ali tebriz), - cdn.islamansiklopedisi.org.tr · bu eseri rıza nur.ali ufki'ye ait oldu ğunu...
TRANSCRIPT
ALi TEBRIZ), MTr
tahminini yürütmektedir. Aynı şekilde
Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Revan Köşkü bölümünde bulunan murakka'daki Fatiha sOresini ihtiva eden iki sayfalık yazının da imzasına rağmen ona aidiyeti şüphelidir.
BİBLİYOGRAFYA :
Ali, Menakıb-ı Hünerueran, s. 32; Gülzar-1 Sauab, s. 63-65 ; Müstakimzade, Tuh{e, s. 688-690 ; Habib. Hat ue Hattatan, istanbul 1305, s . 207-209; Abdülmuhammed Alizade ira ni, Peydayiş-i ljatt u ljattatan, Kah i re 1345 1 1927, s. 177-178; Beyani, ljoşnüufsan, ll, 120, 441-446; Habibullah Fezaili, Atlas-ı Hat, İsfahan 1391, s. 453-455 ; P. P. Souc.ek, <4.ıi Tabrizi", Efr., 1, 881.
L
ı
L
L
L
li] ALi A LPARSLAN
ALİ et-TOSI
(bk. TÜ Sİ, Alaeddin).
ALİ TÜSİ TÜRBESi
(b k. EBÜ'I- KASIM - ı TÜSİ TÜRBES İ) .
ALİ b. UBEYDE er- HEYHANI
(bk. REYHANI, Ali b. Ubeyde).
ALİ UFKİ BEY
(ö. 1675 [?])
Leh asıllı bestekar ve musikişinas,
Kitab- ı Mukaddes'i Türkçe'ye ilk çeviren mütercim.
ı
_j
ı
_j
_j
_j
Aslen Leh (Polanya) mühtedisi olup asıl adı Albert Bobowski'dir. Adı Latince kitaplarda Albertus Bobovius. Batı kaynaklarında ise Hali Beigh olarak geçmektedir. Bazı kaynaklarda 161 O' da Polonya'nın Lvov şehrinde doğduğu kayıtlı ise de bugüne kadar yapılan araştırmalarda hayatı. doğum. ölüm tarihi ve yeri hakkında kesin bilgiler elde edilememiştir. Ailesi, çocukluğu ve ilk öğrenimi konusunda ·da aydınlatıcı bilgiler yoktur. Ancak eserlerinden, muhtemelen esir olarak istanbul'a gönderilmeden önce iyi bir tahsil gördüğü ve birkaç dil öğrendiği anlaşılmaktadır. Claes (Nicholas) Ralamb, 1657' de bizzat kendisinden dinlediğini belirterek onun 1645'te Venedikliler'le yapılan savaşta Osmanlılar'a
esir düştüğünü, sarayda Enderun'a alı
riirak yetiştirildiğini ve burada on yıl hanendelik yaptıktan sonra padişah tarafından azat edilerek sipahi uiOfesi aldı-
456
ğını nakletmektedir. Polanya kaynaklarına dayanan Franz Babinger ise önce sarayda esir olarak çalıştığını, adını belirtmediği bir Türk asilzadesinin hizmetine girdiğini , bir müddet sonra da azat edildiğini yazmaktadır.
Bizzat kendisi, Sultan İbrahim ve IV. Mehmed dönemlerinde sarayda görev aldığını. Enderun'da ilim, fikir ve sanat kabiliyetini geliştirdiğini, bazı genel mahiyette bilgiler yanında Doğu ve Batı dilleri ile Türk klasik ve halk mOsikisini öğrendiğini, kısa sürede santur çalmakta maharet gösterdiğini, Ufki mahlası ile şiirler yazdığım ve besteler yaptığını anlatmaktadır. Yine kendi ifadesine göre. Enderun meşkhanesinde on yıl kadar kalmış, kabiliyet ve maharetiyle dikkati çekmiştir. Çeşitli yayınlarda, Ali Ufkf'nin başta Latince, eski Yunanca. Lehçe, ingilizce, italyanca, Fransızca, Arapça ve Türkçe olmak üzere on yedi kadar dil bildiği ve bu bilgisinden dolayı IV. Mehmed zamanında Divan-ı Hümayun baştercümanlığında bulunduğu belirtilmektedir. Muhtemelen. hayatının büyük bir kısmını geçirdiği istanbul'da ölen Ali Ufkf'nin ölüm tarihine dair verilen bilgiler de birbirini tutmamaktadır. Çeşitli kaynaklarda 1672, 1675, 1676 veya 1680 tarihlerinde ölmüş olabileceği yolunda rivayetler vardır.
