
klasik literatuumlrdeki cuumlnun gayr-ı mutbıkı hatırlatmaktadır Fukahanın farklı bablarda
bahsettikleri ldquozaman zaman ayılanrdquo ve ayıldığında da tam ehliyetli kabul edilen bu
hastalık grubu manik veya depresif ataklarda algı ve iradelerini kaybeden bipolar
hastalarıyla oumlrtuumlşmektedir Bu durumda guumlnuumlmuumlz fıkhı accedilısından bipolar bozukluğu
olan hastalar atakların olmadığı doumlnemlerde tam ehliyetli olacaklardır Ancak Oumlzdenrsquoin
zikrettiği gibi hastalığın sendromlarının veya subsendromlarının suumlrekliliği soumlz konusu
olduğunda cuumlnun gayri mutbıka kıyası doğru goumlruumlnmemektedir Ara doumlnemlerde
sendromlar kadar guumlccedilluuml olmayan subsendromların bulunması hali ise mutbıka da kıyas
edilmelerine izin vermeyecektir Bu durumda karşımıza atak doumlnemlerinde ceza ehliyeti
tamamen ortadan kalkarken ara doumlnemlerde durumu şuumlpheli olan karmaşık bir fıkhi
vaka ccedilıkmaktadır
Bipolar hastası teşhisi almış bir kişinin had gerektiren bir succedilu işlemesi durumunda Fiil
akli melekelerin devre dışı kaldığı manik veya depresif atak doumlneminde işlenmişse
şizofrenide olduğu gibi had duumlşecek succedilun maddi tazmin youmlnuuml varsa tazmin ettirilecek
ve hasta guumlvenlik tedbiri olarak tedavi altına alınacaktır Atak doumlnemleri arasında
işlenen bir fiildeyse subsendromların varlığı ldquoşuumlpherdquo oluşturacağından yine had cezası
duumlşecektir Ancak burada ldquotam ehliyetsizlikrdquo huumlkmuuml verilemediğinden - yine tedavi
şartıyla beraber- kişinin durumuna goumlre bir talsquozir cezası verilmelidir Ccediluumlnkuuml cezaların
210 Bkz Canan Aksoy Poyraz vd ldquoPsikotik Oumlzellikli Depresyonun Adli Boyuturdquo Journal of Mood
Disorders 2 sy 4 (2012) 181-183 211 Oumlzden Adli Psikiyatri 174
52
succedilluyu ıslah amacı guumltmesinin yanında başkalarını uyarıcı bir yanı da mevcuttur ve
hastalık iddiasının (temaruz malingering) her zaman bir istismar aracı olarak
kullanılma olasılığı soumlz konusudur Buna ilave olarak cezaların kamu vicdanını
rahatlatmak suretiyle hukuka olan guumlveni artırıcı bir yanı da vardır
Kısas gerektiren succedillarda atak doumlnemlerinde gerccedilekleşen cinayetler ve yaralamalar iccedilin
kısasın diyete doumlnuumlşeceği accedilıktır İrade ve şuurun tamamen yok olmadığı ara doumlnemde
vuku bulan bir adam oumllduumlrme fiilinde kısmi akıl hastalığı şuumlphesi olacağından kısas
duumlşecek ve diyete doumlnuumlşecektir Bu doumlnemde hastaların akli melekeleri itibariyle
muumlmeyyiz ccedilocuk gibi kabul edilerek fiillerinin maddi ( hukuki) sorumluluklarının
devam ettirilmesi uygun goumlruumlnmektedir Boumlylece kasıtlı muumlessir fiillerde de kısas
duumlşuumlruumlleceğinden her durumda erş oumldenecektir
Talsquozir cezalarına terettuumlp eden succedillarda ldquoaklınrdquo tek şart olduğu ifade edilmişti Mani ve
depresyon atakları esnasında idrak ve şuurlarını kaybeden hastaların tam ehliyetsiz
olmaları dolayısıyla cezalandırılmaları muumlmkuumln değildir Subsendromların bulunduğu
kabul edilen ataklar arsındaki doumlnemde hastalar - hukuki sabit bir ilkenin bulunması
adına- yine muumlmeyyiz ccedilocuklar gibi kabul edilebileceği gibi talsquozir cezalarının elastik
yapısı itibariyle bu tip bir ilkeyi benimsemeye gerek kalmadan uygun cezaya da
ccedilarptırılabilirler ağır succedillarda hafifleştirme yoluna gidilebilir Elbette her durumda
mahkemece takip edilmesi gereken bir tedavi suumlrecinin olması kaccedilınılmazdır
Bu başlığa son verilmeden oumlnce oumlzellikle bipolar bozukluğun ataksız ara doumlnemleriyle
ilgili bir noktaya dikkat ccedilekilmesi gerekmektedir Hastalıkları teşhis edilmiş psikiyatrik
yardım goumlren ve ilaccedil kullanan bazı hastalar bilinccedilli ve iradi olarak ilaccedillarını
bırakabilmekte ve tam ehliyetsiz olacakları doumlnemleri adeta kendileri ccedilağırmaktadır
Daha da ilginccedil olan bazı dini gruplara intisap eden hastalar kendilerine hapların haram
madde iccedilerdiği uyarısı yapıldığından dini kaygılarla tedaviyi terk etmektedirler
Meseleye buradan bakıldığında klasik literatuumlrde ldquokendi ihtiyarıylardquo sarhoş olup aklını
oumlrten bir şahsın durumu karşımıza ccedilıkıyor gibi goumlruumlnmektedir Ne var ki bu durumdaki
bir şahsa kıyas yapılacak olsa bile hadlerin ve kısasın duumlşmesinden farklı bir netice
ortaya ccedilıkmayacaktır ccediluumlnkuuml succedil cuumlnun anında işlenmiştir Succedillu idraki yerindeyken
ilacını terk etmiş olsa bile cinayet kastında değildir ve hasta olma şuumlphesini de halen
taşımaktadır Talsquozir gerektiren ve aklın olmadığı bir anda işlenen succedillarda da ceza
olmayacaktır Ancak bu tuumlr kişilere hakkaniyet ve maslahat gereği atak doumlnemlerinden
53
ccedilıktıkları ara doumlnemlerde uygulanmak uumlzere ldquoilaccedillarını hasta olacaklarını bile bile terk
etmelerirdquo halinde uygun bir tarsquozir cezası takdir edilmelidir
54
SONUCcedil
İnsanlar arasında akıl ve ruh hastalıklarıyla succedil arasında her zaman bir ilişki olduğu
duumlşuumlnuumllmuumlş akıl ve ruh hastalarına potansiyel birer succedillu olarak bakılagelmiştir Bu oumln
yargıların guumlduumllediği Orta Ccedilağ Avrupasırsquonda akıl hastaları insanlık dışı muamelelere
maruz kalmışlardır Humanist akımın etkisinde gelişen ve sekuumllerleşmiş Avrupa hukuku
ise buguumln akıl ve ruh hastalıklarına farklı yaklaşmakta ve modern psikiyatri ile sıkı bir
ilişki iccedilinde bulunmaktadır Ancak soumlz konusu succedillar olduğunda sekuumller hukuk bile
kamusal youmln hep ağır bastığından ihtiyatlı davranmaktadır Bunun bir tezahuumlruuml olarak
da ldquoceza ehliyetirdquo kavramı ortaya ccedilıkmış ve bu ehliyetin sınırları ana hatlarıyla
ccedilizilmeye ccedilalışılmıştır TCK da benzer hukuk sistemleri gibi akıl ve ruh hastalıklarıyla
ilişkili 32 46 ve 47 maddeleriyle akıl ve ruh hastalıklarında temel oumllccediluumltuuml succedil sayılan
eylemlerin fail tarafından fiil esnasında ldquoalgılanamamasırdquo ve failin ldquoiradesinin
tamamen veya kısmen yok olmasırdquo olarak belirlemiş kamu maslahatı adına guumlvenlik
tedbiri adıyla succedilluya tedavi zorunluluğu getirmiştir
Muumlsluumlmanların akıl ve ruh hastalarına tavır ve muameleleri her zaman insani esaslara
uygun olmuştur İslam ceza hukuku da hem toplumun hem de bireylerin maslahatını ve
hukukunu koruyan insani bir hukuk sistemidir Toplum huzurunun devamlılığı ve succedil
işleyenlerin ıslahı iccedilin koyduğu cezalarda fertlerin aklen ruhen ve onları ccedilevreleyen
koşullar accedilısından farklı olduklarını dikkate almıştır Şeriatın succedil kabul ettiği bir eylemi
işleyen kişinin akıl ve ruh hastası olması durumunda cezaicirc ehliyeti muumlstakil bir başlıkta
ele alınmasa da cuumlnucircn mefhumu ve succedillara dair oumlzel başlıklarda bu konu izah edilmiştir
Fukahanın had kısas ve tarsquozirin tatbiki iccedilin koydukları oumllccediluuml aklın varlığıdır Akıl kişinin
doğru ile yanlışı ayırabildiği eylemlerinin sonucunu hesaplayabildiği bir melekedir
Akli melekeleri olmayan kişinin hiccedilbir şekilde şerrsquoan sorumlu tutulması duumlşuumlnuumllemez
Netice olarak da had kısas ve tarsquozir cezaları akıl hastalarına uygulanamaz Ancak
madur ettikleri kişilerin hakları da mahfuz olduğundan zararlar akıl hastalarının acirckileleri
tarafından tazmin edilir
Guumlnuumlmuumlz fıkhı accedilısından akıl ve ruh hastalıklarıyla ilgili huumlkuumlmlere ulaşabilmek iccedilin
modern psikiyatrinin verilerinden istifade etmek kaccedilınılmazdır Modern psikiyatri ilmi
bir tıp dalı olmakla beraber nihayetinde sekuumller bir zeminden beslenmekte ruh-beden
ikiliğini reddetmekte ve İslamiyetin succedil olarak kabul ettiği bir takım eylemleri sadece
masum ruhi bozukluklar olarak sunabilmektedir Bu da zihinsel olarak İslamiyetle tam
55
olarak oumlrtuumlşmeyen modern psikiyatrinin verilerinin oumlzellikle dini bilgilerimizle ters
duumlşen bazı hususlarda ihtiyatla karşılanmasını gerektirmektedir
Şizofreni ve duygudurum bozukluklarına İslam ceza hukuku accedilısından bakıldığında şu
sonuccedillara ulaşılabilir
1 Şizofreni hastalarının algı ve idraklerinin olmadığı yani akli melekelerinin
bulunmadığı kabul edilir Bu hastalar gerccedilekle olan bağlarını yitirmekte ve
oumlzellikle halluumlsinasyonların ve hezeyanların etkisinde succedil işleyebilmektedir Bu
durumda tam ehliyetsiz sayılmaları hadlerin ve kısasın diyete doumlnuumlşmesi
gerekmektedir Tarsquozir cezalarından da muaf olacaklardır Mali tazmini
gerektiren durumlarda -kendi malları yoksa- tazmini akile uumlstlenecektir Hastalar
maslahat gereği guumlvenlikle ilgili kurumlarda zorunlu tedavi altına alınacaktır
Bu kurumlardan salınmaları ise ancak hakim kararıyla olabilecektir Ancak bu
hastalığın henuumlz akut semptomlarının ortaya ccedilıkmadığı ve hastanın akli
melekelerinin tam olarak yok olmadığı doumlnemler de kanaatimizce ayrıca ele
alınmalıdır Hastalar değişkenlik goumlsteren kişisel semptomlarına goumlre yarı
ehliyetli sayılmalıdırlar Hadler ve kısaslar hastalık şuumlphesiyle zaten duumlşecek
olsa da oumlzelikle hukukun otoritesi hukuka guumlvenin korunması ve istismarların
oumlnuumlne geccedilmek iccedilin talsquozirlerden muaf olmamalıdırlar
2 Duygudurum bozuklukları teşhis accedilısından daha zor hastalıklardır Majoumlr
depresyon ve bipolar afekt bozuklukta atakların geldiği doumlnemlerde idrak şuur
ve iradenin yok olması nedeniyle hastalar tam ehliyetsiz kabul edilmelidirler
Şizofreni hastalarındaki gibi tedavi şartıyla had ve kısaslar diyete
doumlnuumlştuumlruumllmeli talsquozir de uygulanmamalıdır Bipolar bozuklukta manik veya
depresif atakların ara doumlnemlerinde tıbbi olarak hastaların subsendromlarının
bulunduğu kabul edilmektedir Bu da ceza ehliyetindeki akıl şartını şuumlpheli hale
sokmakta ve succedilluya had kısas gibi cezaların tatbikine mani olmaktadır Ancak
tam ehliyetli kabul edemediğimiz bu kişilere uygun talsquozir cezasının
bulunabileceği muhakkaktır Ara doumlnemlerde ilacını hasta olacağını bilerek
kendi iradesiyle terk eden bir kişiye ise atak doumlneminde succedil işlemesi halinde had
ve kısas uygulanamasa da cezai accedilıdan yarım ehliyetli sayılabileceği ara
doumlnemlerde ldquoilacını bıraktığı iccedilinrdquo tarsquozir cezası oumln goumlruumllmesi muumlmkuumlnduumlr
Bu ccedilalışmada zikredilenlerin haricinde modern psikiyatrinin tanımladığı birccedilok hastalık
veya bozukluk buguumln İslam ceza hukuku accedilısından ele alınmaya muhtaccediltır Aynı şekilde
56
İslam ceza hukuku da guumlvenilir tıbbi veriler eşliğinde guumlncellenmeli ve ndash tatbik edilip
edilmemesine bakılmaksızın- nazaricirc dinamizmini devam ettirmelidir
57
KAYNAKCcedilA
Ali Haydar Hoca Eminzacircde Mecelle Şerhi 4 cilt Beyrut Dacircru acirclemirsquol-kuumltuumlb 2003
Ankara TDV Yayınları 1996
Akşit Cevat İslacircm Ceza Hukuku ve İnsani Esasları (by Kuumlltuumlr Basın Birliği ts)
41
Amidicirc Seyfeddin el-İhkacircm ficirc usucirclirsquol-ahkacircm Tahkik Abdurrezak Aficircficirc 4 cilt Beyrut
Mektebursquol-İslamicirc 1402
Aras Hatice İmer ldquoŞizofrenide Şiddetrdquo Psikiyatride Guumlncel Yaklaşımlar 6 sy1
(2014) 45-55
Aşkım Hatunoğlu ldquoTuumlrk İslacircm Hekimlerinin Psikoloji Biliminin Gelişimine Katkıları
ve Psikolojik hastalıklara Tedavi Youmlntemlerirdquo Akademik Sosyal Araştırmalar
Dergisi sy2 (2014) 255-263
Avva Muhammed Selim Ficirc usucirclirsquon-nizamirsquol-cinacirciyyirsquol-İslamicirc Kahire Nahdet Mısr
2006
Bardakoğlu Ali ldquoDiyetrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 9 473-479
Ankara TDV Yayınları 1994
ldquoHadrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 14 547-551
Ankara TDV Yayınları 1996
Başoğlu Tuncay ldquoTarsquozirrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 40 198-202
İstanbul TDV Yayınları 2011
Behnesicirc Ahmed Fethi el-Mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacircicirc firsquol-fıkhirsquol-İslamicirc Kahire Dacircrursquoş-Şurucirck
1988
Belli Hasan Ural Cenk Vardar Melek Kanarya ve Tezcan Bahar rdquoŞizofrenide Şiddet
ve Cinayet Eylemi Risklerin Değerlendirilmesi Oumlnleyici Tedbirler ve Tedavide
KlozapinrsquoinYerirdquo Duumlşuumlnen Adam Psikiyatri ve Noumlroloji Bilimleri Dergisi sy
24 (2011 ) 222-227
Bobo William Rapoport Judith L Abi-Dargham Anissa Fatemi Hossein ve Meltzer
Herbert ldquoThe Neurobiology of Schizophreniardquo Psychiatry iccedilinde
edAllanTasman Jaraid Kay Jeffrey A Lieberman 302-313 West Sussex
Wiley 2008
58
Bolu A Toygar M Pan E Erdem M Uumlnluuml G ve Balıkccedilı A ldquoBir eğitim hastanesi
psikiyatri kiniğinde adliolguların değerlendirilmesi beş yılık incelemerdquo
Guumllhane Tıp Dergisi sy56 (2014) 1-4
Bourgeois Marc-Louis Şizofreni Ankara Dost 2016
Boynukalın Mehmet ldquoSuccedilrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 37 453-457
Ankara TDV Yayınları 2009
Buhari Abduumllaziz Keşfuumlrsquol-esracircr Tahkik Abdullah Mahmud Muhammed Oumlmer
Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquo-ilmicirc 1997
Buhacircricirc Ebucirc Abdullah Muhammed b İsmail Cacircmiursquos-sahih Tahkik Mustafa Deyyib
el- Beğacirc Beyrut Dacircru İbn Kesicircr 1987
Cessacircs Ebucirc Bekicircr er-Razicirc Ahkacircmursquol -Kurrsquoacircn Tahkik Muhammed Sacircdık Kamhacircvicirc
CiltBeyrut Dacircru İhyacircirsquol-Kuumltuumlbuumlrsquol-Arabicirc 1992
Cuumlrcacircnicirc Ali b Muhammed b Muhammed Tarsquoricircfacirct Beyrut Dacircrursquo1-kiatbirsquol-Arabicirc
h1405
Ccedilalışkan İbrahim ldquoİslam Hukukunda Ceza Kavramı ve Hadd Cezalarırdquo Ankara
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi sy 11 (1998) 366-397
Ccedilolak Abdullah İslacircm Ceza Hukuku Ccedilorum Kitap Duumlnyası 2018
Dağcı Şamil İslam Ceza Hukukunda Şahıslara Karşı Muumlessir Fiiller Ankara Diyanet
İşleri Başkanlığı Yayınları 1999
ldquoKısasrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 25 488-495 Ankara
TDV Yayınları 2002
Demirbaş Hatice ldquoSuccedil ve Psikopatolojirdquo Adli Psikoloji iccedilinde editoumlr Emre Şenol
Durak ve Mithat Durak 155-172 Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2017
Dihlevicirc Şah Veliyyullah Huccetullahirsquol-Bacircliğa Ccedileviren Mehmet Erdoğan 2 cilt
İstanbul İz Yayıncılık 2018
Doumlnmez İbrahim Kacircfi ldquoCuumlnucircnrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 8 125-
129 İstanbul TDV Yayınları 1993
Doumlnmezer Sulhi ve Erman Sahir Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 2 cilt İstanbul Der
Yayınları 2019
EC Atbaşoğlu ve Guumlloumlksuumlz Sinan ldquoBilim Psikiyatri ve DSMrsquolerrdquo Tuumlrk Psikiyatri
Dergisi 24 sy 3 (2013) 202-212
Ebucirc Dacircvud Suumlnenuuml Ebucirc Dacircvud 4cilt
Beyrut Dacircrul-kitabirsquol-Arabicirc ts
59
Ebucirc Zehra Muhammed el-Cericircme firsquol-Fıkhirsquol-İslacircmicirc Kahire Dacircrursquol-fikrirsquol-Arabicirc
1998
Erturhan Sabri ldquoİnsan Onuru Bağlamında İslacircmCeza Hukukuna Genel Bir Bakışrdquo
İslacircm Hukuku Araştırmaları Dergisi sy 21 (2013) 185-214
Fahreddin Hasan b Mansucircr Kacircdıhacircn Fetacircva Kacircdıhacircnicirc 3cilt
http shamelaws (29072019)
Fazel Seena Lichtenschein Paul Grann Martin ldquo Bipolar Disorder end Violent
Crimerdquo Archgenpsychiatry 67 sy 9 (2010) 931-938
Foucault Michael Deliliğin Tarihi Ccedileviren Mehmet Ali Kılıccedilbay Ankara İmge
Kitabevi 2017
Friedman Susan Hatters Hrouda R Debra Holden Carol E Noffsinger Stephan G
ve Rsnick Philip J ldquoFilicide ndash Suicide Common Factors in Parents Who Kill
Their Children and Themselvesrdquo The Journal of the American Academy of
Psychiatry and the Law sy33 (2005) 496-504
Gazzacirclicirc Ebucirc Hacircmid Muhammed b Muahmmed el-Veciz Tahkik Ali Muavvıd 2 cilt
Riyad Darursquol-Erkam bin Erkam 1997
Geccediltan Engin Psikodinamik Psikiyatri ve Normal dışı Davranışlar İstanbul Remzi
Kitabevi 2000
Goumlktuumlrk Neslihan Oumlzgenccedil İzzet ve Uumlzuumllmez İlhan Ceza Hukukuna Giriş Eskişehir
Anadolu Uumlniversitesi Yayınları 2012
Guumlneri Elif Akıl Hastalıkları ve Şiddet İstanbul İstanbul Gelişim Uumlniversitesi
Yayınları 2016
Hafızoğullar Zeki Tuumlrk Ceza Hukuku Ders Notları Ankara Başkent Uumlnivrsitesi
Hukuk Fakuumlltesi 2008
Helvacı İlhan ldquoTemyiz Kudretinden Yoksun Şahısların Hukuki Sorumluluğu Uumlzerinerdquo
İHFM 155 sy4 (1997) 145- 171
Hodgins Sheilagh ldquoMental Disorder Intellectual Deficiancy and Crimerdquo Archieves of
Gen Psychiatry sy 49 (1992) 476-483
http webmemurlarnet (22072019)
http webaydinpoltr (22042019)
http webbaltaciavtrakil-hastaliği-ile-ilgili-yargitay-kararları (1862019)
http webhuumlrriyetcom (21072019)
http webpsychologytodaycom (0207 2019)
60
http webwhoint (0207 2019)
httpweb allthatsinterstingcom (22072019)
httpweb mynetcom (21072029)
httpwebtckmaddecom (09 07 2019)
http webdeontolojihacettepeedutr (04082019)
İbn Kudacircme Ebucirc Muhammed b Abdullah b Ahmed bMuhammed Ravdatursquon-nacircdır 2
cilt by Muumlessesetuumlrsquor-reyyacircn 2002
İbn Abidicircn Muhammed b Emin Oumlmer Reddursquol-muhtacircr 6cilt
Beyrut Dacircrursquol-fikr 1992
İbn Emicircrirsquol-Hacircc Muhammed bMuhammed b Muhammed b Hasan et-Takricircr versquot-
tehbicircr 4 cilt
Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1983
İbn Facircris Ebursquol-Huseyn Ahmed b Facircris b Zekeriyya Mulsquocemu mekacircyicircsursquol-luga
Tahkik Abdusselacircm Muhammed Harun 6 cilt (by Dacircrursquol-fikr 1979 )
İbn Huumlmacircm Kemaleddin Muhammed b Abdulvacirchid Şerhu Fethursquol- kadicircr 10 cilt
Beyrut Dacircrulrsquol-kitabirsquol-ilmicirc 2003
İbn Kayyim el-Cevziyye Şemsuddicircn Ebucirc Abdillah Muhammed b Ebi Bekr İlsquolacircmursquol-
muvakkıicircn Beyrut Dacircrursquol-cicircl 1974
İbn Kudacircme Ebucirc Muhammed Abdulah b Ahmed b Muhammed el-Muğnicirc 10 cilt
Beyrut Dacircrursquol-fikr h1405
İbn Manzucircr Cemaluumlddin Muhammed b Muumlkerrem Lisacircnursquol-Arab 15 cilt Beyrut
Dacircru Sacircdır ts
İbn Nuceym Zeynuumlddin b İbrahim b Muhammed Bahrursquor-racircik 8 cilt Beyrut Darursquol-
malsquorife ts
İbn Ruumlşd Ebursquo-Velicircd Muhammed b Ahmed Bidayetuumlrsquol-muumlctehid Ccedileviren Ahmed
Meylacircnicirc 3 cilt İstanbul Ensar Neşriyat 2015
İbn Teymiyye Takıyyuddin Ahmed b Abdilhalim b Abdisselacircm Siyacircsetirsquoş-şerlsquoiyye ficirc
ıslacirchirsquor-racircvicirc versquor-raiyye Riyad Vizaretursquoş-Şuucircnirsquol-İslamiyye h1419
Kahveci Nuri ldquoİslacircm Hukuku Accedilısından Succedilun Manevi Unsurlarından Kasıtrdquo Hikmet
Yurdu 5 sy 9 (2012)
Karaman Hayrettin Mukayeseli İslacircm Hukuku 3 cilt İstanbul İz Yayıncılık 2013
Kacircsacircnicirc Alaeddin Ebucirc Bekir b Mesud Bedacirciursquos-sanacircilsquo Tahkik Alicirc Muhammed
Muavvıd 10cilt Beyrut Dacircrulrsquol-kitabirsquol-ilmicirc ts
61
Kayatekin ZE Maner F Abay E Saygılı S ve Şener Aİ ldquoRuh Hastalarında
Homisidal Saldırganlıkrdquo Psikiyatri ve Noumlrolojik Bilimler Kongresi (1988) 22-
27
Khan Nicola Mental Disorder Toronto University Of Toronto Press 2017
Koca Mahmut ve Uumlzuumllmez İlhan Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler Ankara Seccedilkin
Yayınevi 2017
Koccedilak Muhsin ldquoGurrerdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 14 211-212
Koparan M Reşat ldquo TCK Genel Huumlkuumlmler Ceza Sorumluluğunu Kaldıran ve Azaltan
Sebeplerrdquo TBB Dergisi sy 64 (2006) 337-367
Koumlroğlu Ertuğrul Şizofreni Ankara Hekimler Yayın Birliği 2016
Kuducircricirc Ebursquol Huseyn Ahmed b Muhammed b Ahmed Tahkik Abdullah Nezicircr Ahmed
Nezicirc Beyrut Muumlessesetursquor-Reyyacircn 2005
Lambert M Naber D Schacht A Wagner Hundemer H-P Karow AHuber
CG Suarez JM ldquoRates and predictorsof remission and recovery duruing 3
years in 392 never-treatedpatients with schizophreniardquo Acta Psychiatrica
Scandinavica118 sy3 (2008 220-229
Macircverdicirc Ebursquol Hasan Ahkacircmursquos-Sultacircniyye Kuveyt Mektebetu Dacircru İbn Kuteybe
1989
Maverdicirc Ebucircrsquol-Hasan Ali b Muhammed el-Hacircvicirc 10 cilt
Kahire Mektebetuumlrsquol-Kahira 1968
Mevsılicirc Abdullah b Mahmucircd el-İhtiyar Tahkik Muhammed Ebucirc Dakicircka 2 cilt
Beyrut Dacircrursquol-Kitabirsquol-İlmicirc ts
Modestin Jiri ve Amman Roland ldquoMental Disorder and Criminality Male
Schizophreniardquo Schizophrenia Bulletin 11 sy 1 (1996) 69-82
Molla Huumlsrev Muhammed b Feracircmuz b Ali Duumlreruumlrsquo-Huumlkkacircm Ccedileviren Arif Erkan
3cilt
http webvesiletuumlnnecatcom (29062019)
Muhammed b Oumlmer b Huseyn er-Racirczicirc el-Mahsul ficirc ilmirsquol-usucircl Tahkik Tacirchacirc Cacircbir
Feyyacircz Alvacircnicirc 6 cilt Riyad Cacircmiatrsquol-imacircm Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc
h1400
Muheyyiz Hucirclucircd binti Abdurrahman ldquoAhkacircmursquol-mericircdirsquon-nefsiyyeti firsquol-fıkhirsquol-
İslamicircrdquo Doktora Tezi Cacircmiatu İmam Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc h1432
62
Mustafa İbrahim Ziyacirct Ahmed Abdulkacircdir Hacircmid ve Neccacircr Muhammed
Mulsquocemursquo-vesicirct 2 cilt by Dacircrursquod-dalsquove ts
Nesacircicirc Ebucirc Abdirrahmacircn Ahmed b Şuayb Suumlnenuumlrsquon- Nesrsquoaicirc Tahkik Abdulfettah
Ebucircrsquol- Gudde 9 cilt Halep Mektebetuumlrsquol-matbucircatirsquol-İslacircmicirc 1986
Nesefi Ebursquol-Berekacirct Menacircrursquol-envacircr Ccedileviren Soner Duman Osman Guumlman ve
Suumlleyman Kaya İstanbul Beka Yayıncılık 2016
