ameryka Łaci Ńska. kwartalnik analityczno-informacyjny nr...

AMERYKA ŁACIŃSKA. Kwartalnik analityczno-informacyjny NR 3-4 (85-86) 2014

Centrum Studiów Latynoamerykańskich Uniwersytetu Warszawskiego

ISSN 1506-8900; e-ISSN 2081-1152

■ Od Redakcji ........................................................................................................................... 3 ■ Studia – Eseje

Mariusz Malinowski José Enrique Rodó i amerykanizm heroiczny ...............................................................5

Katarzyna Dembicz Kuba współczesna i przyszła. Rzeczywistość gospodarcza versus transformacja polityczna i społeczna .................................................................................................23

■ Kraje – Regiony

Rafał Wordliczek Polityka zagraniczna Stanów Zjednoczonych wobec Peru na przełomie XX i XXI wieku ......................................................................................34

■ Nauka

Bogumiła Lisocka-Jaegermann, Maria Skoczek Konferencja „50 lat geograficznych badań latynoamerykanistycznych na UW (1964-2013)” ........................................................... 62

* Kronika naukowa CESLA (lipiec-grudzień) ......................................................................... 75 ■ Książki

Catalina León Pesántez¸ Kolor rozumu: myśl krytyczna w Amerykach [El color de la razón: pensamiento crítico en las Américas] (recenzja: Tomasz Rudowski) .............81

■ Polska – Ameryka Łacińska

Stanisław Pawliszewski Sympozjum z okazji 85-lecia Towarzystwa Polsko-Brazylijskiego .............................. 85

SPIS TREŚCI

2 Ameryka Łacińska, 3-4 (85-86) 2014, ss. 1-2

Jędrzej Kotarski Maria Rostworowska de Diez Cansejo – promotorka badań wielokulturowych i interdyscyplinarnych ..............................................................................................93

* Wzajemne kontakty kulturalne Polska – świat iberoamerykański ....................................... 99 ■ Kultura

Jędrzej Kotarski 18 Festiwal Kina Latynoamerykańskiego w Limie ................................................106

* Kultura iberoamerykańska w świecie ................................................................................. 112 ■ Gospodarka

* Sytuacja gospodarcza w regionie (lipiec-grudzień) ........................................................... 119 ■ Kronika

* Kronika wydarzeń (lipiec-grudzień) ................................................................................... 123

OD REDAKCJI

Ameryka Łacińska, 3-4 (85-86) 2014, s. 3 3

Szanowni Czytelnicy

Współczesna Ameryka Łacińska to obszar sporów ideologicznych, debaty gospodarczo-politycznej i kształtowania się całkiem nowych relacji międzyamery-kańskich. Proponowane w bieżącym numerze teksty nawiązują do tej właśnie pro-blematyki.

Artykuł Mariusza Malinowskiego przedstawia, w bardzo ciekawy sposób, jednego z głównych przedstawicieli latynoamerykańskiej myśli filozoficznej i uczest-ników debaty nad tożsamością latynoamerykańską, José Rodó. Katarzyna Dembicz przybliża problemy społeczno-gospodarcze na Kubie w kontekście wprowadzanych zmian ekonomicznych i zapowiedzianego zbliżenia między wyspą a Stanami Zjedno-czonymi. Tekst Rafała Wordliczka jest analizą zmian, jakie zaszły w polityce USA wobec Peru – wschodzącej gospodarki Ameryki Południowej.

Aktualny numer bogaty jest również w materiały z szeroko rozumianej dzia-łalności naukowej i kulturalnej, które, mamy nadzieję, dają możliwość szybkiego zapoznania się z ostatnimi wydarzeniami, które miały miejsce w relacjach polsko- -latynoamerykańskich.

Jest nam również miło poinformować, że archiwalne numery kwartalnika dostępne są już w indeksowanej bazie czasopism środkowo-europejskich CEJSH – The Central European Journal of Social Sciences and Humanities (http://cejsh.-icm.edu.pl/cejsh/browse/journals).

Życzymy miłej lektury.

dr Katarzyna DEMBICZ

redaktor naczelna

STUDIA – ESEJE

Ameryka Łacińska, 3-4 (85-86) 2014, ss. 5-22 5

Mariusz MALINOWSKI*

JOSÉ ENRIQUE RODÓ I AMERYKANIZM HEROICZNY José Enrique Rodó and Heroic Americanism

Streszczenie: Amerykanizm to jeden z kluczowych elementów myśli urugwajskiego eseisty, José Enrique Rodó. Celem artykułu jest przedstawienie sposobu ewo-luowania tego pojęcia w twórczości autora, z uwz-ględnieniem iberoamerykańskiego kontekstu filo-zoficzno-kulturowego oraz stosunków między-amerykańskich na przełomie wieków XIX i XX. Szczególny nacisk został położony na heroiczny wymiar amerykanizmu, ukazany przez Rodó w tekstach o Simonie Bolivarze, Juanie Montalvo oraz José Gervasio Artigasie.

Abstract: The Americanism is one of the key concepts in the work of Uruguayan essayist, José Enrique Rodó. The aim of the paper is to present how the idea of Ameri-canism was evolving in the author’s output, within the frames of Ibero-American philosophy and culture as well as inter-American relations in the end of 19th Century and the beginning of the 20th. Special em-phasis was set on the heroic dimension of America-nism, presented by Rodó in the texts about Símon Bolívar, Juan Montalvo and José Gervasio Artigas.

Słowa kluczowe: Rodó, Bolívar, Artigas, Mon-talvo, arielizm, amerykanizm.

Keywords: Rodó, Bolívar, Artigas, Montalvo, arie-lism, americanism.

Urugwajski myśliciel, publicysta i polityk José Enrique Rodó (1871-1917) jest jednym z najważniejszych myślicieli Ameryk przełomu wieków XIX i XX. Powszechnie kojarzy się go przede wszystkim jako autora opublikowanego w 1900 roku eseju Ariel. Znaczenia tego tekstu w historii kultury Ameryki Łacińskiej nikt nie kwestionuje. To w nim Rodó radykalnie przeformułował założenia dotychcza-sowej hispanoamerykańskiej refleksji kulturowo-politycznej i zainicjował nowy prąd myślowy zwany arielizmem, który stał się symbolem tzw. przełomu antypozy-tywistycznego w Ameryce Łacińskiej. Jednak dorobek Rodó to nie tylko Ariel. I choć rzeczywiście esej ten jak w soczewce skupia kluczowe elementy myśli urug-wajskiego intelektualisty, to wiele oryginalnych wątków autor rozwijał także w innych pracach. Ze świadomością umowności wszelkich podziałów można za-proponować wyróżnienie w twórczości Rodó trzech motywów wiodących: arieliz-mu, proteizmu1 i amerykanizmu. Celem niniejszego tekstu jest przybliżenie tego ostatniego elementu, ze zwróceniem szczególnej uwagi na amerykanizm w wymia-rze heroicznym.

* Dr hab. Mariusz Malinowski – pracownik naukowo-dydaktyczny CESLA UW. 1 Proteizm to umowna nazwa systemu uniwersalnych wartości, sformułowanych i opisanych przez Rodó w książce Motivos de Proteo z 1909 roku. Nazwa pochodzi od imienia mitologicz-nego Proteusza, syna Posejdona.

STUDIA – ESEJE Mariusz Malinowski


Kulturowy i polityczny kontekst amerykanizmu José Enrique Rodó

Myśl José Enrique Rodó stanowi nie tylko intelektualny fundament przełomu w myśli hispanoamerykańskiej na początku XX wieku, ale także jest filozoficznym odbiciem i dopełnieniem ówczesnych przemian zachodzących w relacjach pomię-dzy światem Ameryki iberyjskiej i anglosaskiej. W splocie obu kontekstów, kultu-rowego i politycznego, pisma Rodó znajdują miejsce szczególne, gdzie stworzony przez niego system balansujących na granicy abstrakcji wniosków, wpisujący się w poetykę latynoamerykańskiego mesjanizmu, z upływem czasu okazywał się także przesłaniem niemal profetycznym. Z tego powodu warto zwrócić uwagę, jak bardzo nośne było pojęcie amerykanizmu zarówno w sferze kultury jak i polityki zachod-niej hemisfery tamtych lat.

Wśród prądów intelektualnych w Ameryce Łacińskiej u schyłku XIX wieku dominował pozytywizm. Ówcześni myśliciele, podobnie jak większość ich po-przedników tworzących wcześniejszy chronologicznie nurt tzw. emancypacji men-talnej2, dość zgodnie formułowali swoje poglądy w opozycji do hiszpańskiego dziedzictwa kulturowego3. Dominowała fascynacja dorobkiem filozofii angielskiej i francuskiej, a kulturę Stanów Zjednoczonych stawiano jako wzór adaptacji kano-nów cywilizacji europejskiej do rzeczywistości Nowego Świata. Pozytywizm, szczególnie w wymiarze utylitarystycznym, miał stanowić klucz do rzeczywistego rozwoju budujących swoją państwowość młodych, niedawno wyzwolonych spod iberyjskiej władzy, narodów. Epokę kolonialną postrzegano jako czasy, w których narzucana przez metropolię scholastyczna metafizyka oraz wiodący w sferze edu-kacji wpływ Kościoła katolickiego ułatwiały utrzymywanie społeczeństw amery-kańskich w stanie posłuszeństwa, podporządkowania, czy wręcz zacofania. Skrajnie antymetafizyczne podejście pozytywistów pociągało za sobą ostrą nieraz krytykę katolickiego dogmatyzmu. Metafizyka, jako element hiszpańskiego dziedzictwa, nikogo już nie interesowała. Liczyła się przede wszystkim wiedza empiryczna, na-uki ścisłe i edukacja praktyczna.

2 Emancypacja mentalna (umysłowa): umowna nazwa procesu przemian w myśli latynoamery-kańskiej w pierwszym półwieczu po zakończeniu wojen niepodległościowych. Jej najważniejszy-mi przedstawicielami byli m.in: Francisco Bilbao (1823-1865), Andrés Bello (1781-1865), José Victorino Lastarria (1817-1888), Esteban Echeverría (1805-1851), Juan Bautista Alberdi (1810-1884), Domingo Faustino Sarmiento (1811-1888). 3 Więcej np. w: J. Wojcieszak „Ku filozofii interkulturowej. Ewolucja latynoamerykańskiej myśli filozoficznej” w: M. F. Gawrycki (red.), Dzieje kultury latynoamerykańskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, ss. 59-72.

José Enrique Rodó i amerykanizm heroiczny STUDIA – ESEJE


Teraz to właśnie wiedza miała służyć praktyce rozwoju gospodarczego oraz budować podstawy prawdziwej emancypacji politycznej i kulturowej państw His-panoameryki. Pozytywizm w ten sposób zwracał się ku aktualnej rzeczywistości społecznej; najważniejsze wcześniej sfery duchowości i religii zostały zepchnięte na drugi plan. Dzięki wiedzy i nauce planowano lepsze poznanie własnych skost-niałych społeczeństw, zdiagnozowanie nękających ich problemów, opracowanie planu odnowy, który by je przekształcił w nowoczesne narody, a z młodych państw Ameryki uczynił liczące się w świecie podmioty polityczne.

Powyższe założenia spotykały się z powszechnym zrozumieniem; pozyty-wizm w konsekwencji nie tylko zdominował wczesną kulturę Iberoameryki, ale także legł u podstaw kształtujących się w XIX wieku ideologii narodowych i pro-gramów politycznych. Największą popularność pozytywizm uzyskał w Brazylii, Argentynie, Chile, Meksyku, na Kubie4. Jego recepcja i interpretacja w tych krajach w stosunkowo bardzo niewielkim jednak stopniu przypominała europejskie dzieje oryginalnej myśli Augusta Comte’a. Na gruncie latynoamerykańskim pozytywizm rządził się własnymi prawami, odchodząc od filozofii w ścisłym tego słowa zna-czeniu ku polityce i praktyce społecznej. Miał być nie tylko myślą, ale także formą działania – sposobem wdrażania rozwoju cywilizacyjnego. Takiego, jaki można by-ło zaobserwować na przykład w Stanach Zjednoczonych. Ameryka anglosaska ze swoją rosnącą potęgą stanowiła dowód na to, że o słuszności idei decydowało kry-terium użyteczności praktycznej.

U schyłku XIX wieku fascynacja pozytywizmem spotykała się z coraz częst-szą krytyką. Jej najpełniejszy wyraz zawarł z swoich pracach José Enrique Rodó. Przede wszystkim odrzucał północnoamerykański model cywilizacyjny jako nie pa-sujący do rzeczywistości Iberoameryki. W jego interpretacji obie sfery kulturowe różniły się od siebie tak bardzo, że naśladownictwo jednej przez drugą prowadziło-by donikąd. Rodó uważał, że to nie nauka, lecz kultura tworzyła rzeczywistość pań-stw Ameryki Środkowej i Południowej, nie utylitaryzm, lecz sfera wartości ducho-wych były jej fundamentem, nie anglosaski, lecz iberyjski model kulturowy kształ-tował tkankę społeczną, na której miały się oprzeć programy polityczne i rozwojo-we tamtejszych państw. Nadmierną fascynację Stanami Zjednoczonymi nazwał „nordomanią”. Samych wartości tworzących kulturę tego kraju nie kwestionował,

4 Więcej np. w: I. Curyło-González, José Ingenieros i pozytywizm latynoamerykański, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 1992; L. Zea (red.), Pensamiento positivista latinoamericano, Biblioteca Ayacucho, Caracas 1980 (2 tomy).



sprzeciwiał się jedynie ich zbyt dosłownemu kopiowaniu. Takie kopiowanie rodziło bowiem zagrożenie „delatynizacją” Ameryki.

Rodó, doceniając zasługi cywilizacyjne Stanów Zjednoczonych (za dyna-miczny rozwój, za dyscyplinę organizacyjną, za realizowanie dzieła wolności, za uwznioślenie etyki pracy), zwraca uwagę, że były one możliwe dzięki konsekwen-cji w realizacji założeń utylitaryzmu. A utylitaryzm, zrównując wszystkich do jed-nego, marginalizującego wartości kulturowe wzorca, pozbawia społeczeństwa tak ważnej przecież symboliki duchowej, kanonów estetyki, a także neguje religijny aspekt natury ludzkiej, nie przewiduje miejsca dla jednostek oryginalnych, artystów i awangardowych intelektualistów. A bez tych elementów, nawet największy po-stęp, ograniczony do wymiaru gospodarczego, nie wytworzy rzeczywistego nowego etapu cywilizacyjnego, przynajmniej w Iberoameryce.

Na przełomie XIX i XX wieku ten głos okazał się niezwykle popularny. Wcześniejsze zapatrzenie w procesy zachodzące u północnego sąsiada weryfikowa-ła epoka gruntownych przewartościowań w amerykańskich stosunkach międzyna-rodowych. Już w 1889 roku na konferencji panamerykańskiej w Waszyngtonie do-szło do różnicy zdań pomiędzy przedstawicielami rządów krajów Ameryki Łaciń-skiej i Stanów Zjednoczonych, dotyczącej utrwalenia gospodarczych sfer wpły-wów. Sekretarz stanu James G. Blaine był wtedy rzecznikiem idei sojuszu paname-rykańskiego, na którego czele miały stać Stany Zjednoczone. Kolejne dekady to hi-storia systematycznego wcielania w życie zapoczątkowanego na konferencji pro-gramu północnoamerykańskiej hegemonii. Wojna hiszpańsko-amerykańska w 1898 roku stała się symbolicznym końcem epoki władzy iberyjskiej w Ameryce i jedno-cześnie początkiem dominacji USA, szczególnie w basenie Morza Karaibskiego i w Ameryce Centralnej. Protektorat nad Kubą, polityka tzw. „grubej pałki” z okre-su prezydentury Theodora Roosevelta, dyplomacja dolarowa Williama H. Tafta, przejęcie kontroli nad przesmykiem wokół Kanału Panamskiego oraz interwencje zbrojne i wieloletnie okupacje Kuby, Dominikany, Haiti, Nikaragui, Meksyku, Pa-namy, Portoryko – to wszystko składało się na epokę nowego kolonializmu pierw-szych trzech dekad XX wieku. Ofiarą tego kolonializmu była część krajów Amery-ki Łacińskiej. USA kontrolowały ich gospodarkę czerpiąc z tego duże zyski, wspie-rały tylko lojalnych polityków i przywódców. W wielu przypadkach suwerenność krajów regionu była tylko teoretyczna; pozostałe mogły, całkiem zasadnie, postrze-gać tę suwerenność za zagrożoną. W praktyce Morze Karaibskie przekształciło się w pewien rodzaj wewnętrznego akwenu Stanów Zjednoczonych.



José Enrique Rodó w słynnym eseju Ariel oraz w innych pismach, wskazując na kulturowe zagrożenie dla Iberoameryki ze strony Stanów Zjednoczonych, a tak-że na względną wartość kultu utylitaryzmu, tworzył niejako bieżący filozoficzny komentarz do zachodzących w Amerykach procesów politycznych. Komentarz ten w swojej wymowie antycypował także kierunek przemian w kolejnych dekadach. Jego teksty pokazywały, że pozytywistyczna fascynacja nauką prowadziła do zała-mania wartości, które Amerykę hiszpańską tworzyły. Pozytywizm zamiast wzmoc-nić nowe państwa, tylko je osłabiał. Zapatrzenie we wzorce północnoamerykańskie doprowadziło do nadmiernego uzależnienia, na początku XX wieku bezwzględnie przez USA wykorzystanego. Potrzeba zmiany takiego myślenia okazała się na tyle ważna, że dzieło Rodó stało się symboliczną formą wspomnianego już przełomu w dziejach latynoamerykańskiej kultury, przełomu z perspektywy filozoficznej zwa-nego „antypozytywistycznym”.

José Enrique Rodó nie sformułował swojej koncepcji w próżni. Choć pozy-tywizm był dominującym prądem w większości krajów Ameryki Łacińskiej końca XIX wieku, to nie brakowało także wcześniej jego krytyków. Kwestia rzeczywi-stych, domniemanych czy pożądanych związków kulturowych Ameryki hiszpań-skiej z innymi regionami i krajami także podlegała żarliwej nierzadko polemice. Urugwajski myśliciel swoją koncepcję opracował jako kontynuację tematów obec-nych wcześniej w poglądach przede wszystkim Rubena Darío5 oraz José Martiego – myślicieli, na których sam często się powoływał. I choć Rodó nie wytyczał całko-wicie nowego szlaku, to właśnie jemu należy przypisać zasługę połączenia pojawia-jących się uprzednio pojedynczych wątków w pewien umowny ciąg myślowy, sta-nowiący oparcie dla nowej jakości w historii myśli latynoamerykańskiej. Oryginal-ność Rodó polegała na nadaniu poszczególnym elementom tego podejścia własnego stylu, nowego sposobu argumentacji i oryginalnego systemu pojęciowego. W tym systemie amerykanizm stanowił pojęcie kluczowe.

Rodó pisał o swojej Ameryce niejako w polemice z dziedzictwem pozytywi-zmu. Zamiast wzorców anglosaskich zwracał się do iberyjskich korzeni kulturo-wych. Zamiast do utylitaryzmu nawiązywał do europejskiego dziedzictwa kulturo-wego – zwłaszcza antycznych idei kultury helleńskiej oraz duchowego przesłania wczesnego chrześcijaństwa. Niemal w każdym napisanym przez Rodó akapicie za-warta była intencja nadania nowego kształtu przyszłej rzeczywistości amerykań-skiej – czy to w wymiarze duchowym, artystycznym, kulturowym, społecznym czy

5 Ruben Darío (1867-1916) – poeta, pisarz, dyplomata nikaraguański, czołowy przedstawiciel modernizmu w literaturze obszaru hiszpańskojęzycznego.



politycznym. W ten sposób rozumienie i definiowanie amerykanizmu jest kluczowe dla zrozumienia twórczości Rodó i jej znaczenia w ówczesnej, późniejszej i dzisiej-szej Ameryce Łacińskiej.

Cztery perspektywy amerykanizmu

Amerykanizm to temat, który przewija się przez całą twórczość Rodó. Jest obecny zarówno we wczesnych esejach, jak i w tekstach pisanych podczas ostat-nich, emigracyjnych miesięcy jego życia. Czasem autor buduje wokół amerykani-zmu główną tezę utworu, kiedy indziej pozostawia mu rolę tylko ilustracyjną. Ro-zumienie i interpretacja pojęcia nie dają się tutaj sprowadzić do jednej zwięzłej de-finicji. Amerykanizm Rodó ewoluował – poprzez zmianę akcentów na poszczegól-ne składowe tego terminu. W kontekście całej twórczości urugwajskiego eseisty temat ten można porządkować w dwóch wymiarach: merytorycznym i chronolo-gicznym. Filozof urugwajski Arturo Ardao zauważa, że oba porządki w pewnym umownym przybliżeniu się ze sobą pokrywają. I tak podzielił on amerykanizm Rodó na cztery rodzaje: literacki, kulturalny, polityczny i heroiczny. Ardao dodaje też, że „amerykanizmy te nie następują po sobie, krok po kroku, lecz kolejno się do siebie dodają, nic nie odejmując, w taki sposób, że cały proces łączy w jedną całość wszystkie elementy amerykanizmu jako takiego”6. Podział ten oddaje też po części istotę przemian i etapy drogi twórczej samego autora. Stąd też wątek literacki wi-doczny jest w najwcześniejszej publicystyce i krytyce literackiej, którego tekstem programowym będzie El americanismo literario („Amerykanizm literacki”) z 1895 roku. Ariel (1900) – to z kolei sztandarowe dzieło z okresu amerykanizmu kulturo-wego. Od 1905 esejem Magna Patria („Wielka ojczyzna”) Rodó wkracza w ame-rykanizm polityczny. Od mniej więcej 1911 roku (data napisania eseju „Bolívar”) widać rosnące zainteresowanie sferą heroiczną7.

Przed bardziej szczegółową analizą należy uściślić znaczenie, jakie nadawał terminowi amerykanizm sam Rodó. Pomimo nominalnej ogólności pojęcia, autor pod słowem Ameryka, o ile nie zaznacza inaczej, rozumie całą Hispanoamerykę. Wprawdzie posługuje się on zarówno nazwami Ameryki, Ameryki Łacińskiej, Ibe-roameryki, Hispoanoameryki i Ameryki Hiszpańskiej, ale traktuje je w sposób rów-

6 A. Ardao, „El americanismo de Rodó” w: J. E. Rodó, La América Nuestra, ed. Arturo Ardao, Casa de las Américas, La Habana 1977, ss. 14-15. 7 Ibidem, s. 15.



noznaczny8. Domyślne „odcięcie” od Ameryki jej części północnej, a właściwie Ameryki anglosaskiej z jednej strony było wyrazem protestu przeciw zawłaszczaniu nazwy kontynentu przez Stany Zjednoczone (jako konsekwencji rosnącej politycz-nej i gospodarczej hegemonii tego kraju na całej półkuli), a z drugiej, próbą położe-nia nacisku na to, że o Ameryce jako całości w równie uprawniony sposób może decydować jej część iberyjska. Od 1909 roku, czyli od swojego przemówienia wy-głoszonego w Rio de Janeiro po podpisaniu traktatu urugwajsko-brazylijskiego Rodó częściej zaczął uściślać, że jego Ameryka jest bardziej tożsama z Iberoame-ryką niż z Ameryką Łacińską. Ten ostatni termin nie oddaje w pełni tego, co zawie-ra powiązanie z iberyjskością. Bo właśnie element iberyjski dokładniej różnicuje autonomiczność prezentowanej przez niego sfery kulturowej w stosunku do Ame-ryki anglosaskiej. Podkreślał również, że niezależnie którym terminem się posługu-je, portugalskojęzyczną Brazylię także do swojej Ameryki jak najbardziej zalicza (co przy każdorazowym użyciu słowa Hispanoameryka mogło być wcześniej dys-kusyjne)9.

W amerykanizmie literackim Rodó podejmuje analizę hispanoamerykańskiej wspólnoty w literaturze pięknej całego regionu. Poszukuje wspólnej sfery estetycz-nej i symboliki jednoczących wszystkie narody dziedziczące kulturowy spadek po iberyjskiej kolonizacji. Próbuje określić rdzeń całej amerykańskiej tożsamości za-warty w utworach autorów, którzy wykraczają poza tematykę lokalną. Podkreśla te wartości, które są uniwersalne. Doszukuje się w nich literackiej formy dla pierwot-nego dla wszystkich sposobu myślenia, który by jednoczył całą różnorodność spo-łeczeństw i ras w duchu poczucia amerykańskiej solidarności. W tym duchu wła-śnie widzi zalążek przyszłej ponadnarodowej jedności kulturowej i cywilizacyjnej. Rodó był krytykiem mody na czysto estetyczne rozumienie literatury i sztuki. W akcie literackim chciał widzieć instrument kształtowania rzeczywistości. Uwa-żał, że pisarz nie może być zamknięty w swoim świecie wewnętrznym i czynić z li-teratury tylko narzędzie czystej ekspresji artystycznej – musi być w kontakcie z problematyką społeczną, zarówno w swoim pisaniu, jak i życiu. Nie tylko dawać świadectwo poszukiwań własnych – ale czynić te poszukiwania elementem auto-ekspresji wszystkich odbiorców. Miałby w ten sposób pisarz, za pomocą literatury, kształtować sferę moralno-duchową społeczeństw, a także w konsekwencji, spo-łeczną i polityczną.

8 Ibidem, s. 7. 9 J. E. Rodó, „Iberoamérica” w: Idem, La América Nuestra, op. cit., s. 127.



W „Arielu” (swoim najbardziej znanym i najszerzej komentowanym tek-ście10) Rodó rozszerza amerykanizm literacki na całą kulturę11. Dotychczasowe dą-żenie do określenia istoty amerykańskości niejako od wewnątrz staje się teraz filo-zoficzno-poetycką analizą daleko wykraczającą poza geograficzne granice Hispano-ameryki, jednocześnie przekraczając realia historyczne ówczesnego przełomu wie-ków. Rodó wskazuje na pokrewieństwo amerykańskiej kultury nie tylko ze sferą iberyjską, ale także ze wzorcami moralnymi i estetycznymi starożytnej Grecji i Rzymu; elementów wspólnej regionalnej tożsamości szuka nie tylko w samej Ibe-roameryce, ale także w jej dialogu (a właściwie w konieczności zajęcia określonego stanowiska) z anglosaskimi wzorcami przyjętymi w Ameryce Północnej. I to sta-nowisko jest ściśle określone: Iberoameryka symbolizuje duchowość, zamiłowanie piękna, kult indywidualizmu i wzniosłość, w opozycji do kanonów społeczno-kultu-rowych Stanów Zjednoczonych: utylitaryzmu, przeciętności, pogoni za korzyściami praktycznymi przy ignorowaniu duchowych. Cała wizja Rodó dotycząca form kul-turowych, stanowiących istotę wspólnoty iberoamerykańskiej, powstała w oparciu o tę właśnie perspektywę.

Amerykanizm, który w wymiarze politycznym w „Arielu” został ledwie za-sygnalizowany, później stał się głównym motywem twórczości urugwajskiego pisa-rza. Głównymi tekstami dotyczącymi amerykanizmu politycznego są m.in. artyku-ły: „Magna Patria”, „Iberoamérica”, „El centenario hispanoamericano”. To, co do tej pory stanowiło obiekt zainteresowania w sferze symbolicznej, Rodó starał się projektować na ówczesną rzeczywistość polityczną, formułując nie tylko diagnozy dotyczące stosunków międzyamerykańskich, ale także wysuwając określone postu-laty. Autor śledził i podkreślał wszelkie inicjatywy federacyjne w Ameryce. Nie-mniej jednak wychodził z założenia, że elementem programu politycznego powi-nien być fundament kulturowy. Był świadomy utopijności wizji zjednoczenia całej Hispanoameryki, ale mimo to podkreślał wszystkie ku temu zjednoczeniu przesłan-ki. Mówił, że przed próbą urzeczywistnienia ponadnarodowej federacji należy naj-pierw uświadomić sobie moralną i ideową konieczność takiego związku, widoczną tym bardziej w kontekście rosnącego zagrożenia ze strony mocarstwowej polityki USA. Takie żarliwe orędownictwo idei wspólnoty świata hispanoamerykańskiego,

10 W języku polskim bliższe omówienie znajduje się w: J. Wojcieszak Dylemat uniwersalizmu i partykularyzmu w hispanoamerykańskiej filozofii kultury lat 1900-1960, CESLA UW, Warsza-wa 1989, ss. 23-70. 11 J. E. Rodó, „Ariel”, w: J. L. Abellán (red.), José Enrique Rodó, Ediciones de Cultura Hispánica, Madrid 1991, ss. 31-70.



w miarę kolejnych nadużyć hegemona z Północy, zyskiwało zrozumiały poklask. Rodó rozszerzał rozumienie słowa ojczyzna, a właściwie deklarował, że:

istnieje coś więcej niż idea ojczyzny, jest to idea Ameryki, idea Ameryki postrzeganej jako wielka, nieprzemijająca i niezniszczalna jedność, jako wzniosła i najwyższa ojczyzna, z jej bohaterami, jej wychowawcami, jej politykami; od zatoki Meksykańskiej aż po wieczne lody Południa12.

W ostatniej fazie swojego życia i twórczości Rodó coraz więcej uwagi po-święcał właśnie wybitnym jednostkom i heroicznemu wymiarowi amerykanizmu. Uważał, że bohaterowie Ameryki byli jej symbolicznymi współtwórcami. Nie tylko naznaczyli amerykańską historię, ale także pozostawili po sobie niezatarty ślad inte-lektualny. Najpełniej ta myśl została przedstawiona w esejach „Bolívar” i „Monta-lvo”. Nurt heroiczny został także zaznaczony w krótkim tekście o José Gervasio Ar-tigasie. Rodó miał w planach napisanie jeszcze pogłębionego studium o José Mar-tím, ale tekst nigdy nie powstał.

Wątek heroiczny w opracowaniach poświęconych Rodó powraca stosunko-wo najrzadziej. Dlatego celem niniejszego tekstu jest przybliżenie ostatniej, teore-tycznie najdojrzalszej fazy refleksji Rodó na temat amerykanizmu.

Amerykanizm heroiczny Rodó w trzech odsłonach

Rodó ideę Ameryki chciał odtworzyć na podstawie historycznego i kulturo-wego znaczenia jej wielkich bohaterów. Ten niedokończony, z powodu przedwcze-snej śmierci autora, panteon symbolicznych postaci z pewnością może budzić pe-wien niedosyt. Tym bardziej, że urugwajski filozof każdego z wybranych bohate-rów przedstawiał według zupełnie odmiennego wzorca i analizował z innej per-spektywy.

Esej „Bolívar” został napisany w roku 1911, a opublikowany w 1912 roku, w paryskim piśmie Revista de América. Rodó przedstawia w nim największego bo-hatera Ameryk, akcentując przede wszystkim elementy związane z osobowością Bolivara, jego dokonania traktując ledwie jako dygresyjne ilustracje opisywanych cech charakteru. Wychodził z założenia, że Simón Bolívar, jako symbol epoki wy-zwolenia, tragizmu losów i intelektualnej przenikliwości stanowi także niekwestio-nowany punkt odniesienia dla całej kultury Iberoameryki. A stanowi go, dlatego że

12 J. E. Rodó, „Magna Patria” w: Idem, La América Nuestra, op. cit., ss. 122-123.



sam jest tej kultury współtwórcą. Po pierwsze, jako autor pism, które są szanowane, czytane i komentowane z niesłabnącym zainteresowaniem przez kolejne pokolenia. Po drugie, jako bohater – bo jedną z kluczowych ról w procesach identyfikacji spo-łecznych i narodowych odgrywają jednostki. Ponadto w obu wymiarach postać Bo-livara okazuje się znacząca nie tylko dla jednego narodu. Jako bezpośredni współ-autor historii pozostawił niezatarty ślad w kilku krajach. Jako symbol historyczno- -kulturowy – jest uznawany praktycznie w całej Iberoameryce. W oczach Rodó Bolívar stanowi modelowy przykład funkcjonowania mechanizmów kulturotwór-czych – ilustrujący związek pomiędzy znaczeniem jednostki i procesem kształto-wania się wartości ponadnarodowych i ponadpaństwowych.

Rodó w swoim eseju wielokrotnie podkreśla, że Bolívar to człowiek czynu i jednocześnie autor wielkiego zjednoczeniowego przesłania dla Ameryki. To nie tylko jednostka wybitna, wódz i wyzwoliciel, lecz także symboliczna siła sprawcza urzeczywistnienia się „ciemiężonej przez jarzmo kolonializmu spontaniczności i blasku dziesięciu pokoleń”13 Ameryki. W świetle uduchowionego piękna, które miało stanowić osnowę hispanoamerykańskiej tożsamości względem anglosaskiego kultu utylitaryzmu, Bolívar jest także przedstawiany jako uosobienie dążenia do ideału estetycznego. Rodó zauważa, że Bolívar zawsze przywiązywał wagę do arty-stycznego wymiaru rzeczywistości, a w jego stylizowanym dostojeństwie z okresu walk niepodległościowych można odczytać element sztuki. Nawiązując do wyglądu i sposobu bycia Bolivara Rodó uplastycznia jego wizerunek stylem swojej narracji – prozą poetycką. Co miałoby oddawać znaczenie samego bohatera, którego życie było zarówno prozą (ciężkie walki, gorycz klęsk) jak i swoistą poezją (tu Rodó wskazuje na pisarski dorobek bohatera). Bolívar walczył z bronią w ręku, ale wal-czył też piórem. Stanowił sztandarowy przykład człowieka czynu i myśli.

Warstwa faktografii w eseju Rodó zredukowana jest tylko do rozproszonych dygresji. Wątki biograficzne pojawiają się w tekście w formie szczątkowej, przyta-czane są jakby mimochodem i bardzo wybiórczo. Narracja podporządkowana zosta-ła rytmowi powiązanych ze sobą impresji, nie widać też żadnego porządku chrono-logicznego. Luźne nawiązania historyczne znajdują się tylko w pasażach służących pokazaniu niezłomności Bolivara, gdy wierny swojej idei i celowi wytrwale podąża w obranym kierunku pomimo klęsk i kolejnych upadków. Służą podkreśleniu tego, że „[Bolívar] zawsze będzie bohaterem czystym, reprezentującym wieczną jedność hispanoamerykańską” 14 – i stanowiącym dla tej jedności kamień węgielny.

13 J. E. Rodó, „Bolívar”, w: Idem, Cinco ensayos, Editorial América, Madrid, b.d., s. 213. 14 Ibidem, s. 225.



Najważniejszym kluczem do nowego odczytania znaczenia Bolivara jest w tekście Rodó pojęcie harmonii. Wymienione powyżej elementy opisu, zestawiane przez pozorny kontrast, w rzeczywistości stanowią wyjątkową i nierozerwalną ca-łość. Autor widzi w swoim bohaterze połączenie wielu talentów i ról. Bolívar to przecież zarówno myśliciel, jak i wojownik, polityk, mówca, pisarz. W jego pis-mach Rodó odczytuje polityczną przenikliwość, zdolność przewidywania, głębię myśli. Pokazuje, że temat wiodący, czyli idea amerykańskiej federacji, zachował swoją aktualność pomimo upływu niemal całego wieku. Bo Bolívar był wyjątko-wym władcą słowa. Zarówno mówionego, w swej retoryce politycznej ograniczonej rygorem komunikatywności, jak i pisarzem w epistolografii, już bez żadnych ogra-niczeń. Pozostawione dzieło dokumentuje harmonię zaangażowania i estetyki, two-rząc dzieło ponadczasowe. I ta ponadczasowość myśli jest dowodem triumfu Bo-livara, który pomimo życiowej klęski i śmierci w zapomnieniu przetrwał jako bez-dyskusyjny patron latynoamerykańskiej wolności.

Także jako lider Bolívar łączy w sobie cechy dowódcy wojskowego (militar) i wodza politycznego (caudillo). Walczy i rządzi. Wydaje zarówno rozkazy, jak i akty prawne. Ta wszechstronność wynika z jego dojrzałości także w wymiarze in-telektualnym15. To wszystko czyni Bolivara postacią wyjątkową, bohaterem jedy-nym w swoim rodzaju, który dzięki pasji, geniuszowi, determinacji i wierze w słuszność idei na zawsze odmienił oblicze Ameryki.

Harmonia cech współtworzy wraz z bezpośrednią walką z dziedzictwem ko-lonii niezwykły obraz absolutnie niepowtarzalnego amerykańskiego heroizmu. Ale to nie wszystko. Rodó pisze, że nie tylko czyny są świadectwem prawdziwego bo-hatera. Jest w tym także znak czasów, splot okoliczności, które pozwalają wybitnej jednostce się objawić, zaistnieć i osiągnąć cel. Ten splot okoliczności to już czynnik należący do porządku nadprzyrodzonego, pierwiastek boski, który bohaterskiego Bolivara uczynił nie tylko symbolicznym wyzwolicielem Ameryki, ale także, jedy-nym takim w dziejach, wybrańcem losu16.

W 1912 roku Rodó ukończył esej „Montalvo”. Jego fragment został najpierw opublikowany w 1913 w argentyńskim piśmie Nosotros, a następnie, już w pełnej wersji, w tym samym roku w zbiorze esejów El mirador del Próspero.