Çok yönlü bir şahsiyete sahip olan ve şöhreti IV. Mehmed devrinde iyice yayılmış bulunan Ali Ufki eserler bestelemiş, çeşitli hatıratlar kaleme almış ve tercümeler yapmıştır. istanbul'da bulunduğu yıllarda dönemin önde gelen devlet adamlarıyla, Hafız Post. Nazim Çelebi gibi sanatçı ve mOsikişinaslarla tanışan .
zaman zaman onların meclislerinde bulunan Ali Ufki'nin yabancı sefirler, şarkiyatçılar ve Batı kütüphaneleri için yazma eser toplayanlarla buluşup sohbet ettiği, daha sonra hatıralarını yazan bu kişilere saray teşkilatı ve yaşayışı hakkında bilgi verdiği de bilinmektedir. Jacop Spon, Cornelio Magni, John Covel, J. B. Tavernier ve Antoine Galland bunlar arasındadır. Ayrıca dostlarından Hollanda'nın o zamanki istanbul sefiri müsteşrik Levinus Warner'in siparişi üzerine Kitab-ı Mukaddes'i Fransızca çevirisinden bölümler halinde Türkçe'ye tercüme etmiştir.
Eserleri. Ali Ufki'nin eserlerini başta mOsiki olmak üzere birkaç grupta toplamak mümkündür.
A) Mı1siki ile İlgili Eserleri. 1. Şiir ve Şarkı Mecmuası. İçerisinde şarkılar, ilahiler, gazeller vb. ile İtalyanca açıklamaların yer aldığı . bu yazma Bibliotheque Nationale'dedir (AF 292) Kütüphaneye Antoine Galland tarafından verilmiş olan
MecmQa-i Saz u Söz'den bi r eserin nota sı (British Museum. Sloane, nr. 3114, s. 45)
. _A J. dl ~ 1 V . ,, . ..
Yı -l ·- · ' \ 1 1\. \W \)o"" ı\~ V V \ ~~ -~ •. \,W \)
) I ı. ı 1 ' ' "'i'"ı • .. .1 i! lı ' ·bL:. · _./ . :xl' .1 ' . .. lll " If ll . ' '" ~ , .... ., ll
_O_ 'jj
A. \Y J. U' ~ 1 .--...... 1 • ''\
ı..l. 1 \. .. '
.'4ıH . . . . •U .. .. .. ··- ' _ .,.. ·1' 1 '•' 1 '
1 1 i 1 u '\'J 1 ı, ·'-· 1 ... . ·'
•• ~lı ,,,
-. ... .. . .:\\.V ' 1 1
.... J:ı,-- ·,.. J 1 ) ~ .. \ :. . , /) - .-,;""'...-~/· --x~~:_) ~~.~ .. :- .~·:·. -~.~'Y.)~Lc..s_}ı; . . ' t u ..) ..) ~ :_fo.- ..) .->.).n-..r;'ls 1
:. }..> :;;;__,;_, -~ ~..: .; ~- . . .. .... . / . , . .'..-: 6 ) .JJ,cs;.r· .• · 'JI_,ıL,}ü.:k Ut_J ' J ._..., J • _..) ~ •
~ _../ ~. :J~_,ı_,~8;y_)ı.) l!JtG , : ,.-:, ~ - .
bu eseri Rıza Nur. Ali Ufki'ye ait olduğunu belirtmeden. Türkbilik Revüsü 'nde etraflıca tanıtmış ve tıpkıbasımını yayımlayacağını belirtmişse de bunu gerçekleştirememiştir . Şükrü Elçin bu eser in Mecmı1a-i Sdz ü Söz'ün müsveddesi olduğunu, Gültekin Oransay' ın da aynı kanaati taşıdığını belirtmektedir. 2. Mecmua-i Saz ü Söz•. Ali Ufki Edvarı diye de bilinen ve zamanındaki Batı notası ile Türk mOsikisine ait birçok saz ve söz eserini içine alan yazma British Museum'da (Sioane. nr. 31 14) kayıtlıdır. Kendisine ait bestelerin notalarının da bulunduğu bu eseri ilim alemine ilk defa Çağatay Uluçay tanıtmış, 1976'da da Şükrü Elçin tarafından önsöz ve notlarla eserin tıpkıbasımı yayımlanmıştır.
B) Saray ve İslami Adetlere Dair Eserleri.
