S:\\' 1 5 200 1

islam Aratrmalan

Dergisi TURKISH JOURNAL OF ISLAMIC STUDIES

T ORK I Y E DIY AN ET V A KF I

ISLt\1 ARATIRMALARI .\!ERKEZI

ISSN 1301-3289

lslm Aratrmalar Dergisi

Din Sosyolojisi nver Gnay

stanbul 2000, insan Yaynlar, 608 s.

Kkl ve hzl bir deiim srecinden gemekte olan Trkiye'de birok yaz, konuma ve tartma ortamnn deimeyen gndemini genel olarak din ve toplum ilikileri, zel olarak da dinin fert ve toplum zerindeki etki ve fonksiyonlar oluturmaktadr. Bu erevede dinin, zellikle islamiyet'in, Trk Toplumunun kltr, kimlii, kiilik yaps, toplumsaliama dzeni, eitim-retim faaliyetleri, ahlak ve zihniyet dnyas, iktisadi hayat, bilim, teknik, hukuk, sanat, aile ve hepsinden nemli olarak da devlet geleneiyle olan karmak ve karlkl ilikilerine ou kere youn ve dorudan doruya, zaman zaman da dolayl bir ekilde temas edilmeyen, neredeyse, hibir konumaya tank olmamaktayz. Ne var ki bylesine can alc ve hayati bir neme sahip konularn, ksmi istisnalar dnda, ou kere polemik sl1-buyla gndeme geldiini grmekteyiz. Her konuda olduu gibi, din ve toplum ilikileri gibi son derece girift bir konuda da bilimin ve tefekkrn arlna uygun belli bir dzey ve kaliteye ykselerek tartmak elbette her Trk aydnnn en byk arzusud ur.

Nitelikli kitaplar yaymlamakla dikkat eken insan Yaynlar, akademik evre-lerin ve rencilerin dndaki insanlara pek hitap etmeyen bir ders kitabn daha geni bir okur evresiyle buluturdu.

lkemiz dnce tarihi ve bilimsel aratrma gelenei iinde ok yeni bir bilgi dal olan din sosyolojisi, nde gelen bir uzmann kaleminden bir el kitabyla okuyu-cuya sunulmu bulunuyor. Entelektel evrelerin nemli bir perspektif eksikliini ve boluunu gidermeye aday olan kitap, bilimsel evrelerde de dinle ilikili olayla-rn "dinamik bir bilimsel perspektiften hareketle deneysel sosyolojik bir yaklam zihniyeti" ierisinde ele alnmasna katkda bulunuyor.

Kitap temelde "din sosyolojisinin konularn speklatif ve ansiklopedik bir bilgi yn eklinde sunmak yerine, onlara toplumun dini yaay gereklerini deneysel ve dinamik bir ilmi yaklam perspektifinden hareketle, problematik bir biimde ele almay ve okuyucularna bir aratrma ve inceleme esprisini yahut alkanln kazandrmay" ama edinmi. Dolaysyla kitabn din sosyolojisi konularna oir tr giri ve bu konulara ilgi duyanlar temel meselelere sndrma ve hazrlama amacn

tamakta oluuna ramen, bu amac aan ok kapsaml bir muhtevaya sahip olduu grlmektedir.

Kitap, genel sosyolojinin konusu, temel kavramlar, zl tarihesi w d: h'~-lmlerini tantan ksa bir "Giri" ile blmden olumaktadr.

"Birinci Blm", din sosyolojisine hazrlk bilgileri vermeyi amalamaktadr. "kinci Blm" din sosyolojisinin konu ve problemlerini sistematik din sosyalo-

jisi aray ierisinde sunmaktadr.

188

KitbiL,Jot

"nc Blm"de ise uygulamal zel din sosyolojileri erevesinde islam dini ve Trk toplumunun zel din sosyolojileri denenmekte ve slamiyet zerine uygu-lamal din sosyolojisi, rnek metinleriyle konu btnletirilmek istenmektedir.

Genel sosyolojiden din bilim(ler)ine (Religionswissenschaft) ya da ilahiyat, din felsefesi ve "Genel ve Sistematik Din Bilimleri"nden genel sosyolojiye doru

almay salayan gei kprs zerinde yaklamlarn oluturmaya alan din sosyolojisinin ok z ve sistemli bir geliim seyrini okuyucuya sunan kitap, mo-

dernleme ve seklerleme diye bilinen iki byk kresel deiim sreciyle Bat'dan balayarak dnyann dier blgelerine yaylan ve dinin modern toplumda gide-rek ortadan kaybolacan ngren pozitivist, evrimci (ilerlemeci), materyalist ve tarihseki bak alarna kar, arlayc sosyolojik ve fenomolojik bir perspektifle dinin ve dini tecrbenin zgnln (orjinallik), sahihliini (otantiklik) ve hus-

siliini (zgllk) ok duyarl bir ekilde ve btn indirgemeci yaklamlardan ka-narak salkl bir bak asyla sunmaya almaktadr.

