alaaddin keykubadın sosyal devlet anlayışı
TRANSCRIPT
-
7/30/2019 alaaddin keykubadn sosyal devlet anlay
1/102
T.C.
KAFKAS NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TARH ANABLM DALI
ORTAA BLM DALI
ALEDDN KEYKUBADIN SOSYAL DEVLET ANLAYII
YKSEK LSANS TEZ
HLYA DURSUN
TEZ YNETCS
YRD. DO. DR. ALPEK
KARS-2008
-
7/30/2019 alaaddin keykubadn sosyal devlet anlay
2/102
T. C.
KAFKAS NVERSTESSOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE
Hlya DURSUNa ait Aleddin Keykubad Dneminde Sosyal Devlet Anlay
konulu alma, jrimiz tarafndan Tarih Anabilim Dal, Ortaa Bilim Dalnda Yksek
Lisans Tezi olarak oy birlii ile kabul edilmitir.
retim yesinin Unvan, Ad ve Soyad mza
Yrd. Do. Dr. Ali PEK .
Yrd. Do. Dr. . Cem TYSZ .
Yrd. Do. Dr. Mustafa ENEL .
Bu tezin kabul Sosyal Bilimler Enstits Ynetim Kurulunun ../../2008 tarih ve
/ sayl karar ile onaylanmtr.
UYGUNDUR
./../.
Sosyal Bilimler Enstits Mdr
-
7/30/2019 alaaddin keykubadn sosyal devlet anlay
3/102
NDEKLER
Sayfa No:ZET.....................................................................................................................................I
ABSTRACT ........................................................................................................................ II
N SZ..............................................................................................................................III
KISALTMALAR ................................................................................................................ V
GR ................................................................................................................................1-5
BRNC BLM
I. ALEDDN KEYKUBAD DNEMNDE
SOSYAL DEVLET ANLAYIININ TEZAHRLER
1.1. I. Aleddin Keykubadn Seluklu Sultan Olmas. ......... .......... ........... ........... ......... ........ 6
1.2. I. Aleddin Keykubad Dneminde Fetih Hareketleri
Ve Anadoluda Birliin Salanmas .............................................................................10
1.3. Sosyal Devlet Anlaynn Fetihlerden Sonra Uygulanan skn Politikasndaki
Yeri............................................................................................................................... 20
1.4. Sosyal Devlet Anlaynn Adalet Politikasna Yansmas........ ......... ......... ............ ........ 24
1.5. Sosyal Devlet Anlaynn Din Tutuma Etkisi ..............................................................26
1.6. Mimari Eserlerin Yaplmasnda Sosyal Devlet Anlaynn Etkisi.................................. 35
1.6.1. Kervansaraylar ...........................................................................................................36
1.6.2. Medreseler ................................................................................................................. 39
1.6.3. Hastaneler (ifahaneler-Darifalar).........................................................................41
1.6.4. ehir, Kale ve Surlar .................................................................................................. 44
1.6.5. Saraylar ve Kkler .................................................................................................... 47
1.7. Sosyal Devlet Anlaynn Sosyal Hayata ve Ekonomik Politikaya Yansmas.... ......... .. 49
-
7/30/2019 alaaddin keykubadn sosyal devlet anlay
4/102
KNC BLM
ALEDDN KEYKUBADIN SOSYAL DEVLET ANLAYIINI
ETKLEYEN FAKTRLER
2.1. I. Aleddin Keykubadn Sosyal Devlet Anlayna Sahip Olmasnda Kiiliinin
Rol.............................................................................................................................. 56
2.2. I. Aleddin Keykubadn Sosyal Devlet Anlayn Etkileyen Eserler ............................60
2.2.1. Nizaml-Mlkn Siyasetnamesi .............................................................................. 62
2.2.2. Keykavusun Kbus-namesi .......................................................................................64
2.2.3. mam Gazalinin Kimya-i Saadeti .............................................................................. 65
SONU ............................................................................................................................... 67KAYNAKLAR....................................................................................................................69
EKLER................................................................................................................................ 79
ZGEM......................................................................................................................... 93
-
7/30/2019 alaaddin keykubadn sosyal devlet anlay
5/102
I
ZET
I. Aleddin Keykubad, Anadolu Seluklu Devletine en parlak gnlerini
yaatt. lkesinin her yerini kervansaray, medrese, hastane gibi tesislerle donatt.
Sosyal devlet anlayn benimseyen Sultan I. Aleddine gre Devlet, halk iin
var olan bir kurumdu. Bu dnce, sultann btn faaliyetlerini etkiledi. Bu sayede
halk; en mesut, en refah gnlerini I. Aleddin Keykubadn saltanat srasnda yaad.
Sultan I. Aleddinin sahip olduu bu dnce Moollarn nnden kaan insanlarn
Anadoluya akn akn gelmesini salad. Seluklular dneminde bilimin ve sanatn en
nemli savunucusu olan sultan, Anadoluya gelen bu insanlara rahat bir hayat sundu.I. Aleddinin sosyal devlet anlay sayesinde Anadolu halk huzur ve gven
ierisinde yaad.
Anahtar kelimeler: I. Aleddin Keykubad, sosyal devlet, kervansaray, medrese,
hastane.
-
7/30/2019 alaaddin keykubadn sosyal devlet anlay
6/102
II
ABSTRACT
Aleddin Keykubad I perpetuated Anatolian Seljuk States most glorious
days. He built many caravansaraies, madrasahs, hospital all over the country.
According to Sultan Aleddin I, who adopted the view of social state, State was an
institution for the sake of people This point of view influenced Sultans activites
greatly. Because of this, people led the most glorious and comfortable and happiest
lives during Aleddin Keykubad I reign. Due to his applications many people who
tried to getr id of the tyranny of Mongols came to Anatolia. Sultan, who was the
most leading advocate of science and art durins Seljuks period, provided morecomfortable livings for the people who came to Anatolia. Thanks to the social state
conception of Aleddin I, Anatolian people led a peaceful and secure life.
Key words: Aleddin Keykubad I, social state, caravansaray, madrasah, hospital.
-
7/30/2019 alaaddin keykubadn sosyal devlet anlay
7/102
III
N SZ
Anadolu Seluklu Devleti, en parlak dnemini I. Aleddin Keykubadn
saltanat srasnda yaad. 12201237 yllarnda Seluklu tahtnda bulunan I.
Aleddin, Anadoluda siyasi birlii salad gibi devletini da kar da baaryla
temsil etti. Bu sayede, ele geirdikleri yerleri yakp ykan Moollar, I. Keykubad
dneminde Anadoluya saldrma cesaretini kendilerinde bulamadlar.
Anadolu Seluklu Devletine altn devrini yaatan Sultan I. Aleddin,
lkesinin her yerini sosyal tesislerle donatt. Halkn; kendisine Allahn bir emaneti
olduunu dnen sultan, eitim-retim faaliyetlerini desteklemekten de gerikalmad. Yaptrd kervansaraylar, hastaneler ve medreselerde halka cretsiz hizmet
verilmesini salad. Sultann bu faaliyetlerinde sahip olduu sosyal devlet anlaynn
da etkisi byk oldu.
Bu alma, Anadolu Seluklu Devletinin en gl hkmdar olan I.
Aleddin Keykubad dneminde yaanan gelimelere farkl bir bak as getirmek
dncesi ile hazrland. Sultan I. Keykubad dnemiyle ilgili pek ok aratrma
yaplmtr. Fakat bu aratrmalarda genellikle sultann askeri ve siyasi
faaliyetlerinden bahsedilmektedir. Bizim amacmz ise sultann faaliyetlerini
etkileyen sosyal devlet anlayn ortaya karmaktr.
I. Aleddin Keykubadn bilimi ve sanat desteklemesi, onun hakknda
kaynaklarda ayrntl bilgi bulmamz salad. Bu durum, bize kaynak toplama
aamasnda yardmc oldu. Fakat kaynaklarn ok olmas nedeniyle kaynaklar
inceleme konusunda daha titiz davranmak zorunda kaldk. Bu aratrmay ortaya
koyarken, o dnemde yazlan kaynaklarn yan sra, Ortaa tarihi ile ilgili olan
aratrma eserlerden de faydalandk. zellikle bn-i Bibinin El-Evamirl Aliye
Fil Umuril Aliye adl eseri ve Osman Turann Seluklular Zamannda Trkiye
adl eseri bize yol gsteren iki temel kaynak oldu. Dileimiz, yaptmz almann
beeniyle karlanmas ve daha sonraki yaplacak aratrmalara yol gsterici
olmasdr.
Lisans ve yksek lisans renimimde ok ey rendiim, tezimi hazrlarken
de bana yol gsteren Yrd. Do. Dr. Ali PEKe ve blm hocalarma sonsuz
-
7/30/2019 alaaddin keykubadn sosyal devlet anlay
8/102
IV
teekkrlerimi sunuyorum. Hayatm boyunca benden desteklerini esirgemeyen, bana
her trl imkn salayan aileme, kaynak toplama srasnda ellerinden gelen her trl
yardm yaparak beni misafir etmek zahmetinde bulunan yaknlarma zellikle de
kuzenim Erhan DURSUNa ve Nasrullah UZMANa ok teekkr ediyorum.
Idr, 2008Hlya DURSUN
-
7/30/2019 alaaddin keykubadn sosyal devlet anlay
9/102
V
KISALTMALAR
AKM : Atatrk Kltr Merkezi
b. : Bin (olu)Bk. : Baknz
ev. : eviren
haz. : Hazrlayan
A : slam Ansiklopedisi
T : stanbul Teknik niversitesi
MEB : Milli Eitim Bakanls. : SayfaS. : SayTDK : Trk Dil Kurumu
TTK : Trk Tarih Kurumu
TOEM : Tarih-i Osman Encmeni Mecmuas
[t. y.] : Yayn Tarihi Yok
yay. : Yaynlayan
YKY : Yap Kredi Yaynlar
YTY : Yeni Trkiye Yaynlar
[y. y.] : Yayn Yeri Yok
-
7/30/2019 alaaddin keykubadn sosyal devlet anlay
10/102
GR
Anadolu; corafi konumu, tabii gzelliiyle teden beri bir cazibe merkezi
olmutur. Tarih ncesi Devirlerden beri deiik kavimlere ev sahiplii yapan bu
yerleim alan, ou defa Avrupa ile Asya arasnda bir kpr grevi yapmann
yannda1 buradan geen her kavim kltrn bu corafyaya yanstt. zellikle
Trklerin blgeye gelmesi kkl deiiklikleri de beraberinde getirdi.
Trkler M VII. yzyldan itibaren Anadoluya keif amal seferler
dzenlemeye balad. Anadoluya gelen ilk Trk boyu Avrupa Hunlar oldu. Onlar
M IV. yzylda Sibirler takip etti. Sibiryaya adn veren bu Trk topluluu, OrtaAnadoluya gelerek Ankara, Kastamonu, Nevehir, rgp ve Gremeye kadar
ilerledi. Bundan sonra Emeviler ve zellikle de Abbasiler dneminde Trkler
Anadoluya aknlarda bulundular. Bu dnemde Trkler, zaman zaman Anadoluya
iskn da edildiler.
Abbasi Halifesi Mehdi, Trklerden pek ok halk Anadoluya gnderdi.
Bunlar Misis, Tarsus, Anazarba, Adana, Mara, Hades (Gynk), Malatya, Diyar-
Bekr (Diyarbakr), Ahlt, Malazgirt, Kalkala (Erzurum) ehirlerine gnderildiler.2
Bylece Anadolunun gneyi ve dousunda nemli bir Trk varl olumu oldu.
Geri bunlar srekli yerlemekten ziyade, snr boylarnda Bizansllara kar
gazalarda bulunmak iin buralarda bulunuyorlard. Bu srekli bir yerleme deildi.
Trkler daha ok Bizans snrnda slam dnyasn korumaya alyorlard.
Anadoluya en ok akn dzenleyenler ise Ouz Trkleri oldu. Bu srada
Seluklularn tarih sahnesine kyla Trklerin aknlar younluk kazand.
Ouzlarn Knk boyuna mensup olan Seluklular takip eden Trkmenler X ve XI.
yzyllarn ortalarnda bir insan seli halinde nce slam lkelerine girmeye balad.
1 Clemens Bosh, Tarihte Anadolu, II. Trk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Tebliler, 2025Eyll 1937,stanbul: Kenan Matbaas, 1943, s. 801802.
2 Mkrimin Halil Ynan, Trkiye Tarihi Seluklu Devri I, Anadolunun Fethi, stanbul: AkamMatbaas, 1934, s. 5.
-
7/30/2019 alaaddin keykubadn sosyal devlet anlay
11/102
2
Bu insanlar nce Buharaya sonra Gaznelilerin izniyle Nesa, Ferave ve Baverd
taraflarna yerletiler.3
ar Bey 10161021 yllar arasnda Ouzlara yeni bir yurt bulmak
amacyla Bat Seferine kt. Dou Anadoluda Van Gl Havzasna kadar
ilerleyerek seferi baaryla tamamlayan ar Bey, kardei Turul Beye: Burada
iki byk vali var: Bunlar Harezmah Harun ile Sebk Tekinin torunu, Mahmutun
olu Sultan Mesuttur. Biz tek bamza bunlarn hakkndan gelemeyiz. Fakat
kefetmi olduum Horasan ve Arminyaya gidebiliriz. nk buralarda bize kar
gelebilecek bir kimse yoktur.4 dedi. Horasan ve Arminya Bizansn elinde idi.
Bizans ise taht kavgalar ile kar karya idi.