1. Serai Enderum Ci ve Penetrale dell ' Serraglio detto nuovo dei G. Stie Re Ottomani, La descrittione delloro vivere e costumi ed altri essercitii da me Alberto Bobovio ... Osmanlı padişahlarının Enderun'daki yaşayışlarının. buradaki adetterin tasvir edildiği ve sarayın güzel bir planının da bulunduğu bu yazma British Museum'da bulunmaktadır IHarleian. nr. 3409) Türk müziği hakkında kıymetli bilgiler de ihtiva etmektedir. Devrinin diplomatik dili olan İtalyanca ile yazılan ve "Pera, 1 O Mayıs 1665" tarihini taşıyan eser ilk defa Barnette Miller tarafından ilim alemine tanıtıl
mıştır. Çevireni belli olmayan " İstanbul, 1 O Kasım 1666" tarihli Fransızca yazma nüshası ise bugün Harward Üniversitesi Houghton yazma ve nadide eserler kısmında kayıtlıdır (Count Paul Riant koleksiyonu. Ott. 3030. 4) . Eser ayrıca Swabialı bir iaşe subayı olan Nicholaus Brenner tarafından Almanca'ya (Serai Enderum
das ist ln wendige Beschaffenheit der Tür·
kischen Kayseri, Wien 1667), İtalyan seyyahlarından Cornelio Magni tarafından da İtalyanca 'ya çevrilmiştir (Relazione
de l Seraglio del Gran Signore ... , Parma, 1679- 1692, 2 k ı s ım. ayrıca Parma ı 685
ve 1704 tari hli bask ı ları da vardır). Eserde Enderun hastahanesiyle ilgili olarak yer alan bilgiler Arslan Terzioğlu tarafından Türkçe'ye aktarılmıştır. 2. A True Relation of Designes Menaged by the Old Queen, Wife of Sultan Ahmed .. .. Ali Ufki'nin görgü şahidi sıfatıyla kaleme aldığı , Kösem Sultan'ın IV. Mehmed'i zehirletmesiyle ilgili bir eserdir. İtalyanca aslından çevrilen bu nüsha Oxford Badleian Kütüphanesi'ndedir (G D. Macray,
IV. sütun 444-445) . 3. Tractatus Alberti Babavii Turcarum Imp. Mohammedis IV. alim Interpretis Primarii, De Turcarum Liturgia ... Türkler'de ibadet, hac. sünnet, hasta ziyaretleri vb. ile ilgili bilgiler veren bu Latince eser British Museum'dadır (nr 790) . Eser ingilizce'ye de tercüme edilmiştir (London ı 7 ı 2). 4. İslami Adetler, Resmi Şahsiyetlere Verilen Elkab. Latince- Türkçe olarak yazılan eser Oxford Bodleian Kütüphanesi'nde bulu_nmaktadır (nr ı 5709)
C) Dile Dair Eserleri. 1. Türkçe Gramer. 1666 yılı başlarında Latince olarak yazılan eser Oxford Bodleian Kütüphanesi'nde kayıtlıdır (Hyde. nr. 43) 2. Dialogues en Français et en Turc. Fransızca-Türkçe mü kaleme kitabıdır. Ayrı
ca Türk actetlerine. teşkilatma dair kısa bazı bilgilere ve atasözlerine de yer verilmiştir. Eser Bibliotheque Nationale'de bulunmaktadır (AF 235) 3. Dillerin Altın Kapısı. Çek fılozofu ve terbiyecisi Johann Amos Comenius'un Janua Linguaruro Reserata A urea ... (Lesna 163 1) adlı kitabının Türkçe tercümesidir. 1643'te İstanbul'da kaleme alınan eser LatinceTürkçe konuşmalardan meydana gelmektedir. Eserin bir nüshası Bibliotheque Nationale'dedir [Türkçe Yazmalar, nr. 2 16) .
D) Kitab-ı Mukaddes Tercümesi. Ahd-i Atik, Ahd-i Cedid ve Apokripha'dan meydana gelen bu tercümeyi Ali Ufki Hollanda sefiri Levinus Warner'in isteği ve onun para yardımı ile yapmıştır. Ahd-i Atik'teki Ezra ve Yeremya bölümlerinden bir kısmı eksik olan bu yazma Leiden Üniversitesi Levinus Warner koleksiyonunda bulunmaktadır (Cod. 390 Warn) 1666 ·da tamamlanan bu tercümenin Ahd-i Cedid kısmı Kleffer'in tashihinden geçtikten sonra 1819'da, tamamı ise 1827'de yayımlanmıştır. Bugün kullanılan Türkçe Kitab-ı Mukaddes Ali Ufki'nin tercümesine dayanmaktadır.