Bu erevede kitabn "kinci Blm"nde gnmzde en ok tartlan konula-rn banda yer alan dini guruplama olgusu, dini akmlarn dou sebepleri, sosyal farkllama ve bu arada farkl sosyal tabakalarn din anlaylar, sosyal btnlemede dinin ilevleri, sosyal deime karsnda din, eitli toplum tipleri ierisinde dinin yeri ve konumu, bu arada geleneksel, modern, postmodern ve gei toplumlarnda din, dinin dier kurum, ihtiyalar ve elimlerle olan karlkl ve fonksiyonel ilikileri, dini gurup, cemaat ve hatta farkl dinlerin birbirleriyle olan iliki biimleri ve dini hareketlerin sosyolojisi, olabildiince objektif ve nitelendirici bir slupla ele alnmaktadr.

Din sosyolojisinin, kiisel kanaatime gre, bir akademik bilgi dal olmasnn yan sra, hem entelektel hem de bilimsel bir perspektif olmas, onun kendine zg

aklama modeli (paradigma), kuram, yaklam ve yntem farkllklarnn da altn izer. Bu farkllk onda byk lde nesnellik, deneysellik ve sk bir nitelendirici-lik zellikleri ile kendini gsterir. Dolaysyla gnmzde youn ve daha uzun va-dede ise srekli tartma konularn belirleyecei anlalan din, laiklik, seklerleme, islam ve Trk toplumu ilikilerinin uygulamal, tarihi ve belgesel bir tartmasn da bu kitapta ana hatlaryla bulmak mmkndr. Yazar uygulamal zel din sosyoloji-lerine bir rnek olmak zere kitabn "nc Blm"nde slamiyet ve Trk toplu-munun dini yaay zerine birer din sosyolojisi incelemesini, geleneksel bak

asna duyarl olmakla birlikte, daha ok dini modernlemeci bir perspektifle sun-maya almaktadr.

iki byk ada Batl din sosyologunun, Jacque Berque ve Ernest Gellner'in, biri "Marib Mslmanlnn Baz Sorunlar" dieri de kyl (kabilevi) din ile ehirli dinin islam toplumlarndaki diyalektik ilikilerini ele alan nl "slamiyet ze-rine Bir Sarka Teorisi" adl yazlaryla kitap tam anlamyla btncl bir bak ya-kalam gzkyor.

Kitabn 303. sayfa 21-2 7. satrlarndaki hatal tekrar basmlar istisna edilirse, bask hatalar yok denecek kadar aza indirilmitir.

189

lslm Aratrmalar Dergs

Muhteva bakmndan eletirilecek noktalara gelince: Din sosyolojisindeki balca eilimler zerinde durulurken fenomenolojik din sosyolojisi eiliminden ska bahsedilmesine ve hatta yazarn tercihinin bu ynde olduu anlalnasna karn, sz konusu eilimin ayrt edici zellikleri belirsizliini kitap boyunca srdrmekte-dir. Yine ksmen bu eilime ksmen de din sosyolojisindeki metotlara dahil bulunan ve dini nitelikli sosyal davranlarn ardndaki anlam, deer ve kurallarn zm-lenmesinde kutsal metinlerin yorumlanmasnn onlara etkisi kadar, onlarn da biz-zat birer metin olarak grlp objektif yorumlarn yapmaya alan hermentik yntemin ayrt edici zellikleri ve kurallarndan da ne din sosyolojisindeki teorik

eilimler ksmnda ne de din sosyolojisinin metotlarndan anlama ve aklama ksmnda deinilmitir.

Bunlardan baka dini tecrbenin znde yatt bilinen "kutsal"n da yeterince tanmsal bir nitelie kavuturulamad grlmektedir. Bata Durkheim ve Weber olmak zere, sosyologlarn ve deiik din bilimcilerinin tanm denemeleriyle zel-likle dine gelenekselci ve mistik/tasavvuf bakan dnr ve bilim adamlarnn ko-nuyla ilgili klasik ve geni tartmalarnn; mistik, metafizik, felsefi ve teolojik in-dirgemecilie kamadan birer zetleri verilebilirdi. "Kutsal"n tanm ve nitelikleriy-le ilgili bata slam kelam ve tasavvufunun nazariyeleri olmak zere, zellikle bun-lardan ikincisine dayal olarak grlerini ortaya koyan geleneki dnce ekol-nn Rene Guenon ve Fritschof Schoun gibi Batl temsilcileriyle Seyyid Hseyin Nasr gibi Mslman temsilcilerine hibir atfn yaplmamas dndrcdr. Zira bunlardan Nasr'n Bilgi ve Kutsal (stanbul 1999) adl kitabnda konunun geni tartmalar yer almaktadr. "Bilginin z, zn bilgisidir." diyen bir Hindu zdeyii, dikkat ekmek istediimiz noktay sanrm btn yalnlyla ortaya koymaktadr.

