;-»&£/-.;.-V'-^/".-y

<

,.-;^ '.'..'.£'

BIBLIO-FILIPINOP.O. BOX SM - U6 STA. MESA

MANlLA, PHILIPPINESTEL, 61-12 18

ALAMATn a

ILANG-ILANGKATHA NI

Jose N. Sevilla

MANUMULAT Sfl "BUHAY PILIPINAS"

Unang pagkalimbag $r<v 'V

-0 r

3t^ ,r

;<fcMAYNH^kP^—1908

&vLIWa^G^ NI E. C. estrel:

:llos" ™

Bustillos^g 9, (Sampalok) Tel^onoi^IOOLli

STod

?L

^5*1. %

S5-7

Aring tunay ng Kumatha

\\-\S "A

ti|

L h.. p// ;v, m .j

\r : v

j;.i:.»;Ilang-ilang

Niad'y buw£n ng Dieiembre at ang ma-lamig na simoy ay um&anyaya sa tan&ng na

sumangap ng maligayang sandaling inid-

alay ng kaparangan, at bag& man dito sa

ati'y di kaugalian ang magaisayd ng

panahon sa paglilib&ng, ay ilan %ongmga kaibigan ang nakipagyari sa akin

fna

kami'y maglakb&y sa kagubatan ng Min-

doro, upang doo'y magparaan ng maliga-

yang panahdn sa pangangaso.

Hindi nagiipat araw at guinanAp na-

min ang pinagkasundu&n at karakara-

ka'y ang aming mga iso'y naka-amdyng lungd marahil ng n&A kaya't unah&nkaming sumundd sa tungo ng kaniWng

/

• • 4- '

mga tahulan. Sa 4>agtugayg&y na i>a6'y

n&tiwaUg ak6 sa aking mga kasama at

sumandaling humimpil sa lilim ng is&ng

mayabong na kahoy na di ko alumana

kung an6 ang kanyang paagalan, bagd

mang labis ak6ng n&papatakd na sa ga-

yong ilang ay masamyo ko ang di mai-

says&y na bango na lubh&ng laganap

sa kagubatan na pinaiibayuhan ang ba-

ngo ng sa tandng sampaga.

Nakaia&n ang is&ng malaking bahagui

ng araw at ang pagkainip ay sumagui

sa akin, sa di pagkaringig ng anom&nghmdyit na ammg^inagkasunduan, at di

ko naman malaman kung sadn sila napa-

tungo. Kung sukatin ko naman ng malas

ang napakalawak na gubatna nam&mag-

itan sa akin at sa kabayanan, ay lub-

ha ak6ng nalulula sa di matapos-tapos

na mga dawag, na sumasatitig. Ang pang-

lulum6 ay naghari sa aking damdaming

di san^y sa gay6ng mga ilang at na-

wal£n ako ng kayang lumayo pa't tun-

tunin ang landas, sa panganganib na

5

sa pagsasdpalaran kd'y makiisalubGng lig

mab&bangis na Tamaraw. (1)

And pa*t ang pangangamb&'y luma*ganap sa aking kalagayan at sa kada.

hilanang itd'y inihanda ^o ang tagldy nabaril, upang ipagsangalang kung itd'y

k&kailanganin, subli't lalong lumaiaang aking pangingilabot, nang mausis^kong wa3a ang mga punglong taglay at

nahulog sa aming pagtatakbuhan, ngdi ko man lamag ndalumana. Gumi-yaguis na ng& sa akin ang lubMng ma-laking pangangamb^ at ng tamama angaking mga titig sa nangungulimllm na pa-

nanglaw sa Sandaidig, ay napagsiya kong

nangungubli nang nagmamadali sa likod

iig isdng matarik na bundok sa kalu-

nuran.

Ai:g pag*aalinlangan ay namalagui pangsumandali sa pagayong anyo na nakapa-

[1] Hayop na sakdal bangia na pagkaamoysa tao'y sinisila; ito'y kawangki ng kalabawbaga man may kaliitan, at kailan may hindinapaaamo.

6

ngingilabot na bant£ ng pagkalungi at

lubh&ng binabagabag ang di ko hira-

ting kalooban sa gayong kasindak-sin-

dak na kalagayan, nang sa di kawas&'y

nakamalas ako ng isang matand&, na

nagbubuhat sa kalaliman ng is&ng ma-sukal na yungib na makubli't mdm.a-

tHan ko sa kasukalan ng gubat,

Sa pag-£ant:iy na ito sa inaasahang ta~

gapagtangol marahil sa kapanganibang

kong kinalalagyang, ay sumagui namansa aking ala-ala ang mga singaw lu-

pang lagui kong naringig sa matatandangalamat na ibinadh& tuwi na, ng nanga*

matay ko nang mga nuno, Baga mangang pagkatakot ay labis na nagpapasa-

kit, ay pipapaghari korin sa sarili ang

mayamang aral ng catolicismo, *na pi-

nagsikapan ng aking mga magulang na

siya koiu palaguing paaanguan sa ano

mang kapanganyayabng haharap at ang

pakatiwala, koug ito'y siyang bumubu-

*

hay ng aking loob.

Sa aking mahabang pananalangin ay

7

dumatJEg din ang inaantabayanan nang

hindi man lamang ako nainip at pag-

kalapit niya sa aking kinalalagyan, ay

naulinig ko pa ang ganitong pag-aawit:

Oh hiwagang lagui sa mga pangarap

aliwan ng laguim na nagpapahirap

Ikaw nga ang siyang

wagas kong pag-asa, na nragkakandili

sa luoy kong puso na pinakaapi

at tuwi-tuwi na'y

inayop n| dusa

;

at siyang hantungan ng mga paghamakang nilungoy-lungoy ng aba kong palad.