Juan Montalvo (1832-1889) to ekwadorski pisarz. Wybór tej właśnie postaci do panteonu iberoamerykańskich bohaterów może się wydać oryginalny. Montalvo ani nie brał udziału w walkach wyzwoleńczych (należał de facto do późniejszego

15 Ibidem, s. 230. 16 Ibidem, ss. 254-255.



pokolenia), nie był też politycznym przywódcą. Jednak Rodó uznawał Montalvo nie tylko za jednego z najwybitniejszych mistrzów języka hiszpańskiego, ale także za jedną z najwybitniejszych jednostek symbolizujących amerykańską wiarę w wol-ność17.

Esej o Montalvo, w odróżnieniu od tego o Bolivarze, jest tekstem na poły biograficznym. Rodó ilustruje znaczenie ekwadorskiego pisarza analizując kolejne etapy jego życia. Wydobywa z nich elementy uniwersalne i interpretuje w świetle procesu konstruowania hispanoamerykańskiej, ponadnarodowej tożsamości. Nie brak też rozbudowanego kontekstu społecznego i historycznego. Rodó kreśli poe-tyckie portrety miast (Quito, Guayaquil), z uwzględnieniem lokalnych problemów (marginalizacja Indian, ich faktyczne zniewolenie w pozornie wolnym państwie, hierarchiczny porządek klas społecznych), odtwarza przemiany polityczne Ekwado-ru ze szczególnym zainteresowaniem śledząc trudny proces urzeczywistnienia idea-łów liberalizmu. Realia ekwadorskie jednak w tym ujęciu miały być ilustracją pro-blemów charakterystycznych dla niemal całego świata Iberoameryki. A życie Juana Montalvo – metaforą niezłomnej walki z tymi problemami.

Montalvo już od lat studenckich bardzo aktywnie uczestniczył w debacie po-litycznej w swoim kraju. Przez pewien okres był nawet asystentem ekwadorskiego ambasadora w Paryżu, Pedro Moncayo. Do kraju powrócił w wyniku problemów zdrowotnych, z którymi miał się borykać już do końca życia. Osiadł na prowincji, ale nie zaprzestał publicystyki politycznej. Jako komentator ekwadorskiej polityki formułował coraz odważniejsze i ostrzejsze tezy. Wystosował np., utrzymany w bardzo konfrontacyjnym tonie, list do prezydenta Ekwadoru, Garcíi Moreno18, krytykujący stanowisko rządu w zatargu ekwadorsko-peruwiańskim. To prawdopo-dobnie było przyczyną wymuszonego przez cenzurę kilkuletniego milczenia. Na łamy prasowe Montalvo powrócił za prezydentury Jerónimo Carriona. Nie solida-ryzował się żadnym konkretnym programem partyjnym, był orędownikiem i rzecz-nikiem „autonomicznej działalności zwolenników wolności w formie czystej i or-ganicznej”19. W jego żarliwych tekstach powracał wątek amerykanizmu, a właści-wie postulat potrzeby ponadnarodowej solidarności. Brak tej solidarności według Montalvo był jedną z przyczyn wielu dramatów iberoamerykańskiej historii – woj-ny chilijsko-hiszpańskiej czy francuskiej inwazji na Meksyk.

17 J. E. Rodó, „Montalvo” w: Idem, Cinco ensayos, op. cit., s. 22. 18 G. García Moreno (1821-1875) – adwokat i polityk ekwadorski, członek Partido Conservador, prezydent Ekwadoru w latach 1861-65 oraz 1869-75. 19 J. E. Rodó, „Montalvo”, op. cit., s. 52.



Montalvo, jako bezpardonowy krytyk programu politycznego Garcíi More-no, ponownie znalazł się w niełasce po jego powrocie do władzy w wyniku prze-wrotu wojskowego w 1869 roku. Tym razem jednak został zmuszony do opuszcze-nia kraju. Pisarz na 7 lat osiadł w Ipiales, w Kolumbii. Na ten okres przypada jego największa aktywność literacka, mimo iż na wychodźstwie był pozbawiony dostępu do swojego prywatnego archiwum oraz własnej biblioteki.

W oczach Rodó o wyjątkowości jednostki świadczy zdolność do wytrwania w wierności swoim ideałom pomimo niesprzyjających okoliczności. Montalvo do-skonale pasował do tego wzorca. Protest wobec ograniczeń politycznej wolności był w czasach caudillistowskich dyktatur, tworzących panoramę XIX-wiecznej His-panoameryki, bardzo odważnym głosem z jednej strony i bardzo potrzebnym z drugiej. Tym bardziej, że Montalvo, w swoim uniwersalnym przesłaniu, patrio-tyzm ekwadorski rozszerzał na całą Hispanoamerykę. Mocno wierzył w to, że Ame-ryka osiągnie swój cywilizacyjny cel, że przezwycięży stan politycznego chaosu, w jakim się znajdowała. Na wygnaniu w Kolumbii napisał cykl Siete tratados. Jed-na z części utworu nosi znamienny według Rodó tytuł Los héroes de la emancipa-ción de la raza hispanoamericana („Bohaterowie emancypacji rasy hispanoamery-kańskiej”).

W 1874 roku Montalvo opublikował tekst La dictadura perpetua („Wieczna dyktatura”), w formie protestu przeciw reelekcji Garcíi Moreno. Wydawało się jed-nak, że zawarta w tytule obawa miała zostać rozwiana przez historię – gdy rok póź-niej García Moreno zginął z rąk zamachowców. Montalvo wrócił do kraju, gdzie stał się filarem głosu liberalnej opozycji popierającej generała Ignacio Veintemillę. Ale kiedy w wyniku rewolucji (tzw. El movimiento de Guayaquil w 1876 roku) Veintemilla doszedł do władzy, okazało się, że nowy prezydent był jeszcze gorszy od poprzedniego. Montalvo ponownie stanął na czele krytyków rządu i ponownie musiał emigrować. Tym razem osiadł w Panamie, gdzie napisał słynny cykl esejów Catalinarias. Nie porzucając roli publicysty-bojownika wyjechał do Europy. Umarł w Paryżu w 1889 roku.

Pisma Montalvo przenika duch amerykanizmu, wynikający z przekonania o wyjątkowości amerykańskiej historii i amerykańskiego przeznaczenia.

Kiedy w niedalekiej przyszłości narody hispanoamerykańskie złożą we wspólnym archi-wum historię chwały każdego z nich, łącząc je razem ze sobą, Montalvo będzie miał swo-je portrety i popiersia uobecniające go w bibliotekach i uniwersytetach całej Ameryki. Przyszłość, która doceni dokonania tego pierwszego wieku [wolności] da świadectwo, że



między mentorami i przewodnikami Ameryki mało jest tak wielkich [bohaterów] jak syn Ambato20.

Rodó podkreśla duch walki zawarty w całej twórczości Montalvo. Pokazuje, że mimo swego odosobnienia, wykorzystywał wszelkie okazje do wyrażenia prote-stu przeciw tyranii. Ucieleśniał odwagę i bunt przeciwko wszelkim przejawom ograniczenia wolności i nietolerancji. Mimo że bliżej mu było do liberałów i mimo krytyki roli Kościoła w państwie, domagał się szacunku dla religii jako takiej. Jego postawa doskonale mieści się w konwencji walki o wolność współgrającej harmo-nijnie z pierwiastkiem literackiego artyzmu. Podobnie jak Bolívar, był człowiekiem pióra i czynu, choć w zupełnie inny sposób.

23 lipca 1915 roku w piśmie El siglo Rodó opublikował artykuł „La grande-za de Artigas”. Miał on formę przemówienia przygotowanego do odczytu na wiecu patriotycznym „Meseta de Artigas” w El Hervidero, w departamencie Salto. Ten okolicznościowy tekst stanowi kontynuację zainteresowań urugwajskiego autora wielkimi bohaterami Ameryk. José Gervasio Artigasa (1764-1850) niewątpliwie można do takich zaliczyć. Mimo iż wsławił się w walkach o niepodległość Urugwa-ju, to był także orędownikiem wyzwoleńczej i społecznej ideologii ważnej dla całej Ameryki. Dążył do stworzenia wolnego państwa w formie, która mogłaby być wzo-rem również dla innych narodów. Rodó wskazuje na jego „credo” rewolucyjne z 1813 roku21 – jako na uniwersalną formułę przyszłej wolności22.

Artigas walczył o swój kraj w okresie bardzo skomplikowanym. Zmieniali się wrogowie, ale jego idee pozostawały niezmienne. Przyszła niewielka republika walczyła o swój byt przeciw wszystkim: najpierw przeciw rojalistom, potem prze-ciw okupacji portugalskiej, potem przeciw Argentyńczykom i ponownie Portugal-czykom. Artigas zawsze stał na czele walki o wolność – najpierw jako przywódca chłopskiego buntu przeciw rojalistom na prowincji (1808-11); następnie jako przy-wódca oddziałów chłopskich walczących przeciwko obu obcym siłom. Artigas for-sował program równości społecznej, reformy rolnej, samorządności lokalnej, był rzecznikiem interesów biedoty. Gdy nastąpiła portugalska kontrrofensywa Uru-gwajczycy zdali sobie sprawę, że są krajem zbyt małym i słabym, aby z bronią w ręku przeciwstawić się obcym siłom. Artigas nie przyjmował do wiadomości opcji

20 Ibidem, s. 109. Ambato – to miejsce urodzenia Montalvo. 21 Program, a właściwie manifest polityczny Artigasa, zawarty w 20 artykułach i ogłoszony w Montevideo w 1813 roku, znany oficjalnie jako „Instrucciones para el año XIII”, w którym zawarte zostały fundamentalne dyrektywy dotyczące ustroju (republikanizm, federalizm) przyszłego niepodległego państwa. 22 J. E. Rodó, „Artigas” w: Idem, La América Nuestra, op. cit., s. 175.



kompromisowego układu. Kontynuował swoją własną wojnę stojąc na czele topnie-jących z miesiąca na miesiąc oddziałów partyzanckich, by w końcu ponieść klęskę. W roku 1820 Artigas wyemigrował do Paragwaju. Spędził tam resztę swego życia, nigdy nie wróciwszy do wolnej ojczyzny, dla której się tak bardzo poświęcił.

Artigas był przywódcą, który dążył do jedności społeczeństwa kreolskiego Montevideo z gaucheską tradycją prowincji. We wzajemnym dopełnieniu dwóch światów widział docelowy kształt przyszłej wolnej ojczyzny. Jako jeden z nielicz-nych antycypował problem dysproporcji społecznych utrudniających rozwój ewen-tualnych niepodległych państw. Artigas wierzył, że tylko uwzględnienie wolności i równych praw wszystkich obywateli będzie warunkiem prawidłowego funkcjo-nowania wyzwolonych krajów. Tymczasem na przykładzie Urugwaju obserwował niepokojące zjawisko radykalnej marginalizacji prowincji. Polityka była wtedy (w okresie walk niepodległościowych) dziełem liderów z miast i znaczenia wsi praktycznie nie uwzględniała. W okresie walk narodowowyzwoleńczych, w całej Ameryce środowiska wiejskie były niemal anonimowe, włączenie ich w zadanie tworzenia od podstaw nowej państwowości stanowiło zagadnienie bez większego znaczenia. Artigas, mówiąc o harmonijnym związku obu światów, musiał de facto zaangażować się w obronie interesów tych niewidocznych – ludzi wsi. Gdy chłopi byli powszechnie postrzegani jako grupa prymitywna i nieważna, Artigas doceniał wartość prostego ludu i kierował się ideą proporcjonalnego jego udziału w dziele budowy nowego kraju. Zauważał, że zrzucenie jarzma kolonialnego z jednoczes-nym zepchnięciem części społeczeństwa na margines celów polityczno-społecz-nych, to prosta droga do zaprzepaszczenia tego bliskiego dziejowego przełomu, wyzwolenia. I w oczach Rodó, to właśnie Artigas jako jedyny w Urugwaju bronił tej idei: „[t]worzył Amerykę z gliny, tak jak na północy Bolívar i plamy błota na je-go czole są dowodem zasług szlachetniejszym niż antyczny wieniec laurowy”23.

Postać Artigasa przyciągała zainteresowanie Rodó już wcześniej. W 1914 roku napisał prolog do książki Hugo D. Barbagelaty Artigas y la Revolución ameri-cana (książka została wydana dopiero w 1917 roku w Paryżu). Tam zauważał, że postać Artigasa, jako symbol amerykańskości, nie jest należycie doceniania poza Urugwajem. A był on postacią wyjątkową w dziejach Ameryki – i takim wyjątko-wym cała Ameryka powinna go widzieć. Okolicznościowy komentarz dotyczący bohatera Rodó napisał jeszcze w dzienniku La Razón (Montevideo, 25 marca 1915).

23 J. E. Rodó, „Artigas”, op. cit., s. 176.



José Enrique Rodó – heroizm tragiczny i symboliczny

José Enrique Rodó amerykanizm rozumiał jako ideę i powołanie. Będąc tej idei żarliwym orędownikiem sam również dołączył do grona współtwórców ponad-narodowej hispanoamerykańskiej wspólnoty, których z taką pasją opisywał. Rodó wprawdzie nie walczył z bronią w ręku jak Bolívar czy Artigas, nie był prześlado-wany czy wygnany jak Montalvo. Ale, jak sam pisał, o roli wyjątkowych jednostek decyduje przecież splot okoliczności. Na początku XX wieku okoliczności były in-ne niż kilka dekad wcześniej. Ugruntowanej, wydawać by się mogło, niezależności politycznej państw Iberoameryki zaczynała bezpośrednio zagrażać hegemonia pół-nocnego sąsiada. I w tej nowej rzeczywistości amerykańskiej Rodó jawi się jako au-torytet moralny, którego horyzonty intelektualne wykraczały daleko poza granice własnego kraju.

Rodó, podobnie jak jego bohaterowie, dawał przykład bezkompromisowej konsekwencji. Idei Hispanoameryki jako kulturowej jedności bronił przez całe ży-cie, począwszy od artykułów pisanych w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku aż do ostatnich chwil życia. W tekście „Al concluir el año” napisanym w Rzymie w grudniu 1916 roku, na kilka miesięcy przed śmiercią, zauważał, że Hispanoame-rykanie nie do końca zdawali sobie sprawę z:

podstawowego faktu, że jesteśmy „jednością” i że nimi jesteśmy pomimo różnic, bardziej wyolbrzymianych niż rzeczywistych (...), i że nimi będziemy w przyszłości, aż nasza jedność duchowa przekroczy granice państw i zapanuje jako polityczna rzeczywistość24.

Przyznawał, że perspektywa europejska pozwala jeszcze lepiej zrozumieć słuszność tego imperatywu ponadnarodowego amerykańskiego patriotyzmu, naka-zując kontynuowanie dzieła pielęgnowania i rozwijania idei „naszej Ameryki” – „jako wspólnej siły, jako niepodzielnej duszy, jako jedynej ojczyzny”25.

Różne wymiary amerykanizmu w twórczości Rodó wzajemnie się dopełnia-ją. Amerykanizm literacki, czysto artystyczny, umowny i fikcyjny, stanowi element amerykanizmu w szerszym, kulturowym kontekście. Natomiast kultura jest z kolei podstawą amerykanizmu rozumianego jako jakość polityczna. W sferze politycznej Rodó mówi nie tylko o jedności ponadnarodowej, ale także o świadomości poli-tycznej społeczeństwa, sprawiedliwości społecznej, prawach autochtonów, chło-pów, robotników. Amerykanizm heroiczny wreszcie, łączy te wszystkie perspekty-

24 J. E. Rodó, „Al concluir el año” w: Idem, La América Nuestra, op. cit., s. 181. 25 Ibidem, s. 182.



wy w jedną. W postaciach bohaterów, ich dziele i myśli, można odczytać uniwer-salną troskę o te same ideały. W przypadku Bolivara amerykanizm zawarty jest za-równo w walce zbrojnej, czynie politycznym, jak i dorobku intelektualnym. Mon-talvo swoim życiem wiąże zaangażowanie polityczne i dzieło literackie. Artigas z kolei łączy walkę z ideologią opartą o sprawiedliwość społeczną.

Tak jak opisywani bohaterowie, Rodó czuł się wyobcowany nie tylko fi-zycznie, ale także duchowo, nie tylko od ludzi, ale od myśli – co tylko wzmogło je-go poczucie ducha Ameryki26. Rodó „przeżył najlepszy okres swojej twórczości bez żadnych relacji duchowych z intelektualistami podobnie myślącymi, i ten monolo-gowy charakter jego myśli przydaje jego pismom pewien ton doniosłości” 27. Ucieczka do Europy była też ucieczką od intelektualistów i polityków skoncentro-wanych na lokalnej aktualności, Rodó udał się ku źródłom kultury, której dziedzi-cem uważał siebie i całą Amerykę.

Heroizm to nie tylko ewokacja przeszłości, ale także element konstruowania przyszłości. Ameryka ma bowiem potrzebę heroizmu w kształtowaniu samej siebie – dlatego bohaterowie są tak ważni28. Rodó swoim zaangażowaniem, konsekwencją i pasją przekroczył granice literatury. Stał się symbolem latynoamerykańskiej kultu-ry. A w ramach samego amerykanizmu Rodó jest postacią jedną z największych, zarówno w wieku XIX, jak i XX29.

Podobnie jak jego bohaterowie, Rodó broniąc idei ponadnarodowej jedności sam stał się częścią legendy, a jego dorobek – trwałym elementem kulturowego dziedzictwa Ameryki. On nigdy nie postulował stworzenia żadnego nowego organu politycznego, mówił bardziej o Ameryce jako symbolicznym ideale politycznym, a nie jako celu konkretnego programu. Bo nawet jeśli jedność polityczna była ułu-dą, to jedność umysłowa i harmonia woli narodów może stać się najlepszą formą tej wielkiej idei. Właśnie dlatego Rodó został uznany za intelektualny symbol amery-kanizmu. Jego przesłanie okazało się tak doniosłe, bo jak mało która z wcześniej-szych koncepcji, tak głęboko wnikało nie tylko w kulturowy fundament Hispano-ameryki, ale również odtwarzało go i aktualizowało przez pryzmat ówczesnych sto-sunków międzynarodowych, by w końcu, wiążąc obie perspektywy, stworzyć myśl aktualną nawet sto lat później.

26 J. E. Rodó, „Montalvo”, op. cit., s. 66. 27 C. Real de Azúa, „José Enrique Rodó”, w: Almanaque del Banco de Seguros de Estado, Montevideo, año XXXIX, 1952, s. 61. 28 A. Ardao, „El americanismo de Rodó”, op.cit., s. 31. 29 Ibidem, s. 6.



Bibliografia

Ardao, Arturo (1977), „El americanismo de Rodó” w: José Enrique Rodó La América Nuestra, ed. Arturo Ardao, Casa de las Américas, La Habana.

Curyło-González, Irena (1992), José Ingenieros i pozytywizm latynoamerykański, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa.

Real de Azúa, Carlos (1952), „José Enrique Rodó”, w: Almanaque del Banco de Seguros d Estado, Año XXXIX, Montevideo.

Rodó, José Enrique (1991), „Ariel”, w: José Luis Abellán (red.), José Enrique Rodó, Ediciones de Cultura Hispánica, Madrid.

Rodó, José Enrique (1977), „Al concluir el año” w: José Enrique Rodó, La América Nuestra, Ed. Arturo Ardao, Casa de las Américas, La Habana.

Rodó, José Enrique (1977), „Artigas” w: José Enrique Rodó, La América Nuestra, ed. Arturo Ardao, Casa de las Américas, La Habana.

Rodó, José Enrique (bd.), „Bolívar” w: José Enrique Rodó, Cinco ensayos, Editorial América, Madrid.

Rodó, José Enrique (1977), „Iberoamérica” w: José Enrique Rodó, La América Nuestra, Ed. Arturo Ardao, Casa de las Américas, La Habana.

Rodó, José Enrique (1977), „Magna Patria” w: José Enrique Rodó, La América Nuestra, Ed. Arturo Ardao, Casa de las Américas, La Habana.

Rodó, José Enrique (bd.), „Montalvo”, w: José Enrique Rodó, Cinco ensayos, Editorial América, Madrid.

Wojcieszak, Janusz (2009), „Ku filozofii interkulturowej. Ewolucja latynoamerykańskiej myśli filozoficznej”, w: Marcin F. Gawrycki (red.), Dzieje kultury latynoamerykańskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Wojcieszak, Janusz (1989), Dylemat uniwersalizmu i partykularyzmu w hispanoamerykańskiej filozofii kultury lat 1900-1960, CESLA UW, Warszawa.

Zea, Leopoldo (red.) (1980), Pensamiento positivista latinoamericano, Biblioteca Ayacucho, Caracas.

STUDIA – ESEJE


Katarzyna DEMBICZ*

KUBA WSPÓŁCZESNA I PRZYSZŁA . RZECZYWISTO ŚĆ GOSPODARCZA VERSUS TRANSFORMACJA

POLITYCZNA I SPOŁECZNA The Contemporary and the Future Cuba. Economic Reality versus Political

and Social Transformation

Streszczenie: Współczesna Kuba zmienia swoje oblicze, pomimo nieugiętego stanowiska rządu Raula Castro wobec na-cisków ze strony Stanów Zjednoczonych i UE. Re-formy ostatnich 5 lat oraz zapowiedź ponownego na-wiązania stosunków dyplomatycznych między wyspą a USA skutkują przemianami społecznymi i gospo-darczymi, wykraczającymi poza dotychczasowy mo-del. Niniejszy artykuł jest próbą odpowiedzi na pyta-nie, jakie konsekwencje społeczno-gospodarcze i poli-tyczne mają implementowane przez rząd kubański re-formy, zarówno w skali lokalnej, jak i regionalnej.

Abstract: The contemporary Cuba is changing its image, de-spite the strong position of the government of Raul Castro to the pressures of the US and the EU. The reforms implemented during the last five years, as well as the announcement of the reestab-lishment of diplomatic relations between Cuba and the US, are affecting the insular society and economy, and go beyond the current model. This article attempts to indicate the socio-economic and political consequences of the implemented re-forms, both local and regional dimension.

Słowa kluczowe: Kuba, reformy, relacje USA-Kuba, relacje Kuba-UE, Raul Castro.

Keywords: Cuba, reforms, the US-Cuba relations, EU-Cuba relations, Raul Castro.

W atmosferze ogólnoświatowej debaty nad przyszłością Kuby i jej stosun-ków ze Stanami Zjednoczonymi, zintensyfikowanej po wspólnym orędziu prezy-dentów Raula Castro i Baracka Obamy z dnia 17 grudnia 2014 roku, mija pięćdzie-siąt sześć lat od zwycięstwa rewolucji kubańskiej.

Współczesna Kuba, jak nigdy wcześniej, pomimo wielu zabiegów z ze-wnątrz, trwa w swojej niezależności politycznej, wprowadza programy naprawy go-spodarki narodowej i zacieśnia więzy z coraz bardziej zglobalizowanym światem.

W 1989 roku wydawało się, że zainicjowana w ZSRR pierestrojka, a także porozumienia Okrągłego Stołu w Polsce, upadek Muru Berlińskiego i rozstrzelanie Nicolae Ceausescu, przeistoczą diametralnie również Kubę. W jej przypadku jed-nak, zmiany nie poszły w tym samym kierunku co pozostałych państw Europy Środkowo-Wschodniej.

* Dr Katarzyna Dembicz – pracownik naukowy i dydaktyczny Centrum Studiów Latynoame-rykańskich Uniwersytetu Warszawskiego, sekretarz generalna w REDIAL.

STUDIA – ESEJE Katarzyna Dembicz


Autarkia, w jakiej przez kolejne lata zastygła wyspa, kiedy Związek Ra-dziecki i cały blok socjalistyczny zniosły wszelką pomoc i przeszły na współpracę gospodarczą zgodnie z rynkowymi zasadami, zamiast złamać ideologiczny kręgo-słup państwa wzmocniły go, utrwalając system rządów opartych o siły zbrojne. Po-cząwszy od wojen niepodległościowych drugiej połowy XIX wieku, wojsko było ważnym aktorem przemian na Kubie, a ścieranie się wizji cywilnych rządów versus rządy wojskowe, charakteryzowało również wczesny etap rewolucji kubańskiej (la-ta 1953-1960). Aktualnie Rewolucyjne Siły Zbrojne (Fuerzas Armadas Revolucio-narias – FAR) są symbolem suwerenności Kuby. Zajmują szczególne miejsce w go-spodarce, życiu społecznym i politycznym kraju. Kierowane od początku przez Raula Castro, od powstania − 16 października 1959 roku − odgrywają ważną rolę, zarówno w sprawach wewnętrznych kraju, jak i stosunkach międzynarodowych. Na potwierdzenie warto przytoczyć takie wydarzenia i fakty, jak: powszechną mobili-zację ludności Kuby w latach sześćdziesiątych XX wieku w związku z możliwą in-terwencją Stanów Zjednoczonych; militarne kampanie Kuby w Afryce i Ameryce Środkowej; kryzys wewnętrzny 1989 roku, który uwidocznił się publicznym proce-sem jednego z bohaterów wojny w Angoli – generała Arnaldo Ochoa; zarządzanie FAR państwowymi przedsiębiorstwami sektora turystycznego, transportowego czy wydobywczego.

Personalizm polityczny charakteryzujący współczesną Kubę nie był obcy wcześniejszym rządom, jednakże ujawnił się ze zwiększoną siłą w drugiej połowie XX wieku. Porównując rządy Raula Castro do tych sprawowanych przez jego brata Fidela, często wskazuje się na pragmatyzm i elastyczność pierwszego oraz idealizm i utopię drugiego. Każde porównanie jest uzasadnione i przyczynia się, z pewno-ścią, do lepszego zrozumienia rzeczywistości, która nas otacza. W tym konkretnym przypadku jednakże, niewielu badaczy i komentatorów życia politycznego odnosi się do szerszego kontekstu historycznego i światowego, w którym obydwu liderom przyszło sprawować rządy. Reżim Fidela Castro jest produktem wcześniejszych dyktatur kubańskich i latynoamerykańskich, imperializmu USA oraz zimnej wojny, w której starły się ze sobą dwie wizje – kapitalistycznego pojęcia wolności jednost-ki z komunistycznym dogmatem dobra zbiorowego i walki klas. W takich warun-kach Fidel Castro – prawnik z wykształcenia – zradykalizował swoją postawę, wspierany przez aparat polityczny i wojskowy, w którym konsekwentnie umacniał swoją pozycję jego brat, Raúl.

Dwubiegunowy świat drugiej połowy XX wieku, który opierał się na kon-frontacji między Wschodem a Zachodem, na przełomie wieków uległ przemianie.

Kuba współczesna i przyszła… STUDIA – ESEJE


Nowy ład wymusił na Kubie potrzebę zastosowania polityki soft power, charaktery-zującej się organizowaniem misji edukacyjnych, pomocy medycznej i wsparcia po-litycznego dla państw należących, w większości, do G-77.

Na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, dawni partnerzy Hawany i kraje latynoamerykańskie (wychodzące spod dyktatorskich rządów), przedsięwzięli reformy podporządkowane wolnorynkowym wymogom. Kuba z ko-lei, podjęła próbę umocnienia własnej bazy ideologicznej, koncentrując się na we-wnętrznych sprawach, zwalczając przejawy nieposłuszeństwa obywatelskiego, wy-powiadając wojnę przemytowi narkotyków i próbując jednocześnie powolnego otwierania własnej gospodarki na rynki zagraniczne. Okres ten określany jest często terminem batalla de las ideas (bitwa idei), w którą zaangażowana została część społeczeństwa wyspy, a która doprowadziła do umocnienia rządu i potwierdzenia racji bytu państwa kubańskiego. Owa „bitwa” miała również wymiar zewnętrzny. Jego przejawem było powstanie, w różnych częściach świata, Komitetów Solidar-ności z Kubą (Comités de Solidaridad con Cuba).

Powodem zaostrzenia stanowiska reżimu kubańskiego względem własnego społeczeństwa była potrzeba utrzymania wewnętrznej kontroli i stabilności systemu politycznego i gospodarczego. Czas ten, z niewielkimi wyjątkami1, charakteryzuje się głębokim letargiem, w którym Kubańczycy starają się stawić czoła dylematowi wyboru między przeżyciem na wyspie a wychodźstwem.

Wzrost znaczenia i liczby państw o tzw. wschodzących gospodarkach stwarza szansę Kubie na poszukiwanie nowych partnerów i jest alternatywą dla nieuniknionej współpracy wyspy z USA i UE.

Początek nowego stulecia przynosi ponowne zainteresowanie świata tym krajem. Kuba podejmie próbę budowy nowego wizerunku państwa (national bran-ding), co wymaga wskazania nowego lidera, który jednocześnie będzie rozpozna-walny na arenie międzynarodowej. Postaci, która jednocześnie wesprze przemiany ekonomiczno-społeczne w państwie, zagwarantuje ich socjalistyczny kierunek, za-pewni status quo warstwom rządzącym oraz określi warunki do wznowienia dialo-gu ze światem kapitalistycznym, celem poprawy bilansu handlowego i sytuacji go-spodarczej kraju. Wraz z przekazaniem władzy Raulowi Castro w 2006 roku, stwo-rzone zostały korzystne warunki do poczynienia pierwszych kroków ku gospodar-czemu otwarciu Kuby i wprowadzaniu reform, których celem było zmniejszenie wydatków socjalnych państwa, dotkniętego dynamicznym procesem starzenia się,

1 Do nich należy wybuch niezadowolenia społecznego w Hawanie w 1994 roku, zwanego El maleconazo.


26 Ameryka Łacińska, 3-4 (85-86) 2014, ss.23-33

niską dzietnością i aktywnością zawodową ludności, której przeważająca część za-trudniona jest w sektorze publicznym.

Aby zachować stabilność wewnętrzną i utrzymać się u władzy, rząd kubań-ski stawia obecnie czoła ogromnym wyzwaniom, jakimi są rozwiązanie, w bardzo krótkim czasie, problemów finansowych oraz tych związanych z zaspokojeniem podstawowych potrzeb ludności, która przez ostatnie dekady żyła w bardzo trud-nych warunkach, borykając się z dużymi niedoborami towarów i usług, ale jedno-cześnie korzystając z szerokiego wachlarza gwarancji socjalnych, które zdecydo-wanie podbijały wskaźniki rozwoju społecznego kraju. Pomimo aktywności Kuby w ramach takich organizacji, jak Petrocaribe i ALBA2, bez merkantylizacji części gospodarki będzie jej trudno zdobyć światowe rynki i stać się państwem konkuren-cyjnym w ramach stosunków międzynarodowych. Szczególnie istotne jest obecnie pozyskiwanie inwestycji zagranicznych, które są ważnym źródłem finansowania gospodarki kraju, podobnie jak wenezuelskie subwencje, pieniężne przekazy po-chodzące od kubańskich emigrantów (tzw. remesas) oraz sprzedaż usług turystycz-nych, medycznych i edukacyjnych. Wzrost PKB w 2014 roku, który nie przekro-czył 1,3%, nie napawa optymizmem. Ekonomista i kubanolog Carmelo Mesa-Lago3 wskazuje, że brak głębokich reform strukturalnych doprowadzi do wyhamowania tendencji wzrostowych w PKB i nie pozwoli Kubie na budowanie trwałych związ-ków ze światową gospodarką. Dodatkowo, gospodarka wyspy – według kubańskich ekonomistów Franka Hidalgo-Gato4 i Omara Pereza Villanuevy5 – potrzebuje sze-rokiej odbudowy systemowej, zarówno na płaszczyźnie prawodawstwa, jak i insty-tucjonalnej, a także w sferze produkcji i zatrudnienia. Najbliższe i bezpośrednie ce-le do osiągnięcia, muszą obejmować: ˗ umocnienie wzrostu gospodarczego, który winien przekroczyć 5%, tak aby

realna stała się akumulacja kapitału; ˗ udoskonalenie prawa podatkowego (reformy rozpoczętej w 2012 roku), ce-

lem osiągnięcia w najbliższej przyszłości pokrycia w 60% potrzeb finan-sowych państwa;

2 Celem ich jest, między innymi, wzajemne wspomaganie się finansowe członków, sprzedaż surowców oraz płodów rolnych po preferencyjnych cenach. 3 C. Mesa-Lago, C., Cuba en la era de Raúl Castro: reformas económico-sociales y sus efectos, Editorial Colibrí, Madrid 2012. 4 F. Hidalgo-Gato, F., Perfeccionamiento del modelo económico cubano. Un enfoque teórico, Editorial de Ciencias Sociales, La Habana 2011. 5 O. E. Pérez Villanueva, O. E. (2013), „La actualización del modelo económico en Cuba: una necesidad impostergable”, w: K. Dembicz (red.), Cuba: ¿quo vadis?, CESLA UW, Warszawa 2013, ss. 15-38.



˗ zniesienie dualizmu monetarnego, co ułatwi wymianę handlową, zarówno na poziomie krajowym, jak i międzynarodowym. Najbardziej dyskutowanym wśród ekonomistów kubańskich problemem do

rozwiązania jest istniejący na wyspie dualizm monetarny, który z jednej strony jest hamulcem dla rozwoju, z drugiej jednak jego istnienie zabezpiecza część społe-czeństwa i chroni je przed rosnącymi dysproporcjami ekonomicznymi, wynikają-cymi z rozwoju konkurencji na rynku krajowym. Obecnie, średni miesięczny do-chód na Kubie wynosi, w przeliczeniu, około 25 dolarów USA. Jednak, z roku na rok, zwiększa się liczba pracowników niezależnych i zatrudnionych w sektorze prywatnym, którzy otrzymują wyższe wynagrodzenia niż pracownicy sektora pań-stwowego. W 2014 roku ich liczba wzrosła do ponad miliona, co stanowiło ponad 20% ludności aktywnej zawodowo. Zmienia to całkowicie krajobraz gospodarczy kraju, w którym jeszcze kilka lat temu sektor państwowy dominował we wszystkich sferach życia. Aktualnie sektor prywatny, zlokalizowany przede wszystkim w naj-większych ośrodkach miejskich kraju i centrach turystycznych, koncentruje się głównie na sprzedaży usług. Do rosnących asymetrii płacowych, sektorowych i przestrzennych, które zaczynają zaznaczać się na Kubie, społeczeństwo wyspiars-kie nie jest przygotowane. Sposobem zapobieżenia im jest stworzenie warunków do skutecznej dywersyfikacji gospodarki kraju, rozwoju przemysłu przetwórczego i sektora rolnego.

Najbardziej potrzebne i oczekiwane społecznie są przekształcenia w rolnic-twie. Od dekad Kuba doświadcza deficytu w sferze produkcji żywności. Import produktów żywieniowych kosztuje ją rocznie ponad 2 miliardy dolarów, a krajowa produkcja zaspokaja zaledwie 10% wewnętrznego zapotrzebowania. Zmiany struk-turalne, które powinny zostać wprowadzone w tym zakresie, dotyczyć winny: zróż-nicowania struktury własności, w tym rozszerzania możliwości dzierżawy ziem państwowych i prywatnej własności; intensyfikacji upraw; stworzenia stabilnego rynku hurtowego dla produktów rolnych i towarów dla rolnictwa; zewnętrznego fi-nansowania inwestycji w tym sektorze, włączając w to linie kredytowe. Ogłoszone porozumienie między USA i Kubą z pewnością sprzyjać będzie zmianom w rolnic-twie, gdyż uwzględnia złagodzenie (po stronie USA) przepisów wymiany handlo-wej obejmującej właśnie sektor prywatny i rolnictwo Kuby.

Tym samym, możemy zauważyć, że „duch reformatorski” rządu Raula Ca-stro ogranicza się do niewielkich, ale jasno określonych obszarów, co przekłada się na wysoką kontrolę państwa nad wprowadzanymi zmianami oraz ich efektami. Po-mimo jasno wyznaczonych granic reform, dokonujące się przemiany będą rozprze-



strzeniać się w sposób bardzo dynamiczny, doprowadzając do zanikania dualizmu gospodarczego i społecznego Kuby, który „obserwowaliśmy” jako zagraniczni tu-ryści „zamknięci w klimatyzowanych autobusach”, doświadczając przedziwnej formy „apartheidu turystycznego”.

Aktywne i coraz skuteczniejsze poszukiwanie przez Kubę inwestorów za-granicznych6 będzie miało szerokie implikacje we wszystkich sferach życia gospo-darczego kraju i doprowadzi do zbliżenia ekonomicznego między Stanami Zjedno-czonymi a Kubą. W konsekwencji, wzrośnie przepływ kapitału ludzkiego na wy-spie, który i tak zintensyfikował się od lutego 2013 roku jako efekt wprowadzonej reformy migracyjnej. Obydwie ustawy (migracyjna i inwestycyjna) wpłyną zdecy-dowanie na poszerzenie wewnętrznych i zewnętrznych ruchów migracyjnych Ku-bańczyków oraz utrwalą transnarodowy charakter tego społeczeństwa. Dzisiaj pod-stawową barierą dla wyjazdu z Kuby nie jest już status polityczny jej obywateli, ale, w zdecydowanej mierze, ekonomiczny.