1040 ylnda Turul Bey ile Gazneli Mesut arasnda yaplan Dandanakan
Savandan sonra Byk Seluklu Devleti resmen kuruldu. Yeni kurulan devlet
iin en byk sorun akn akn gelen Ouzlara yeni bir yurt bulmak idi. Turul Bey
kardei ar Beyin nerisini dikkate alarak, Ouzlar snrlardaki bey ve
komutanlarn yanna gnderdi. Bundan sonra Ouzlar Anadoluya aknlarda
bulunmaya baladlar. Bylece hem Ouzlara geim yolu salanm hem de
Bizansllar ypratlarak Anadolunun fethi kolaylatrlm oldu. Zaten Abbasilerin
hizmetine giren Trkler Seluklulardan uzun yllar nce Bizansa kar aknlar
dzenleyerek, buraya gelecek olan Seluklulara deta zemin hazrlamlard.5
Byk Seluklu Devletinin kurulmasndan sonra Azerbaycan ve DouAnadolu Blgesine ynelen Seluklu aknlar, bazen bamsz Trkmen gruplar
bazen de ynetim ile aras alan gruplar tarafndan yaplyordu. 1047den sonra ise
nce Turul Bey sonra Alp Arslan ve Melikahn gnderdii dzenli ordular veya
sultanlarn kendileri Anadoluya aknlarda bulundu. Kutalm ve brahim Ynal adl
Seluklu ehzadeleri 18 Eyll 1048de6 Pasinlerde Bizans ve Grc kuvvetlerini
ar bir yenilgiye uratt. Bizans ile yaplan bu ilk sava Seluklular kazand. Bu da
Bizansn ne kadar zayf bir durumda olduunu ortaya kard. Pasinler Zaferinden
sonra Turul Bey 1054te ordusunun banda Anadoluya gelerek buraya akn
3 Seyfullah Kara, Seluklularn Dini Serveni, Trkiyenin Dini Yapsnn Tarihsel Arka Plan, stanbul: ema Yaynlar, 2006, s. 111.
4 Gregory Abl-Farac (Bar Hebraeus), Abl-Farac Tarihi, I, Trkeye eviren mer Rza Dorul,3. Bask, Ankara: TTK Yaynlar, 1999, s. 293.
5 Kara, Seluklularn Dini Serveni, s. 141.6 Osman etin, Seluklu Messeseleri ve Anadoluda slamiyetin Yayl, stanbul: Marifet
Yaynlar, 1981, s. 32.
-
7/30/2019 alaaddin keykubadn sosyal devlet anlay
12/102
3
dzenleyen ilk Seluklu sultan oldu. Sultan, Muradiye ve Ercii ele geirdi.
Erzuruma kadar ilerledi. Malazgirti kuatt ise de alamad.
Turul Beyin vefat zerine Byk Seluklu tahtna oturan Alp Arslan da
1064te bizzat Anadolu seferine karak, Kars ve Ani kalelerini ele geirdi.7 Daha
nce kuatlan fakat alnamayan Malazgirti ald. Alp Arslan Suriye Seferine
kt srada Bizansllar, Trkleri Anadoludan uzaklatrmak iin harekete
getiler. Durumu renen Alp Arslan Halepten geri dnd. Seluklu ve Bizans
ordusu Malazgirtte kar karya geldi. 26 Austos 1071de yaplan sava
Seluklular kazand. Bizans imparatoru Seluklulara esir dt. Alp Arslan Bizans
imparatoru Romanosun tahtn kendi taht yanna kurdurdu. Seluklular ile Bizans
arasnda bir antlama yapld. Bu antlamaya gre Bizans, Seluklulara vergi
deyecekti. Fakat Alp Arslan ile antlama imzalayan Romanos Diogenes tahttan
indirildiini rendi. Yeni Bizans mparatoru Mihael Dukas Seluklular ile
Romanos Diogenes arasnda yaplan antlamay tanmadn bildirdi. Bunun
zerine Alp Arslan komutanlarna Anadoluyu fethetme emrini verdi. Fetih
hareketlerini hzlandrmak iin de fethedilen yerin fetheden emirin mal olacan
aklad. Bu emir zerine komutanlar Anadolunun fethine balad. Bu fetihler
sonucunda Anadoluda ilk Trk beylikleri kuruldu.
Saltuklar, Danimentler, Mengckler, Artuklular ve aka Beylii olarak
bilinen ilk Trk beylikleri yerletikleri blgelere Trke isimler vererek Anadoludayer adlarnn Trkelemesini saladlar. Beylerin ardndan hafif silahlar, hayvan
srleri, adrlar ve aileleriyle byk Trkmen kitleleri de geldi. Bunlar
Anadoluya yerleerek dillerini, dinlerini, rf ve adetlerini, ksaca, btn kltr
birikimlerini buraya tadlar.8 nk Trkmenlerin buraya gelme sebebi
Anadoluyu yamalamak deil, yeni bir vatan bulmakt.
Turul Bey ile balayan Alp Arslan ile devam eden Anadoluyu
Trkletirme politikas Melikah dneminde daha sistemli hale geldi. Bu devirde
Anadolu Seluklu Devleti kuruldu.9 Pasinler Savanda Bizans yenilgiye uratan
Kutalmn olu Sleyman ah tarafndan kurulan devletin merkezi znik oldu
(1075). Bylece Anadoluya, ilk Trk beylikleri hari, gelen Trkmenler tek bir at
7 Burada bulunan Ermeni Vaspuragan Kralln ykt. Bylece tarihteki ilk Trk-Ermeni ilikisibalad.
8 Kara, Seluklularn Dini Serveni, s. 147148.9 Halil Edhem, Dvel-i slmiyye, stanbul: Milli Matbaa, 1927, s. 210.
-
7/30/2019 alaaddin keykubadn sosyal devlet anlay
13/102
4
altnda birletirildi.10 Bu andan itibaren Anadolu Seluklular bulunduklar blgeyi
hem Bizansn Trkleri Anadoludan atmak iin ard Hallara kar korudu
hem de ilk Trk beyliklerini itaat altna alarak Anadoluda Trk siyasi birli ini
salad. Bu saye Sleyman ah slam dnyasnda saygnlk kazand gibi merkezi
otoriteyi de daha gl hale getirdi.Sleyman ahn kurduu devlet, I. Klaslan zamannda Hal
saldrlaryla karlat. Hallarn zniki ele geirmesi zerine bakent Konyaya
tand. I. Mesut ve II. Klaslan dnemlerinde Hallar yenilgiye uratld.
zellikle II. Klaslan dneminde Bizans ile yaplan Miryekeflon Sava Trklerin
Anadoludan atlamayacan gsterdi (1176). Bu dnemden itibaren devlet
ykselme dnemine girdi. Anadoluda Trk siyasi birliini salama almalar
balad. 1175te Danimentlilerin elinden Malatyann alnmasyla bu beylik
ortadan kalkt. Ayrca devletin fetih hareketleri ve uygulad politikalar ticaretigelitirmeye ynelik oldu.
II. Klaslandan sonra Seluklu sultan olan olu I. Gyaseddin Keyhsrev
tahta ktnda kardeinin isyan ile karlat. Taht kardei II. Rkneddin
Sleyman aha brakmak zorunda kald. Keyhsrev ve oullar zzeddin Keykavus
ile I. Aleddin Keykubad iin gurbet hayat balad (11961205). II. Sleyman ah
dneminde Erzurum ve evresinde bulunan Saltuklara son verildi. I. Gyaseddin
Keyhsrevin 9 yl sren gurbet hayat, II. Sleyman ahn vefat ile sona erdi.
Gyaseddin Keyhsrev ikinci defa Seluklu sultan oldu.
I. Gyaseddin Keyhsrev, babas II. Klaslan dneminde balayan ticareti
gelitirme politikasna devam etti. Samsun ve Antalyay ele geirerek Akdeniz ve
Karadeniz ticaretinde sz sahibi oldu. Onun vefat zerine Seluklu sultan olan
olu I. zzeddin Keykavus dneminde ise Sinop ele geirildi. Bylece
Karadenizdeki hkimiyet daha da glendirildi. zzeddinden sonra tahta kan I.
Aleddin Keykubad dnemi ise Anadolu Seluklularnn en parlak dnemi oldu.
I. Aleddin Keykubad zamannda Anadoluda Trk siyasi birlii kesin
olarak saland. slam dnyasn korumak iin Moollara kar tedbir alnd.
Moollarn nnden kaan pek ok insan iin Anadolu bir snma yeri oldu.
nk Anadolu dnemin en zengin, en huzurlu yeri idi. Burann herkesin refah
iinde yaayabilecei bir yer olmasnda I. Aleddin Keykubadn izledii
10 Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, 8. Bask, stanbul: tken Yaynlar, 2004, s.105.
-
7/30/2019 alaaddin keykubadn sosyal devlet anlay
14/102
5
politikalarn, kiiliinin ve okuduu eserlerin katks byk oldu. Sahip olduu
sosyal devlet anlay ise bu gelimelerin temel sebebi idi.
-
7/30/2019 alaaddin keykubadn sosyal devlet anlay
15/102
6
BRNC BLM
I. ALEDDN KEYKUBAD DNEMNDESOSYAL DEVLET ANLAYIININ TEZAHRLER
1.1. I. Aleddin Keykubadn Seluklu Sultan Olmas
I. Aleddin Keykubad dneminde (12201237) en parlak gnlerini yaayan
Anadolu Seluklu Devletinde lke, hanedann ortak maldr. anlay vard. Bu
anlay, kardeler arasnda taht kavgalarnn yaanmasna neden oluyordu. Seluklu
melikleri, ynetimde tecrbe kazanmalar iin bir sancaa gnderilirlerdi.
Meliklerin kendi adna para bastrma ve iilerinde bamsz hareket etme yetkisivard. Bizansllarn Seluklu meliklerini kkrtmas zerine meliklerin yetkileri
snrlandrld.11 Devlet kurulduu andan itibaren melikler arasnda yaanan taht
kavgalar II. Klaslan dneminde daha da artt.
II. Klaslann vefat etmeden nce lkeyi 11 olu arasnda paylatrmas
ok daha byk taht kavgalarnn yaanmasna sebep oldu. Taht ele geiren I.
Gyaseddin Keyhsrev kardeinin isyan ile karlanca taht brakarak stanbula
gitmek zorunda kald. Rkneddin Sleyman ahn taht ele geirmesi ile I.
Gyaseddin ile oullar zzeddin Keykavus ve I. Aleddin Keykubad iin gurbet
hayat balad.
Rkneddin Sleyman ahn vefat zerine tahta kk yataki olu III.
Klaslan geince beyler ve devlet erkn stanbulda bulunan I. Gyaseddin
Keyhsrevi Seluklu tahtna davet etti. nk hkmdar seiminde genellikle en
nemli rol hkmdarn etrafndaki devlet adamlar ve beyler oynuyordu.12
Gyaseddinin tahta yeniden gemesinden bahsetmeden nce stanbula gitmesine
ksaca deinelim.
11smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devleti Tekilatna Medhal, 4. bask, Ankara: TTK, 1988, s.59.
12 Ali Merthan Dndar, Askeri ve dari Tekilatlanma Bakmndan Anadolu SelukluDevletindeki Orta Asya Etkileri,(Baslmam Yksek Lisans Tezi,Hacettepe niversitesi, SosyalBilimler Enstits, Ankara: 1999) , s. 42.
-
7/30/2019 alaaddin keykubadn sosyal devlet anlay
16/102
7
Gyaseddinin, ocuklar ile birlikte Elbistanda oturmas artyla Rkneddin
taht devrald.13 Gyaseddin ayn gn Konyay terk etti. Oullar zzeddin ve I.
Aleddin Konyada kald. Rkneddin tahta oturduktan sonra tebrikleri kabul etti.
Yeenlerini yanna artp isterlerse yannda kalabileceklerini isterlerse babalarna
gnderebileceini syledi.14
ocuk yataki meliklerin istei zerine onlarbabalarnn yanna gnderdi. Gyaseddinin en kk olu Celaleddin Key Feridun
henz domam idi.15
I. Gyaseddin Keyhsrev, Karaman yolundan ilerleyerek srasyla; Ermeni
Leonun yanna, Elbistana, Malatyaya, Halepe, Diyarbakra ve Ahlta geti.16
Gittii her yerde saygyla karlanan Keyhsrev uzun sren misafirliin yannda
kald kiiye zarar vereceini dnyordu. Sonunda Bizansa gitmeye karar verdi.
Ahlttan ayrlarak Trabzona geti. Burada bir sre misafir olduktan sonra
imparatorluk gemileriyle stanbula doru yola kt.17 Bundan sonra 1200e kadarstanbulda kald. IV. Hal Seferinde Hallar stanbulu ele geirmeden az nce,
kaynpederi Mavrozomezin yanna gitti. Rkneddin Sleyman ahn vefat
zerine u Trkmenleri ve nl Seluklu komutan Er-Toku, Keyhsreve haber
gndererek onu tahta davet edene kadar, I. Keyhsrev kaynpederi Mavrozomezin
yannda kald.
I. Gyaseddin Keyhsrev, tahta gemesi iin ald davet zerine oullar ve
kaynpederi Mavrozomez ile yola karak znik tarafna yneldi. znikte bulunan
Laskaristen yardm almak istedi. Fakat Laskaris III. Klaslan ile ittifak yaptn
bahane ederek yardm teklifini reddetti. Hatta topraklarndan gemelerine dahi izin
vermedi. Sonunda Gyaseddin, kendisine haber getiren Zekeriya Hacip ve zzeddin
Keykavus ile I. Aleddin Keykubad Laskarise rehin brakarakSeluklu snrna
geldi. Bu o dnemde yaygn olarak uygulanan bir adetti. Keyhsrev Uluborluda
byk bir coku ile karland. Bu arada Zekeriya Hacip bir yolunu bularak I.
Keyhsrevin ocuklarn znikten karmay baard.18 Uluborluda oullarna
13 Kerimddin Mahmud Aksaray, Msameretl-Ahbr ve Msayeretl-Ahyr, ev. Mrselztrk, Ankara: TTK, 2000, s. 24.
14 Ahmet Efe, Tarih-i l-i Seluk, Anadolu Seluklu Sultanlar ve Payitaht Konya, Konya: 1998,s. 73.
15brahim Artuk, Ala El-Din Keykubadn Meliklik Devri Sikkeleri, BELLETEN,XXXVI, S. 143,Ankara: TTK, 1972, s. 266.