Ikaw din ang kusang lubos sumiphayo

sa niluhog luhog ng aba kong puso

;

at dina na awang

mag gawad maglagda ng hatol na imbi

na siyang papat&y sa abang kumasi't

walang kasalanan

kabit na ano man,kundi ang sa iyo'y lubos na isuyo

ang iyong nalamang hindi man kinuro.

Kung ang mga laguim

at pagkahilahil *

siyang magdudulot sa iyo ng saya?

iyo ng sabihin

at aking gagawin

ang ano mang ibig na ip&babata

kdhit ikaputi ng aking*hininga.

Pagkaraan ng kanyang pagaawit ay

tumanong. ,

—An6, anak ko ang naghatid sa iyo

dito sa ilang na podk?

—Ohl kagalang-galang na matandS—ang aking tngon—ang maling akalang

aksayahin ang panahon sa paglilibang

at ligaliguin ang nangatatahimik nahayop sa kanilang himpilan,

—Ikaw baga'y nag-iisa?

—Sa ngayon po; cpagka't ako'y napa-

tiwalag sa aking mga kasamang hindi

ko malaman kung saan nangapasuot,

—Lubhang malayo ang iyong kinapa-

tunguhan,

9—Ano pong pook ito?~ang usis&ko sa

kausap.

—Itd ang lupalop na pinamagatangIlang-ilang —ang tugon sa akm.—Ilang-ilang!,.. An<5 po ang kahulugan

niyaon?

—Ahl iyao'y isang buhay,—suman-daling nagkuro ang aking kausap at

saka ipinatuloy—Yamang hindi ka rin

makababalik sa kabayanan, samantalanghindi umuumaga, ay pakingan mong su-

mandali ang isasalaysay, kasabay nanganyayang magparaan kami ng mapang-law na gabi sa kanyang kublihan,

Nagkakaakbay kaming lumusong at

hinawi ang nangangapal na talahiban,samantalang ang sisikdd sikdd kong pusoay nagbabaliU sa akin ng isang ba-gay na mahalag^,

Satisaring gunitk ang sumaisip, b&-lintulot yaring loob; ngunit hindi ko ma-gawk ang umurong pagkapalibhas&'y la-

long mapanganib ang matulogSa parang,Pagkalipas ng paglusong namin sa

10

madilim na yungib na kinamataan ko

sa matanda, ay sinapit ang kanyangtahanan, doo'y guinanap ang kanyangpangakong ibuhay at ang binanguit

na alamat ng Ilang-ilang ay sinimu-

lan na.

—Nalaman mo anak ko: Magbuhatnang ako'y gawaran ng sumpa ng Maka-pangyarihan, ay hindi iia ako nagkapa-

lad na. makaulinig ng tinig tao. La-.

guing gumiguiyaguis sa akin ang bigat

ng kahatulang iyaon sa nagawang kasa-

lanan, sa hindi rin iba't tunay konganak'na pinag-isipaa kong gahisin, ngu-

ni't ang gayong napakahamak na ga-

wa'y pinagdurusahan ko ngayon ngisang napakahirap na parusa, gaya ng

tinitiis kong pagkawalang kamatayan*

6 pamamalaguing mabuhay sa ganitong

ligalig.

—Paano po ang nangyari?-—ang pa-

hanga kong tanong.

—Ako'y isang , binat& noon—ang tu*

'gon ng aking kausap—na lubhang ma*

11

wilihing paglibangan ang tanang bini-

bini, at lagui koug minamatwid kangino

man na hindi ano mang kapanagutan sa

mga ipinasyang "Mabuhay hayo at ekima-

r/H." aog auking mga guinawa. Sa

di kawasa'y nagkaroon ako ng isang anak

na napakagandang babayi at sa pag-aakala

kong iligtas^sl mga hibo ng mundo, kungsiya'y magkaisip, gayon din sakawikaang,

balea r^bayad, ay dinala ko nga rito

sa maiukal na ilang, magbuhat pa sa

pagkasangol at ng huwag ng makilala

ang katauhan at maiwasan naman ang

laguing pagkapahamak na sinasapit ng

mga walang m&lay.

Arig paDgangalaga sa kanya'y ikina-

tiwala ko sa isang matandang babaying

pipi, upang huag niyang makilala &ng

mga hiwaga sa buhay, ang lihim

ng tao, gayon din ang kanyang pinan-

galingan. Sa tuwi tuwi na'y dinadalhan

ko ng ikabubuhay; nguni't hindi ako na

pakikita, upang huag magkapanahongako'y usisain ng ano man

f

12

Sadikawasay nang maglalabing tatlong

ta<5n sa gayong pagkakatago ay ti.

namaan ako ng kanyang mga titig at

pumanaw sa akin ang damdamingama. Nabihag ang mawilihin kong hi-

lig na mangibig kangino man, na ma-kapag-aalay sa akin ng pampawi ng

lagui kong uh&w na hangad, at ito ang

nag-wagui sa aking puso.

Hindi na ako Bimusong sa kabaya-

nau, ang kanyang kagandahan ay bumihag* sa akin, at lubhang sumasal ang pag-

hahangad kong putihin ang impok niySng

ganda na hindi ko nakita sa boong

pinagdaanan sa buhay.