Nowe warunki gospodarcze, w których przyszło funkcjonować tej wyspiar-skiej społeczności wpływają również na tworzenie się całkiem nowego pokolenia Kubańczyków, którego zachowanie i sposób postrzegania świata odbiegają zdecy-dowanie od tych, reprezentowanych przez generację rewolucjonistów – utopijną i pełną idealistów. Dla zwolenników socjalistycznych i komunistycznych ideałów i haseł, materialne wartości mają znacznie mniejsze znaczenie niż dla młodych Ku-bańczyków – przedkładających cele indywidualne nad kolektywne. Niewielka jest grupa młodych, którzy z entuzjazmem spoglądają w przeszłość. Wychowani w permanentnym deficycie (tzw. pokolenie período especial), są złaknieni i rządni spełnienia własnych marzeń, tworzonych głównie na podstawie przekazów dostar-czanych przez trzy miliony turystów odwiedzających rokrocznie Kubę, a także przez telewizję satelitarną i Internet (chociaż te ostatnie, mimo że silnie reglamen-towane, rozprzestrzeniają się w bardzo szybkim tempie).

Konflikt pokoleń, którego zaczyna doświadczać społeczeństwo Kuby jest nieunikniony i będzie pogłębiał się przyjmując wielowymiarowy charakter. Rząd Raula Castro, świadomie spowalnia transformację, zachowując przy tym pełnię kontroli nad procesem otwierania się wyspy na zglobalizowany świat. Również po to, aby zagwarantować warstwom rządzącym przetrwanie.

6 Co ułatwia zatwierdzona w marcu 2014 roku Ley de Inversión Extranjera (Prawo o Inwesty-cjach Zagranicznych), pozwalająca inwestować na Kubie obcokrajowcom, włączając w to tzw. Cuban Americans.



Obecnie Kuba jawi się jako silny gracz na arenie międzynarodowej, o jasno zdefiniowanych celach. Priorytetem rządu jest aktywne włączenie się do świato-wych stosunków międzynarodowych i odbudowa w nich geostrategicznej pozycji, w ramach takich organizacji jak: CELAC (Comunidad de Estados Latinoamerica-nos y Caribeños), OPA (Organizacja Państw Amerykańskich), Grupa Państw Nie-zaangażowanych i G-77. Będzie to możliwe poprzez zmianę i poprawę międzyna-rodowego wizerunku kraju i przejścia od państwa postrzeganego jako reżim komu-nistyczny – odizolowanego, wspierającego terroryzm, do państwa bezpiecznego i ustabilizowanego wewnętrznie, o pewnym stopniu otwartości politycznej i gospo-darczej, podejmującego dialog na rzecz pokoju i stabilizacji w regionie i przeciw-działającego ekstremizmom7. Ważnym krokiem ku temu były rozmowy między rządem Kuby a przedstawicielami kubańskiego Kościoła katolickiego, które do-prowadziły do uwolnienia w 2010 roku grupy dysydentów skazanych na kary wię-zienia podczas tzw. „Czarnej Wiosny” oraz grudniowe wspólne ogłoszenie przez prezydentów Obamę i Castro podjęcia kroków ku ponownemu nawiązaniu stosun-ków dyplomatycznych między obu krajami. W ten sposób Kuba skutecznie odsunę-ła na dalszy plan kwestię przestrzegania praw człowieka na wyspie, na rzecz zacie-śnienia współpracy gospodarczej, kulturalnej i akademickiej.

Zegar przemian na Kubie przyspiesza nieubłaganie. Z perspektywy grud-niowego oświadczenia, przedsiębiorcom z UE będzie trudno przebić się i osłabić więzy współpracy łączące wyspę z takimi krajami, jak Brazylia, Kanada, Chiny, Meksyk i Rosja. Jednak główną przeszkodą, pomimo istniejącego embarga/blo-kady, jest nieustanna obecność Stanów Zjednoczonych na wyspie, na dobre i na złe. USA są piątym partnerem handlowym Kuby, a zakres współpracy kubańsko-amery-kańskiej nie ogranicza się do pomocy humanitarnej czy kwestii migracyjnych, do-tyczy dzisiaj: współpracy kulturalnej i naukowej, usuwania skutków katastrof natu-ralnych (w tym petrochemicznych), przeciwdziałania przemytowi narkotyków, a w ostatnich miesiącach również współpracy politycznej, co pokazuje, że państwa te wielkimi krokami zdążają ku ustanowieniu relacji handlowych. Te ostatnie, za sprawą nowego prawa inwestycyjnego już się dokonują, przy pomocy kapitału ku-bańsko-amerykańskiego i przekazów pieniężnych od emigrantów.

Pierwsza dekada XXI wieku pokazuje, iż Kuba udoskonaliła umiejętności mające na celu skuteczne stawianie czoła dwóm wyzwaniom: ożywieniu gospodar-czemu i odbudowie pozycji w sferze międzynarodowej. Wartość wymiany towaro-

7 Czego przykładem – prowadzony od dwóch lat w Hawanie, przy udziale władz kubańskich, dialog między rządem Kolumbii, a siłami FARC.



wej Kuby, między 2000 a 2011 rokiem, zwielokrotniła się, wzrastając z 6 mld 519 milionów pesos kubańskich (CUP8) do 19 mld 996 milionów CUP, i chociaż w przeliczeniu na tzw. twardą walutę nie są to znaczące wartości, dywersyfikacja partnerów zagranicznych otwiera możliwości dla kolejnych zwyżek. Wymiana to-warowa Kuby, opierająca się do tej pory na jednym partnerze handlowym9, jest skutecznie modyfikowana. Aktualnie, najważniejsi partnerzy wyspy wywodzą się z trzech kontynentów. Współpraca z Chinami konsekwentnie rośnie, zarówno po stronie eksportu, jak i importu towarów. Na kontynentach amerykańskich znaczenia nabrały Brazylia, Kanada, Meksyk i Wenezuela, a współpraca z nimi jest silnie dy-wersyfikowana. Stosunki z Caracas bazują na wymianie ropy naftowej za usługi medyczne i edukacyjne, z Ottawą dotyczą inwestycji w sektorze turystycznym i petrochemicznym, a z Brasilią podstawą relacji są bezpośrednie inwestycje w in-frastrukturę portową i cukrowniczą. W przypadku Europy, najważniejszymi partne-rami Kuby są Hiszpania, Holandia i Rosja. Bieżące kontakty Kuby z Unią Europej-ską (między styczniem a grudniem 2014 roku), mające na celu zacieśnienie współ-pracy w zakresie przedsiębiorczości i poszukiwania nowych inwestorów, odkrywają pragmatyzm obu stron oraz wzrost strategicznego znaczenia Kuby, która zaczyna dyktować warunki na arenie międzynarodowej. Jednocześnie są wyrazem słabnięcia tonów antycastrowskich.

Ponowne podjęcie dialogu między Kubą a Unią Europejską jest znakiem dla krajów członkowskich i świata, że UE zrewiduje Wspólne Stanowisko, celem podpisania w najbliższej przyszłości dwustronnego porozumienia. Nabiera ono do-datkowego znaczenia w kontekście zaawansowanych negocjacji między Brukselą a Waszyngtonem dotyczących Transatlantyckiego Partnerstwa w dziedzinie Handlu i Inwestycji, porozumień między Rosją a Kubą podpisanych w 2014 roku, rozpo-częcia budowy kanału międzyoceanicznego w Nikaragui i otwarcia megaportu w Mariel. Z tego powodu, tak istotne dla części przedsiębiorców północnoamery-kańskich staje się lobbowanie na rzecz szybkiego zbliżenie z Kubą.

Jeśli w przyszłości zniesione zostanie embargo/blokada (bądź zminimali-zowany efekt jego działania), uwzględniając bliskość geograficzną i historyczną między Kubą a USA, wyspa stanie się polem zaciętej walki o wpływy między róż-nymi aktorami gospodarczymi, społecznymi i politycznymi, w której kluczową rolę odegrają kubańscy emigranci. Jednakże nie będą to już reprezentanci „starej emi-

8 1 peso kubańskie (CUP) to ok. 23 dolary USA. 9 W trakcie swojej historii kolonialnej była to Hiszpania, następnie USA po uzyskaniu niepodległości, a po 1959 roku Związek Radziecki i Wenezuela.



gracji”, a przede wszystkim tej ostatniej (po 1994 roku). To oni w znacznym stop-niu skłonni są uczestniczyć w przemianach na Kubie10. Osoby te, jako nowi aktorzy kubańskiej sceny społeczno-gospodarczej, twierdzą, że przemiany na Kubie będą stopniowe i pokojowe, z częściowym udziałem obywateli11.

Podobnie jak w Europie środkowo-wschodniej, transformacja na Kubie bę-dzie miała swoich zwycięzców i przegranych, zarówno wśród zewnętrznych, jak i wewnętrznych aktorów. Do zewnętrznych zaliczyć należy państwa i między-narodowe korporacje, które dynamicznie zaczęły zbliżać się do Kuby licząc na uzy-skanie najlepszych warunków i korzyści, zarówno w sferze gospodarczej, jak i poli-tycznej. Z perspektywy mieszkańców wyspy, szczególnego znaczenia nabiera wy-miar wewnętrzny dokonujących się przemian. Jeśli postawa rządu nie ulegnie zmianie, po stronie zwycięzców znajdą się instytucje państwowe, łącznie z FAR (Rewolucyjnymi Siłami Zbrojnymi), a także państwowe przedsiębiorstwa usługowe i produkcyjne (uwzględniając formy joint venture działające w sektorze turystycz-nym, wydobywczym i przetwórstwa rolno-spożywczego, w tym tytoniowym i alko-holowym). W podlegającym transformacji społeczeństwie, również organizacje po-zarządowe odegrają ważną rolę i zdecydowanie poszerzą obszar wpływów i aktyw-ności. Wśród nich znajdą się instytucje wyznaniowe takie, jak Kościół katolicki czy baptystów oraz loże wolnomularskie.

Aktualnie to mieszkańcy Kuby są najbardziej wrażliwym komponentem przemian. Podejmowane przez rząd Raula Castro, w ciągu ostatnich pięciu lat, de-cyzje dotyczące sfery gospodarczej i społecznej kraju, dają podstawy do twierdze-nia, że podobnie jak społeczeństwa środkowo- i wschodnioeuropejskie końca XX wieku, kubańskie znajduje się dzisiaj w punkcie zwrotnym. Państwo, sprawujące do tej pory rolę opiekuńczego, staje się coraz mniej widoczne, oddając pole działania siłom o charakterze komercyjnym i wolnorynkowym. Być może następne reformy zdynamizują ten proces, co doprowadzi mieszkańców Kuby do doświadczania głę-

10 Twierdzenie to opiera się na wynikach badań i analiz prowadzonych przez K. Dembicz i E. Biczyńską w 2013 roku, które pokrywają się z najświeższymi analizami prowadzonymi przez Florida International University. 11 40% ankietowanych (z ponad 300 przebadanych) nie było w stanie wskazać, kiedy i jak będą przebiegać przemiany na Kubie. Ważny podkreślenia jest fakt, iż większość ankietowanych w 2013 roku emigrantów kubańskich deklarowała chęć uczestnictwa w konstrukcji nowej Kuby. Jako formę wskazywali, między innymi: chęć uczestnictwa w wyborach, rozpoczęcie własnej działalności gospodarczej. Zadziwiające jest, iż przedstawiciele emigrantów (przede wszystkim tych po 1994 roku) nie negują całkowicie panującego systemu na Kubie, wskazując jako wartości i osiągnięcia warte zachowania: bezpłatny dostęp do służby zdrowia i edukacji, równość obywateli, bezpieczeństwo i spokój.



bokich przemian w sferze stosunków międzyludzkich, społecznych i gospodar-czych, preferencji politycznych, oglądu świata itd. Mieszkańcy wyspy nie są przy-gotowani na głębokie podziały, które być może pojawią się wewnątrz kubańskiego społeczeństwa. Samo państwo również nie będzie w stanie stawić czoła społecznym skutkom dokonującej się transformacji, oddziaływującym na system ochrony zdro-wia, edukacyjny, pomocy społecznej czy penitencjarny. Nie wyręczą państwa rów-nież od razu organizacje pozarządowe, których obecność na wyspie jak na razie jest niewielka.

Konsekwencją opisanych wyżej przemian i wdrażania elementów gospo-darki rynkowej, będzie uwidocznienie się różnic ekonomicznych i społecznych, za-równo wertykalnych, jak i horyzontalnych. Z jednej strony, powstaną głębokie róż-nice w ramach tych samych grup społecznych, z drugiej, uprzywilejowane zostaną jedne regiony względem innych. Samo społeczeństwo stanie się przestrzenią silne-go zderzenia kulturowego, które do tej pory występowało jedynie w określonych grupach i obszarach. Już dzisiaj obserwować możemy tworzenie się na Kubie grup społecznych o znacznej sile nabywczej i wysokich dochodach. Uwydatni to nega-tywne zjawiska (i będzie „motorem napędowym” ich rozwoju), wśród których wy-mienić należy: prostytucję, wzrost spożycia alkoholu i narkotyków (szczególnie wśród grup marginalizowanych i najbardziej wrażliwych, jak młodzież), nasilenie się przemocy i przestępczości zorganizowanej. Tym samym, stanie się jeszcze bar-dziej odczuwalny kryzys wartości, na którego obecność zwracają uwagę zarówno niezależni badacze, twórcy, jak i sfery rządzące.

Przebieg transformacji na Kubie zależeć będzie w znacznym stopniu od świadomego działania rządu i rozważnego kierowania składowymi przemian, które w łatwy sposób mogą doprowadzić do destabilizacji sytuacji wewnętrznej oraz zmienić kierunek reform. Zapobiec temu może wyspiarskie położenie Kuby, wiel-kość jej populacji, poczucie solidarności i związki emocjonalne, wzmacniane przez takie instytucje, jak Komunistyczna Partia Kuby, Komitety Obrony Rewolucji, Fe-deracja Kobiet Kubańskich czy Organizacja Pionierów Kubańskich, elementy uła-twiające kontrolę państwa nad własnym społeczeństwem. Równolegle do nich two-rzą się nowe sieci i organizacje społeczne, niezwiązane z oficjalnym ruchem kon-trolowanym przez rząd kubański. Otwarcie gospodarcze i porzucenie przez państwo polityki izolacji stymulować będą nowe umiejętności i zachowania mieszkańców Kuby, którym z każdym dniem coraz bliżej będzie do zglobalizowanego świata, bez możliwości odwrotu.



Bibliografia

Dembicz, Katarzyna (2014), „Cuba actual y futura. Realidad económica y transformación política y social”, Foreign Affairs Latinoamérica, No. 14, ss. 61-67, http://www.fal.itam.mx.

Dembicz, Katarzyna, Biczyńska, Ewelina (2014), „Cuba y su futuro según los cubanos emigra-dos: Una perspectiva intergeneracional”, w: J. Duany (red.), Un pueblo disperso. Di-mensiones sociales y culturales de la diáspora cubana, Aduana Vieja, Valencia, ss. 450-483.

Mesa-Lago, Carmelo (2012), Cuba en la era de Raúl Castro: reformas económico-sociales y sus efectos, Editorial Colibrí, Madrid.

Hidalgo-Gato, Frank (2011), Perfeccionamiento del modelo económico cubano. Un enfoque teó-rico, Editorial de Ciencias Sociales, La Habana.

Pérez Villanueva, Omar Everleny (2013), „La actualización del modelo económico en Cuba: una necesidad impostergable”, w: K. Dembicz (red.), Cuba: ¿quo vadis?, CESLA UW, Warszawa, ss. 15-38.

KRAJE – REGIONY


Rafał WORDLICZEK*

POLITYKA ZAGRANICZNA STANÓW ZJEDNOCZONYCH

WOBEC PERU NA PRZEŁOMIE XX I XXI WIEKU 1 American Foreign Policy towards Peru at the turn of the 20th and 21st Century

Streszczenie: Peru jest jednym z krajów subregionu andyjskie-go, wobec którego współczesne Stany Zjednoczo-ne prowadzą ożywioną politykę z kilku powodów. Zasadniczą płaszczyzną współpracy jest wspiera-nie przez kolejne administracje amerykańskie władz peruwiańskich w walce z przestępcami nar-kotykowymi. Peru jest jednym z większych do-stawców kokainy na rynek amerykański. Drugim celem polityki USA wobec Peru jest wspieranie przemian politycznych i działanie na rzecz rozwo-ju demokracji, której stan budził poważne obawy po 1993 roku. Ówczesny prezydent Alberto Fuji-mori łamiąc procedury demokratyczne skumulo-wał władzę w swoich rękach. Postępowanie Fuji-moriego budziło poważne obawy wśród decyden-tów amerykańskich. Trzeci obszar zainteresowania Peru ze strony Waszyngtonu dotyczy stosunków gospodarczych, od uczestnictwa Peru w programie ATPA do zawarcia w 2006 roku bilateralnej umo-wy o wolnym handlu. Od początku XXI wieku wobec Peru coraz aktywniejszą politykę prowadzą Chiny, Unia Europejska oraz Rosja. W celu za-bezpieczenia interesów geostrategicznych w przy-szłości, obecność amerykańskich inwestorów na rynku peruwiańskim jest istotna.

Abstract: Peru is one of the Andean countries. There are three main goals of the American foreign policy towards Peru nowadays: one of the main is supporting gov-ernments in Lima in fighting against narcoterrorism. From American point of view this reason of its poli-cy is very important because Peru is one of the big-gest producers of top quality cocaine. Most of the Pe-ruvian cocaine goes to the American consumers. The second one is promoting democracy in Peru. In 1990 when Alberto Fujimori won the presidential elections George Bush’s administration welcomed the results with hope. Unfortunately, since 1992-1993, president Fujimori had started to fight against opposition and the democracy had been limited. The last one goal is encouraging Peru for free market reforms by Ameri-can economic initiatives like Andean Trade Prefe-rence Act (ATPA). Worth saying is Peru as a first country from the Andean Region signed bilateral free trade agreement with United States in 2006. Since the beginning of the 21st century China, European Union and Russia are also interested in rivalry for the market. The winner of this compete will keep control of the Peruvian market of minerals and from the po-litical, economic and strategic point of view will be stronger in the future.

Słowa kluczowe: Peru, Stany Zjednoczone, narko-terroryzm, gospodarka.

Keywords: Peru, United States, narcoterrorism, eco-nomy.

* Dr Rafał Wordliczek – adiunkt w Katedrze Historii Dyplomacji i Polityki Międzynarodowej INP i SM UJ. Autor kilkudziesięciu artykułów naukowych z zakresu historii i współczesnych sto-sunków międzynarodowych. W 1999 roku stypendysta The Tokyo Foundation. W 2011 roku otrzymał grant na badania naukowe z Narodowego Centrum Nauki. 1 Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2011/01/B/HS5/00930.

Polityka zagraniczna Stanów Zjednoczonych… KRAJE – REGIONY


Relacje amerykańsko-peruwiańskie w dobie zimnej wojny, aż do początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku nie były pozbawione nieporozumień, a nawet na-pięć na linii Lima-Waszyngton. Przełomowym wydarzeniem był wybór, w listopa-dzie 1990 roku, na prezydenta Peru Alberto Fujimoriego, który bezpośrednio po ob-jęciu urzędu zapowiedział pełną współpracę z Waszyngtonem. Wówczas to stosun-ki bilateralne między obu państwami uległy zdecydowanej poprawie. W polityce wobec Peru Stany Zjednoczone w ostatnich dwóch dziesięcioleciach skupiały swą uwagę na następujących zagadnieniach: walki z narkoterroryzmem i kwestiach bez-pieczeństwa, demokratyzacji życia politycznego i poszanowania praw człowieka, granicznego konfliktu terytorialnego Peru z Ekwadorem, a także reform wolnoryn-kowych2. Pod koniec ubiegłego wieku pojawiły się nowe, jednak traktowane mar-ginalnie, cele w stosunkach miedzy Limą a Waszyngtonem. Do nich, z punktu wi-dzenia interesów USA, należy zaliczyć: współpracę w zakresie ochrony środowi-ska, zapobieganie klęskom żywiołowym oraz pomoc ofiarom klęsk żywiołowych, a także morską współpracę militarno-polityczną.

Relacje amerykańsko-peruwiańskie za prezydentury Alberto Fujimoriego

Na początku ostatniej dekady XX wieku stosunki amerykańsko-peruwiańskie układały się poprawnie, a gwarantem zbliżenia Waszyngtonu i Limy był prezydent Alberto Fujimori. Od momentu wyboru, w 1990 roku, na prezydenta Peru Alberto Fujimoriego do momentu oskarżenia go o korupcję i ucieczki z kraju w 2000 roku, możemy mówić o erze Fujimoriego w politycznym życiu Peru.

Fujimori jako kandydat niezależny zyskał sympatię Peruwiańczyków zmę-czonych walką z nieskuteczną maoistyczną partyzantką Świetlistego Szlaku (Sen-dero Luminoso) terroryzującą ludność cywilną. Ponadto, Peruwiańczycy rozczaro-wali się panującą od 1980 roku demokracją, a rządy prezydenta Alana Garcii, w la-tach 1985-1990, zakończyły się kompromitacją idei rządów demokratycznych i kompletną katastrofą gospodarczą. Początek rządów Fujimoriego to zainicjowanie pakietu radykalnych reform gospodarczych, tzw. Fuji shock i podjęcie zdecydowa-nych kroków wobec lewicowych partyzantów spod znaku Świetlistego Szlaku. Nie-stety bardzo szybko w działaniach prezydenta Fujimoriego zaczęły się pojawiać

2 A. Franco, „Las relaciones entre Estados Unidos y los países Andinos: una visión comparativa”, w: Idem (red.), Estados Unidos y los países Andinos, 1993-1997: poder y desintegración, Centro de Editor Javeriano Bogotá 1998, s. 175.

KRAJE – REGIONY Rafał Wordliczek


tendencje autorytarne. Najważniejszym celom polityki amerykańskiej wobec Peru (współpracy gospodarczej, walce z narkobiznesem oraz rozprawieniu się z party-zantami Świetlistego Szlaku) towarzyszyły oskarżenia prezydenta o łamanie pod-stawowych praw człowieka. 5 kwietnia 1992 roku prezydent Fujimori rozwiązał parlament i dokonał zamachu stanu. Administracja prezydenta Busha stanowczo potępiła te działania i zażądała przywrócenia demokracji w Peru. W priorytetowych i szczegółowych celach amerykańskiej polityki wobec Peru, przewidzianych do rea-lizacji w 1993 roku, znalazły się: 1. uzależnienie amerykańskiej pomocy od przywrócenia zasad demokracji

i reaktywowania parlamentu peruwiańskiego;

2. zwiększenie pomocy amerykańskiej poprzez USAID skierowanej do peru-wiańskich organizacji pozarządowych;

3. zwiększenie pomocy humanitarnej;

4. zawieszenie pomocy militarnej i szkoleń wojskowych do czasu przywrócenia rządów demokracji parlamentarnej;

5. kontynuacja pomocy technicznej w celu walki z narkobiznesem;

6. wspieranie przez rząd USA multilateralnych inicjatyw, wspierających ochro-nę praw człowieka w Peru;

7. potępienie przypadków łamania praw człowieka zarówno przez prezydenta George’a Busha i Kongres USA;

8. w zakresie walki z narkobiznesem w Peru Stany Zjednoczone powinny postawić nacisk na współpracę o charakterze multilateralnym oraz promować rozwój innych form aktywności gospodarczej wśród Peruwiańczyków.

Amerykańska polityka wobec Peru, oparta na zasadach sformułowanych przez George’a Busha, była kontynuowana przez administrację Billa Clintona3. Pomimo licznych zarzutów, kierowanych pod adresem prezydenta Peru, zyskał on uznanie USA po przeprowadzeniu skutecznej akcji, zakończonej aresztowaniem przywódcy Świetlistego Szlaku Abimaela Guzmana w 1992 roku4. Udana operacja armii peruwiańskiej została przyjęta z zadowoleniem również przez Peruwiańczy-ków. Według szacunków, partyzanci Świetlistego Szlaku od początku swojej dzia-

3 „Prepared Statement of Coletta Youngers, Senior Associate, Washington Office on Latin Ameri-ca”, w: Peru: US Priorities and Policy: hearing before the Subcommittee on the Western Hemi-sphere Affairs of the Committee on Foreign Affairs, House of Representatives, 103rd Congress, 1st session, March 10, 1993, Washington D.C. 1993, sygn. 4.F76/1:P 43/21, s. 48. 4 C. McClintock, Revolutionary Movements in Latin America, United States Institute of Peace Press, Washington D.C. 1998, s. 239.



łalności, tj. od 1980 roku zabili około 26 000 osób. Tylko w 1992 roku akcje maoi-stów pochłonęły ponad 3 100 ofiar oraz 6 000 zaginionych. Już po rozwiązaniu par-lamentu, w kwietniu 1992 roku, lewicowa partyzantka przystąpiła do ofensywy. W październiku partyzanci zamordowali 47 chłopów w wiosce Huayllao w prowin-cji Ayacucho5. Odpowiedzią Fujimoriego na radykalizację działań Świetlistego Szlaku było zaostrzenie polityki wewnętrznej i ograniczenie swobód demokratycz-nych, które nastąpiły w wyniku przewrotu politycznego z 5 kwietnia 1992 roku.

Amerykańscy decydenci stanęli przed poważnym dylematem: z jednej strony popierali zdecydowane działania prezydenta Fujimoriego, z drugiej, tendencje auto-rytarne prezydenta Peru budziły ich niepokój i w związku z tym wysuwali żądania powrotu do zasad demokratycznych i przestrzegania praw człowieka6. Krytycy am-biwalentnej polityki amerykańskiej wobec Peru z początku lat 90. XX wieku zarzu-cali Bushowi i Clintonowi zbyt powściągliwe działania wobec niedemokratycznych rządów prezydenta Fujimoriego. Jednak niejako usprawiedliwiając decyzje władz amerykańskich, przyznawali im rację stwierdzając, iż „Peru nie jest na pewno prio-rytetowym państwem z punktu interesów amerykańskiej polityki zagranicznej”. Z kolei zwolennicy niekonfrontacyjnej polityki amerykańskiej wobec Fujimoriego podkreślali, że „(…) ewentualna eskalacja konfliktu nie byłaby w interesie Stanów Zjednoczonych z powodów moralnych i strategicznych. Mogłaby spowodować konflikt na miarę Jugosławii czy Somalii, tyle że w zachodniej hemisferze” i wska-zywali na niebezpieczeństwo zachwiania stabilności w całym regionie. Taka ewen-tualność godziłaby w interes narodowy Stanów Zjednoczonych7.

Prezydent Fujimori zdawał sobie sprawę, że zarówno Stany Zjednoczone, jak i kraje europejskie oraz międzynarodowe organizacje finansowe adresują programy pomocowe do beneficjentów, których rządy są demokratyczne. Już od 1980 roku, za prezydenta Cartera, Amerykanie udzielili znaczącej pomocy finansowej Peru, dzięki której gospodarka tego kraju zaczęła powoli odnotowywać tendencje wzro-

5 D. S. Palmer, The Shining Path of Peru, St. Martin’s Press, New York 1994, s. 83. 6 Pomimo oficjalnych deklaracji decydentów amerykańskich, w których wykazywali troskę o stan demokracji w Peru i zaniepokojenie z powodu niedemokratycznych działań administracji prezy-denta Fujimoriego, to w rzeczywistości Amerykanie sceptycznie oceniali szanse na demokraty-zację życia politycznego w Peru. Z punktu widzenia interesów Białego Domu priorytetami były walka z narkobiznesem oraz układ o wolnym handlu. Pomimo wszystkich kierowanych zarzutów pod adresem ówczesnego przywódcy Peru, politycy amerykańscy określali Fujimoriego mianem strong leader. L. Schoultz, Beneath the United States; A History of U.S. Policy Toward Latin America, Harvard University Press, Cambridge 1998, s. 32. 7 „Prepared Statement of Carol Graham, Guest Scholar Foreign Policy Studies Program, The Broo-kings Institution”, w: Peru: US Priorities and Policy…, op. cit., s. 61.



stowe. Jednocześnie, wobec braku reform demokratycznych i ograniczania podsta-wowych praw człowieka, Stany Zjednoczone wycofały się z pomocy dla dyktator-sko rządzonych krajów afrykańskich, takich jak Malawi czy Kenia. W następstwie wydarzeń z 5 kwietnia 1992 roku, od 1994 roku do Peru skierowano mniejszą po-moc finansową; wyjątkiem było finansowanie przez Waszyngton walki z narkobiz-nesem w Peru8. Warto podkreślić, iż amerykańska pomoc dla armii peruwiańskiej została zawieszona do 1994 roku, by od kolejnego roku kształtować się na symbo-licznym poziomie 300-500 tys. USD (tabela 1).

TABELA 1. POMOC FINANSOWA STANÓW ZJEDNOCZONYCH DLA PERU W LATACH 1990-1999 (W MLN USD)

Pomoc gospo-darcza za poś-rednictwem

USAID

Pomoc mili-tarna za po-średnictwem

USAID

Walka z narko-biznesem za

pośrednictwem USAID

Całość pomocy za pośrednict-wem USA-

ID

Pomoc finan-sowa ze środ-ków Depar-

tamentu Stanu realizowana od 1995 roku

1990 83 2 10 95 -

1991 155 25 19 199 -

1992 111 0 13 124 -

1993 153 0 18 171 -

1994 148 0 8 156 -

1995 117 0,3 15 132,3 0

1996 87 0,4 16 103,4 0

1997 100 0,5 26 126,5 27

1998 136 0,5 32 168,5 19

1999 121 0,5 75 196,5 26

Źródło: U.S. Agency for International Development, U.S. Overseas Loans and Grants and Assis-tance from International Organizations, Washington D.C. 1999, www.usaid.gov, 12.03.2014, A. Isacson, J. Olson, Just the Facts: A Civilian’s Guide to U.S. Defense and Security Assistance to Latin America and the Caribbean, Washington D.C 1999, s. 102.

8 Teoretycznie, na pierwszy plan wysuwały się walka z narkobiznesem oraz łamanie praw czło-wieka i wprowadzenie rządów autorytarnych przez prezydenta Fujimoriego w kwietniu 1992 ro-ku. W praktyce, od 1995 roku Amerykanie hojnie finansowali rząd Fujimoriego, przedkładając walkę z narkobiznesem nad kwestię praw człowieka w Peru. Przykładowo w latach 1996-1998 Departament Stanu przekazał 200 tys. USD na rzecz rządowej instytucji wywiadowczej Servicio de Inteligencia Nacional (SIN), a CIA wspierała Peru kwotą 1 mln USD rocznie. Więcej zobacz w: C. A. Youngers, Deconstructing Democracy: Peru under President Alberto Fujimori, WOLA, Washington D.C. 2000.



Głównymi przyczynami decyzji o ograniczeniu finansowego wspierania władz Peru, podjętych przez prezydentów Busha i Clintona, była powszechna świa-domość, zarówno Peruwiańczyków, jak i społeczności międzynarodowej o nieus-tannym łamaniu praw człowieka w Peru przez wierną prezydentowi Fujimoriemu armię9. Drugim powodem ostrożnej polityki amerykańskiej był niekontrolowany wzrost korupcji w Peru. Politycy amerykańscy określali system sprawowania wła-dzy przez prezydenta Fujimoriego mianem „kleptokracji” ( kleptocracy). W 1995 roku Fujimori ponownie został wybrany prezydentem Peru i wówczas koncentrował się na militarnym rozwiązaniu problemu działania Świetlistego Szlaku. W 2000 ro-ku Fujimori po raz trzeci objął urząd prezydenta kraju, ale jeszcze w tym samym roku został oskarżony o sfałszowanie wyników wyborów, śmierć 15 demonstran-tów i sprzyjanie korupcji wśród władz różnego szczebla. W wyniku oskarżeń rząd Fujimoriego upadł, a prezydent opuścił Peru. 13 listopada oficjalnie udał się na szczyt Asia-Pacific Economic Cooperation (APEC) do Brunei. Jednak cztery dni później z Brunei, zamiast do Limy, Fujimori wyjechał do Tokio10. Peru wystąpiło o ekstradycję byłego już prezydenta, jednak władze Japonii odmówiły wydania Fuji-moriego. W 2007 roku Fujimori przyjechał do Chile, w celu prowadzenia kolejnej kampanii prezydenckiej. Władze chilijskie aresztowały polityka i we wrześniu 2007 roku zgodziły się na jego ekstradycję do Peru. W kwietniu 2009 roku zakończył się kilkuletni proces sądowy, w wyniku którego Fujimori został skazany na 25 lat wię-zienia. Wielu komentatorów z kraju i zagranicy podkreślało polityczny charakter, zarówno przebiegu postępowania sądowego, jak i samego wyroku. Pod koniec 2012 roku, na prośbę rodziny i w obliczu nacisku opinii międzynarodowej, prezydent

9 Z wypowiedzi i działań polityków amerykańskich (z prezydentem Clintonem włącznie) wynika, iż odpowiedzialnością za łamanie praw człowieka i ograniczanie demokracji w Peru obarczany był nie prezydent Fujimori, ale w pierwszej kolejności jego doradca ds. bezpieczeństwa Vladimi-ro Montesinos. O wpływie Montesinosa na politykę prowadzoną przez Fujimoriego świadczy, iż opozycja peruwiańska nazywała ich „braćmi syjamskimi”. C. A. Youngers, Deconstructing De-mocracy: Peru…, s. 68 oraz C. McClintock, F. Vallas, The United States and Peru. Cooperation at a Cost, Routledge, New York/London 2003, s. 49. 10 Po ucieczce Fujimoriego, urząd prezydenta w Peru sprawowali: przewodniczący parlamentu Valentín Paniagua (listopad 2000-lipiec 2001), Alejandro Toledo (2001-2006) oraz powracający do wielkiej polityki Alan García (2006-2011). Wybór Garcii określono mianem „mniejszego zła”, gdyż jego najpoważniejszym przeciwnikiem w wyścigu do fotela prezydenckiego był antygloba-lista i nacjonalista Ollanta Humala. García kontynuował politykę gospodarczą poprzedników, utrzymując wzrost gospodarczy, jednak zadowalające wyniki makroekonomiczne nie przełożyły się na podniesienie stopy życiowej ludności i w efekcie, w 2011 roku, Peruwiańczycy wybrali już Humalę. M. Taft-Morales, Peru in Brief: Political and Economic Conditions and Relations with the United States, US Congressional Research Service, June 7, 2013, Washington D.C. 2013, s. 5.



Humala powołał tzw. Komisję Miłosierdzia, która miała zająć się przedtermino-wym zwolnieniem warunkowym z więzienia Fujimoriego ze względu na pogarsza-jący się stan zdrowia11.

Walka z narkobiznesem w Peru

Zasadniczą część stosunków peruwiańsko-amerykańskich w ostatnich dwóch dekadach stanowi współpraca w zakresie walki z producentami i handlarzami nar-kotyków. W kontekście walki z narkobiznesem Peru, przez ponad dwie dekady, by-ło najważniejszym partnerem USA (potem tę rolę przejęła Kolumbia). Było to w okresie od początku lat 70. do połowy lat 90. XX wieku, kiedy Peru zajmowało pierwsze miejsce na świecie pod względem uprawy liści koki, których również ja-kość była najwyższa. Główne uprawy znajdowały się w prowincji Huallaga Valley, w północnowschodniej części kraju oraz w dolinach rzek Apurimac i Ene. Zajmo-wały obszar około 49 tys. hektarów. Kokę transportowano na pokładzie małych sa-molotów do Kolumbii i tam produkowano z niej wysokiej jakości kokainę. Z Ko-lumbii narkotyk trafiał do odbiorców w Europie i Stanach Zjednoczonych. Walka z peruwiańskimi rolnikami uprawiającymi kokę była, podobnie jak w przypadku Boliwijczyków, utrudniona z kilku powodów. Przede wszystkim Peruwiańczycy uważali, że problemem jest zapotrzebowanie na narkotyki społeczeństw Zachodu, a nie uprawa koki w krajach Ameryki Łacińskiej. Roślinę tę traktuje się jako inte-gralny składnik kultury i zwyczajów krajów andyjskich, podkreśla się jej właściwo-ści lecznicze; jest ona również źródłem utrzymania, niekiedy jedynym, wielu bied-nych rodzin rolników peruwiańskich. Na początku XXI wieku Peru było drugim po Kolumbii producentem kokainy na świecie. Aż 90% kokainy na rynku amerykań-skim pochodziło z liści koki uprawianych w Peru12. Zarówno prezydent Ronald Reagan, jak i George Bush byli zwolennikami radykalnych rozwiązań w walce przeciw producentom i handlarzom narkotyków w całej Ameryce Łacińskiej13. Po-litycy peruwiańscy mieli odmienny pogląd. Obawiali się o skutki gospodarczo-społeczne bezkompromisowych rozwiązań, proponowanych przez ówczesne władze

11 J. G. Takatlian, „Colombia. U.S. Security Policy in the Andean Region and the Specter of a Regionalized War”, w: B. Loveman (red.), Strategy for Empire. U. S. Regional Security Policy in the Post – Cold War Era, Rowman & Littlefield Publishers, Lanham 2004, s. 265. 12 C. McClintock, F. Vallas, The United States and Peru…, s. 111. 13 K. Derwich, Instrumenty polityki zagranicznej USA wobec krajów latynoskich w latach 1945-2000, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2010, s. 188.