Nucircricirc Husacircm Suheyl ldquoEserursquol-cuumlnucircn fi tasarrufatirsquol-kavliyyeti versquol- filsquoliyyeti ficirc şericircatirsquol-
İslamicircrdquo Yuumlksek Lisans Tezi Cacircmiatursquon-Necacirchursquol-vatanicirc 2013
Okur Kacircşif Hamdi İslam Hukukunda Sosyal Sorumluluk ndash Akıle Oumlrneği Ankara
İSAM Yayınları 2017
Oumlzden Salih Yaşar Adli Psikiyatri Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2015
Oumlztuumlrk Orhan ve Uluşahin Aylin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları Ankara Nobel Tıp
Kitapevleri 2016
Oumlztuumlrk Orhan Ruh Sağlığı ve Bozukukları Ankara Hekimler Yayın Birliği 1998
Pezdevicirc Ebursquol-Usr Ali bMuhammed el-Usucircl Karaccedili Matbalsquo tursquot- Cacircvicircd Bericircs ts
Pormann Peter ldquoTıprdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 41 101-
111İstanbul TDV Yayınları 2012
Poyraz Cana Aksoy Kocabaşoğlu Neşe Konuk Numan ldquoPsikotik Oumlzellikli
Depresyonun Adli Boyuturdquo Journal of Mood Disorders 2 sy 4 (2012) 180-
185
Rain Adrian The Psychopathology of Crime London Academic Press Inc1993
Rucircyanicirc Abdulvacirchid b İsmail Ebursquol-Mehacircsin Bahrursquol-mezheb Tahkik Tacircrık Fethicirc es-
Seyyid 14 cilt Beyrut Dacircrursquol-kuumltuumlbirsquol-ilmicirc 2009
Salsquolebicirc Ali b Nasr Telkicircn fi fıkhırsquol-Malikicirc Tahkik Muhammed Sacirclis Saicircd el- Ganicirc
Riyad Mektebetu Nezzacircr Mustafa el-Bacircz ts
Saatccedilioğlu Ouml Tuumlrkcan S Işıklı M Ve Uygur N ldquoTutuklularda Depresyonrdquo
Duumlşuumlnen Adam Noumlroloji ve Psikiyatri Dergisi sy9 (1996) 25-30
Sarı Nil ve Akguumln Burhan ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo Tuumlrkiyede Sık
Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklar iccedilinde editoumlr Muumlfti Uğur İbrahim
Balcıoğlu Neşe Kocabaşoğlu 1-24 İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşa
Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Tıp Eğitimi Etkinlikleri Sempozyum Dizisi 2008
Serahsicirc Muhammed b Ahmed el-Usucircl 2cilt
Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1993
63
Silver Eric ve Teasdale Brent ldquoMental Disorder and Violence An examination of
Stressful Life Events and Impaired Social Supportrdquo Social Problems sy 52
(2005) 62-78
Soysal Huumlseyin ve Yeşilbursa Doğan ldquoŞizofreni ve Benzeri Psikozlarrdquo Ruhsal
Hastalıklar iccedilinde editoumlr Nevzat Yuumlksel 24 395-406 Ankara Nobel Tıp
Kitapevleri 2006
Stein Dan J Phillips Katherine A Kendler Kenneth S ldquoWhat is a Mental
Psychiatric Disorder From DSM-IV to DSM-Vrdquo Psychol ogical Medicine40
sy11 (2010) 1759-1765 doi 101017S0033291709992261
Sulhi Doumlnmezer Kriminoloji İstanbul Beta Basım Yayım 1994
Şalsquobacircn Zekiyyuumlddicircn İslacircm Hukuk İlminin Esasları Ccedileviren İbrahim Kacircfi Doumlnmez
Ankara Tuumlrkiye Diyanet Vakfı Yayınarı 2012
Şafiicirc Muhammed b İdricircs el-Umm 8cilt Beyrut Dacircrursquol-malsquorife 1990
Şacirckir Beg Hanbelicirc Usucirclursquol-fıkhilrsquol-İslamicirc Mekke Mektebetuumlrsquol- Mekkiyye 2002
Şacirctıbicirc İbrahim b Mucircsa el-Muvacircfakacirct Tahkik İbn Hasen Acircl Selmacircn 7 cilt by Dar
İbn Affan 1997
Şekerci Osman İslacircm Ceza Hukukunda Talsquozir Succedilları ve Cezaları İstanbul Yeni
Ufuklar Neşriyat 1996
Taylor Edward H Assesing Diagnosing and Treting Serious Mental Disorders A
Biological Approach Oxford Oxford University Press 2017
Teftacirczacircnicirc Sadeddin Mesucircd b Oumlmer et-Telvih alacircrsquot-tevdicirch 2 cilt Beyrut Dacircrursquol-
kitabirsquol-ilmicirc 1996
Treatment Advocacy Center ldquoRisk Factors For Violencerdquo A Background Paper From
The Office Of Research and Public Affairs (2016) 1-5
Turabi Selami ldquoKusululuk ve Kusurluluğu Etkileyen Hallerrdquo TBB Dergisi s101
(2012) 267-292
Ucircdeh Abdulkadir Teşrilsquoursquol-İslamicirc mukacircrinen birsquol-kacircnunirsquol-vadlsquoicirc 2 cilt Beyrut Dacircrursquol-
kitabursquol-Azelicirc ts
Uğur Muumlfit ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik
Hastalıklar iccedilinde editoumlr Muumlfit Uğur İbrahimBalcıoğlu ve Neşe Kocabaşoğlu
59-81 İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşan Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Tıp
Eğitimi 2008
64
Ulutuumlrk Guumlner Hande ldquoTuumlrk Ceza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Kusur Yeteneğine
Etkisirdquo Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul 2009
Uzunpostalcı Mustafa ldquoİslam Hukuku Accedilısından Ehliyetrdquo İslam Hukuku
Araştırmaları Dergisi sy8 (2006) 149-182
Uumlccedilok Alp ldquoŞizofreni ve Benzeri Psikozlarrdquo Ruhsal Hastalıklar iccedilinde editoumlr Nevzat
Yuumlksel 8 130-137 Ankara Nobel Tıp Kitapevleri 2006
Volavka J ldquo Violence in schizophrenia and bipolar disorderrdquo Psychiatria Danubina
21 sy1 (2013) 24-33
Walsh Elizabeth Buchanan Alec ve Fahy Thomas ldquoViolence and schizophrenia
examining the evidencerdquo British Journal of Psychiatry sy 180 (2002) 490-495
Yakut Esra ldquoTanzimat Doumlnemirsquone Kadar Osmanlı Hukukursquonda Talsquoziri Gerektiren
Succedillar ve Cezalarırdquo Tuumlrk Hukuk Tarihi Araştırmaları sy2 (2006) 25-40
Yacircsicircn Muhammed Naicircm ldquoEserursquol-emracircdirsquol-akliyyeti versquon-nefsiyyeti alarsquol-
mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacirciyyetirdquo Mecelletursquoş-şericircati versquol-kacircnun sy16 (2002) 17-87
Yavuz Ruhi ldquoŞizofrenirdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklar iccedilinde ed
Muumlfti Uğur İbrahim Balcıoğlu Neşe Kocabaşoğlu 49-58 İstanbul İstanbul
Uumlniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Tıp Eğitimi Etkinlikleri
Sempozyum Dizisi 2008
Yazıcı Olcay ve Ccedilakır Sibel ldquoDuygudurum Bozukluklarırdquo Psikiyatri iccedilinde İstanbul
İstanbul Uumlniversitesi Yayınları 2009
Yazır Elmalılı M Hamdi İslacircm Hukuku ve Fıkıh Istılacirchları Kacircmusu 5 cilt İstanbul
Eser Neşriyat 1997
Yıldız Sevil ldquoCeza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Akıl Hastalarının YargılanmasırdquoSUuml
İİBF Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi 2 sy4 (2002) 141- 151
Yılmaz Emel ldquoİslacircm Ceza Hukukuna Goumlre Kleptomanide Ceza Ehliyeti Ve Hırsızlık
Fiilinin Sonuccedillarırdquo Bilimname 1 sy 37 (2019) 535-557
Yiğit Yaşar İslacircm Ceza Hukuku Ankara Sistem Ofset Yayıncılık 2012
Zebicircdicirc Muhammed b Muhammed Murteza Tacirccursquol-arucircs 40 cilt Kuveyt Tablsquoatu
Kuveyt 1965
Zeylaicirc Fahrettin b Osman Tebyicircnursquol-hakacircicirck 6 cilt Kahire Matbucircatuumlrsquol-Kuumlbra el-
Emicircriyye h1313
Zuhaylicirc Vehbe Nazariyyatursquod-damacircn ev ahkacircmursquol-mesucircrsquoliyyetirsquol-medeniyye versquol-
cinacirciyye firsquol-fıkhirsquol-İslamicirc Şam Darursquol-Fikr1982
65
66
OumlZGECcedilMİŞ
EmelYılmaz 1978 yılında Almanyarsquonın Heidelberg şehrinde duumlnyaya gelmiştir
İlkoumlğretim tahsilini Almanyarsquoda tamamlamıştır Gebze İmam Hatip Lisesirsquonde başladığı orta
oumlğretimine Duumlzce İmam Hatip Lisesinde devam ederek lise tahsilini de burada nihayete
erdirmiştir 2016 yılında Sakarya Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesirsquonden mezun olmuştur
- İlk sayfa EMEL YILMAZ tez
- 10293672
-
- 201910011611
- ss
-
- dd
-
11
beraber oumlzguumlr iradesinin ve temyiz guumlcuumlnuumln de bulunması gerekir Zira adaletin gereği
olarak oumlzguumlr irade ile succedil işleyen bir kişi ile bu iradeden mahrum birinin aldığı ceza
aynı olmamalıdır Fiillerin aynı sonuccedilları doğurmuş olması faillerin irade temyiz ruh
sağlığı veya iccedilinde bulundukları durum itibariyle aynı oldukları anlamına gelmez
Succedilta aranan genel şartlardan bir diğeri ise hukuka aykırılık unsurudur Bir fiilin succedil
teşkil edebilmesi iccedilin onun kanunen yasaklanmış olması yani hukuken izin verilmemiş
olması gerekmektedir Failin fiili hukuka aykırılık ihtiva etmiyorsa eylemin sahibi succedillu
sayılamaz ve cezalandırılamaz
12 Ceza Kavramı Genel Prensipleri ve Gayesi
Ceza soumlzluumlkte ldquobir şeyin bedeli veya karşılığırdquo olarak accedilıklanmakta masdar olarak
kullanıldığında da ldquoiyi veya koumltuuml herhangi bir fiilin ve davranışın tam ve yeterli
karşılığını vermekrdquo anlamına gelmektedir13 Modern pozitif hukukta ceza ldquosuccedil işleyen
kişiye ccedileşitli amaccedilları gerccedilekleştirmesi iccedilin uygulanan ve kişiyi birtakım yoksunluklara
uğratan bir yaptırımdırrdquo Cezanın yoksunluklara uğratıcı olması nedeniyle ızdırap
sıkıntı ve guumlccedilluumlk ccedilektirici niteliği vardır14 Ceza kavramı tanımlanırken cezanın amacı
da guumlndeme geldiğinden hukuk tarihi boyunca cezanın amacı uumlzerinde de tartışmalar
olmuş ve neticede iki farklı goumlruumlş oumlne ccedilıkmıştır
1 Cezalar geccedilmişe youmlneliktir yani mağdur adına devletin uumlstlendiği oumlccedil alma hakkını
ifade eder Ceza succedilun oluşturduğu koumltuuml sonucu telafi etmek iccedilin vardır ve bir
kefarettir Bu yuumlzden de succedillu iccedilin acı ve ızdırap iccedilermektedir
2 Batıdaki hukuki gelişmelerle oumlne ccedilıkan cezanın geleceğe doumlnuumlk olduğu anlayışıdır
Bu anlayışta amaccedil succedillunun ıslahı ve yeniden succedil işlemesinin oumlnuumlne geccedilmektir Ceza
fertlerin farklılığını dikkate alan ve hukukiliği oumlne ccedilıkaran bir ilkedir15
İslam Ceza Hukukunda Ukucircbat olarak adlandırılan cezalar şoumlyle tarif edilmiştir ldquokanun
koyucunun emrini ccediliğneyene karşı toplumun menfaati iccedilin konulmuş bir cezadırrdquo16
Cevat Akşit ise cezayı ldquokanun koyucunun toplum yararı iccedilin yasaklamış olduğu fiilleri
13 İbn Facircris Muumlcmeluumlrsquol-Luumlga (Beyrut Muumlessesetursquor-Risacircle 1986) 1188 İbrahim Mustafa vd el-
Mulsquocemursquol-vesicirct (by Dacircrrsquod-dalsquove ts) 121 14 Doumlnmezer ve Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 1 6 15 Kahveci ldquoİslam Hukuku Accedilısından Succedilun Manevi Unsurlarından Kasıtrdquo 22 16 Ucircdeh et-Teşricirculsquol-Cinacircicirc I609 İbn Teymiyye Siyacircsetirsquoş-şerlsquoiyye ficirc ıslacirchirsquor-racircvicirc versquor-raiyye (Riyad
Vizaretursquoş-Şuucircnirsquol-İslamiyye h1419) 122-123
12
işleyene acı veren bir karşılık olan kanunda belirlenmiş olan korkutucu bir
muumleyyidedirrdquo şeklinde tanımlamayı tercih etmektedir17
Cezalara ait genel prensipler ve izahları ise aşağıdaki gibidir
1 Kanunilik prensibi Hukuken succedil sayılan bir fiilin ya da davranışın irtikacircp edilmesi
halinde succedilluya tatbik edilecek maddi veya manevi muumleyyidenin kanun tarafından
belirtilmesidir ldquoKanunsuz succedil ve ceza olmazrdquo şeklinde formuumlle edilen bu ilke
keyfiliği ortadan kaldırmakta ve hukuk guumlvenliğini sağlamaktadır İslam ceza
hukukunda da bu ilke mevcuttur Talsquozir cezalarındaki mevcut esneklik ise bu ilkeye
aykırı olmayıp hukukun değişen şartlarına uyumu kolaylaştırmak succedilun ferdi oluşunu
ve hakkaniyeti dikkate almak iccedilindir18
2 Şahsilik prensibi Cezanın sadece succedilu işleyen kişiye verilmesidir Hiccedil kimse
işlemediği bir succediltan oumltuumlruuml cezalandırılamaz İşlenen succediltan sadece fail sorumlu tutulup
cezalandırılabilir
İslam ceza hukukunda da bu temel bir prensip olarak kabul edilmiştir Hz Peygamber
ldquokişi ne babasının ne de kardeşinin succedilundan dolayı sorumlu tutulamazrdquo19 buyurarak
işlenen succedillardaki şahsilik ilkesine işaret etmiştir Bununla beraber kasame ve acirckılenin
diyet oumldemesi gibi istisnai durumlar da mevcuttur
3 Umumilik prensibi Kanun oumlnuumlnde herkesin eşit olması ve succedillunun kim olduğuna
bakılmaksızın gerekli cezanın verilmesidir Sahabe-i kiramdan Usame (ra) hırsızlık
yapan bir kadına arabuluculuk yapmaya kalkıştığında Hz Peygamberrsquoin goumlsterdiği tavır
bunun bir oumlrneğidir20 Acirckıle sistemiyle oumlzellikle taksirle adam oumllduumlrme succedillarında
başkalarının diyet oumldemesine katılması ise bu ilkeye aykırı değildir Burada succedilta kastı
olmayan kişinin yuumlkuuml hafifletilmeye ccedilalışılmakta ve sosyal bir dayanışma muumlessesesi ile
mağdur korunmaktadır21
Uygulama şekli bakımından ise cezalar şu kısımlara ayrılır
1 Bedeni cezalar Kişinin bedenine youmlnelik cezalardır Oumllduumlrme değnek vurma (celd)
ve hapis gibi
2 Nefsi cezalar Kişinin şahsiyetine youmlnelik cezalardır Nasihat etme azarlama ve tehdit
gibi 17 Akşit İslam Ceza Hukuku ve İnsani Esasları 51 18 Şamil Dağcı İslam Ceza Hukukunda Şahıslara Karşı Muumlessir Fiiller (Ankara Diyanet İşleri
Başkanlığı Yayınları 1999) 35 19 Ahmed b Şuayb Ebucirc Abdirrahman en-Nesacircicirc ldquoKasacircmerdquo 45 20 Ebucirc Abdillah Muhammed b İsmail Buhacircricirc ldquoFazacircilursquol- ashacircbrdquo 18 21 Bkz Kacircşif Hamdi Okur İslam Hukukunda Sosyal Sorumluluk ndash Acirckıle Oumlrneği (Ankara İSAM
Yayınları 2017)
13
3 Mali cezalar Diyet ve para cezası gibi kişinin mal varlığına youmlnelik cezalardır
13 Ehliyet Kavramı ve Genel Şartları
Arapccedila ldquoehlrdquo koumlkuumlnden tuumlremiş sınai carsquolicirc bir mastar olan ehliyet kelimesi soumlzluumlkte bir
işe yeterli ve layık olmayı ifade etmektedir Fıkhi ıstılahtaysa ise genel olarak kişinin
dini ve hukuki huumlkme muhatap olmaya elverişli olmasını ifade eder Fıkıh usuluuml
bakımından kişinin Şacircrilsquoin hitabıyla olan bağını fuumlru bakımından ise hukuki huumlkmuumln
kişi accedilısında tahakkukunu ve geccedilerliliğini ifade eder Ehliyet kavramına ilişkin fukaha
ldquoŞarilsquoin insanda takdir ettiği onu dini bir hitaba uygun bir mahal kılan vasıftırrdquo22 ldquo
insanın lehinde ve aleyhinde şerlsquoicirc hakların sabit olması salahiyetidirrdquo23 gibi farklı
tanımlar yapmıştır
Fıkıh usuluuml literatuumlruumlnde ehliyet konusu Allahrsquoın hitabının taalluk ettiği kişi olarak
ldquomahkumun aleyhrdquo yani muumlkellef başlığı altında incelenir Kişinin muumlkellef kabul
edilebilmesi iccedilin muhatap olduğu teklifi (emir ve nehiyleri) anlayabiliyor olması gerekir
ki bunun iccedilin aklın varlığı zaruridir Aklı ve idraki olmayan bir kişiye Şacircrilsquoin hitapta
bulunması duumlşuumlnuumllemez24
Akıl normal şartlarda her insanın fiziki gelişimiyle beraber gelişir farklı merhalelerden
geccediler Bireyler arasında farklılık goumlsteren ve tedricen kemale eren bu vasfın bireylerdeki
olgunluğuna vacirckıf olmanın imkansızlığı nedeniyle Şarilsquo onu zahir bir olguya buumlluğa
bağlamış buumlluğ ile belli bir seviyeye gelmesini hakiki anlamda kemale ermesinin yerine
ikame etmiştir25 İşte ehliyet de kişinin fiziki ve akli tekamuumlluumlne bağlı olarak
gelişmekte onu leh ve aleyhte haklara mahal kılmaktadır İnsanın muumlkellefiyeti ehliyeti
ile sınırlıdır
Guumlnuumlmuumlz hukukundaki ldquomedeni haklardan istifade ehliyetirdquo ve ldquomedeni hakları
kullanma (fiil) ehliyetirdquo ayrımına benzer şekilde fukaha da ehliyeti vuumlcucircb ve eda ehliyeti
olarak ikiye ayırmıştır26 Vuumlcucircb ehliyeti kişinin ilzam edici haklara sahip olabilmesi ve
borccedillar altına girebilmesidir27 Vuumlcucircb ehliyetinin dayanağı insanlık vasfı olup kişinin
22 Hayrettin Karaman Mukayeseli İslam Hukuku (İstanbul İz Yayıncılık 2013) I252 23 Abduumllaziz Buharicirc Keşfursquol-esracircr (Beyrut Dacircruumlrsquol-kuumltuumlbirsquol-ilmiyye 1997) 4 335 24 Seyfeddin el-Amidicirc el-İhkacircm ficirc usucirclirsquol-ehkacircm thk Abdurrezzak Aficircficirc (Beyrut Mektebursquol-İslamicirc
1402) 1 150 25 Muhammed b Ahmed Serahsicirc Usucirclursquos-Serahsicirc (Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1993) 2 332 Şacirckirbek
Hanbelicirc Usucirclursquol-fıkhilrsquol-İslamicirc (Mekke Mektebetuumlrsquol- Mekkiyye 2002) 381 26 Bkz Mustafa Uzunpostalcı ldquoİslam Hukuku Accedilısından Ehliyetrdquo İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi
sy8 (2006) 150-156 27 Zekiyyuumlddicircn Şalsquobacircn İslam Hukuk İlminin Esasları ccedilev İbrahim Kacircfi Doumlnmez (Ankara Tuumlrkiye
Diyanet Vakfı Yayınarı 2012) 296
14
yaşı aklı ve ruumlşduuml ile ilgisi yoktur Cenin annesinin bir parccedilası sayıldığı iccedilin ehliyeti
eksik kabul edilirken sadece olgunlaşıp duumlnyaya canlı olarak gelmesiyle tam vuumlcucircb
ehliyetine sahip olur
Eda ehliyeti kişinin şerlsquoan geccedilerli sayılan tasarruflarda bulunma salahiyetidir ve
mesuliyyet ile eş anlamlıdır28 Serahsicircrsquonin tanımıyla ldquodinen muteber olması akla bağlı
bulunan işleri şahsın bizzat yapabilme ehliyet ve salahiyetidirrdquo29
Eda ehliyeti de vuumlcucircb ehliyeti gibi eksik (kacircsır) ve tam (kacircmil) olmak uumlzere ikiye
ayrılır Eksik eda ehliyeti şahsın bedeni ile ilgilidir30 Baliğ olmadan oumlnce muumlmeyyiz
ccedilocuk boumlyledir Tam eda ehliyetinde kişide akılla ve temyiz kabiliyetiyle muumlmkuumln olan
ldquoşerlsquoi hitabı anlama guumlcuumlrdquo ve bedene bağlı olan ldquovacibi eda edebilme guumlcuumlrdquo
aranmaktadır Tam eda ehliyetine sahip kişi ibadet muamelat ve ukubat alanında tam
sorumluk sahibidir
Klasik fıkıh usuluuml literatuumlruumlnde avacircrızursquol-ehliyye başlığı altında zikredilmekte olan
ehliyeti ortadan tamamen kaldıran veya zedeleyen durumlar semacircvi ve muumlktesep olmak
uumlzere ikiye ayrılmaktadır31 İnsanın kendi katkısı irade ve ihtiyarı ile meydana gelenlere
muumlktesep boumlyle olmayanlara ise semavicirc denilmektedir Semavi arızalar kuumlccediluumlkluumlk
cuumlnucircn ateh (akıl zayıflığı) unutma bayılma hastalık koumllelik hayız nifas ve oumlluumlm
muumlktesep olanlar ise cehalet (bilgisizlik) sarhoşluk hezl (gayr-i ciddilik) sefeh
(tedbirsiz davranma hali) hata yolculuk ve ikrahtır32 Konumuz olan akıl hastalıkları da
semavi ehliyet arızalarından cuumlnucircn başlığı altına girmekte ibadet muamelat ile beraber
succedilların cezalandırılmasını ifade eden ukucircbat alanında sorumlu kılan tam ehliyeti
tamamen veya kısmen kaldırmaktadır
Klasik İslam hukuku literatuumlruumlnde muumlstakil olarak bir ldquoceza hukukurdquo başlığı ve ldquoceza
ehliyetirdquo alt başlığı bulunmamaktadır Fıkhın mesele odaklı (kazuistik) yapısının tabi bir
sonucu olarak fakihler cezaya ehliyeti olan kişilere dair genel kaideleri ldquoehliyetrdquo başlığı
altında verirken oumlzel şartları succedillara dair muumlstakil başlıklar altında zikretmeyi tercih
etmişlerdir Ancak Ebucirc Zehra Behnesicirc ve Ucircdeh gibi muasır İslam ceza hukukccediluları bu
konuyu sekuumller hukukla mukayeseli olarak ve benzer bir sistematikle eserlerinde
işlemişlerdir Burada dikkat ccedilekilmesi gereken hususlardan biri de bu muumlelliflerin
28 Teftacirczacircnicirc et-Telvih alacircrsquot-tevdicirch (Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1996) 2 337 29 Serahsicirc elUsucircl 2 340 30 Ebursquol-Usr Ali b Muhammed Pezdevicirc el-Usucircl (Karaccedili Matbalsquo tursquot- Cacircvicircd Bericircs ts) 2 324 31 İbn Emicircrursquol-Hacircc et-Takricircr versquot-tehbicircr (Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1983) 2 172-173 32 Ebursquol-Berekacirct en-Nesefi Menacircrursquol-envacircr terc Soner Duman vd (İstanbul Beka Yayıncılık 2016)
303
15
eserlerinde aslında ceza ehliyetini değil ldquo المسؤلية الجنائية ldquo yani ldquo cezai sorumluluğurdquo
konu edinmiş olduklarıdır Nitekim Tuumlrk ceza kanunu eserlerine baktığımızda
sorumluluk ve ehliyet kavramları farklı şeyler olarak karşımıza ccedilıkmaktadır
Muhammed Naicircm Yacircsicircn de makalesinde konuyu ldquoAkıl ve Ruh Hastalıklarının Ceza
Sorumluluğuna Etkisirdquo başlığıyla ele almakta ve ceza sorumluluğunun ehliyetin bir
ccedileşidi olmadığını ifade etmektedir Ccediluumlnkuuml ehliyet bir salahiyettir fakat sorumluluk bir
salahiyet değildir Ehliyet cezai sorumluluğun bir şartıdır Cezai sorumluluğun tanımını
da Yacircsicircn ldquoşeriatte yasaklanmış bir eylemde bulunan kişinin Şarilsquorsquoin o yasağa
oumlngoumlrduumlğuuml cezaya ccedilarptırılabilir olmasırdquo olarak vermektedir33 Muumlstakil bir ceza ehliyeti
kavramının fıkıh ilmi accedilısından yeniliği ve pozitif hukuk koumlkenli bir kavram oluşunun
ıstılahi bir karmaşaya neden olabileceği muhakkaktır Bu durum konunun okuyucu
accedilısından daha anlaşılır kılınabilmesi iccedilin oumlncelikle Tuumlrk ceza kanununda ceza ehliyeti
kavramının izahını vermeyi gerekli kılmaktadır
14 Tuumlrk Ceza Hukukunda Ceza Ehliyeti
Tuumlrk ceza hukukunda ceza ehliyeti konusu araştırıldığında literatuumlrde ceza ehliyeti
kavramından ziyade kusurluluk ve isnad yeteneği kavramlarının mevcut olduğu ve ceza
ehliyetini kaldıran bir sebep olarak akıl hastalığının da genelde kusur yeteneği başlığı
altında accedilıklandığı goumlruumllecektir Tuumlrk ceza hukukuna dair eserlerde ceza ehliyeti kusur
yeteneği isnad yeteneği kavramları aynı anlamı ifade etmek iccedilin de kullanılabilmektedir
ve doktrinde kavram konusunda bir birlik bulunmamaktadır34 Ceza ehliyeti (capacita
penale) ibaresi daha ccedilok ldquosuccedil işlemeye ehil olmakrdquo anlamında bir kavram olarak
tanımlanmış fazla kabul goumlrmeyen bir doktrine atfedilmiştir35
Tuumlrk ceza hukukunda genel prensip kanunda tipik olarak belirtilmiş ve hukuka uygun
olmayan bir eylemin failine ceza uygulanabilmesi iccedilin faille eylemi arasında manevi
bağın bulunmasıdır Bu bağın varlığı tespit edildikten sonra failin somut olaydaki
kusuru belirlenecek yani kasıtlı mı yoksa taksirle mi eylemini gerccedilekleştirdiği tayin
edilecektir Kusurun -yani failin hukuka uygun hareket edebilme imkanına sahip olduğu