16 Ayrnt iin Bk. Mehmet Neri, Kitab- Cihan-nm, yaynlayanlar; Faik Reit Unat, MehmetAltay Kymen, Neri Tarihi, I, 3. bask, Ankara: TTK, 1995, s. 33.
17 Efe, Tarih-i l-i Seluk, s. 75.18 Efe, Tarih-i l-i Seluk, s. 81.
-
7/30/2019 alaaddin keykubadn sosyal devlet anlay
17/102
8
kavuan I. Keyhsrev, Konyaya yneldi. Konya halk, daha nce Rkneddin
Sleyman ah karsnda I. Gyaseddine gsterdii ball bu defa I.
Gyaseddine kar, III. Klaslana gsterdi. Konyaya giremeyen I. Gyaseddin
bunun zerine Aksaraya yneldi. Burada byk bir sevgiyle karland. Konya
halk, Seluklu bakentinin Aksaray olacandan endielenerek I. KeyhsreviKonyaya davet etti. III. Klaslann canna dokunulmamas artyla Gyaseddin
ikinci defa Seluklu sultan oldu.
1205te ikinci sefer Seluklu sultan olan Gyaseddin ocuklarn Seluklu
ananesine uygun olarak birer eyalete gnderdi. zzeddin Keykavusu Malatyaya; I.
Aleddin Keykubad da Tokat ile beraber btn Daniment iline melik olarak
atad. Gen melikler, II. Klaslan dnemindeki atamalardan farkl olarak, sadece
sultan adna bir idareci olarak gnderildi. II. Klaslan dneminde meliklerin kendi
adna para bastrma ve hutbe okutma yetkileri vard. Bunlar i ilerinde bamszd ilerinde ise Seluklu sultanna bal idi. Fakat zzeddin ve I. Aleddin bu
yetkilere sahip deildi.19 ki ehzade de merkeze bal bir vali konumunda idi. I.
Gyaseddin Keyhsrev, oullarnn elinden bu yetkiyi alarak merkezi otoriteyi
glendirmeye alt. Onun vefatna kadar melikler grevlendirildikleri
merkezlerde kaldlar.
I. Gyaseddin Keyhsrevin vefat zerine byk olu zzeddin Keykavus
devletin bana geti. Bu durumdan memnun olmayan I. Aleddin Keykubad
Kayseri zerine yrd.20 Kayseride baarsz olan I. Aleddin Keykubad,
Ankaraya ekilmek zorunda kald. Ankara Kalesinde kuatlan I. Aleddin, burada
halkn sevgisini kazand. Halkn onu desteklemesi sonucunda kuatma 3 sene
srd.21 Kuatmann sonunda iki karde arasnda anlama saland. I. Aleddin
Keykubadn hayatta kalmas artyla ehir teslim oldu. zzeddin Keykavusun
sznde duracana dair devlet meras yemin etti. Yemin edenler arasnda I.
Aleddin zamannda nemli grevlere getirilecek olan Melikl-mera
19 Buna ramen I. Aleddin daha nceki melikler gibi davranarak kendi adna para bastrd. Fakatsultan unvann kullanmad. Bk. Artuk, Ala El-Din Keykubadn Meliklik Devri Sikkeleri, s.265271.
20 Ayrnt iin Bk. bn Bibi, El-Hseyin bin Muhammed, Tevrih-i l-i Seluk, yay. M. TH.Houtsma, Recuell De Textes Relates Lhstore Des Seldjoucdes, Vol. IV, Leide: E. J. Brll,1902, s. 3750; Hamdullah bin Ebu Bekr bin Ahmed b. Nasr Kazvini, Tarih-i Gzide,[y.y.], [t.y.],s. 447.
21 Ahmed Tevhid, Ankarada Ahiler Hkmeti, TOEM, S. 1324, Sene 1328, Basm yl 1329, s.1301.
-
7/30/2019 alaaddin keykubadn sosyal devlet anlay
18/102
9
Hsameddin oban da vard.22 Bundan sonra I. Aleddin Keykubad nce Malatya
yaknlarndaki Minar sonra da Kezerpirt Kalesine gnderildi.23 zzeddin
Keykavusun vefatna kadar 7 yl kalede hapsedildi. 24
zzeddin Keykavus vefat edince anigir Seyfettin Ayaba, Pervane
erafettin Muhammet, Emir Mbarizeddin avl, Emir-i Meclis MbarizeddinBehramah ve Emir-i Ahur Zeyneddin Baara gibi devlet emirleri (meray devlet)
onun lmn gizledi.25 Tahta kimin kaca konusunda grmeler yapld.
Bazlar Erzurumda bulunan Mugiseddin Turul ah, bazlar da Koyulhisarda
tutuklu26 bulunan, Sultan zzeddinin kk kardei, Celaleddin Key Feridunu
nerdi. Mbarizeddin Behramah ve Seyfettin Ayaba, I. Aleddin Keykubadn
sultan olmasn istedi. Grmeler sonucunda Aleddinin tahta karlmasna karar
verildi. Bunun zerine Seyfettin Ayaba, I. Aleddini getirmek iin Malatyaya
doru yola kt. Aslnda devlet erkn, daha nce I. Aleddine kar zzeddinintarafn tuttuklar iin Aleddini tahta karmakta biraz tereddt ediyorlard.27
Seyfettin Ayaba ve I. Aleddin Keykubad Malatyadan ayrlarak nce
Sivasa gitti. Burada kardei zzeddinin naan gren I. Keykubad, sultan ilan
edildi.28 Eski sultann lm haberi ile yeni sultann baa getii, halka ayn anda
duyuruldu. Bu, lkede karklk kmasn nlemek iin uygulanan bir adetti.
I. Aleddin, Sivastan ayrlarak Kayseriye doru hareket etti. Getii
yerlerde sevgi ve ilgiyle karlanan sultan, birka gn Kayseride kald. Kayseriden
22 Ahmed Tevhid, Rum Seluki Devletinin nkrazyla Teekkl Eden Tevif-i Mlk,Kastamonuda Hsameddin oban Beg Ailesi, TOEM, S. 16, Sene 1327, Basm yl 13291911,s. 320.
23 Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s. 348. Bu kalenin ad bn Bibi ve dier kaynaklardaKezerpirt Kalesi olarak geerken; Tarih-i l-i Selukta Masara Kalesi olarak gemektedir. Bk. Efe,Tarih-i l-i Seluk, s. 112. Hamdullah Bin Ebu Bekir eserinde Alaeddinin Kale-i Hsardahapsedildiini kaydetmektedir. Bk. Hamdullah bin Ebu Bekir, Tarih-i Gzide Tercmesi, [y.y.],[t.y.], s. 147. Friedrich Sarre ise I. Aleddin Keykubadn srgnde yaad stanbuldan hareketederek emirler tarafndan sultan ilan edildiini kaydetmektedir. Bk. Friedrich Sarre, KkasyaSeyahati 1895 Yaz, Seluklu Sanat ve lkenin Corafyas zerine Aratrmalar, ev. Drolakolu, 1. bask, stanbul: 1998, s. 50. Ziya Buniyatov ise zzeddinin vefat etmeden nceAlaeddini hapisten kararak tahta geirdiini ve ocuklarnn eitimini vasiyet ettiinikaydetmektedir. Bk. Ziya Musa, Buniyatov, bn Al Fuvatinin Talhis Macma Al-Adb Fi Mucam
Al-Alkab Eserinde Belirtilen Konya Sultanlnn Grkemli ahslar, VIII. Trk TarihKongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, II, 1115 Ekim 1976, Ankara: TTK, 1981, s. 591597.24 Aksarayi, Msameretl-Ahbr, s. 25.25bn Bibi, El-Hseyin bin Muhammed, El-Evamirl-Aliye Fil-Umuril-Aliye (Seluk-name),
haz. Mrsel ztrk, I, Ankara: TC Kltr Bakanl Yaynlar, 1996, s. 218. 26bn Bibi, El-Evamirl-Aliye, s. 221.27 Cokun Alptekin, Trkiye Seluklular, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, III,
Redaktr; Hakk Dursun Yldz, stanbul: a Yaynlar, 1992, s. 283.28 bn Bibi, El-Evamirl-Aliye, s. 227. bn Bibi onun sultan oluunu u dizelere aktard: ahn
gzelliinden taht, ba ile de ta sslendi. Onun kalbi talihinden mutlu oldu. Felein zerindenzulm ve eziyet uzaklat.
-
7/30/2019 alaaddin keykubadn sosyal devlet anlay
19/102
10
Aksaraya geen sultan burada da halkn cokulu bekleyii ile karlat. Birka gn
Aksarayda kaldktan sonra Konyaya doru hareket etti. Konya halk, sultann
hareket ettiini renince hazrlklara balad. Konya Kalesi sslendi, halk en gzel
kyafetlerini giydi29 ve sultan karlamak iin yola kt. Sultan Ruzbe Ovasnda
karlayan beyler atlarndan inerek onu selamlad. I. Aleddin kendisini bekleyen buinsanlarla Konyaya girdi. Tahtna oturan sultan, yannda kalan byk emirler ve
devlet adamlaryla huzur ve mutluluk iinde halka refah ve adalet datmaya, hayr
ilerini uygulamaya, byklk ve yneticiliin gereklerini yerine getirmeye
balad.30 nk devletin esas politikasn; millete hizmet, adalet ve dzene sayg
oluturuyordu. Milleti kle gibi grmek, onlara sadece hkmetmek, diledii gibi
hareket etmek Seluklu devlet anlaynda yoktu.31 Bu anlay I. Aleddin
Keykubadn 17 yl sren saltanat boyunca daha bariz bir ekilde kendini gsterdi.
Sosyal devlet anlay olarak tanmlayabileceimiz bu anlayn yansmalarnhemen her alanda grmek mmkndr.
1.2. I. Aleddin Keykubad Dneminde Fetih Hareketlerive Anadoluda
Birliin Salanmas
Fetih hareketleriyle snrlarn geniletilmesi kendi halknn buralara
yerletirilmesi ve lke birliinin salanmas sosyal devlet politikasnn temelini
oluturur. Bu bakmdan I. Aleddin Keykubad da icraatlarn bu zeminden balatt.
Toprak btnlne bal olarak siyasi bakmdan tekilatlanm millet veya
milletler varlnn oluturduu tzel kiilie devlet denir.32 Yani devlet insanlar
arasnda gven ve huzuru salayan, insanlar belirli kurallar etrafnda birletiren bir
kurumdur.33 Bu nedenle devlet gl olmaldr. Bunun iin ncelikle devletin gl
bir mekanizmaya ihtiyac vardr.
I. Aleddin, gl bir mekanizma oluturmaya alt. nk I. Gyaseddin
Keyhsrevin vefatndan sonra, Seluklu ailesi arasndaki taht kavgalarnda devlet
29
bn Bibi, El-Evamirl-Aliye, s. 232. Ayrnt iin Bk. bn Bibi, El-Evamirl-Aliye, s. 230238. Ouz tresine gre enlik dzenlendi. Bu enlikteki yemekler hakknda Bk. Zeki Oral, SelukDevri Yemekleri II, Trk Etnografya Dergisi, Say 2den Ayr Basm, Ankara: Maarif Basmevi,1957, s. 3.
30bn Bibi, El-Evamirl-Aliye, s. 238.31 Yaar Bedirhan-Zeki Ateken, Seluklu Messeseleri ve Medeniyeti Tarihi, Konya: Eitim
Kitapevi, 2004, s. 17.32 Trk Dil Kurumu, Trke Szlk, I, 9. bask, Ankara: TDK, 1998, s. 573.33 Sadri Maksudi Arsal, Beeriyet Tarihinde Devlet ve Hukuk Mefhumu ve Messeselerin
nkiafnda Trk Irknn Rol, II. Trk Tarih Kongresi, Kongrenin almalar, KongreyeSunulan Tebliler, 2025 Eyll 1937, stanbul: Kenan Matbaas, 1943, s. 1062.
-
7/30/2019 alaaddin keykubadn sosyal devlet anlay
20/102
11
adamlar etkili olmaya balad.34 Kimin tahta geecei konusunda gren devlet
adamlar, gelenekler byk ehzadeye ncelik tand35 iin, zzeddin Keykavusun
sultan olmasna karar verdi. Ayn ekilde I. Aleddinin tahta kna da beyler
karar verdi. Devlet adamlarnn bir tr seimle i bana getirdikleri hkmdara
kar glenmeye balamalar yani hkmdar seme yetkilerini daimi bir ekledntrmek istemeleri devlet adamlar ile sultann arasnn almasna sebep
oldu.36
I. Aleddin Keykubad dneminde, sultan ile devlet adamlarnn aras o kadar
ald ki beyler sultan ortadan kaldrmak iin bir suikast plan dahi hazrlad.
Durumu renen sultan nce beyleri ekonomik olarak zayflatmann sonra da
ortadan kaldrmann yollarn arad. Konya Kalesinin etrafn surlarla evirirken
burlardan her birini bir beyin yaptrmasn istedi. Hatta yaptrdklar kapya kendi
isimlerini yazdrabileceklerini syledi. Bu sayede hem onlarn tepkisini ekmedenbeyleri ekonomik olarak zayflatt hem de kalenin etraf surlarla evrilirken devlet
fazla masrafa girmedi. Sultan bundan sonra beyleri ortadan kaldrmak iin bir
ziyafet hazrlatt. Kayseride dzenlenen ziyafette beylerin saraya silahsz girmeleri
saland. Ziyafetten sonra saraydan ayrlmak iin dar kan beyler birer birer
yakalanp hapsedildi. Srasyla Seyfettin Ayaba, Mbarizeddin Behramah,
Bahaettin Kutluca ve Zeyneddin Baara ortadan kaldrld (1223).37 Beylerin mallar
msadere edildi yani devlet hazinesine alnd. Sultann, beyleri ortadan kaldrmas
devleti zayflatmad. Tam tersine merkezi otoriteyi glendirdi. nk askeri, siyasi
ve iktisadi alanda baarl olmann temeli gl bir devlet mekanizmasna sahip
olmaktan gemekteydi.38 Bu olaydan sonra beylerin ve dier grevlilerin hibiri
yetki ve sorumluluklarnn dna kmad. Hatta hareketlerini dzelterek
adamlarna daha iyi davranmaya ve gnlerini yiitlikle, cmertlikle geirmeye
baladlar.39
Merkezi otoriteyi salayan I. Aleddin Keykubad, Seluklu tahtna
ktnda; Konya, Ereli, Nide, Aksaray, Elbistan, Kayseri, Malatya, Sivas,
34 Uzunarl,Osmanl Devleti Tekilatna Medhal, s. 59.35 Alptekin, Trkiye Seluklular, s. 272.36 M. Altay Kymen, Seluklu Ordusu, X. Trk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler,
2226 Eyll 1986, III, Ankara: TTK, 1991, s. 1062.37 Ayrnt iin Bk. Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s. 360363.38 Nejat Kaymaz, Anadolu Seluklularnn ntihatnda dare Mekanizmasnn Rol II, Tarih
Aratrmalar Dergisi, III, S. 45, Ankara 1965, Ankara: Ankara niversitesi Basmevi, 1967, s.23.