USA. Los 200 tys. chłopów, tzw. cocaleros, którzy trudnili się uprawą koki był dla decydentów w Limie kluczowy w polityce antynarkotykowej w Peru14. Zachęcali stronę amerykańską do rozwiązania problemu nie za pomocą bombardowań i nisz-czenia plantacji, ale do tego, by poprzez instrumenty finansowe wsparła rozwój al-ternatywnych upraw lub propagowała wśród peruwiańskich rolników inne legalne formy zarobkowania. Zdaniem rządu peruwiańskiego zniszczenie upraw koki może doprowadzić do rozpoczęcia ścisłej współpracy między chłopami a gangami narko-tykowymi i partyzantką z ugrupowania Świetlisty Szlak. W konsekwencji taka sy-tuacja może spowodować wystąpienia antyrządowe i doprowadzić do nieprzewi-dywalnych negatywnych skutków. Wydarzenia z kwietnia 1992 roku, a więc prze-wrót polityczny dokonany 5 kwietnia przez Alberta Fujimoriego oraz, mające miej-sce kilka dni później, przypadkowe strącenie przez myśliwce peruwiańskie amery-kańskiego samolotu transportowego Herkules C-130, który odbywał tajną misję an-tynarkotykową nie ułatwiły współpracy pomiędzy Waszyngtonem a Limą15.

Pomimo rozbieżności między Limą a Waszyngtonem co do metod walki z narkobiznesem, w 1995 roku prezydent Clinton i prezydent Fujimori podpisali bi-lateralne porozumienie o przeciwdziałaniu transportowi narkotyków z terenów Peru do Kolumbii16. W wyniku nalotów nad Huallaga Valley i bombardowań plantacji oraz zachwiania transportem narkotyków poprzez zestrzeliwanie samolotów, po-wierzchnia upraw koki w Peru znacznie się zmniejszyła (tabela 2).

14 Według danych amerykańskich w 2008 roku około 4 mln Peruwiańczyków używało liści koki do celów legalnych (legal traditional domestic consumption) tj. parzenia herbaty i żucia jako używki. Jednak aż 90% uprawianych liści koki w Peru było wykorzystywanych do produkcji naj-wyższej jakości narkotyków. U.S. Department of State, 2009 International Narcotics Control Startegy Report (INCSR): Peru, February 27, 2009, Vol. 1, www.state.gov/g/inl/rls/nrcrpt/2009, (data dostępu: 15.09. 2013). 15 C. McClintock, Revolutionary in Latin America…, s. 79. 16 Na początku swojej prezydentury Bill Clinton w przeciwieństwie do poprzedników z partii republikańskiej nie uznał problemu walki z narkobiznesem w krajach subregionu andyjskiego za priorytet amerykańskiej polityki zagranicznej. Na usprawiedliwienie decyzji prezydenta Clintona można przyjąć zaangażowanie Stanów Zjednoczonych w sprawy europejskie, bliskowschodnie czy afrykańskie. O braku zainteresowania ze strony Stanów Zjednoczonych tą kwestią świadczą następujące fakty: w latach 1993-96 drastycznie zredukowano amerykańskie programy pomoco-we kierowane do krajów Ameryki Łacińskiej, Biały Dom ograniczył środki finansowe i personel rządowej instytucji Office of National Drug Control Policy. Ponadto, na czele tej instytucji stanął oficer nowojorskiej policji, bez doświadczenia w przeciwdziałaniu przestępcom narkotykowym Lee Brown. Prezydent Clinton nawet w oficjalnych wystąpieniach rzadko poruszał problem pomocy krajom latynoamerykańskim w walce z narkobiznesem. Ewolucja polityki prezydenta Clintona zauważalna jest od przełomu lat 1995/1996. Office of National Drug Control Policy, National Drug Control Strategy: 2001 Annual Report, Washington D.C. 2001, s. 119.



TABELA 2. UDZIAŁ STANÓW ZJEDNOCZONYCH W WALCE Z NARKOBIZNESEM W PERU

W LATACH 1985-2000

Pomoc

finansowa

Powierzchnia plantacji koki w hektarach

Powierzchnia zli-kwidowanych

plantacji w hekta-rach

Zlikwidowane fabryki

Zestrzelone samoloty

transportujące narkotyki

1985 2 95 200 0 44 0

1986 4 107 500 0 19 0

1987 8 109 500 355 24 0

1988 8 115 630 5 130 75 0

1989 11 115 630 1 285 38 0

1990 10 121 300 0 151 0

1991 19 120 800 0 89 10

1992 13 129 100 0 88 7

1993 18 108 800 0 38 13

1994 8 108 600 0 21 417

1995 15 115 300 0 21 22

1996 19 94 400 1 259 14 7

1997 26 68 800 3 462 18 11

1998 32 51 000 7 825 b.d 0

1999 75 38 700 13 800 b.d 0

2000 80 34 100 6 200 b.d 2

Źródło: U.S. Department of State, International Narcotics Control Strategy Report (INCSR), an-nual editions, www.state.gov/g/inl/rls/nrcrpt/2000 (data dostępu: 20.12.2013).

Układ z 1995 roku został również wykorzystany do walki z członkami Świe-tlistego Szlaku oraz Movimiento Revolucionario Tupac Amaru (MRTA)18. Gorą-

17 Spadek liczby zestrzelonych samolotów transportujących narkotyki tłumaczy zawieszenie ame-rykańskich lotów zwiadowczych w różnych regionach świata, w tym w krajach subregionu andyj-skiego, ogłoszony przez Departament Stanu w maju 1994 roku. Decyzja została podjęta pod wpływem amerykańskich operacji militarnych, w wyniku których ginęli cywile (Irak, Somalia). Pod koniec roku Kongres zdominowany przez Republikanów uchylił wcześniejszą decyzję, którą w grudniu podpisał prezydent Clinton. P. L. Clawson, L. W. Rensselaer III, The Andean Cocaine Industry, St. Martin’s Griffin, New York 1998, s. 229. 18 MRTA jako grupa narkoterrorystyczna była aktywna w latach 90. XX wieku. Do jej najbardziej spektakularnych akcji należało wzięcie jako zakładników pracowników ambasady Japonii w Li-mie w 1996 roku. Po rozwiązaniu MRTA i wycofaniu się z działań terrorystycznych byli członko-wie tego ugrupowania stworzyli partię polityczną Movimiento Partia Libre i działają w ramach



cym zwolennikiem strategii niszczenia plantacji koki w okresie prezydentury Billa Clintona był podsekretarz stanu ds. strategii zwalczania narkobiznesu Robert Gel-bard, były ambasador USA w Limie. Zarówno CIA jak i U.S. Southern Command (SOUTHCOM) udzieliły poparcia rządowi Fujimoriego w walce z maoistami19. Zwrot w polityce Clintona wobec walki z narkobiznesem w Peru podkreśla nomi-nacja w styczniu 1996 roku byłego dowódcy SOUTHCOM w Panamie, przyjaciela prezydenta Fujimoriego i ministra Vladimira Montesinosa, generała Barry’ego McCaffreya na stanowisko dyrektora Biura ds. Zwalczania Narkomanii, działające-go przy Białym Domu (White House’s Office of National Drug Control Policy – ONDCP). Dla pełnego obrazu należy dodać, iż Waszyngton, zgodnie z prośbą stro-ny peruwiańskiej, podjął próby zachęcania chłopów do uprawy soi, ananasów, ka-wy czy kakao. Tylko w 1999 roku z programu alternatywnych upraw skorzystało 35 tys. peruwiańskich rodzin. Jednym z rejonów kraju, z którego chętnie korzystali chłopi z programu alternatywnych upraw był Apurimac River Valley. Z kolei coca-leros z rejonu Huallaga Valley, w którym znajdowało się najwięcej upraw koki byli nieufni. Próby zainteresowania ich programem zakończyły się porażką.

Sukces polityki USA i zmniejszenie powierzchni upraw koki w Peru nie skutkowały niestety zmniejszeniem dostaw narkotyków do konsumentów w USA i Europie. Spadła co prawda cena liści koki, z 2,5 USD za 1 kg w 1994 roku do 0,6 USD za 1 kg w 1995 roku, ale nie osłabiono w sposób trwały siły producentów i pośredników w handlu kokainą, gdyż siatka narkotykowa miała charakter między-narodowy20. Ponadto, Amerykanie oparli swoją współpracę o skompromitowanego polityka Vladimira Montesinosa, który był najbliższym doradcą prezydenta Fujimo-riego i architektem realizowanej przez prezydenta Peru polityki. W połowie lat 90. pracownicy DEA wykryli powiązania Montesinosa z gangiem przemycającym nar-kotyki z Peru do USA i Europy. Amerykanie nie zerwali współpracy z Montesino-sem tylko dlatego że zgodził się współpracować z DEA stając się jej cennym in-formatorem. Krytycy zwracali uwagę, iż uprawa koki i produkcja kokainy nie zo-stały zlikwidowane w Peru, a tylko przeniesione na teren Kolumbii.

konstytucyjnego porządku politycznego w Peru, biorąc udział w wyborach prezydenckich. D. S. Palmer, The Shining Path…, s. 115. 19 Początki ścisłej współpracy między Centralną Agencją Wywiadowczą i SOUTHCOM a stroną peruwiańską sięgają 1991 roku. W maju 1991 roku Amerykanie zainstalowali nowoczesny sys-tem radarowy do identyfikacji samolotów, służących do transportowania narkotyków. R. F. Perl, „Clinton’s Foreign Drug Policy”, Journal of Interamerican Studies and World Affairs, Vol. 35, No. 4, 1993-94, s. 147. 20 H. J. Wiarda, Democracy and Its Discontents. Development, Interdependence, and US Policy in Latin America, Rowman & Littlefield Publishers, New York/London 1995, s. 103.



W latach dziewięćdziesiątych XX wieku powierzchnie upraw koki zwiększa-ły się rocznie o około 15-20%21. Do niepowodzeń akcji zaliczyć należy również pomyłki CIA i wojska amerykańskiego, w wyniku których ginęli przypadkowi cy-wile, a nawet Amerykanie. Tragiczna pomyłka wydarzyła się w kwietniu 2001 ro-ku. Przypadkowo amerykański samolot, który brał udział w misji humanitarnej w Peru został zestrzelony przez peruwiański myśliwiec. W wyniku zdarzenia śmierć poniosły dwie Amerykanki: 35-letnia misjonarka Veronica Bowers oraz jej sied-miomiesięczna córeczka Charity. 21 kwietnia 2001 roku w konsekwencji tej trage-dii Amerykanie zdecydowali się zawiesić naloty na plantacje koki i akcje przeciw samolotom transportującym narkotyki z Peru do Kolumbii. Dopiero pod koniec 2003 roku Amerykanie wznowili naloty i bombardowania na pola uprawne koki w Peru22.

Walka z narkobiznesem w Peru po dymisji prezydenta Alberto Fujimoriego

Po rezygnacji Alberto Fujimoriego z urzędu prezydenta, spowodowanej po-dejrzeniami o korupcję i jego wyjeździe z Peru w listopadzie 2000 roku, współpraca między kolejnymi władzami a administracją George’a W. Busha, dotycząca zwal-czania produkcji i handlu narkotykami, była kontynuowana. Następca Fujimoriego, prezydent Alejandro Toledo, który nie krył podziwu dla potęgi USA zadeklarował powrót do rządów demokratycznych w Peru. Deklaracja Toledo otwierała nowe możliwości w ramach współpracy amerykańsko-peruwiańskiej23. 23 marca 2002 roku prezydent Bush po raz pierwszy odwiedził Limę. Główne tematy spotkania Bush-Toledo skupiały się wokół współpracy w zwalczaniu narkobiznesu, umacnia-nia demokracji oraz rozwoju stosunków gospodarczych, przede wszystkim przygo-

21 C. B. Iglesias, El Plan Colombia y el Peru, Latin American Studies Association Meeting, Sep-tember 6-8, Washington D.C. 2001, s. 16. Więcej o skutkach polityki USA przeciw narkobizne-sowi w Peru i Kolumbii w: R. Crandall, Driven by Drugs. U.S. Policy Toward Colombia, Lynne Rienner Publishers, London 2002, J. R. Avirama, M. A. Murillo, Colombia and the United States. War, Unrest, and Destabilization, Seven Stories Press, New York 2004, S. Flounders, T. Gutierrez, A. McInerney, R. Toledo (red.), War in Colombia: Made in U.S.A., International Action Center, New York 2003, G. Marcella, Plan Colombia: The Strategic and Operational Im-peratives, SSI, 2001, E. C. Ramírez, Globalización y plan Colombia, Fundación Editorial Fabri-cio Ojeda, Caracas 2000. 22 C. A. Youngers, Collateral Damage: U.S. Drug Control Efforts in the Andes, Latin American Studies Association Meeting, September 6-8, Washington D.C. 2001, s. 19. 23 M. L. Jasper, C. R. Seelke, Peru: Political Situation, Economic Conditions and U.S. Relations, US Congressional Research Service, January 15, 2008, Washington D.C. 2008, s. 5.



towania do podpisania układu amerykańsko-peruwiańskiego o wolnym handlu w niedalekiej przyszłości. Prezydent Bush, doceniając wysiłki Toledo w demokra-tyzacji kraju, podjął decyzję o zwiększeniu bezpośredniej pomocy finansowej z 50 mln do 150 mln USD dla rządu peruwiańskiego, z przeznaczeniem na walkę z nar-kobiznesem24.

W następstwie ataków terrorystycznych na Nowy Jork i Waszyngton w 2001 roku, walka z narkobiznesem została nierozerwalnie powiązana z działaniami anty-terrorystycznymi i bezpieczeństwem na arenie międzynarodowej. Dzięki determina-cji decydentów amerykańskich i lojalnej postawie peruwiańskich służb munduro-wych walka z narkoterrorystami w Peru zaczęła przynosić wymierne efekty.

7 czerwca 2002 roku w Limie miało miejsce zakończenie procesu groźnego bossa mafii narkotykowej w Peru Nelsona Paredesa-Ortiza. Przestępca został oskar-żony o dowodzenie międzynarodową siatką kurierów, w której działali wolontariu-sze z Peru, Kolumbii, Meksyku i Gwatemali. Policja skonfiskowała w laboratorium Ortiza kokainę o wadze 1 760 kg, której wartość oszacowano na kwotę 18 mln USD. Ponadto zajęto 1 520 kg substancji chemicznych oraz nowoczesny i wydajny sprzęt laboratoryjny, niezbędny w produkcji narkotyków. Tygodniowo Ortiz produ-kował około 600 kg kokainy, z których większość trafiało na rynek amerykański. Doprowadzenie Ortiza i jego 28 współpracowników przed oblicze wymiaru spra-wiedliwości było możliwe dzięki wspólnym działaniom następujących instytucji Peru: policji peruwiańskiej, Lima Country Office (LCO), LCO Sensitive Investi-gative Unit (SIU). Ze strony amerykańskiej niebezpieczną akcję koordynowali członkowie amerykańskiej agencji antynarkotykowej – DEA Special Operations Division25.

Na przełomie 2001 i 2002 roku uaktywnili się partyzanci ze Świetlistego Szlaku, a ich terenem działania stały się obszary, na których tradycyjnie uprawiano kokę. Po raz pierwszy na szeroką skalę Świetlisty Szlak rozpoczął regularną współ-pracę z mafiosami narkotykowymi i uzyskał wsparcie wśród chłopów, którzy upra-wiali kokę. Dodatkowym zagrożeniem dla stabilności politycznej w Peru oraz w re-gionie było nawiązanie współpracy z kolumbijskimi guerrilleros. Trzy dni przed przyjazdem prezydenta Busha do Limy, w marcu 2002 roku, narkoterroryści ze Świetlistego Szlaku zdetonowali w stolicy kraju samochód-pułapkę, przed cen-

24 M. Taft-Morales, Peru: Current Conditions and U.S. Relations, US Congressional Research Service, July 21, Washington D.C. 2009, s. 4. 25 A. Hutchinson, „DEA Congressional Testimony”, w: A. Tavidze (red.), Andean Regional Ini-tiative, Nova Science Publishers, New York 2004, s. 12.



trum handlowym, znajdującym się w pobliżu ambasady USA. W wyniku wybuchu zginęło dziewięć osób. Ataki lewackich rebeliantów i ich współpraca z kolumbijską FARC spowodowały podjęcie przez władze Peru decyzji o skoncentrowaniu wzmocnionych sił wojska na granicy z tradycyjnym rywalem, Ekwadorem. Do ak-tywności przestępców narkotykowych skłoniły również decyzja USA z 21 kwietnia 2001 roku o zawieszeniu ataków na samoloty przewożące narkotyki oraz wzrost popytu i w konsekwencji, cen kokainy na rynkach światowych. W latach 1999-2002 cena kilograma liści koki wzrosła czterokrotnie, osiągając poziom 5 USD pod ko-niec 2002 roku. Wzrost cen koki spowodował ponowne zainteresowanie uprawą tej rośliny przez ubogich chłopów peruwiańskich. W latach 2005-2008 powierzchnia pól uprawnych koki w Peru wzrosła o 16,4%26. Trend wzrostowy utrzymał się rów-nież w latach 2010 i 2011, w których areał pól uprawnych koki wzrósł o kolejne 2% i wedle danych szacunkowych, pokrywały one wówczas obszar od 50 do 60 tys. hektarów. Wobec takiej sytuacji, administracja prezydenta Busha zdecydowała się na realizację jednego z alternatywnych programów z zakresu walki z narkobizne-sem. W 2007 roku podjęto decyzję o wybudowaniu sieci dróg, w tym autostrady łą-czącej Huallaga Valley z Limą. Całość projektu oszacowano na około 1,5 mld USD. Celem sfinansowania rozwoju infrastruktury w Peru przez Waszyngton było zwiększenie atrakcyjności gospodarczej trudno dostępnych regionów Peru, w któ-rych jedynym źródłem zarobkowania była uprawa koki. Ponadto, Waszyngton roz-począł na szeroką skalę propagowanie alternatywnych wobec koki upraw np. kakao czy kawy poprzez wspieranie finansowe chłopów peruwiańskich. Wobec wzrostu powierzchni pól uprawnych koki, prezydent Toledo nalegał również, aby Ameryka-nie powrócili do nalotów na plantacje koki i ataków na samoloty transportujące narkotyki. Strona amerykańska obiecała Toledo powrót do tych akcji po zakończe-niu negocjacji w sprawie odszkodowania dla rodziny Bowers za incydent z kwietnia 2001 roku27.

W 2006 roku ówczesny prezydent Alan García, na początku swojej prezy-dentury, ogłosił nowy program walki z narkobiznesem w Peru, zwany National Drug Plan, w którym ważną rolę odgrywała pomoc ze strony Stanów Zjednoczo-nych. Plan Garcii zakładał połączenie działań radykalnych, np. niszczenia pól upraw koki, zestrzeliwania samolotów transportujących narkotyki, z jeszcze więk-szym dofinansowaniem na rzecz upowszechniania, wśród rolników peruwiańskich,

26 Fall in Colombia’s coca crop vs. rises in Peru and Bolivia, Latin American Security and Stra-tegic Review, June 2009, Vol. 44, No. 3, s. 6. 27 C. McClintock, F. Vallas, The United States and Peru…, s. 167.



programu upraw alternatywnych. Zasadniczą rolę w programie odgrywała amery-kańska pomoc finansowa i udział wojsk amerykańskich w akcjach militarnych przeciwko peruwiańskim producentom i handlarzom narkotyków28. Znaczenie pla-nu walki zaproponowanego przez Garcię było tym większe, gdyż uzyskał on popar-cie dla swoich działań ze strony parlamentu peruwiańskiego oraz deklaracje pełnej współpracy ze strony rządów państw sąsiednich – Brazylii, Boliwii, Kolumbii oraz Ekwadoru. Jednak implementacja programu spotkała się z oporem ze strony chło-pów peruwiańskich i spowodowała rozpoczęcie przez nich współpracy z guerrille-ros ze Świetlistego Szlaku. Poważnym mankamentem antynarkotykowej polityki Garcii, na który wskazywali Amerykanie był wysoki stopień skorumpowania urzędników sądowych; erozja peruwiańskiego wymiaru sprawiedliwości utrzymy-wała się od czasów prezydentury Fujimoriego29. Dodatkowym niekorzystnym ele-mentem komplikującym przeciwdziałanie lobby narkotykowemu w Peru jest trwa-jąca od pierwszej dekady XXI wieku walka o kontrolę nad kolumbijsko-peruwiańs-kim rynkiem narkotykowym prowadzona pomiędzy kartelami narkotykowymi z Meksyku oraz bezwzględną w działaniu koreańsko-chińską grupą przestępczą o nazwie Czerwony Smok30.

W 2011 roku na urząd prezydenta Peru wybrano populistycznego przedsta-wiciela lewicy, przegranego w wyborach prezydenckich z 2006 roku, Ollantę Hu-malę. Pomimo lewicowych poglądów, Humala zadeklarował kontynuację polityki antynarkotykowej w ramach National Drug Plan. Podczas kolejnych spotkań z najważniejszymi politykami amerykańskimi (z sekretarz stanu Hillary Clinton i prezydentem Barackiem Obamą) w Waszyngtonie w lipcu 2011 roku oraz na szczycie państw amerykańskich w kolumbijskiej Kartagenie w kwietniu 2012 roku, prezydent Humala wyraził gotowość zacieśnienia współpracy amerykańsko-peru-wiańskiej w dziedzinie przeciwdziałania narkobiznesowi w swoim kraju. Bezpo-średnim następstwem tej deklaracji było spotkanie w październiku 2012 roku w Limie sekretarza obrony USA Leona Panetty z prezydentem Humalą oraz mini-strem obrony Peru Pedro Cateriano, które zaowocowało zaktualizowaniem, zawar-tego w 1952 roku amerykańsko-peruwiańskiego, układu o zacieśnieniu współpracy wojskowej (Defense Cooperation Agreement)31 oraz przekazaniem Peruwiańczy-kom 20 amerykańskich nowoczesnych helikopterów do wykorzystania w walce 28 M. Taft-Morales, Peru: Current Conditions…, s. 8. 29 C. A. Youngers, Deconstructing Democracy: Peru…, s. 38. 30 M. Śniadecka-Kotarska, „Walka z narkobiznesem a stosunki polityczne Peru-Stany Zjednoczo-ne”, Ameryka Łacińska, nr 2, 2006, s. 39. 31 W. Dobrzycki, System międzyamerykański, Scholar, Warszawa 2000, s. 187.



z narkobiznesem32. W połowie 2013 roku Humala złożył wizytę w Białym Domu, w czasie której potwierdził wolę współpracy z USA i Kolumbią w dążeniu do ogra-niczenia produkcji i handlu narkotykami w regionie. Intensyfikacja działań władz peruwiańskich, przy wydatnej pomocy USA, wywołała zorganizowany opór chło-pów wspieranych przez partyzantów ze Świetlistego Szlaku. Tylko w 2012 roku or-ganizacja ta przyznała się do dokonania 87 ataków terrorystycznych, w których śmierć poniosła jedna osoba cywilna, trzynastu żołnierzy i pięciu peruwiańskich po-licjantów. Głównym terenem działania terrorystów była dolina rzeki Ene, obszar opanowany przez plantatorów koki. W październiku 2012 roku członkowie Świetli-stego Szlaku zabili dwóch agentów policji, którzy rozpracowywali tamtejszą mafię narkotykową. Po rozbiciu partyzantki przez prezydenta Fujimoriego w ostatniej de-kadzie ubiegłego wieku, od czterech lat szeregi Świetlistego Szlaku są zasilane przez nowych ochotników, a liczbę członków szacuje się na 200-800 osób33.

Obecny rząd USA również jest zdeterminowany w swoich staraniach osią-gnięcia większej skuteczności w walce z narkobiznesem. Ewentualna przegrana oznaczać będzie wzrost niebezpiecznych tendencji oraz zagrozić może zarówno stabilności politycznej Peru, jak i bezpieczeństwu innych państw subregionu andyj-skiego. Ponadto, sytuacja taka sprzyja wzrostowi aktywności terrorystów powiąza-nych czy finansowanych przez kartele narkotykowe. USA przyjęły z zadowoleniem powrót do demokratycznych rządów w Peru34. Akceptując wybór Peruwiańczyków w postaci rządów prezydentów Garcii oraz Humali, Waszyngton zdecydował się na kontynuację pomocy finansowej, przeznaczonej przede wszystkim na walkę z nar-kobiznesem, ale także na pomoc gospodarczą, np. wspieranie alternatywnych upraw oraz zakup uzbrojenia i szkolenie peruwiańskich służb mundurowych (tabela 3).

Podstawowe cele finansowane przez USA, zdaniem analityków Departamen-tu Stanu, sprowadzały się do: wspierania procesów demokratyzacyjnych w peru-wiańskim życiu politycznym, inwestowania środków w kapitał ludzki i rozwój in-frastruktury publicznej, walki z narkobiznesem i terroryzmem oraz zachęcania do reform instytucji państwowych. Jednak środki finansowe kierowane do Peru były systematycznie zmniejszane przez Kongres USA. W 2010 roku Peru otrzymało pomoc w wysokości 120 mln USD, rok później 97 mln USD, a w 2012 roku – je-dynie 79 mln USD. Władze amerykańskie tłumaczyły ten trend przekazaniem więk- 32 M. Taft-Morales, Peru in Brief…, s. 12. 33 U.S. Department of State, Office of the Coordinator for Counterterrorism, Country Reports on Terrorism 2012, Peru, May 30, 2013, http://www.state.gov/ (data dostępu: 8.06.2013). 34 U.S. Department of State, 2008 Country Reports on Human Rights Practices, Peru, February 25, 2009, http://www.state.gov/j/drl/rls/hrrpt/2008/wha/119153.htm (data dostępu: 10.04.2014).



szej ilości środków na programy transregionalne, których beneficjentami były różne kraje regionu, w tym także Peru. Przykładem może być program ratowania ekosys-temu Amazonii w krajach subregionu andyjskiego, który został przyjęty przez Kon-gres USA w ramach Consolidated Approprations Act of 2012 oraz Joint Explanato-ry Statement. Krytycy redukcji środków zwracali uwagę na bardziej deklaratywną niż rzeczywistą rolę, jaką odgrywa Lima w polityce zagranicznej USA wobec kra-jów regionu i marginalizowanie znaczenia wszystkich krajów andyjskich35.

TABELA 3. POMOC FINANSOWA STANÓW ZJEDNOCZONYCH SKIEROWANA DO PERU (W MLN USD)

2012 2013 2014

Zmiana w latach

2012-2014 w USD

Zmiana w latach 2012-

2014 w %

Pomoc gospodarcza 41 280 47 300 43 100 +1 820 +4,4%

Uzbrojenie dla armii pe-ruwiańskiej

1 980 1 980 2 500 +520 +26,3%

Programy medyczne i zdrowotne finansowane przez Departament Stanu

0 0 0 0 0

Programy medyczne i zdrowotne finansowane przez USAID

5 000 0 0 -5 000 -100%

Programy szkoleniowe dla wojska i policji

619 585 585 -34 -5,5%

Walka z przestępczością narkotykową

29 250 23 300 26 300 -2 950 -10,1%

Zabezpieczenie antyterro-rystyczne

1 000 0 150 -850 -85%

Całość pomocy 79 129 73 165 72 635 -6 494 -8,2%

Źródło: Congressional Budget Justification, Foreign Operations, Annex: Regional Perspectives, Fiscal Year 2012, http://www.state.gov/f/releases/iab/fy2012cbj/pdf/, Congressional Budget Jus-tification, Foreign Operations, Fiscal Year 2014, http://www.state.gov/f/releases/iab/fy2014cbj/-index.htm (data dostępu: 19.11.2013).

Prezydent Bush, w następstwie wydarzeń z 11 września 2001 roku, połączył działania związane z walką z narkobiznesem z kwestiami bezpieczeństwa i zwal-czaniem międzynarodowego terroryzmu. Głównym celem działań antyterrorystycz-nych władz w Limie przy wsparciu Waszyngtonu była walka z partyzantką Świetli-

35 U.S. Department of State, Peru: Foreign Assistance Program Overview, http://www.state.-gov/r/pa/ei/bgn/35762.htm (data dostępu: 10.02.2013).



stego Szlaku. Dzięki zdecydowanym krokom podjętym przez prezydenta Fujimo-riego zasięg i możliwości działania Świetlistego Szlaku zostały zminimalizowane. Od 1980 roku do lat 90. XX wieku liczba bojowników tej jednej z najbrutalniej-szych grup terrorystycznych na świecie, kształtowała się pomiędzy 5 a 10 tysięcy członków. Po roku 2000, według szacunków władz peruwiańskich, liczba ta spadła do około 200-800 członków. W XXI wieku Świetlisty Szlak zaczął ścisłą współpra-cę z producentami i pośrednikami w handlu kokainą. Jak wspomniano wcześniej, partyzanci zmienili teren działania na obszary, na których uprawiano liście koki, np. dolina rzeki Ene, Huallaga Valley i Apurimac River Valley. Wśród polityków pe-ruwiańskich i amerykańskich członkowie Świetlistego Szlaku zaczęli być określani mianem narkoterrorystów. Cocaleros z tych regionów, wśród których rządowe pro-gramy alternatywnych upraw powodowały opór, uzyskali wsparcie ze strony party-zantki. W 2007 roku siłom rządowym udało się aresztować 28 guerrilleros z Hual-laga Valley. 9 października 2008 roku narkoterroryści ze Świetlistego Szlaku prze-prowadzili najbardziej krwawy zamach dekady, w wyniku którego zginęło 13 żoł-nierzy oraz dwóch cywilów. W kolejnych zamachach śmierć poniosło 33 żołnierzy, a 43 zostało rannych. Elementem niekorzystnym w walce ze Świetlistym Szlakiem jest coraz silniejsza współpraca tej organizacji z innymi grupami narkoterrorystycz-nymi, np. z kolumbijską armią (Fuerzas Armadas Revolucionarias de Colombia, FARC)36.

Zgodnie z prośbami władz peruwiańskich polityka antynarkotykowa finan-sowana przez Waszyngton opierała się na dwóch podstawowych filarach; pierwszy – to niszczenie istniejących pól uprawnych, drugi – wspieranie alternatywnych form zarobkowania przez chłopów peruwiańskich. Ważną rolę w przeciwdziałaniu mafii narkotykowej w Peru odgrywa Amerykańska Agencja ds. Rozwoju Międzynarodo-wego (United States Agency for International Development, USAID)37. W 2012 ro-ku USAID udzieliła wsparcia 19 tys. rodzin rolników trudniących się uprawą koki, wśród których propagowano alternatywne uprawy np. kakao lub kawy. Według prezydenta Humali, Stany Zjednoczone są strategicznym partnerem Peru w walce z narkobiznesem. Początkowo był on przeciwny nalotom i niszczeniu plantacji coca-

36 U.S.-Colombia Relations: Hearing before the Subcommittee on the Western Hemisphere of the Committee on Foreign Affairs, House of Representatives, 110th Congress, 1st session, April 24, 2007, Washington D.C. 2007, s. 72. 37 Więcej o zadaniach i ich realizacji przez USAID zobacz w: Testimony of Adolfo A. Franco, Assistant Administrator of the Bureau of Latin America and the Caribbean for USAID: hearing before the House International Relations Committee, House of Representatives, 109th Congress, 2nd session, June 21, 2006, Washington D.C. 2007.



leros, jednak za namową USA, już w sierpniu 2011 roku, poparł radykalne działa-nia wojsk amerykańskich wymierzone w podstawy przemysłu narkotykowego. Na-stępnie, w marcu 2012 roku, Humala ogłosił nową pięcioletnią (2012-2016) strate-gię walki z narkobiznesem w Peru. Głównym celem ambitnego planu jest zwięk-szenie o 200% liczby zlikwidowanych plantacji koki pod koniec 2016 roku. Wobec oporu chłopów peruwiańskich z doliny rzek Ene oraz Apurimac, wspieranych przez partyzantkę Świetlistego Szlaku, rząd peruwiański, przy akceptacji ze strony USA, zdecydował się na wprowadzenie regularnego wojska i militaryzację tych terenów. Utworzono 19 baz wojskowych, w których skoszarowano 2 000 żołnierzy38.

Amerykańsko-peruwiańskie relacje gospodarcze

Cele gospodarcze Stanów Zjednoczonych wobec Peru są realizowane po-przez koherentne programy skierowane do wszystkich państw subregionu andyj-skiego. Jednak Waszyngton prowadził również od początku XXI wieku stosunkowo intensywne działania o charakterze bilateralnym. Ukoronowaniem starań Ameryka-nów, pod kątem ekonomicznym, było zakończenie rozmów w grudniu 2005 roku i podpisanie 12 kwietnia 2006 roku bilateralnej umowy z Peru o wolnym handlu (U.S.-Peru Trade Promotion Agreement, PTPA). Spośród krajów subregionu andyj-skiego jedynie władze Peru i Kolumbii zdecydowały się na zawarcie z USA poro-zumienia o wolnym handlu39.

Jednak z punktu widzenia interesów gospodarczych Waszyngtonu, Peru nie jest krajem znaczącym. Rynek peruwiański, z populacją na poziomie 28 milionów mieszkańców, jest dopiero piątym rynkiem wśród państw Ameryki Łacińskiej. Ryn-kami o większym potencjale są Brazylia, Meksyk, Kolumbia oraz Argentyna. Po-parciem tej tezy jest wysokość inwestycji amerykańskich ulokowanych w tych kra-jach. W roku 1980 inwestycje amerykańskie w Meksyku wynosiły 2 mld 90 mln USD, by w roku 2000 osiągnąć 13 mld 161 mln USD. W tym samych okresie inwe-stycje USA wynosiły odpowiednio: w Brazylii 1 mld 544 mln USD i 30 mld 497 mln USD, w Kolumbii 51,1 mln USD i 2 mld 50 mln USD, w Argentynie 788 mln

38 Peru Security: Militarisation of the VRAE – Then and Now, Latin American Weekly Report, Vol. 38, September 22, 2012, s. 4. 39 A. M. Villarreal, U.S.-Peru Economic Relations and the U.S.-Peru Trade Promotion Agree-ment, US Congressional Research Service, July 27, 2007, Washington D.C. 2007, s. 10, Idem, The U.S.-Colombia Free Trade Agreement: Background and Issues, US Congressional Research Service, November 9, 2012, Washington D.C. 2012, s. 14.



USD i 10 mld 553 mln USD. W przypadku Peru bezpośrednie inwestycje kapitału amerykańskiego kształtowały się na stosunkowo niskim poziomie 26,9 mln USD w 1980 roku, a dwadzieścia lat później wyniosły jedynie 555,7 mln USD. Znaczący wzrost inwestycji nastąpił po 2001 roku40.

W 2006 roku PKB Peru wyniosło 93 mld USD, co stanowiło około 0,7% amerykańskiego PKB, które osiągnęło wówczas poziom 13,2 bilionów USD. Po-nadto, wymiana handlowa pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a Peru, w porówna-niu z całą globalną wymianą handlową USA, stanowi jedynie jej ułamek. Wymiana handlowa między Limą a Waszyngtonem w 2006 roku wynosiła 0,3% całości ame-rykańskiej wymiany handlowej, również 0,3% wynosił eksport towarów z Peru do USA oraz 0,3% import towarów amerykańskich do Peru. W 2006 roku Peru zaj-mowało 43 miejsce wśród państw eksportujących towary do USA oraz 42 wśród importerów towarów z USA (tabela 4).

Amerykańscy eksperci ekonomii, mając na uwadze powyższe dane, stwier-dzili zatem, że liberalizacja przepisów handlowych, na podstawie umowy PTPA, jest korzystniejsza dla gospodarki Peru niż dla amerykańskiej. Eksperci szacują wzrost amerykańskiego PKB, dzięki podpisanemu porozumieniu, jedynie o 2,1 mld USD, co stanowi jedynie 0,02% całości PKB USA. Rząd prezydenta Busha posta-wił sobie za cel liberalizację stosunków handlowych w Ameryce Łacińskiej. Już w październiku 2006 roku podkreślał potencjalne możliwości dla Peru, wynikające z podpisanej w kwietniu umowy PTPA, która „(…) spowoduje zacieśnienie więzi między oboma krajami, podniesie rolę handlu, pozwoli na stworzenie nowych miejsc pracy oraz zredukuje ubóstwo i nierówności społeczne”41. Porównując dane dotyczące wartości towarów eksportowanych z Peru do USA z 1996 roku i 2006, zauważalny jest jej wzrost. W 1996 roku Peru eksportowało do USA produkty o łącznej wartości 1 mld 260 mln USD, by dekadę później wartość ta wzrosła do 5 mld 900 mln, co daje wzrost o 368%42.

Znacznie zwiększony eksport do USA wpłynął bardzo korzystnie i ożywczo na peruwiańską gospodarkę i przyczynił się do umocnienia i ustabilizowania kursu peruwiańskiej waluty. 10 maja 2007 roku prezydent G. W. Bush, wsparty przez 40 C. H. Beas, Colonización del Peru y America Latina, Lima 2003, s. 161. 41 The White House, Joint Statement Between the United States of America and the Republic of Peru, October 2006, http://www.whitehouse.gov (data dostępu: 2.12.2012). 42 Drugim elementem, który pobudził wzrost gospodarczy Peru (wzrost dochodu z 56 mld USD w 1996 roku do 93 mld USD w 2006 roku) były amerykańskie inwestycje bezpośrednie. W 2006 roku amerykańskie inwestycje w Peru osiągnęły poziom 4 mld 980 mln USD. 62% tej sumy Amerykanie zainwestowali w przemysł wydobywczy, 8% w budowę fabryk , kolejne 2% w sek-tor finansowy. A. M. Villarreal, U.S.-Peru Economic…, s. 8.