halde hukuka aykırı bir davranış seccedilmiş ve gerccedilekleştirmiş olması nedeniyle bu fiilin
33 Muhammed Naicircm Yacircsicircn ldquo Eserursquol-emracircdirsquol-akliyyeti versquon-nefsiyyeti alarsquol-mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacirciyyetirdquo
Mecelletursquoş-şericircati versquol-kacircnunrdquo sy16 (2002) 30 34 Guumlner Hande Ulutuumlrk Tuumlrk Ceza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Kusur Yeteneğine Etkisi (Yuumlksek Lisans
Tezi Bahccedileşehir Uumlniversitesi 2009) 13 35 Zeki Hafızoğulları Tuumlrk Ceza Hukuku Ders Notları (Ankara Başkent Uumlnivrsitesi Hukuk
Fakuumlltesi2008) 507 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazari ve Tatbiki Ceza Hukuku (İstanbul Der
Yayınları 2019) 2 389
16
ona yuumlklenebimesi ve kınanabilmesinin36- varlığından soumlz edebilmek iccedilin de oumlncelikle
kişinin kusurlu bir şekilde eylemi gerccedilekleştirme kabiliyetinin olup olmadığına
bakılmalıdır37
Tuumlrk ceza hukukunun oumlnemli isimlerinden Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman kusur
yeteneği ibaresini tercih eder Doumlnmezer ve Erman eserlerinde succedilun manevi unsuru
başlığı altında oumlzetle şu accedilıklamalarda bulunurlar ldquo Bir eylemin succedil kabul edilebilmesi
iccedilin iradi olması gerekmekte ve bu succedilun manevi unsurunu oluşturmaktadır Ancak
succedilta manevi unsurun varlığından bahsedebilmek iccedilin eylemi gerccedilekleştiren kişide belli
niteliklerin bulunması gerekmektedir nitekim kusurun varlığı kusur yeteneğine
bağlıdırrdquo38 TCK (Tuumlrk Ceza Kanunu) kusur yeteneğini tanımlamamıştır fakat kusur
yeteneğine haiz olmayanlara ilişkin 31 ve 32 maddelerden hareketle kusur yeteneği
iccedilin ldquokişinin işlediği fiilin hukuki anlam ve sonuccedillarını algılama (algılama yeteneği)
yani gerccedilekleştirdiği davranışın hukuken onaylanmayan bir davranış olduğunu anlama
ve bu doğrultuda davranışlarını youmlnlendirme yeteneği (irade yeteneği)dirrdquo şeklinde bir
tanım ccedilıkartılması muumlmkuumlnduumlr39 5237 sayılı TCKrsquonın 31 maddesi ccedilocuklardaki
algılama ve idrak yeteneklerindeki eksiklikten oumltuumlruuml ceza ehliyetlerinin olmadığını ifade
ederken 32 maddenin 1 fıkrasında ldquoakıl hastalığı nedeniyle işlediği fiilin hukuki
anlam ve sonuccedillarını algılayamayan veya bu fiille ilgili olarak davranışlarını
youmlnlendirme yeteneği oumlnemli derecede azalmış olan kişiye ceza verilmez Ancak bu
kişiler hakkında guumlvenlik tedbirlerine huumlkmolunurrdquo denilmekte 2 fıkrada ise ldquo birinci
fıkrada yazılı derecede olmamakla beraber işlediği fiille ilgili olarak davranışlarını
youmlnlendirme yeteneği azalmış olan kişiye ağırlaştırılmış muumlebbet hapis cezası yerine
yirmi yıl hapis cezası verilir Diğer hallerde verilecek ceza altıda birden fazla olmamak
uumlzere indirilebilir Mahkum olunan ceza suumlresi aynı olmak koşuluyla kısmen veya
tamamen akıl hastalarına oumlzguuml guumlvenlik tedbiri olarak da uygulanabilirrdquo ifadesine yer
verilmektedir40
Algılama yeteneği insanın oumlz bilinciyle beraber etrafındaki olguları
goumlzlemleyebilmesidir Bu yetenekten kastedilen kişinin muumlmeyyiz olması değil
eyleminin yaşadığı toplumda ne anlama geldiğini yani eyleminin ldquohukuki anlam ve
36 Selami Turabi ldquoKusurluluk ve Kusurluluğu Etkileyen Hallerrdquo TBB Dergisi s101 (2012) 269 37 Zeki Hafızoğulları Tuumlrk Ceza Hukuku Ders Notları 347 38 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve TatbikicircCeza Hukuku 2 383 39 Mahmut Koca ve İlhanUumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler (Ankara Seccedilkin Yayınevi 2017)
309 40 httpwebtckmaddecom (09 07 2019)
17
sonuccedillarınırdquo idrak edebilir olmasıdır Failin kusurlu kabul edilmesi iccedilin gerekli
şartlardan biri de onun davranışlarını youmlnlendirebilme yeteneğine yani irade
yteteneğine sahip olmasıdır Nitekim ceza hukukunda ancak ldquoyoumlnlendirici irade
tarafından hakim olunan belli bir sonucun gerccedilekleşmesi hedefine youmlnelik ereksel ve
harici duumlnyada meydana gelen insan davranışlarınardquo fiil denilmektedir41
Algılayabilme ve davranışlarını youmlnlendirebilme yeteneği olarak kabul edilebilen kusur
yeteneğinin failde ldquofiili işlediği sıradardquo veya ldquoişlediği fiille alakalı olarakrdquo bulunması
gerektiği de kanun da ifade edilmiştir Bu yeteneğini kendi eliye ortadan kaldıranlara
istismar kapısı accedilmamak iccedilin de ALIC (actiones liberae in causa sebebine goumlre muaf
olan hareketler) teorisi benimsenmiştir Buna goumlre failin kendisini kusur yeteneğinden
mahrum bıraktığı an dikkate alınır ve fail bu esnada kusur yeteneğine sahipse succedilun
manevi unsuru tamamlanmış sayılır42
TCKrsquoda kusur yeteneğini tamamen veya kısmen etkileyen nedenler yaş kuumlccediluumlkluumlğuuml akıl
hastalığı sağır-dilsizlik ve geccedilici nedenlerden oluşmaktadır
Akıl hastalığı Tuumlrk ceza kanununun 46 ve 47 maddesinde duumlzenlenmiştir Bu maddeler
ccedilerccedilevesinde tam akıl hastalığı ve kısmi akıl hastalığı şeklinde bir tasnife gidilmiştir43
46 maddeye goumlre ldquofiili işlediği zaman şuurunun veya harekatının serbestisini tamamen
ortadan kaldıracak surette akıl hastalığına duccedilar olan kimseye ceza verilemezrdquo 47
maddede ise şu ifadeler yer almaktadır ldquoFiili işlediği zaman şuurunun veya harekatının
serbestisini oumlnemli derecede azaltacak şekilde akli maluliyete muumlptela olan kişiye
verilecek ceza aşağıdaki şekilde indirilir
1 Ağırlaştırılmış muumlebbet hapis cezası yerine 15 seneden az olmamak uumlzere ağır
hapis
2 Muumlebbet hapis yerine 10 seneden 15 seneye kadar ağır hapis
3 Kamu hizmetlerinden muumlebbet memnuiyet yerine muvakkat memnuiyet
Diğer cezalar ise uumlccedilte birden yarıya kadar indirilirrdquo44
Akıl hastalığının ne olduğuna ilişkin bir tanım TCKrsquoda bulunmamaktadır Tuumlrk ceza
hukukccediluları akıl hastalığının ne olduğunun isnad yeteneğini (kusur yeteneği) hangi
durumlarda kaldırdığının veya azalttığının teknik ve bilimsel bir mesele olduğunu kabul
41 Mahmut Koca ve İlhanUumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler 309-312 42 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazari ve Tatbiki Ceza Hukuku 2397 43 Sevil Yıldız ldquoCeza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Akıl Hastalarının Yargılanmasırdquo SUuml İİBF Sosyal ve
Ekonomik Araştırmalar Dergisi 2 sy4 (2002) 6 44 M Reşat Koparan ldquo TCK Genel Huumlkuumlmler Ceza Sorumluluğunu Kaldıran ve Azaltan Sebeplerrdquo TBB
Dergisi sy 64 (2006) 362
18
etmektedirler Psikiyatri bilimince kanunda zikredilen algılama ve idrak yetenekleri
uumlzerinde tesiri olan her tuumlr bozukluk akıl hastalığı olarak sayılabilmektedir45 Bununla
beraber tıp bilimiyle hukukun tanımlamalarının farklılık goumlsterdiğini ifade eden ve
kişinin eylemiyle illiyet bağının tayininin hukuki bir mesele olup ancak hakim
tarafından ccediloumlzuumllebileceğini vurgulayan hukukccedilular da vardır46
Son olarak ifade etmek gerekir ki Tuumlrk ceza kanununa goumlre akıl hastalığı akıl
hastasının gerccedilekleştirdiği eylemi hukuka uygun hale getirmez Tam veya kısmi akıl
hastalığı bulunup bulunmamasına goumlre faile ya azaltılmış bir ceza verilir ya da
mahkemenin uygun bulduğu suumlresi cezayla aynı kalan guumlvenlik tedbirleri uygulanır47
Guumlvenlik tedbirlerindeki temel oumllccediluumlt hastanın ldquoiyileşmesirdquo değil ldquotoplum accedilısından
tehlike teşkil etmemesirdquodir (m 57 2 ) 48 Ayrıca akıl hastasının kusur yeteneğine etki
eden maluliyetin soumlz konusu fiil uumlzerinde bir tesirinin olması gerekir Oumlrneğin ccedilalma
duumlrtuumlsuumlne mani olamamaktan muzdarip bir kleptomanın hastalığının işlediği cinayet
uumlzerinde bir etkisi olmayacaktır49
15 İslam Ceza Hukukunda Ceza Ehliyeti
Klasik fıkıh literatuumlruumlmuumlzde ceza ehliyeti kavramının ve kavramla ilişkili muumlstakil bir
başlığın bulunmadığını daha oumlnce ifade etmiştik Boumlyle bir başlığın bulunmayışı
dolayısıyla ldquoceza ehliyetini ortadan kaldıran nedenlerinrdquo de ayrıca zikredilmediği
anlamına gelmektedir Ancak yukarıda verilen bilgiler doğrultusunda İslam ceza
hukukunda ceza ehliyetine dair şu ccedilıkarımlar yapılabilir Şerlsquoan succedil kabul edilen bir
eylemin failinin şeriatın oumlngoumlrduumlğuuml bir cezaya ccedilarptırılabilmesi iccedilin onun buumlluğ ccedilağına
ermiş akıllı ve idrak sahibi yani tam ehliyetli olması gerekmekte modern hukuktan
muumllhem olarak da ldquomanevi unsur ldquo iccedilinde değerlendirilen akıl ve idrak accedilısından bu
yeterliliği ifade etmekte ldquoİslam ceza hukukunda ceza ehliyetirdquo ifadesine
başvurulmaktadır
Tuumlrk ceza kanununu bir oumlrneği olarak zikrettiğimiz sekuumller hukuk da İslam Hukuku da
akıl hastalıklarını succedil teşkil eden bir eylemin failinin cezalandırılması oumlnuumlnde bir mani
45 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 2 417 46 İlhan Helvacı ldquoTemyiz Kudretinden Yoksun Şahısların Hukuki Sorumluluğu Uumlzerinerdquo İHFM 155
sy4 (1997) 147 47 Mahmut Koca ve İlhan Uumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler 323 Huumlseyin Soysal ve
Doğan Yeşilbursa Adli Psikiyatri 401 48 MReşit Koparan ldquoTCK Genel Huumlkuumlmler Ceza Sorumluluğunu Kaldıran ve Azaltan Sebeplerrdquo 364
Mahmut Koca ve İlhan Uumlzuumllmez Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler 324 49 Sulhi Doumlnmezer ve Sahir Erman Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 2 427
19
olarak goumlrmektedir Peki Tuumlrk ceza hukukunda tanımı yapılmamış ldquoakıl hastalığırdquona
ilişkin fıkhın yaptığı bir tanım ve belirlediği sınırlar var mıdır
Akıl hastalığı klasik eserlerde ldquocuumlnucircnrdquo kelimesiyle karşılık bulmaktadır Soumlzluumlk anlamı
oumlrtuumlnmek gizlenmek aklını kaybetmek olan kelimenin terim olarak en fazla kabul
goumlren anlamıysa Cuumlrcanirsquonin ldquosoumlz ve fiillerin nadir haller dışında normal cereyan
etmesini engelleyen akıl bozukluğudurrdquo şeklindeki tarifidir50 Pezdevi ise cuumlnunun
tarifini yapmadan oumlnce aklın hakikatinin bilinmesi gerektiğini ifade eder Akılla insanın
bilinenden bilinmeyeni ccedilıkarttığını eylemlerin sonucuna muttali olduğunu iyiyle
koumltuumlyuuml ayırt ettiğini belirtir Akıl beyinde bulunmaktadır ve sonuccedillarının bedenin
organlarında bir bozukluk olmaksızın yok olması ve fiillerinin insanı aksi davranışlara
sevkedecek kadar bozulmaya uğraması ise cuumlnucircndur Pezdevirsquoye goumlre cuumlnunun sebebi
insanın beyninde bulunan doğuştan yapısal bir bozukluk veya sonradan beynin
dengesini bozan bir hastalıktır Birinci durumda iyileşme olasılığı yokken ikinci
durumda ilaccedilla tedavi muumlmkuumlnduumlr Cuumlnunun bir başka sebebi de cin şeytan ccedilarpmasıdır
Şeytan bu kişileri suumlrekli korkutup koumltuuml hayaller goumlrduumlruumlr oumlyle ki ( إستلاء الشيطان )
akıllarında yapısal bir bozukluk olmasa da zihinlerini toplayamazlar Şeytanın suumlrekli
vesvese vermesinden dolayı bu kimselere (mecnunlara) mevsus denilir ancak okunmak
suretiyle )التعويذ و الرقي) iyileşirler Bu kimselerin aklının zevaline huumlkmedilmez51
Cuumlnuna dair bir başka tarif de el-Bahrursquor-raikrsquode mevcuttur ldquoAklın kaybolması veya
noksanlaşmasıdır Kişinin kayıtsızlığı ve olayları birbirinden ayıramaması ile kendini
goumlsterirrdquo52 Muasır İslam ceza hukukccedilularından Behnesicirc ise cuumlnunun tarifini ldquoaklın
yitirilmesi karışıklığı veya zayıflığırdquo şeklinde yaparak ccedilerccedileveyi geniş tutmakta akıl ve
ruh hastalıklarının (zihinsel bozukluklar) tuumlmuumlnuuml iccediline alacak şekilde bir tarif yaparak
modern psikiyatri biliminin verilerine kapı aralamaktadır53
Klasik literatuumlrde akıl hastalıkları isim veya belirtileri itibariyle zikredilmemiş ancak
doğuştan veya sonradan olmalarına goumlre asli ve arızi ayrımına tabi tutulmuştur54 Bir
başka ayrım da hastalığın suumlresine goumlre yapılmış genel olarak uzun suumlreli akıl hastalığı
cuumlnucircn-ı mutbık ( muumlmted ) olarak isimlendirilirken kısa suumlreli olana cuumlnucircn-ı gayr-i
mutbık (mutekattı) denilmiştir Teftacirczacircnicircrsquonin et-Tavdicirch uumlzerine yazdığı Telvicirch adlı
50 İbrahim Kacircfi Doumlnmez ldquoCuumlnucircnrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c 8 (İstanbul TDV
Yayınları 1993) 125 51 Abduumllaziz el-Buhacircricirc Keşfuumlrsquol-esracircr 4 371 52 İbn Nuceym Bahrursquor-racircik (Beyrut Darursquol-malsquorife ts) 1 4 53 Abdulkadir Ucircdeh Teşricirclsquoursquol-İslamicirc mukacircrinen birsquol-kacircnunirsquol-vadlsquoicirc 1 585 54 Abduumllaziz el-Buhari Keşfuumlrsquol-esracircr 4 266
20
şerhte cuumlnunun muumlmted ya da gayr muumlmted olabileceği bunların da ya buumlluğ ccedilağına
mecnun olarak varmış bulunmakla (asli) olduğu veya buumlluğdan sonra ortaya ccedilıktığı
bilgisi verilmektedir55 Cuumlnun-ı mutbık iccedilin asgari suumlrenin ne kadar olduğuna dair
Hanefi mezhebi iccedilerisinde farklı goumlruumlşler zikredilmiştir Ebu Hanife bir suumlre
belirlememişken56 İmam Ebu Yusuf -orucun kazasının farziyetinin duumlştuumlğuuml asgari sınır
olduğu iccedilin- bir ayı İmam Muhammed ise buumltuumln ibadetlerin duumlştuumlğuuml bir seneyi alt sınır
olarak kabul etmişlerdir57 Bununla beraber aynı konuda İmam Muhammedrsquoin altı ayı
uygun goumlrduumlğuuml ile ilgili rivayet de mevcuttur58 Ali Haydar Efendi Mecellersquonin şerhini
yaptığı eserinde mutbık kabul edilme oumllccediluumlsuumlne dair doumlrt goumlruumlşten bahsetmektedir 1 bir
sene suumlrer ccediluumlnkuuml doumlt mevsim geccedilip de ayrılmazsa deliliğin ona huumlkmettiği anlaşılır 2
bir aydır 3 bir seneden fazla suumlrer ve 4 bir guumln ve bir geceden fazla suumlrer Ancak bu
doumlrduumlncuuml goumlruumlş zacirchirursquor-rivayersquoye aykırıdır 59
16 Akıl ve Ruh Hastalığının Cezalardaki Huumlkmuuml
Klasik literatuumlre baktığımızda genel olarak akıl hastalığının teklifi kaldırdığı konusunda
fukahanın goumlruumlş birliği iccedilinde olduğu goumlruumllmektedir60 Bu goumlruumlşuumln dayandığı temel
delillerden birini de Hz Peygamber (sav)rsquoin ldquoUumlccedilkişiden kalem kaldırılmıştır ergenlik
ccedilağına ulaşıncaya kadar ccedilocuktan uyanıncaya kadar uyuyandan ve kendine gelinceye
kadar akıl hastasındanrdquo soumlzuuml oluşturmaktadır61 Bununla beraber akıl hastalığının
mezkur ccedileşitlerine goumlre ibadat muamelat ve ukubat alanlarında huumlkuumlmler elbette
farklılık goumlstermektedir Hanefi fıkıh literatuumlruumlnde akıl hastalığının suumlrekli olması
halinde eda ehliyeti ortadan kalkmakta ve kıyasen ibadet sorumluğu da duumlşmektedir
fakat istihsanen suumlrekli olmayan akıl hastalığında vuumlcub ehliyetinin devam etmesi
nedeniyle- sorumluluğun tamamen kalkmadığı ifade edilmektedir62 Cezalar (ukubat)
alanında da akıl hastalarına ilişkin genel huumlkuumlm akıl hastalığının ldquomutbıkrdquo olması ve
55 Teftacirczacircni Şerhursquot-Telvih alarsquot-Tavdicirch 2 349 56 Alacircuddicircn Ebucirc Bekr b Mesud Kacircsacircnicirc Bedacirciursquos-sanacircilsquoi thk Alicirc Muhammed Muavvıd (Beyrut Dacircrulrsquol-
kitabirsquol-ilmicirc ts) 7 394 İbn Huumlmacircm Fethursquol- kadicircr (Beyrut Dacircrulrsquol-kitabirsquol-ilmicirc 2003) 3 277 57 Kacircsacircnicirc Bedacircilsquo 6 36 58 Fahruddicircn Hasan b Mansucircr Kacircdıhacircn Fetacircva Kacircdıhacircnicirc http shamelaws (29072019) 3 312 59 Ali Haydar Efendi Mecelle Şerhi (Beyrut Dacircru acirclemirsquol-kuumltuumlb 2003) 2 585 60 Bkz Muhammed b Oumlmer b Huseyn er-Racirczicirc el-Mahsul ficirc ilmirsquol-usucircl thk Tacirchacirc Cacircbir Feyyacircz Alvacircnicirc
(Riyad Cacircmiatrsquol-imacircm Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc h1400) 1 210 İbrahim b Mucircsa Şatıbi el-
Muvacircfakacirct thk İbn Hasen Acircl Selmacircn (by Dar İbn Affan 1997) 2 481 Ibn Kudacircme Ravdatursquon-nacircdır
(by Muumlessesetuumlrsquor-reyyacircn 2002) 1 98 61 Ebucirc Dacircvud ldquoHuducircdrdquo 16 62 Teftacirczacircnicirc Şerhursquot-Telvicirch 2 348 Pezdevicirc Usucircl 1 330
21
succedilun hastayken işlenmesi durumunda sorumluluğun ortadan tamamen kalktığı
youmlnuumlndedir63
İslam ceza hukukunda farklı accedilılardan ele alınarak sınıflandırılan cezalarda temel ayrım
had tarsquozir ve kısas şeklinde yapılmış64 diyet keffaret ve mirastan mahrum bırakma da
literatuumlrde yer almıştır Akıl hastalarına ilişkin ceza ehliyeti ile huumlkuumlmler de bu farklı
ceza tuumlrleri kapsamındaki succedillar altında ele alınmaktadır
161 Had Cezaları
Had (ccediloğulu hudud) soumlzluumlkte engel olmak iki şeyin arasına engel koymak menetmek
yasaklamak manalarına gelir65 Fıkıhta ise Allah (cc) hakkı olarak yerine getirilmesi
gereken miktarı ve keyfiyeti naslarla tayin edilmiş olan cezai muumleyyideleri tanımlamak
iccedilin kullanılmıştır66 Tarifte yer alan ldquoAllah hakkırdquo ifadesi bu cezaların doğrudan
Allahrsquoın emri olarak yerine getirilmesini ve toplumun veya fertlerin cezaya herhangi bir
muumldahalesinin olamayacağını ifade eder Hadler cezanın miktarının belirliliği ile tazir
cezalarından Allah hakkı olmasıyla da kısas cezasından ayrılmaktadır Guumlnuumlmuumlzde
ilkel ve zalimane olmakla ilgili ithamlara maruz kalan67 bu cezaların bir ccediloğu esasında
geccedilmiş semavi şeriatlerde de bulunan ve İslam hukuk geleneğine intikal eden
cezalardır68
1 Zina
2 Kazf
3 İccedilki İccedilme (Şurb)
4 Hırsızlık (Sirkat)
5 İrtidad
6 Yol kesme ve silahlı soygun (Hirabe)
7 Meşru yasal duumlzene isyan (Bağy)
63 Behnesicirc Okur 221 64 İbrahim Ccedilalışkan ldquoİslam Hukukunda Ceza Kavramı ve Hadd Cezalarırdquo Ankara Uumlniversitesi İlahiyat
Fakuumlltesi Dergisi sy 11 (1998) 367 65 Ali Bardakoğlu ldquoHadrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi c14 (Ankara TDV Yayınları
1996) 547 66 Abdullah b Mahmucircd el-Mevsılicirc el-İhtiyar thk Muhammed Ebucirc Dakicircka (Beyrut Dacircrursquol-Kitabirsquol-İlmIcirc
ts) 5 79 İbnHuumlmacircm Fethursquol-kadicircr 5 3 67 Bu vb ithamların bilimsel reddiyesi iccedilin bkz Sabri Erturhan ldquoİnsan Onuru Bağlamında İslacircmCeza
Hukukuna Genel Bir Bakışrdquo İslacircm Hukuku Araştırmaları Dergisi sy 21 (2013) 185-214 68 Şah Veliyyullah Dihlevicirc Huccetullahirsquol-Bacircliğa ccedilev Mehmet Erdoğan (İstanbul İz Yayıncılık 2018)
1 1027
22
Had cezalarının her birinin tatbik edilebilmesi iccedilin kendine has şartları bulunmakla
beraber hepsinde aranan ortak şart succedillunun ldquoakıllırdquo ve ldquobaliğrdquo olmasıdır69 İslam Ceza
hukukunda had cezalarının tarifi yapılırken bile cezanın tatbik edileceği kişide akıl
şartının varlığına vurgu yapılmakta70 haddi gerektiren fiili akıl hastasının işlemesi
durumunda hadler uygulanmamaktadır71 Hz Oumlmer zina dolayısıya bir kadın hakkında
had kararı vermişken Hz Alirsquonin kadının akıl hastası olduğunu ve bu eylemi hastayken
gerccedilekleştirmiş olabileceğini soumlylemesi uumlzerine kararından vazgeccedilmiştir72 Burada
vurgulanması gereken hususlardan biri ldquofiilin işlendiği sırada kişinin hastalığının tesiri
altında bulunuyor olması halinderdquo haddin duumlştuumlğuuml konusunda fukaha arasında icma
olduğudur Succedil teşkil eden fiili gerccedilekleştirdikten sonra ve huumlkuumlm verilmeden oumlnce
hasta olan kimseye gelince Hanefi ve Malikiler muhakemenin succedillu iyileşene kadar
erteleneceği goumlruumlşuumlndeyken Şafiiler ve Hanbeliler aksi fikirdedir Mahkeme sonrası
infazdan oumlnce hasta olması durumunda yine Hanbeli ve Şafiiler succedilun delille isbat
edilmiş olması halinde infazın durdurulmayacağını duumlşuumlnuumlrken İmam Malik ve Ebu
Hanife infazın yapılmayacağı kanaatini paylaşmaktadır73
162 Kısas
Soumlzluumlkte masdar olarak ldquoardından gitmek iz suumlrmek yaptığı işte birinin yolunu takip
etmek kesmek eşitlemek ve misilleme yapmakrdquo anlamlarında kullanılır İsim olarak ise
ldquomutlak eşitlik bir şeyin iki tarafının birbirine denk olması işlenen fiille o fiile denk
mukabele edilmesirdquo anlamına gelmektedir74 Fıkıhta ıstılah olarak ldquokasten birini oumllduumlren
kişinin karşılık olarak oumllduumlruumllmesini kasten işlediği yaralama succediluyla (muumlessir fiil)
mağdura bedenen-fiziken zarar vermiş bir kimseye benzeri bir şekilde ceza verilmesinirdquo
ifade eder75 Kısas kelimesi yerine literatuumlrde ldquokavedrdquo ( القود ) de kullanılmaktadır
69 Fahrettin b Osman ez-Zeylaicirc Tebyicircnursquol-hakacircik (Kahire Matbucircatuumlrsquol-Kuumlbra el-Emicircriyye h1313) 3
172 Ebucirc Muhammed Abdullah b Ahmed İbn Kudacircme el-Muğnicirc (Beyrut Dacircrursquol-fikr 1405) 10 163 70 Bkzİbn Huumlmam Fethuumlrsquol-kadicircr 5 340 71 Bkz Kacircsacircnicirc 7 67 İbn Abidicircn Reddursquol-muhtacircr (Beyrut Dacircrursquol-fikr 1992) 4 45 Muhammed b İdricircs
Şafilsquoicirc el-Umm (Beyrut Dacircrursquol-malsquorife 1990) 5 85 Ebursquol-Hasan Ali b Muhammd Macircverdicirc el-Hacircvicirc
(Kahire Mektebetuumlrsquol-Kahira 1968) 10 420 72 İbn Kudacircme el-Muğnicirc 10 164 73 Behnesicirc Mesrsquoucircliyetirsquol-cinacircicirc 220 74 Ebursquol- Huseyn Ahmed b Facircris Mulsquocemu mekacircyicircsursquol-luga thk Abdusselacircm Muhammed Harun (by
Dacircrursquol-fikr 1979 ) 5 11 Zebicircdicirc Tacirccursquol-arucircs (Kuveyt Tablsquoatu Kuveyt 1965) 35 98 75 Şamil Dağcı ldquoKısasrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c25 (Ankara TDV Yayınları
2002) 259
23
Kısas da had cezaları gibi oumlnceki semavi şeriatlerde mevcut olan bir cezadır İslam ceza