Lumipas ang ilang sandali ng alin-

langang itaguyod ang napakahamak kong

hinangad at naghari din sa akin ang

dating iminamatwid na, "tayo'y galing sa

wnagkakapatid mag-aama, at magkakamag-

anak" at pinapaghari ko ang kanyang

pagkahangal na di ipinahihiwatig ang

atotohanan ng aming pagkamag-ama,

Siya naman, pagkapalibhasa'y Mmdi

13

nagkapalad makaulinig ng tingig ng kan-

yang kapwa, ay lubhang na aliw sa

aking mga pangungusap, lalo na ng

maulinig ang matamis na inaawit ng

kanyang ina na napaukit sa aking budhi

at siya namang lagui kong inuulit, ay

ginawaran ako ng mahinhing lambing

iniiingay ang kanyaag ulo sa aking ba-

likat at lalong naghapdi ang sugat nSaking pusa at sumasal ang aking ma-samang hangad.

—Ano pong awit iyaoa? Iyaon pubagang naulinig ko kangina.

—Oo; yaon nga at inulit ang ma-gandang kundiman,

Pagkatapos ay ipinatuloy ang pagbu-

buhay.

Dumating ang mapanganib na sandali

at gumiyaguis na nag-ulol sa akin aaghibo ni Satanas, at inkala ko nang gana-

pin ang marugis na isinabudhi, datapwa'tnang isasagawa ko na, ay di namannagkaroon ng bahagya man lamang napagsalansang ang aking anak, pagkapa-

14

libhasa'y di natatahong iyao'y sawi s&

mga kautusan. Inanyayahan kong sumamaaa lihim ng kahoy na ating pinangalingan,

aa siya kong napiling maguing saksi ng

kapaslangan kon^ kakamtin ; anyayang

hindi sinalansang kahit bahagyd at

malugod pinaunlakan; nguni't di pina-

hintulutan ng pagkak%£aon na maga-

nap, ang aking aasalin at isang malakas

aa buhawi'y binakli ang marupokna kahoy, na niyaong una, ay di maniamang nagagamit sa ano mang kaila-

ngan ng'tao at siyang humadlang na

nagbigay wakas sa aking kaawa-awanganak.

Kapwa kami napatigalgal sa suman-

dalin iyaon at ipinataloy ng matand&ang nauntol na ibinubuhay.—*Nang maganap ang malupit na hatol

ng pagkakataoii akin nang isinaysay pag*

daka'y lumabas ang isang sugo ng

Makapangyarihan at bumigkas ng ganito

;

«Di mo matutuklas ang kamatayan at

mabubuhay kangtagapag alaga ng kahoy

f5

ua iyang humadlang sa iyong karumal

dumal na aasalin»

Lumipas ang ilang panahon at nang

aking datnan aog kahoy na yaon ay labis

akong napahanga sa pagkakamalas na hitik

na hitik ng mababangong sampaga at isang

hibik ang mamutawi sa akin: ''ILANG!..

ILANGl na naguing saksi ng akig

p&gkalungi kailan mo ako patata-

warin?"—Muling lumabas ang isag Bugo

at ibinadha ang ganito : Kung hdlan,

may mapaiitngo ritong isang tao na mapag-

mlaysayan mo ng guinanap na sala ay

asahan mong pinatawad ka na ng Diyos

at biglang nawala ang angel na akmgkausap at ang binanguit na taong iyaon

na aking pagkukumpisalau ay ikao at dili

iba marahil na sugo ring nang May-kslpal, upang pahintulutan Niyang ako'y

umakyat sa kaloalhatian ng langit.

Pagkaraan ng mga* salaysay na ito'y

nawala ang aking kausap at nang aking

pin&ghahanap, ako'y nagsising.

Ako pala'y nangangarap lamang.

##^######^#^^##^J?

AtlQ hitsd

Isang ugaling hanga ngayon ay tag*

lay ng mga tagarito sa atin ang ipa*

nalubong sa mga panauhin ang ng£ta*

ing hitso*

Ang lahat ng bagay ay madaring ma-limutan* datapwa't ang alay na ito napinagkagawian na lalonglalo na sa

mga lalawigan ay tunay na hindi na-kakalingantan, at naguiguing eatungku-lan na halos, ang maghanda, at guma-mit na man, lubha pa't kung ang mag-aalay ay isang binibini.

Dahil sa bagay na itd'y pinag-ukulanko tuloy ng isang pagkakaabal* angpagtunton kung bakit natuklte ang ta-

17

tlong bagay na pinaglahok at pinama*

gatang hitso.

Bakit ang ibno, bunga at apog ay na-

gaw&ng pagsamasamahin, at n&gagamit

na pang-alay sa mga p&nauhin?

It<5 ang hindi abutin ng aking p9g-

bahak& at siya namang pinagpumilitang,

kahit banaag ay matuklas ang sanhi,

at sa matiyagang katatanong sa mgapalangang&, ay nahalaw ko ang ibubu-

hay ngayon; nguni't totoo kaya ang

sinalita sa akin?

Sa ano ma'y tahoin natin.

Isang hapon sa nais kong sumagapng malamig na simoy na nakaaanya sa

mga naaalinsanganan, ay nilisan kong

sumandah ang lubhang maraming g£-

w&in at tinungong sumandali ang ka-

lapit na nayon ng Pasay, ma siyang na«

babalitang may malalawak na «ikmu*

han.»

Dalawang bagay ang nais kong ma-

ganap sa isang kilos, at lto nga'y ang

makaiagap ng malamig na simoy at

18

mapanood naman ang maayos napagka*

katanim ng halamang «ikmo,» na, ha-

los maituturing ayon sa kabalitaan, naang bayang iyaon ay siyang sinisibu-

lan ng pinakabuting «ikmo» na pinag-

kakabalahan kong alamin; nguni't di

lamang iyaon ang n£p/il& n? aking pag-

lilibang at hindi ko man kinukus&'ay

nakaulinig ako ng isang nakalalaguim

na pag*aawit na nagbubuhat sa isang

masukal na bulaos na n&kakalungan ng

makapal na gubat ng «dkmo.»