Kongres USA, podjął decyzję o ogłoszeniu nowego programu gospodarczego skie-rowanego do krajów Ameryki Łacińskiej, w tym krajów subregionu andyjskiego New Trade Policy for America. Jednym z zadań nowego programu było zachęcenie krajów latynoamerykańskich do zawarcia w przyszłości umów o wolnym handlu z USA. Za wzór do naśladowania wskazano Peru i Kolumbię, mając na uwadze ko-rzyści, jakie oba kraje odniosły w wyniku zawarcia takiego porozumienia gospo-darczego43.

TABELA 4. WYMIANA HANDLOWA MI ĘDZY STANAMI ZJEDNOCZONYMI A PERU W 2006 ROKU

Import z USA Eksport do USA

Mln USD

Udział w całości eksportu

USA

Mln USD

Udział w całości importu

USA Produkty paliwowe

272,7 9% Złoto 1 408,5 24%

Sprzęt elektryczny i mechaniczny

176,7 6% Miedź 994,6 17%

Części teleinformatyczne

157,9 5% Ropa naf-towa i gaz ziemny

795,7 13%

Sprzęt komputerowy

127 4% Artykuły tekstylne

316,6 5%

Części zamienne np. samochodowe

120,2 4% Srebro 226,7 4%

Pozostałe 2 070,7 71% Pozostałe 2 154,8 37%

Suma 2 927,2 - Suma 5 896,9 -

Źródło: United States International Trade Commission (USITC), Interactive Tariff and Trade Da-taWeb, http://dataweb.usitc.gov: HTS4-digit level (data dostępu: 6.01.2013).

Obecnie USA dla Peru są największym partnerem gospodarczym, kolejnymi są Chiny i Szwajcaria. W 2012 roku Peru wyeksportowało do USA towary o łącz-nej wartości 6,4 mld USD. W stosunku do roku poprzedniego eksport wzrósł o 3%. Z kolei import towarów z USA wynosił 9,4 mld USD i w stosunku do 2011 roku wzrósł o 12%. Peru jest 32 partnerem gospodarczym Waszyngtonu44.

43 House Ways and Means Committee, A New Trade Policy for America, http://waysandmeans.-house.gov (data dostępu: 29. 01. 2013). 44 U.S. Trade Representative, 2013 National Trade Estimate Report on Foreign Trade Barriers: Peru, http://www.ustr.gov/sites/default/files/2013%20NTE%20Peru%20Final.pdf (data dostępu: 21.04.2014).



Warto również nadmienić, iż Peru jest beneficjentem koherentnych progra-mów skierowanych przez USA do krajów subregionu andyjskiego. Najważniejszy-mi projektami autorstwa Waszyngtonu były Andean Regional Initiative, Andean Counterdrug Initiative, Andean Trade Preference Act oraz Andean Trade Promo-tion and Drug Eradication Act. Poniższe zestawienia (tabela 5) obrazują znaczenie Limy w polityce USA wobec tego regionu świata oraz wysokość środków finanso-wych przeznaczonych przez USA na realizację różnych zadań przez władze peru-wiańskie.

TABELA 5. PORÓWNANIE I STRUKTURA EKSPORTU TOWARÓW Z KRAJÓW ATPA I ATPDEA

DO STANÓW ZJEDNOCZONYCH W LATACH 2001, 2008 ORAZ 2010 W MLN USD

Boli-wia45

Ekwa-dor

Peru Kolumbia Łączna wartość importu

Wartość importu

w % 2001 całość eksportu

165,1 1 975,4 1 805,5 5 622,6 9 568,6

Eksport wolnocłowy

137,3 1 038,1 1 221 3 281 5 677,4 59,3%

Eksport w ramach ATPA

53,2 216,1 686,3 696,6 1 652,2 17,3%

Eksport w ramach programu Generalized System of Preferences (GSP)

9,5 33 73,4 68,2 184,1 1,9%

Eksport w ramach innych programów

74,5 789 461,3 2 516,1 3 840,9 40,1%

2008 całość eksportu

540,4 9 043,8 5 839,9 13 058,8 28 483,9

Eksport wolnocłowy

471,2 7 915,4 5 507,9 12 001,2 25 895,7 90,9%

Eksport w ramach ATPA oraz ATPDEA łącznie

140 6 594,8 3 168,7 7 339,2 17 242,7 60,5%

45 Na skutek antyamerykańskiej polityki, prowadzonej przez prezydenta Evo Moralesa, zawieszo-no uczestnictwo Boliwii w programie ATPA i ATPDEA 15 grudnia 2008 roku. Eksperci amery-kańscy szacują, iż do tego czasu, dzięki programom pomocowym, w Boliwii udało się stworzyć około 19 tys. miejsc pracy, głównie w przemyśle tekstylnym. W wyniku zawieszenia umowy z Boliwią, zatrudnienie w tym sektorze spadło o 30%. I. C. Rebolledo, President, Bolivian-Ameri-can Chamber of Commerce, INC., w: U.S-Bolivia Relations: looking ahead: hearing before the Subcommittee on the Western Hemisphere of the Committee on Foreign Affairs, House of Repre-sentatives, 111th Congress, 1st session, March 3, 2009, Washington D.C. 2009, sygn. 4.F76/1:111-3, s. 34.



Eksport w ramach ATPDEA

83 6 311,1 1 648,6 6 527,8 14 544,4 51,1%


57 283,7 1 520,1 811,5 2 698,3 9,5%


47,6 57,1 271 235,8 611,6 2,1%


283,6 1 263,5 2 068,1 4 426,2 8 041,4 28,2%

2010 całość eksportu

675,9 7 333,8 5 172,5 15 672,6 28 854,8

Eksport wolnocłowy

457,4 5 507,1 4 729,2 14 536,6 25 230,3 87,4%

Eksport w ramach ATPA oraz ATPDEA łącznie

0 4 179,1 759,3 9 472,6 14 410,9 49,9%

Eksport w ramach ATPDEA

0 3 886,6 534,1 8 538,9 12 959,5 44,9%


0 292,5 225,2 933,7 1 451,4 5%


155,7 54,3 0 158,5 368,5 1,3%


301,7 1 273,7 3 969,9 4 905,5 10 451 36,2%

Źródło: U.S. International Trade Commission (USITC), Interactive Tariff and Trade DataWeb, http://dataweb.ustic.gov, 19. 06. 2013.

Rola Stanów Zjednoczonych w zakończeniu konfliktu terytorialnego pomiędzy Peru a Ekwadorem

Kolejnym obszarem zainteresowania Peru ze strony Stanów Zjednoczonych jest pomoc USA w zakresie zakończenia, na drodze dyplomatycznej, długoletniego konfliktu granicznego między Peru a Ekwadorem. Spór między sąsiadami dotyczył terenów pogranicznych położonych nad rzeką Marañón, we wschodniej Amazonii. Początki konfliktu sięgają czasów kolonialnych, a kolejne układy pokojowe z lat 1829, 1890, 1924 i 1942 nie przyniosły rozstrzygnięcia. Do zawarcia porozumienia ekwadorsko-peruwiańskiego w 1942 roku walnie przyczynił się prezydent Stanów



Zjednoczonych Franklin Delano Roosevelt46. Decyzje podjęte w styczniu 1942 roku okazały się krótkotrwałe i właściwie zawieszające wrogie działania sąsiadów jedy-nie na czas drugiej wojny światowej. Konflikt nie został całkowicie rozwiązany i w okresie zimnej wojny doszło do kilku konfrontacji zbrojnych między zantagoni-zowanymi stronami. Również po 1945 roku Waszyngton przyglądał się rozwojowi wypadków i czynił starania w celu jego zakończenia. W połowie 1991 roku doszło do kolejnej eskalacji konfliktu poprzez wkroczenie wojsk ekwadorskich na sporny teren do doliny rzeki Cenepa w górach Cóndor. W styczniu następnego roku prezy-dent Fujimori przedstawił propozycje 37-punktowego porozumienia, które zostało odrzucone przez władze w Quito47. W latach 1993 i 1994 Ekwadorczycy zbudowali fortyfikacje wojskowe w dolinie Cenepa, z kolei żołnierze peruwiańscy urządzili prowizoryczne lądowisko dla helikopterów wojskowych. W styczniu 1995 roku wojsko ekwadorskie zbombardowało inwestycję peruwiańską, co wywołało kolejne napięcie między stronami. W rejonie konfliktu skoncentrowano trzy tysiące żołnie-rzy armii ekwadorskiej i oddziały wojsk peruwiańskich w sile dwóch tysięcy. Roz-poczęła się wojna o dolinę górnego biegu rzeki Cenepa (War of the Upper Cenepa). W wyniku walk zginęło od 300 do 400 żołnierzy, a dodatkowo według szacunków ekonomistów, wojna z 1995 roku przyniosła straty obu stronom w wysokości ponad 1 mld USD48.

Wobec zaistniałej sytuacji uaktywniła się dyplomacja amerykańska. W po-łowie lat 90. XX wieku prezydent Clinton podjął próbę zakończenia długotrwałego konfliktu. Inicjatywa amerykańska została wsparta przez następujące kraje latyno-amerykańskie: Chile, Brazylię i Argentynę. Za pośrednictwem przedstawicieli po-wyższych państw 17 lutego 1995 roku, jeszcze w trakcie walk, rozpoczęto negocja-cje ekwadorsko-peruwiańskie. Pierwszą decyzją było utworzenie Wojskowej Misji Obserwacyjnej Ekwador-Peru (Military Observer Mission Ecuador-Peru – MO-MEP), na której czele stanął generał Barry McCaffrey – zwierzchnik Południowego Dowództwa Stanów Zjednoczonych (SOUTHCOM). Podstawowym zadaniem

46 O przyczynach i przebiegu konfliktu zobacz w: H. Batowski, Między dwiema wojnami 1919- -1939. Zarys historii dyplomatycznej, Warszawa 2001, s. 289, W. Dobrzycki, Stosunki międzyna-rodowe w Ameryce Łacińskiej. Historia i współczesność, Warszawa 2000, s. 96 oraz tenże, Histo-ria stosunków międzynarodowych…, ss. 504 -505. 47 E. Obando, The Impact of the 1995 Conflict on Peru and Peruvian-Ecuadorian Relations, w: G. Marcella, R. Downs (red.), Security Cooperation in the Western Hemisphere. Resolving the Ecudor-Peru Conflict, Miami 1999, s. 103. 48 D. S. Palmer, „Peru-Ecuador Border Conflict: Missed Opportunities, Misplaced Nationalism, and Multilateral Peacekeeping”, Journal of Inter-American Studies and World Affairs, Vol. 99, No. 3, 1997, s. 121.



MOMEP było rozdzielenie walczących wojsk i ogłoszenie doliny górnego biegu rzeki Cenepa jako strefy zdemilitaryzowanej. Trudne, trwające kilka lat rozmowy koncyliacyjne zakończyły się sukcesem, gdyż porozumienie ekwadorsko-peru-wiańskie zawarte w Brasilii 26 października 1998 roku jest przestrzegane przez obie strony konfliktu do dziś. Kluczową rolę w podpisaniu porozumienia odegrali amerykański dyplomata Luigi Einaudi oraz prezydent Brazylii Fernando Henrique Cardoso49.

Wnioski

Inne obszary współpracy Limy z Waszyngtonem są realizowane poprzez: amerykańską pomoc humanitarną dla ofiar trzęsień ziemi i innych klęsk żywioło-wych, wspólne działania na rzecz ochrony środowiska naturalnego oraz współpracę morską i zabezpieczenia wybrzeża Peru. Ostatnie z wymienionych pól współpracy stanowi integralną część polityki antynarkotykowej w Peru. W związku z faktem, że większość eksportowanej kokainy peruwiańskiej trafia do innych krajów latyno-amerykańskich oraz do konsumentów w Stanach Zjednoczonych, na Dalekim Wschodzie i w Europie za pośrednictwem portów morskich, Amerykanie zobowią-zali się do udzielenia pomocy stronie peruwiańskiej w ich kontrolowaniu. Szcze-gólnie niebezpieczna sytuacja panowała w mieście Paitia, na terenie którego aktyw-ne były narkotykowe gangi meksykańskie, a stopień korupcji wśród urzędników najwyższy50. W 2009 roku pojawiło się inne źródło zagrożenia dla bezpieczeństwa Peru. Podobnie jak w Somalii czy Indonezji, w pobliżu peruwiańskiego portu Cal-lao, dochodziło tam do ataków piratów na statki, których celem był rabunek. W przeciwieństwie do aktów piractwa z innych części świata, przestępcy u wyb-rzeży Peru nie uprowadzali zakładników, a ograniczali się jedynie do zajmowania przewożonych towarów51.

Peru we współczesnej polityce zagranicznej Stanów Zjednoczonych zajmuje drugorzędne miejsce. Do głównych obszarów współpracy pomiędzy kolejnymi rzą-dami amerykańskimi a peruwiańskimi w ostatnich trzech dekadach należały wspie-ranie władz Peru w walce z narkobiznesem, promowanie idei ochrony prawa czło-

49 S. Espindola, „Los Estados Unidos y el conflicto Ecuador-Peru”, w: J. P. Leiva (red.), Las relaciones Ecuador-Estados Unidos en 25 años de democracia (1979-2004), Quito 2005, s. 150. 50 C. McClintock, F. Vallas, The United States…, s. 74. 51 M. Taft-Morales, Peru: Current Conditions…, s. 10.



wieka i zasad demokracji w Peru, zakończenie konfliktu granicznego Ekwadoru z Peru, wspólne działania humanitarne oraz intensyfikacja współpracy gospodar-czej. Do największych sukcesów należy zaliczyć ograniczenie powierzchni upraw koki w Peru a także zmniejszenie skali zjawiska handlu narkotykami oraz podpisa-nie układu o wolnym handlu w 2006 roku. Układ handlowy USA-Peru jest szcze-gólnie istotny z punktu widzenia interesów gospodarczych Limy, natomiast dla Wa-szyngtonu, ze względu na niewielki potencjał gospodarczy Peru, ma znacznie mniejszą wagę.

Bibliografia

Avirama, Jesus Rei, Murillo, Mario A. (2004), Colombia and the United States. War, Unrest, and Destabilization, New York.

Batowski, Henryk (2001), Między dwiema wojnami 1919-1939. Zarys historii dyplomatycznej, Wydawnictwo Literackie, Warszawa.

Beas, Carlos Howes (2003), Colonización del Peru y America Latina, Editorial Tawantinsuyo, Lima.

Clawson, Patrick L., Rensselaer III, Lee W. (1998), The Andean Cocaine Industry, St. Martin’s Griffin, New York.

Congressional Budget Justification, Foreign Operations, Annex: Regional Perspectives, Fiscal Year 2012, http://www.state.gov/f/releases/iab/fy2012cbj/pdf/ (data dostępu: 19.11.2013).

Congressional Budget Justification, Foreign Operations, Fiscal Year 2014, http://www.state.gov/-f/releases/iab/fy2014cbj/index.htm (data dostępu: 19.11.2013).

Crandall, Russell (2002), Driven by Drugs. U.S. Policy toward Colombia, Lynne Rienner Publi-shers, London.

Derwich, Karol (2010), Instrumenty polityki zagranicznej USA wobec państw Ameryki Łacińskiej, 1945-2000, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.

Dobrzycki, Wiesław (2000), System międzyamerykański, Scholar, Warszawa.

Dobrzycki, Wiesław (2000), Stosunki międzynarodowe w Ameryce Łacińskiej. Historia i współ-czesność, Scholar, Warszawa.

Dobrzycki, Wiesław (1996), Historia stosunków międzynarodowych 1815-1945, Scholar, War-szawa.



Espindola, Stefano (2005), „Los Estados Unidos y el conflicto Ecuador-Perú”, w: J. P. Leiva (red.), Las relaciones Ecuador-Estados Unidos en 25 años de democracia (1979-2004), Ediciones ABYA – YALA, Quito.

„Fall in Colombia’s Coca Crop vs. Rises in Peru and Bolivia” (2009), w: Latin American Security and Strategic Review, Vol. 44, No. 3, ss. 3-29.

Flounders, Sara, Gutierrez, Teresa, McInerney, Andy, Toledo, Rebeca (2003), War in Colombia: Made in U.S.A., International Action Center, New York.

Franco, Andrés (1998), Estados Unidos y los países andinos, 1993-1997: poder y desintegración, Centro de Editor Javeriano, Bogotá.

House Ways and Means Committee, A New Trade Policy for America, http://waysandmeans.-house.gov (data dostępu: 29.01.2013).

Iglesias C. B. (2001), El Plan Colombia y el Perú, Latin American Studies Association Meeting, September 6-8, Washington D.C.

Isacson, Adam, Olson, Joy (1999), Just the Facts: A Civilian’s Guide to U.S. Defense and Securi-ty Assistance to Latin America and the Caribbean, Latin American Working Group and Center for International Policy, Washington D.C.

Jasper, Miranda Louise, Ribando, Seelke Clare (2008), Peru: Political Situation, Economic Con-ditions and U.S. Relations, US Congressional Research Service, January 15, 2008, Washington D.C.

Loveman, Brian (2006), Strategy for Empire. U. S. Regional Security Policy in the Post-Cold War Era, Rowman & Littlefield Publishers, London.

Marcella, Gabriel (2001), Plan Colombia: The Strategic and Operational Imperatives, SSI.

McClintock, Cynthia (1998), Revolutionary Movements in Latin America, United States Institute of Peace Press, Washington D.C.

McClintock, Cynthia, Vallas, Fabian (2003), The United States and Peru. Cooperation at a Cost, Routledge, New York/London.

Obando, Eduardo (1999), „The Impact of the 1995 Conflict on Peru and Peruvian-Ecuadorian Re-lations”, w: Marcella, Gabriel, Downs, Richard (eds.), Security Cooperation in the Wes-tern Hemisphere. Resolving the Ecudor-Peru Conflict, Miami.

Office of National Drug Control Policy (2001), National Drug Control Strategy: 2001 Annual Report, Washington D.C.

Palmer, David Scott (1997), „Peru-Ecuador Border Conflict: Missed Opportunities, Misplaced Nationalism, and Multilateral Peacekeeping”, w: Journal of Interamerican Studies and World Affairs, Vol. 99, No. 3, ss. 102-128.

Palmer, David Scott (1994), The Shining Path of Peru, St. Martin’s Press, New York.



Perl, Raphael F. (1993-1994), „Clinton’s Foreign Drug Policy”, w: Journal of Interamerican Studies and World Affairs, Vol. 35, No. 4, ss. 131-162.

Peru: US Priorities and Policy: hearing before the Subcommittee on the Western Hemisphere Af-fairs of the Committee on Foreign Affairs, House of Representatives, 103rd Congress, 1st session, March 10, 1993, Washington D.C. 1993, sygn. 4.F76/1:P 43/21.

„Peru Security: Militarisation of the VRAE – Then and Now” (2012), w: Latin American Weekly Report, Vol. 38, September 22, ss. 2-3.

Ramírez Contreras, Enrique (2000), Globalización y plan Colombia, Fundación Editorial Fabricio Ojeda, Caracas.

Schoultz, Lars (1998), Beneath the United States; A History of U.S. Policy Toward Latin Ameri-ca, Harvard University Press, Cambridge.

Śniadecka-Kotarska, Magdalena (2006), „Walka z narkobiznesem a stosunki polityczne Peru-Sta-ny Zjednoczone”, w: Ameryka Łacińska, nr 2, ss. 32-44.

Testimony of Adolfo A. Franco, Assistant Administrator of the Bureau of Latin America and the Caribbean for USAID: hearing before the House International Relations Committee, House of Representatives, 109th Congress, 2nd session, June 21, 2006 (2007), Wa-shington D.C.

Taft-Morales, Maureen (2009), Peru: Current Conditions and U.S. Relations, US Congressional Research Service, July 21, Washington D.C.

Taft-Morales, Maureen (2013), Peru in Brief: Political and Economic Conditions and Relations with the United States, US Congressional Research Service, June 7, Washington D.C.

Tavidze, Albert (2004), Andean Regional Initiative, Nova Science Publishers, New York.

The White House. Joint Statement Between the United States of America and the Republic of Peru, October 2006, http://www.whitehouse.gov (data dostępu: 2.12.2012).

United States International Trade Commission (USITC), Interactive Tariff and Trade DataWeb, http://dataweb.usitc.gov: HTS4-digit level (data dostępu: 6.01.2013).

U.S. Agency for International Development (1999), U.S. Overseas Loans and Grants and Assis-tance from International Organizations, Washington D.C., www.usaid.gov (data dostę-pu: 12.03.2014).

U.S.-Colombia Relations: hearing before the Subcommittee on the Western Hemisphere of the Committee on Foreign Affairs, House of Representatives, 110th Congress, 1st session, April 24, 2007 (2007), Washington D.C.

U.S. Departament of State (2006), Bureau of Western Hemisphere Affairs. Background Note: Peru, June.



U.S. Department of State, International Narcotics Control Strategy Report (INCSR), annual editions, www.state.gov/g/inl/rls/nrcrpt/2000, (data dostępu: 20. 12. 2013).

U.S. Department of State (2013), Office of the Coordinator for Counterterrorism, Country Reports on Terrorism 2012, Peru, May 30, http://www.state.gov/ (data dostępu: 8.06.2013).

U.S. Department of State, Peru: Foreign Assistance Program Overview, http://www.state.gov/r/-pa/ei/bgn/35762.html (data dostępu: 10.02.2013).

U.S. Department of State (2009), 2008 Country Reports on Human Rights Practices, Peru, February 25, http://www.state.gov/j/drl/rls/hrrpt/2008/wha/119153.htm (data dostępu: 10.04.2014).

U.S. Department of State (2009), 2009 International Narcotics Control Strategy Report (INCSR): Peru, February 27, Vol. 1, www.state.gov/g/inl/rls/nrcrpt/2009 (data dostępu: 15.09.2013).

U.S. International Trade Commission (USITC), Interactive Tariff and Trade DataWeb, http://da-taweb.ustic.gov (data dostępu: 19.06.2013).

U.S. Trade Representative, 2013 National Trade Estimate Report on Foreign Trade Barriers: Peru, http://www.ustr.gov/sites/default/files/2013%20NTE%20Peru%20Final.pdf (data dostępu: 17.07.2013).

Villarreal, Angeles M. (2012), The U.S.-Colombia Free Trade Agreement: Background and Issues, US Congressional Research Service, November 9, Washington D.C.

Villarreal, Angeles M. (2007), U.S.-Peru Economic Relations and the U.S.-Peru Trade Promotion Agreement, US Congressional Research Service, July 27, Washington D.C.

Wiarda, Howard J. (1995), Democracy and Its Discontents. Development, Interdepedence, and US Policy in Latin America, Rowman & Littlefield Publishers, New York/London.

Youngers, Coletta (2001), Collateral Damage: U.S. Drug Control Efforts in the Andes, Latin American Studies Association Meeting, September 6-8, Washington D.C.

Youngers, Coletta (2000), Deconstructing Democracy: Peru under President Alberto Fujimori, WOLA, Washington D.C.

NAUKA


KONFERENCJA „50 LAT GEOGRAFICZNYCH BADA Ń

LATYNOAMERYKANISTYCZNYCH NA UW (1964-2013)”

Konferencja

W dniu 12 listopada 2014 roku, z okazji 50 rocznicy zainicjowania geogra-ficznych badań latynoamerykanistycznych na Uniwersytecie Warszawskim, w Sali Balowej Pałacu Potockich odbyła się konferencja „50 lat geograficznych badań la-tynoamerykanistycznych na UW (1964-2013)”. Była to okazja do spotkania geogra-fów-latynoamerykanistów z przedstawicielami środowisk, z którymi współpraco-wali – zarówno geografami z innych ośrodków badawczych, jak i latynoamerykani-stami, których dorobek wpisuje się w inne dyscypliny badawcze, takie jak historia, antropologia, neofilologia, nauki polityczne.

Konferencję otworzyła prof. dr hab. Mirosława Czerny, dyrektorka Instytu-tu Studiów Regionalnych i Globalnych, witając przybyłych gości i podkreślając, że organizatorzy dedykują ją dr hab. Marii Skoczek, prof. UW, której wkład w geogra-ficzne studia latynoamerykanistyczne w ośrodku warszawskim jest trudny do prze-cenienia (od października 2014 roku prof. Maria Skoczek jest emerytowanym pra-cownikiem uczelni).

Następnie zabrał głos prof. dr hab. Andrzej Lisowski, dziekan Wydziału Geografii i Studiów Regionalnych, który krótko omówił znaczenie badań nad Ame-ryką Łacińską z punktu widzenia wydziału, w tym wkład geografów-latynoamery-kanistów w dorobek badawczy, dydaktykę i współpracę międzynarodową rozwijaną w jednostce. Głos zabrał także prof. dr hab. Jerzy Makowski, ostatni kierownik zli-kwidowanego w 2013 roku Zakładu Geografii Ameryki Łacińskiej.

Pierwszą część obrad prowadziła dr hab. Bogumiła Lisocka-Jaegermann. Następnie prof. Maria Skoczek i prof. Andrzej Bonasewicz – jako byli kierownicy Zakładu i latynoamerykaniści – przedstawili historię zainteresowań warszawskich geografów tym regionem świata od lat sześćdziesiątych XX wieku, kiedy w 1964 roku, w Katedrze Geografii Regionalnej Świata, powołano dwa zespoły: Geografii Eurazji i Geografii Krajów Zamorskich. W 1974 roku powstała Pracownia Ameryki Łacińskiej w Instytucie Geografii UW, a w 1988 roku – Zakład Badań Regional-nych Ameryki Łacińskiej w Instytucie Krajów Rozwijających się na Wydziale Geo-grafii i Studiów Regionalnych UW. W wyniku zmian struktury organizacyjnej

Konferencja „50 lat geograficznych…” NAUKA


WGSR, 1 października 2013 roku zlikwidowano tę jednostkę. Prelegenci podsu-mowali najważniejsze osiągnięcia badawcze, dydaktyczne i organizacyjne wymie-nionych jednostek.

Po tym wystąpieniu kolejno zabierali głos zaproszeni goście omawiając znaczenie dorobku geografów dla polskiej latynoamerykanistyki oraz badań i dy-daktyki prowadzonej w reprezentowanych przez nich jednostkach.

Prof. Marcin Kula, historyk, mówił o nie zawsze satysfakcjonujących związkach między badaniami geografów i historyków, postulując silniejszą integra-cję badań nad Ameryką Łacińską, prowadzonych w obrębie różnych dyscyplin.

Dr hab. Zofia Marzec, dyrektorka Instytutu Studiów Iberyjskich i Ibero-amerykańskich na Wydziale Neofilologii UW podkreśliła bliskie relacje instytucjo-nalne i personalne między iberystami i geografami wskazując na ścisłą współpracę jednostek w zakresie dydaktyki oraz kontakty badawcze ich pracowników.

Prof. Magdalena Śniadecka Kotarska, antropolog z Uniwersytetu Łódzkie-go, przewodnicząca Zarządu Polskiego Towarzystwa Studiów Latynoamerykani-stycznych, mówiła o miejscu warszawskich geografów w środowisku polskich laty-noamerykanistów oraz o perspektywach współpracy między geografami i antropo-logami. Odczytała również list prof. Aleksandra Posern-Zielińskiego z Uniwersyte-tu Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Prof. Urszula Żuławska, ekonomistka, odniosła się do doświadczeń współ-pracy ekonomistów z geografami, obejmujących także wspólne badania terenowe oraz międzynarodowe inicjatywy dydaktyczne.

Dr Joanna Gocłowska-Bolek, dyrektorka Centrum Studiów Latynoamery-kańskich na UW mówiła o związkach między CESLA a geografami z WGSR, pod-kreślając, że reprezentowana przez nią jednostka została założona przez nieżyjące-go już prof. Andrzeja Dembicza, pracownika WGSR, przy dużym wsparciu innych geografów.

Dr hab. Marcin Gawrycki, prof. UW, specjalista w zakresie stosunków międzynarodowych, mówił o doświadczeniach osobistych kontaktów z geografami- -latynoamerykanistami i o ich wpływie na jego karierę akademicką, wspominając także uczestnictwo we wspólnych inicjatywach badawczych i wydawniczych.

Dr Mirosław Wójtowicz z Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie przeczytał list dyrektora Instytutu Geografii UP i wskazał na znaczenie wsparcia udzielanego przez geografów-latynoamerykanistów z UW środowisku ich młod-szych koleżanek i kolegów z Uniwersytetu Pedagogicznego.

NAUKA Bogumiła Lisocka-Jaegermann, Maria Skoczek


Dr Barbara Jaczewska, najmłodsza pracownica Zakładu, mówiła o kształ-ceniu kadr w tej jednostce, wypowiadając się również w imieniu nieobecnych ab-solwentów i młodych doktorów.

Oprócz wymienionych wyżej osób, krótkie wystąpienia zaprezentowali także inni zaproszeni goście, w tym dr Andrzej Malinowski – jeden z byłych pra-cowników Zakładu i dr Katarzyna Dembicz z Centrum Studiów Latynoamerykańs-kich UW.

Po przerwie dr hab. Bogumiła Lisocka-Jaegermann przedstawiła wyniki os-tatniego projektu badawczego zrealizowanego w Zakładzie Geografii Ameryki Ła-cińskiej. Projekt, finansowany przez Narodowe Centrum Nauki N N1 14 147840, nosił tytuł „Zmiany społeczno-gospodarcze w regionach tubylczych Meksyku i ich percepcja przez mieszkańców. Przypadek Regionu Mazahua w stanie Meksyk” i był realizowany w latach 2011-2013 pod kierunkiem prof. dr. hab. Jerzego Makows-kiego. Badania stanowiły kontynuację zainteresowań pracowników zakładu pół-nocną-zachodnią częścią stanu Meksyk, sięgających początków lat osiemdziesią-tych XX wieku. Projekt był też próbą wypracowania wspólnych metod i technik badawczych, które mogłyby pomóc w prowadzeniu badań terenowych przez ekipę składającą się z geografów i antropologów.

Po prezentacji nastąpiła końcowa dyskusja. Jej najważniejsze wątki wiąza-ły się z koniecznością i możliwościami pogłębiania i poszerzania podejść między-dyscyplinarnych w obrębie współczesnych badań latynoamerykanistycznych.

Konferencji towarzyszyła niewielka wystawa publikacji prac geografów-la-tynoamerykanistów, która wzbudziła duże zainteresowanie uczestników. Dotyczyło ono szczególnie najstarszych, jak i najnowszych publikacji. Te ostatnie – w tym trzy książki wieńczące prezentowany w końcowej części projekt, można było nabyć na stoisku wydawnictw wydziałowych.

W pierwszym kwartale 2015 roku ukaże się specjalny numer czasopisma Prace i Studia Geograficzne zawierający część materiałów konferencyjnych i doku-mentację osiągnięć warszawskich geografów-latynoamerykanistów.

W konferencji uczestniczyło ponad 100 osób. Uczestnicy otrzymali zestaw materiałów konferencyjnych obejmujący program konferencji, krótką historię jed-nostek zajmujących się Ameryką Łacińską w strukturach WGSR UW oraz wykaz publikacji ich pracowników, także prac habilitacyjnych, doktorskich, magisterskich i licencjackich dotyczących Ameryki Łacińskiej, zrealizowanych na wydziale.

W latach 1964-2014 badania nad Ameryką Łacińską prowadziło ponad 20 pracowników i doktorantów Instytutu/Wydziału, powstało 200 prac magister-skich i kilkadziesiąt prac licencjackich i dyplomowych (na podyplomowych stu-



diach Wiedzy o Krajach Rozwijających się i Rozwój w Dobie Globalizacji), wy-promowano 14 doktorów nauk o ziemi w zakresie geografii (w tym pięć osób z za-granicy), przeprowadzono siedem przewodów habilitacyjnych. W latach 1984-2009 wydano 31 tomów wydziałowego czasopisma Actas Latinoamericanas de Varsovia.

Zarys dziejów Zakładu Geografii Ameryki Łacińskiej

Zainteresowanie problematyką Ameryki Łacińskiej geografów związanych z Uniwersytetem Warszawskim sięga lat pięćdziesiątych XX wieku. Jedną z przy-czyn tej sytuacji był udział czterech polskich geografów w kongresie Międzynaro-dowej Unii Geograficznej w Rio de Janeiro w 1956 roku. W tym okresie w Instytu-cie Geograficznym Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi powstały pierwsze prace ma-gisterskie na temat Ameryki Łacińskiej: Andrzeja Bonasewicza (w 1954 roku) pt. „Zmiany gęstości zaludnienia w Ameryce Południowej w latach 1850-1950 jako wynik rozwoju społeczno-gospodarczego” i Reginy Czeredys (w 1959 roku) pt. „Surowce mineralne Meksyku oraz ich wykorzystanie”. Andrzej Bonasewicz opracował artykuły poświęcone krajom Ameryki Łacińskiej do Encyklopedii Współczesnej PWN, wydanej w latach 1954-63 oraz do Geografii Powszechnej PWN (tom V, 1967).

W 1964 roku w Katedrze Geografii Regionalnej IG powstały dwa zakłady: Geografii Eurazji (kierownik: J. Barbag) i Geografii Krajów Zamorskich (kierow-nik B. Winid) z pracowniami Krajów Ameryki Łacińskiej i Krajów Afryki. W 1974 roku w Zakładzie Geografii Regionalnej i Politycznej Instytutu Geografii UW utworzono Pracownię Ameryki Łacińskiej, a jej kierownictwo powierzono Andrze-jowi Bonasewiczowi; w tej jednostce byli też zatrudnieni Mirosława Czerny, An-drzej Dembicz, Andrzej Malinowski, Jerzy Makowski, Stanisław Osiński, Maria Skoczek.

W 1977 roku powstał Wydział Geografii i Studiów Regionalnych UW, utworzony w wyniku połączenia Instytutu Geografii UW i Instytutu Afrykanistycz-nego UW. Pracownię Ameryki Łacińskiej przeniesiono wówczas do Zakładu Badań Regionalnych i Porównawczych Instytutu Geografii Krajów Rozwijających się. W 1988 roku zakład ten został podzielony na dwie jednostki – Zakład Badań Re-gionalnych Ameryki Łacińskiej (kierowany przez Andrzeja Dembicza do 1991 ro-ku, Marię Skoczek – w latach 1991-2002, Jerzego Makowskiego – od 2003 roku) i Zakład Badań Regionalnych Afryki i Azji.



W 2006 roku, w wyniku zmiany struktury organizacyjnej wydziału, w ra-mach Instytutu Studiów Globalnych i Regionalnych, powołano Zakład Geografii Ameryki Łacińskiej (kierownik Jerzy Makowski, pracownicy: Joaquín Roberto González Martínez, Bogumiła Lisocka-Jaegermann, Joanna Miętkiewska-Brynda, Maria Skoczek oraz od 2012 roku – Barbara Jaczewska).

W lipcu 2013 roku, w wyniku kolejnej zmiany struktury organizacyjnej wydziału, zniknęła jednostka, w której nazwie znajdował się termin „Ameryka Ła-cińska”. Pracownicy Zakładu przeszli do Zakładu Geografii Politycznej i Studiów Regionalnych i Zakładu Geografii Rozwoju i Planowania Przestrzennego w Insty-tucie Studiów Regionalnych i Globalnych.

W okresie istnienia Pracowni/Zakładu Ameryki Łacińskiej na WGSR UW przeprowadzono siedem przewodów habilitacyjnych pracowników tej jednostki (Andrzej Bonasewicz 1980. Andrzej Dembicz 1984, Jerzy Makowski 1987, Maria Skoczek 1988, Mirosława Czerny 1995, Joaquín González Martínez 2006, Bogumi-ła Lisocka-Jaegermann 2012) oraz 14 przewodów doktorskich (w tym 5 osób z za-granicy).

Pracownicy Zakładu prowadzili zajęcia na wszystkich typach studiów na WGSR, a także w innych jednostkach UW (Katedrze Iberystyki/Instytucie Studiów Iberyjskich i Iberoamerykańskich, MSOŚ, CESLA UW). Za szczególnie ważną formę działalności dydaktycznej uznane było seminarium magisterskie Ameryki Łacińskiej, funkcjonujące w latach 1983-2013 dla studentów specjalizacji „Geogra-fia krajów rozwijających się”, istniejącej na kierunku Geografia. W jego ramach powstało ponad 100 prac magisterskich poświęconych przede wszystkim zagadnie-niom społeczno-gospodarczym krajów tego regionu (około 20% dotyczyło Meksy-ku, 15% Regionu Karaibskiego i 15% krajów andyjskich, pozostałe całej Ameryki Łacińskiej lub regionalnych studiów porównawczych – wybranych krajów Ameryki Łacińskiej i innych regionów). Od 1986 roku, w kolejnych tomach Actas Latino-americanas de Varsovia (ALV), publikowano wykaz tych prac oraz streszczenia najlepszych prac (pełna dokumentacja prac zrealizowanych w latach 1986-2009 zo-stała opublikowana w tomie 31 ALV (por. także „Wykaz prac doktorskich, magi-sterskich, licencjackich i dyplomowych” w Aneksie w powyższym tomie).

Łącznie, w latach 1954-2013 blisko 300 studentów napisało prace magi-sterskie (203), licencjackie (44) i dyplomowe (30 – na Podyplomowym Studium Wiedzy o Krajach Rozwijających się i 5 – na Podyplomowym Studium Global Development – Rozwój a Globalizacja) poświęcone problematyce Ameryki Ła-cińskiej.