39bn Bibi, El-Evamirl-Aliye, s. 287.
-
7/30/2019 alaaddin keykubadn sosyal devlet anlay
21/102
12
Tokat, Amasya, Sinop, Kastamonu, Krehir, Ankara, Akehir, Isparta ve Antalya
Anadolu Seluklularnn elinde idi. Yani Seluklular, Akdeniz ve Karadeniz
sahillerinin kk bir ksmn ele geirmilerdi.40 Anadolunun bat ksmnda ise
Rumlar vard. I. Aleddin Keykubad izledii fetih politikas ile ksa srede
Anadoluda Trk siyasi birliini salad.41
I. Aleddin Keykubad Seluklu tahtna kt gnlerde Ortadouda Mool
tehlikesi ortaya kt. Bu dnemde yaayan ve Mool istilasna tank olan bnl
Esir yaad gnleri eserinde u ekilde anlatmaktadr: Keke annem beni
dnyaya getirmeseydi. Keke adm sanm unutulup gitseydi de insanlarn, bilhassa
Mslmanlarn bana gelen u bela ve musibetleri grmeden lp gitseydim de
bunlar grmeseydim.42 Moollar slam dnyasn dehete drrken ileri grl
bir insan olan I. Aleddin hem Anadoluda gl bir devlet kurmaya hem de Mool
tehlikesine kar tedbir almaya alt. Fetihlerine de bu dorultuda yn verdi. Budnemde Bat Anadoluda bulunan znik Rum mparatorluu, stanbulda kurulan
Latin Krallna kar bir tampon blge grevinde idi. Ayrca znik Rumlarnn
Anadoluya ynelik bir amac da yoktu. Bu durum Aleddinin politikasna da
uygundu.43 Sultan bu sayede Anadolunun kuzeyi, gneyi ve dousunda rahatlkla
hareket etme imknna sahipti.
I. Aleddin, tahta geince ilk nce Kbrsllarn ve Frenklerin ele
geirebilecei Kalanorosu fethetti (1221). Bu kalede bulunan Kyr Vartn kz ile
evlendi. Kyr Varta Akehir ve birka ky ikta olarak verdi. Bundan sonra sultan,
Kalanorosu yeniden ina ettirdi ve klk merkez haline getirdi. Akehir,
Seluklularn bakenti Konyaya yakn bir yerdi. Bu nedenle sultanlar iin
nemliydi. Sultanlar nemli misafirlerini burada arladklar gibi onurlandrmak
istedikleri kiilere de Akehiri ikta olarak verirlerdi.44
I. Aleddin Keykubad, Kalanorosu fethettikten sonra Antalyaya dnerken
Alara Kalesini de ele geirdi. Bundan sonra da gnlerini yaplacak ileri dnerek
geirdi.45 K Antalyada geirdikten sonra Kayseriye geldi. Burada iken biri
40 Herbert Jansky, Seluklu Sultanlarndan Birinci I. Aleddin Keykubadn Emniyet Politikas, 60.Doum Yl Mnasebetiyle Zeki Velidi Togana Armaan,stanbul: 19501955, s. 119.
41 V. Gordlevski, Anadolu Seluklu Devleti, ev. Azer Yaran, Ankara: Onur Yaynlar, [t.y.], s. 56.42bnl-Esir, slam Tarihi El-Kamil Fit-Tarih Tercmesi, eviren: Ahmet Araka, Abdlkerim
zaydn, XII, stanbul: Bahar Yaynlar, [t.y.], s. 462465.43 Jansky, Seluklu Sultanlarndan Birinci I. Aleddin Keykubadn Emniyet Politikas, s. 119.44brahim Hakk Konyal, Nasreddin Hocann ehri Akehir,stanbul: Numune Matbaas, 1945, s.
44.45bn Bibi, El-Evamirl-Aliye, s. 270.
-
7/30/2019 alaaddin keykubadn sosyal devlet anlay
22/102
13
Ruslardan, biri Ermenilerden, biri de Antalya Rumlarndan ikyeti olan tccar
yanna geldi. Tccarlar onun adaletine sndklarn syleyerek ondan yardm
istedi. Tccarlarn zararlarnn hazineden karlanmasn syleyen sultan, sefer
hazrlklarna balad. Bu andan itibaren sultann fetihlerine ekonomik faaliyetler
yn vermeye balad.Anadolu Seluklu sultanlarnn ticareti korumak ya da gelitirmek iin
sefere kmalar, I. Aleddin Keykubad dneminde ortaya kan bir uygulama
deildi. II. Klaslandan itibaren Anadolu Seluklular ticarete nem vermeye
balad. Anadoludaki ilk kervansaray II. Klaslan dneminde Aksaray
yaknlarnda yapld. Aleddinin babas I. Gyaseddin Keyhsrev de ticarete nem
veriyordu.46 Keyhsrev nce Trabzon Rum mparatorluu zerine sefer
dzenleyerek Samsunu (1206); sonra da talyanlarn elinde bulunan Antalyay
(1207) ele geirdi. Bu sayede hem Karadeniz hem de Akdeniz ticaretindeSeluklular sz sahibi oldu. I. zzeddin Keykavus da Sinopu ele geirerek (1214)
Karadenizdeki hkimiyeti glendirdi. I. Aleddin Keykubad da dedesi ile
balayan, babas ve aabeyi dneminde devam eden ticareti gelitirme politikasn
takip ederek snrlarn geniletti.
I. Aleddin, Kayseride iken Emir Komnenos Mavrozomesi ve
Mbarizeddin avly kuzeyden Ermeniler zerine gnderdi. Antalya sbas
Mbarizeddin Ertokuu da hem Ermenilere kar hem de Kbrsta bulunan
Hallarn Ermenilere yardm etmesini nlemek iin sahilden gnderdi. Ertoku
Akdeniz sahilleri boyunca ilerleyerek Manavgat, Anamur gibi kaleleri ele geirdi.47
Seluklularn karadan saldrlar daha iddetli oldu. Ordu iki kola ayrlarak biri
Gksu dieri de Ceyhan vadisi boyunca ilerledi. Bu ilerleme sonucunda Silifkeye
kadar olan yerler ve daha nce zzeddin Keykavus dneminde alnan inin Kalesi
tekrar Seluklularn eline geti (1225). Bu sefer sonucunda Ermenilerin ve
Hallarn elinde bulunan 30 kalenin alnd rivayet edilmektedir.48
I. Aleddin, Ermeniler ve Hallar zerine dzenledii seferden sonra
ynn douya evirdi. Merkezi Diyar- Bekr (Diyarbakr) olan Diyarbakr
Artuklularndan Melik Mesut Seluklu sultan adna hutbe okutmay brakt iin
sultan ordusunun banda sefere kt. 1226 ylnda balayan fetihler sonunda Khta,
46 Efe, Tarih-i l-i Seluk, s. 81.47 Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s. 365.48 Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s. 366.
-
7/30/2019 alaaddin keykubadn sosyal devlet anlay
23/102
14
Hsn- Mansur (Adyaman) ve emikezek ele geirildi. Keykubad Frat
boylarndaki fetihlerden sonra Eyyub Melikesi Gaziye Hatun ile evlenerek
Eyyublerle olan dostluunu pekitirdi (1227). Doudaki fetihlerine devam etti.
I. Aleddin Keykubadn dou politikas, Celaleddin Harezmahn Dou
Anadolu snrlarna yaklamas ve Mool tehlikesi nedeniyle farkl bir boyutkazand. ki tehlikenin de nlenmesi iin Erzincan ve Erzurumun Anadolu
Seluklularnn elinde olmas gerekliydi.
Malazgirt Savandan sonra Erzincanda kurulan Mengck oullar, II.
Klaslan dneminden itibaren Anadolu Seluklular ile dostane ilikiler kurdu.
Mengck hkmdar Fahrettin Behramah Seluklu sultanlarn metbu tanyarak
varln devam ettirdi. Fakat onun 1225te lm zerine yerine geen olu Davut
ah, Seluklulara itaatten ayrld. Emirlere saldrp bir ksmn hapsetti bir ksmn
da ldrd. Davut ahtan kaan baz emirler ise I. Aleddin Keykubadn yannasnd. Seluklu sultan, Davut aha bir mektup yazarak emirlere iyi
davranmasn, hapiste olan emirleri serbest brakmasn istedi. Bunun zerine
Erzincanda bulunan baz emirler, I. Aleddine gvenerek, Davut ah
dinlememeye balad. Davut ah, emirlerin bu davranlar zerine Kayseriye
giderek I. Keykubada itaatini bildirdi.
I. Aleddin Keykubad tarafndan byk bir ilgi ile karlanan Davut ah,
Erzincana dnnce Seluklu sultanna kar ittifak oluturmaya alt. Erzurumda
bulunan Cihan-ah, Eyyub Meliki, Melik Erefi ve Celaleddin Harezmah
kendi yanna ekmek istedi. Fakat baarl olamad. Melik Eref birka emirini
Erzincana gnderdi. Bu emirler Davut ah Aleddine itaat etmesi iin ikna etti.
Yaplan anlamaya gre Davut ahn oullar Aleddine rehin braklacakt.
Emirler Davut ahn oullaryla birlikte sultann yanna gelmeden nce, sultan
casuslar sayesinde olup bitenleri rendi. Ordusunu Sivastan Erzincana sevk etti.
Erzincan ele geirildi. Davut ah, sultan ile grmek istedi ancak sultan kabul
etmedi. Davut aha krgn olan I. Aleddin Keykubad, buna ramen onun hayatna
dokunmad. Hatta Konya-Akehir ve Ilgn ona ikta olarak verdi (1228).49 Davut
ahn ebinkarahisarda bulunan kardei Muzafferettin de sultana itaatini bildirdi.
49 Ayrnt iin Bk. bn Bibi, El-Evamirl-Aliye, s. 356367; Turan, Seluklular ZamanndaTrkiye, s. 374376.
-
7/30/2019 alaaddin keykubadn sosyal devlet anlay
24/102
15
Ona da Krehir ikta olarak verildi.50 Bylece Malazgirt Savandan sonra
Erzincanda kurulmu olan Mengck Beylii de sona erdi.
I. Aleddin Keykubad Erzincandan sonra Erzurumu da ele geirmek istedi.
nk burada bulunan Cihan-ah, nce Eyyub Meliki Erefe tabi oldu; sonra da
Celaleddin Harezmah adna hutbe okuttu. Cihan-ahn bu davran Seluklularaisyan ettii anlamna geliyordu. nk o dnemin bamszlk alametlerinden biri
de hutbe okutmakt. Hutbe kimin adna okutulursa ona tabi olunmu demekti. Bu
srada Trabzon Rumlarnn Samsun ve Sinopa saldrdklar haberi geldi. Bunun
zerine sultan, Erzuruma gitmekten vazgeti. Sultann vazgemesinin bir sebebi de
Eyyubler ile olan dostluk ilikilerini bozmak istememesi idi. nk I. Aleddin
Keykubad, Eyyub Melikesi Gaziye Hatun ile evlenerek Eyyublerin desteini
salamt.
I. zzeddin Keykavus dneminden itibaren Seluklulara bal olan TrabzonRumlar, I. Aleddin dneminde tabiiyetten ayrlarak Celaleddin Harezmaha tabi
oldu. Hatta I. Keykubad Erzincanda iken Seluklularn elinde bulunan yerlere
saldrmaktan da geri kalmad. Seluklularn Rumlarla ilk atmas Moollarn
Krmn Sudk limann igal etmesi zerine ortaya kt. Keykubad kendine bal
olan Rumlarn, Sudka yerlemeye almalar ve tccarlarn ikyeti zerine
denizar sefere karar verdi. Hsameddin oban Sinopta bulunan donanmann
bana getirerek Krma gnderdi.
Hsameddin oban, Aleddinin zzeddin Keykavusa kar giritii taht
mcadelesinden sonra yaplan bar grmelerinde yer alan biriydi. zzeddin
dneminde Kastamonu beyi olan Hsameddin oban, I. Aleddin tahta knca ona
itaatini bildirmi idi.51 Ayrca obann ok sayda askeri vard.52
Hsameddin obann banda olduu Seluklu donanmas, Karadenizin
kar tarafna geerek Sudk ele geirdi.53 Sudk dnemin en nemli ticaret
merkezlerinden biri idi.54 Bylece nemli bir ticaret merkezi daha Seluklularn
eline geti. Sudk zaferi ayn zamanda Seluklu donanmasnn ksa srede ne
kadar glendiini de ortaya kard. Zaferden sonra sultana bal olan dier
50 Alptekin, Trkiye Seluklular, s. 288.51 Yaar Ycel, Anadolu Beylikleri Hakknda Aratrmalar, Mesalikl-Ebsara Gre Anadolu
Beylikleri, I, 2. bask, Ankara: TTK, 1991, s. 37.52 Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s. 379.53 Neri, Kitab- Cihan-nm, s. 37.54 El-Kalkaendi, Subhl-Aa, IV, s. 460tan naklen; Muhammed ibni brahim ibni Ali ibni eddad,
Siretz-Zahir Baypars, ev. erafettin Yaltkaya, Baypars Tarihi, II, 2. bask, Ankara: TTK,2000, s. 23.