Tumiguil akong sandali at pinalad

namang masapol buhat sa simula

ang talaytay ng htndimang ganito ahg

hanay;

Malasin guiliw ko ang daloy ng tubig

na nagki-kinangan sa galaw ng batis,

malasin ang bula sa pamimilansik

at iyong itulad

sa iyong paglingap,

at kung yaon nga ang siyang kawangia

dagling kamataya'y akin| masasapit.

' 19

Gayon din masdan mong napa iitaas

ang maputing asong naglalakbay ulap,

siy&'t panganorin iisa sa malas;

yaon ba'y kawangis

ag iyong pag-ibig?

Kung tunay na gayon, akin ngtalastas

naang pag^ibig mo'y madalingmangupas.

Ang paro't parito ng simoy ng hangin,

nakapagdudulot ng lamig at aliw

datapwa'tkunggayonangiyongpag-guiliw,

ay lubos katulad

ng isang pag-hamak

. at wala na akong hihint^y hintaying

matapat sumintang hantungan ng daing.

Lubos akong nasiyahan sa kataong

iyaon, at ng matapos ang mapanglawna

.pag-aawit ay pinapaglakbay ko angisipan sa kalawakan ng mga hiwaga,

hinahalaw dorin sa tanang malik-

mat|t, ang isang kagandahang mapag-uukulan ng matimyas na tingig na aking

n^pakingan.

20

Pagkalipas ng ilang sandali, ay suma-

titig ko na naman ang nagdidilim na

"ikmuhanM at nanariwang muli ang

sanhing ikinapatungo ko roon, ang dati

ring nais na matalos ang pinagbuhatan

ng paggamit at pakikiuabang sa isang

halamang sakdal hangalay, na gaya ng

«ikmo»; sa di kawasa ay lumapit sa

akin at malugod na bumati ang isang ma-tanda, na tila tunay na kakilala kasabay

ng malugod na anyayang magtuloy sa ka-

looban ng kanilang bakuran.

Nang unang bugso, ay sumagui sa

aking loob ang isang malaking alinla-

ngan; nguni't dagling napawi at na-

nagumpay ang mapiling amuki na ako'y

magtuloy.

Pagdating namin sa loob ng halama-

nan ay dinatnang nakaluklok sa isang pa-

pag-papagan ang isang binibining n&pa-

kahinhin ang anyo, na maratiil ay si-

yang pinangalingan ng mapanglaw na

pag-aawit na aking kin^hangdan.

Matalaghay ang kabuuan ng kanyang

21

maamong mukha; malamlam ang titig

kayumanguing kaligatan arig kulay, ma-hayap ang ilong at nakabibihag ang ma-ramot na ngiting nanasnaw sa kanyangguinumamelang labi.

Isang sulyap na panak&w at pagda-

ka'y binawi ang biglang tumudla sa

aking puso at ng mga sandaling yaon

ay kanyang binihag.

Tumalilis na biglang tinungo ang ha-

lamanan pagkakita sa akin at pagkua'y

pumitas ng ilang dahong «ikmo.»

Di naglao't bumalik sa aming kina-

roroonan, muling lumuklok at mabiha-

sang pinagpilas ang mga dahong tag-

lay at pinirot na guinawang «hitso.»

Di ko sinawaang panoorin ang ma-hayap na mga daliri at tunay kong ki

nahangaan, ang kainamang tumangap ng

panauhin, na, baga mang di lubhang ki-

lala, ay pinagkaabalahang kawangis ngisang lalong matalik na kaibigan; sa

biglang sabi ang kaugaliang mag-alay ng

«hitso» ay kanyang tinupad ; nguni't hindi

'22

ako marunong ngumang^; at sa nais

kong mapaunlakan ang kanyang pagka-

ka-ala-ala, ay kumuha ako ng kanyaogmalugod na iniaalay, kasabay ng isang

maguiliw na usis& sa matand& na kungbakit ndtuklds, na ang bunga, iyaong

mapakla at walang saysay na bungang

kahoy na di nagtamo ng ano mang pa-

magat, at ang «ikmo» na lubhang ma-hanglay, ay kung mapalahok sa naka-

papasong «apog» ay napag-ayaw, at ayon

sa naguing hilig na kinaguisnan ay siyang

naguing panalubong panauhin.

Nang una, ay inakal^ kong ang p£g-

uusis& ay naaksayd, at ' di ko batid naang itutugon sa akin ay lubhang ma-pakinabang at mandi'y mapaniniwa-laang iyaon ng& marahil ang pinagbu-

hatan ng «yieiong» ngumang&.Isang ganap na kasaysayan ang ka-

niyang sinaliM na uulitin ko ngayon

ayon sa nalabi sa aking alaala:

Anya'y nang mga unang dako, na ang

pagnganga ay hindi pa kilala ; anghala-

2B

mang ikmo, ay lubhang gumugubat, at

sampuong nangaglaboy na hayop sa ka-

parangan, ay hindi magtamong paki-

nabang sa halamang tinutukoy.

Bakit kaya siya pinasibol kung wa*

lang kapakinabangan?

Maraming pagsusumikap ang guina-

wa, upatag huag ng muling sumibol, da-

tapua't isang halamang hindi ma~

agad ng maglilin&ng pagkapalibhasa'y

walang pakinabang at isang himutok na

inulit ng mga nahuhuli ang sa kanya*y

iguinawad ng mga nauna sa atin,

^Halamang walang paMnabang, kailanma f

di mamamatay» at ang himutok na tinukoy

»y naguing sumpang iniukol ng mga na-

huhuli sa ano mang bagay na walang mai*

dulot na kapakinab&ngan,

Isa pang halamang lubhang nangha-

haguay na may masagananang bunga.?