Od 2000 roku ważną formę działalności dydaktycznej pracowników Zakła-du stanowi udział w międzynarodowym programie dydaktycznym Erasmus. Pier-wsze umowy, jakie WGSR UW podpisał z partnerami zagranicznymi (Uniwersyte-tem Castilla-La Mancha i Uniwersytetem Complutense w Madrycie) były wynikiem kontaktów z geografami-latynoamerykanistami z tych ośrodków. Od 2000 roku pracownicy Zakładu prowadzą zajęcia w języku hiszpańskim, w których uczestni-czą studenci Erasmusa oraz studenci z różnych wydziałów UW. Pracownicy Zakła-du wyjeżdżali corocznie na wykłady do uniwersytetów w Hiszpanii (poza już wy-mienionymi były to uniwersytety w Sewilli, Huelvie, Santander oraz Uniwersytet Autonomiczny w Barcelonie) i Portugalii (w Coimbrze).

Pracownicy IG UW/WGSR UW opublikowali blisko 700 prac poświęco-nych Ameryce Łacińskiej.

W 1984 roku na WGSR rozpoczęto wydawanie dwóch obcojęzycznych se-rii wydawniczych Miscellanea Geographica – w języku angielskim i Actas Latino-americans de Varsovia – w języku hiszpańskim. W latach 1984-2009 opublikowano 31 tomów ALV, w których znalazły się teksty ponad 200 autorów z Europy, Ame-ryki Łacińskiej i USA. W ALV publikowane były przede wszystkim wyniki badań prowadzonych w Zakładzie we współpracy z ośrodkami akademickimi w krajach Ameryki Łacińskiej i Europy oraz materiały wielu sympozjów międzynarodowych, w tym sympozjów organizowanych przez pracowników Zakładu w ramach Między-narodowych Kongresów Amerykanistycznych

W tomie 31 ALV, przygotowanym z okazji 25-lecia istnienia tego czaso-pisma, przedstawiono podsumowanie treści tekstów w nim opublikowanych oraz aneksy (skład Komitetu Redakcyjnego, spis autorów, spisy treści wszystkich to-mów, prac doktorskich, magisterskich i licencjackich dotyczących Ameryki Ła-cińskiej, zrealizowanych na WGSR UW w latach 1986-2009).

Redaktorami naczelnymi ALV byli Andrzej Dembicz (w latach 1984-1994) i Maria Skoczek od 1995 roku. Od 2000 roku w skład Komitetu Redakcyjnego ALV wchodzą Maria Skoczek – redaktor naczelny, María Rosa Colantuono z Naro-dowego Uniwersytetu Comahue (Argentyna), Mirosława Czerny, Joaquín Roberto González Martínez, Gerd Kohlhepp z Uniwersytetu w Tybindze (RFN), Bogumiła Lisocka-Jaegermann, Jerzy Makowski, Miguel Panadero Moya z Uniwersytetu Ca-stilla-La Mancha (Hiszpania), Aleksander Posern-Zieliński z UAM w Poznaniu, Urszula Żuławska.

Actas Latinoamericanas de Varsovia było czasopismem przeznaczonym, przede wszystkim, na wymianę międzybiblioteczną, trafiały do ponad 150 bibliotek w krajach Ameryki Łacińskiej, Europy i w Stanach Zjednoczonych Ameryki,



a dzięki tej wymianie w bibliotece wydziałowej znalazło się wiele czasopism poś-więconych problematyce latynoamerykanistycznej.

Badania naukowe prowadzone w Zakładzie

Od lat siedemdziesiątych XX wieku cechą charakterystyczną działalności naukowej jest realizacja zespołowych tematów badawczych, obejmujących zarów-no studia kameralne, jak i badania terenowe prowadzone w krajach Ameryki Łaciń-skiej dzięki współpracy z wieloma ośrodkami akademickimi (szerzej na ten temat w części poświęconej współpracy zagranicznej).

Studia kameralne miały na celu przede wszystkim upowszechnienie wiedzy o krajach Ameryki Łacińskiej w Polsce i przygotowanie podręczników akademic-kich. Niektóre z tych prac były realizowane na zamówienie instytucji (np. PISM), bądź stanowiły część inicjatyw podejmowanych przez polskie środowiska akade-mickie (np. opracowanie Encyklopedii Geograficznej Świata w latach dziewięć-dziesiątych XX wieku lub publikacja poświęcona dziejom kultury latynoamerykań-skiej pod redakcją Marcina F. Gawryckiego). Ich efektem są teksty publikowane w kilku ważnych pracach zbiorowych1.

Zespołowe prace badawcze realizowane w Zakładzie obejmujące studia te-renowe dotyczyły trzech głównych zagadnień: funkcjonowania lokalnych społecz-ności wiejskich, procesów urbanizacji oraz migracji i ich znaczenia w rozwoju re-gionalnym i lokalnym.

Badania nad wspólnotami wiejskimi były prowadzone od lat osiemdziesią-tych XX wieku przy współpracy z Autonomicznym Uniwersytetem Stanu Meksyk oraz z Wydziałem Geografii Uniwersytetu Hawańskiego (w latach 1987-1991), w następnych latach prowadzono je także w Ekwadorze i Peru.

Najdłuższą tradycję mają badania prowadzone w Meksyku, gdzie zrealizo-wano pięć projektów: w północno-zachodniej części stanu Meksyk (1981, 2010-

1 A. Bonasewicz, A. Dembicz, A. Malinowski, M. Skoczek, Spory terytorialne w Ameryce Ła-cińskiej, PISM, Warszawa 1973; A. Dembicz, J. Makowski, A. Malinowski, M. Skoczek, Słownik terminów geograficznych Ameryki Łacińskiej, Wiedza Powszechna, Warszawa 1979; A. Bonase-wicz, M. Czerny, A. Dembicz, J. Makowski, S. Osiński, M. Skoczek, Geografia regionalna Ame-ryki Łacińskiej, PWN, Warszawa 1985; A. Dembicz (red.), Ameryka Łacińska – przestrzeń i spo-łeczeństwo, CESLA UW, Warszawa 1992; A. Jelonek, A. Bonasewicz (red.), Encyklopedia Geograficzna Świata, t. 3, Ameryka Południowa, OPRESS, Kraków 1996; J. Makowski (red.), Geografia regionalna świata, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000; M. F. Gawrycki (red.), Dzieje kultury latynoamerykańskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.



-2013) i w regionie Las Huastecas (1985, 2001, 2006). Wzięli w nich udział wszy-scy pracownicy i doktoranci Pracowni/Zakładu, a także ekonomista Ryszard Rózga (1985, 2001) i antropolożki Agata Hummel i Renata Hryciuk (2010-2013). Badania prowadzone w latach osiemdziesiątych XX wieku miały na celu zdiagnozowanie sytuacji społeczno-gospodarczej na wielofunkcyjnych obszarach wiejskich, nato-miast głównym celem badań prowadzonych w latach 2001-2013 było określenie przemian społeczno-gospodarczych i percepcji tych przemian przez mieszkańców. Wyniki badań opublikowano w języku hiszpańskim, polskim i angielskim w postaci artykułów i odrębnych tomów. Syntetyczne opracowanie wyników trzech projek-tów zrealizowanych w Las Huastecas zostało przedstawione w artykule B. Lisoc-kiej-Jaegermann i M. Skoczek „Cambios de comportamientos socioeconómicos de las comunidades rurales y supercepción por la sociedad local. Caso de Las Huaste-cas”, opublikowanym w tomie poświęconym trzydziestoleciu współpracy naukowej WGSR UW i Wydziału Geografii Autonomicznego Uniwersytetu Stanu Meksyk (M. Skoczek [red.], Patrones de comportamienos socioeconómicos a nivel local en México, WGSR UW, Warszawa 2007). Wyniki badań prowadzonych w stanie Meksyk zostały przedstawione w trzech książkach: M. Skoczek (red.), Mazahua Region in Mexico. Towards a New Indigenous Rurality, WGSR UW, Warszawa 2011; M. Skoczek (red.), Transformaciones ambientales y socio-económicas en la Región Mazahua, México, WGSR UW, Warszawa 2013; M. Skoczek (red.), Zmiany społeczno-gospodarcze w regionach tubylczych Meksyku i ich percepcja przez mieszkańców. Przypadek Regionu Mazahua, WGSR UW, Warszawa 2013.

W latach 1987-1991, w ramach współpracy z Wydziałem Geografii Uni-wersytetu Hawańskiego, zrealizowano projekt dotyczący roli wspólnot wiejskich w organizacji społeczności lokalnych i ich przestrzeni pt. „Uspółdzielczanie rolnic-twa kubańskiego. Rola rolniczych spółdzielni produkcyjnych w organizacji spo-łeczności i przestrzeni wiejskiej w skali lokalnej”. Wzięło w nim udział kilkanaście osób, w tym pięciu pracowników WSGR UW (Andrzej Dembicz, Joaquín R. Gon-zález Martínez, Maciej Jędrusik, Jerzy Makowski, Maria Skoczek). W ramach pro-jektu zrealizowano badania terenowe w kilkudziesięciu rolniczych spółdzielniach produkcyjnych położonych w różnych regionach Kuby. Były to jedyne badania do-tyczące kubańskich spółdzielni produkcyjnych prowadzone bezpośrednio w tych jednostkach organizacji produkcji rolnej, a zarazem specyficznych społecznościach lokalnych. Wyniki badań zostały przedstawione w dwóch tomach Actas Latino-americanas de Varsovia, tom 9,1989/91: Tomo especial polaco-cubano de estudios geográficos, J. Mateo Rodríguez, A. Dembicz (red.) oraz tom 13, 1991, M. Skoczek (red.), Cooperativización de la agricuktura en Cuba. El rol de las cooperativas de



producción agropecuaria en la organización de la sociedad y el espacio rural. Wy-niki badań były też prezentowane na kilku sympozjach międzynarodowych i publi-kowane w formie artykułów w czasopismach, między innymi w Pracach i Studiach Geograficznych, t. 15, 1994 (M. Jędrusik, M. Skoczek, „Warunki życia w rolni-czych spółdzielniach produkcyjnych na Kubie”, ss. 143-158).

Badania terenowe w Ekwadorze realizowane były w 1997 roku, gdy pra-cownicy WGSR uczestniczyli w 49 ICA w Quito. Były one poświęcone roli tury-styki wiejskiej w rozwoju społeczności lokalnych, a ich wyniki zostały opubliko-wane, między innymi, w czasopismach wydziałowych: B. Lisocka-Jaegermann, J. Makowski, M. Skoczek, „Tourism nad the Local Economy in Ecuador”, Miscel-lanea Geographica, t. 8, 1998, ss. 197-202: B. Lisocka-Jaegermann, J. Makowski, M. Skoczek, „Turystyka a gospodarka lokalna w Ekwadorze, Afryka, Azja, Ameryka Łacińska, tom 75, 1999, ss. 77-102.

W ostatnich latach realizowany jest projekt badawczy w Peru, koordyno-wany przez Mirosławę Czerny i Hildegardo Córdobę z Pontificia Universidad Cató-lica del Perú w Limie dotyczący koncepcji zabezpieczenia egzystencji (livelihood) w Andach peruwiańskich. Jego wyniki zostały opublikowane w języku angielskim2.

Badania dotyczące procesów urbanizacji były realizowane w różnych kra-jach Ameryki Łacińskiej (Meksyk, Kuba, Kolumbia, Wenezuela, Argentyna, Peru) z udziałem badaczy z miejscowych ośrodków akademickich. W latach 1981-1991 były to badania poświęcone funkcjonowaniu społeczności lokalnych w wielkich miastach oraz modelom rozwoju przestrzennego wielkich metropolii. W kolejnych latach realizowano projekty poświęcone rozwojowi miast i konsekwencjom tego procesu. Wyniki badań były publikowane m.in. w czasopismach wydziałowych: Actas Latinoamericanas de Varsovia, t. 8, 1989 – M. Czerny (red.), „Modelos de desarrollo espacial de las grandes metrópolis en América Latina”. Materiales del simposio organizado en el marco del 8 Congreso de Americanistas, Amsterdam 1988 oraz w tomach 14 i 28 Actas Latinoamericanas de Varsovia3. Podsumowa-niem wyników tych badań jest książka M. Czerny Stare i nowe w przestrzeni miast Ameryki Łacińskiej. Aktorzy i kontestatorzy zmian, WUW, Warszawa 2014.

Badania poświęcone problematyce migracji dotyczyły przede wszystkim roli migracji w rozwoju lokalnym i regionalnym i stanowiły one ważną część ze-społowych projektów realizowanych w obszarach wiejskich Meksyku i Peru, a tak- 2 M. Czerny, H. Córdova Aguilar, Livelihood Hope and Conditionsof a New Paradigm for Deve-lopment Studies: The Case of Andean Regions, Nova Publisher, New York 2014. 3 Patrz: spis treści kolejnych tomów Actas Latinoamericanas de Varsovia, opublikowany w tomie 31, Warszawa 2008-2009.



że badań indywidualnych prowadzonych wśród imigrantów pochodzących z Ame-ryki Łacińskiej w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Hiszpanii, Włoszech.

Wyniki badań nad migracjami były stosunkowo często prezentowane na konferencjach odbywających się w Polsce, przede wszystkim na cyklicznych sym-pozjach organizowanych przez Pracownię Migracji Masowych Instytutu Historii PAN w latach 1995-2009, a następnie publikowane w kolejnych tomach serii „Mi-gracje i społeczeństwo”, wydawanych przez IH PAN. W 1996 roku, wspólnie z Polskim Towarzystwem Studiów Latynoamerykanistycznych (PTSL), zorganizo-wane zostało polsko-niemieckie seminarium geograficzne na temat skutków spo-łeczno-ekonomicznych migracji ludności Ameryki Łacińskiej. Materiały przedsta-wione na seminarium zostały opublikowane w książce pod redakcją G. Mertins i M. Skoczek pt. Migraciones de la población latinoamericana y sus efectos socio-económicos, (1998). Wyniki badań prezentowano także na wielu konferencjach za granicą, między innymi na sympozjach organizowanych w ramach Międzynarodo-wych Kongresów Amerykanistycznych.

Współpraca zagraniczna

Od początku istnienia Pracowni Ameryki Łacińskiej jej pracownicy wyjeż-dżali na dłuższe staże zagraniczne, a także jako profesorowie wizytujący lub pra-cownicy innych instytucji naukowych: na Kubę (Instytut Geografii Kubańskiej Akademii Nauk, Wydział Geografii Uniwersytetu Hawańskiego), do Meksyku (Na-rodowy Uniwersytet Autonomiczny Meksyku, Uniwersytet Autonomiczny Stanu Meksyk, Uniwersytet w Guadalajarze, Uniwersytet stanu Veracruz w Jalapie), We-nezueli (Instytut Geografii Uniwersytetu Andyjskiego w Meridzie), Kolumbii. Pierwsze oficjalne umowy o współpracy zostały podpisane z Uniwersytetem Auto-nomicznym Stanu Meksyk w 1979 roku, Uniwersytetem Hawańskim w 1986 roku i Narodowym Uniwersytetem Comahue w Argentynie w 1988 roku. Utrzymywano także kontakty z wieloma ośrodkami studiów latynoamerykanistycznych w Europie, przede wszystkim z Uniwersytetem w Tybindze, Uniwersytetem Castilla-La Man-cha i Uniwersytetem Complutense w Hiszpanii, Instytutem Studiów Wielodyscy-plinarnych nad Ameryką Łacińską – IPEALT w Tuluzie. W latach dziewięćdziesią-tych XX wieku i początkach XXI wieku liczba jednostek, z którymi utrzymywano kontakty, sformalizowane dzięki umowom o współpracy między UW i ośrodkami akademickimi w krajach Ameryki Łacińskiej i Europy, wzrosła, zmieniły się jednak formy tych kontaktów (były to przede wszystkim wyjazdy na konferencje lub semi-



naria naukowe łączone zwykle z badaniami terenowymi oraz krótkie wyjazdy na wykłady).

Jedną z ważniejszych form współpracy zagranicznej były sympozja organi-zowane we współpracy z partnerami zagranicznymi oraz seminaria organizowane przez pracowników Zakładu w ramach Międzynarodowych Kongresów Ameryka-nistycznych i Europejskich Kongresów Latynoamerykanistów organizowanych przez CEISAL (Consejo Europeo de Investigaciones Sociales de América Latina – Europejską Radę Studiów Społecznych nad Ameryką Łacińską).

Najdłuższą tradycję mają sympozja polsko-meksykańskie organizowane we współpracy z Uniwersytetem Autonomicznym Stanu Meksyk (UAEM), odby-wające się co dwa lata, na przemian w Warszawie i Toluce. Pierwsze sympozjum odbyło się w 1977 roku w Toluce, stolicy stanu Meksyk, zaś ostatnie, już XIX sym-pozjum we wrześniu 2014 roku – również w Toluce. W Polsce zorganizowaliśmy dziewięć sympozjów: w Warszawie w latach 1979, 1983, 1987, 1991, 1995, 1999, 2003, 2007 oraz w Krakowie w 2012 roku, przy współpracy z geografami z Uni-wersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej. Opublikowaliśmy także materiały ze wszystkich spotkań zorganizowanych w Polsce.

Pracownicy Zakładu uczestniczyli we wszystkich Międzynarodowych Kongresach Amerykanistycznych od 1985 roku, a od 46 ICA w Amsterdamie w 1988 roku byli także współorganizatorami sympozjów kongresowych i współre-daktorami wydawnictw pokonferencyjnych, publikowanych w Polsce (w kolejnych tomach Actas Latinoamericanas de Varsovia, a także w wydawnictwach CESLA UW) lub za granicą.

W ramach 46 ICA w Amsterdamie Mirosława Czerny była organizatorem sympozjum poświęconego rozwojowi przestrzennemu wielkich miast: Modelos del desarrollo espacial de grandes metrópolis en América Latina (publikacja w tomie 8 ALV), a Maria Skoczek – organizatorem sympozjum na temat relacji między miastem a wsią na obszarach kolonizacji rolniczej – Relaciones campo-ciudad en áreas de colonización agrícola en América Latina (publikacja w tomie 7 ALV).

Na 47 ICA w Nowym Orleanie (1991) Mirosława Czerny i Miguel Panade-ro Moya z Uniwersytetu Castilla-La Mancha (Hiszpania) byli organizatorami sym-pozjum dotyczącego rozwoju małych i średnich miast – Desarrollo de las ciudades pequeñas y medianas en América Latina.

Na 48 ICA w Sztokholmie (1994) Maria Skoczek i Guadalupe Vargas Montero z Uniwersytetu stanu Veracruz (Jalapa, Meksyk) zorganizowały sympo-zjum na temat skutków migracji zarobkowych – Migraciones laborales en América Latina y su impacto en los lugares de origen y destino (publikacja w tomie



17 ALV); Bogumiła Lisocka-Jaegermann i Andrzej Dembicz byli koordynatorami sympozjum dotyczącego znaczenia miejsca i przestrzeni w tradycji kultur latyno-amerykańskich – El „lugar” y el „espacio” en la tradición de las culturas latinoa-mericanas (publikacja: seria wydawnictw pokongresowych, Sztokholmie 1995).

Na 49 ICA w Quito (1997) Maria Skoczek i Guadalupe Vargas Montero koordynowały sympozjum na temat znaczenia migracji zarobkowych w rozwoju re-gionalnym i lokalnym: Migraciones laborales contemporáneas y su rol en el desar-rollo local y regional en América Latina (publikacja w tomie 20 ALV), Bogumiła Lisocka i Andrzej Dembicz koordynowali sympozjum na temat przestrzeni w kultu-rze latynoamerykańskiej – El espacio en la cultura latinoamericana (publikacja w tomie 4 serii pod tym samym tytułem, wydawanej przez CESLA UW, 1997).

Na 50 ICA w Warszawie (2000) Bogumiła Lisocka-Jaegermann, José Ve-lasco Toro z Uniwersytetu stanu Veracruz (Jalapa, Meksyk) i Eli Alves Penha z Uniwersytetu w Rio de Janeiro koordynowali sympozjum El espacio en la cultura latinoamericana e interpretaciones de la historía regional (publikacja w tomie 7 se-rii wydawanej przez CESLA UW, 2001), a Jerzy Makowski i Angeles Piñar Alva-rez z Uniwersytetu w Grenadzie (Hiszpania) koordynowali sympozjum dotyczące znaczenia turystyki w rozwoju regionalnym i lokalnym – Turismo como factor del desarrollo local y regional (publikacja w tomie 23 ALV).

Na 52 ICA w Sewilli (2006) Mirosława Czerny i Jaime Vázquez z Uniwer-sytetu Valle (Kolumbia) koordynowali sympozjum na temat wielofunkcyjności ob-szarów wiejskich – Multifuncionalidad de las zonas rurales en América Latina (pu-blikacja w tomie 29 ALV), a Bogumiła Lisocka-Jaegermann i Urszula Żuławska sympozjum dotyczące projektów rozwojowych i współpracy międzynarodowej na rzecz rozwoju –Proyectos del desarrollo y cooperación internacional para el de-sarrollo en América Latina.

Na 53 ICA w mieście Meksyk (2009) Mirosława Czerny i Hildegardo Córdova Aguilar z Papieskiego Uniwersytetu Katolickiego w Limie koordynowali sympozjum na temat wpływu procesu globalizacji na życie wspólnot wiejskich na obszarach górskich – Impacto de globalización en pequeñas comunidades rurales de las zonas montañosas de América (publikacja w czasopiśmie Espacio y Desa-rrollo , wydawanym przez PUCP).

Pracownicy Zakładu uczestniczyli także w kongresach latynoamerykanis-tycznych organizowanych przez CEISAL (1996 rok – Salamanca, 1998 rok – Halle, 2002 rok – Amsterdam, 2004 rok – Bratysława, 2007 rok – Bruksela, 2010 rok – Tuluza, 2013 rok – Porto), koordynując następujące sympozja: Andrzej Dembicz i Bogumiła Lisocka-Jaegermann, El espacio en la cultura latinoamericana, w Sa-



lamance; Andrzej Dembicz, El espacio en la cultura latinoamericana, Maria Sko-czek i Valentin Petrusenko z Uniwersytetu w Plowdiw (Bułgaria), Medioambiente, turismo e identidad regional, Mirosława Czerny, Anatoli Glinkin oraz Boris Marti-now z Rosyjskiej Akademii Nauk, Dominique Mathieu z Uniwersytetu w Tuluzie Modelos de desarrollo, estrategias políticas y problemas de integración, w Halle; Maria Skoczek i María Estela Orozco Hernández z UAEM, Nueva geografía socio-económica de las regiones indígenas en América Latina, Bogumiła Lisocka-Jaeger-mann i Luitgarde Oliveira Cavalcanti Barros z Uniwersytetu Stanowego Rio de Ja-neiro, Movimentos sociais na América Latina: séculos XX e XXI, w Porto.

W ramach CEISAL działały od 1987 roku dwa zespoły badawcze: Grupo de Trabajo Estudios Regionales, koordynowany przez Andrzeja Dembicza i Grupo de Trabajo Migraciones, koordynowany przez Andrzeja Bonasewicza. W pracach pierwszego z nich uczestniczyli prawie wszyscy pracownicy i doktoranci Zakładu, w trzech tomach ALV opublikowano materiały zaprezentowane na spotkaniach ze-społu w Wiedniu w 1988 roku (tom 10, A. Dembicz [red.], Región tradicional vs. región funcional nueva en América Latina – regionalismos y la organización impu-esta del espacio), w Halinie w 1989 roku (tom 11, A. Dembicz [red.], Región como expresión y percepción de las realidades sociales latinoamericanas) i w Warszawie w 1992 roku (tom 15, J. Roberto González Martínez [red.], El lugar y el espacio en la tradición cultural latinoamericana).

W następnych latach kontynuowano badania dotyczące znaczenia miejsca i przestrzeni w kulturze latynoamerykańskiej, a ich wyniki były publikowane w wy-dawanej przez CESLA UW serii „El espacio en la cultura latinoamericana” (w la-tach 1996-2001 ukazało się 7 tomów). Zespół zajmujący się problematyką migracji koncentrował swoją uwagę na migracjach między krajami Europy i Ameryki Łaciń-skiej i konsekwencjami tych procesów. Wyniki badań publikowano w serii „Migra-ciones”, wydawanej w Münster (RFN) w latach 1990-1992.

Kontakty międzynarodowe nawiązane przez pracowników Zakładu umoż-liwiły również wyjazdy studentów tak indywidualne, jak i zbiorowe do krajów Ameryki Łacińskiej i ośrodków studiów latynoamerykańskich w Europie.

Bogumiła LISOCKA-JAEGERMANN*

Maria SKOCZEK**

* Bogumiła Lisocka-Jaegermann – dr hab., geograf, latynoamerykanistka, adiunkt w Instytucie Studiów Regionalnych i Globalnych WGSR UW, zatrudniona w jednostce od 1981 roku. ** Maria Skoczek – dr hab., prof. UW, geograf, latynoamerykanistka, emerytowana profesor w Instytucie Studiów Regionalnych i Globalnych WGSR UW.

NAUKA


KRONIKA NAUKOWA CESLA (LIPIEC – GRUDZIEŃ)

WYDARZENIA SPECJALNE

■ Mi ędzy 22 a 28 września 2014 roku, w ramach kolejnej już edycji Festiwalu Nauki, odbyły się w CESLA wykłady i spotkania z młodzieżą:

˗ 22 września odbył się wykład „Między historią a legendą: flagi i symbole na-rodowe” poprowadzony przez dr. Francisco Rodrigueza.

˗ 23 września dr Radosław Powęska poprowadził spotkanie nt. „Horror w An-dach, czyli kogo i dlaczego boją się Indianie?”.

˗ 24 września dr Karol Kurowski wygłosił wykład nt. „Mityczna Amazonia”.

˗ 28 września dr Joanna Gocłowska-Bolek poprowadziła spotkanie dla dzieci na temat „Lądowanie w Andach. Peru 3D”.

■ 30 września 2014 roku odbyła się inauguracja roku akademickiego dla studen-tów CESLA UW. W trakcie uroczystości miało miejsce przemówienie dr Joanny Gocłowskiej-Bolek (dyrektor CESLA), nastąpiła immatrykulacja studentów na rok akademicki 2014/15 oraz rozstrzygnięcie ogólnopolskiego konkursu na najlepszą pracę magisterską na temat Ameryki Łacińskiej (dokładne informacje podane zosta-ły w kolejnym dziale kroniki).

■ 14 października 2014 roku Ambasada Meksyku w RP wraz z CESLA UW, Instytutem Studiów Iberyjskich i Iberoamerykańskich UW, CIDE oraz Instytutem Stosunków Międzynarodowych UW zorganizowała, w Gmachu Dawnej Biblioteki UW, wykład dr Blanki Heredii pt. „Współczesny Meksyk: zmiany, szanse i wyz-wania”.

ZEBRANIA NAUKOWE (ODBYWAJĄ SIĘ W ŚRODY O GODZ. 12.00 W SIEDZIBIE CESLA)

■ 22 października, Aktualna sytuacja polityczno-ekonomiczna w Wenezueli, wy-kład wygłosił Emilio Figueredo (Universidad Central de Venezuela).

NAUKA


■ 12 listopada, Barragan nieznany – wyniki projektu badawczego, architekt Elżbie-ta Żuławska-Sobczyk (studentka CESLA).

■ 19 listopada, El etnodrama de Weisz, Antonio Guerra Arias (Fondo Nacional pa-ra la Cultura y las Artes – FONCA, Meksyk).

■ 24 listopada, En el tiempo de las mariposas de Julia Álvarez: Una reinterpreta-ción de la historia dominicana, prof. Fernando Valerio-Holguín (Colorado State University).

■ 3 grudnia, Polityka indygenistyczna w Meksyku, prof. Witold Jacórzyński (Centro de Investigaciones y Estudios Superiores en Antropología Social, CIESAS, Meksyk).

■ 17 grudnia, Nowe kulty religijne: Judasz, Simon, Santa Muerte, prof. Witold Jacórzyński (Centro de Investigaciones y Estudios Superiores en Antropología Social, CIESAS, Meksyk).

WYJAZDY , UDZIAŁ W KONFERENCJACH KRAJOWYCH I MI ĘDZYNARODOWYCH

■ 24-28 sierpnia dr Joanna Gocłowska-Bolek (dyrektorka CESLA), dr Katarzyna Dembicz i dr Renata Siuda-Ambroziak wzięły udział w IV Congresso Internacional do NUCLEAS (UERJ w Rio de Janeiro). Każda z nich uczestniczyła z referatem: J. Gocłowska-Bolek „Latin America. The rise of economic powers; dr R. Siuda-Ambroziak „Construcao da visao do ‘outro’ na relacjo Dos imigrantes polon eses no Brasil com Ruy Barbosa”, dr K. Dembicz „Envejecimiento: una amenaza para América Latina?”.

■ 29 sierpnia-3 września dr Joanna Gocłowska-Bolek reprezentowała Uniwersytet Warszawski podczas następujących spotkań na uczelniach w Bogocie: Universidad El Rosario, Universidad de la Sabana, Universidad Autónoma Nacional de Co-lombia, Pontífica Universidad Javeriana, Universidad Los Andes, Universidad de Santo Tomás i wzięła udział w szeregu spotkań naukowych i w seminariach.

■ 4-9 września dr Joanna Gocłowska-Bolek reprezentowała Uniwersytet War-szawski podczas spotkań w Panamie, na zaproszenie Universidad de Panamá. W tym czasie wygłosiła wykład „El desarrollo de la economía polaca: diez años en la Unión Europea” w Instytucie Ekonomii na Uniwersytecie w Panamie. 5 września

NAUKA


– w Akademii Dyplomatycznej Ministerstwa Spraw Zagranicznych Panamy wygło-siła wykład na temat: „Rozwój gospodarczy Polski i możliwości współpracy Polska-Panama” dla studentów Akademii i funkcjonariuszy Ministerstwa, a także odbyła spotkanie z minister Isabel de Saint Malo de Alvarado, wiceprezydentem Panamy.

■ 11-12 września mgr Paulina Bojarska i mgr Teresa Sońta-Jaroszewicz, wzięły udział w konferencji międzynarodowej „Dziedzictwo kulturowe – wartości, ochro-na, popularyzacja”, zorganizowanej przez Wydział Pedagogiczno-Artystyczny Uni-wersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Tytuły wystąpień: Pauliny Bojars-kiej „Pieśni flamenco jako niematerialne dziedzictwo Andaluzji” oraz Teresy Soń-ty-Jaroszewicz „Wpływ Casimiro Eigera, polsko-żydowskiego krytyka sztuki, na kształtowanie dziedzictwa kulturowego Kolumbii”.

■ 25-26 września dr Francisco Rodriguez Abraham wziął udział w międzynarodo-wej konferencji III Jornadas Latinoamericanas „La espiritualidad de América Latina”, zorganizowanej przez Akademię Techniczno-Humanistyczną w Bielsku- -Białej, w trakcie której wygłosił referat pt. „Mitología para, desde y sobre la migración. Una reflexión en torno a los procesos migratorios en América Latina”.

■ 19-29 listopada dr Joanna Gocłowska-Bolek przebywała w Brazylii, repre-zentując KRASP podczas międzynarodowych spotkań przedstawicieli partnerów Conselho Nacional de Desenvovimento Cientifico e Tecnológico (CNPq), odbywa-jąc szereg spotkań na Uniwersytecie w Brasilii, Uniwersytecie w São Paulo oraz na Pontifica Universidade Católica w São Paulo. Dr Joanna Gocłowska-Bolek wzięła również udział w wykładach, spotkaniach naukowych i seminariach na tych uniwer-sytetach. W tym czasie, 25 listopada, wygłosiła wykład „Polsko-brazylijska współ-praca naukowa i akademicka w zakresie innowacyjności i nowych technologii” podczas konferencji Tour do Brasil – Evento em Brasília sobre mobilidade inteli-gente, TIC’s e inovação em engenharias, kończącej cykl międzynarodowych spotkań organizowanych przez Komisję Europejską oraz Portugalię w Brazylii.

■ 10-13 grudnia dr Joanna Gocłowska-Bolek przebywała w Paryżu, na zaproszenie Université Sorbonne Nouvelle, biorąc udział w międzynarodowym spotkaniu Mas-ter Internacional, w Zgromadzeniu Ogólnym i posiedzeniu Comisión Directiva CEISAL, a także w seminarium międzynarodowym na temat rozwoju europejskich studiów latynoamerykanistycznych.

NAUKA


EKSPOZYCJE CESLA

■ Wrzesień-październik, w przestrzeni wystawienniczej CESLA, zaprezentowana została wystawa Stanisław Skarżyński. Historyczny lot przez Atlantyk 1933, przygo-towana przez Towarzystwo Polsko-Brazylijskie z okazji 80 rocznicy lotu. Celem wystawy jest przypomnienie jednej z najwybitniejszych postaci polskiego lotnic-twa, patrioty, uczestnika wojny polsko-bolszewickiej i drugiej wojny światowej.

■ Listopad-grudzień, w przestrzeni wystawienniczej CESLA, zaprezentowała swoje fotografie mgr Elżbieta Żuławska-Sobczyk poświęcone twórczości architek-tonicznej Luisa Barragana. Ekspozycja zatytułowana została Meksykańska architek-tura emocjonalna.

■ 4 grudnia, wernisaż wystawy Casimiro Eiger, polski Żyd, ojciec kolumbijskiej sztuki współczesnej; sponsor – Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny, przy współpracy Ambasady Kolumbii w Polsce, Instytutu Studiów Iberyjskich i Ibero-amerykańskich UW, Ogrodu Botanicznego UW.

KONKURS NA NAJLEPSZĄ PRACĘ MAGISTERSKĄ NT. AMERYKI ŁACIŃSKIEJ

W tegorocznej edycji Konkursu na Najlepszą Pracę Magisterską nt. Ame-ryki Łacińskiej nie przyznano nagrody głównej.

Jury przyznało jedno wyróżnienie dla mgr Anny Przytomskiej za pracę pt. „Yachak – szaman, przywódca i strażnik tradycji u Indian Kiczua z Andów Ekwa-dorskich”, napisaną pod kierunkiem prof. dr. hab. Aleksandra Posern-Zielińskiego na Wydziale Historycznym, Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej UAM.

Jury zdecydowało także o przyznaniu dwóch Dyplomów Laureata. Otrzy-mali je: mgr Agnieszka Radziwinowiczówna za pracę pt. „Mówimy tym samym językiem, ale się nie rozumiemy. Latynoamerykańskość i jej granice w warunkach imigracji do Madrytu”, napisaną pod kierunkiem dr Małgorzaty Głowackiej-Grajper w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego oraz mgr Paweł Chyc za pracę pt. „Trwanie poprzez transformacje. Rozważania na temat zmiany kulturowej na przykładzie Indian Moré”, napisaną pod kierunkiem prof. dr. hab. Aleksandra Posern-Zielińskiego na Wydziale Historycznym, Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej UAM.

NAUKA


WAŻNIEJSZE NABYTKI BIBLIOTEKI CESLA

* Derwich Karol, W krainie pierzastego węża: historia Meksyku od podboju do czasów współczesnych, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, Kraków 2014.

* Drgas Michał, Knopek Jacek, Ratke-Majewska Anna (red.), Polska-Ameryka Łacińs-ka: historia, polityka, gospodarka, kultura, Dom Wydawniczy DUET, Toruń 2014.

* El maltrato a la niña en el Ecuador, IECAIM, Quito 1998.

* Krysińska-Kałużna Magdalena, Yamashta, czyli Ten Który Prawie Umarł: proces kontaktu a przetrwanie kultur indiańskich w Amazonii, Oficyna Naukowa, Warszawa 2012.

* La participación de la mujer en la política y el poder en el Ecuador, IECAIM, Quito 2003.

* La participación de la mujer rural en el proceso productivo y en la preservación del medo ambiente, IECAIM, Quito 1993.

* La situación de la mujer migrante y su familia en el Ecuador, IECAIM, Quito 2005.

* La Unión Europea y México: una nueva relación política y económica, Instituto de Relaciones Europeo-Latinoamericanas, Madrid 2007.

* Osorio-Mrożek Susana, Meksyk od kuchni: od Azteków do Adelity, Towarzystwo Au-torów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, Kraków 2014.

* Pindel Tomasz, Realizm magiczny: przewodnik (praktyczny), Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, Kraków 2014.

* Situación de la mujer adulta mayor en el Ecuador, IECAIM, Quito 2002.

* Situación de la mujer empleada bajo: régimen de Dependencia, IECAIM, Quito 1999.

■ Wydawnictwa CESLA UW

* Dembicz Katarzyna, Transformacje demograficzne w Ameryce Łacińskiej a postawy prokreacyjne i plany rodzinne latynoamerykańskiej młodzieży akademickiej, Centrum Studiów Latynoamerykańskich Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2014.

* Powęska Radosław, Indigenous Movements and Building the Plurinational State in Bolivia: Organisation and Identity in the Trajectory of the CSUTCB and CONAMAQ, Centrum Studiów Latynoamerykańskich UW, Warszawa 2013.

NAUKA


■ Periodyki

* Bulletin de l’Institut français d’études andines, T. 42, No. 3, Institut Français d’Études Andines, Lima, 2013.

* Bulletin de l’Institut français d’études andines, T. 43, No. 1, Institut Français d’Études Andines, Lima, 2014.

* Cuadernos Hispanoamericanos, No. 773, Solana e Hijos, Madrid 2014.

* Iberoamericana. Nordic Journal of Latin American and Caribbean Studies, Vol. 43, No. 1/2, Institute of Latin American Studies, Stockholm University, Stockholm 2013.

* Latinoamérica. Revista de Estudios Latinoamericanos, No. 57, Universidad Nacional Autónoma de México, Facultad de Filosofía y Letras, Centro de Estudios Latinoameri-canos, México 2013.