hukukunda Kurrsquoan suumlnnet ve icma ile sabittir76 Kısası gerektiren succedillar kasden
oumllduumlrme ve kasden yaralama succedillarıdır
İslam hukukunda gasp ve itlaf gibi mali zararlar veren succedillara muadelet prensibi tatbik
edildiği gibi77 mağdurun hayatını ortadan kaldıran veya bedenine zarar veren succedillara da
bu prensip uygulanmıştır Mağdurun istediği takdirde tıpkı gasp edilen malın itlaf
edilmemesi halinde aynen iade edilmesi itlafı halinde ise benzeri veya bedeli ile tazmin
edilmesi gibi oumllduumlrme ve muumlessir fiillerde de misliyle mukabelede bulunulur Ancak
mağdur istese bile engel teşkil eden sebeplerden dolayı aynen mukabele imkanı ortadan
kalkabilir ve bedeni cezanın yerini mali ceza alabilir Kısasın uygulanabilmesi iccedilin
failde fiilde ve mağdurda belli şartların bulunması gerekmektedir Hadlerde olduğu gibi
kısasda da ldquoakılrdquo ve ldquobuumlluğrdquo failde aranan genel şartlardır78 Aklı olmayanın ceza
ehliyeti olmadığından kısas da kendisine uygulanamaz Ancak İslamrsquoda kulların hakkı
heder edilmediğinden fukahanın ittifakıyla kısasın yerini diyet alır79 Hastalığın kısas
gerektiren fiilin muhakemesinden oumlnce ortaya ccedilıkması durumunda hadlerde olduğu gibi
mezhepler arasında farklı goumlruumlşler mevcuttur Hanefi ve Maliki fukahası muhakeme
esnasında da muumlkellef olmayı gerekli goumlrduumlklerinden akıl hastasının iyileşinceye kadar
muhakeme edilemeyeceği goumlruumlşuumlndedir Şafii ve Hanbeli fukahası accedilısından teklifin
succedilun işlenmesi esnasında bulunması yeterlidir Bu nedenle de akıl hastalığı muhakeme
oumlnuumlnde engel teşkil etmez Kısas cezasının infazından oumlnce ortaya ccedilıkan akıl hastalığı
ise yine Şafii ve Hanbeli fukahası accedilısından bir engel teşkil etmemektedir Ccediluumlnkuuml her
iki mezhebe goumlre ikrarla sabit olan had cezası dışında herhangi bir cezanın iptali soumlz
konusu değildir Malikilerde bir goumlruumlş hastanın iyileşmesinden uumlmit kesilmesi halinde
kısasın tamamen duumlşuumlp diyete doumlnuumlşeceğini savunurken succedillunun kurbanın yakınlarına
teslim edileceğini savunanlar da vardır Ebu Hanife ise infaz iccedilin succedillunun teslim
edilmesine kadar ortaya ccedilıkan hastalığın infaza engel olacağını savunmaktadır80
76 İbn Kudacircme el-Muğni 9 33 Ebucirc Bekicircr er-Razicirc Cessacircs Ahkacircmursquol -Kurrsquoacircn thk Muhammed Sacircdık
Kamhacircvicirc (Beyrut Dacircru İhyacircirsquol-Kuumltuumlbuumlrsquol-Arabicirc 1992) 1 187 77 Ebucirc Hamid Muhammed b Muhammed Gazzacirclicirc el-Veciz thk Ali Muavvıd (Riyad Darursquol-Erkam bin
Erkam1997) 1 208 Vehbe ez-Zuheylicirc Nazariyyacirctursquod-damacircn ve ahkacircmursquol-mesucircrsquoliyyetirsquol-medenicirc versquol-
cinacircicircfirsquol-fıkhirsquol-İslacircmicirc (Dımaşk Darursquol-Fikr 1982) 82 78 İbn Huumlmacircm Fethursquol-kadicircr 23 159 Ali b Nasr es-Salsquolebicirc Telkicircn fi fıkhırsquol-Malikicirc thk Muhammed
Sacirclis Saicircd el-Ganicirc (Riyad Mektebetu Nezzacircr Mustafa el-Bacircz ts) 468 Macircverdicirc el-Hacircvicirc 22 33 79 Husacircm Suheyl Nucircricirc ldquoEserursquol-cuumlnucircn ficirc tasarrufacirctirsquol-kavliyyeti versquol- filsquoliyyeti ficirc şericircatirsquol- İslamicirc
(Yuumlksek Lisans Tezi Cacircmiatursquon-Necacirchursquol-Vatanicirc 2013) 99 80 Abdulkadir Ucircdeh Teşricirclsquoursquol-cinaicirc 1 597- 598
24
163 Diyet
Arapccedila ldquovedyrdquo koumlkuumlnden gelen diyet kelimesinin soumlzluumlk anlamı oumldemek vermektir
Istılahta ise bir şahsın haksız yere oumllduumlruumllmesi sakat bırakılması veya yaralanması
durumunda ceza veya kan bedeli olarak oumldenmesi istenen mal veya para
kastedilmektedir81 Can bedeli veya uzuv karşılığında tazminat olarak da tanımlanan
diyet kasden oumllduumlrme ve yaralama succedillarında kısasın herhangi bir sebepten oumltuumlruuml tatbik
edilememesi halinde bedel taksirle birini oumllduumlrme ve yaralama durumundaysa asli
cezadır İslam ceza hukukunda oumllduumlrme sonucu oumldenen bedele diyet yaralama ve sakat
bırakma sonucu oumldenen maddi tazminata ise ldquoerşrdquo ifadesi oumlzellikle Hanefilerde tercih
edilmektedir Ayrıca ceninin oumlluumlmuumlne sebebiyet verilmesi halinde oumldenen tazminata da
ldquogurrerdquo82 denilmektedir Diyetin şerrsquoi delilleri Kurrsquoan suumlnnet ve icmadır
Bir insanın canına karşılık olan diyet Ebu Hanifersquoye goumlre yuumlz deve veya bin dinar altın
veya on bin dirhem guumlmuumlştuumlr İmameynrsquoe goumlre ise bunlardan başka iki yuumlz sığır veya
iki bin koyun veya iki yuumlz takım elbisedir83 Bununla beraber fukaha bu miktarları
mağdurların din cinsiyet oumlzguumlrluumlk gibi durumlarına bakarak da belirleyip belli
oumllccediluumllerden bahsetmişlerdir
Kasden gerccedilekleşen oumllduumlrme veya yaralama fiillerinde diyeti katil tek başına oumlder ve bu
konuda fukaha goumlruumlş birliği iccedilindedir Kasıtlı eylemlerde succedilluya taksitle oumldeme fırsatı
verilmezken tersi durumlarda uumlccedil sene vade yapma hakkı tanınır Sulh ve itiraf
durumunda da diyeti yine succedillunun kendisi oumlderken taksirli fiillerde oumldemeye succedillunun
acirckilesi de katılır84
Diyet oumldeme yuumlkuumlmluumlluumlğuumlnde akıl hastasının ceza ehliyetinin olmamasının bir tesiri
yoktur Bunun nedeni yuumlkuumlmluumlluumlğuumln haksız fiilden değil mağdurun koruma altına
alınmasından kaynaklanıyor olmasıdır Diyet bir youmlnuumlyle tazminattır ve hukuki
sorumluluğu devam etmekte olan akıl hastasının da verdiği zararı tazmin etmesi
gerekir85 Akıl hastasının ve ccedilocukların kasıtlı eylemleri hatayla yapılmış eylem gibi
81 Bardakoğlu ldquoDiyetrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi c9 (Ankara TDV Yayınları 1994)
473 82 Bkz Muhsin Koccedilak ldquoGurrerdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi c14 (Ankara TDV
Yayınları 1996) 211-212 83 Muhammed b Feracircmuz b Ali Molla Huumlsrev Duumlreruumlrsquo-Huumlkkacircm ccedilev Arif Erkan http
webvesiletuumlnnecatcom (29062019) 3 sy 84 Kacircsacircnicirc Bedacircilsquo 7 256 Elmalılı M Hamdi Yazır İslacircmHukuku ve Fıkıh Istılacirchları Kacircmusu (İstanbul
Eser Neşriyat 1997) 1 60 85 Yiğit İslam Ceza Hukuku 115
25
kabul edilerek kısaslar diyete ccedilevrilir ve akileye oumldettirilir86 Bununla beraber İbn Ruumlşd
Hanefi ve Maliki ulemasının diyetin acirckıleye Şafiicirclerin ise bizzat ccedilocuk ve akıl hastasına
oumldettirilmesi kanaatinde olduğunu ifade eder Mevcut ihtilafın da ccedilocuk ve akıl hastası
tarafından işlenen cinayetin diğer cinayet tuumlrlerinden hangisine daha ccedilok benzediği
hususundaki teredduumltlerinden kaynaklandığını duumlşuumlnmektedir87
164 Tarsquozir
Talsquozir soumlzluumlkte ldquoengellemek reddetmek zorlamak azarlamak kınamak ve terbiye
etmekldquo88 anlamlarına gelmekle beraber yardım tazim yuumlceltip saygı goumlstermekrdquo
manalarına da gelmektedir89 Bir fıkıh terimi olarak had succedilları ve cinayetlerdeki gibi
belirli cezası bulunmayan succedillara verilecek miktarı ve uygulanması youmlneticiye ve
hacirckime bırakılmış cezaları ifade eder90
Tarsquozir cezaları had ve kısas dışındaki miktarı naslarla belirlenmeyen hakimin takdirine
ve yetkisine bırakılan cezalardır Bu cezalar genel olarak ayet ve hadislerle yasaklanan
fiillerin karşılığı olarak verilmektedir fakat bunlarla sınırlı olmayıp yetkili idareci
tarafından kamu yararına konulmuş toplumun duumlzenini sağlamaya matuf yasaklara
verilen cezalar da bunlara dahil edilmiştir Bu cezalar meşruiyetini Kurrsquoan suumlnnet ve
icmadan almaktadır
Tarsquozir cezalarının miktarını belirleme yetkisi her ne kadar yetkili otoriteye bırakılmış
olsa da cezanın tatbikinde bireylerin ve toplumun maslahatı esas alınmakta91 yetkili
merci keyfi ve kuralsız davranamamaktadır Tarsquozir cezaları had ve kısası gerektiren
succedillar haricinde asli cezalardır ancak bu iki ceza tuumlruumlne ek olarak da verilebileceği
hususunda fukaha goumlruumlş birliği etmiştir
Genel kaide olarak tarsquozir cezasının azami sınırı asgari had cezasını geccedilmeyecek bir
miktar olarak belirlenmiştir Ancak bu genel kabulle beraber İslam ceza hukukunda
tarsquozir cezasının yelpazesi ccedilok geniş tutulmuştur Oumlluumlm dahil olmak uumlzere celde hapis
86 Ebursquol Huseyn Ahmed b Muhammed b Ahmed Kuducircricirc Muhtasarursquo-l Kuducircricirc thk Abdullah Nezicircr
Ahmed Nezicirc (Beyrut Muumlessesetursquor-Reyyacircn 2005) 456 Serahsicirc Mebsucirct 29 219 87 Ebursquo-Velicircd Muhammed b Ahmed b Ruumlşd Bidayetuumlrsquol-muumlctehid ccedilev Ahmed Meylacircnicirc (İstanbul Ensar
Neşriyat 2015) 3 518 88 Cemaluddin Muhammed b Muumlkerrem İbn Manzucircr Lisacircnursquol-Arab (Beyrut Dacircru Sacircdır ts) 4 561 89 Elmalılı M Hamdi Yazır İslacircmHukuku ve Fıkıh Istılacirchları Kacircmusu 5 137 90 Ali b Muhammed b Muhammed Cuumlrcacircnicirc Tarsquoricircfacirct (Beyrut Dacircrursquo1-kiatbirsquol-Arabicirc h1405) 85
Tuncay Başoğlu ldquoTarsquozirrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c40 (İstanbul TDV Yayınları
2011)198 İbn Kayyim el-Cevziyye İlsquolacircmursquol-muvakkıicircn (Beyrut Dacircrursquol-cicircl 1974) 2 118 Abdulvacirchid
b İsmail Ebursquol-Mehacircsin er-Rucircyanicirc Bahrursquol-mezheb thk Tacircrık Fethicirc es-Seyyid (Beyrut Dacircrursquol-kuumltuumlbirsquol-
ilmicirc 2009) 13 3 91 Osman Şekerci 20 27
26
suumlrguumln kınama tehdit nasihat teşhir goumlrevden uzaklaştırma tazmin ve mali cezalar
tarsquozir kapsamındaki farklı cezalardır Bu cezalar succedillunun durumuna ve fiilin
ciddiyetine goumlre tatbik edilegelmiştir92
Talsquozir cezasının vuumlcubunun tek şartı ldquoakılrdquodır93 Muumlmeyyiz olan ccedilocuklara youmlnelik
olarak Hz Peygamberrsquoin namaz emrinde olduğu gibi tersquodib amaccedillı tazir
uygulanabilirken akıl hastaları bu kapsamın dışında bırakılmıştır Akıl hastalarının ve
gayri muumlmeyyiz ccedilocukların fiilleri succedil kabul edilmediğinden tersquodib edilmezler94 Ebu
Zehra tarsquozirin terbiye eğitim ve genel caydırıcılık amacı guumlttuumlğuumlnuuml ifade eder Ne var
ki buumltuumln bunlar akıl hastalarında gerccedilekleşmediğinden ceza ile ibret almaları
uslandırılmaları soumlz konusu olmadığından ceza sadece eziyet olur Ancak şefkatle
iyileşebilecek olan bir hastaya da boumlyle bir muamelede bulunmak da insaniyet ile
oumlrtuumlşmez95 Ibn Kudame ise ccedilocuk ve akıl hastasının ebevynleri tarafından ahlakının
duumlzelmesi iccedilin doumlvuumllmelerinin iyi olabileceğini ifade etmektedir96
Peki akıl hastalığını ceza ehliyetini duumlşuumlren bir sebep olarak goumlren fukaha ve
muhakemeyi yuumlruumlten kadı succedilluda hastalığın varlığına ndash veya akıl hastalığı iddiasının
doğruluğuna- nasıl karar vermektedir Nesefi aklın varlığının anlaşılması hususunda
ancak accedilıkccedila muumlşahade edilebilir şeylere bakılarak karar verilebileceğini soumlyler Bu da
kişinin duumlnya ve ahireti iccedilin en iyi olanı seccedilmesi bir işi yaptığında veya terkettiğinde
sonucunun ne olacağını kestirmesiyle muumlmkuumlnduumlr Eğer kişi bir istikamet uumlzereyse aklı
mutedildir suumlrekli değişiyorsa aklı eksiktir97 Aynı şekilde Serahsicirc de aklın eksikliğinin
o kişiyi sınamak ve tecruumlbe etmek ile bilinebileceğini dile getirir98 Muhammed Naicircm
Yacircsin de Muumlsluumlman ulemanın koyduğu oumllccediluumltuumln failin succedil esnasındaki ve succedil
oumlncesindeki eylemlerinde akli durumuna işaret eden verilere bakmak olduğunu
hastalığın sebebi koumlkeni gibi ayrıntılara bakılmadığını ifade eder Yasin guumlnuumlmuumlzde
aynı oumllccediluumltlerin geccedilerli olduğunu hakimin succedillunun akli durumuna dair verileri aile
arkadaş ve yakın ccedilevresinde kapsamlı bir soruşturma yaparak toplaması gerektiğini
ifade eder Modern psikiyatrinin verilerini kullanmak hususunda ise muumlellif tedbirli
davranmaktadır Yasinrsquoe goumlre oumlncelikle soumlz konusu hastalığın fizyolojik kaynaklı
92 Bkz Esra Yakut ldquoTanzimat Doumlnemirsquone Kadar Osmanlı Hukukursquonda Taziri Gerektiren Succedillar ve
Cezalarırdquo Tuumlrk Hukuk TarihiAraştırmaları sy2 (2006) 25-40 93 Kacircsacircnicirc Bedacircilsquo 7 67 94 Abdullah Ccedilolak İslam Ceza Hukuku (Ccedilorum Kitap Duumlnyası 2018) 140 95 Ebucirc Zehra el-Cericircme 334 96 İbn Kudacircme Muğnicirc 9 68 97 Nesefi Keşfursquol-esracircr 2 467 98 Serahsicirc Mebsucirct 2 332
27
olması gerekir Daha sonra hastalığa ilişkin veriler -guumlvenilir ve uzmanların uumlzerinde
ittifak etmiş olduğu veriler olmaları şartıyla- adaletin gerccedilekleştirilmesinde bir vesile
olarak şu durumlarda kullanılabilir
1 Succedilluya dair beyanatlar yetersiz veya ccedilelişkili olursa
2 Succedillunun akli durumundaki değişiklik darbe almak gibi ani goumlzlemlenmesi muumlmkuumln
olmayan bir durumdan kaynaklanıyorsa
3 Şahitlerin beyanlarının değerlendirilmesi esnasında99
Bu araştırmada psikiyatri biliminin verilerinden istifadeyle belli hastalıkları ele
almadan oumlnce ifade edilmesi gereken oumlnemli bir konu da modern psikiyatri verileri ile
fıkıh arasındaki alışverişin sınırının tayin edilmesinin gerekliliğidir Muhammed Yacircsicircn
gibi bu konuda araştırma yapan muumlellifler kaccedilınılmaz olarak modern psikiyatrinin
sunduğu bilgileri kullanmak durumunda kalsalar da fıkhi ldquohastalıkrdquo oumllccediluumltuumlnuumln
farklılığına dikkat ccedilekmektedirler100 Cuumlnucircn kavramından ldquodaha kapsamlı olduğunurdquo
ifade ederek Yacircsin gibi isimlendirmedeki akıl hastaığı - ruh hastalığı ayrımını yapsın
veya yapmasın buumltuumln yazarlar hastalıkta temel oumllccediluumltuumln aklın lazımı olan ldquo idrakinrdquo
yokluğu olduğunu vurgulamaktadır101 İdrake herhangi bir tesiri olmayan
hastalıkbozukluk adını almış durumun tesirinde işlenen fiil de dolayısıyla fıkıh
accedilısından succedil olmaktan ccedilıkmayacaktır Oumlrneğin ldquocinsiyet disforisi (cinsel kimlik
bozukluğu) gibi modern psikiyatrinin hastalık kabul ettiği bir durumun tesiri altında
işlenen cinsel sapkınlıklar fıkhen cezayı gerektirecektir102
Burada zikredilmesi gereken oumlnemli bir kavram da ldquoiraderdquodir Bir şeyi istemek ve
seccedilmek anlamına gelen103 irade kavramı klasik literatuumlrde esas olarak ehliyeti ortadan
kaldıran sebepler arasında ikrah başlığı altında karşımıza ccedilıkmaktadır İkrah kişinin
kendisi dışında harici bir kuvveti temsil etmekte ve bu kuvvetin yaptırım guumlcuumlne goumlre
kişinin iradesine tesiri değerlendirilmektedir Modern hukukta ceza ehliyetinden daha
kapsamlı bir kavram olan ceza sorumluluğunda incelenen iradeye burada değinilme
nedeni buguumln akıl ve ruh hastalıkları zihinsel bozuklukluklar iccedilerisinde ele alınıyor
99 Muhammed NaicircmYacircsicircn ldquoEserrsquol-emracircdirsquor-rucirchiyyeti versquol-akliyyeti alacircrsquol- mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacircicircrdquo 43-47 100 Hucirclucircd binti Abdurrahman el- Muheyyiz ldquoAhkacircmursquol-mericircdirsquon-nefsiyyeti firsquol-fıkhirsquol-İslamicircrdquo (Doktora
Tezi Cacircmiatu İmam Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc h1432) 525 101 Ucircdeh Teşricircursquol-cinacirci 587 Behnesicirc el-Mesrsquoucircliyetirsquol-cinaicirc 218 Ebucirc Zehra el-Cericircme 327 Hucirclucircd binti
Abdurrahman ldquoAhkacircmursquol-mericircdirsquon-nefsiyyeti firsquol-fıkhirsquol-İslamicircrdquo 526 102 Ccedilalma duumlrtuumlsuumlne karşı koyamamakla karakterize Kleptomani hastalığı (ccedilalma hastalığı) da benzer bir
oumlrnek teşkil eder Bkz Emel Yılmaz ldquoİslam Ceza Hukukuna Goumlre Kleptomanide Ceza Ehliyeti Ve
Hırsızlık Fiilinin Sonuccedillarırdquo Bilimname 1 sy 37 (2019) 535-557 103 Yasin 56
28
olmasındandır Klasik fıkıh yaklaşımı itibariyle iradenin olması iccedilin akıl zorunluyken
aklın tek başına varlığı iradeyi zorunlu kılmamaktadır Dolayısıyla akıl hastalığının
soumlzkonusu olduğu yerde kişinin iradesi zaten yok demektir İradenin ortadan kalktığı
durumlar ise kişinin kendisi dışında guumlccediller olduğundan ldquoaklın varlığındardquo iradeyi
tamamen veya kısmen ortadan kaldıran ldquodacirchilirdquo bir kuvvete kapı aralanmamaktadır
Hatta Pezdevirsquonin cin ccedilarpması nedeniyle akli dengesi bozulanlarda sorumluluğun
devam ettiğiyle ilgili ifadesini burada hatırlanabilir Oysa TCKrsquonın mezkucircr
maddelerinde olduğu gibi bir akıl veya ruh hastalığı ldquoyoumlnlendirme yeteneğinirdquo (yani
iradeyi) hukuken kabul edilir derecede etkileyebilmektedir Kleptomani piromani gibi
modern hastalıkların varlığı iddialarıyla temyiz mahkemelerine başvurulabilmekte104 ve
cezalar duumlşebilmektedir105
104 http webbaltaciavtrakil-hastaliği-ile-ilgili-yargitay-kararları (1862019) 105 http webmemurlarnet (22072019)
29
BOumlLUumlM 2 AKIL VE RUH HASTALIKLARI
21 Tarihccedile
Akıl ve ruh hastalıkları zamana ve mekana goumlre değişen telakkilerle de olsa ccedilok eski
zamanlardan beri insanların malumu olmuştur Tarih oumlncesi devirlerde bu hastalıklara
yakalanan insanlar kafataslarına delik accedilmak suretiyle tedavi edilmeye ccedilalışılmıştır
Boumlylece hastalığa sebep olduğu duumlşuumlnuumllen koumltuuml ruhlar gibi doğa uumlstuuml varlıkların
ccedilıkacağına ve hastanın iyileşeceğine inanılmıştır106
Avruparsquoda XIX yuumlzyıla kadar akıl hastaları insani sayılamayacak ccedilok farklı
muamelelere maruz kalıyorlardı Almanyarsquoda olduğu gibi deliler kentlerin dışına
atılıyor kovalanıyor hac kafilelerine tuumlccarlara emanet ediliyor ccediloğu zaman da
gemilere bindirilerek kendi meccedilhullerine doğru yola ccedilıkarılıyorlardı Şehir dışına
suumlruumllmeyenlerse kapatılıyor barınma ve bakım uumlcretleri kent buumltccedilesinden karşılansa da
tedavi goumlrmeksizin sadece hapse atılıyorlardı107 Tedavisi muumlmkuumln ruhsal hastalık
belirtisi goumlsterenler ateşe atılarak ve işkence edilerek ruhları kurtarılmaya ccedilalışılıyordu
Orta Ccedilağ Avrupasında Hırıstiyan din adamları ruh hastalarının izlenmesi
yakalanabilmesi ve cezalandırılabilmesi iccedilin kitaplar yazıyorlardı 1486rsquoda yayınlanan
ldquoŞeytanın Ccedilekicirdquo (Malleus Maleficarum) adlı kitap bir yetki belgesi olarak iş
goumlruumlyordu108
Tuumlrk toplumunda cinlerin neden olduğu duumlşuumlnuumllen buumlyuumlk olasılıkla psikiyatrik
rahatsızlıkları Yusuf Has Hacibrsquoin ldquoefsuncurdquo olarak bahsettiği kişiler tedavi etmeye
ccedilalışıyorlardı109 Kırgız Hun Goumlktuumlrk ve Uygur doumlnemlerinde bu hastalara muumlzikle
tedavi metotları uygulanıyordu
İslam duumlnyasında mecnun şeyda divane meczub gibi farklı isimlerle anılan kimi
zaman velilikle bile ilşkilendirilen akıl ve ruh hastaları daha VIII asrın başından
itibaren kurulmaya başlanan tam teşekkuumllluuml hastanelerdeki oumlzel boumlluumlmlerde tedavi
goumlruumlyorlardı Semerkantlı Nizamicirc-i Aruzicircrsquonin eseri Ccedilehar Makale gibi akıl ve ruh
106 Hatunoğlu Aşkım ldquoTuumlrk İslam Hekimlerinin Psikoloji Biliminin Gelişimine Katkıları ve Psikolojik
hastalıklara Tedavi Youmlntemlerirdquo Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi sy 2 (2014) 256 107 Michael Foucault Deliliğin Tarihi ccedilev Mehmet Ali Kılccedilbay (Ankara İmge Kitabevi 2017) 32-36 108 Orhan Oumlztuumlrk ve Aylin Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları (Ankara Nobel Tıp Kitapevleri 2016)
3 109 Nil Sarı ve Burhan Akguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo Tuumlrkiyede Sık Karşılaşılan Psikiyatrik
Hastalıklar iccedilinde İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Etkinlikleri
Sempozyum Dizisi 62 2008) 3
30
hastalarının tedavilerinin anlatıldığı bazı risalelerde Racirczi ve İbn Sinarsquoya atfedilen şok ve
telkin tedavilerine oumlrnek teşkil edecek hikayeler bulunmaktadır110 Selccediluklu ve Osmanlı
doumlneminde hekimler psikolojik hastalıkların tedavisinde ilaccedil tedavisi ve perhizin yanı
sıra musiki kuş sesi ve su sesinden de istifade ederlerdi Hastalara kuş eti yedirilir
ccediliccedilek manzaraları seyrettirilir Kurrsquoan okunur ve el sanatlarıyla meşgul edilirlerdi
Hastanelerde ccediliccedilek yetiştirilir bunların hem guumlzelliğinden hem kokusundan istifade
edilirdi (oumlzellike lale suumlmbuumll reyhan karanfil deveboynu yasemin nesrin gibi)111 13
yuumlzyılda inşa edilen duumlnyanın ilk tıp fakuumlltesi olarak kabul edilen Kayseri Gevher
Nesibe Daruumlşşifası bu hastanelerden biriydi İccedilerisinde ruh hastalıkları koğuşu ve akıl
hastanesi bulunan şifahanede hastalar musiki ile tedavi goumlruumlyorlardı112
Hipokrat Galen gibi antik doumlnem hekimlerinin eserlerinden etkilenen İbn Sina Racirczi
gibi Tuumlrk hekimleri beden ve akıl hastalıklarının bedendeki unsurların (ahlacirct-ı erbaalsquo
denilen sarı safra kara safra kan ve balgam) dengesizliğinden kaynaklandığına
inanıyordu113 Oumlrneğin macircl-i huumllya olarak bilinen melankoli kara safra kaynaklı bir
hastalık olarak duumlşuumlnuumlluumlyordu Sevdacirc ldquoruh-i nefsanirdquoyi bozduğundan organik bozukluk
psişik belirtilere neden oluyordu114 Ancak sebepler bununla sınırlandırılmayıp
hastalığın kuruntu aşırı duumlşuumlnme gibi psikolojik nedenlerden beyindeki bir
bozukluktan veya yanlış beslenmeden olabileceği de kabul ediliyordu115
XV ve XVII yuumlzyıllara ait Tuumlrkccedile tıp yazmalarında akıl ve sinir hastalıkları bedensel
hastalıklardan ayrılmadan baş hastalıkları tasnifi iccedilinde yer almaktadır Hastalıkların