&ng hindi rin pakinabangan at siya na-

mang pinag-uukyabitan ng halamang

«ikmo>9

Sa kasaganaan ng bunga nghalamangito

24

na c walaDg mdpaggamitan, ay hindi pi-

nagkalooban ng ano mang pangalang

pagkdkakilanl&n,gaya ng s \ ibang bungang

kahoy, yamang hindi rin lamang siya

nagagamit, at nangasyahan na ang na-

nga una sa atin na pamagatan siya ng pa-

ngalang: Bunga.

Ang lahat ng nakilalang halamang

bumubunga at nag-dudulot sa mga tao

ng ano mang pakinabang, ay nagtamo

ng pangalawang pangalang 6 pinakasa-

guisag na pagkakakilanlan ; datapwa 4t

ang halamang "bunga" ay siyang na-

pakatangi na hindi nagtamo ng biyaya

mabinyagan , at ang kanyang puno ay pina-

magatan na lamang ng "bunga"Lubhang maraming salin-saling kauga-

lian ang yumaon—ang idinugtong ng ma-

tanda—ang mga bagong sibul na batbat ng

katalinuhan, ay di nangasiyahang siya'y

panoorjn na lamang at gamiting pala-

muti sa mga kaparangan, hindi nayag

na siya'y hindi magamit, at *lahat ng

sikap &y guinugol upang maangkapdn

mng ikapakikinabang sa kaniya; ngu-

ni't ang kanyang tingtinging, puno

ay hindi maagpang sa ano mang pag-

gamitan dahil sa napakarupok, data-

pwa't isang kataon, (yamang nginangan-

lan kataon ang mga bagay na nang-

yayari ng hindi kinukus^, baga mangang lahat ng bagay ay nakatakda, na

talagang mangyayari) ay isang tanghali

umano na ang isang taong hindi panakasasapit sa mga lupalop na yaon

at hindi pa nakakikilala sa dalawang

halamang ating ibinubuhay (ang ikmo

at bnnga,y ay sinumpong ng pagkadayuk

dok at walang malamang sulingan ng

katutukl^san ng ipagpapatid gutom.

Tinamaan ng kanyang malas ang punong halamang hitik na hitik ng mapu-pulang anaki'y hinog na bunga, at sa

paniwalang makapagdudulot sa kanyangkagutuman ng malinamnam na pagkain,

ay dagling „ pumitas at linasa angpinakalam^n; subali't tangi sa isang

matigas at mapakMng nakapaglalaway, ay

26

wal& siyang nalasap; bagama'y binayaan

na sa kanyang bibig yamang lubhang

nanunuyo ang kanyang lalamunan at

iyao'y nakapananariwa.

Sa malaking kagutuman ng abang

n^paligaw na yaon ng landasin,

ay lumabnot ng ilang dahon ng ikmo ;f

na nagsusumawang lumingkis sa punoflg bunga, nginata rin at ninamnam angmahanglay na dahon ng ikmo, nguni't hindi

tan^apin ng kanyang sikmara at ang

laway niya ay lubhang kumakatay; suba-

li't ang hindi kinuiiusang pagkakahalo

ng ihno sa bunga , aynagkatalo at ang pakla

at ang hanglay ay nakaayaw at nala sap niya

ang isang panglibang na ngataing naka-

pagpapasariwa ng lalamunan. Sa di ka-

wasa ay dumating siya sa isang bahayat sa masidhing hangad na makakainkahit na and, ay tinikman ang isang

bagay na maputing nasa isang mun-ting pasu-pasuan sa ibabaw ng bin-

tana ; ang maputing kanyang tinik-

27

man, ay apog na ipinanguguhit ng maybahay sa mga panakot ng halaman.

Hindi niya sinasadya ang pagkakahalo

halo ng tatlong bagay na hindi ki-

lala; ngunrt wari'y pinagtiyap 6 iti-

nuro sa kanya ng pangangailangan

ang isang ngataing pangiibang sa gutom.

Tinaglay niya hangang bayan ang

tatlong bagay na kanyang n&tuklas at

ipinagparangalan sa mga dinatnan.

—Aanhin mo iyan?—ang usisa. ng

kanyang mga kasama sa bahay.

—Ah!—ang tugon kung nalalaman

ninyo ang kapakinabangan ng tatlong

ito kung magkahalo—at ipinakitang

muli ang ikmo bunga at apog,—ay wa-

lang salang di ninyo pakamamahalin.

—Anong pakinabang ang maidudulot

ng tatlong bagay na iyan?

Bilang tugon ay naglahok at inialay

na pinatikm^n sa mga kasargbahay.

Labis daw na napahang^ ang mga di-

nulutan sa pagkakalasap ng isang ma-

28

bisang pampasariwa ng lalamunan, at

buhat na noo'y pinasimulan na ang pag-

papatikim sa bawa't dumating np ka-

sambahay, hangang sa naguing kaugaliang

ipanalubong sa panauhin ang hitso.

Ang salitang paglahukin ay itinutum-

bas nila sa sahtang pahitso, at hanga

ngayon ang mga panday ng pilak ay

tinataglay pa, ang salitang pahitso sa

paglalahok ng guinto.

Sa pamamag-itan ng salinsaling kau-

galidn ay binawas na ang salitang PA,

sa hitso yamang yaon ay pangdugtong

pangungusap nga lamang.