* Revista Europea de Estudios Latinoamericanos y del Caribe, No. 97, Centro de Estu-dios y Documentación Latinoamericanos, Amsterdam 2014.

BIBLIOTEKA CESLA SKŁADA PODZI ĘKOWANIA ZA DARY :

Biblioteka CESLA składa podziękowania Ambasadzie Ekwadoru za przekazanie księ-gozbioru.

Dział opracowała: Katarzyna DEMBICZ CESLA UW

KSIĄŻKI


Catalina León Pesántez, El color de la razón: pensa-miento crítico en las Américas [Kolor rozumu: myśl krytyczna w Amerykach], Universidad Andina Simón Bolívar, Corpo-ración Editora Nacional, Quito 2013.

Immanuel Kant, niemiecki filozof oświeceniowy, był zdania, że rasa, a zwłaszcza kolor skóry, winna być postrzega-na jako dowód zdolności bądź niezdolności, którą posiada dany

lud „do przekształcania pierwotnego kształtu przyrody”1. Z tego też powodu, jego zdaniem, nie wszystkie ludy mogą dorosnąć do stanu samoświadomości i rozwinąć umiejętność racjonalnego działania, podczas gdy inne same się edukują i postępują moralnie. Kant postrzegał Afrykanów, Amerykanów i Azjatów za rasy moralnie niedojrzałe, ponieważ są oni niezdolni do przezwyciężania determinizmu przyrody dla zaprowadzenia rządów prawa moralnego2. Według niego jedynie rasa biała jest zdolna do realizacji ideału moralnego ludzkości. Potwierdza to ten niemiecki myśli-ciel wyraźnie w Physische Geographie: „W swojej największej doskonałości ludz-kość istnieje w rasie białej. Żółci, Hindusi posiadają mniejszą ilość talentu. Czarni są poniżej, a na dnie spotyka się część ludów amerykańskich”3. Według Kanta ludy te nie posiadają rozumu transcendentalnego. Czytając jego prace można dojść do wniosku, że potencjał ten posiadają jedynie biali europejscy mężczyźni. Problem rasizmu w myśli Immanuela Kanta pozostawał „zapomniany” niemal do końca XX wieku. Nigeryjski filozof Emmanuel Chukwudi Eze, zarzuca Kantowi rasizm, a także twierdzi, że jego prace zawierają, najsilniej wśród pisarzy europejskich wy-artykułowane, uzasadnienie filozoficzne hierarchii ras człowieka. Recenzowana praca Cataliny León Pesántez bezpośrednio nawiązuje do prac tego nigeryjskiego myśliciela.

W El color de la razón: pensamiento crítico en las Américas autorka w in-teresujący sposób zestawia prace intelektualistów Ameryki Łacińskiej, takich jak Leopoldo Zea, Bolívar Echeverría Enrique Dussel i Aníbal Quijano, z myślicielami karaibskimi: Aimé Césairem i Frantzem Fanonem, oraz z pracami imigrantów Cata-

1 I. Kant, Określenie pojęcia rasy ludzkiej, w: Idem, Dzieła zebrane, t. 4, Pisma po roku 1781, Wydawnictwo UMK, Toruń 2012, s. 106. 2 Ibid, ss. 103-106; Idem, „Rozważania o uczuciu piękna i wzniosłości”, w: Idem, Dzieła zebrane, t. 1, Pisma przedkrytyczne, Wydawnictwo UMK, Toruń 2010, s. 691. 3 I. Kant, „Physische Geographie”, w: Kants Werke. Bd. 9, Berlin 1968, s. 316; cyt. za: F. Kubiaczyk, Nowoczesność, kolonialność i tożsamość: Perspektywa latynoamerykańska, Wy-dawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2013, s. 127.

KSIĄŻKI


liny Walsh i Waltera Mignolo. Koncept filozoficzny Emmanuela Chukwudi Eze, mówiący o kolorze rozumu, służy autorce za temat przewodni, poprzez który poka-zuje wkład powyższych twórców w rozumienie nowoczesności, kolonializmu, rasi-zmu i kapitalizmu, „bieli” (przedstawia za pomocą myśli Echeverrii), murzyńskości (Césaire), eurocentryzmu i potrzeby ustanowienia międzykulturowej filozofii. Re-zultatem kilkuletniej pracy autorki jest dzieło, które z pewnością stanowi ważny wkład dla rozwoju badań nad myślą, Karaibami i Ameryką Łacińską, a także filozo-fią kultury regionów pozaeuropejskich, czy szerzej studiami kulturowymi, studiami postkolonialnymi, filozofią wyzwolenia, marksizmem latynoamerykańskim oraz fi-lozofią międzykulturową.

Powstanie książki El color de la razón: pensamiento crítico en las Améri-cas wymagało od autorki przeprowadzenia analizy zmierzającej do wyjaśnienia, dlaczego kwestia koloru jest taka ważna. Nowoczesność Europy i Ameryki Łaciń-skiej ukazuje konceptualne obrazy, które na każdym kroku podkreślają „kolor” wszystkich czynników i działań. El color de la razón… doprowadza nas do analizy „niektórych matryc” z rozumowania dominującego w dyskursie, które sprawiają, że staje się widoczny „biały” kolor myślenia europejskiego, autorka buduje niezwykle spójny wywód przedstawiając stosowne argumenty i fakty.

Na kształt omawianej pracy składa się siedem rozdziałów. Struktura pracy jest przejrzysta, logiczna i dlatego dobrze służy wyjaśnieniu istoty problemu przed-stawionego w tytule, który z kolei dobrze oddaje treść. Autorka przeprowadza swo-ją analizę w trzech etapach, co zostało zaznaczone we wprowadzonym układzie pracy i wydzieleniu trzech części.

W pierwszej części analizowana jest twórczość Leopoldo Zei kładącego nacisk na dialektykę kolonializmu i zależności, nawiązującej do dialektyk heglow-skiej i marksistowskiej; jak również twórczość Bolivara Echeverrii, którego projekt analityczny zakłada badanie relacji między nowoczesnością, kapitalizmem a krzy-żowaniem ras i apartheidem. Koncepcja tego ekwadorsko-meksykańskiego filozofa zakładająca, że latynoamerykańska nowoczesność bierze swój początek w epoce baroku w XVII wieku i wiąże to z tzw. ideą „poczwórnego etosu historycznego”4 jest niezwykle interesująca i sądzę, iż jest ona warta przybliżenia w Polsce. Sposób przeprowadzenia analizy dialektyki kolonializmu w koncepcjach Leopoldo Zei i Bolivara Echeverrii dowodzi wysokiej erudycji autorki. Leopoldo Zea podąża za

4 Zob. B. Echeverría, La modernidad de lo barroco, Era, México 1998; Idem, Las ilusiones de la modernidad, UNAM/El equilibrista, México 1995; Idem, „Quince tesis sobre modernidad y capi-talismo”, w: Cuadernos Políticos, 1989, no. 58, octubre-diciembre, ss. 41-62.

KSIĄŻKI


dialektyką „ja”, w której opozycja pan-niewolnik towarzyszy dynamice kapitalizmu zależnego i utrzymaniu utopijnego rozumowania, przy jednoczesnym zachowaniu bycia „nowoczesnym”. Rozwiązanie tego problemu widzi on w wyzwoleniu się z zależności narodów Ameryki Łacińskiej.

W drugiej części znajdujemy analizę zależności klasy i rasy przedstawianą przez Aimé Césaire’a5 i Frantza Fanona. Obydwaj autorzy wykazują pustkę burżua-zyjnego humanizmu i przeciwstawiają mu „radykalny humanizm”, który nadaje na nowo człowieczeństwo Czarnemu, w odniesieniu do filozofii rozumu i życia spo-łeczno-politycznego. Franz Fanon jest postacią z niezwykłym życiorysem. Urodzo-ny na Martynice wnuk czarnego niewolnika, lekarz psychiatra, pisarz, ideolog de-kolonizacji, z wyboru Algierczyk, uczestnik walk o niepodległość poddał rewizji marksistowskie rozumienie walki klasowej jako motoru historii, uzupełnił je o czynnik rasowy, tak istotny w kontekście kolonialnym. Do jego najważniejszych prac należy zaliczyć Peau noire, masques blancs (1952) i Les damnés de la ter-re (1961; przekład polski: Wyklęty lud ziemi, tłum. Hanna Tygielska, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1985). Pierwsza praca wyjaśnia poczucie zależno-ści czarnych wobec białych, a także zawiera diagnozę stanu skolonizowanego nie-wolnika jako symptomu naśladownictwa. Wyklęty lud ziemi jest z kolei wielkim manifestem, w którym Fanon podkreśla, że walka wyzwoleńcza jest faktem kultu-rowym, a co więcej, że „świadomość narodowa jest najwyższą formą kultury”. Jed-nocześnie książka ta jest testamentem politycznym autora.

Trzecia część pracy zawiera analizę paradygmatu nowoczesność/kolonial-ność, opracowanego m.in. przez Anibala Quijano, Enrique Dussela, Waltera Mi-gnolo i Nelsona Maldonado. Grupa badawcza nowoczesność/kolonialność, w skład której wchodzą powyżsi autorzy, zanegowała europocentryczny projekt nowoczes-ności i wypracowała ramy jej twórczej nieeuropejskiej interpretacji, w której pers-pektywa Ameryki Łacińskiej uzyskuje status epistemologiczny. Proponowany przez członków projektu nowoczesność/kolonialność punkt widzenia nowoczesności w kontekście Latynoameryki, która stała się pierwszą europejską peryferią, a także pierwsza padła ofiarą okcydentalizacji, ułatwia zrozumienie procesu, jak Zachód stał się Zachodem, dzięki Ameryce kolonialnej6. Nowoczesność rozumiana w za-proponowany przez Enrique Dussela i Waltera Mignolo sposób, stoi w sprzeczności z dominującym w nauce poglądem, że jest ona produktem europejskim, powiąza-

5 Szerzej o twórczości Aimé Césaire’a zob. T. Rudowski, „Czym jest Négritude? Wprowadzenie do zagadnienia murzyńskości”, w: Ameryka Łacińska, nr 3-4 (81-82) 2013, ss. 77-100. 6 F. Kubiaczyk, Nowoczesność, kolonialność i tożsamość…, op. cit., ss. 11-12.

KSIĄŻKI


nym z reformacją, oświeceniem i Wielką Rewolucją Francuską. Wizja ta zakłada, że owa epoka rozpoczęła się w roku 1492 podróżą Krzysztofa Kolumba do Amery-ki. W tym rozumieniu nowoczesność nie jest wartością uniwersalną, lecz próbą na-rzucenia zachodniej hegemonii innym rejonom świata. Jak pisał peruwiański socjo-log, Aníbal Quijano „z powstaniem Ameryki ustanawia się nową kategorię mental-ną, pojęcie rasy”7. W ten sposób powstała jedna z pierwszych kategorii społecznych nowoczesności – idea rasy, która służyła różnicowaniu społecznemu. Ustanowiono tym samym globalną hierarchię rasową, w której Europejczycy zajmowali uprzywi-lejowaną pozycję w stosunku do nie-Europejczyków, a także posiadali wobec nich misję cywilizacyjną.

Logiczny wywód teoretyczny i prawidłowa rekonstrukcja historycznych momentów pozwoliły autorce rozszyfrować „kolor” rozumowania, jak również ustalić warunki, które umożliwiają międzykulturowy dialog filozoficzny. Przyjęty przez autorkę schemat analizy teoretycznej i historycznej składający się z trzech części należy ocenić za udany i rzeczowy. Do nielicznych mankamentów pracy na-leży zaliczyć przedstawianie części zagadnień na podstawie monografii, nie zaś tek-stów źródłowych. Lekturę utrudnia także brak indeksu rzeczowego i nazwisk.

Catalina León Pesántez studiowała filozofię i latynoamerykanistykę na Uniwersytecie w Cuence oraz na Uniwersytecie Andyjskim Simona Bolivara. W 2009 roku uzyskała doktorat z kulturoznawstwa Ameryki Łacińskiej, przyznany przez Uniwersytet Simona Bolivara. Jest autorką monografii poświęconej postaci Juana Leona Mery, ekwadorskiego eseisty, pisarza, malarza i polityka, pt. Hispano-américa y sus paradojas en el ideario filosófico de Juan León Mera. Opublikowała również inne artykuły na temat współczesnej filozofii i myśli krytycznej Ameryki Łacińskiej. Obecnie jest profesorem i badaczem na Wydziale Filozofii na Uniwer-sytecie w Cuence, a także profesorem wizytującym na Uniwersytecie Andyjskim Simona Bolivara w Quito.

Reasumując, omawiana publikacja jest starannie przygotowana, dobrze na-pisana oraz sprawnie i logicznie skomponowana i zredagowana. Stanowi ona orygi-nalne ujęcie problemu postawionego w tytule.. Pracę Cataliny León Pesántez pole-cam czytelnikom zainteresowanym pogłębianiem wiedzy z zakresu myśli filozo-ficznej wywodzącej się z Ameryki Łacińskiej i Karaibów.

Tomasz RUDOWSKI

Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych UW 7 A. Quijano, „Raza, etnia, y nación en Mariátegui: cuestiones abiertas”, w: R. Forgues (red.), Jo-sé Carlos Mariátegui y Europa. La otra cara del descubrimiento, Ed. Amauta, Lima 1993, s. 167.

POLSKA – AMERYKA ŁACIŃSKA


SYMPOZJUM Z OKAZJI 85-LECIA TOWARZYSTWA POLSKO-BRAZYLIJSKIEGO

Sympozjum „85-lecie Towarzystwa Polsko-Brazylijskiego” z okazji jubi-leuszu istnienia Towarzystwa odbyło się 6 listopada 2014 roku w Liceum Ogólno-kształcącym im. Rui Barbosy w Warszawie. Uroczystości, których współorganiza-torem było Ministerstwo Spraw Zagranicznych, uświetniła obecność wielu znamie-nitych gości, wśród których znaleźli się: ambasador Brazylii Jorge Geraldo Kadri, a także ambasadorowie Peru, Angoli, Kolumbii, Urugwaju oraz I sekretarz Amba-sady Portugalii.

Wśród przybyłych znaleźli się również: Grzegorz Kozłowski, dyrektor De-partamentu Ameryki Ministerstwa Spraw Zagranicznych, jego zastępca – Karolina Cemka, Jacek Hinz z Departamentu Ameryki MSZ, były ambasador RP w Brazylii, prof. Władysław Miodunka z Uniwersytetu Jagiellońskiego, dr Joanna Gocłowska-Bolek, dyrektorka Centrum Studiów Latynoamerykańskich Uniwersytetu Warszaw-skiego, goście z Brazylii dr Jacek Szymanski – wnuk założyciela Towarzystwa Pol-sko-Brazylijskiego, towarzysząca mu małżonka dr Ana María Szymanski oraz ich synowie Julio i Carlos Szymanski. Obecni byli również: dr hab. Jerzy Mazurek, wi-cedyrektor Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego, dr hab. Mariusz Mali-nowski z Centrum Studiów Latynoamerykańskich UW, przedstawiciele minis-terstw: Gospodarki, Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz Kultury i Dziedzictwa Na-rodowego, przedstawicielki Gabinetu Marszałka Senatu RP, przedstawiciele Uni-wersytetu Warszawskiego, wiceprezes oraz dyrektor Biura Polsko-Brazylijskiej Izby Gospodarczej, prezesi: Fundacji Kultury Brazylijskiej Macunaima, Stowarzy-szenia Polsko-Argentyńskiego, Klubu Ambasadora oraz przedstawicielki Fundacji Terra Brasilis, a także uczniowie liceum im. Rui Barbosy, grupa młodzieży ze szkół średnich z Brazylii (przebywająca w tym liceum i w innych szkołach na praktykach organizowanych przez Klub Rotariański) oraz członkowie Towarzystwa Polsko-Brazylijskiego i przyjaciele Brazylii.

Sympozjum otworzył i powitał przybyłych gości dyrektor liceum Wiesław Włodarski, który stwierdził, że wybór szkoły na tę uroczystość nie był przypadko-wy, jako że jest ona siedzibą Towarzystwa Polsko-Brazylijskiego. Wyrazem zna-czenia, jakie szkoła przywiązuje do imienia swego patrona jest program nauczania, który przewiduje, między innymi, zapoznanie uczniów z postacią Rui Barbosy,


86 Ameryka Łacińska,3-4 (85-86) 2014, ss. 85-92

a także spotkania z gośćmi z Brazylii, m.in. z prof. Henrykiem Siewierskim (z Uni-wersytetu w Brasilii), Tomaszem Łychowskim (poetą i malarzem z Rio de Janeiro), ks. Zdzisławem Malczewskim (rektorem Polskiej Misji Katolickiej w Brazylii i re-daktorem periodyku Polonicus wydawanego w Kurytybie). Ponadto w szkole od-bywa się konkurs wiedzy o Brazylii, organizowany corocznie pod patronatem Am-basady Brazylii. W konkursie uczestniczą uczniowie także z innych liceów war-szawskich i spoza stolicy. W szkole prowadzona jest także nauka języka portu-galskiego.

Następnie głos zabrał Stanisław Pawliszewski, prezes Towarzystwa Pol-sko-Brazylijskiego, który w swym wystąpieniu podziękował wielu instytucjom, ar-chiwom, muzeom i organizacjom społecznym za poparcie i pomoc w realizacji licznych przedsięwzięć mających na celu popularyzację wiedzy o Brazylii, jej histo-rii, kulturze, gospodarce, o relacjach między obu krajami oraz o Polonii brazylijs-kiej. Szczególnie gorąco podziękował dyrektorowi Wiesławowi Włodarskiemu za bardzo bliską współpracę oraz za pomoc w przygotowaniu sympozjum, a także dy-rektorowi Grzegorzowi Kozłowskiemu za poparcie i pomoc dla działalności Towa-rzystwa oraz za to, że Ministerstwo Spraw Zagranicznych jest współorganizatorem sympozjum.

Prezes Pawliszewski skierował słowa podziękowania również pod adresem następujących uczestników sympozjum: Ambasadora Brazylii – za poparcie i współpracę w realizacji wielu przedsięwzięć; dr. hab. Jerzego Mazurka – za bar-dzo bliską współpracę, za wspólne podejmowanie i realizowanie licznych przed-sięwzięć, takich jak prezentacje wystaw „Polacy w Brazylii”, „Polska i Brazylia bliższe niż się wydaje” oraz „Stanisław Skarżyński, historyczny lot przez Atlantyk 1933”, przygotowanej z okazji 80-lecia lotu przez Atlantyk z Senegalu do Brazylii; dr Joanny Gocłowskiej-Bolek, za bliską współpracę w realizacji szeregu przedsię-wzięć m.in. sympozjum „Z historii Brazylii” z okazji 90. rocznicy śmierci Rui Bar-bosy; dr hab. Zofii Marzec, dyrektor Instytutu Studiów Iberyjskich i Iberoamery-kańskich UW; dr. Tomasza Strączka, kuratora Galerii Uniwersytetu Warszawskiego za pomoc w prezentacji wystaw w Galerii Uniwersytetu Warszawskiego; członków Towarzystwa Polsko-Brazylijskiego – Gustawa Kotlarza – za opiekę nad gośćmi z Brazylii i umożliwienie im odwiedzenia Częstochowy, Wadowic i Kalwarii Ze-brzydowskiej oraz Bartłomieja Znojka – za przygotowanie strony internetowej To-warzystwa, co ułatwi upowszechnianie wiedzy o działalności organizacji.

Na zakończenie swojego wystąpienia prezes Stanisław Pawliszewski pod-kreślił, że obecne sympozjum odbywa się w okresie ważnych wydarzeń w obu kra-jach i wyraził nadzieję, że obecność wybitnych przedstawicieli świata polityki, nau-



ki i gospodarki oraz przedstawione przez nich stanowiska i propozycje przyczynią się do dalszego zdynamizowania stosunków między Polską i Brazylią.

Ambasador Brazylii Jorge Geraldo Kadri, ze swej strony, wyraził zadowo-lenie, że wśród obecnych znalazł się dr Jack Szymanski, potomek założyciela To-warzystwa Polsko-Brazylijskiego. Ambasador stwierdził m.in., że Towarzystwo Polsko-Brazylijskie od 1929 roku zajmuje poczesne miejsce w krzewieniu brazy-lijskiej kultury i historii w Polsce, a także przyczynia się do rozwoju stosunków dwustronnych między oboma krajami, połączonymi w XIX wieku przez polską imigrację. Dodał, że prawie dwa miliony Brazylijczyków polskiego pochodzenia pracują dla rozwoju Brazylii, a inicjatywy podejmowane przez Towarzystwo Pol-sko-Brazylijskie pozwalają na lepsze poznanie historii łączącej nasze kraje. Amba-sador przekazał słowa podziękowania członkom Towarzystwa Polsko-Brazylijskie-go oraz dyrekcji, kadrze nauczycielskiej i uczniom liceum za podtrzymywanie tych przyjaznych relacji i zapewnił, że Ambasada Brazylii nie będzie szczędziła wysił-ków na rzecz współpracy z Towarzystwem Polsko-Brazylijskim.

Po wystąpieniu ambasadora Brazylii, odczytano list, nieobecnego z powo-du obowiązków w Sejmie, posła Tomasza Piotra Nowaka, przewodniczącego Pol-sko-Brazylijskiej Grupy Parlamentarnej Sejmu RP z gratulacjami dla Towarzystwa i życzeniami dalszych sukcesów od polskich parlamentarzystów, członków Polsko- -Brazylijskiej Grupy Parlamentarnej Sejmu RP. List odczytała Elżbieta Janowska- -Moniuszko, sekretarz Polsko-Brazylijskiej Grupy Parlamentarnej.

Następnie głos zabrał dyrektor Grzegorz Kozłowski, który wyraził uznanie dla gospodarzy za zorganizowanie sympozjum oraz Towarzystwu Polsko-Brazylijs-kiemu za działalność na rzecz rozwoju stosunków polsko-brazylijskich. Dyrektor Kozłowski obszernie przedstawił stan stosunków Polski z Brazylią. Brazylia była pierwszym krajem Ameryki Łacińskiej, który uznał Polskę po odzyskaniu niepod-ległości w 1918 roku i już w 1920 roku oba kraje nawiązały stosunki dyplomatycz-ne. Jednak związki łączące Polskę i Brazylię mają o wiele dłuższą historię, bowiem w tym roku obchodzimy 145. rocznicę przybycia do Brazylii pierwszych polskich emigrantów. Dyrektor Kozłowski wymienił historyczne wizyty na najwyższym szczeblu, kontakty parlamentarne, wizyty na szczeblu ministrów spraw zagranicz-nych i innych ministrów oraz wizyty na szczeblu lokalnym, podkreślił również zna-czenie stosunków gospodarczych z Brazylią, która jest jednym z naszych głównych partnerów gospodarczych w Ameryce Łacińskiej.

Dyrektor Kozłowski podkreślił ponadto, że w historię więzi obu krajów wpisały się biografie wielu wybitnych Polaków i Brazylijczyków, a postacią zupeł-nie wyjątkową był patron Towarzystwa – prof. Julian Szymański i patron liceum –



Rui Barbosa, wielki przyjaciel Polaków i orędownik „sprawy polskiej”. Dla kilku pokoleń polskich emigrantów Brazylia była ziemią obiecaną, nadzieją na lepsze ży-cie. W czasie drugiej wojny światowej znalazło tutaj schronienie wielu wybitnych Polaków, takich jak poeci Julian Tuwim, Jan Lechoń oraz aktorzy Irena Eichlerów-na i Zbigniew Ziembiński, który osiadł na stałe w Brazylii i uważany jest za ojca nowoczesnego teatru brazylijskiego. W Rio de Janeiro Julian Tuwim zaczął, w 1940 roku, prace nad poematem „Kwiaty polskie”.

Dyrektor Kozłowski, podobnie jak jego przedmówcy, wyraził szczególne zadowolenie z obecności na sympozjum dr. Jacka Szymanskiego. I to właśnie wnuk założyciela Towarzystwa był kolejnym prelegentem. W swym wystąpieniu powie-dział m.in.:

My, potomkowie Polaków, wiemy, że mamy w Polsce dom w Europie. Geograficzne odległości i historyczne różnice między naszymi krajami nie powinny być postrzegane jako coś, co nas oddala. Wręcz przeciwnie, powinien to być jeszcze jeden powód, aby poznać się lepiej, pogłębić współpracę i zintensyfikować nasze wzajemne wizyty. Zna-czący wkład imigrantów polskiego pochodzenia w Brazylii odgrywa ważną rolę w blis-kiej przyjaźni, która łączy nas przez ponad 95 lat. Brazylia była pierwszym krajem Ameryki Łacińskiej, który uznał zjednoczoną i niepodległą Polskę w sierpniu 1918 roku i w konsekwencji – rząd wybitnego pianisty i kompozytora Ignacego Paderewskiego. Towarzystwo Polsko-Brazylijskie jest dowodem tych historycznych więzi między obu naszymi krajami.

A na zakończenie podkreślił, że jego antenat, dr Juliusz Szymański, w uz-naniu zasług na rzecz bliskiej współpracy między Brazylią i Polską, otrzymał od rządu brazylijskiego najwyższe odznaczenie w Brazylii, „Ordem do Cruzeiro do Sul” (Order Krzyż Południa). Jack Szymanski dodał, że wraz z żoną i obu synami został przyjęty przez marszałka Senatu RP Bogdana Borusewicza.

Po zakończeniu wystąpienia, Jack Szymanski otrzymał wpis metrykalny w rejestrze urodzeń jego dziadka, prof. Juliana Szymańskiego, marszałka Senatu w latach 1928-1930, znaleziony w Archiwum Państwowym w Kielcach. Oryginał dokumentu w języku rosyjskim przetłumaczony na język polski i portugalski wrę-czył gościowi Gustaw Kotlarz, znalazca dokumentu i członek Towarzystwa Polsko--Brazylijskiego.

Po wystąpieniach oficjalnych nadszedł czas na wypowiedzi poświęcone różnym sferom stosunków między Polską i Brazylią.

Dr Joanna Gocłowska-Bolek przedstawiła referat pod tytułem „Brazylia ja-ko atrakcyjny partner gospodarczy Polski”, w którym wykazała, że Brazylia stała się obecnie siódmą potęgą gospodarczą świata, z PKB wartym ponad 2,5 bln USD, wyprzedzając m.in. Wielką Brytanię i Włochy. Dystans dzielący ją od krajów roz-



winiętych, mierzony dochodem per capita, jest wprawdzie nadal ogromny, ale kon-sekwentnie się zmniejsza. Jej de facto regionalne przywództwo gospodarcze w Ameryce Południowej jest niekwestionowane, a potencjał ekonomiczny i inten-sywny rozwój gospodarczy i społeczny jest coraz częściej doceniany przez aktorów międzynarodowych stosunków gospodarczych i politycznych na całym świecie.

Brazylia stała się atrakcyjnym partnerem krajów rozwiniętych, oferując ogromny, chłonny rynek zbytu – blisko 200 mln mieszkańców z coraz liczniejszą klasą średnią. W wielu branżach Brazylia i Polska prezentują komplementarny wa-chlarz wyrobów i usług, co stwarza nadzieję na wzrost wzajemnych obrotów han-dlowych i inwestycyjnych. Do tej pory udział Brazylii w polskim eksporcie nie przekraczał 0,2%, co oczywiście wskazuje na niedostateczną wagę, jaką Polska przykłada do kontaktów handlowych z tym partnerem. Tymczasem możliwości dywersyfikacji polskiego eksportu poprzez zwrócenie się ku rynkom latynoamery-kańskim, w tym przede wszystkim Brazylii, są ogromne.

Następny prelegent, dr hab. Jerzy Mazurek mówił o „Polsko-Brazylijskich związkach literackich”, których początki sięgają pierwszej połowy XVII wieku, kiedy w Brazylii – wówczas kolonii portugalskiej – przebywał Krzysztof Arciszew-ski (1592-1656). W późniejszych czasach, walka o niepodległość podejmowana w XIX wieku przez kolejne pokolenia Polaków, wywoływała odruchy sympatii przedstawicieli wielu społeczeństw, w tym także intelektualistów brazylijskich. Za prawem Polski do niepodległości wypowiadali się m.in. poeci Pedro Luiz Pereira de Souza (1839-1884), Castro Alves (1847-1871) czy Machado de Assis (1839-1908).

Dyrektor Jerzy Mazurek omówił ponadto zjawisko masowej emigracji osadniczej z ziem polskich do Brazylii, która miała miejsce na przełomie XIX i XX wieku. Podkreślił, że w odpowiedzi na to zjawisko pojawiła się, z jednej strony, ak-tywność literacka i dziennikarska Polonii brazylijskiej, z drugiej zaś, w Polsce, ob-fita twórczość literacka lub dziennikarsko-literacka o tematyce brazylijskiej, która jednak silnie kontrastowała ze znikomą ilością tłumaczeń literatury brazylijskiej. Do roku 1939, w formie książkowej, ukazały się zaledwie dwa opowiadania Mon-teiro Lobato (Klęska mrozu, 1928 i Niewolnicy, 1928), a siedem innych opowiadań tegoż autora i jedno Machado de Assisa (Kabalarka) opublikowane zostały na ła-mach czasopism.

W czasie drugiej wojny światowej w Brazylii znalazło schronienie wielu uchodźców wojennych, w tym wielu poetów, m.in. Julian Tuwim z małżonką oraz Jan Lechoń, Kazimierz Wierzyński, a także pisarzy, m.in. Michał Choromański i ar-tystów, takich jak malarz i pisarz Rafał Malczewski, rzeźbiarz August Zamoyski. Stolica Brazylii – Rio de Janeiro stała się tymczasowym centrum kultury polskiej.



Wielu wojennych tułaczy związało się z Brazylią już na stałe. Zbigniew Ziembiń-ski, znany aktor scen polskich, przybył do Rio de Janeiro w 1941 roku, a dwa lata później wyreżyserował w Teatrze Miejskim w Rio de Janeiro sztukę Nelsona Rod-riguesa Suknia ślubna, która zapoczątkowała „rewolucję teatralną” w Brazylii.

Jednak zasadnicza zmiana w upowszechnianiu literatury brazylijskiej w Polsce nastąpiła dopiero po 1945 roku. I choć miała ona podłoże czysto ideolo-giczne (preferowano autorów lewicowych, związanych z ruchem komunistycznym), szczęśliwy traf sprawił, że wylansowano wówczas dwu wielkich pisarzy – Jorge Amado (1912-2001) i Graciliano Ramosa (1892-1953). Liczba autorów brazylij-skich tłumaczonych na polski zaczyna się powiększać dopiero po „odwilży” poli-tycznej i kulturalnej 1956 roku. Obok klasyków prozy XIX-wiecznej José de Alen-cara, Alfredo de Taunaya, Machado de Assisa, tłumaczono autorów współczesnych, reprezentujących zarówno różne opcje ideologiczne, jak i różne estetyki.

Największa liczba tłumaczeń literatury brazylijskiej przypadła na lata sie-demdziesiąte i osiemdziesiąte XX wieku, kiedy na fali literackiego „boomu” hispa-noamerykańskiego, Wydawnictwo Literackie publikuje, w serii „Proza Iberoamery-kańska”, 18 pozycji brazylijskich. Są to w większości dzieła takich twórców, jak Machado de Assis, Aluisio Azevedo, Lima Barreto, Graciliano Ramos, Herberto Sales, Mário de Andrade, Erico Veríssimo, czy dwojga wielkich nowatorów – João Guimarães Rosa i Clarice Lispecter. W sumie, w latach 1945-2010 ukazało się w Polsce ponad 70 tytułów prozy brazylijskiej, cztery dramaty oraz około stu artyku-łów i recenzji.

Natomiast lista pisarzy polskich, wydanych w Brazylii do końca lat osiem-dziesiątych XX wieku, jest skromna. Obok trzech noblistów (Henryka Sienkiewi-cza, Władysława Reymonta i Czesława Miłosza) oraz dwu pisarzy anglojęzycznych (Josepha Conrada i Jerzego Kosińskiego) na brazylijskim rynku wydawniczym za-istnieli jeszcze: Jerzy Andrzejewski, Witold Gombrowicz, Jan Potocki, Stanisław Lem, Janusz Korczak i Wanda Wasilewska. Zasadniczy zwrot na lepsze w upo-wszechnianiu literatury polskiej w Brazylii nastąpił w ostatnich dwóch dekadach za sprawą czterech osób: Henryka Siewierskiego, Tomasza Barcińskiego, Marcela Pai-vy de Souzy i Reginy Przybycień.

Kolejnym mówcą był prof. dr hab. Władysław Miodunka, którego wystą-pienie dotyczyło „Dwujęzyczności polsko-portugalskiej w Brazylii. Refleksje po la-tach”.

Prof. Miodunka, w ramach współpracy Uniwersytetu Jagiellońskiego z Uniwersytetem Federalnym Parana, przebywał w latach 1995-96 w Kurytybie, gdzie prowadził zajęcia z lingwistyki stosowanej dla Brazylijczyków oraz zajęcia



z języka polskiego dla osób zainteresowanych tym językiem. Wówczas też prze-prowadził badania na temat dwujęzyczności polsko-portugalskiej w tym kraju, a ich wynikiem była, wydana w 2003 roku, książka pt. Bilingwizm polsko-portugalski w Brazylii.

Prof. Miodunka, dla którego fascynujący jest fakt, że język polski zachował się w Brazylii tak długo, omówił przypadek czterech osób, z których dwie Brazylij-ki były polskiego pochodzenia. Efektem zainteresowania językiem przodków jednej z nich był wyjazd na studia do Rio de Janeiro, a potem na półroczne stypendium w Instytucie Języka Polskiego w Krakowie. Zajęła się tam studiami nad literaturą polską i filmem polskim, ale dopiero po powrocie do Brazylii zafascynowała ją po-ezja Wisławy Szymborskiej. Swe tłumaczenia Regina (Przybycień), bo o niej mo-wa, publikowała w czasopiśmie w stanie Parana. Drugi przykład to osoba, która już wcześniej odbyła dwuletnie studia w Polsce, a potem, pracując jako lektorka języka brazylijskiego na Uniwersytecie Warszawskim i Uniwersytecie Lubelskim im. Ma-rii Curie-Skłodowskiej, napisała doktorat. Prof. Miodunka przywołał także przykła-dy dwóch innych osób – jednym z nich był mieszkaniec Kurytyby o korzeniach polsko-włoskich, który wziął udział w zajęciach szkoły letniej w Krakowie, a obec-nie pracuje jako lektor języka polskiego na polonistyce na Uniwersytecie w Kury-tybie. Drugim – Brazylijczyk niepolskiego pochodzenia, który odbył studia w Kra-kowie, a następnie zainteresował się literaturą polską na zajęciach prof. Henryka Siewierskiego na Uniwersytecie w Brasilii. Po studiach otrzymał stypendium do Polski i tu napisał doktorat z twórczości Witkacego. Powyższe przykłady pokazują, że w wyniku pracy nad sobą można zostać tłumaczką poezji Wisławy Szymbor-skiej, jak Regina, można być osobą, która odkrywa związki literackie polsko-portugalskie i pisze o nich doktorat – to Natalia (Klidzio); można się fascynować gramatyką polską – to przykład Eduardo (Nadalin), który pokazał, że można być Brazylijczykiem niepolskiego pochodzenia i być największym specjalistą w zakre-sie literatury polskiej w Ameryce Łacińskiej.

Program sympozjum zamykało wystąpienie dr. hab. Mariusza Malinows-kiego pod tytułem „Spór o cywilizację brazylijską: fragment historii debaty”. Zda-niem prelegenta brazylijscy intelektualiści zawsze czuli potrzebę poszukiwania od-powiedzi na pytanie, czym Brazylia jest, dokąd zmierza i/lub dokąd powinna zmie-rzać. Debata nad brazylijską tożsamością dotyczyła między innymi sfery kulturo-wej, tradycji politycznej, etniczno-rasowej kompozycji narodu, przyczyn zacofania gospodarczego, specyfiki stosunków społecznych. Jednym z takich tematów było też pojęcie brazylijskiej cywilizacji. W latach trzydziestych XX wieku powstały dwie skrajnie różne koncepcje brazylijskiej cywilizacji – jedna autorstwa Pedro



Calmona, druga – Afonsa Arinosa. Calmon prezentował interpretację optymistycz-ną, doszukując się w przeszłości ewoluującego mechanizmu kulturotwórczego, Arinos w tym samym procesie wskazywał na zagrożenia, jakich ofiarą pada współ-czesność.

Pedro Calmon, analizując historię Brazylii, poszukiwał świadectw tworze-nia się nowej rzeczywistości polityczno-gospodarczej w Brazylii. Oceniał rolę po-szczególnych grup społecznych w procesach kulturowych, zawsze zwracając uwagę na te zjawiska, które prowadziły do umocnienia poczucia narodowej jedności i soli-darności. Ukazywał harmonijność i naturalność brazylijskiego rozwoju, obserwo-wał jego ciągłość, nie ukrywając swej fascynacji osiągnięciami okresu cesarstwa. W republice widział ustrój, w ramach którego brazylijska cywilizacja miała szansę osiągnąć swoją pełnię.