-
7/30/2019 alaaddin keykubadn sosyal devlet anlay
25/102
16
yerlerde olduu gibi Sudkta da ticaret koruma altna alnd. Hatta burada
bulunan pek ok tccar Anadoluya davet edildi. Bu sefer srasnda Kpaklar ve
Ruslar da itaat altna ald (1228).
Sudkn ele geirilmesinden sonra I. Aleddin Keykubad ile Harezmah
hkmdar Celaleddin arasndaki ilikiler gerginleti. Aslnda Celaleddin ile I.Aleddin arasnda 1225te balayan bir dostluk vard.55 Bu tarihten itibaren iki Trk
hkmdar birbirlerine vg dolu mektuplar gndermiti.56 Fakat aradaki dostluk
1229da Celaleddinin Ahlta saldrmas zerine bozuldu.57 Celaleddin
Mengbirti, Ahlta saldrnca Erzurum meliki Cihan-ah da ona tabi oldu. Hatta
bununla da yetinmeyerek onlar Seluklulara kar kkrtt. Celaleddin bu
kkrtmalarn etkisiyle Seluklulara kar dmanca tavrlar sergilemeye balad.
1228de Moollardan kaarak batya doru ilerleyen Celaleddin,
Azerbaycan zerinden Anadoluya geti. Ahlt kuatt. Bunun zerine I. AleddinKeykubad, ondan Grcistan ve Tiflis zerine gitmesini ve bu yerleri ele geirdikten
sonra Anadoluya gelmesini syledi. Ayrca Ahlttan ekilerek Moollar ile
barmasn tavsiye etti. Bu ekilde davranmad takdirde kendisiyle savamak
zorunda kalacan bildirdi. Celaleddin ise onu dinlemeyerek Ahlta yerleti. I.
Aleddin bu durum karsnda Eyyubler ile anlama yolunu seti. Bu sayede hem
kendine destek salad hem de Eyyubler ile olan gerginlii sona erdirdi.
I. Aleddin Keykubad ve Eyyublerden Melik Eref, Melik Cevat, Melik
Mugis ve Melik Aziz birleerek ordular ile Harezmahlar zerine yrd.58 ki
taraf 11 Austos 1230da Yass-imende karlat. I. Aleddin Keykubad Trk,
Frenk, Ermeni, Grc, Rum ve Araplardan oluan bir ordu hazrlad.59 Burada
yaplan sava Seluklular ve mttefikleri kazand. I. Aleddin bu zaferden sonra,
Ahlt nceden olduu gibi Melik Erefe brakt.
Celaleddin Harezmahn Yassimen Savandan ksa bir sre sonra vefat
etmesi zerine Harezmahlar Devleti ykld. Bu devletin yklmas Moollar ile
Seluklular snr komusu haline getirdi. Moollar, Dou Anadoluda bulunan
Eyyub ve Artuklu ehirlerini ele geirdi (1231). 1232de Cormagan Noyan
55 Ayrnt iin Bk. bn Bibi, El-Evamirl-Aliye, s. 375380.56 Bu mektuplar iin Bk. EK-I.57 Ayrnt iin Bk. bnl-Esir, 12, s. 422423, 443444ten naklen; Muammer Gl, Harezmli
Trklerin Anadolu ve Yakndoudaki Rolleri ve Tesirleri, BELLETEN, LXX, S. 257, Ankara:TTK, Nisan 2006, s. 96.
58 Jansky, Seluklu Sultanlarndan Birinci I. Aleddin Keykubadn Emniyet Politikas, s. 121.59bn Bibi, El-Evamirl-Aliye, s. 394.
-
7/30/2019 alaaddin keykubadn sosyal devlet anlay
26/102
17
komutasndaki Mool ordusu Sivasa kadar ilerledi. I. Aleddin, Moollarn
niyetini renmek iin Kemaleddin Kamyar Sivasa gnderdi. Moollar takip
eden Kamyar, Erzuruma kadar geldi.60 Buradaki askeri kuvvetlerin banda
bulunan Mbarizeddin avl ile grt. Moollarn istila amacyla gelmediklerini
rendi. Ancak Moollar Grclerin kkrttn dnerek Grcistan zerine birsefere kt. Grcistan Kraliesi Rosudan, Seluklular karsnda tutunamayacan
bildii iin bar teklifinde bulundu. I. Keykubad, Moollar hakknda bilgi
beklerken Kamyarn Grcistana girdiini ve zafer kazandn rendi. Bu
durumdan memnun olan sultan, Moollara kar tedbir almaya balad. Sivas ve
Kayseri kalelerinin etrafna sur yaptrdktan sonra ynn douya doru evirdi.
Anadoluda kurulan ilk Trk beyliklerinden biri olan Skmenliler
zamannda Ahlt ok zengin bir yerdi. 1207de Eyyublerin eline geen, Grc,
Harezmah ve Mool saldrlaryla tahrip olan ehir, Yassimen zaferinden sonratekrar Eyyublerin eline geti. Eyyub meliki Eref, Ahlt ile pek ilgilenmedi.
Moollar gelmeden nce snrlarn gvence altna almak isteyen I. Aleddin
Keykubad, Eyyublerin ilgilenmedii Ahlt almaya karar verdi.
1232de Kemaleddin Kamyar Ahltn ele geirilmesi ile grevlendiren
Sultan, blgenin yeniden ina edilmesini de istedi. Kamyar, Ahlta geldiinde
perian durumda olan halk, sultann ordusunu byk bir sevinle karlad. nk I.
Aleddin, adaleti ve efkati ile tannan bir hkmdard. Celaleddin Harezmahn
Sultan Aleddinin lkesinin her neresinden getiysem, btn halkn ondan
memnun olduunu grdm. szleri de bunu kantlamaktayd.61
Ahlt ve evresi ele geirildikten sonra devlet adamlar blgenin nfus
saymn ve arazi tahririni yapt. Buradan gen halk ehre davet edilerek Ahlt
yeniden canlandrld. Halka kendini toplamas iin yardm edildi. Seluklu devlet
ananesine ve iktisadi siyasetine uygun olarak onlara hayvan, tohum ve mal
datld. Ayrca bir sre onlardan vergi de alnmad.62 ekici bir merkez haline
getirilen Ahlt, Azerbaycandan gelen glerle eski canlln yeniden kazand.
60 Dier kaynaklarda Moollar ile karlalmad kaydedilirken Hseyin Hsameddin,Kemaleddinin Sivas yaknlarnda Moollar ile savatn ve onlar yendiini kaydediyor. Bk.Amasyal Abdi zade Hseyin Hsameddin, Amasya Tarihi, II, 1. Bask, stanbul: Necm-i stikbalMatbaas, 13291332, s. 360.
61 Kara, Seluklularn Dini Serveni, s. 562den naklen; Feridun b. Ahmet Sipehsalar, Mevlana veEtrafndakiler, ev. Tahsin Yazc, stanbul: 1977, s. 25.
62 Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s. 398. Bu politika daha sonra iskn siyaseti adylaOsmanllar tarafndan da uyguland.
-
7/30/2019 alaaddin keykubadn sosyal devlet anlay
27/102
18
Blgenin sbalna Sinaneddin Kaymaz getirildi. Bu sayede dou snr gvence
altna alnd.
Yassimen Savandan ksa bir sre sonra Celaleddin Harezmahn vefat
etmesi zerine Harezmah beyleri eitli yerlere dalarak yaamlarn devam
ettirmeye alt. Baz beyler Ahlt yaknndaki Tatvanda oturmaya balad. Ahltve evresinin bana getirilen Sinaneddin Kaymaz, Sultan Aleddine bu beyler
hakknda ne dndn sordu. Sultan, Sinaneddine onlar gzel szlerle ikna
ederek devlet hizmetine almasn syledi. Bata Kayr Han olmak zere Harezmah
beyleri sultann hizmetine girdi. Keykubad Harezmah beylerine ikta vererek onlar
nemli makamlara getirdi. Keykubadn bu tutumu hem beylerin rakipleriyle i
birlii yapmalarn nlemek iindi hem de Moollara kar onlarn sava
zelliklerinden faydalanmay dnmesi ile ilgiliydi.63 nk bu beylerin emrinde
12 bin kiilik bir ordu vard. 64 Ayrca dank halde bulunan pek ok asker vard.I. Aleddin Keykubadn Ahlt ele geirmesi zerine Melik Eref, btn
Eyyub meliklerini Seluklulara kar ittifaka ard. Hatta Mardin ve Harput
Artuklularn da kendi yanna ekti. Eyyub kuvvetleri 1234te Birecikte toplannca
I. Aleddin, Kemaleddin Kamyar Eyyublere kar grevlendirdi. Kendisi de
orduyu toplayarak harekete geti. Bu srada Msr Sultan Melik Kamil,
Seluklularn elinde bulunan yerleri meliklere datacan aklad.65 Bu sayede,
tpk Alp Arslann Malazgirt Savandan sonra yapt gibi, fetih hareketlerini
hzlandrmay planlad. Fakat Seluklu ordusunun gc ve Eyyublerin erzak
sknts ekmesi zerine Melik Kamil, Adyaman istikametine yneldi. Eyyublerin
Adyaman istikametinde ilerlemesi zerine I. Aleddin Malatyaya yneldi. Bundan
sonra Eyyubler, Seluklu topraklarnda, Gksu Vadisi boyunca ilerlemeye devam
etti. Fakat Kamyar karsnda geri ekilmek zorunda kaldlar. Harput
Artuklularnn Anadolunun zaptnn Harputtan daha kolay olacan sylemesi
zerine Melik Kamil ynn Harputa evirdi. Frat Nehri kenarnda Seluklular,
Eyyubleri yenilgiye uratt. Harput Kalesi 24 gn sren kuatmadan sonra ele
geirildi (1234).66 Harput Artuklu emiri ve Eyyub melikleri yakaland. Kendisine
snanlar affeden sultan, teslim olan Harput Artuklu emirine Akehiri ikta olarak
63 Gl, Harezmli Trkler, s. 100.64 Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s. 399.65 Turan, Seluklular Zamannda Trkiye,s. 400.66 Ayrnt iin Bk. Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s. 400403.
-
7/30/2019 alaaddin keykubadn sosyal devlet anlay
28/102
19
verdi. Bylece Artuklularn Harput kolu tarihe kart. Esir edilen Eyyub
meliklerini de serbest brakt.
Harputun Seluklularn eline gemesi zerine I. Aleddin k geirmek iin
Alanyaya gitti. 1235 baharnda Eyyublerin elinde olan dier kaleleri ele geirmek
iin harekete geti. Konyann Mehed Ovasnda ordusunu toplayan I. Aleddin,Malatyaya doru ilerledi. Yannda yine Kemaleddin Kamyar var idi. Malatyada
bekleyen sultan, Kamyar Urfa, Harran, Suru, Rakka ve Diyar- Bekrin fethi ile
grevlendirdi. Bu yerler iki yl nce Eyyublerin eline gemi idi. Kemaleddin,
Diyar- Bekr hari dier yerleri ele geirdi. K yaklat iin sultan Kayseriye
dnd. Burada Eyyublere kar byk baarlar elde eden Kemaleddin Kamyar
Kayseri sbalna getirdi.
I. Aleddin Keykubadn Kayseriye dnmesini frsat bilen Msr hkmdar
Melik Kamil, Seluklularn eline geen kaleleri geri ald. Bu ehirlerde bulunanSeluklu beylerini ve halk kltan geirdi. Durumu renen Keykubad, Kayr
Hann kumandasndaki Harezm askerlerini, Diyar- Bekr zerine gnderdi fakat
Diyar- Bekr Kalesini ele geirmek zordu. nk bu kale Seluklu hkmdar
Melikah dneminden itibaren Trkler tarafndan defalarca tamir edilmiti.
Seluklu ordusu kuatmada baarsz olunca, I. Aleddin ordunun ihtiyalarn
temin etmek iin orduyu geri ard. Sultan I. Aleddin, 1237de bizzat ordunun
banda sefere karak Diyar- Bekri ele geirmek niyetindeydi. Hem k geirmek
hem de yapaca hazrlklar dnmek iin Alanyaya dnd.
Sultan Alanyada iken Mool elileri Anadoluya geldi. I. Aleddin, elilere
iyi davranlmasn istedi ve kendisi de Kayseriye doru hareket etti. Sultan bir
yandan Diyar- Bekr seferi iin hazrlklarn tamamlarken dier yandan da Mool
elileri ile grt.67 Mool hkmdar gedey Kaan, emseddin mer aracl ile
I. Keykubada bir mektup gndermi idi. Mektupta Tanr bizi ycelttii iin
dnyay bizim uruumuza layk grd. Sen beenilen yolda bulunduundan sizi
bizimle il yolunda olmaya ve ferman tutmaya daveti faydal buluyoruz. Zira bizim
ile il olmayanlara ve kafa tutanlara zararmz dokunur; ordumuzu onlarn
memleketlerine gnderir; kendilerini keser, kadn ve ocuklarn esir alrz;
yurtlarn harap, mallarn yama ederiz. ifadeleri yer alyordu.68 Sultan eliye il
67 Ebul Ferec bnl bri, Tarih-i Muhtasard-Dvel, ev. erafettin Yaltkaya, stanbul: MaarifMatbaas, 1941, s. 18.
68bn Bibi, El-Evamirl-Aliye, s. 452454.