Pagkatapos ng malawig na salaysay

ng matanda ay tinikman ko kapagdaka

ang inaalay sa akin ng binibitii at doon

ko napagsiyd, na tunay ngang nakalili-

bang at nakapananariwa ng lalamunan,

at kung mahirati na sa^pagngat& niyaon

ay naipampapawi na raw ng uhaw at

gutom, ang pinagpalang hitso.

Sa lahat ng iyaon, at sa panganga-

29

nib kong ako'y kayamutan ay napa-

alam na, at nangakong muling babalik,

Samantalang binabagtas ko ang ikmu-

han ay muli kong naulinig ang ma-panglaw na pag-aawit na bumihag sa

aking puso.

Sino kajra ang pinag-uukulan niya ng

mga panambitang iyaon?

Siya kaya'y may katipang tumatakuil

sa mga ipinangako?

Ito ang bumabagabag sa aking sarili

nang papauwi na sa bahay at siyang uma-anyayang muli siyang s&dyain; nguai't

lubos na nagpasakit ang mabisang pa-

nibugho sa kanyang pinag-uukulan at

siyang sanhi ng di ko na muling idi-

nalaw,

Oh! sabay kong natuklas ang pag-ibig

at ang HITSO.

ffi#?8?^#^ffi^^^^^^^##

HIMIGNGPIGHATI w

Hinihiling sa aking

leasayaha'y tidain,

Saan man ibaling yaring pag-iisip

n£kikita*y luha at mga pasakit

kahit sa sariling bnhay na tahimik

gayon din sa Bayang pinakaiibig

ay walang lumual sa kudyaping tingig

liban na sa lungk6t at mga ligalig.

Sa Bayan ang malas kung aking itanaw

ang nangakikita'y pawang kapanglawan,

magkabi-kabila'y ang pag-firingan

na inihahasik ng buhmg makamk£m

(1) Tul&ng binikds ng magandang binibiningRatalia Bueneamino sa "yeladang" idinaos sa,

"Instituto de Mujeres," niyong ika 23 ng Di-eiembre ng taong 1906.

31

at nangagnanais tanghali't igalang

kahit na mahamak ang sariling Bayan.

Sa kabila noon ay bilang pamana

na kanilang alay sa Bayan at Ina,

ay ang pang-aapi at pag-alimura;

ang gay6'y kung aking mapag ala-ala

tinis ng kudyapi ay ngangapa-ngapa

at ayaw magbig&y ng lugod at saya\

At%paghamak lamang, pagsumpa't pag-ayop

daing ng hinagpfs ang itinitib6k

nalilimot tuloy ang ugaling bantog

na mahinhi't wagds ng lahing Tagalog,

dahil sa iilang asal na sumalot

ng sariling yaman hindi man inimpok.

Ano kaya ngayon ang aking g&gawin

sa iyong napitang ako'y paawitin

guinagan&p ko man ng boong pag-guiliw

ay ang lumuluwal na tinis ay daing

at hindi pumulas ang mithi mong hiling.,

kasayaha'y nanaw sa aking damdamin.

32

Pagtamanan mo na ang tagh6y ng puso

kahft napipigta sa luhang tumulo,

pagka't ang ligaya ay hindi makurong

kusang magwawagui sa madlang siphayo f

na nangingibabaw sa puring nag-laho,

,sa puring salantang, lugami at hapo

Nakasunod kaya sa hingi mo't pita

ang andk na busong sabik sa ligaya?

Hindi man nasiyahan sapagka't di kaya

ang daliting ngayon ang iyong ligaya #

ay lubos tangapin n| boong pag sinta:

HIMIG NG PIGHATING" larawan ng dusa.

####

###^*#*^*###^^5^H?

Ana Ttibo

Ang mga alaml# kung minsan ay tu-

nay na salat sa katotohanan ; datapuwa't

lubhang kailangang buhayin ang mgasalinsaling baiita yaiuang ang karami-

han ng ating pinaniniwalaan ay badha

niyaon, at ng mga paagyayari; kaya't ang

sasalaysayin ngayon ay tunay na hindi

ko na malaman kung saan ko naringig

d kung sa aling kasaysayan ko nabasa

bagamang sariwang sariwa sa aking aM-

ala ang pagkakapangyayari.

Katanghalian daw noon ng buan ng

Marzo, mainiib na lubha ang daloy ng

mga sinag ng araw, kaya't ang kaalin-

sanganan, ay di magpatiwasay sa inadla,

lalong lalo na doon sa mga pangkating

pinag-uusig ng mga batas, doon sa na-5

34

ngabubuhay sa pamamag-itan ng pawis

ng iba nt walang bilang himpilan kungdi

ang ^aaadadawag at masukal na yungib

sa kaparangan; doon sa lupalop na pangu-

blihan man ay wala, at paubayang pina-

sasaksihan sa tumutunghay na langit ang

tanang kabuhungan kanilang lagui nangikinaaaliw.

Sa panig ng sansinukob na pinang

yarihan ng buhay na ito, ay wala ni-

yaong mayayabong na halamang kara-

niwang sumibol sa mga kabundukan,

na nagkakandili sa tanang magnais na

sa kanya'y manganlong, doo'y wala nga,

iyaong malalabay na sangd ng nangag-

lalakihang punong kahoy na naggagawadsa madla ng malalamig na lilim kungkatanghalian, at tangi sa ilang haiamsnggumugubat na kawangki ng palasan ay

wala ng iba pang sumisibol. Ang hala-

mang ito'y mabulo ang pinakakatawanmatatalim at nakasusugat ang kanyangmga daho», at walang munti mang mai-

tuturing na pakinabang sa kany&; ang

, 35

sino mang mapssagui, ay durnadanas ng

isang di magpatahimik na kakatihan ka-

wangki ng tiuatawag nating nalilipa.