maddi unsura bağlanması devam etmiş benzer belirti goumlsterenler aynı başlık altında
muumltalaa edilmiştir ldquoEnvacirc-ı divaneliklerrdquo başlığı altında ortak oumlzellikleri saldırganlık
olan mania dauumlrsquol-kelb subara ve kutrub hastalıklarına yer verilirken ccedileşitli hastalık
belirtileri de hastalık olarak ele alınmıştır Aşırı uyku (hipersomnia nevm-i muumlfrit)
birdenbire donakalma (katatoni veya katalepsi ahze) kişinin ccedilok kuumlccediluumlk bir ccedilocuk veya
yaşlı bir insan gibi davranması anlamında zeka geriliği (eblehlik gaflet) ve melankoliye
neden olabilecek ldquoaşkrdquo bunlardan birkaccedilıdır
110 Sarı ve Akguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 4 111 Hatunoğlu ldquoTuumlrk İslam Hekimlerinin Psikoloji Biliminin Gelişimine Katkıları ve Psikolojik
hastalıklara Tedavi Youmlntemlerirdquo 256 112 http webdeontolojihacettepeedutr (04082019) 113 Sarı ve Akguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 4 114 Sarı veAkguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 10 115 Peter E Pormann ldquoTıprdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi c 41 (İstanbul TDV Yayınları
2012) 101-111
31
Hastanelerin yanı sıra Anadolursquoda bulunan tekke ve ocaklar da ruh ve sinir
hastalıklarının tedavisinde hizmet veriyordu Hastalar tekkelerin kendi tekniklerine goumlre
kimi zaman tuumlrbede yalnız başına yatırılıyor kimi zaman saldırgan olanlar suumlkunete
kavuşuncaya kadar direğe bağlanıyor ve muumlshil şerbeti verilerek iyice takati azaltılarak
okuma suretiyle telkinle tedavi ediliyordu 116
XVII yuumlzyılın sonlarına doğru Fransarsquoda ldquoruh hastalarını zincirden kurtaran hekimrdquo
olarak maruf Pine ile akıl ve ruh hastalarının tedavisinde insancıl bir akım baş goumlsterdi
Bu akımın diğer Avrupa uumllkelerine ve ABDrsquoye de yayılmasının ardından XIX
yuumlzyılın başından itibaren modern psikiyatri inşa edilmeye başlandı ve XX yuumlzyılda
psikiyatri hızla gelişti Bu gelişmelerden biri de akıl ve ruh hastalıklarının tanımlanması
ve sınıflandırılmasında ortak bir dilin oluşmasını sağlayan DSM ve ICD tanı ve
sınıflandırma kitaplarının yayınlanması olmuştur DSM (Diagnostic and Statistical
Manual of Mental Disorders Ruhsal Bozuklukların Tanı ve Sınıflandırma El Kitabı)
APA (American Psychological Association Amerikan Psikoloji Derneği) tarafından
yayınlanmakta olup en son beşinci suumlruumlmuuml yayınlanmıştır Buguumln enduumlstri siyaset ve
hukuk gibi alanlarda da merkezi etkiye sahiptir117 ICD (International Classification of
Diseases Hastlıkların Uluslararası Sınıflandırılması) ise Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuuml
tarafından yayınlanmaktadır Tuumlrkiyersquode uygulamada hastalıkların sınıflandırılmasında
ve kodlanmasında uluslararsı dizgeye uymak gerekmektedir DSOuml ile yapılmış ve
devletleri bağlayıcı anlaşmalara goumlre hastane kayıtlarında ICD dizgesine uymak
zorunludur118 ICDrsquonin son suumlruumlmuuml ICD-10 dur Tezimizde ulaşabildiğimiz kaynakların
hemen hemen hepsinde tercih edilmiş olması nedeniyle DSM tanı oumllccediluumltleri
kullanılacaktır DSM-Vrsquoin tezimize kaynaklık eden araştırmaların yenilenmesi iccedilin
yakın sayılabilecek bir tarihde yayınlanmış olması (2013) nedeniyle de DSM-IV
ağırlıklı olacaktır
22 Akıl ve Ruh Hastalığının Tanımı
Akıl ve ruh hastalıklarına dair DSM ve ICD merkezli bir tanım vermeden oumlnce buguumln
psikiyatri ve psikolojide bir terim kargaşasının varlığına ve akıl ruh gibi kavramların
metafiziksel soyutlanmayla beraber anlamsal değişimlere uğramış oduğuna dikkat
116 Sarı veAkguumln ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo 10-13 117 Atbaşoğlu EC Guumlloumlksuumlz Sinan ldquoBilim Psikiyatri ve DSMrsquolerrdquo Tuumlrk Psikiyatri Dergisi 24 sy3
(2013) 203 118 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 175
32
ccedilekmemiz gerekir Oumlrneğin ldquoRuh Sağlığı ve Bozukluklarırdquo adlı eserlerinde Oumlztuumlrk ve
Uluşahin ldquomentalrdquo ve ldquopsikolojikrdquordquoakılrdquo ve ldquoruhrdquo kelimelerinin anlamlarını ayırt
etmenin zor olduğunu ifade ediyor Ayrıca akıl soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağdaş psikolojide
kullanılmadığını belirtirken ldquoruhrdquo soumlzcuumlğuumlnuumln kullanımında da sinir sisteminin işlevleri
dışında soyut eski bilim dışı bir anlama goumlnderme yapılamayacağını ifade etmek
ihtiyacını hissediyor119 Bunlara ek olarak buguumln psikiyatri ve psikoloji sahasında genel
olarak ldquohastalıkrdquo (illness المرض ) kelimesi yerine - oumlzellikle bu kelimenin olumsuz
psikolojik etkilerinden kaccedilınmak maksadıyla- ldquobozuklukrdquo (disorder الإضطرابات)
kelimesi tercih ediliyor120 Bu tezde hem muasır fıkıh litaratuumlruumlnde hem Tuumlrk hukuk
literatuumlruumlnde yerleşmiş olması ve halen mevcudiyetini koruması nedeniyle akıl ve ruh
hastalıkları ifadesi tercih edilmiştir
Modern psikiyatri ve psikoloji uzmanları akıl ve ruh hastalıklarına (psikopatolojiye)
dair kabule şayan bir tanım yapmayı guumlccedil bulmuşlardır121 DSM-IV şoumlyle bir accedilıklama
yapmaktadır ldquoBu el kitabı her ne kadar zihinsel bozuklukların bir tasnifini yapsa da
itiraf etmek gerekir ki hiccedilbir tanım ldquozihinsel bozukuluklarrdquo kavramının tam sınırlarını
belirleyemeyecektir Zihinsel bozukluk kavramı tıp ve diğer bilim kavramları gibi
buumltuumln durumları iccedileren tutarlı kullanışlı bir tanımdan yoksundurrdquo122 DSM-5rsquoe goumlre
akıl hastalığı (zihinsel bozukluk) ldquozihinsel faaliyetin altında yatan psikolojik biyolojik
veya gelişimsel aşamalardan birindeki işlev bozukluğunu yansıtan bireyin bilişsel
faaliyetlerinde duygusal duumlzeninde veya davranışlarında klinik olarak belirgin
rahatsızlıklarla karakterize olan bir sendromdurrdquo123 Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuuml akıl
hastalıkları iccedilin ldquoakıl hastalıkları farklı semptomlara sahip oldukccedila kapsamlı sorunları
iccedilermektedir Bununla beraber bu hasatalıklar genellikle birtakım anormal duumlşuumlncelerin
duyguların davranışların ve başkalarıyla ilişkilerde anormalliklerin birleşimi ile
karakterize edilmektedirrdquo 124accedilıklamasını yapmaktadır
Akıl ve ruh hastalığının ne olduğu etrafındaki tartışmalardan dolayı olsa gerek
psikiyatri ile ilgili kitaplar genel olarak incelendiğinde akıl ve ruh hastalığından ziyade
akıl ve ruh sağlığının tanımlanmış olduğu goumlruumllmektedir Akıl ve ruh sağlığı genel
olarak bireyin kendisi ve ccedilevresiyle uyumlu ve dengeli bir ilişki iccedilerisinde olması olarak 119 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 13 120 Yacircsicircn ldquoEserursquol-emracircdinrsquonefsiyyeti versquol-akliyyeti alacircrsquol- mesrsquoucircliyyetirsquol-cinaicircrdquo 17 121 Adrian Rain The Psychopathology of Crime ( London Academic Press Inc 1993) 3 122 Dan J Stein vd ldquoWhat is a Mental Psychiatric Disorder From DSM-IV to DSM-Vrdquo Psychological
Medicine 40 sy 11 (2010) 1759-1765 (doi 10 1017S0033291709992261) 123 http webpsychologytodaycom (0207 2019) 124 http webwhoint (0207 2019)
33
tanımlanırken aksi ise ruh hastalığına işaret etmektedir Psikolojik rahatsızlık yaşayan
kişiler duygu duumlşuumlnce ve davranışlarında suumlreklilik arz eden tutarsızlıklar aşırılıklar
uygunsuzluklar ve yetersizlikler sergilemektedirler Oumlyle ki neticede kişinin guumlnluumlk
ritmik hayatı ve sosyal ilişkileri bozulmaktadır125 Yukarıdaki satırların da işaret ettiği
gibi bir insana ruhsal hastalık teşhisinin konulabilmesi iccedilin kişide hastalıkla ilgili bazı
şartlar aranmaktadır Bunlar Belirtilerin belirli oran ve suumlrede var olması kişiyi ya da
ccedilevresini rahatsız etmesi ve kendini ya da ccedilevresini ccedilare arayışına suumlruumlklemesidir
Belirli bir suumlredir mevcut olan bir grup belirtinin kişinin guumlnluumlk işlevselliğini bozması
uumlzerine ruhsal hastalık tanısı konur
Birccedilok ruhsal hastalık ilaccedil ya da psikolojik tedavi yardımıyla kolayca
duumlzelebilmektedir Ancak bazı ruhsal hastalıklar nispeten her ne kadar az goumlruumllseler de
ccedilok daha zor duumlzelebilmektedir Bu hastalıklara yakalanmış olan bireyler bireysel
guumlccedilluumlkler yaşamakta ccedilevrelerine ve topluma da oldukccedila fazla sıkıntı yaşatabilmektedir
Akıl hastalarının oumlzellikle de paranoyak semptomlar goumlsteriyorlarsa normal insanlara
goumlre daha fazla şiddet eğiliminde olduklarını goumlsteren deliller vardır126
Tezimizde dikkate aldığımız DSM-4rsquouumln tasnifine goumlre akıl ve ruh hastalıklarının veya
modern tabirle zihinsel bozuklukların tasnifi genel olarak şoumlyledir
1 Genellikle ilk kez bebeklik ccedilocukluk ya da ergenlik doumlneminde tanısı konan
bozukluklar Oumlrneğin Ağır mental retardasyon dikkat eksikliği ve yıkıcı davranış
bozuklukları
2 Delirium demans amnestik ve diğer bilişsel bozukluklar
3 Genel tıbbi bir duruma bağlı mental bozukluklar
4 Madde kulanımına bağlı bozukluklar
5 Şizofreni ve diğer psikotik bozukluklar
6 Duygudurum bozuklukları
Depresif ve bipolar bozukluklar bunlardandır
7 Anksiyete bozuklukları
8 Somatoform bozukluklar
9 Yapay bozukluklar
10 Dissosiatif bozukluklar
125 Ruh Sağlığı Kavramı ve Psikolojik Bozukluklar http webaydinpoltr (22042019) 126 Eric Silver ve Brent Teasdale ldquoMental Disorder and Violence An examination of Stressful Life
Events and Impaired Social Supportrdquo Social Problems sy 52 (2005) 62-78 Sheilagh Hodgins ldquoMental
Disorder Intellectual Deficiancy and Crimerdquo Archieves of Gen Psychiatry sy 49 (1992) 476-483
34
11 Cinsel bozukluklar ve cinsel kimlik bozuklukları
12 Yeme bozuklukları
13 Uyku bozuklukları
14 Başka yerde sınıflandırılmamış olan duumlrtuuml kontrol bozuklukları
15 Kişilik bozuklukları
16 Uyum bozuklukları
Bu tezde mezkur hastalık (bozukluk) grubu iccedilerisinden adli psikiyatri kaynaklarına goumlz
atıldığında şiddet ve succedil ile olan bağlantısı oumlne ccedilıkan şizofreniye ve duygudurum
bozukluklarından majoumlr depresyon ve bipolar bozukluğa yer verilecektir
23 Şizofreni
Şizofreni hastalığı yukarıda bahsedilen nadir fakat zor psikolojik hastalıklardan biridir
Geccedilen yuumlzyıldan beri psikiyatristleri en ccedilok uğraştıran bu karmaşık hastalığın ccedileşitli
youmlnleri hala accedilıklanamamıştır127 Genellikle belirgin halluumlsinasyonlar veya sanrılarla
(hezayanlarla) ilerleyen bilişsel duygusal veya fonksiyonel bozukluklarla değişkenlik
goumlsteren kronik genellikle tekrar eden bir hastalıktır Bireyin oumlzbakım becerilerindeki
sorunlarla beraber gerccedilekle gerccedilek olmayanı ayırt edebilme yetisinde zorluklara neden
olur128
Hiccedilbir sınır tanımayan bu hastalık her yerde her ırktan her sınıftan insanda cinsiyet
ayrımı yapmaksızın eğitim ve din farkı goumlzetmeksizin ortaya ccedilıkabilir129 Bununla
beraber hastalığın sosyo-ekonomik youmlnden duumlşuumlk veya duumlzensiz kesimlerde daha ccedilok
goumlruumllduumlğuumlne dair veriler bulunmaktadır Ne var ki gelişmiş uumllkelerde hastalığın
seyiroumlzellikleri daha ciddi olmaktadır ve bu uumllkelerde de yine kent merkezlerinde
goumlruumllme oranı kırsal kesimlere goumlre 2-4 kat artrmaktadır130
Şizofreninin sıklığına dair yapılan ccedilalışmalar duumlnya nuumlfusunun 1rsquoinden daha azının
bu hastalıktan etkilendiğini goumlstermektedir131 Yani her yuumlz insandan birinde yaşamının
bir doumlneminde şizofreni gelişir132 Bu hastalık Amerikarsquoda yetişkin nuumlfusun 02 ndash
2rsquosini yani 45 milyon insanı etkilemekte ve ruh sağlığı hastanelerinde bulunan
127 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 189 128 Ruhi Yavuz ldquoŞizofrenirdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklarrdquo iccedilinde edMuumlfti Uğur
vd (İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Tıp Eğitimi Etkinlikleri
Sempozyum Dizisi 2008) 49 129 Yıldız Şizofreni 7 Ertuğrul Koumlroğlu Şizofreni (Ankara Hekimler Yayın Birliği 2016) 16 130 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozuklukları190 131 Yavuz ldquo Şizofrenirdquo 50 132 Koumlroğlu Şizofreni 16 Yıldız Şizofreni 7
35
hastaların yaklaşık 30rsquounu oluşturmaktadır Hastalığın sıklığının ve yaygınlığının
erkekler ve kadınlar arasında eşit olduğu bazı kaynaklarda belirtilse de133 erkek ve kadın
arasında farklılık goumlsterir Son yıllarda yapılan ccedilalışmalarda erkeklerde kadınlara
nispeten 09- 24 oranında daha sık goumlruumllduumlğuuml ve daha erken yaşta ortaya ccedilıkıp daha
zor tedavi edildiği tespit edilmiştir 134
Şizofreni daha ccedilok ergenlik yıllarının sonlarında ve genccedil erişkinlik doumlneminde başlar
En sık başlama yaşı olarak kaynaklarda 16-30135 18-45136 ve erkeklerde 15-25
kadınlarda 25- 35137 aralıkları verilmektedir
Şizofrenlerin yaklaşık yarısı hayatlarında en az bir kere intihar girişiminde bulunurken
12-13rsquouuml hayatlarına bu şekilde son vermektedir Bu hastaların 75rsquoinden fazlası
sigara 30-50rsquosi alkol ve 5-10rsquou da esrar kulanmaktadır Evsizlerin 13 ndash 23rsquouuml de
şizofrendir138 Hastalık bu tanıyı almış olan kişileri ve ailelerini oumlnemli oumllccediluumlde etkiler ve
yeterince tedavi edilmediğinde topluma insanlığa maliyeti ccedilok yuumlksek olur Şizofreni
beynin fiziksel yapısında ve fonksiyonunda ortaya ccedilıkan bir sorundur ve bu hastalıkta
duyarlılık ve yatkınlığın roluuml diğer ruhsal hastalıklara goumlre daha belirgindir139
231 Tarihccedile
Mısır papiruumlslerinde eskiccedilağ Sanskrit yazılarında Ccedilin tıp metinlerinde şizofreniye
rastlanmakta140 ve Hipokrat okuluna bağlı Yunan hekimlerin yazılarında şizofrenik
tuumlrde belirtiler goumlsteren hastalıkların tanımlandığı bilinmektedir Orta Ccedilağ Avruparsquosında
da korku uyandıran ve şeytana tutulduğu duumlşuumlnuumllen insanların oumlnemli bir kısmı da
kuşkusuz şizofreni hastalarıydı 17 yuumlzyılda Avrupalı hekimlerden bazısının bu
hastalığı az ccedilok tanıdıklarını goumlsteren yazılar vardır141 Uumllkemizde Kapadokya youmlresinde
yaşamış Areteus ve İS II yuumlzyılda yaşamış Soranus şizofrenik tepkilerden bazılarını
133 Rod Plotnik ve Haig Kouyoumdjian Psikolojirsquoye Giriş ccedilev Tamer Geniş (İstanbul Kaknuumls Yayınları
2007) 538 134 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı 190 Yavuz ldquoŞizofrenirdquo 53 135 Koumlroğlu Şizofreni 16 136 Alp Uumlccedilok ldquoŞizofreni ve Benzeri Psikozlarrdquo Ruhsal Hastalıklar iccedilinde ed Nevzat Yuumlksel (Ankara
Nobel Tıp Kitapevleri 2006) 8 130 137 Salih Yaşar Oumlzden Adli Psikiyatri (İstanbul Nobel Akademik Kitapccedilılık 2015) 121 138 Oumlzden Adli Psikiyatri 122 139 Yıldız Şizofreni 21 140 Edward HTaylor Assesing Diagnosing and Treting Serious Mental Disorders A Biological
Approach (Oxford Oxford University Press 2014) 109 141 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 189
36
guumlnuumlmuumlze oldukccedila yakın bir şekilde tanımlamıştır142 Alman ruh hekimi Emil Kraepelin
bu hastalığı erken yaşlarda başlayan varsanı (halluumlsinasyon) ve sanrılarla giden
suumlreğen olan ve bilişsel yıkıma yol accedilan erken bunama (dementia praecox) olarak
tanımlamıştır İsviccedilreli ruh hekimi Eugen Bleuler ise bu hastalıkta zihinsel işlevlerdeki
yarılmanın ya da boumlluumlnmenin oumlnemli olduğunu vurgulamış erken başlamanın veya
bunama ile sonuccedillanmanın zorunlu olmadığını soumlylemiştir 1911rsquode hastalığa
Yunancarsquoda yarılmış akıl anlamına gelen schizo-phrenia adını vermiştir143 1937rsquode ise
Alman ruh hekimi Kurt Schneider bu hastalık iccedilin tipik olabilecek belirtileri
tanımlamıştır144
Guumlnuumlmuumlzde uzmanlar bu hastalık iccedilin aynı tanı oumllccediluumltlerini kullanarak teşhis
koymaktadır Aslında şizofreninin kendine oumlzguuml bir belirtisi olmayıp ancak belirtiler
kuumlmesinin bir doumlnemde bireyin yaşamına olan etkisi goumlz oumlnuumlne alınarak tanı konur
Buguumln ruhsal hastalıkların tanımlanmasında kullanılan iki tanı dizgesi DSM-5 ve ICD-
10 de şizofreni tanısı goumlzleme ve hasta oumlykuumlsuumlne dayanmaktadır Şizofreni iccedilin kesin
labaratuar incelemesi sonucu elde edilen bir bulgu ya da fizik muayene bulgusu
olmadığı iccedilin tanı koymak goumlruumlşmeye davranışların incelenmesine ve ruhsal bulgulara
dayanmak zorundadır145
DSM-5rsquoe goumlre şizofreni tanı oumllccediluumltleri şunlardır
Aşağıdaki belirtilerden en az ikisi en az bir ay suumlreyle hastada bulunuyor olmalıdır
(tedavi edilmişse bu suumlre daha kısa olabilir )
Sanrılar (Duumlşuumlnce bozuklukları )
Varsanılar (Algı bozulmaları )
Dağınık duumlşuumlnceler (dağınık ccedilağrışımlar konu dışı sapmalar tutarsız duumlşuumlnce
yapısı)
Hareket ve davranışlarda uygunsuzuk (dağınık ya da donakalımsal hareketler
davranış bozulması)
Duygulanımda donuklaşma duumlşuumlncede yoksullaşma irade azalması
Kişinin işinde toplumsal ilişkilerinde ve oumlzbakımında oumlnceki duumlzeye goumlre bir gerileme
yıkım goumlruumllmelidir
142 Engin Geccediltan PsikodinamikPsikiyatri ve Normal dışı Davranışlar (İstanbul Remzi Kitabevi 2000)
121 143 Yunancarsquoda schizis boumlluumlnme parccedilalanma phren zihin anlamına gelmektedir Arapccedila kaynaklarda
şizofreni الفصام olarak karşımıza ccedilıkmaktadır 144 Bkz Marc-Louis Bourgeois Şizofreni (Ankara Dost 2016) 13-39 145 Yıldız Şizofreni 27
37
Bozukluk oumlncuuml veya kalıntı belirtileri de kapsayabilmekle beraber en az altı aydır
suumlruumlyor olmalıdır
Belirtiler başka bir beyin bozukluğundan alkol madde ve ilaccedil kullanımından başka
ruhsal bozukluklardan kaynaklanıyor olmamalıdır146
Bu oumllccediluumltler karşılanıyorsa kişinin tanısı şizofreni olarak belirlenebilir Belirtiler her
zaman tam olarak şekillenmemiş olabileceği gibi aralarında da sinsi dalgalı geccedilişler
goumlruumllebilir hastalık suumlresince suumlrekli goumlruumllmeyebilirler Her hasta tuumlm belirtileri her
zaman goumlstermez ve her hastanın belirtileri kendine oumlzguuml olabilir Yukarıdaki belirtilere
ek olarak hastalığa eşlik eden başka belirtiler de olabilir Şizofreni teşhisi konmuş
bireylerin genel oumlzelliği hem bireysel bakımlarında hem toplumsal işlevsellik
alanlarında ccedilalışma okuma ve ebeveyn sorumluluklarında birtakım sorunlar yaşıyor
olmalarıdır Ayrıca ccediloğunun iccedilgoumlruumlsuuml yoktur yani hasta olduklarını kabul etmezler147
Şizofreni beynin bir gelişim bozukluğu olarak kabul edilir fakat bu bozukluğun hastalık
olarak ortaya ccedilıkmasında biyolojik psikolojik ve sosyolojik farklı etkenlerin rol aldığı
da var sayılmaktadır148 Hastalığın sebebi tam olarak bilinmemekle beraber nedenine
dair farklı tezler mevcuttur Genetik olup olmadığı ile ilgili ccedilarpıcı sonuccedillar tek yumurta
ikizleri ile yapılan ccedilalışmalardan gelmektedir Bu ccedilalışmalara goumlre tek yumurta
ikizlerinde hastalığın goumlruumllme oranı 50rsquodir 1930rsquoda duumlnyaya gelen ve genlerinin
100rsquouumlnuuml paylaşan doumlrduumlz kız kardeşlerin doumlrduumlne de şizofreni teşhisi konması da
genetik mirasa ilginccedil bir oumlrnektir149 Anne ve babanın ikisinin de hasta olması
durumunda hastalık riski 35- 46 arasındadır Yakın akrabalarda hastalık olması
halinde normal nuumlfustakine nispeten hastalığın goumlruumllme oranı 7-10 kat artmaktadır150
Ccedilevresel faktoumlrler arasında hamilelik ve doğum komplikasyonları kan uyuşmazlığı
annenin madde kullanımı gibi faktoumlrlerin etkili olabildiği var sayımıyla beraber151
hastalığa yatkınlığı olan kişilerde stresli ccedilevresel etkenlerin şizofreni semptomlarının
gelişmesine katkıda bulunduğu tezi de bunlardan biridir Şizofreninin beyinde belli
alanların yapısal bozukluğu ile ilişkili olduğuna dair fizyolojik yaklaşımlar ve dopamin
artışının seratonin azlığının bu hastalığa neden olduğuyla ilgili noumlrokimyasal tezler de
146 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 203 147 Koumlroğlu Şizofreni 16 148 William Bobo ldquoThe Neurobiology of Schizophreniardquo Psychiatry iccedilinde edAllanTasman vd (West
Sussex Wiley 2008) 300 149 Plotnik ve Kouyoumdjian Psikolojirsquoye Giriş 539 150 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 216 151 Yavuz ldquoŞizofrenirdquo 50
38
burada zikredilmelidir152 Buguumln tespit edebildiğimiz kadarıyla hastalık
değerlendirilirken bio-psiko-sosyolojik yaklaşımla hareket edilerek mezkur
yaklaşımlardaki etkenlerin hepsinin etkileşim iccedilinde olabileceği goumlz oumlnuumlnde
bulundurulmaktadır
232 Belirtiler
Psikotik153 bir bozukluk olan şizofreniye yatkınlığı olan bireylerde şizofreni gelişmeden
oumlnce hastalığa işaret eden bazı belirtiler fark edilebilir Şizofreni hastalarının geccedilmişe
youmlnelik video kayıtları incelendiğinde bazılarının akranlarına goumlre daha zayıf duygusal
tepkiler goumlsterdikleri duygusal tepkilerinin kardeşlerinden farklı olduğu
toplumsallaşmaktan dayanışma birliktelik ve rekabete dayalı oyunlardan uzak
durdukları sıklıkla da hareket ve dikkat sorunları yaşadıkları saptanabilmektedir154
Kimi hastalarda başlangıccedil ccedilok yavaş ve sinsi olabilir Genellikle ilk belirtileri
depresyon guumlnluumlk aktivitelerden zevk alamama ve toplumdan uzaklaşmaktır Hasta
başlangıccedilta sıklıkla okuduğunda odaklanamamaya başlamak sayısal becerilerinin
duumlşmesi unutkanlaşmak ve mantıksal ilişkiler kurmakta guumlccedilluumlk ccedilekmek gibi zihinsel
işlev bozuklukları goumlsterir155 İccediline kapanık halde kendi duumlnyasında garip duumlşuumlnce ve
davranışlarla dolaşmaya başlar İlgi ve merakını kaybedebilir Aşırı dinsel uğraşlar