Yukarıda sayılan eserlerden başka, İstanbul'da 1657-1658 yıllarında isveç büyükelçiliği yapmış 9lan Claes (Nicholas) Ralamb'ın Ali Ufki'den satın aldığı 137 adet minyatürün de Ali Ufki'nin eseri olabileceği belirtilmektedir. Bu minyatürler halen Stockholm'de Kungelige Bibliothek'te (nr. 10) bulunmaktadır. Ali Ufki'nin ayrıca Dr. lsaac Basire'e 1666'da yazdığı mektupları ile Mezmurlar tercümesi ve besteleri tesbit edilmiştir. Paris Bibliotheque Nationale'de Şark Yazmaları arasında (Suppl Turc 472) kayıtlı bu-
ALi UFK! BEY
lunan eser Hz. DavQd 'un ilk on dört mezmQrunun hece vezniyle Türkçe'ye tercümesi ile notalarından meydana gelmektedir.
BİBLİYOGRAFYA :
G. de Guillet, Lacedemone Ancienne et 1'/ouuelle, Paris 1671, s. 83; N. Ralamb. ARe· tatian of a Journey to Constantinople lA. Churchill - ). Churchill . A Calleetion of Voyages and Travels içinde). London 17 45, IV, 705 ; P. Bayle, Dictionnaire Historique . et Critique, Paris 1820, VII , 479-480 ; M. J . de Goeje, Cata· logus Codicum Orienta liu m, Leiden 1873, V, 98; Rieu. Catalogue, s. 212·213; F. Madan. A Summary Cata logue of Western Manuscripts in the Bodleian Library of Ox{ord, Oxford 1895, lll, 474; G. D. Macray. Cata logi Codicum Manuscriptorum Bibliothecae Bodleianae, Oxonii 1898, IV, sütun 444-445; J. Young- P. H. Aitkin, A Catalogue of the Manuscripts in the Library of the . Hunterian M use um in the University of Glascow, Glascow 1908, s. 479; H. Ethe, Catalogue of the Persian Turkish, Hindustan i and Pushtu Manuscripts in the Bodleian Library, Oxfori:l 1930, ll , sütun 1252; B. Miller. Beyand the Sub lime Porte the Grand Seraglio of Stambul, Ya le 1931, s. XV, 264; a.mlf.. The Pa la ce School of Muham· med the Conqueror, Harvard 1941 , s. 47; Blochet. Catalogue, s. 89·90, 98·99, 122 ; Moha med Abdel Halim. Antoine Galland sa Vie et son Oeuure, Paris 1964, s. 34·35; C. E. WrightF. Harleiane. A Study of the Harleian Calleetion of Manuscripts in the British M use um, London 1972, s. 11 3·114; Şükrü Elçi n, Ali Ufkf, Hayatı
Eserleri ve Mecmüa·i Sill ü Söz, istanbul 1976, Örisöz; a.mlf., "Ali Ufki'nin Bilinmeyen Besteleri", TK, sy. 121 ( 1 972). s. 48-51; Rıza Nur. "Un maııuscripts du Milieu du 17. Siecle et la Poesie Turques", Revue de Turcologie, 1/ 2, Alexandrie 1932, s. 136·141 ; F. Babinger, "Bobowski, Ali Beg", Po/ski Slownik Biograficzny, ll , Krakow 1936, s. 156·157; C. V. Jacobowsky, "Var Albertus Bobovius- Ali Bec, den larde (Palniske Turcken) miniatyrmiılare?"; Svenska Orientsallskapets Arsbok, Stockholm 1937, s. 39·50; F. Lyman Maccallum. "Kitab-ı Mukaddes' in Türkçe Tercümesine Dair", Tercüme Dergisi, lll / 13, istanbul 1942, s. 59·68; Çağatay Uluçay, "Mecmıla-i Saz ü Söz", T/110, sy. 4 ( 1 948), s. 4, 24; Mete Görün. "Ali Ufki'nin Başına Gelenler", /11/11, sy. 324 (1976). s. 4·5; Turgut Kut. "Ali Ufki Bey ve Eserleri Hakkında", /11/11, sy. 332 1 1 977). s. 5·19; Arslan Terzioğlu , "1665 Senesinden Kalma Bir İtalyanca Elyazması Nüshaya ve Bunun 1667 Senesinde Yapılan Almanca Tercümesine Göre Topkapı Sarayı'ndaki Enderun Hastanesi'nin Mimari Özellikleri ve Teşkilah", AÜ Tıp Fakültesi Mecmuası, XXX/2, Ankara 1977, s. 511 ·530 ; Barbara Flemming. "Zwei Türkische Bibelhandschriften in Leiden Als Mittelosmanische Sprachdenmaiiler", WZK/11, LXXVI (1986), s. 111 ·118; Cem Behar. "Ali Ufki'nin Bilinmeyen Bir Mılsiki Elyazması: Mezmurlar", IT, sy. 47 11 987). s. 44-47.
liJ TuRGUT KuT
457