Umano'y sa mga kadawagaag iyadn

nangungubli ang mga may malalaking

sagutin sa pamahalaan, pagka't doo l

yhindi nakasasapit ang laloug masigasig

na. kagawad. Apat kataong nagkaisa* ng

ugali, at nangasawing mamuhay sa pa-

mamag-itan ng panghaharang, ane kasa-

lukuyang turnatalaktak sa matutulis at

nakakapasoog batong maliliit ha nangag-

sambulat sa mga landasin ; ang mainit

na simoy ng katanghalian ay tumutu-

pok sa kanilang mga noo at nagparam-

dam ng malaking kauh wan ; datapwa't

ang kanugnog na yaon ng mga lupalop

na di sinasapit ng may matahimik na

kabuhayan, ay di sinibulan ng tubig;

doo'y walang mga bukal, walang ba-

tisan, at walang ano mang pampawing

uhaw na matutuklas; kaya't ang pag-

ngangalit ay siyang pinagbubuntuhan,

36

kaayaw ng pakikiayon, yamang wala na»

triang ibang magawd.

S:i di kawasa'y nak&salubong sila ng

isang inatandang lalaki na sa kanyang

anyo, ay tiia may isang malakingkatangian

at mandi'y uinaanyayang siya'y paka-

galangin, datapwa't ang sibul na ma-rungis na budhing taglay ng apat Aa

tinutugaygayan natin, ay siyang nanaig,

at inakalang paglibangaiig uruyin ang

kagalang-galang na matanda.

Ang isa sa kariila" ay siyang unang

umaglahi.

—Matandang hukluban, saan ka paro-

roon sa ganitong kainitan?—ang pang*

unang tanong,

—Ang dugo nito ang ating inumin—ang saad ng pangalawa.—-Kasabay nang

bunot ng itak sa sukbitan na biglang

iniyamb^.

— Antabayanan muna nating siya'y

tumugon, bago ganapin ang nais—angsalo* ng pangatlo.

37

—Mags&lita ka—ang pakli ng pang-

apat.

—Aking hinahanap—anang matanda

—

ang panig na aking tinutuklasan ng

pampawing uhaw.

Sa tuwing hapon—ang dugtong—kung

sumasapit aug i&atlong oras ay pinag-

kakalooban ako ng Makapangyarihan na

makasimsim ng pampawing uhaw.

—At saan ka naman kukuha ng

maiinom sa kadawagang ito, na kinai-

gahan ng tubig at kinaitan ng kanyang

balong?• —Tingnan natin at tiia ito ang ma-

kapag-aalay ng ating kailangang di matu-

klas—ang anas ng is i sa kanyang kasama.

—Kung affg pagkak&tiwala sa kanya'y

ating ilaiagay ay matitira" tayo sa isang

kabiguan—ang paangil na tug^n.

—Narito—anang matanda—ang lagui

kong iniinom kung dumarating ang oras

na aking sinambit.

—Dito'y walang batisan...

—Hindi ko kailangan ang makikindng

38

na daloy ng batis, upang ipamawi ng

kauhawan; sa aki'y sukat ang mga ha-

lamang inyong namamalas, pagka't sa

kanya'y nananamnanu ko ang matamlsat masaganang kaMs, sa mga oras na

ang Sumakop sa tanan, ay nagsabing

«Ako'y nauuhaw,» sa kanyang Pit6ng

Wik&, bago naglakbay sa kalowalhatian

ng Langit at tinalikdan ang pagkat&o»

—Tila ito'y may nais magpalaganap

dito nS mga kat£kat& niyaong mga ma-

pagsampalataya ng kung ano anong ka-

dayaan,

—Ang taong ito4

y tila tayo ang pag-

lala^ian—ang sab&d ng is&.

—May orasan ba kayong tagl&y—ang

malumanay na usisa, ng ma^andang ina-

aglahi.

—Ang oras£n namin ay anyo ng araw

na lumiliglig sa boong Tinakpan.—lAtto na kayang bahagui ang ating

kinalalagy&n?

—Tayo'y nasa ikatatl6 na ng tang-

hali;yaong oras na inaantabayanan mo

39

upang rmmamnam ng pinakananais na

ming pampawing uhaw... Hayo ipakita

mo sa amin ang pagsipsip ng kat4s ng

halamang iyong sinambit at kapagka

yao'y aglahi lamang ay kaaw&-awa ang

iyong sasapitin.

Pagkaringig ng binigkds na ito ng nag-

tatapangtapangan tulisan ay lumuhod

pagdaka ang matanda at idinaing sa Lu-

mikha ang kanyang kalagayan; at pagka-

raos ng pananalangin ay nagtuluyan bu-

makli ng mga halamanang naroon at

pinangos na sinipsip ang katas.

Pagkakita nito ng mga tulisan ay na-

ng&gsitulad sa matanda at nakipangos

naman; datapwa't ang kanilang nala-

ngap, ay ang di masaysay na hanglay at

sa kadahilanang ito'y inasod ng palo

ang kagalanggalang na matandd hangang

sa nalugmok sa mga nagkabalibaling sa-

nga ng halaman,

Sa ga}dng kahabag habag na anyo'y

nagturing

:

—lOh mga kulang paladl Darating ang

40

panahdn na inyong pagsisisihan ang ina-

sal na kaimbihan; pagka't sa inyong pa*

nunumbalik sa puok na ito sakaling ka-

yo'y magkapalad na tanglawan ng pa~

nanampalataya sa ating M&nanakop, ay

inyong mapagkikitang ang bawa't til »n-

sik ng mga dugo ko ay sisibulan ng

ganyan ding halaman ; subali't ang ba-

wa't dito'y tumubo, ay magdudulot sa

katauhan ng isang malinamnam at ma-

tamis na katas, na siyang katutukla-

san ng tanan, ng isang mabisang pampa-

wing uhaw, pampatid gutom at sangkap

sa ano mang kakailanganin ng katau-

han. Pinaslang ninyo ang is£ng nahi-

hg sa pagninilay ng mahalagang «pitong

wika» ng ating Mananakop, nawi'y

siya ninyong laguing pakinabangan.