doğauumlstuuml guumlccedillere ilgi artışı aşırı oumlzdoyurum gibi takıntılı duumlşuumlnce ve davranışlarla
alttan alta hastalık suumlrecinin etkisine girmiş olabilir156 Hastaların aileleri bu tuumlr
sorunları ergenlik sorunları olarak goumlruumlp geccediliştirebilirler ya da ccedilocuklarının giderek
gerccedileklerden koptuğunu fark etmeyebilirler Uzmana başvurduklarında da bu yaşlarda
bu tuumlr davranışların normal olduğu soumlylenebilir ccediluumlnkuuml erken evrelerde tanı koymak
guumlccediltuumlr157 Aslında şizofreni sanrı ve taşkınlık gibi belirtileri ortaya ccedilıktığında başlıyor
gibi goumlruumlnse de başlangıcının ccedilok daha gerilere gittiği soumlylenebilir
Şizofeninin belirtileri hemen hemen her hastada bir veya birkaccedilı bulunan psikoz
belirtileri negatif belirtiler bilişsel bozukluklar duygudurum bozuklukları ile davranış
152 Salih Yaşar Oumlzden Adli Psikiyatri (Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2015) 122 153 Psikoz psikolojik veya başka nedenlerle gerccedileği değerlendirme yeteneğinin kaybolduğu durumları
tanımlamaktadır 154 Yıldız Şizofreni 30 155 Koumlroğlu Şizofreni 16 156 Yıldız Şizofreni 31 157 Koumlroğlu Şizofreni 17
39
bozuklukları şeklinde tasnif edilebilir158 Her hastada her belirti goumlruumllmediği gibi bir
hastada da bazıları oumlne ccedilıkabilir kimi zaman goumlruumlnuumlp kimi zaman ortadan kaybolabilir
Psikoz belirtilerine pozitif belirtiler de denmektedir Bunlar zihinsel fonksiyonlardaki
aksaklıklar nedeniyle oluşan normalin dışında fazlalık aşırılık ve saccedilmalık olarak
varsayılan halluumlsinasyonlar hezeyanlar katatonik belirtiler ve konuşma bozukluklarıdır
159 Hezeyanlar (sanrılar) kişinin iccedilinde yaşadığı kuumlltuumlruumln ve bağlı olduğu dinin
muumlntesiplerince paylaşılmayan yanlış inanışlardır Birccedilok tuumlruuml vardır Hastanın gizli
oumlrguumltlerin kendini izlediği birilerinin onu zehirlemek istediği gibi kuşkuculuk
hezeyanları veya oumlzel yeteneklerinin oumlzel becerilerinin olduğuna (oumlrn Mesih olduğuna
Tanrı olduğuna inanması) gibi sık goumlruumllen buumlyuumlkluumlk hezeyanlarıyla bir organının
ccediluumlruumlmuumlş olduğuna inandığı bedensel hezeyanlar ve eşe ya da sevgiliye şiddet
kullanımıyla sonuccedillanabilen kıskanccedillık hezeyanları bunlardan bazılarıdır160
Haluumlsinasyonlar (varsanılar) başkalarının tecruumlbe etmediği gerccedilek olmayan duyusal
algılardır yani kişi dışsal bir uyarı olmaksızın işitme goumlrme tatma koku alma ve
dokunma duyu alanlarında varlıklar algılar Şizofreni tanısı almış kişilerin doumlrtte uumlccediluumlnde
işitme doumlrtte birinde goumlrme halluumlsinasyonları olur İşitme varsanıları ldquokendini asrdquo
ldquoMurat korkağın tekirdquo gibi genelde olumsuz sesler olabilir Bedenine elektrik verildiği
kolunun bacağının kesildiği veya goumlruumllmeyen yaratıkların kendisiyle cinsel ilişkiye
girdiği gibi şeyler dokunma varsanısına oumlrnek verilebilir Dışarıdan bakıldığında kişinin
kendi başına guumlluumlyor konuşuyor olması işitme halluumlsinasyonun goumlstergesidir Hastalar
halluumlsinasyonları ccediloğunlukla gerccedilek kabul eder ve ona goumlre davranır161 Bu
halluumlsinasyonlar ciddi şiddet eylemlerine neden olabilir Oumlrneğin terapi esnasında genccedil
bir hasta terapistini aniden yumruklamaya başlamış ve terapist yere duumlştuumlğuumlnde de ccedilok
ciddi bir şekilde kaburgalarını tekmelemiştir Hastayla yapılan muumllakat sonrasında
hastanın terapistin şeytana doumlnuumlştuumlğuumlnuuml goumlrduumlğuuml anlaşılmıştır162
Negatif belirtiler olağan duygu duumlşuumlnce ve davranışların olmayışıyla karakterizedir
Pozitif belirtiler artma azalma goumlsterirken negatif belirtiler zamanla kalıcılık kazanır
Hastanın az konuşması veya konuşma yoluyla az şey aktarabilmesi (aloji) kişisel amaca
158 Koumlroğlu Şizofreni 21 159 Orhan Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozukukları ( Ankara Hekimler Yayın Birliği 1998) 182 Alp Uumlccedilok
ldquoŞizofreni ve Diğer Psikotik Bozukluklarrdquo 8 130 160 Koumlroğlu Şizofreni22 Yıldız Şizofreni 37 161 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 193 162 Edward HTaylor Assesing Diagnosing and Treting Serious Mental Disorders A Biological
Approach 120
40
youmlnelik ccedilalışmada isteksizlik istenccedil kaybı (avolisyon) hoşlanma zevk alma ve
eğlenmekte duumlşuumlş haz yitimi (anhedoni) negatif beilrtilerdendir
Bilişsel (duumlşuumlnce suumlreccedilleri ile ilgili) problemleri neticesinde odaklanmakta yeterli hızda
duumlşuumlnmekte guumlccedilluumlk yaşarlar Bellek sorunları oluşur Konuşmaları esnasında alakasız
başka konulara geccedilebilirler aniden ne soumlyleyeceklerini unutabilir yeni soumlzcuumlkler
uumlretebilirler Başkalarının yuumlz ifadelerinden ses tonundan gerekli anlamları
ccedilıkartamadıklarından onların duygularını uumlzuumlntuuml ve sevinccedillerini de
kavramayabilirler163
Algılarda bozukluk neticesinde kişide derinlik boyutu kaybolabilir insanlar veya diğer
varlıklar farklı şekillerde algılanabilir Kendi bedenini başkalarından ayıramayabilir
veya kendisini yarı erkek yarı kadın olarak algılayabilir Ağrıyı koklama işittiklerini
okuma duumlşuumlncelerini goumlrme gibi algı bozuklukları ortaya ccedilıkabilir Bazen goumlrsel ve
işitsel algılar birleştirilemez Oumlrneğin konuşmacının sadece soumlzleri algılanıp yuumlz ifadesi
algılanamaz ve yanlış yorumlara varılabilir
Duygudurum (affekt) bozukluklarında kişide depresyon anksiyete hareket ve
davranışlarda bozukluk oumlrneği olarak yavaşlamaları ince işleri yapmakta zorlanmaları
ellerindeki eşyaları duumlşuumlruumlp kırmaları oumlrnek verilebilir Katatoni adı verilen
donakalımda kişi saatlerce hareketsiz ve dışarıdan kendisine verilen şekli uzun suumlre
koruyarak kalabilir (mum esnekliği)164 Hasta katatoniden aniden ccedilıkabilir ve bu esnada
şiddet goumlsterebilir Yolda tanımadığı insanlarla konuşmak tartışmaya girmek ccediloumlp
toplamak ortalıkta soyunmak hacet goumlrmek ve cinsel davranışlarda bulunmak da
şizofrenlerde goumlruumllebilen davranış bozukluklarındandır165
233 Tedavi
Hastaların 25rsquoinde iyileşme olur ve olağan yaşama doumlnerler 50-70rsquoinde tedavi ile
belirtiler yatışmakta ve bu belirtiler kişinin işlevselliğini bozmayacak duumlzeye
getirilebilmektedir Kişi iki yıldır hastalanmadan yaşayabiliyor normal bir sosyal hayat
suumlrebiliyorsa iyileşmiş kabul edilir Bu oumllccediluumltlere goumlre iyileşme oranının 15-35
arasında olduğu bildirilmektedir166 Şizofreninin ilaccedilla tedavisinde genellikle
163 Koumlroğlu Şizofreni 24- 25 164 Yıldız Şizofreni40-41 47 165 Yıldız Şizofreni 48 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 205 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve
Bozukukları 179 166 Bkz Lambert M vd ldquoRates and predictors of remission and recovery during 3 years in 392 never-
treated patients with schizophreniardquo Acta Psychiatrica Scandinavica 118 sy 3 (2008) 220-229
41
antipsikotik ilaccedillar kulanılır İlaccedillar hastalığı ortadan kaldırmasa da belirtileri
gidermekte ve hastanın duyarlılık eşiğini yuumlkseltmektedir Kafa derisinden duumlşuumlk
şiddette elektrik akımı verilerek uygulanan EKT (Elektro-konvuumlsif terapi) youmlntemi ve
benzer metotlar da ilaccedil tedavisinin yanı sıra uygulanan youmlntemlerdir167 Bunlarla
beraber psikoterapi gibi ruhsal ve toplumsal tedaviler de iyileştirmede rol alır168
Hastanın tedavi sırasında ve sonrasında aile ve sosyal ccedilevresinden de destek goumlrmesi
oumlnemlidir
234 Şizofrenide Ceza Ehliyeti
Succedil işleyen akıl hastalarının yaklaşık uumlccedilte biri şizofreni hastaları olup ceza ehliyeti
olmayan akıl hastaları arasında da en sık rastlanan yine onlardır169 Duumlşuumlnce iccedileriğinde
bozukluğun baskın olduğu ldquobeni izliyorlar bana komplo kurmuşlarrdquo gibi koumltuumlluumlk (perse
kuumlsyon )sanrılarının ve kuşkuculuk sanrılarının sık goumlruumllduumlğuuml170 paranoid alt tip ise
bunların arasında en sık goumlruumllen şizofreni tuumlruumlduumlr171 Şizofreni hastaları hastaneye
girmeden oumlnce de tehditkar ve şiddet eğiliminde olup hastaneden salındıktan sonra da
sık sık polisle karşı karşıya gelmekte fakat cezaları duumlşuumlruumllmektedir172 Toplumun
geneline oranla şiddet eğiliminde oldukları173 ve madde kullanımının eşlik ettiği
durumlarda şiddet eğilimi ve succedil oranının artış goumlsterdiği bilinmektedir174 Erkek
cinsiyeti paranoid tip tanısı duumlşuumlk sosyoekonomik duumlzey alkol ve madde kullanımı
tıbbi tedaviye uyumsuzluk succedil esnasında aktif hezeyanların varlığı ve anti sosyal kişilik
bozukluğu ek tanısının varlığı şizofrenlerde cinayet riskini artıran sebepler olarak ifade
edilmiştir175 Şizofrenler oumllduumlrmek oumllduumlrmeye teşebbuumls yaralama kavga firar gibi succedil
teşkil eden ccedilok ccedileşitli psikiyatrik reaksiyonlar goumlsterirler Acı ccedilekme korku hezeyanları
ve kıskanccedillık hezeyanları şizofrenlerin fiillerindeki başlıca motivasyonlardır Bu
167 Yavuz ldquoŞizofrenirdquo 56 Yıldız Şizofreni 96-113 168 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 239 Yıldız Şizofreni 114 169 Jiri Modestin ve Roland Amman ldquoMental Disorder and Criminality Male Schizophreniardquo
Schizophrenia Bulletin 11 sy 1 (1996)70 170 Oumlztuumlrk ve Uludağ Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 205 171 Salih Yaşar Oumlzden Adli Psikiyatri 127 172 Modestin ve Amman ldquoMental Disorder and Criminality Male Schizophreniardquo 70 173 Bkz Treatment Advocacy CenterrdquoRisk Factors For Violencerdquo A Background Paper From The Office
Of Research and Public Affairs (2016) 1-5 Hatice İmer Aras ldquoŞizofrenide Şiddetrdquo Psikiyatride Guumlncel
Yaklaşımlar 6 sy 1 (2014) 45 174 Elizabeth Walsh Alec Buchanan and Thomas Fahy ldquoViolence and schizophrenia examining the
evidencerdquo British Journal of Psychiatry sy 180 (2002) 180 175 Hasan Belli vd ldquoŞizofrenide Şiddet ve Cinayet Eylemi Risklerin Değerlendirilmesi Oumlnleyici
Tedbirler ve Tedavide KlozapinrsquoinYerirdquo Duumlşuumlnen Adam Psikiyatri ve Noumlroloji Bilimleri Dergisi sy 24
(2011 ) 2
42
hastalar daha ccedilok anne baba kardeş eş gibi aile fertlerini oumllduumlruumlr ve yaralar ( 55mdash
694)176 Succedilların ccediloğunu ccedilıplak elle işlerler Bunu keskin ve kuumlnt cisimlerle (daha ccedilok
bıccedilak balta satır gibi ev aletleriyle) eylemler takip eder ki bu eylemlerinin duumlrtuumlsel ve
plansız olduğu kanaatini oluşturmaktadır177 Ateşli silahlar daha sonra gelmektedir
Şizofreni hastalarının işledikleri succedilların oumlzellikleri şoumlyle sıralanabilir
a) Succedilun sebebi accedilıklanamamaktadır
b) Oumllduumlrduumlğuuml kişiyi neden seccediltiği anlaşılamaz
c) Fiilin işlenişi hunharcadır
d) Succediltan sonra pişmanlık hissi yoktur
Birccedilok filme konu olan meşhur seri katillerden Ed Gein tecavuumlz ettiği kurbanların
derisini yuumlzuumlyor dişlerini soumlkuumlyor uzuvlarından kolyeler veya eldiven gibi eşyalar
yapıyordu Eşyaların ccediloğunu evini suumlslemek iccedilin yaptığını ifade eden Gein genel
şizofreni tanısıyla tedaviye alındı ve kanserden oumllduuml178 Tuumlrkiyersquode doksanlı yıllarda
ldquoccedilivici katilrdquo adıyla meşhur olan Suumlleyman Aktaş kurbanlarının kafataslarının muhtelif
yerlerine ccedilivi ccedilakarak oumlduumlrmuumlştuuml İki ccedilocuklu sıradan bir elektrik hat işccedilisiyken elektirik
ccedilarpması sonucu akli dengesini yitiren Aktaşrsquoın paranoid şizofreni olduğu ortaya
ccedilıkmıştı Aktaş kendisine verilen bir goumlrev nedeniyle ccedilivi ccedilakıyordu Yakalandığında
evinde sivriltilmiş ccedilivilerle beraber yeni kurbanlarının listesi mevcuttu ve hiccedil
iyileşmedi179
Tuumlrk Ceza Kanunursquonun 32 maddesine goumlre ldquoakıl hastalığı nedeniyle işlediği fiilin
hukuki anlam ve sonuccedillarını algılayamadığı veya bu fiille ilgili olarak davranışlarını
youmlnlendirme yeteneği oumlnemli derecede azaldığı iccedilin kişiye ceza verilmediğindenrdquo
şizofreni hastalarının genel olarak ceza ehliyeti yoktur Ancak haklarındaki 57 madde
gereğince akıl hastalarına oumlzguuml guumlvenlik tedbiri uygulanır Yuumlksek guumlvenlikli sağlık
kurumlarında koruma ve tedavi altına alınırlar Bu kurumlardan verilen raporlara goumlre
hakim veya mahkeme tarafından serbest bırakılabilirler180
İslam ceza hukuku accedilısından bakıldığında da şizofreni hastalarının genel olarak cuumlnun
kapsamında değerlendirilebileceği soumlylenebilir Hastalar succedil eylemlerinden oumlnce
suumlrduumlrduumlkleri hayat tarzları insani ilişkileri ile hastalıklarına dair işaretler vermektedir
176 Oumlzden Adli Psikiyatri 143 Hatice Demirbaş ldquoSuccedil ve Psikopatolojirdquo Adli Psikoloji iccedilinde ed Emre
Şenol-Durak ve Mithat Durak 155-172 (Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2017) 157 177 Demirbaş ldquoSuccedil ve Psikopatolojirdquo 159 178 httpweb mynetcom erişim (21072029) httpweb allthatsinterstingcom (22072019) 179 http webhuumlrriyetcom (21072019) 180 Oumlzden Adli psikiyatri 143
43
Oumlzellikle halluumlsinasyonlar ve hezeyanlar gibi pozitif semptomlarla vakıadan kopmakta
ve gerccedilek-gerccedilek olmayan doğru-yanlış ayrımını yapamamaktadırlar Yani hastanın
idrak ve şuuru kaybolmakta eylemlerinin anlam ve sonucunu kavrayamamaktadır
İslam ceza hukukundaki ceza tuumlrleri accedilısından tek tek bakıldığında bu bozukluğun
hadleri duumlşuumlreceği kesindir Zira genel kaide ldquoşuumlpheyle hadlerin duumlşuumlruumlleceğirdquo
şeklindedir ve şizofreni hastalarının goumlsterdiği semptomlar farklılık goumlsterse de aklın
zayıflığı şuumlphesini uyandıramaya yeterlidir Dolayısıyla ceza ehliyeti olmayan ve kararı
da geccedilerli sayılmayan akıl hastasının zina kazif gibi mali tazmin youmlnuuml olmayan had
cezalarında ne kendisi ne de akilesi bir sorumluluk altında olmayacaktır Ancak serika
(hırsızlık ) fiilinde kul hakları heder edilmeyeceğinden telef olan mal tazmin edilecektir
Kısas cezalarında da akli melekeleri olmayan şizofreni hastasına cezanın tatbik
edilmeyeceği accedilıktır Şizofreni hastasının kasdı hata sayılacağından kısas diyete
doumlnuumlşecek akilesi diyeti oumldeyecektir Burada dikkat edilmesi gereken nokta kısasın
duumlşmesi iccedilin şizofreninin tuumlruumlnuumln veya hastanın semptomlarının -daha doğru bir
ifadeyle- hastalıkla fiil arasındaki etkileşimin iyi tespit edilmesi gerektiğidir Ccediluumlnkuuml
buumltuumln şizofreni hastaları succedil eylemlerine imza atmamakta şizofreni ile succedil eylemleri
arasında zorunlu bir ilişki olmadığına işaret etmektedir Kısas cezaları kul haklarına
doumlnuumlk olduklarından hakların zayi olmaması iccedilin şizofreni ve succedil arasındaki bu ilişkinin
tayininde daha titiz davranılması gerekmektedir
Temel olarak akli melekelerini yitirecek derecede hasta olan bir şizofreni hastası ceza
ehliyeti olmadığından talsquozir cezalarından da muafdır Ancak tarsquozir cezaları ccedilok geniş
yelpazelidir ve kişilerin sosyal ekonomik psikolojik durumuna goumlre tatbik edilebilen
cezalar olduğundan ileri semptomlara sahip olmayan bir şizofrene gerekli goumlruumllduumlğuumlnde
tersquodib amaccedillı olarak uygulanabilir
Bir şizofreni hastasının hastalığının derecesi ne olursa olsun işlediği succedilun tuumlruuml had
kısas tarsquozir cezalarından hangisini gerektirirse gerektirsin hastanın guumlvenlik tedbirleri
altında tedavi altına alınması zorunludur Yukarıda oumlrneklerini verdiğimiz hunharca
cinayetler sık olmasa da kurbanların ve kamunun vicdanlarında derin yaralar accediltığı
kesindir Cinayetler sonrasında diyetin dahi teskin edemeyeceği uumlzuumlntuuml ve endişeleri
hastanın tedavi amaccedillı oumlzguumlrluumlğuumlnuumln kısıtlanmasını bir nebze giderecek ayrıca kamu
yeni cinayetlerden korunmuş olacaktır Nitekim goumlzetim altındayken salınan akıl ve ruh
44
hastalarının succedil oranlarında artışlar olduğunu tespit eden ccedilalışmalar mevcuttur181 ve
TCK da kamu yararını goumlzeterek 57 maddesinde guumlvenlik tedbiri olarak akıl
hastalarının tedavi edici kurumlara yatırılmaları ile ilgili karar almıştır
24 Duygudurum Bozuklukları
Temel bozukluğun duygulanımda (affekt) olduğu kabul edilen hastalıklara duygudurum
hastalıkları (mood disorders) veya duygulanım bozuklukları (affective disorders)
denilmektedir182 Duygulanım neşe keder oumlfke endişe vb duygusal tepkilerin
yaşanmasıdır yani kişinin uyaranlara olaylara duumlşuumlncelere duygusal tepki
goumlsterebilmesidir183 Engin Geccediltan ise duygu durumunun (mood) ldquoruhsal yaşamın
tuumlmuumlne bir doumlnem iccedilin suumlrekli egemen olan duygularrdquo olduğunu belirtmektedir184
Duygudurum hastalıklarına dair genel bir tanım şoumlyle verilmiştir ldquoNoumlbetler halinde
kendini goumlsteren bireyin işlevselliğini ciddi derecede bozan noumlbetlerinin iyileşmesi ve
noumlbetler arasında iyilik doumlnemlerinin mevcudiyetiyle karakterize hastalık suumlresince
hastanın duygu durumunda her zaman bir artışa sebep olarak periyodik veya doumlnemsel
şekilde tekrarlayan sendromlardırrdquo185 Bu hastalıklarda temel iki duygulanım bozukluğu
tablosu goumlruumlluumlr Mani ve depresyon (ccediloumlkkuumlnluumlk) Ancak bu iki tablo karışık olarak da
ortaya ccedilıkabilir Duygudurum bozuklukları DSM-4 ve ICD-10rsquoun tasniflerinde manik
ve depresif doumlnemlerin varlığına goumlre tek uccedillu (unipolar) ve iki uccedillu (bipolar)
bozukluklar olarak yer alır Hastalıkta manik doumlnem varsa ldquobipolarrdquo yoksa ldquounipolarrdquodır
veya ldquodepresyonrdquodur (DSM-Vrsquode ldquoDuygudurum Bozukluklarırdquo ana başlığı kaldırılmış
ldquoİki Uccedillu ve İlişkili Bozukluklarrdquo ile ldquoCcediloumlkkuumlnluumlk Bozukluklarırdquo olarak ikiye ayrılmıştır
Fakat genel yaklaşım temelde aynıdır)186 Başka bir ifadeyle depresif ataklar geccediliren
hastalarda majoumlr depresif bozukluklar (unipolar depresyon) hem manik hem depresif
ataklar geccediliren ya da sadece manik ataklar geccediliren hastalarda ise bipolar bozukluk
vardır187
181 ZE Kayatekin vd ldquoRuh Hastalarında Homisidal Saldırganlıkrdquo Psikiyatri ve Noumlrolojik Bilimler
Kongresi (1988)1 182 Olcay Yazıcı ve Sibel Ccedilakır ldquoDuygudurum Bozukluklarırdquo Psikiyatri iccedilinde (İstanbul İstanbul
Uumlniversitesi Yayınları 2009) 105 183 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 205 184 Geccediltan Psikodinamik Psikatri ve Normaldışı Davranışlar 149 185 MuumlfitUğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklar iccedilinde
ed Muumlfit Uğur İbrahimBalcıoğlu ve Neşe Kocabaşoğlu (İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşan Tıp
Fakuumlltesi Suumlrekli Tıp Eğitimi 2008) 59 186 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 264 187 Oumlzden Adli Psikiytri 148
45
241 Tarihccedile
Manikndashdepresif psikozun varlığı antikccedilağlardan Homerosrsquoun oumlykuumllerinden beri
bilinmektedir Eski dini kitaplarda da ağır depresyon geccediliren kişilerden
bahsedilmektedir İOuml V yuumlzyılda Hipokrat buguumln majoumlr depresyon olarak bilinen
hastalık iccedilin ilk kez melankoli ifadesini kullanmış ve sebebini ldquokara safrardquoya
bağlamıştır188 Mısır yazmalarında Galenrsquoin risalelerinde de manik- depresif bozukluğa
rastlanmaktadır Kapadokyalı Arateus da mani ve melankolinin belirtilerini neredeyse
guumlnuumlmuumlzle aynı şekilde tanımlamıştır İbn Sina da depresyona dair iyi tanımlamalar
yapmış ve ilginccedil oumlrneklerden bahsetmiştir 19yuumlzyıla gelindiğinde Emil Kreaplin erken
bunama ile manik depresif psikoz şeklinde bir taksim yapmış fakat bu hastalıkların
buguumlnkuuml şekliyle ldquo tekrdquo ve ldquoiki uccedillurdquo ayrımını oumlneren 1957rsquode Leonhard olmuştur 189
Duygudurum bozuklukları buumltuumln ruh hastalıkları arasında en yaygın olan sınıftır En sık
rastlanılanlarıysa depresyon ve bipolar bozukluktur Depresyonun yaşam boyu
yaygınlığı erkeklerde 15 kadınlarda 25rsquodir Yaşam boyu hastalanma riski
erkeklerde 8- 12 kadınlarda 20- 26 civarındadır Fakat bu oran giderek
eşitlenmektdir Kadınlarda en ccedilok 35-45 erkeklerde 55 yaşlarında goumlruumllmeye başlansa
da genccedil yaşlarda goumlruumllme yaşının ccedilok daha fazla olduğuna dair veriler artmaktadır 190
Bekarlık veya dul kalma erkeklerde depresyonu artırırken bekar kadınlarda evli
kadınlara nispeten durum tersini goumlstermektedir191
Bipolar bozukluğun yaygınlığı depresyona goumlre daha az olup cinsiyetler arasında da
oumlnemli bir fark bulunmamaktadır Yaşam boyu goumlruumllme sıklığı 12 olarak
bildirilmektedir Bipolar bozukluk her yaşta ortaya ccedilıkabilir Ortalama başlama yaşı 15-
35 olup erkeklerde 18 kadınlarda 20rsquodir192 Bipolar bozukluğun yuumlksek
sosoyoekonomik duumlzeylerde daha sık goumlruumllduumlğuuml ifade edilmiştir193
Duygudurum bozukluklarının nedenleri de biyolojik genetik ve psikososyal olarak
ayrılarak incelenmekteyse de tam nedenleri bilinememektedir Depresyon geccediliren
hastaların birinci derece akrabalarında bu hastalığın goumlruumllme ihtimali normale goumlre uumlccedil
188 Geccediltan Psikodinamik Psikiyatrive Normaldışı Davranışlar 157 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve
Hastalıkları 263 189 Nicola Khan Mental Disorder (Toronto University Of Toronto Press 2017) 58 Oumlztuumlrk ve Uluşahin
Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 263 190 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 273 191 Uğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 61 192 Yazıcı ve Ccedilakır ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 105 193 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 307
46
kat fazladır Bipolar bozuklukta bu kişilerin ccedilocuklarında hastalık riski 8 bulunurken
tek yumurta ikizlerinde oran 35rsquoi bulmaktadır194 Bu hastalıkların sebeplerine dair
noumlrobiyolojik ccedilalışmalar merkezi sinir siteminde yapısal bozuklukların varlığına işaret
ederken biyokimyasal araştırmalar da norepinefrin dopamin seratonin ve tiroit gibi
hormonların değişimine vurgu yapmaktadır Ancak bu ccedilalışmaların bulgularının sonuccedil
mu yoksa sebep mi olduğu tartışılmaktadır
Ccedilevre faktoumlrlerleri muumlstakil olarak her kişide hastalık etkisi yapmasa da genetik
yatkınlığı olan kişilerde hastalığın ortaya ccedilıkışı ve koumltuumlye gidişinde etkilidir İccedilinde
yaşanılan ailenin toplumun yapısı sevilen kişilerin veya sağlığın ani kaybı hatta ani
sevinccedil durumları bile hastalığın ortaya ccedilıkışında rol oynayabilir195
242 Belirtiler
Depresyondaki bir kişide genel olarak omuzlar duumlşuumlk yuumlz ccedilizgileri belirgin ve bakışlar
boştur Konuşması yavaş ve alccedilak seslidir Hasta yerinde duramaz devamlı elini
ovuşturur saccedilıyla giysileriyle oynar veya başka nesneleri ovup ccedilekiştirir
Duygulanımda uumlzuumlntuuml keder umutsuzluk karamsarlık değersizlik guumlccedilsuumlzluumlk gibi
duygular hakimdir Succedilluluk işe yaramazlık ve cezalandırılma duygularıyla oumlluumlm ve
intihar duumlşuumlncesi gelişir Kimi hastalarda bunaltı (anksiyete) tedirginlik panik
noumlbetleri obsesif duumlşuumlnceler hırccedilınlık ve oumlfke goumlruumllebilir Seyrek de olsa ccedilabuk
oumlfkelenme ve etrafından nefret etmek de soumlz konusu olabilir
Hastada uykusuzluk (insomnia) veya aşırı uyuma ( hipersomnia) goumlruumllebilir Genellikle
iştah ve kilo kaybı olurken tersi de olabilir Bedensel yakınmalarla gerccedilekte hasta
olmadığı halde doktor doktor dolaşabilir Enerji duumlzeyi duumlşer ve en basit işleri bile
yapmakta zorluk yaşar Duumlşuumlnce hızı yavaşlar ve hafızası zayıflayıp sıklıkla
unutkanlıktan şikayet eder
Depresyondaki bir hastada değersizlik ve succedilluluk duyguları hezeyan derecesine
ulaşabilir Koumltuumlluumlk (kovuşturma persekuumlsyon) hezeyanları duumlnyanın yok olacağına
dair nihilist hezeyanlar veya oumlluumlmcuumll bir hastalığa yakalandığına dair somatik
hezeyanlar ortaya ccedilıkabilir196
194 Uğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 62 195 Uğur ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo 62 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkarı 284 196 Geccediltan Psikodinamik Psikiyatri ve Normaldışı Davranışlar 154-155 Oumlztuumlrk Ruh Sağlığı ve
Bozuklukları 222- 224
47
Mani doumlnemi depresyonun tersine duygudurumun yuumlkselmesiyle kişinin nerdeyse her
duyguyu abartılı bir şekilde yaşamasıyla karakterizedir Manik doumlnemdeki bir hasta ccedilok
hareketlidir aşırı guumlvenli davranışlarda bulunur ve renkli abartılı giyimi makyajı ile
dikkat ccedileker Hareketlerdeki bu artış onu bitkin duruma getirebilir Hekime
goumltuumlruumllduumlğuumlnde ise ccedilok iyi olduğunu duumlşuumlnduumlğuumlnden hem hekime hem onu getirenlere
oumlfkelenir Yuumlksek sesle hızlı ve kendine guumlvenerek konuşur konuşma esnasında daldan
dala atlar ama kimseye fırsat vermez
Manik bir hastada aşırı coşku aşırı neşe ve genellikle de aşırı oumlfke hakimdir Neşesi
etrafındakilere de sirayet eder ancak yakınları tarafından bu durum garip karşılanır
Tiyatral davranışlarda bulunup eleştirel soumlylevlerde ve duumlşmanca yorumlarda
bulunabilir Accedilık saccedilık kuumlfuumlrluuml konuşmalar şakalar yapabilir Onu durdurmaya
engellemeye ccedilalışanlara oumlfkelenip kuumlfuumlr edebilir saldırgan olabilir ve yaşamını
tehlikeye sokan eylemlere girişebilir
Mani doumlnemi esnasında uyku gereksinimi azalır guumlnlerce sabahlara dek uyumaz yine de
kendini yorgun hissetmez İştahı artsa da yemeye vakit bulamaz ve kilo kaybeder
Cinsel isteği de artış goumlsterir Hareketlerindeki hızlanmayla aşırı alışverişler duumlşuumlncesiz
iş yatırımları yapabilir sokakta para dağıtabilir ve uygun olmayan cinsel eylemlere
kalkışabilir
Bu doumlnemde kişi benlik kabarması yaşar Kendini aşırı guumlccedilluuml ve yetenekli herkesten
uumlstuumln hisseder Yeteneği olmadığı halde roman yazmaya beste yapmaya kalkışır
Hastanın kabaran benliği akıl almaz eylemlere girişmesine neden olabilir Manik
doumlnemdeki hastaların 50rsquosinde psikotik belirtiler goumlruumlluumlr Hasta Tanrı ya da oumlzel
kişilere yakınlık iddiasında bulunabilir Kuşku izlenme koumltuumlluumlk sanrıları da ortaya
ccedilıkabilir197
Majoumlr depresif bozukluk iccedilin DSM-5 kriterleri şunlardır
Normal işlevsellikte bozulma ile beraber iki haftalık bir suumlre zarfında goumlruumllen
1 Hemen her guumln yaklaşık guumln boyu suumlren depresif hal
2 Hemen her guumln yaklaşık guumln boyu suumlren tuumlm etkinliklere veya ccediloğuna karşı bir alaka
kaybı zevk alamama
3 İrade dışı belirgin kilo kaybı ya da iştahta artma veya azalma
4 Hemen her guumln ccedilok uyuma veya uykusuzluk
197 Geccediltan Psikodinamik Psikiyatri ve Normaldışı Davranışlar 151-152 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh
Sağlığı ve Bozuklukları 297- 300
48
5 Hemen her guumln yorgunluk veya enerji kaybı
6 Hemen her guumln değersizlik veya anormal succedilluluk duygusu
7 Hemen her guumln duumlşuumlnme ve yoğunlaşmada guumlccedilluumlk ccedilekme ve kararsızlık
8Tekrarlı oumlluumlm intihar duumlşuumlnceleri
9 Psikomotor faaliyetlerde aşırılık veya gerileme
oumlzelliklerinden en az beşi - iccedillerinde depresif duygudurumu veya zevk alma kaybıyla
bulunmak şartıyla beraber-- goumlruumllmelidirTeşhis konulabilmesi iccedilin hastanın bizzat
kendisi belirilerden muumlşteki olması veya dışarıdan bir goumlzlemcinin hastada bu
belirtilerin varlığını saptayıp ifade etmiş olması farketmez
Bu belirtiler herhangi bir maddenin etkisi veya fizyolojik bir hastalık sebebiyle
oluşmamalıdır
Kişinin sosyal hayatında işlevselliğinde bu belirtiler nedeniyle bozulmalar goumlruumlluumlr
Bu belirtiler sevilen birinin kaybı ile accedilıklanmamaktadır
Manik ataklarla seyreden bipolar 1 bozuklukta-DSM- Vrsquoin mani teşhis kriterleri
şunlardır
En az bir hafta suumlren olağan dışı suumlrekli yuumlkselmiş taşkın veya irritabl (rahatsız edici)
ayrı bir duygudurum bozukluğu doumlneminin bulunması
Bozukluk doumlneminde aşağıdaki belirtilerden en az uumlccediluumlnuumln bulunması
1 Oumlzsaygıda aşırı artma ve buumlyuumlkluumlk duygusu
2 Uyku ihtiyacında azalma (3 saat uyku ile dinlenmiş hissedilmesi)
3 Normalin uumlzerinde konuşkanlık
4 Fikir uccediluşmaları duumlşuumlnceleri yarışıyormuş gibi hissetme
5 Dikkatin kolaylıkla dağılması ve başka şeylere youmlnelmesi
6 Amaca youmlnelik etkinliklerde artış
7 Olumsuz sonuccedillar doğuracak zevk veren faaliyetlere aşırı katılma
Bu duygudurum bozuklukları kişinin sosyal hayatında bozukluklara neden olur kişinin
kendisine veya ccedilevresine zarar vermemesi iccedilin hastaneye kaldırılmasını gerektirecek
şiddettedir
Yukarıdaki belirtiler herhangi bir madde kullanımından veya tıbbi bir sorunun
fizyolojik etkilerinden bağımsızdır198
198 Oumlzden Adli Psikiyatri151- 153
49
243 Tedavi
Hastaların durumuna goumlre değişmekle beraber depresyonun ilaccedilla tedavisinde
guumlnuumlmuumlzde genel olarak antidepresanlar tercih edilmektedir Majoumlr depresyonda
psikotik oumlzellikler ortaya ccedilıkarsa antidepresanlara ek olarak antipsikotikler de
verilmektedir İlaccedil tedavisinin yanında EKT de uygulanabilmektedir Psikoterapiler de
tamamlayıcı ve hastalık tekrarını oumlnlemeye yardımcı tedavilerdir199
Bipolar bozukluk tedavisinde de hastaların farklılıkları dikkate alınır İlaccedilla tedavilerde
antidepresanlar antipsikotikler ve lityum gibi duygudurum dengeleyiciler kullanılır
İlaccedil haricinde EKT de kullanılabilir EKT yiyip iccedilmeyen saldırgan hastalarda etkili bir
youmlntem olabilir Depresyon da olduğu gibi psikoterapi bipolar bozuklukta
kullanılmaktadır200
244 Duygudurum Bozukluklarında Ceza Ehliyeti
Bu tuumlrdeki hastalıklar gerek teşhis gerek tedavi accedilısından tartışmalı olup şizofreniden
daha zor ve problemli hastalıklardır Bilişsel fonksiyonlar şizofrenideki kadar olmasa da
sanıldığından daha fazla hasara uğramaktadır Kişilerin hayatları suumlresince varlıklarını
koruyan hastalıklardır Hastalığın iyileştiği sanıldığı belirgin noumlbetlerin olmadığı
doumlnemlerde bile aslında sendromal veya sendromlardan daha az belirgin emareler
(subsendromlar) varlığını koruyabilmektedir201
Bipolar affektif bozukluk ve şiddet arasındaki ilişkiye dair farklı saptamalar
mevcuttur202 Genel kabul bu hastalıkla şiddet davranışları arasında anlamlı fakat buumlyuumlk
olmayan bir ilişkinin olduğudur Bazı yazarlar şizofreniden sonra succedil bakımından ikinci
sırada olan bipolar bozukluğun oumlzellikle manik doumlnemlerde saldırgan davranışlar
accedilısından şizofreniyi geride bıraktığını ifade etmektedir203 Bu hastalıklarda psikomotor
hızlanma ve duumlşuumlnce bozukluğu şiddet davranışına yol accedilmaktadır Succedil işleyen psikotik
hastalar arasında 194rsquo luumlk bir oranı bipolar hastaların oluşturduğu tespit edilirken
tutuklular arasında duygudurum bozukluklarının genel topluma oranla daha yuumlksek
199 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 289-296 200 Oumlztuumlrk ve Uluşahin Ruh Sağlığı ve Hastaıkları 317- 321 201 Oumlzden 172 202 Bkz Seena Fazel vd ldquo Bipolar Disorder end Violent Crimerdquo Archgenpsychiatry 67 sy 9 (2010) 935
J Volavka ldquo Violence in schizophrenia and bipolar disorderrdquo Psychiatria Danubina 25 sy 1 (2013) 30 203 Elif Guumlneri Akıl Hastalıkları ve Şiddet (İstanbul İstanbul Geişim Uumlniversitesi Yayınları 2016) 48
50
olduğu saptanmıştır204 Ceza ehliyeti olmayan olgular arasında yapılan bir ccedilalışmada
13rsquouumlnde bipolar bozukluk ve 33rsquouumlnde depresif bozukluk saptanmıştır205
Manik hastalar şizofreni hastaları gibi ağır succedillar işlemez Goumlrevli memura hakaret gibi
soumlzel kavga yaralama gibi fiziksel tecavuumlz gibi cinsel iccedilerikli succedillar haneye tecavuumlz
kundaklama hırsızlık dolandırıcılık gibi mala youmlnelik succedillarla sarhoşluk ve tehdit gibi
succedillar işlerler206 Bipolar afektif bozukluk manik atak Tuumlrkiyersquode uygulamada kusur
yeteneğini sıklıkla otadan kaldıran hastalıklardandır207 TCKrsquonın 32 maddesi uyarınca
manik atakları doumlneminde hastalar tam ehliyetsiz sayılırlar ccediluumlnkuuml fiillerinin anlam ve
sonuccedillarını algılayamamaktadırlar Oumlzden ataklar arasındaki doumlnemde de ceza
ehliyetinin tam olmayacağı duumlşuumlncesindedir Buguumln bilimsel olarak atakların
goumlruumllmediği ara doumlnemlerde tam iyileşmenin olmadığı kabul edildiğinden yazara goumlre
tam ehliyetsiz olmasalar da eksik ehliyetli kabul edilmelidirler208
Majoumlr depresyon hastaları adli psikiyatrik vakalar arasında sayıca daha az olsalar da
işledikleri succedillar accedilısından ciddi bir durum arzetmektedirler Depresif hastalar
maniklerden daha ağır vakalardır ve işledikeri succedillar da daha dramatiktir Ağır
depresyon vakalarının oumlnemli bri kısmı birinci dereceden akrabalarını oumllduumlrmektedir
Ccedilocuğunu oumllduumlren anne babaların ccediloğunda psikoz veya majoumlr depresyon teşhis
edilmiştir Ccedilocuklarını oumllduumlren bu kişilerin ccediloğu cinayetin ardından intihar etmektedir
(annelerin 16 ndash 29 babaların 40- 60rsquoı)209 Cinayeti işleyen annelerin ccediloğunun
ldquokurtarmakrdquo duumlşuumlncesiyle veya psikotik atak esnasında sebepsiz olarak ccedilocuklarını
oumllduumlrduumlğuuml goumlruumlluumlr İntiharı duumlşuumlnen anneler de ldquobu acımasız duumlnyada ccedilocuklarını
annesiz bırakmamakrdquo fikriyle evlatlarını oumllduumlrebilmektedir Bu annelerde cinayet fikri
haftalar hatta aylar oumlncesinde ortaya ccedilıkabilir Hastalar olay yerinden kaccedilmak yerine
polise veya yakınlara kendilerini ihbar eder Atakların bittiği ve bilincin geri geldiği
doumlnemlerde ağır succedilluluk duygusu duyarlar Ccedilocuklarını oumllduumlren babaların da olay
oumlncesinde maddi sıkıntılar boşanma korkusu gibi zorlanmalar yaşadıkları ve psikoz
veya psikotik oumlzellikli depresyon hastası oldukları tespit edilmiştir
204 Bkz Ouml Saatccedilioğlu vd ldquoTutuklulardaDepresyonrdquo Duumlşuumlnen Adam Noumlroloji ve Psikiyatri Dergisi sy 9
(1996) 25-30 205 Bolu vd ldquoBir eğitim hastanesi psikiyatri kiniğinde adliolguların değerlendirilmesi beş yılık
incelemerdquo Guumllhane Tıp Dergisi sy 56 (2014) 2 206 Elif Guumlneri Akıl Hastalıkları ve Şiddet 48 Oumlzden Adli Psikiyatri 172-173 207 http webbarandoğanavtr (23072019) 208 Oumlzden Adli Psikiyatri 173- 174 209 Susan Hatters Friedman vd ldquoFilicide ndash Suicide Common Factors in Parents Who Kill Their Children
and Themselvesrdquo The Journal of the American Academy of Psychiatry and the Law sy33 (2005) 496
51
Ebeveyn cinayetlerinde (parasid) de depresyon şizofreniden sonra ikinci sırayı
almaktadır Genellike erkek hastaların işlediği bu cinayetlere akut psikozlar koumltuumlluumlk
sanrıları- eşlik etmektedir Bazı vakalar anne babalarının kendisine zarar verecek olan
sahte kişilerle değiştirilmiş olduğuna inanmaktadır (Capgras Sendromu) Cinayetler
genellikle ani gerccedilekleşse de genccedil ve daha oumlnce saldırgan davranış goumlsteren hastalar bir
aile faciasının habercisi olabilirler Bununla beraber bakıma muhtaccedil yaşlı ebeveynleri
olan ve intihar duumlşuumlnen bazı vakalarda da cinayet ebeveyni yalnız bırakmamak acıdan
kurtatrmak duumlşuumlncesiyle işlenebilmektedir210 Genellikle sevdiklerini ızdıraptan
kurtarma duumlşuumlncesiyle oumllduumlren majoumlr depresyon hastaları uzuvları kesme (oumlzellikle
cinsel uzuvları) gibi şiddet eylemlerine de imza atarlar TCKrsquonın 32 maddesine goumlre
ceza ehliyetleri yoktur Maniklerde olduğu gibi buguumln depresif hastaların da noumlbet arası
doumlnemlerde tam iyileşmedikleri ve subsendromları suumlrduumlrduumlkleri kabul edilmektedir211
Belli doumlnemlerde ortaya ccedilıkan ataklar ile karakterize bipolar bozukluk bize ilk olarak
klasik literatuumlrdeki cuumlnun gayr-ı mutbıkı hatırlatmaktadır Fukahanın farklı bablarda
bahsettikleri ldquozaman zaman ayılanrdquo ve ayıldığında da tam ehliyetli kabul edilen bu
hastalık grubu manik veya depresif ataklarda algı ve iradelerini kaybeden bipolar
hastalarıyla oumlrtuumlşmektedir Bu durumda guumlnuumlmuumlz fıkhı accedilısından bipolar bozukluğu
olan hastalar atakların olmadığı doumlnemlerde tam ehliyetli olacaklardır Ancak Oumlzdenrsquoin
zikrettiği gibi hastalığın sendromlarının veya subsendromlarının suumlrekliliği soumlz konusu
olduğunda cuumlnun gayri mutbıka kıyası doğru goumlruumlnmemektedir Ara doumlnemlerde
sendromlar kadar guumlccedilluuml olmayan subsendromların bulunması hali ise mutbıka da kıyas
edilmelerine izin vermeyecektir Bu durumda karşımıza atak doumlnemlerinde ceza ehliyeti
tamamen ortadan kalkarken ara doumlnemlerde durumu şuumlpheli olan karmaşık bir fıkhi
vaka ccedilıkmaktadır
Bipolar hastası teşhisi almış bir kişinin had gerektiren bir succedilu işlemesi durumunda Fiil
akli melekelerin devre dışı kaldığı manik veya depresif atak doumlneminde işlenmişse
şizofrenide olduğu gibi had duumlşecek succedilun maddi tazmin youmlnuuml varsa tazmin ettirilecek
ve hasta guumlvenlik tedbiri olarak tedavi altına alınacaktır Atak doumlnemleri arasında
işlenen bir fiildeyse subsendromların varlığı ldquoşuumlpherdquo oluşturacağından yine had cezası
duumlşecektir Ancak burada ldquotam ehliyetsizlikrdquo huumlkmuuml verilemediğinden - yine tedavi
şartıyla beraber- kişinin durumuna goumlre bir talsquozir cezası verilmelidir Ccediluumlnkuuml cezaların
210 Bkz Canan Aksoy Poyraz vd ldquoPsikotik Oumlzellikli Depresyonun Adli Boyuturdquo Journal of Mood
Disorders 2 sy 4 (2012) 181-183 211 Oumlzden Adli Psikiyatri 174
52
succedilluyu ıslah amacı guumltmesinin yanında başkalarını uyarıcı bir yanı da mevcuttur ve
hastalık iddiasının (temaruz malingering) her zaman bir istismar aracı olarak
kullanılma olasılığı soumlz konusudur Buna ilave olarak cezaların kamu vicdanını
rahatlatmak suretiyle hukuka olan guumlveni artırıcı bir yanı da vardır
Kısas gerektiren succedillarda atak doumlnemlerinde gerccedilekleşen cinayetler ve yaralamalar iccedilin
kısasın diyete doumlnuumlşeceği accedilıktır İrade ve şuurun tamamen yok olmadığı ara doumlnemde
vuku bulan bir adam oumllduumlrme fiilinde kısmi akıl hastalığı şuumlphesi olacağından kısas
duumlşecek ve diyete doumlnuumlşecektir Bu doumlnemde hastaların akli melekeleri itibariyle
muumlmeyyiz ccedilocuk gibi kabul edilerek fiillerinin maddi ( hukuki) sorumluluklarının
devam ettirilmesi uygun goumlruumlnmektedir Boumlylece kasıtlı muumlessir fiillerde de kısas
duumlşuumlruumlleceğinden her durumda erş oumldenecektir
Talsquozir cezalarına terettuumlp eden succedillarda ldquoaklınrdquo tek şart olduğu ifade edilmişti Mani ve
depresyon atakları esnasında idrak ve şuurlarını kaybeden hastaların tam ehliyetsiz
olmaları dolayısıyla cezalandırılmaları muumlmkuumln değildir Subsendromların bulunduğu
kabul edilen ataklar arsındaki doumlnemde hastalar - hukuki sabit bir ilkenin bulunması
adına- yine muumlmeyyiz ccedilocuklar gibi kabul edilebileceği gibi talsquozir cezalarının elastik
yapısı itibariyle bu tip bir ilkeyi benimsemeye gerek kalmadan uygun cezaya da
ccedilarptırılabilirler ağır succedillarda hafifleştirme yoluna gidilebilir Elbette her durumda
mahkemece takip edilmesi gereken bir tedavi suumlrecinin olması kaccedilınılmazdır
Bu başlığa son verilmeden oumlnce oumlzellikle bipolar bozukluğun ataksız ara doumlnemleriyle
ilgili bir noktaya dikkat ccedilekilmesi gerekmektedir Hastalıkları teşhis edilmiş psikiyatrik
yardım goumlren ve ilaccedil kullanan bazı hastalar bilinccedilli ve iradi olarak ilaccedillarını
bırakabilmekte ve tam ehliyetsiz olacakları doumlnemleri adeta kendileri ccedilağırmaktadır
Daha da ilginccedil olan bazı dini gruplara intisap eden hastalar kendilerine hapların haram
madde iccedilerdiği uyarısı yapıldığından dini kaygılarla tedaviyi terk etmektedirler
Meseleye buradan bakıldığında klasik literatuumlrde ldquokendi ihtiyarıylardquo sarhoş olup aklını
oumlrten bir şahsın durumu karşımıza ccedilıkıyor gibi goumlruumlnmektedir Ne var ki bu durumdaki
bir şahsa kıyas yapılacak olsa bile hadlerin ve kısasın duumlşmesinden farklı bir netice
ortaya ccedilıkmayacaktır ccediluumlnkuuml succedil cuumlnun anında işlenmiştir Succedillu idraki yerindeyken
ilacını terk etmiş olsa bile cinayet kastında değildir ve hasta olma şuumlphesini de halen
taşımaktadır Talsquozir gerektiren ve aklın olmadığı bir anda işlenen succedillarda da ceza
olmayacaktır Ancak bu tuumlr kişilere hakkaniyet ve maslahat gereği atak doumlnemlerinden
53
ccedilıktıkları ara doumlnemlerde uygulanmak uumlzere ldquoilaccedillarını hasta olacaklarını bile bile terk
etmelerirdquo halinde uygun bir tarsquozir cezası takdir edilmelidir
54
SONUCcedil
İnsanlar arasında akıl ve ruh hastalıklarıyla succedil arasında her zaman bir ilişki olduğu
duumlşuumlnuumllmuumlş akıl ve ruh hastalarına potansiyel birer succedillu olarak bakılagelmiştir Bu oumln
yargıların guumlduumllediği Orta Ccedilağ Avrupasırsquonda akıl hastaları insanlık dışı muamelelere
maruz kalmışlardır Humanist akımın etkisinde gelişen ve sekuumllerleşmiş Avrupa hukuku
ise buguumln akıl ve ruh hastalıklarına farklı yaklaşmakta ve modern psikiyatri ile sıkı bir
ilişki iccedilinde bulunmaktadır Ancak soumlz konusu succedillar olduğunda sekuumller hukuk bile
kamusal youmln hep ağır bastığından ihtiyatlı davranmaktadır Bunun bir tezahuumlruuml olarak
da ldquoceza ehliyetirdquo kavramı ortaya ccedilıkmış ve bu ehliyetin sınırları ana hatlarıyla
ccedilizilmeye ccedilalışılmıştır TCK da benzer hukuk sistemleri gibi akıl ve ruh hastalıklarıyla
ilişkili 32 46 ve 47 maddeleriyle akıl ve ruh hastalıklarında temel oumllccediluumltuuml succedil sayılan
eylemlerin fail tarafından fiil esnasında ldquoalgılanamamasırdquo ve failin ldquoiradesinin
tamamen veya kısmen yok olmasırdquo olarak belirlemiş kamu maslahatı adına guumlvenlik
tedbiri adıyla succedilluya tedavi zorunluluğu getirmiştir
Muumlsluumlmanların akıl ve ruh hastalarına tavır ve muameleleri her zaman insani esaslara
uygun olmuştur İslam ceza hukuku da hem toplumun hem de bireylerin maslahatını ve
hukukunu koruyan insani bir hukuk sistemidir Toplum huzurunun devamlılığı ve succedil
işleyenlerin ıslahı iccedilin koyduğu cezalarda fertlerin aklen ruhen ve onları ccedilevreleyen
koşullar accedilısından farklı olduklarını dikkate almıştır Şeriatın succedil kabul ettiği bir eylemi
işleyen kişinin akıl ve ruh hastası olması durumunda cezaicirc ehliyeti muumlstakil bir başlıkta
ele alınmasa da cuumlnucircn mefhumu ve succedillara dair oumlzel başlıklarda bu konu izah edilmiştir
Fukahanın had kısas ve tarsquozirin tatbiki iccedilin koydukları oumllccediluuml aklın varlığıdır Akıl kişinin
doğru ile yanlışı ayırabildiği eylemlerinin sonucunu hesaplayabildiği bir melekedir
Akli melekeleri olmayan kişinin hiccedilbir şekilde şerrsquoan sorumlu tutulması duumlşuumlnuumllemez
Netice olarak da had kısas ve tarsquozir cezaları akıl hastalarına uygulanamaz Ancak