-
7/30/2019 alaaddin keykubadn sosyal devlet anlay
29/102
20
olmak tabiri ile neyin kastedildiini sordu. Eli de Moollara vergi vermekten
ibaret olan gstermelik bir tabilik olduunu ifade etti. Her zaman lkesinin ve
halknn geleceini dnen sultan, Moollarn teklifini kabul ederek lkesini
istiladan kurtard.69 Bu sayede I. Aleddin Keykubad zamannda Moollar ile sava
yaplmad.Mool elisi ile gren I. Aleddin Keykubad, Diyar- Bekr seferinin
hazrlklarn tamamlad. Ramazan Bayram olduu iin Kayseride bulunan elilere
ve devlet adamlarna verilmek zere byk bir ziyafet hazrlatt. Sultan I. Aleddin
hem ordusunu cesaretlendirmek hem de yabanc elilere misafirperverliini
gstermek istiyordu. nk bu srada Kayseri devletleraras siyasi bir kongre,
festival ve resmigeit alan gibi idi.70Sultan ziyafet srasnda o kadar neeli idi ki
Celaleddin Karatay ile bala-tekin71 oynad. Btn devlet adamlar, eliler ve
askerler gn elence ile geirdi. Fakat yemek vaktinde zc bir olay yaand.Sultan kendisine ikram edilen ku etini yedikten sonra rahatszland. Keykubadiye
Sarayna giden sultan bir sre sonra hayatn kaybetti (1 Haziran 1237). Sultann
vefat etmesi Seluklular iin de kn balangc oldu.72 Tarih boyunca kurulan
Trk devletleri, en gl olduklar dnemden sonra zayflama srecine girdi.73
Anadolu Seluklular iin de durum bundan farkl olmad.
1.3. Sosyal Devlet Anlaynn Fetihlerden Sonra Uygulanan skn
Politikasndaki Yeri
Anadolu Seluklular devleti kurulduu andan itibaren yerletirme (iskn)
politikasna byk nem verildi. skn politikas ile ulalmak istenen ama;
fethedilen yerlerde kalc olma ve gebe nfusu yerleik hayata altrma ve yerli
halkla kaynatrma idi. Anadolu Seluklularnn da uygulad bu politika
kendinden sonraki idarelere de rnek oldu. 600 yl hkm sren Osmanl Devleti de
bu yolu izledi. Osmanllarn bu kadar uzun mrl olmasnda uygulanan iskn ve
hogr politikasnn (istimalet) rol bykt. nk Osmanllar fethettikleri
69
Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s. 407.70 Ali remi, Trkiye Seluklularnn Dou Anadolu Politikas, 1. bask, Ankara: Babil Yaynlar,2005, s. 294.
71Bala-tekin: evgen, polo. Atlara binilerek deneklerle oynanan bir eit top oyunu. Bk. Trk DilKurumu, Trke Szlk, I, s. 465.
72 Halil Edhem, Kayseri ehri, haz. Kemal Gde, 1. Bask, Ankara: Kltr ve Turizm BakanlYaynlar, 1982, s. 87.
73 rnein tarihte bilinen ilk tekilatl Trk devleti olan Asya Hunlar Mete-Hann, II. GktrkDevleti Bilge Kaann, Gazneli Devleti Sultan Mahmutun, Byk Seluklu Devleti Melikahn,Osmanl Devleti Kanuni Sultan Sleymann lmnden sonra duraklama ya da k dneminegirdi.
-
7/30/2019 alaaddin keykubadn sosyal devlet anlay
30/102
21
yerlerde siyasi hkimiyetlerini salam temellere dayandrmak iin kendi anavatan,
ehir, kasaba ve kylerinden ahali getirmeyi en bata yaplacak i saymakta idiler.74
Anadolu Seluklu Devleti kurulduu srada kendilerine yeni bir yurt arayan
Ouzlar kitleler halinde Anadoluya gelmeye devam ediyordu. Sleyman-ah kendi
etrafnda toplanan bu insanlar u blgelere yerletirdi.75
Bylece devlet kurulduuandan itibaren iskn politikas uygulanmaya balad. skn politikas sadece
Trkmenlere deil, Bizans valilerinin ar vergileri altnda ezilen Hristiyan halka
da uyguland. rnein Sleyman-ah Antakyay ele geirdii zaman askerlerin
evlere girmesini ve halka kt davranmasn yasaklad. Ele geirilen topraklar
Bizans dneminde esir ya da topraksz kyl durumuna den Hristiyan halka
datld.76 Bylece Hristiyanlarn Seluklular benimsemesi saland. Sleyman
ahn Bu politika dier Seluklu sultanlar tarafndan da devam ettirildi.
II. Klaslan zamannda Seluklular, Selahaddin Eyyub ile birleerek HalepTrkmenlerini Kilikyaya yerletirmek iin pek ok teebbste bulundu.77 Bu
sayede blgeye pek ok Trkmen yerletirildi. II. Klaslandan sonra Seluklu
sultan olan I. Gyaseddin Keyhsrev de babasnn izledii siyaseti devam ettirdi.
I. Gyaseddin Keyhsrev dneminde Bizansllar, Konya-stanbul arasnda
ticaret yapan Trklere ve Rumlara saldrd. Bunun zerine I. Gyaseddin, Bizans
topraklarna girerek Menderes Nehrine kadar ilerledi. Ele geirdii Hristiyan
esirleri Akehire yerletirdi.78 Onlarn tarm ile uramasn salad.
I. Gyaseddin Keyhsrevden sonra baa geen I. zzeddin Keykavus
dneminde de iskn politikasna nem verildi. 1214te Sinopun ele
geirilmesinden sonra Sultan Keykavus, ehirden ayrlmak isteyenlere izin verdi.
Kuatma srasnda ehirden kaanlar da geri ard. Ayrca her blgeden itibarl ve
gl kimselerin seilerek Sinopa gnderilmesini istedi. Eer gelmek istemeyen
olursa ikna edilerek mallarnn hazine iin satn alnmasn ve tam karlnn
denmesini emretti.79 Bylece ehrin hem Trklemesine hem de ticari nemi
74azuman Sazak, Trkiyenin Nfus ve skn Tarihinde Anadolu Seluklu ve Osmanl DevletindeZorunlu Nfus Hareketi ve skn Politikas, I. Uluslar aras Seluklu Kltr ve MedeniyetiKongresi, Bildiriler, II, Konya: Seluklu Aratrmalar Merkezi, 2001, s. 252.
75 etin, Seluklu Messeseleri ve Anadoluda slamiyetin Yayl,s. 62.76 Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s. 108.77 etin, Seluklu Messeseleri ve Anadoluda slamiyetin Yayl, s. 86.78 Alptekin, Trkiye Seluklular, s. 259.79 lhan Erdem, Trkiye Seluklularnda Fetih Metodu ve Uygulan, I. Uluslar aras Seluklu
Kltr ve Medeniyeti Kongresi, Bildiriler, I, Konya: Seluklu Aratrmalar Merkezi, 2001, s.307.
-
7/30/2019 alaaddin keykubadn sosyal devlet anlay
31/102
22
dolaysyla Trk tccarlar ile tekilatlandrlmasna alld.80 Bu politika I.
zzeddinden sonra baa geen I. Aleddin Keykubad dneminde de devam ettirildi.
XI. yzylda balayan Trkmen gleri XII. yzylda da artarak devam etti.
Bu dnemde Azerbaycan ve randan Anadoluya byk gler oldu. XIII. yzylda
ise Mool istilas, yeni bir g dalgasna sebep oldu. Bu srada Anadolu SelukluDevletinin banda I. Aleddin Keykubad vard. Seluklular en gl, en zengin ve
en refah dnemlerini yayorlard. Bu nedenle Anadolu, istilalar ve katliamlar
yznden yersiz yurtsuz kalan gebeler iin snlacak tek yer olarak kabul
ediliyordu. Moollarn Mslmanlara yaptklar ikenceleri gren ulema da
kendileri iin en gvenli yerin Anadolu olduunu dnyordu.81 Bu dnce,
Anadolunun nfusunun artmasna sebep olduu gibi nemli bir bilim merkezi
haline gelmesini de salad. I. Aleddin daha ilk fetih hareketinden sonra iskn
politikasn uygulamaya balad. Kalanorosun fethinden sonra buray yeniden inaettirirken her ehirden lim ve sanatkrlar da buraya nakletti.82
Anadoluya gelen Trkmenler u blgelere yerletirilirken, farkl Ouz
boylarnn birbirinden ayrlmasna dikkat ediliyordu. Bu sayede boylarn birbirleri
ile mcadele etmesi nleniyordu. Ayn zamanda snrda nemli bir askeri kuvvete
de sahip olunuyordu. Moollarn nnden kaarak Maverannehir ve Horasan
blgesinden gelen Trkmenlerin yannda aileleri ve srleri de vard. skn
politikasnn nemini kavrayan Sultan Keykubad Ouzlar Boz-ok ve -ok
gruplarna ayrarak ulara yerletirdi.83 1228de -oklardan olan
Karamanoullarnn bir ksm Ermenilerden alnan Ermenek taraflarna yerletirildi.
Bir ksm da XII. yzyln ortalarndan itibaren Maverannehir ve Azerbaycan
taraflarna yerlemi durumdayd.84 Boz-ok kolundan olan ve Harezmahlar ile
birlikte Anadoluya gelen85 Kaylar da Bizans snrna yerletirdi. Erturul
Gazinin banda bulunduu Kay boyuna St klak, Domani de yaylak olarak
80 Alptekin, Trkiye Seluklular, s. 277.81 Necmeddin Razi, Mirsadl-bad, s. 1621den naklen; etin, Seluklu Messeseleri ve
Anadoluda slamiyetin Yayl, s. 66.82 Mneccimba Ahmed bin Ltfullah, Camid-Dvel, yay. Ali ngl, Seluklular Tarihi II,
Anadolu Seluklular ve Beylikler,zmir: Akademi Kitapevi, 2001, s. 61.83 etin, Seluklu Messeseleri ve Anadoluda slamiyetin Yayl, s. 86.84. Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, 5. bask, Ankara:
TTK, 2003, s. 1.85 Ahmed Tevhid, Rum Seluki Devletinin nkrazyla Teekkl Eden Tevif-i Mlk, TOEM,S.
16, Sene 1327, 13291911, s. 39.
-
7/30/2019 alaaddin keykubadn sosyal devlet anlay
32/102
23
verildi.86 Celaleddin Harezmah ile Anadoluya geldii tahmin edilen Germiyan
aireti87 de nce Malatya taraflarna daha sonra Ktahya ve evresine yerletirildi.
Bu dnemde sadece Germiyanlar, Karaman oullar ve Kaylar deil dank halde
yaayan Harezmah askerleri de I. Aleddin tarafndan hizmete alnd.
I. Aleddin Keykubad Harezmahlar lkesinin en zengin vilayetlerineyerletirdi.88 Harezm beylerini de nemli grevlere getirdi. Bu durum idare
mekanizmasnda sorun kmasna neden oldu. Trkmenlerden oluan Harezmahlar
farkl milletlerden oluan Seluklu idare mekanizmas iinde yabanc bir unsur
olarak algland.89 I. Aleddin Keykubad Diyar- Bekr seferinin hazrlklarn
yapt ve Mool elisi ile grt srada devlet ile ilgili nemli kararlar ald.
Harezmah Kayr Han Sivasa vali olarak atad. Bylece Harezmahlara verdii
nemi bir kere daha gsterdi. Olu II. Gyaseddin Keyhsrevi Erzincana
gnderdi. emseddin Altun-abay da atabey olarak grevlendirdi. Kk oluzzeddin Klaslan kendisine veliaht seti. Hatta yannda bulunan devlet
adamlarndan zzeddine tabi olacaklarna dair sz ald. Fakat sultann lm
zerine, Harezmahlar hari, beyler sultana verdikleri sz tutmadlar.90 Bundan
sonra Harezm beyleri birer birer ortadan kaldrld. Bylece yabanc bir unsur
olarak alglanan Harezm beyleri ynetimden uzaklatrld.
I. Aleddin Keykubadn zehirlenmesinde de, zzeddinin veliaht olmasn
kabul etmeyen beylerin ve II. Gyaseddin Keyhsrevin rol olduu
dnlmektedir. Bununla ilgili kesin bir kant olmasa da zzeddinin yerine II.
Gyaseddin Keyhsrevin sultan olmas ve Harezmah beylerinin tasfiye edilmesi
bu dnceyi kuvvetlendirmektedir.
Sleyman-ah dneminden itibaren uygulanan ve I. Aleddin dneminde
zirveye ulaan iskn politikas sonucunda Anadolu eitli Trk oymaklarnn
yerletii bir lke haline geldi. Sivas, Tokat, Amasya, Antakya, Isparta, Burdur,
Mula, Gaziantep, Kahramanmara, Yozgat, Tarsus, Trabzon, Bayburt,
Gmhane, Giresun, Ordu, Samsun, Malatya, Erzincan, Tunceli gibi ehirler
Trkmenlere yurt oldu.91
86 Ayrnt iin Bk. Neri, Kitab- Cihan-nm, s. 5769; Yaar Ycel, Anadolu BeylikleriHakknda Aratrmalar,s. 39.
87 Uzunarl, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, s. 39.88 Harezmahlar; Erzincan, Amasya, Larende ve Nide gibi dnemin zengin ehirlerine yerletirdi.89 Kaymaz, Anadolu Seluklularnn ntihatnda dare Mekanizmasnn Rol II, s. 38.90 Kaymaz, Anadolu Seluklularnn ntihatnda dare Mekanizmasnn Rol II, s. 37.91 Kara, Seluklularn Dini Serveni, s. 541.
-
7/30/2019 alaaddin keykubadn sosyal devlet anlay
33/102
24
skn politikasnn tamamlaycs ve bir sosyal devlet anlaynn tezahr
olarak vakflara nem verildi. zellikle Trklerin yerletirildikleri blgelerde bata
sultan olmak zere devletin ileri gelen zenginleri cami, medrese, imarethane, tekke,
han gibi hayr messeseleri yaptrarak bunlara zengin vakfiyeler balad.92 Bu
durum sosyal yapnn glenmesini, dayanma ve kaynamay da beraberindegetirdi. Bylece devlet ynetimi kolaylam, kendi iinde ve dna kar gl
olmann yolu alm oldu. Sultann ncln yapt bu messeseler, ayn
zamanda Ouz boylarnn youn bir aknla Anadoluya gelmelerini, zorlanmadan
buralara almalar ve yerlemelerine de imkn verdi.