*# #

Nakaraan ang isang munting bahagui

ng panahon, ang pagkakataon ay na-

guing .tagapamag-itan upang ang apat

na buhong ay muling m&pabalik sa ka-

41

nilang pinagdausan ng huling kalupit&a

at nang magunitA, nila ang mga huling

binik&s ng napanganyayang m&tandaBgkanilang. inumog, ay dtimanas siM ng

is^ng pagnanais na alamin kung tunay

ng& ang kaniyang mga huling panambi-

tan, at di nalaunan, ay su-matitig niMang mayayabong na halamang hagsisu>

pling na pawang malulusog, matatab& at

lubhang mayabong, at silaiig lah&t ay di

nakapiguil ng gayong bigkas:

iTumubol,.. Naganap ang kanyang

huling tagubilin.

At sabay na nangagsibakli ng natu-

rang halaman at kanilang pinangos.

Isdne malinamn&m at matamis na katds

ang kanilang n£lasap, at paulit-ulib na

binigkds na-matamis ang tubo, na siyang

kaipala'y sumapit sa ating kapanahunan

at ang salit&ng iyaon na niyaong U/na*y

pinalalawi* upang ang maguing kahu-

lugan, ay supling, ngayo'y bigl& na kung

bigkasin at nakikilala sa pangalang tub6,

Bilang pasasalamat ay is&ng matads

•42

na dalaugin ang kanildng pinailanling

sa kalawakan ng hiwagk at isdng ma-tamis na pag-aawit ang kanilang nau-

linig na ganitd ang badh&

:

*'Ano kay& yaong tinamaang malas

na nangingibabaw sa tanang liwanag

nagtaboy na bigla't humawi sa ulap

na pinaglagusan ng ningning at sinag

at umaanyayang lubusang magaUkyaring abang pusong sinupil ng hirap?"

"Siya kay& yaong maningning na Ilaw

na pumapatnugot sa Sangkatauhan,

pananglaw sa gabi ng nadidiliman

at sa may pighati'y pang-aliw na tunayBadhang taga-turo ng iisang daansa mga alagad na nangaliligaw?"

"Oh kulang na kulang yaring pangungusap

upang patunayan nakikitang sinag,

ayo't nagniningning, anaki'y busilak

sa ibabaw niyaong buntdn buntdng ulap,

ayd't bawa't anyo ay isang p&gliyag

ang isinasaboy sa puso ng lahat."

43

"Siy» yaong Pusong Kamahal mahalanna ngayon ay ating kinahahangaan

^iya ang dinusta at pinakapaslang

ng sibat ng sala ag Sangkatauhan,

Siya ri't di iba ang kaguinhawahanat tunay na aliw ng may kalumbayan."

Dagli silang nagtindig at pinagha-

nap ang pinagbubuhataa ng gayong ka-

wiliwiling pag-aawit, at nang kanilang

* makita'y lubos napahanga pagka't dili

iba kundi ang kaaw&awang matandang

kanilang pinaslang na biglang nawala sa

kasukalan ng gubat.

Ito ng& kayd ang sanhing pinagbu-

hatan ng halamang tubo?.,..

9^9^9^9^9^9^9^^9^9^9^9^9^9^9^^9

Reing&reip(Sa lagiting pinagalayan ng mga katha Jco.)

I

Sa galaw ng tubig

;

gayon din sa himig

na pabalik-balik

sa laiim, at batong pinag saglit-saglit,

doo'y namamasidng abang pag-big

ang kagandahan mo sa linaw ng batis,

II

.• Ang itim morg buhok

lugay na nag-sabog

sa maputing batok,

ay siyang anag-ag sa batisa't ilog

sa dakong pag-lubog

ng araw sa laot

kung makaligiig na sa boong Sinu&od.

45

Ili\

At sa pangangarap

ng sariling hagap,

aking riamamalas

ang iyong larawang sipian ng dilag.

Ampunan ng lahat

na mga bulaklak

na niyuyurakan sa mga paglakad.

IV

3a palad na aba

kung guinugunit&

ang pagdaralita

ay namamalas kong ikaw ay may awang

iniaapul&

sa agos ng luh&

ng lunoskong buhay at pusong mahina.

V

Nguni' t. , , \ Pagkasawi ! . .

.

Ang abang ibinudhi'y

hindi namalagui,

Dagling binagabag, at ang pag mumuni'y

46

kumalag sa tali,

# at itiniwali

ang aba kong palad na inilugami.

VI

Biglang nasiwalat

dini sa hinagap

at ipinamalas

Ang iyong larawang may hinampong infiat

na nagtutulak

sa aba kong palad

at sa lantang pusong nap&pawakawak.

Wakas.

Palatuntunan.

Ilang-ilang Tudling 3

Ang hits6 " 16

Himig nang pighatl, . " 30

Ang tub6 .......... " 33

Pangarap " 44

Mga nobelang sinulat

ng Kumatha nito

Mapagpuyat F. 0.20

Pag-ibig ng isang General " 0.20

iMgaimbi! (unang bahagui) " 0.30

KASALUKUYANG NILILIMBAG

Mapagkandili.

jMga imbi! (pangalawang bahagui)