madur ettikleri kişilerin hakları da mahfuz olduğundan zararlar akıl hastalarının acirckileleri
tarafından tazmin edilir
Guumlnuumlmuumlz fıkhı accedilısından akıl ve ruh hastalıklarıyla ilgili huumlkuumlmlere ulaşabilmek iccedilin
modern psikiyatrinin verilerinden istifade etmek kaccedilınılmazdır Modern psikiyatri ilmi
bir tıp dalı olmakla beraber nihayetinde sekuumller bir zeminden beslenmekte ruh-beden
ikiliğini reddetmekte ve İslamiyetin succedil olarak kabul ettiği bir takım eylemleri sadece
masum ruhi bozukluklar olarak sunabilmektedir Bu da zihinsel olarak İslamiyetle tam
55
olarak oumlrtuumlşmeyen modern psikiyatrinin verilerinin oumlzellikle dini bilgilerimizle ters
duumlşen bazı hususlarda ihtiyatla karşılanmasını gerektirmektedir
Şizofreni ve duygudurum bozukluklarına İslam ceza hukuku accedilısından bakıldığında şu
sonuccedillara ulaşılabilir
1 Şizofreni hastalarının algı ve idraklerinin olmadığı yani akli melekelerinin
bulunmadığı kabul edilir Bu hastalar gerccedilekle olan bağlarını yitirmekte ve
oumlzellikle halluumlsinasyonların ve hezeyanların etkisinde succedil işleyebilmektedir Bu
durumda tam ehliyetsiz sayılmaları hadlerin ve kısasın diyete doumlnuumlşmesi
gerekmektedir Tarsquozir cezalarından da muaf olacaklardır Mali tazmini
gerektiren durumlarda -kendi malları yoksa- tazmini akile uumlstlenecektir Hastalar
maslahat gereği guumlvenlikle ilgili kurumlarda zorunlu tedavi altına alınacaktır
Bu kurumlardan salınmaları ise ancak hakim kararıyla olabilecektir Ancak bu
hastalığın henuumlz akut semptomlarının ortaya ccedilıkmadığı ve hastanın akli
melekelerinin tam olarak yok olmadığı doumlnemler de kanaatimizce ayrıca ele
alınmalıdır Hastalar değişkenlik goumlsteren kişisel semptomlarına goumlre yarı
ehliyetli sayılmalıdırlar Hadler ve kısaslar hastalık şuumlphesiyle zaten duumlşecek
olsa da oumlzelikle hukukun otoritesi hukuka guumlvenin korunması ve istismarların
oumlnuumlne geccedilmek iccedilin talsquozirlerden muaf olmamalıdırlar
2 Duygudurum bozuklukları teşhis accedilısından daha zor hastalıklardır Majoumlr
depresyon ve bipolar afekt bozuklukta atakların geldiği doumlnemlerde idrak şuur
ve iradenin yok olması nedeniyle hastalar tam ehliyetsiz kabul edilmelidirler
Şizofreni hastalarındaki gibi tedavi şartıyla had ve kısaslar diyete
doumlnuumlştuumlruumllmeli talsquozir de uygulanmamalıdır Bipolar bozuklukta manik veya
depresif atakların ara doumlnemlerinde tıbbi olarak hastaların subsendromlarının
bulunduğu kabul edilmektedir Bu da ceza ehliyetindeki akıl şartını şuumlpheli hale
sokmakta ve succedilluya had kısas gibi cezaların tatbikine mani olmaktadır Ancak
tam ehliyetli kabul edemediğimiz bu kişilere uygun talsquozir cezasının
bulunabileceği muhakkaktır Ara doumlnemlerde ilacını hasta olacağını bilerek
kendi iradesiyle terk eden bir kişiye ise atak doumlneminde succedil işlemesi halinde had
ve kısas uygulanamasa da cezai accedilıdan yarım ehliyetli sayılabileceği ara
doumlnemlerde ldquoilacını bıraktığı iccedilinrdquo tarsquozir cezası oumln goumlruumllmesi muumlmkuumlnduumlr
Bu ccedilalışmada zikredilenlerin haricinde modern psikiyatrinin tanımladığı birccedilok hastalık
veya bozukluk buguumln İslam ceza hukuku accedilısından ele alınmaya muhtaccediltır Aynı şekilde
56
İslam ceza hukuku da guumlvenilir tıbbi veriler eşliğinde guumlncellenmeli ve ndash tatbik edilip
edilmemesine bakılmaksızın- nazaricirc dinamizmini devam ettirmelidir
57
KAYNAKCcedilA
Ali Haydar Hoca Eminzacircde Mecelle Şerhi 4 cilt Beyrut Dacircru acirclemirsquol-kuumltuumlb 2003
Ankara TDV Yayınları 1996
Akşit Cevat İslacircm Ceza Hukuku ve İnsani Esasları (by Kuumlltuumlr Basın Birliği ts)
41
Amidicirc Seyfeddin el-İhkacircm ficirc usucirclirsquol-ahkacircm Tahkik Abdurrezak Aficircficirc 4 cilt Beyrut
Mektebursquol-İslamicirc 1402
Aras Hatice İmer ldquoŞizofrenide Şiddetrdquo Psikiyatride Guumlncel Yaklaşımlar 6 sy1
(2014) 45-55
Aşkım Hatunoğlu ldquoTuumlrk İslacircm Hekimlerinin Psikoloji Biliminin Gelişimine Katkıları
ve Psikolojik hastalıklara Tedavi Youmlntemlerirdquo Akademik Sosyal Araştırmalar
Dergisi sy2 (2014) 255-263
Avva Muhammed Selim Ficirc usucirclirsquon-nizamirsquol-cinacirciyyirsquol-İslamicirc Kahire Nahdet Mısr
2006
Bardakoğlu Ali ldquoDiyetrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 9 473-479
Ankara TDV Yayınları 1994
ldquoHadrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 14 547-551
Ankara TDV Yayınları 1996
Başoğlu Tuncay ldquoTarsquozirrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 40 198-202
İstanbul TDV Yayınları 2011
Behnesicirc Ahmed Fethi el-Mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacircicirc firsquol-fıkhirsquol-İslamicirc Kahire Dacircrursquoş-Şurucirck
1988
Belli Hasan Ural Cenk Vardar Melek Kanarya ve Tezcan Bahar rdquoŞizofrenide Şiddet
ve Cinayet Eylemi Risklerin Değerlendirilmesi Oumlnleyici Tedbirler ve Tedavide
KlozapinrsquoinYerirdquo Duumlşuumlnen Adam Psikiyatri ve Noumlroloji Bilimleri Dergisi sy
24 (2011 ) 222-227
Bobo William Rapoport Judith L Abi-Dargham Anissa Fatemi Hossein ve Meltzer
Herbert ldquoThe Neurobiology of Schizophreniardquo Psychiatry iccedilinde
edAllanTasman Jaraid Kay Jeffrey A Lieberman 302-313 West Sussex
Wiley 2008
58
Bolu A Toygar M Pan E Erdem M Uumlnluuml G ve Balıkccedilı A ldquoBir eğitim hastanesi
psikiyatri kiniğinde adliolguların değerlendirilmesi beş yılık incelemerdquo
Guumllhane Tıp Dergisi sy56 (2014) 1-4
Bourgeois Marc-Louis Şizofreni Ankara Dost 2016
Boynukalın Mehmet ldquoSuccedilrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 37 453-457
Ankara TDV Yayınları 2009
Buhari Abduumllaziz Keşfuumlrsquol-esracircr Tahkik Abdullah Mahmud Muhammed Oumlmer
Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquo-ilmicirc 1997
Buhacircricirc Ebucirc Abdullah Muhammed b İsmail Cacircmiursquos-sahih Tahkik Mustafa Deyyib
el- Beğacirc Beyrut Dacircru İbn Kesicircr 1987
Cessacircs Ebucirc Bekicircr er-Razicirc Ahkacircmursquol -Kurrsquoacircn Tahkik Muhammed Sacircdık Kamhacircvicirc
CiltBeyrut Dacircru İhyacircirsquol-Kuumltuumlbuumlrsquol-Arabicirc 1992
Cuumlrcacircnicirc Ali b Muhammed b Muhammed Tarsquoricircfacirct Beyrut Dacircrursquo1-kiatbirsquol-Arabicirc
h1405
Ccedilalışkan İbrahim ldquoİslam Hukukunda Ceza Kavramı ve Hadd Cezalarırdquo Ankara
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi sy 11 (1998) 366-397
Ccedilolak Abdullah İslacircm Ceza Hukuku Ccedilorum Kitap Duumlnyası 2018
Dağcı Şamil İslam Ceza Hukukunda Şahıslara Karşı Muumlessir Fiiller Ankara Diyanet
İşleri Başkanlığı Yayınları 1999
ldquoKısasrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 25 488-495 Ankara
TDV Yayınları 2002
Demirbaş Hatice ldquoSuccedil ve Psikopatolojirdquo Adli Psikoloji iccedilinde editoumlr Emre Şenol
Durak ve Mithat Durak 155-172 Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2017
Dihlevicirc Şah Veliyyullah Huccetullahirsquol-Bacircliğa Ccedileviren Mehmet Erdoğan 2 cilt
İstanbul İz Yayıncılık 2018
Doumlnmez İbrahim Kacircfi ldquoCuumlnucircnrdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 8 125-
129 İstanbul TDV Yayınları 1993
Doumlnmezer Sulhi ve Erman Sahir Nazaricirc ve Tatbikicirc Ceza Hukuku 2 cilt İstanbul Der
Yayınları 2019
EC Atbaşoğlu ve Guumlloumlksuumlz Sinan ldquoBilim Psikiyatri ve DSMrsquolerrdquo Tuumlrk Psikiyatri
Dergisi 24 sy 3 (2013) 202-212
Ebucirc Dacircvud Suumlnenuuml Ebucirc Dacircvud 4cilt
Beyrut Dacircrul-kitabirsquol-Arabicirc ts
59
Ebucirc Zehra Muhammed el-Cericircme firsquol-Fıkhirsquol-İslacircmicirc Kahire Dacircrursquol-fikrirsquol-Arabicirc
1998
Erturhan Sabri ldquoİnsan Onuru Bağlamında İslacircmCeza Hukukuna Genel Bir Bakışrdquo
İslacircm Hukuku Araştırmaları Dergisi sy 21 (2013) 185-214
Fahreddin Hasan b Mansucircr Kacircdıhacircn Fetacircva Kacircdıhacircnicirc 3cilt
http shamelaws (29072019)
Fazel Seena Lichtenschein Paul Grann Martin ldquo Bipolar Disorder end Violent
Crimerdquo Archgenpsychiatry 67 sy 9 (2010) 931-938
Foucault Michael Deliliğin Tarihi Ccedileviren Mehmet Ali Kılıccedilbay Ankara İmge
Kitabevi 2017
Friedman Susan Hatters Hrouda R Debra Holden Carol E Noffsinger Stephan G
ve Rsnick Philip J ldquoFilicide ndash Suicide Common Factors in Parents Who Kill
Their Children and Themselvesrdquo The Journal of the American Academy of
Psychiatry and the Law sy33 (2005) 496-504
Gazzacirclicirc Ebucirc Hacircmid Muhammed b Muahmmed el-Veciz Tahkik Ali Muavvıd 2 cilt
Riyad Darursquol-Erkam bin Erkam 1997
Geccediltan Engin Psikodinamik Psikiyatri ve Normal dışı Davranışlar İstanbul Remzi
Kitabevi 2000
Goumlktuumlrk Neslihan Oumlzgenccedil İzzet ve Uumlzuumllmez İlhan Ceza Hukukuna Giriş Eskişehir
Anadolu Uumlniversitesi Yayınları 2012
Guumlneri Elif Akıl Hastalıkları ve Şiddet İstanbul İstanbul Gelişim Uumlniversitesi
Yayınları 2016
Hafızoğullar Zeki Tuumlrk Ceza Hukuku Ders Notları Ankara Başkent Uumlnivrsitesi
Hukuk Fakuumlltesi 2008
Helvacı İlhan ldquoTemyiz Kudretinden Yoksun Şahısların Hukuki Sorumluluğu Uumlzerinerdquo
İHFM 155 sy4 (1997) 145- 171
Hodgins Sheilagh ldquoMental Disorder Intellectual Deficiancy and Crimerdquo Archieves of
Gen Psychiatry sy 49 (1992) 476-483
http webmemurlarnet (22072019)
http webaydinpoltr (22042019)
http webbaltaciavtrakil-hastaliği-ile-ilgili-yargitay-kararları (1862019)
http webhuumlrriyetcom (21072019)
http webpsychologytodaycom (0207 2019)
60
http webwhoint (0207 2019)
httpweb allthatsinterstingcom (22072019)
httpweb mynetcom (21072029)
httpwebtckmaddecom (09 07 2019)
http webdeontolojihacettepeedutr (04082019)
İbn Kudacircme Ebucirc Muhammed b Abdullah b Ahmed bMuhammed Ravdatursquon-nacircdır 2
cilt by Muumlessesetuumlrsquor-reyyacircn 2002
İbn Abidicircn Muhammed b Emin Oumlmer Reddursquol-muhtacircr 6cilt
Beyrut Dacircrursquol-fikr 1992
İbn Emicircrirsquol-Hacircc Muhammed bMuhammed b Muhammed b Hasan et-Takricircr versquot-
tehbicircr 4 cilt
Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1983
İbn Facircris Ebursquol-Huseyn Ahmed b Facircris b Zekeriyya Mulsquocemu mekacircyicircsursquol-luga
Tahkik Abdusselacircm Muhammed Harun 6 cilt (by Dacircrursquol-fikr 1979 )
İbn Huumlmacircm Kemaleddin Muhammed b Abdulvacirchid Şerhu Fethursquol- kadicircr 10 cilt
Beyrut Dacircrulrsquol-kitabirsquol-ilmicirc 2003
İbn Kayyim el-Cevziyye Şemsuddicircn Ebucirc Abdillah Muhammed b Ebi Bekr İlsquolacircmursquol-
muvakkıicircn Beyrut Dacircrursquol-cicircl 1974
İbn Kudacircme Ebucirc Muhammed Abdulah b Ahmed b Muhammed el-Muğnicirc 10 cilt
Beyrut Dacircrursquol-fikr h1405
İbn Manzucircr Cemaluumlddin Muhammed b Muumlkerrem Lisacircnursquol-Arab 15 cilt Beyrut
Dacircru Sacircdır ts
İbn Nuceym Zeynuumlddin b İbrahim b Muhammed Bahrursquor-racircik 8 cilt Beyrut Darursquol-
malsquorife ts
İbn Ruumlşd Ebursquo-Velicircd Muhammed b Ahmed Bidayetuumlrsquol-muumlctehid Ccedileviren Ahmed
Meylacircnicirc 3 cilt İstanbul Ensar Neşriyat 2015
İbn Teymiyye Takıyyuddin Ahmed b Abdilhalim b Abdisselacircm Siyacircsetirsquoş-şerlsquoiyye ficirc
ıslacirchirsquor-racircvicirc versquor-raiyye Riyad Vizaretursquoş-Şuucircnirsquol-İslamiyye h1419
Kahveci Nuri ldquoİslacircm Hukuku Accedilısından Succedilun Manevi Unsurlarından Kasıtrdquo Hikmet
Yurdu 5 sy 9 (2012)
Karaman Hayrettin Mukayeseli İslacircm Hukuku 3 cilt İstanbul İz Yayıncılık 2013
Kacircsacircnicirc Alaeddin Ebucirc Bekir b Mesud Bedacirciursquos-sanacircilsquo Tahkik Alicirc Muhammed
Muavvıd 10cilt Beyrut Dacircrulrsquol-kitabirsquol-ilmicirc ts
61
Kayatekin ZE Maner F Abay E Saygılı S ve Şener Aİ ldquoRuh Hastalarında
Homisidal Saldırganlıkrdquo Psikiyatri ve Noumlrolojik Bilimler Kongresi (1988) 22-
27
Khan Nicola Mental Disorder Toronto University Of Toronto Press 2017
Koca Mahmut ve Uumlzuumllmez İlhan Tuumlrk Ceza Hukuku Genel Huumlkuumlmler Ankara Seccedilkin
Yayınevi 2017
Koccedilak Muhsin ldquoGurrerdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 14 211-212
Koparan M Reşat ldquo TCK Genel Huumlkuumlmler Ceza Sorumluluğunu Kaldıran ve Azaltan
Sebeplerrdquo TBB Dergisi sy 64 (2006) 337-367
Koumlroğlu Ertuğrul Şizofreni Ankara Hekimler Yayın Birliği 2016
Kuducircricirc Ebursquol Huseyn Ahmed b Muhammed b Ahmed Tahkik Abdullah Nezicircr Ahmed
Nezicirc Beyrut Muumlessesetursquor-Reyyacircn 2005
Lambert M Naber D Schacht A Wagner Hundemer H-P Karow AHuber
CG Suarez JM ldquoRates and predictorsof remission and recovery duruing 3
years in 392 never-treatedpatients with schizophreniardquo Acta Psychiatrica
Scandinavica118 sy3 (2008 220-229
Macircverdicirc Ebursquol Hasan Ahkacircmursquos-Sultacircniyye Kuveyt Mektebetu Dacircru İbn Kuteybe
1989
Maverdicirc Ebucircrsquol-Hasan Ali b Muhammed el-Hacircvicirc 10 cilt
Kahire Mektebetuumlrsquol-Kahira 1968
Mevsılicirc Abdullah b Mahmucircd el-İhtiyar Tahkik Muhammed Ebucirc Dakicircka 2 cilt
Beyrut Dacircrursquol-Kitabirsquol-İlmicirc ts
Modestin Jiri ve Amman Roland ldquoMental Disorder and Criminality Male
Schizophreniardquo Schizophrenia Bulletin 11 sy 1 (1996) 69-82
Molla Huumlsrev Muhammed b Feracircmuz b Ali Duumlreruumlrsquo-Huumlkkacircm Ccedileviren Arif Erkan
3cilt
http webvesiletuumlnnecatcom (29062019)
Muhammed b Oumlmer b Huseyn er-Racirczicirc el-Mahsul ficirc ilmirsquol-usucircl Tahkik Tacirchacirc Cacircbir
Feyyacircz Alvacircnicirc 6 cilt Riyad Cacircmiatrsquol-imacircm Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc
h1400
Muheyyiz Hucirclucircd binti Abdurrahman ldquoAhkacircmursquol-mericircdirsquon-nefsiyyeti firsquol-fıkhirsquol-
İslamicircrdquo Doktora Tezi Cacircmiatu İmam Muhammed b Suucircd el-İslacircmicirc h1432
62
Mustafa İbrahim Ziyacirct Ahmed Abdulkacircdir Hacircmid ve Neccacircr Muhammed
Mulsquocemursquo-vesicirct 2 cilt by Dacircrursquod-dalsquove ts
Nesacircicirc Ebucirc Abdirrahmacircn Ahmed b Şuayb Suumlnenuumlrsquon- Nesrsquoaicirc Tahkik Abdulfettah
Ebucircrsquol- Gudde 9 cilt Halep Mektebetuumlrsquol-matbucircatirsquol-İslacircmicirc 1986
Nesefi Ebursquol-Berekacirct Menacircrursquol-envacircr Ccedileviren Soner Duman Osman Guumlman ve
Suumlleyman Kaya İstanbul Beka Yayıncılık 2016
Nucircricirc Husacircm Suheyl ldquoEserursquol-cuumlnucircn fi tasarrufatirsquol-kavliyyeti versquol- filsquoliyyeti ficirc şericircatirsquol-
İslamicircrdquo Yuumlksek Lisans Tezi Cacircmiatursquon-Necacirchursquol-vatanicirc 2013
Okur Kacircşif Hamdi İslam Hukukunda Sosyal Sorumluluk ndash Akıle Oumlrneği Ankara
İSAM Yayınları 2017
Oumlzden Salih Yaşar Adli Psikiyatri Ankara Nobel Akademik Yayıncılık 2015
Oumlztuumlrk Orhan ve Uluşahin Aylin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları Ankara Nobel Tıp
Kitapevleri 2016
Oumlztuumlrk Orhan Ruh Sağlığı ve Bozukukları Ankara Hekimler Yayın Birliği 1998
Pezdevicirc Ebursquol-Usr Ali bMuhammed el-Usucircl Karaccedili Matbalsquo tursquot- Cacircvicircd Bericircs ts
Pormann Peter ldquoTıprdquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 41 101-
111İstanbul TDV Yayınları 2012
Poyraz Cana Aksoy Kocabaşoğlu Neşe Konuk Numan ldquoPsikotik Oumlzellikli
Depresyonun Adli Boyuturdquo Journal of Mood Disorders 2 sy 4 (2012) 180-
185
Rain Adrian The Psychopathology of Crime London Academic Press Inc1993
Rucircyanicirc Abdulvacirchid b İsmail Ebursquol-Mehacircsin Bahrursquol-mezheb Tahkik Tacircrık Fethicirc es-
Seyyid 14 cilt Beyrut Dacircrursquol-kuumltuumlbirsquol-ilmicirc 2009
Salsquolebicirc Ali b Nasr Telkicircn fi fıkhırsquol-Malikicirc Tahkik Muhammed Sacirclis Saicircd el- Ganicirc
Riyad Mektebetu Nezzacircr Mustafa el-Bacircz ts
Saatccedilioğlu Ouml Tuumlrkcan S Işıklı M Ve Uygur N ldquoTutuklularda Depresyonrdquo
Duumlşuumlnen Adam Noumlroloji ve Psikiyatri Dergisi sy9 (1996) 25-30
Sarı Nil ve Akguumln Burhan ldquoTuumlrk Tarihinde Psikatriye Bakışrdquo Tuumlrkiyede Sık
Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklar iccedilinde editoumlr Muumlfti Uğur İbrahim
Balcıoğlu Neşe Kocabaşoğlu 1-24 İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşa
Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Tıp Eğitimi Etkinlikleri Sempozyum Dizisi 2008
Serahsicirc Muhammed b Ahmed el-Usucircl 2cilt
Beyrut Dacircrursquol-kitabirsquol-ilmicirc 1993
63
Silver Eric ve Teasdale Brent ldquoMental Disorder and Violence An examination of
Stressful Life Events and Impaired Social Supportrdquo Social Problems sy 52
(2005) 62-78
Soysal Huumlseyin ve Yeşilbursa Doğan ldquoŞizofreni ve Benzeri Psikozlarrdquo Ruhsal
Hastalıklar iccedilinde editoumlr Nevzat Yuumlksel 24 395-406 Ankara Nobel Tıp
Kitapevleri 2006
Stein Dan J Phillips Katherine A Kendler Kenneth S ldquoWhat is a Mental
Psychiatric Disorder From DSM-IV to DSM-Vrdquo Psychol ogical Medicine40
sy11 (2010) 1759-1765 doi 101017S0033291709992261
Sulhi Doumlnmezer Kriminoloji İstanbul Beta Basım Yayım 1994
Şalsquobacircn Zekiyyuumlddicircn İslacircm Hukuk İlminin Esasları Ccedileviren İbrahim Kacircfi Doumlnmez
Ankara Tuumlrkiye Diyanet Vakfı Yayınarı 2012
Şafiicirc Muhammed b İdricircs el-Umm 8cilt Beyrut Dacircrursquol-malsquorife 1990
Şacirckir Beg Hanbelicirc Usucirclursquol-fıkhilrsquol-İslamicirc Mekke Mektebetuumlrsquol- Mekkiyye 2002
Şacirctıbicirc İbrahim b Mucircsa el-Muvacircfakacirct Tahkik İbn Hasen Acircl Selmacircn 7 cilt by Dar
İbn Affan 1997
Şekerci Osman İslacircm Ceza Hukukunda Talsquozir Succedilları ve Cezaları İstanbul Yeni
Ufuklar Neşriyat 1996
Taylor Edward H Assesing Diagnosing and Treting Serious Mental Disorders A
Biological Approach Oxford Oxford University Press 2017
Teftacirczacircnicirc Sadeddin Mesucircd b Oumlmer et-Telvih alacircrsquot-tevdicirch 2 cilt Beyrut Dacircrursquol-
kitabirsquol-ilmicirc 1996
Treatment Advocacy Center ldquoRisk Factors For Violencerdquo A Background Paper From
The Office Of Research and Public Affairs (2016) 1-5
Turabi Selami ldquoKusululuk ve Kusurluluğu Etkileyen Hallerrdquo TBB Dergisi s101
(2012) 267-292
Ucircdeh Abdulkadir Teşrilsquoursquol-İslamicirc mukacircrinen birsquol-kacircnunirsquol-vadlsquoicirc 2 cilt Beyrut Dacircrursquol-
kitabursquol-Azelicirc ts
Uğur Muumlfit ldquoDuygudurum Bozukuklarırdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik
Hastalıklar iccedilinde editoumlr Muumlfit Uğur İbrahimBalcıoğlu ve Neşe Kocabaşoğlu
59-81 İstanbul İstanbul Uumlniversitesi Cerrahpaşan Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Tıp
Eğitimi 2008
64
Ulutuumlrk Guumlner Hande ldquoTuumlrk Ceza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Kusur Yeteneğine
Etkisirdquo Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul 2009
Uzunpostalcı Mustafa ldquoİslam Hukuku Accedilısından Ehliyetrdquo İslam Hukuku
Araştırmaları Dergisi sy8 (2006) 149-182
Uumlccedilok Alp ldquoŞizofreni ve Benzeri Psikozlarrdquo Ruhsal Hastalıklar iccedilinde editoumlr Nevzat
Yuumlksel 8 130-137 Ankara Nobel Tıp Kitapevleri 2006
Volavka J ldquo Violence in schizophrenia and bipolar disorderrdquo Psychiatria Danubina
21 sy1 (2013) 24-33
Walsh Elizabeth Buchanan Alec ve Fahy Thomas ldquoViolence and schizophrenia
examining the evidencerdquo British Journal of Psychiatry sy 180 (2002) 490-495
Yakut Esra ldquoTanzimat Doumlnemirsquone Kadar Osmanlı Hukukursquonda Talsquoziri Gerektiren
Succedillar ve Cezalarırdquo Tuumlrk Hukuk Tarihi Araştırmaları sy2 (2006) 25-40
Yacircsicircn Muhammed Naicircm ldquoEserursquol-emracircdirsquol-akliyyeti versquon-nefsiyyeti alarsquol-
mesrsquoucircliyyetirsquol-cinacirciyyetirdquo Mecelletursquoş-şericircati versquol-kacircnun sy16 (2002) 17-87
Yavuz Ruhi ldquoŞizofrenirdquo Tuumlrkiyersquode Sık Karşılaşılan Psikiyatrik Hastalıklar iccedilinde ed
Muumlfti Uğur İbrahim Balcıoğlu Neşe Kocabaşoğlu 49-58 İstanbul İstanbul
Uumlniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakuumlltesi Suumlrekli Eğitim Tıp Eğitimi Etkinlikleri
Sempozyum Dizisi 2008
Yazıcı Olcay ve Ccedilakır Sibel ldquoDuygudurum Bozukluklarırdquo Psikiyatri iccedilinde İstanbul
İstanbul Uumlniversitesi Yayınları 2009
Yazır Elmalılı M Hamdi İslacircm Hukuku ve Fıkıh Istılacirchları Kacircmusu 5 cilt İstanbul
Eser Neşriyat 1997
Yıldız Sevil ldquoCeza Hukukunda Akıl Hastalığı ve Akıl Hastalarının YargılanmasırdquoSUuml
İİBF Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi 2 sy4 (2002) 141- 151
Yılmaz Emel ldquoİslacircm Ceza Hukukuna Goumlre Kleptomanide Ceza Ehliyeti Ve Hırsızlık
Fiilinin Sonuccedillarırdquo Bilimname 1 sy 37 (2019) 535-557
Yiğit Yaşar İslacircm Ceza Hukuku Ankara Sistem Ofset Yayıncılık 2012
Zebicircdicirc Muhammed b Muhammed Murteza Tacirccursquol-arucircs 40 cilt Kuveyt Tablsquoatu
Kuveyt 1965
Zeylaicirc Fahrettin b Osman Tebyicircnursquol-hakacircicirck 6 cilt Kahire Matbucircatuumlrsquol-Kuumlbra el-
Emicircriyye h1313
Zuhaylicirc Vehbe Nazariyyatursquod-damacircn ev ahkacircmursquol-mesucircrsquoliyyetirsquol-medeniyye versquol-
cinacirciyye firsquol-fıkhirsquol-İslamicirc Şam Darursquol-Fikr1982
65
66
OumlZGECcedilMİŞ
EmelYılmaz 1978 yılında Almanyarsquonın Heidelberg şehrinde duumlnyaya gelmiştir
İlkoumlğretim tahsilini Almanyarsquoda tamamlamıştır Gebze İmam Hatip Lisesirsquonde başladığı orta
oumlğretimine Duumlzce İmam Hatip Lisesinde devam ederek lise tahsilini de burada nihayete
erdirmiştir 2016 yılında Sakarya Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesirsquonden mezun olmuştur
- İlk sayfa EMEL YILMAZ tez
- 10293672
-
- 201910011611
- ss
-
- dd
-