1.4. Sosyal Devlet Anlaynn Adalet Politikasna Yansmas
Sosyal devlet anlayn benimseyen Anadolu Seluklu sultanlar, haftada iki
gn zulm ve hakszla urayanlarn ikyetlerini dinlerdi. rnein; I. Gyaseddin
Keyhsrev kadlarn huzurunda halkn ikyetlerini dinler ve kararn verirdi. Hemikyet edeni hem de kar taraf dinler, kim hakl ise onun hakkn gzetirdi.
Adaletin inenmesine hibir zaman izin verilmezdi. Bir kiinin mal alnrsa
karl hazineden denirdi. Bylece Seluklu snrlar ierisinde hakszla
urayan hi kimse madur edilmezdi. Bu uygulama I. Aleddin Keykubad
dneminin sonuna kadar devam etti.93
ki dnyada Allahn glgesi, iki lemde adaletin savunucusu94
olarak
adlandrlan I. Aleddin Keykubad, Nizaml-Mlkn tavsiye ettii eski bir Sasani
geleneine uygun olarak, nevruz gn halkn karsna kard. Burada herkes
ikyetini dile getirirdi. Hatta sultandan dahi ikyeti olunabilirdi.95 Yani
ngilizlerdeki Kral asla yanlmaz dncesi Anadolu Seluklu sultanlarnda
grlmezdi.96
I. Aleddin Keykubad, yabanc lkelerden gelen misafir ve elilere iyi
davranr, onlara byk bir ilgi ve sevgi gsterirdi. Fakat devlete zarar verenleri,
grevini ihmal edenleri ve ktye kullananlar asla affetmezdi. Suun byklne
92 Sazak, Trkiyenin Nfus ve skn Tarihinde Anadolu Seluklu ve Osmanl Devletinde ZorunluNfus Hareketi ve skn Politikas, s. 253.
93 Kara, Seluklularn Dini Serveni, s. 556.94bn Bibi, El-Evamirl-Aliye, s. 353.95 Gordlevski, Anadolu Seluklu Devleti, s. 265.96 Mustafa Baktr, lk Osmanl eyhlislam Molla Fenarinin Konya-Karaman Seyahati ve
Seluklularn Son Dneminde Anadoluda Ulema-mera Mnasebetleri Hakknda Baz Tespitler,I. Uluslar aras Seluklu Kltr ve Medeniyeti Kongresi, Bildiriler, I, Konya: SelukluAratrmalar Merkezi, s. 85.
-
7/30/2019 alaaddin keykubadn sosyal devlet anlay
34/102
25
gre suluya tehir, tahkir, hapis, azil ve idam cezalar verilirdi.97 Tehir veya tahkir
cezas genellikle sa ve sakal kestirilerek uygulanrd. Sulu olan devlet
byklerinin mallar msadere edilirdi. rnein; I. Aleddin Keykubad, kendisine
kar suikast giriiminde bulunan beyleri nce ekonomik olarak zayflatt sonra da
mallarn msadere ettirdi. Msadere edilen mallar ise sultann ahsi hazinesinedeil devletin hazinesine aktarld. Bu sayede devlet hem ekonomik olarak glenir
hem de merkezi otorite salanrd.
ok merhametli olan Sultan I. Aleddinin grevini yapma ve adaleti yerine
getirme istei hi kaybolmazd. Zalimi cezalandrmay ve zulme urayanlarn
haklarn korumay birinci grevi olarak kabul ederdi. Yaknlarndan veya
nedimlerinden biri yetkisi dnda bir sz sylerse onu meclisten uzaklatrr ve bir
daha meclise almazd. Hi kimseyi susuz yere cezalandrmazd.98 Fakat ihmaller
karsnda hibir zaman sessiz kalmazd. Bu nedenle doruyu delilleriyle bulan,slamn ve Mslmanlarn gzdesi, byk sultan Ulug Kutlug nanc99 olarak
adlandrlyordu.
Diyarbakr Artuklularndan Melik Mesutun Aleddine kar bir ittifak
ierisinde yer aldktan sonra sultandan af dilemek iin yazd u iir sultann adalet
anlayn ve sosyal devlet yaklamn zetliyordu:
Ey! Dnyann adaletinden rahat ettii kimse, felek senin hr dncenin
klesidir.
Huzurundan yz eviren kimse, felekten hi grlmemieyler grr.
Ktleri affetmek senin iindir, af dileyenler senden ltuf grrler.
Cihan yaratann glgesi sensin, sen de onun kullarna yaptn yap.
O, suu grd zaman onun zerinde fazla durmaz,
zr diledii zaman suluyu affeder.
te utanp sklarak senden af dilemek iin dilimi atm.
Ktlk benden, iyi i yapmak senden; su benden, sabr senden,
Suu balamak ii senin, af dilemek ise bizim iimizdir.
imdi senin affna kaldm, sen iyilik yap, o senin iindir.100
97 Bedirhan-Ateken, Seluklu Messeseleri ve Medeniyeti Tarihi, s. 25. Ayrnt iin Bk. bn Bibi,El- Evamirl-Aliye, s. 243254.98bn Bibi, El-Evamirl-Aliye, s. 336.99bn Bibi, El-Evamirl-Aliye, s. 362.100bn Bibi, El-Evamirl-Aliye, s. 306308.
-
7/30/2019 alaaddin keykubadn sosyal devlet anlay
35/102
26
I. Aleddin, Melik Mesutu affetti; ancak tekrar isyan ederse daha byk bir
cezaya arptrlacan da syledi. I. Aleddin Keykubad, sadece Melik Mesutu
deil kendisinden af dileyen herkesi affederdi. Daha nce kendisine kar ittifak
kurmaya alan Mengck Beyi Davut-ah affettiini ve geimini salamas iin
ona ikta verdiini sylemitik. Anadolu Seluklu sultanlar tahta kmerasiminden ve byk zaferlerden sonra genel af ilan ederek halk sevindirirlerdi.
Bu sayede hem halkn devlete olan ball artrlrd hem de sultan sevincini halk
ile paylard. Hsameddin obann Sudk ele geirmesine ok sevinen,
zaferden sonra lkede genel af ilan eden sultan I. Aleddin Keykubad da sevincini
halk ile paylat.101 Genel af ilan edilmesinde sultann sosyal devlet anlayna sahip
olmas da etkili idi. nk bu anlaya gre Devlet, halk iin vard. Bu nedenle
sultanlar, her frsatta halk memnun etmeye alrd. Halkn memnun olmas ise
merkezi otoritenin glenmesini salyordu. Bu sayede devlet daha uzun mrloluyordu.
1.5. Sosyal Devlet Anlaynn Din Tutuma Etkisi
Trkler ile Mslmanlar arasndaki ilk temaslar Hz mer dneminde
Nihavent Savann kazanlmasyla balad. 642de yaplan bu savatan sonra ran,
Mslmanlarn eline geti. Bundan sonra Mslmanlar bir ksm Horasanda102,
Azerbaycanda ve dier yerlerde yaayan Trklerle temas kurmaya balad. Hz
Osman dneminde, bu karlama daha ileri bir safhaya ulat. Emeviler dneminde
zellikle Kuteybe bin Mslimin Horasan valiliine getirilmesiyle Maverannehir
alarak iki toplumun kaynamasnn yolu ald.
Emevilerden sonra slam dnyasnn liderliinin Abbasilere gemesi ile
Trklerle Mslmanlar arasndaki ilikiler farkl bir boyut kazand. nk
Abbasiler Emevilerin tersine, Arap olmayanlarla daha iyi iliki kurmaya zen
gsteriyorlard. Abbasilerin izledii hogr politikas, bamszlklarna son derece
dkn olan ve ezilmeye asla tahamml edemeyen Trkleri kendi tarafna ekti. Bu
yaknlama zellikle 751de inliler ile Abbasiler arasnda yaplan Talas
Savandan sonra daha da gelimi oldu.
101 Feda amil Ark, Seluklular Zamannda Trkiyede karlan Kolektif Aflar (10751243),Seluk Dergisi, I. I. Aleddin Keykubat zel Says, S. 3, Konya: Seluklu Aratrmalar Merkezi,1988, s. 26.
102 Kara, Seluklularn Dini Serveni, s. 16dan naklen; el-Belazuri, Futuhul-Buldan, ev. MustafaFayda, Ankara: 1987, s. 584585; Bu hususta daha geni bilgi iin bkz: Ali pek, lk slamiDnemde Azerbaycan,(Baslmam Doktora Tezi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,1999).
-
7/30/2019 alaaddin keykubadn sosyal devlet anlay
36/102
27
Byk Seluklu Sultan Turul Bey 1055te Badat seferine karak Abbasi
halifesini Bveyhilerin basksndan kurtard. Halifenin siyasi yetkilerini elinden
ald, dini yetkilerine ise dokunmad. Bylece slam tarihinde din ve devlet ileri ilk
defa birbirinden ayrld. Sultan dini adan halifeye, halife de siyasi adan sultana
baland.103
Bu durum Hristiyan, Sryani, Musevi gibi unsurlarn devletebalanmasn kolaylatrd. Hem Byk Seluklu sultanlar hem de Anadolu
Seluklu sultanlar dindar insanlar olmalarna ramen bu durumu hibir zaman
tebaalarna uyguladklar siyasete olumsuz olarak yanstmadlar. Tam tersine sahip
olduklar topraklarda halka geni bir inan hrriyeti tanyarak onlar kendi
yanlarndan ayrmadlar.
Seluklu sultanlarnn sahip olduklar topraklarda halka bask yaplmas sz
konusu deildi. Bu sayede farkl din ve mezhepten olan insanlar bir arada, huzur
iinde yayordu. Anadoluda Mslmanlar ve gayri Mslimler byk ldebirbirlerine sayg ve hogr gsteriyorlard. Hatta iki taraf da birbirinden
etkilendii gibi ou zaman ortak deerler etrafnda toplanabiliyorlard. rnein;
Mevlana Celaleddin Rumi vefat ettiinde hem Hristiyan hem de Mslman halk
byk bir hzn yaad. Her iki tarafn da ortak ziyaret ettikleri mezarlar vard.104
Dman karsnda da iki grup birlikte hareket ediyordu. Moollarn Seluklular
Kseda Savanda yenilgiye uratmasndan sonra Malatyada bulunan
grevlilerin kamas zerine ehir bir sre idarecisiz kald. Bunun zerine ehirde
bulunan Mslmanlar ve gayri Mslimler aralarnda bir sadakat yemini yaparak
ehrin patriini idareci olarak setiler. Bu da Mslmanlar ve gayri Mslimler
arasndaki ilikilerin boyutunu anlamamz salamaktadr. Ayn lkede yaayan bu
insanlar lkelerini dmana kar birlikte korumaktan da geri kalmamlardr.105
Anadolu Seluklular dneminde hogr ierisinde yaayan gayri
Mslimlere dini adan hibir zorluk karlmad. Bunlar ayn zamanda hukuk
zgrlne de sahipti.106 Dier konularda ise Mslmanlarla Gayri Mslimler eit
haklara sahipti. Eitimini aldktan sonra her trl meslei yapabilirlerdi. Seluklu
hastanelerinde pek ok Hristiyan, Sryani ve Ermeni doktorun grev yapmas da
bunu aka gsteriyordu. I. Aleddin Keykubad dneminde Sryani bir doktor
103 Bedirhan- Ateken, Seluklu Messeseleri ve Medeniyeti Tarihi, s. 19.104 Sheyl nver, Anadolu Seluklu Laik Hastaneleri ve Ruh Sal Hizmetleri, Seluklu
Aratrmalar Dergisi,IV, Ankara: Gven Matbaas, 1975, s. 221.105 Abl-Farac (Bar Hebraeus), Abl-Farac Tarihi, II, s. 543.106 Kara, Seluklularn Dini Serveni, s. 568.
-
7/30/2019 alaaddin keykubadn sosyal devlet anlay
37/102
28
vard. Bu doktorun tp alanndaki bilgisi iyi deildi. Fakat Sultan onu;
hkmdarlarn hayat ve dnemin nemli ahslar hakkndaki bilgisi, ho sohbeti
ve iyi Rumcas sebebiyle yanndan ayrmazd.107 Sadece bu rnek bile Seluklu
sultannn din alannda da sahip olduu sosyal devlet anlayn ortaya
karmaktayd.I. Aleddinin azatl klelerinden olan Celaleddin Karatay, aslen
Rumdur.108 17 yl boyunca I. Aleddin Keykubadn yanndan ayrlmayan
Celaleddin, onun lmnden sonra da devlete nemli hizmetlerde bulunan
biridir.109 Tpk Celaleddin gibi Seyfettin Turumtay da Trk olmad halde devlet
ierisinde nemli bir mevkie sahipti. Kk yata saraya alnan Turumtay, Trk
terbiyesine gre yetitirildikten sonra Sultan I. Aleddinin mirahurluunu yapan
kiidir.110 Bu iki rnek de bize Seluklularn grevlendirme yaparken rk ve din
ayrm yapmadklarn aka gstermektedir. Bu da onlarn sahip olduu sosyaldevlet anlayndan kaynaklanmaktadr.
Anadolu Seluklular, II. Klaslan dneminden itibaren fetihlerini ticareti
gelitirmek ve korumak iin yapmaya balad. I. Aleddin Keykubad dneminde de
bu politikann devam ettiini daha nce ifade etmitik. Ticarete byk nem veren
sultan sadece kendi vatandalarnn deil, Anadoluya gelen gayri Mslim
tccarlarn haklarn da korumaya alyordu. Venedikliler ile Sultan I. Aleddin
arasnda yaplan ticaret antlamas bunun en gzel rneidir. Venedikli tccarlara
Anadolu snrlar ierisinde kolaylk salayan bu antlama ile ayn zamanda
Venediklilerin mallar da sigortaland.111 Sultann ticaret konusunda da tebaas
arasnda ayrm yapmamas hatta lkesine gelen tccarlara da ayn ekilde muamele
etmesi dikkat ekicidir. Aleddinin ticareti koruma politikas da aslnda dine olan
ballnn bir sonucu idi. nk Sultan tccarlara zarar verenleri cezalandrrken
Bir anlk adalet, 60 yllk ibadetten daha hayrldr.112 Dsturuna uymak
dncesi ile hareket ediyordu. Bu nedenle Ermeniler ve Trabzon Rumlar zerine
107 Kara, Seluklularn Dini Serveni, s. 573.108 Mevlana Celaleddin, Mektubat, yay. Abdlbaki Glpnarl, Mektuplar, stanbul: nklp
Kitapevi, 1999, s. 226.109 Ahmet Eflaki, Menkibl-Arifin, I, ev. Tahsin Yazc, Ariflerin Menkbeleri, I, Metin 1/22, 3.