Eer dinin z olan "kutsal"n metafizik, ilahiyat, din felsefesi, din fenomenolojisi ve dinler tarihindeki aklamalar yeterince kavrarramazsa ona, anlayc bilimsel bir perspektifle yaklamak mmkn olmaz. Kanaatimizce ad geen bilgi dallarnn ve zellikle "kutsal'' grlerinin merkezine oturttuklarn ifade eden "geleneki ekol"n

dier bilimsel baklada birlikte deerlendirilmesi, iyi bir anlama iin zorunlu gzkyor. Ancak yazarn yukarda sz edilen dini modemletirme ve ksmen

dnyeviletirme bak as buna engel olmua benziyor. Nitekim ayn bak as onun din ve devlet ya da din ve siyaset ilikileri anla-yna ve bu arada her ne kadar Geliner'in dilinin ve eviri konusu olan makalesi-nin zel zorluklar tamasna ve yazarn Franszcasna gre ikinci derecede vakf olduunu bildiimiz ngilizce seviyesine yorulsa bile, Geliner'den yapt evirideki u nemli cmleleri sbjektif bir ekilde aniayarak evirmesine de sebep olmua benziyor. Geliner'in orijinal cmlesinde Hristiyanlk ve slamiyet karlatrlrken "teokratik temayllerin birincisinde sradan bir eilim, ikincisinde ise dinin ok ti-pik bir zellii olduu" vurgulanrken1 Grray'n evirisinde bu vurgu u ekilde

190

Karlatr, " ... But Christianity has a far grater tendeney towards giving un to Caesar that which is Caesar's, and theocratic tendendes are only among many within Christianity, whereas they seem to be far more typical oflslam". Gelin er, Ernest, "A Pendulum Swing Theory of Islam", Sociology of Religion, ed. Roland Robertson, 969, s. z 7.

Kitbiyat

anlalmtr: "Fakat, Hristiyanlk, Sezar'a ait olan ona vermeye ok daha byk bir eilim gsterdii ve teokratik temayller daha onun yalnzca bir i meselesi olduu halde, onlar isHimiyet'in ok tipik bir zellii olmaktan uzak grnyorlar." (s. 580).

Burada islam'n devlet veya siyaset kurumlarna bak asnn ne olduunu tartmak istemiyorum. Fakat bu konuda bir kanaat izhar eden Ernest Geliner'in bak asm yazanmzm arptt kanaatindeyim.

Btn bu bak as farkllklarna ramen, her halkarda kitap din sosyolojisi okurlan ve merakllan iin vazgeilmez bir bavuru kitab zellii tamaktadr. Eletirilerimizle ksmen katlmadmz birtakm sbjektif deerlendirmeleri dmda yazann objektiflii korumaya almas, konularna yaklarken sergiledii souk

kanll, titizlik, dikkat ve sistematiklii takdire deer tutumlardr. Gncelletirilmesi gereken birok konular bulunmasma ramen Trk okuyucusuna bylesine kap-

saml ve deerli bir almay kazandrd iin kendilerini tebrik etmek isterim. Ali Cokun

Sufis and Anti-Sufis: The Defence, Rethinking and Rejection of Sufism in the Modern World Elizabeth Sirriyyeh Curzon 1999, 188 sayfa. ISBN: 0-7007-1060-4

islam aratrmalannn nemli ve anlalmas g sahalanndan birisi hi phesiz ki tasavvuftur. Bunun gl dier bir ok sebeb in yan sra, en bata tasavvu-fun grnrde belirli baz formel kaidelerinin bulunmasma ramen aslnda tama-men subjektif yaanan bir sre olmasndan kaynaklanmaktadr. Ayrca tarih ieri-sinde bu alanda ok sayda tarikatler ortaya kt gibi, bunu ferdi olarak yaayanlar da olmutur. Bu yola girenierin hepsini birden "suf", eletirenleri ise "anti-suf"

eklinde toptan kategorize etmek, kanaatime gre, doru bir yaklam olmamakla birlikte bu durum burada tanttmz kitabn yazanna gre "mmkn" grnmek-tedir. Sirriyyeh burada tamtacamz eserinde daha da imkansz olan "baararak" bir taraftan son iki yzylda arlk Ortadou ve Kuzey Afrika olmak zere, Hint Alt Ktas, Bat Afrika ve Kafkasya'nn kuzey blgelerinde suflerin durumlarn, siya-sette ve smrgecilie kar aynadklan rol ele almakta, dier yandan da suf kar-

tlannn suflie ynelik tenkitleri ve meydan okuyulanm incelemeye almaktadr. Yazarn, corafi bir snrlamann zorunlu olduunu vurgulamakla birlikte (s. x). bu snrlamay yapamad yukandaki listeden anlalmaktadr.

Alt blm halinde hazrlanan kitabn "Avrupa Tesirinden nce Suflik ve Ten-kitleri" balkl birinci blmnde 18. ve 19. yzyllarda ortaya kan ah Veliyyul-lah (Hint Alt Ktas), Ahmed b. idris (Kuzey Afrika) ve Osman b. Ffdi (Bat Afrika)

191