Bask, stanbul: MEB Yaynlar, 2001, s. 9091.110smet Kayaolu, Turumtay Vakfiyesi, Vakflar Dergisi, S. XII, Ankara: Mars Matbaas, 1978, s.
91.111 Venedikliler ile I. Aleddin Keykubad arasnda yaplan ticaret antlamas iin bkz Ek-II.112bn Bibi, El-Evamirl-Aliye, s. 318.
-
7/30/2019 alaaddin keykubadn sosyal devlet anlay
38/102
29
bir sefer dzenledi. Hatta denizar bir sefer dzenleyerek Karadenizin
kuzeyindeki Sudk limann ele geirdi.
Seluklular iskn politikasn uygularken de Mslmanlar ve Hristiyanlara
eit davranmlard. Sadece Mslmanlarn deil gayri Mslimlerin de tarm ile
uramalar iin imkn salanyordu. Yine Trkmenlere olduu gibi gayriMslimlere de iskn politikas uygulanrken farkl olunmamaya dikkat
ediliyordu.113 Trkmenler, Hristiyan ailelerin yanna yerletiriliyordu. Bu sayede
hem Hristiyanlarn birleerek devlete kar isyan etmesi ihtimali ortadan
kalkyordu hem de iki halkn kaynamas salanyordu. Mslmanlar ve
Hristiyanlar farkl mahallelerde oturuyor olsalar da, ayn ehirde yaadklar iin
ister istemez birbirleri ile iletiim kuruyor, ticaret yapyorlard. Hatta sultanlar dhil
iki taraf evlilik yoluyla akrabalk da kuruyorlard. rnein; I. Aleddin Keykubad
Alaiyenin fethinden sonra Kyr Vartn kz ile evlendi. II. GyaseddinKeyhsrevin annesi, Kyr Vartn kz idi. II. Gyaseddin Keyhsrev ise Grcistan
kraliesi Rosudann kz ile evlendi. Sultanlarn ve meliklerin Hristiyanlarla
yaptklar evlilikler genellikle siyasi ilikileri dzenlemek iindi. Buna ramen
Seluklular, Hristiyan elerine hibir zaman slam kabul etmeleri iin bask
yapmamlard. Fakat bu hatunlar, zamanla kendileri slam kabul ettiler.
Mslmanl seen hatunlar hayatlarn bu dine hizmet etmek iin harcadlar.
Anadoluda onlarn ei benzeri olmayan mimari eserleri vard.
Seluklularn Mslmanlara yaklam da gayri Mslimlere olduundan
farkl deildi. Anadolu Seluklu sultanlar dindarlklar ile dikkat ekiyorlard.
Fakat bu dindarlk hibir zaman banazla dnmedi.114 Tam tersine sosyal devlet
anlayn beraberinde getirdi. Aslnda bu anlayn temeli slamiyet ncesi Trk
tarihine dayanyordu. Hunlar, Gktrkler gibi slamiyet ncesi Trk devletlerinde
mevcut olan kut anlay slami dnemde de devam etti. Trk hkmdarlar,
Mslman olmadan nce devleti ynetme yetkisinin kendilerine Gk-Tanr
tarafndan verildiine inanyorlard. Halk Tanrnn kendilerine bir emaneti olarak
gryor ve halka o ekilde muamele ediyorlard. Trk tarihinin ve edebiyatnn ilk
yazl rnei olan Orhun Kitabelerinde yer alan Tanr buyurduu iin a milleti
113 etin, Seluklu Messeseleri ve Anadoluda slamiyetin Yayl, s. 87.114 Friedrich Karl Kienitz, Osmanllardan nceki Anadolu Trklerinin Politik ve Kltr Bakmndan
Dnya Tarihindeki nemi, ev. Mithat San, BELLETEN,L, S. 196, Ankara: TTK, 1987, s. 284.
-
7/30/2019 alaaddin keykubadn sosyal devlet anlay
39/102
30
doyurdum, plak milleti giydirdim, fakir milleti zengin kldm.115 ifadesi de
Trklerdeki din alannda da sosyal devlet anlaynn kaynan ortaya karyordu.
Bu anlay Anadolu Seluklularnda da devam etti.
Anadolu Seluklular dneminde saltanatn hkmdara Allah tarafndan
verildiine inanlyordu. I. Gyaseddin Keyhsrev devlet nimetini kendisineAllahn verdiine inanyor ve bu duruma krediyordu. I. Aleddin Keykubad da,
babas gibi, ynettii halkn kendisine Allah tarafndan emanet edildiini
dnyordu. Celaleddin Harezmaha syledii szlerle de Seluklularn bu
anlayn net bir ekilde ortaya koyuyordu: uras herkes tarafndan kabul
edilmelidir ki Yce Allah ben kuluna mlk, devlet, grgl emirler, akll vezirler,
hazineler, silahlar, askerler, mamur lkeler, mutlu ve itaatkr halk verdi. Bylece
bana sonsuz nimetler ve byk bir g nasip etti. Btn bunlar bana genliimin
ilk gnlerinde vererek beni padiahlk yapma ve milletimin ilerini yrtme
erefiyle ereflendirdi. 116 Sultan I. Aleddin, bu dnceyi saltanatnn sonuna
kadar devam ettirdi ve kendisini halknn hizmetkr olarak dnd. Bu dnce
dier alanlarda olduu gibi dini anlayta da kendisini hissettirdi. Devlet dine
hizmet etmek iin var iken, din de devleti ayakta tutan manevi bir g olarak
algland.117
Abbasi halifesine de son derece bal idi. rnein; Abbasi Halifesi en-Nasr
Lidinillah, I. Aleddin Keykubadn halka iyi davrandn ve slamn btn
kurallarna uyduunu renince baz hediyelerle birlikte Ebu Abdullah mer bin
Muhammed el-Shreverdiyi Anadoluya gnderdi.118 Sultan, Shreverdinin
Aksaraya geldiini renince onu karlamas iin bir heyet gnderdi. Onu en iyi
ekilde arlad. Hatta halifenin gnderdii en gzel hediyenin kendisi ile grmek
olduunu bildirdi. Shreverdi Anadoludan ayrlrken Sultan I. Aleddin, Emir
Celaleddin Karatay ve Melikl mera Necmeddin Ebul Kasm Tusiyi; 7 bin
adet altn, 5 bin altn sultani dinar, 500lk, 100 ellilik ve yzlk miskaller halinde
baslm Ali sikkesi, eya ykl katrlar, Arap ve idi atlar, elbise dolu
sandklardan oluan hediyelerle birlikte gnderdi. Kendisi de Shreverdiyi
115 Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, 27. Bask, stanbul: Boazii Yaynlar, 2001, s. 43.116bn Bibi, El-Evamirl-Aliye, s. 383384. Benzer ifadeler I. Aleddin Keykubadn Kemaleddin
Kamyar ile ilgili menurunda da bulunmaktadr. Bk. Osman Turan, Trkiye SeluklularHakknda Resmi Vesikalar, Metin, Tercme ve Aratrmalar, 2. Bask, Ankara: TTK, 1988, s.7475.
117 Kara, Seluklularn Dini Serveni, s. 450.118 Ayrntl bilgi iin Bk. bn Bibi, El-Evamirl-Aliye, s. 248277; Nihal Atsz, Mneccimbaeyh Ahmed Dede Efendi Hayat ve Eserleri, [y.y.], [t.y.], s. 22.
-
7/30/2019 alaaddin keykubadn sosyal devlet anlay
40/102
31
uurlamak zere Zincirli Hanna kadar geldi. Shreverdi, Anadoludan memnun
bir ekilde ayrld.119
Shreverdi Anadoludan ayrldktan sonra Halife, bnl Cevziyi
gndererek Mool tehlikesine kar Aleddinden 2 bin kiilik bir kuvvet
gndermesini istedi.120
Sultan I. Aleddin, 5 bin kiilik bir ordu gnderdi fakatMoollar ile dostluk ilikileri kurmalarn tavsiye etti.121 nk sultan, Moollar ile
savamann devlete byk zarar vereceinin farknda idi.
XIII. yzylda Anadolu mezheplerin, tarikatlarn hatta dinlerin kaynat bir
yer haline geldi. Bu dnem, I. Aleddin Keykubadn saltanat hari, Anadolunun
en karanlk devri olarak nitelendirilmektedir.122 Bu dnemde Anadoluya gelen
Trkmenler bir asrdan beri slam kabul etmelerine ramen, slamiyet ncesi
inanlarnn bir ksmn da beraberlerinde getirmilerdi. Hala llerini ok, yay ve
dier sava eyalar ile gmyor, matem trenleri yapyorlard. Hatta Seluklusultanlar cenaze treninde salarn kesiyor, llerini mumyalatyorlard. slamiyet
ncesi Trk kltrnn en byk savunucusu olan I. Aleddin de Seluklu tahtna
oturunca aabeyi zzeddin Keykavus iin gn yas tuttu. Taziyeleri kabul etti.
Anadoluya gelen Trkmenler ve Seluklu sultanlar Hanefi mezhebine
mensuptu.123 Fakat dier mezheplere kar da hogrl bir politika uygulanyordu.
I. Aleddin Keykubad Hanefi olmasna ramen tebaas arasnda ahengi salamak
iin sabah namazn afii mezhebine gre klard.124
I. Aleddin Keykubad dneminde Anadoluya deiik Snni ve Batni
dervi gruplar da geldi. Sultan I. Aleddin din adamlarna, mutasavvflara ve
limlere kar byk bir sevgi duyuyordu. Bu nedenle Moollarn nnden kaarak
Anadoluya gelen bu insanlar memnuniyetle lkesine kabul etti. Bu durum, XIII.
yzylda Anadolunun deiik tasavvuf akmlarnn kaynat bir yer ve yeni
119 Miskal: 24 kratlk bir arlk ls. 1 krat= Orta byklkte be arpann arl. Bk. Ferit
Develliolu, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat,s. 653.120 Hasan Fehmi Turgal, Mneccimbaya Gre Anadolu Selukileri,stanbul: Trkiye Matbaas,1935, s. 43.
121 Ayrnt iin Bk. bn Bibi, El-Evamirl-Aliye, s. 276278.122 Harun Gngr, Ahi Evren Zamannda Anadolunun Dini Durumu, Trk Kltr ve Ahilik,
XXI. Ahilik Bayram Sempozyumu Teblileri, Krehir, 1315 Eyll 1985, stanbul: YaylackMatbaas, 1986, s. 159.
123 Ferhat Koca, Seluklularn slam Hukuk Mezheplerine Baklar, I. Uluslar aras SelukluKltr ve Medeniyeti Kongresi, Bildiriler, II, Konya: Seluklu Aratrmalar Merkezi, 2001, s. 29;Gordlevski, Anadolu Seluklu Devleti, s. 309.
124bn Bibi, El-Evamirl-Aliye, s. 245.
-
7/30/2019 alaaddin keykubadn sosyal devlet anlay
41/102
32
fikirlerin ortaya kt renkli bir lke olmasn salad.125 XIII. yzylda
Anadoluya; Bahaeddin Veled, Mevlana, emsi Tebrizi, Burhaneddin Muhakkaki
Tirmizi, Necmeddin Daye, Muhyiddin bnul Arab ve Fahruddin Iraki gibi nemli
simalar geldi.126 Muhyiddin Arab Aleddinin destei ile Konya, Sivas, Malatya,
Erzincan gibi ehirlerde gezerek felsefesini Anadoluya yaymay baard.ehzadelii dneminde Bahaeddin Veledin hretini duyan Sultan I.
Aleddin, onun Konya-Larendede olduunu renince onu Konyaya davet etti.
Bahaeddin Veled Konyaya geldiinde sultan onun iin byk bir toplant
dzenledi. ehrin bilgin, Sfi ve ileri gelenleri de toplantda hazr bulundu.
Bahaeddin Veled ieri girince Sultan onu karlad ve onun tahta oturmasn istedi.
Hatta Ahmet Eflakiye gre tahtn ona brakmak istedi ve onun mridi oldu.127
Eflaki eserinde herkesi Bahaeddin Veledin mridi olarak gsterme abas
ierisindedir. Bu nedenle de I. Aleddin Keykubad ve yanndakileri onun mridiolarak gstermi olabilir. Aleddinin din adamlar ve limlere kar saygl
davrand dorudur. nk sultan Tanrya yaklamann en iyi yolunun Tanr
dostlarn sevmek ve onlara hrmet etmek olduunu dnmektedir.128 Fakat
sultann tahtn Bahaeddin Velede brakmak istemesi biraz abartl grnmektedir.
I. Aleddin her frsatta merkezi otoriteyi glendirmeye alrken tahtn bakasna
devretmek istemesi mantkl grnmemektedir.
Eflakinin eserinde I. Aleddin Keykubad ile ilgili bir olay daha
gemektedir. I. Aleddin Keykubad, eyh Shreverdi ve Bahaeddin Veled bir arada
bulunduu bir gn sultan bir rya grd ve ryasn onlara anlatt. Sultan ryasnda;
bann altndan, gsnn ham gmten, gbeinden aasnn tamamyla
tuntan, dizlerine kadar olan ksmn kurundan, ayaklarnn da kalaydan olduunu
grmt. Bahaeddin Veled ryay yorumlayarak sultana; Sen dnyada olduka
insanlar rahat, temiz yaayacaklar ve al