Ostatnią częścią sympozjum była dyskusja, w której głos zabrało kilka osób, m.in. ambasador Krzysztof Hinz, który mówił o swych kontaktach z Brazylij-czykami polskiego pochodzenia. Dr Maciej Piklikiewicz z Wyższej Szkoły Han-dlowej, członek Towarzystwa Polsko-Brazylijskiego, mówił m.in. o potrzebie zwiększenia współpracy z Brazylią w sferze ekonomicznej i naukowej. Przedstawi-cielka Fundacji Terra Brasilis Monika Ścibor zabrała głos w sprawie konieczności szerszego upowszechnienia wiedzy o Polonii brazylijskiej, zaś prezes Fundacji Kul-tury Brazylijskiej Macunaima, Paweł Kucharczuk – podkreślił rol ę tej Fundacji na rzecz upowszechniania kultury, muzyki i sztuki brazylijskiej w Polsce. Z kolei Pa-weł Rosiński, członek Towarzystwa Polsko-Brazylijskiego i członek Komitetu Wymiany Młodzieży Klubu Rotariańskiego nawiązał do prowadzonej przez ten klub wymiany młodzieży i wyraził zadowolenie z zaproszenia na sympozjum grupy młodzieży z Brazylii, która przyjechała do Liceum im. Rui Barbosy.

Prezes Stanisław Pawliszewski zamykając sympozjum podziękował uczest-nikom programu i gościom za udział w tym spotkaniu oraz wyraził nadzieję, że sta-nowiska i propozycje przedstawione w wystąpieniach i w dyskusji przyczynią się do dalszego zdynamizowania stosunków pomiędzy Polską i Brazylią. Prezes po-dziękował za życzenia i wyrazy uznania dla działalności Towarzystwa.

Stanisław PAWLISZEWSKI prezes Zarządu

Towarzystwa Polsko-Brazylijskiego



MARIA ROSTWOROWSKA DE DIEZ CANSEJO - PROMOTORKA BADAŃ WIELOKULTUROWYCH

I INTERDYSCYPLINARNYCH

Maria Rostworowska polsko-peruwiańska etnohistoryk, członek założyciel i przez lat czterdzieści pracownik naukowy w Instytucie Studiów Peruwiańskich (Instituto de Estudios Peruanos) w Limie skończyła w sierpniu 2014 roku 99 lat.

O Pani Profesor słyszał każdy badacz interesujący się schyłkiem panowa-nia Inków i okresem wczesnokolonialnym Peru. Dziś uznać ją należy nie tylko za osobę wielce zasłużoną w zakresie badań etnohistorycznych regionu andyjskiego, ale też za promotorkę studiów wielokulturowych i interdyscyplinarnych (od nie-dawna tak popularnych). Maria Rostworowska jest postacią niezwykle barwną i in-teresującą. Jej ciekawe życie prywatne, niekonwencjonalne zachowanie, wypowie-dzi i praca zawodowa wykraczające poza standardy epoki mogłyby posłużyć za sce-nariusz filmowy1.

Życie prywatne

Maria Roztworowska urodziła się w 1915 roku w Barranco, obecnie dziel-nicy Limy (przed laty miasteczku letnich rezydencji elit peruwiańskich). Jej ojciec, polski arystokrata Jan Jacek Rostworowski (z wykształcenia agronom, posługujący się płynnie ośmioma językami, pracujący wcześniej w Chinach, Indiach i na Haiti zafascynowany był religiami pozaeuropejskimi m.in. buddyzmem), przybył w 1912 roku, wraz z zaprzyjaźnionymi francuskimi badaczami kultury andyjskiej małżeńs-twem d’Harcourt, do Limy. Podróżując z nimi po kraju poznał Annę Torvar, z za-możnej rodziny o korzeniach peruwiańsko-brytyjskich będącej w posiadaniu, od XVII wieku, znacznych posiadłości ziemskich w rejonie Puno. Dziadek ze strony matki był prezydentem Senatu w okresie kształtowania się republiki (przełom XIX/XX wieku) – mówił sześcioma językami, w tym znakomicie w dwóch języ-kach tubylczych aymara i keczua, co w tamtych czasach było niezwykle rzadkie. Niebawem młodzi zawarli związek małżeński. W 1920 roku powrócili do Polski, 1 Szerzej o życiu Marii Rostworowskiej – w przygotowywanej przez M. Śniadecką-Kotarską biografii, która wkrótce ukaże się w wersji polsko-hiszpańskiej w Polsce i w Instytucie Studiów Peruwiańskich.



spędzając część czasu na Lubelszczyźnie, w majątku wuja Jana, a potem we włas-nym – w powiecie toruńskim. Z uwagi na trudny klimat Polski i chorobę młodszej siostry, rodzina przeniosła się do Francji. Po śmierci siostry, Maria czuła się bardzo osamotniona. W 1932 roku rodzina na krótko ponownie wróciła do Polski. Tam, po krótkim narzeczeństwie, zawarła związek małżeński z Franciszkiem Platerem. W 1935 roku powróciła na stałe do Peru, urodziła córkę Krystynę, a następnie roz-wiodła się z mężem, stając się pierwszą rozwódką w peruwiańskich wyższych sfe-rach. Nie przestała jednak, prowadzić aktywnego życia towarzyskiego. Kilka lat później zawarła związek małżeński z, wywodzącym się ze starej, znakomitej rodzi-ny peruwiańskich polityków, Alejandro Diezem Canseco. Małżeństwo to wspomi-nane jest do dziś przez rodzinę i przyjaciół jako bardzo udane. Trwało 20 lat, aż do nagłej śmierci męża w 1963 roku. Maria od śmierci męża mieszka sama w aparta-mencie w San Isidro. Z jedynej córki Krystyny ma dwóch wnuków, jedną wnuczkę i siedmioro prawnuków.

Edukacja

Marię w ramach edukacji domowej uczyły najpierw prywatne guwernantki różnych narodowości (Francuzka, Polka, Szkotka i Austriaczka), potem przebywała kilka lat na pensji w Anglii (w szkole, którą sama sobie wybrała), a następnie w Belgii. Podróżując dużo po Europie z ojcem pomiędzy 1930-32 rokiem, część czasu poświęciła też na udział w wykładach z historii cywilizacji na Cesarskim Uniwersytecie Wiedeńskim oraz z zakresu historii sztuki w Rzymie i Florencji.

Karierę naukową rozpoczęła jako samouk – wolny słuchacz w latach czter-dziestych XX wieku na zajęciach historyków, folklorystów i archeologów m.in. J. Valcarsela, J. Tello i Raula Porrasa. Od 1948 roku uczęszczała na wykłady na Uniwersytecie San Marcos w Limie. W profesjonalną metodologię (jak zawsze lubi podkreślać) wprowadził ją przede wszystkim Raúl Porras, który objął ją indywi-dualną opieką w zakresie studiów etnohistorycznych XVI i XVII wieku.

Już jej pierwsza samodzielna praca i powstała na jej podstawie książka poś-więcona władcy Inków Pachacutecowi zwróciła uwagę środowiska naukowego, czego wyrazem była prestiżowa nagroda państwowa przyznana w 1951 roku, a wrę-czona dopiero w 1953 roku (z uwagi na opór części konserwatywnych badaczy).



Kariera zawodowa

W 1964 roku Maria Rostworowska wraz z wybitnymi badaczami i intelek-tualistami krajowymi oraz zagranicznymi2, stała się współzałożycielem Instytutu Studiów Peruwiańskich w Limie, w którym przez czterdzieści lat pracy (do przej-ścia na emeryturę w 2004 roku) była samodzielnym badaczem. Piastowała także szereg innych funkcji państwowych, m.in. attaché kulturalnego Ambasady Peru w Madrycie (1964-68), dyrektora Narodowego Muzeum Historii w Limie – naj-ważniejszej wówczas instytucji narodowej (1975-80), założyciela i przewodniczą-cej Związku Historyków Peru (1978-82). Jest ponadto członkiem-korespondentem Królewskiej Akademii Historii (Real Academia de Historia) w Hiszpanii, Pańs-twowej Akademii Historii (Academia Nacional de Historia) w Argentynie oraz członkiem honorowym m.in. Instytutu Studiów Andyjskich (Institute of Andean Studies) w Berkeley w Kalifornii.

Dorobek naukowy

W ciągu czterdziestu lat pracy opublikowała dwanaście książek, kilkadzie-siąt artykułów, wzięła udział w kilkudziesięciu konferencjach międzynarodowych na trzech kontynentach. Jej prace o bardzo zróżnicowanej tematyce (ale zawsze pe-ruwiańskiej) zmieniły charakter badań etnohistorycznych Peru.

Rostworowska prowadziła badania etnohistoryczne głównie nad prehisz-pańskimi społecznościami prowincji, którymi wówczas (dekady od lat pięćdziesią-tych do osiemdziesiątych) nikt się nie zajmował. Podejmując w kolejnych latach nowe tematy, niepopularne wcześniej, takie jak: wybrane aspekty dotyczące struk-tur pokrewieństwa, władzy, form ustrojowych, religii, pozycji kobiet, gospodarki, różnych procesów adaptacyjnych człowieka do środowiska dokonała poważnych przewartościowań. Nowością stały się nie tylko tematy, ale teren – koncentrujący się na środkowym i północnym wybrzeżu, a także obszarach wysokogórskich – an-dyjskich (ale nie centrów południowych), na czym skupiali się wszyscy badacze od czasów konkwisty. Inny teren badań, inne tematy, inna interpretacja materiałów, zwrócenie uwagi na różnorodność tradycji i kultur senioratów i kacyków – więk-szych i mniejszych, konfrontacja różnych materiałów kolonialnych (kościelnych, 2 Byli to m.in. Augusto i Sebastián Salazar Bondy, Jorge Bravo Bresani, José María Arguedas, Luis E. Valcárcel, Alberto Escobar, John Murra i José Matos Mar, José Sabogal, Rosalia Avalos.



sądowych, administracyjnych, prywatnej korespondencji) z ustaleniami archeolo-gicznymi i antropologicznymi stały się absolutnym novum w nauce peruwiańskiej. Wprowadzony przez nią charakter studiów i wyników etnohistorycznych zwrócił uwagę i szacunek badaczy zagranicznych, m.in. słynnego amerykańskiego antropo-loga J. Murra, z którym jubilatka zaprzyjaźniła się w końcu lat sześćdziesiątych XX wieku i utrzymywała ożywione kontakty naukowe aż do jego śmierci. Nie ulega wątpliwości, że prace Roztworowskiej były inspiracją dla Murra w jego studiach nad koncepcją gospodarki horyzontalnej w Państwie Inków (1974 roku) i vice ver-sa. Badania Johna Murra ugruntowały w Marii Roztworowskiej przekonanie o słuszności podejścia łączącego doświadczania z kilku dyscyplin. Współczesne badania terenowe, znajomość z autopsji regionów, których losy mozolnie śledziła potem badaczka poprzez archiwalia sprzed 200-300 lat stały się częścią jej warszta-tu badawczego oraz stosowanej techniki, o której do dziś mówi z niezwykłą pasją.

Największym osiągnięciem Jubilatki było odejście od eurocentrycznej jed-nolitej wizji Peru panowania Inków na rzecz studiów ukazujących różnorodność i regionalną specyfikę historii cywilizacji prekolumbijskich, a szczególnie porów-nanie odmienności losów mieszkańców costy i sierry, centrów i peryferii. Istotą jej dociekań było zrozumienie mentalności, logiki myślenia, trudności życia i pragnień mieszkańców Peru prekolumbijskiego.

Najpopularniejszą książką stała się Historia Tawantinsuyu opublikowana do dziś w kilkunastu językach, także po japońsku i chińsku. Jako jedyna ukazała się także po polsku (wydana najpierw przez CESLA UW w 2004 roku, a potem PIW w 2007 roku). W Peru ta pozycja, jako jedyna książka w historii, doczekała się aż 16 wydań. Drugim największym osiągnięciem badaczki było nowe spojrzenie na struktury władzy i wprowadzenie koncepcji tzw. dualistycznych modeli sprawowa-nia władzy oraz ich religijnej legitymizacji: Estructuras andinas del poder, Ideolo-gía religosa y política (1983), Pachacamac y El Señor de los Milagros (1992), Re-lacjom człowiek-środowisko poświęcone są prace dotyczące wybrzeża m. in. Etnias y sociedad (1977), Recursos naturales renovables y pesca (1981), Ensayos de histo-ria andina, vol. 1 (1984).

O pozycji kobiety traktują takie prace jak: Ensayos de historia andina, vol. II (1998) oraz Doña Francisca Pizarro (1534-98) z 2003 roku, analizująca trudne historie pierwszych Metysek, w tym wypadku córki Francisco Pizarra i inka-skiej księżniczki rozdartej pomiędzy tradycje matki i dominujący świat ojca.

Praca naukowa i bogaty dorobek Marii Rostworowskiej stały się podstawą przyznania jej pięciu doktoratów honoris causa m.in. na Pontificia Universidad Ca-



tólica del Perú (1996 rok), Universidad Nacional Mayor de San Marcos (2008 rok), a także Uniwersytetu Warszawskiego (2010 rok) i kilkunastu nagród. Maria Rostworowska jest laureatką m.in. Premio Nacional de Historia Perú (1953 rok), Premio Garcilaso de la Vega (1974), Las Palmas Magisteriales en el Grado de Amauta (1990 rok), Southern Perú (2001 rok), Medalla de José de la Riva Agüero y Osma a la Creatividad Humana, oznaczona została Krzyżem Komandorskim Or-deru Zasługi RP i Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą RP.

Związki z Polską

Maria Rostworowska przez 63 lata (od 1935 do 1998 roku) nigdy nie była w Polsce, mimo to nie utraciła kontaktów z krajem przodków. Paszport przedwo-jenny wymieniła na nowy w 1989 roku – uczestnicząc od tamtej pory we wszyst-kich wyborach. Świetnie zna język polski, mimo że w jej rodzinie nikt tym języ-kiem się nie posługuje. Od końca lat siedemdziesiątych utrzymywała kontakty z wszystkimi badaczami przybywającymi do Peru m.in. regularne z członkami Pol-skiej Wyprawy Naukowej w Andy z 1978 roku. Polscy archeologowie, historycy, geografowie, etnolodzy i antropolodzy przez blisko czterdzieści lat zawsze mogli liczyć na życzliwość i rady Pani Profesor.

W 1998 roku, gdy przybyła na zaproszenie Uniwersytetu Warszawskiego, Wspólnoty Polskiej i Polskiego Towarzystwa Studiów Latynoamerykańskich do Polski była gościem najważniejszych polskich uniwersytetów (Warszawskiego, im. A. Mickiewicza w Poznaniu i Jagiellońskiego), ponadto odwiedziła też miejsca rodzinne.

W 2005 roku Instituto de Estudios Peruanos zorganizowało Jubileusz z okazji 90 urodzin. Ta uroczystość ukazała najlepiej, jakim autorytetem jest dla Pe-ruwiańczyków Maria Rostworowska i jakim prestiżem cieszą się wszelkie jej wy-powiedzi. W jubileuszu obok najbliższej rodziny i przyjaciół z pracy (m.in. C. Blondet, C. Degregori, M. Zapata, M. Ruedo) uczestniczyli wysokiej rangi przedstawiciele kilkunastu najważniejszych uniwersytetów peruwiańskich (rekto-rzy, dziekani), dyrektorzy kilkunastu muzeów, placówek naukowych i ośrodków, takich jak Alliance Française, British Council czy Fundacja Fulbrighta oraz przed-stawiciele z kilkunastu ambasad. Polskę reprezentowała prof. M. Śniadecka- -Kotarska i prof. M. Ziółkowski z UW/UŁ oraz PTSL.



Relacje kilkunastu ekip TV, radiowych i najważniejszych dzienników obecne były tego i następnego dnia we wszystkich mediach krajowych podkreśla-jąc, jak wybitną postacią w ich historii jest Maria Rostworowski de Diez Canseco oraz, jak znaczącą rolę odegrała w rozbudowie świadomości narodowej wszystkich Peruwiańczyków. Wszystkie agencje cytowały też znaczące zdanie wypowiedziane tamtego dnia przez Jubilatkę: „Naród który nie szanuje i zapomina o swoich trady-cjach przestaje istnieć”.

Jędrzej KOTARSKI Instytut Studiów Międzynarodowych Uniwersytet Łódzki/ Polskie Towarzystwo Studiów Latynoamerykanistycznych



WZAJEMNE KONTAKTY KULTURALNE POLSKA – ŚWIAT IBEROAMERYKA ŃSKI

MUZYKA

■ Festiwal „Chopin i jego Europa” ma już taką renomę, że nie musi go opromie-niać blask największych gwiazd. W tegorocznej 10 edycji festiwalu (15-31 sierpnia 2014 roku) wielkich nazwisk było nieco mniej, jednak poziom koncertów pozostał wysoki. Argentynka Martha Argerich nie przyjechała, ale najjaśniejszą gwiazdą fe-stiwalu była Maria João Pires. Ta znakomita portugalska pianistka skończyła już 70 lat, a mimo to jest w doskonałej formie. Krytycy mówią, że czuje klawiaturę jak malarz paletę. Kiedy w studiu koncertowym Polskiego Radia grała Sonatę B-dur D. 960 Schuberta, sala zamarła, nikt nie chciał uronić choćby nuty. Pires wydaje się być ucieleśnieniem słów Chopina o tym, że muzyka jest mową dźwięków. Drugi swój koncert, tym razem w Filharmonii Narodowej, artystka poświęciła w całości Chopinowi i jego nokturnom. W recenzji z koncertu czytamy, że w jej interpretacji było czyste piękno i głęboka mądrość. W Fantazji f-moll Schuberta na 4 ręce arty-stce portugalskiej towarzyszył 27-letni francuski pianista Julien Brocal.

Jak co roku – w festiwalu „Chopin i jego Europa” wziął również udział do-brze znany w Polsce argentyński pianista Nelson Goerner, który tym razem wyko-nał koncerty B-dur i Es-dur Beethovena.

■ W tegorocznym Międzynarodowym Festiwalu Muzyki Współczesnej „War-szawska Jesień” (19-27 września 2014 roku) pojawili się egzotyczni goście. 20 września w programie festiwalu wystąpił zespół z Boliwii o nazwie Orquesta Experimental de Intrumentos Nativos wykonujący utwory napisane przez latynoa-merykańskich kompozytorów specjalnie dla tej orkiestry. Zespół liczy 25 osób. Je-go założycielem i dyrygentem jest kompozytor Sergio Prudencio. Zespół wykonuje taki rodzaj utworów, które mają wyrażać sprzeciw wobec muzycznej globalizacji świata, takie, które mają podkreślać własną, boliwijską tożsamość. Jednym z soli-stów zespołu jest Andrea Alvarez, absolwent konserwatorium muzycznego w La Paz, który gra w zespole od 5 lat i posługuje się różnymi instrumentami. Mówi, że pochodzenie wykonywanej przez niego muzyki jest ściśle powiązane z boliwijską



tradycją, że instrumenty mają często znaczenie rytualne, a niektóre wykorzystuje się tylko w pewnych porach roku („aerofony”). Założyciel i dyrygent zespołu Ser-gio Prudencio sam komponuje dla swoich muzyków, ale współpracuje także z kompozytorami z innych krajów Ameryki Południowej, jak np. z Fernando Cabre-rą z Urugwaju, czy twórcami brazylijskimi.

■ W dniach 24-28 września 2014 roku, w namiocie wzniesionym przed Pałacem Kultury i Nauki w Warszawie, odbyła się 10 edycja międzynarodowego festiwalu muzyki świata pod nazwą „Skrzyżowanie Kultur”. Tym razem hasłem imprezy były „Legendy i odkrycia”. Obok zespołów z Polski wystąpili muzycy z RPA, z Etiopii i z Brazylii. Zespół brazylijski Barbatuques przez dwa dni prowadził warsztaty pod nazwą Body percussion. Kilkunastu Brazylijczyków pokazywało uczestnikom jak „uperkusyjniać” swoje ciało, jak wydobywać dźwięki ustami, klaskaniem, ale też np. przy pomocy stóp. Na zakończenie warsztatów artyści brazylijscy wystąpili na scenie razem z uczestnikami warsztatów. Ich występ był jednym z głównych wyda-rzeń festiwalu.

TEATR

■ W ramach programu „Tygodnia Teatru Polskiego“ organizowanego przez ze-spół Tablas-Alarcos w Hawanie 30 września 2014 roku odbył się w siedzibie Naro-dowego Związku Pisarzy i Artystów Kuby UNEAC odczyt „Una lectura de Jerzy Grotowski” wygłoszony przez Desideria Navarro - znanego krytyka literackiego, tłumacza-poliglotę i wydawcę. Przedstawiciele kubańskiego środowiska teatralnego w osobach Omara Valiño i Reinaldo Montero co roku organizują imprezy poświę-cone teatrowi w Polsce. W tegorocznym odczycie Desiderio Navarro przedstawił teorię Grotowskiego dotyczącą roli ciała i nagości w teatrze.

■ Od 10 do 17 października 2014 roku miała miejsce w Warszawie 9 edycja Mię-dzynarodowego Festiwalu Lalek i Animacji Komputerowej pod hasłem „Lalka też człowiek”. Zaprezentowano na nim spektakle oraz animacje filmowe dla dzieci i dla dorosłych. Udział w festiwalu wzięli przedstawiciele krajów Europy Środko-wej (m.in. Słowacja i Polska) oraz jednego kraju z Ameryki Południowej – Chile. Informacje o festiwalu znaleźć można na stronie www.lalkatezczlowiek.eu.

■ 28 listopada 2014 roku w Teatrze imienia Aleksandra Fredry w Gnieźnie odbyła się premiera spektaklu „Niech nigdy w tym dniu nie świeci słońce” w reżyserii Ra-



fała Urbackiego, który wykorzystał średniowieczną legendę opowiadającą o tym jak w dniu święta patrona miasta gnieźnieńscy rajcy wygnali poza bramy ludzi ułomnych i kalekich. W akcie zemsty król żebraków rzucił na miasto klątwę. Teraz w gnieźnieńskim spektaklu wystąpiły osoby niepełnosprawne ruchowo, w różny sposób wykluczone z codziennego życia. Premiera stanowiła zwieńczenie projektu kulturalno-edukacyjnego „5 zmysłów. Ekspresja” – jednej z ważniejszych imprez tego typu w Polsce, adresowanej do osób niepełnosprawnych. Kolejnym przedsię-wzięciem będzie projekt, który powstanie we współpracy ze szkołą teatralną w Sao Paulo w Brazylii. Do Gniezna została zaproszona grupa artystów brazylijskich z re-żyserem Aliną Negra Silva i scenografem Felipe de Oliveira. Zrealizowany zostanie multimedialny spektakl według dramatu Romana Sikory „Spowiedź masochisty”.

WYSTAWY

■ Od połowy września do końca października 2014 roku na Zamku Królewskim w Warszawie eksponowano obraz hiszpańskiego malarza El Greco noszący tytuł „Ekstaza Świętego Franciszka” – jedno z najcenniejszych dzieł malarstwa obcego znajdujące się w zbiorach polskich. Na co dzień obraz znajduje się w muzeum Die-cezjalnym w Siedlcach, skąd został wypożyczony po raz pierwszy. Do lat sześć-dziesiątych ubiegłego stulecia znawcy malarstwa nic nie wiedzieli o istnieniu tego obrazu w Polsce. Został odkryty dopiero w 1964 roku na plebani w Kosowie Lac-kim przez dwie polskie pracownice Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk: Iza-belę Galicką i Hannę Sygietyńską. Z Kosowa trafił do muzeum w Siedlcach i tam został poddany gruntownej konserwacji. Nie wiadomo, jak to płótno mistrza doby manieryzmu, datowane na lata około 1575-80, znalazło się na Podlasiu. Podobno w 1927 roku obraz został zakupiony w jednym z warszawskich antykwariatów jako prezent imieninowy przeznaczony dla proboszcza Franciszka Dąbrowskiego i wi-siał w majątku Tosie. Stamtąd trafił na plebanię w Kosowie Lackim, nie był tam jednak specjalnie ceniony, bo nikt nie zdawał sobie sprawy z jego wyjątkowej war-tości. Dopiero po potwierdzeniu autorstwa obrazu przez polskie historyczki sztuki zrobiło się o nim głośno i wtedy został pokazany publicznie. Tegoroczna ekspozy-cja obrazu na Zamku Królewskim w Warszawie związana jest z obchodzonym w br. rokiem El Greco w 400. rocznicę śmierci hiszpańskiego malarza.

■ W październiku 2014 roku, w Centrum Sztuki Współczesnej w Toruniu, zapre-zentowano sztukę performatywną Alfreda Jarry’ego z Chile. Artysta mieszka w Nowym Jorku i tam przyjaźni się z polskim performerem Krzysztofem Wodicz-



ko, tym więc tłumaczy się jego kontakt z Polską. Wystawia w naszym kraju po raz pierwszy.

■ Alfred Lenica (1899-1977) – wybitny polski malarz abstrakcjonista, którego wy-stawę zorganizowało we wrześniu br. Muzeum Narodowe we Wrocławiu, już w czasach przedwojennych był artystą komunizującym. Nie dziwi zatem fakt, że na wrocławskiej wystawie można było obejrzeć cykl jego obrazów namalowanych w 1973 roku w reakcji na zamach stanu w Chile i śmierć prezydenta Allende oraz płótno poświęcone rewolucji kubańskiej przedstawiające zbiorowisko organiczno-kwietno-ognistych wirujących form. Zdumiewa raczej to, że tak niewiele o tych pracach do tej pory wiedziano.

FILM

■ W dniach 10-19 październik br. miał miejsce Warszawski Festiwal Filmowy. Była to jego jubileuszowa 30 edycja. W programie pokazano 111 filmów z 60 kra-jów, a wśród nich dwa filmy ze świata iberoamerykańskiego: „Carmina i Amen” z Hiszpanii (reżyser Paco León, rok produkcji 2014) oraz „Szef, anatomia i przes-tępstwa” (reżyser Sebastian Schindel – produkcji argentyńsko-wenezuelskiej, też z roku 2014). Obydwa startowały w międzynarodowym konkursie festiwalu.

■ Kolejny, 14 Międzynarodowy Festiwal Filmowy WATCH DOCS w Warszawie odbył się w dniach 5-14 grudnia br. To jeden z ważniejszych na świecie festiwali filmów dokumentalnych, których tematyka dotyczy praw człowieka. W programie znalazło się ponad 60 tytułów z różnych stron świata – od Europy Środkowej, po Azję, Afrykę i Amerykę. Wiele z nich kręcono w tych krajach, w których właśnie teraz ważą się losy milionów ludzi, ich podstawowe prawa są łamane, a sytuacja polityczno-społeczna zmusza ich do życia w ciągłym niebezpieczeństwie, strachu i biedzie. Wśród zaprezentowanych filmów znalazły się trzy o tematyce latyno-amerykańskiej: „Cicha inkwizycja” (produkcja: Nikaragua, USA, 2014), „Lata Fier-ro” (produkcja: Meksyk, 2013) oraz „Inżynier’ (produkcja: Salwador, Wielka Bry-tania, 2014).



L ITERATURA

■ Kataloński pisarz Jaume Cabre znalazł się wśród gości Festiwalu Conrada, który odbył się w Krakowie w ostatniej dekadzie sierpnia br. i na który zaproszeni zostali wybitni twórcy prozy z wielu krajów. Cabre jest m.in. autorem dwóch wy-danych w Polsce powieści: „Wyznaję” (Wydawnictwo Literackie, Kraków 2013) i „Głosy Pamano” (WL, Kraków 2014). Obydwie przełożyła z języka katalońskiego Anna Sawicka. Cabre jest zwolennikiem niepodległości Katalonii. Wypowiada się krytycznie o transformacji dokonanej w Hiszpanii po śmierci generała Franco. Uważa, że politykom zabrakło wówczas odwagi, by zerwać więzy ze starym reżi-mem, który przybrał tylko nowe szaty i przetrwał do dzisiaj. Jest zdania, że już wtedy należało odłączyć Katalonię od Hiszpanii. Najczęściej poruszanym tematem w powieściach Cabre są rozważania na temat źródeł zła i problemów jego dziedzi-czenia. Pisarz od lat drąży ten temat. W programie II Polskiego Radia nadano z nim wywiad i od 22 września przez tydzień dni czytano powieść „Głosy Pamano”, która porusza kwestię potęgi zła i ceny, jaką trzeba zapłacić za poszukiwanie prawdy. Temat wiąże się ze sprawą niezałatwionych rozliczeń po hiszpańskiej wojnie do-mowej.

■ W październiku br. , nakładem krakowskiego wydawnictwa Znak, ukazał się polski przekład najnowszej powieści Mario Vargasa Llosy „Dyskretny bohater” (El héroe discreto). Autorką przekładu jest Marzena Chrobak. To pierwsza powieść napisana po otrzymaniu przez pisarza nagrody Nobla. Omawia ją w obszernej re-cenzji krakowski iberysta Tomasz Pindel (Gazeta Wyborcza, 28.10.2014). Powieść ma, jak często u Llosy, dwa wątki. Bohaterem pierwszego jest skromny przedsię-biorca, właściciel firmy transportowej w mieście Piura, który prowadzi uporządko-wane życie, ale pewnego dnia otrzymuje list od szantażystów domagających się od niego okupu za rzekomą „ochronę”. Wszyscy przedsiębiorcy płacą takie haracze, jednak nasz bohater ma niewzruszone zasady i stanowczo odmawia zapłaty nie ba-cząc na grożące mu poważne konsekwencje. Drugi wątek powieści wiąże się ze sto-łeczną Limą. Pojawia się tu cała galeria starszych i bardzo różnych, ale połączo-nych silną wolą działania, mężczyzn. W odróżnieniu od wcześniejszych opowieści Llosy w „Dyskretnym bohaterze” nie znajdujemy wielu wątków autobiograficz-nych. Recenzent Tomasz Pindel pisze, że można by się ich doszukiwać w motywie starości, bowiem dobiegający 80 lat Llosa opisuje tu grono mężczyzn w podeszłym wieku, którzy nie tracą chęci do aktywnego życia. Zwraca też uwagę fakt, iż w „Dyskretnym bohaterze” oglądamy inny niż we wcześniejszych powieściach tego



autora obraz Peru, kraju, który nie uderza już biedą i zacofaniem, ale przeżywa okres dynamicznego rozwoju, na co Llosa po raz pierwszy zdaje się patrzeć z op-tymizmem. W Gazecie Wyborczej („Magazyn Świąteczny”, 18-19.10.2014) ukazał się ciekawy wywiad z Peruwiańczykiem zatytułowany „Wolność i demokracja za-bijają intelektualistów”.

Nakładem krakowskiego wydawnictwa Znak ukazała się w październiku br. biografia Mario Vargasa Llosy, której autorem jest Tomasz Pindel – tłumacz prozy pisarzy latynoamerykańskich. W magazynie „Książki” z 4 grudnia br. Juliusz Kurkiewicz tak rekomenduje tę książkę: „…Fascynacja, ale bez lizusostwa. Tak powstają świetne biografie, takie jak ta peruwiańskiego noblisty...”

■ Przewodnicząca Polskiego Stowarzyszenia Hispanistów Beata Baczyńska jest autorką nowej „Historii Literatury Hiszpańskiej” (PWN, Warszawa 2014). 9 grud-nia 2014 roku, w warszawskim Instytucie Cervantesa, miała miejsce prezentacja tej książki z udziałem autorki.

■ Poznańskie Wydawnictwo Rebis opublikowało nowy przekład powieści Migue-la Cervantesa zatytułowany „Przemyślny szlachcic Don Kichot z Manczy”. Auto-rem przekładu jest znany tłumacz Wojciech Charchalis. Do tej pory znajdowały się w obiegu dwa przekłady dzieła Cervantesa: Edwarda Boyégo z 1932 roku oraz An-ny Ludwiki i Zygmunta Czernego z roku 1955. Jakie cele stawiał sobie Wojciech Charchalis podejmując się ambitnego zadania by wydać nowy przekład? Jan Gon-dowicz tak pisze w Gazecie Wyborczej z 4 grudnia 2014 roku: „...Założeniem no-wego przekładu jest udostępnienie powieści sprzed czterystu laty czytelnikom o znacznie uszczuplonych kompetencjach językowych...” I dalej:

Ma tu miejsce zawężenie słownictwa, redukcja stylizacji, uproszczenie składni, pocięcie na esy bujnych floresów stylu. Na dłuższą metę powoduje to jednak kontrast z nieredu-kowalną pokrętnością wywodów zachowujących kształt barokowego argumentu. Tam zaś gdzie odzywa się mowa potoczna, bywa czasem potoczna aż nazbyt...

Natomiast prof. dr hab. Kazimierz Sabik z Instytutu Studiów Iberyjskich i Ibero-amerykańskich Uniwersytetu Warszawskiego zamieścił w Internecie artykuł zatytu-łowany „Na marginesie «Historii Literatury Hiszpańskiej» Beaty Baczyńskiej i no-wego przekładu «Don Kichota» Wojciecha Charchalisa”, w którym pisze:

Widzę ten przekład jako dzieło życia, „opus vitae” wybitnego tłumacza... Nareszcie polski czytelnik otrzymał i będzie mógł poznać (...) prawdziwego, autentycznego „Don Kichota” i to w postaci najbardziej cenionej i pożądanej, czyli wydanie krytyczne, opar-te na najnowszych wynikach badań nad życiem i twórczością „Jednorękiego spod Le-



panto”. Na prawdziwą recenzję przyjdzie czas po wydaniu, zapowiedzianej na przyszły rok, II części dzieła, ale już teraz można mnożyć tylko pochwały (...). Dobrym pomy-słem jest odświeżenie szaty graficznej w postaci rysunków Wojciecha Siudmaka oraz zapraszający do lektury tekst pełen pasji (...) autorstwa znanego tłumacza współczesnej prozy hiszpańskiej, Filipa Łobodzińskiego (...).

Przekład „Don Kichota” Wojciecha Charchalisa został nominowany do na-grody za najlepszą książkę roku 2014 „Pióro Fredry”. Nagroda ta jest jedynym w Polsce laurem edytorskim przyznawanym przede wszystkim za szatę graficzną. Wręczana jest w czasie trwania Wrocławskich Targów Dobrych Książek.

Czytelników zainteresowanych tematem nowego przekładu „Don Kichota” odsyłam do wywiadu z jego autorem Wojciechem Charchalisem i z Emilio Pascua-lem Martinem – hiszpańskim wydawcą, poetą i specjalistą od Cervantesa. Wywiad nosi tytuł „Cudenia za Dulcyneę”, przeprowadziła go Milena Rachid Chehab, a opublikował magazyn „Książki” w numerze 4 z grudnia 2014 roku.

■ Wydawnictwo Czarne opublikowało we wrześniu 2014 roku zbiór reportaży Izy Klementowskiej zatytułowany „Samotność Portugalczyka”, Książka zawiera infor-macje o historii kraju i o jego współczesności. Autorka próbuje zgłębić charakter jego mieszkańców, odczuwalny w nim smutek, tęsknotę – saudade – za utraconą w przeszłości potęgą. Powszechnie uważa się, że Portugalczycy są narodem szczęś-liwym, ale tak nie jest, bo bliżej im do depresji – twierdzi pisarz Goncalo M. Tava-res, na którego powołuje się Klementowska.

Dział opracowała: Danuta RYCERZ*

* Mgr Danuta Rycerz – tłumaczka prozy pisarzy latynoamerykańskich. Przez wiele lat, w Minis-terstwie Kultury i Sztuki w Warszawie, zajmowała się, między innymi, promocją współpracy kulturalnej między Polską i krajami Ameryki Łacińskiej oraz Półwyspu Iberyjskiego. Od 1993 roku współpracuje z Centrum Studiów Latynoamerykańskich Uniwersytetu Warszawskiego.

KULTURA


18 FESTIWAL KINA LATYNOAMERYKAŃSKIEGO W LIMIE

W dniach 8-16 sierpnia 2014 roku odbył się w Limie 18 Festival Cine Lati-noamericano, organizowany przez Ministerstwo Kultury, PUCE – Katolicki Uni-wersytet Pontyfikalny, władze Limy, EPIC Escuela Peruana de la Industria Cinema-tográfica oraz kilkanaście instytucji wspomagających merytorycznie, jak i finanso-wo festiwal. Dzięki temu stał się on cykliczną imprezą peruwiańską o rosnącej ran-dze, ściągającej coraz szersze grono cudzoziemców.

Ideą festiwalu jest przegląd produkcji latynoamerykańskiej, jak i światowej (ostatniego roku), których tematyka dotyczy Ameryki Łacińskiej. Dzięki takiej formule w festiwalu mogą brać udział także realizacje powstałe w Europie, Amery-ce Północnej czy Azji, twórców lub producentów zagranicznych, jak i pochodzenia latynoamerykańskiego, co znacznie rozszerza grono i liczbę zgłaszanych filmów.

W 2014 roku było mniej filmów niż w ubiegłych latach, ich poziom jednak był znacznie wyższy. Z festiwalu wykluczono filmy wzorowane na hollywoodzkich produkcjach, które były obecne w minionych latach.

Szesnastoosobowe Międzynarodowe jury, pod przewodnictwem Waltera Alejosa – kongresmana z Ayacucho, dopuściło do konkursu 32 filmy – 20 filmów fabularnych z ośmiu krajów (po cztery filmy z Argentyny i z Peru, po dwa z Mek-syku i Kolumbii, a po jednym z Brazylii, Chile, Kuby, Kolumbii, Urugwaju, Wene-zueli, USA i Francji) oraz 12 dokumentalnych (trzy z Argentyny, dwa z Meksyku oraz po jednym z Brazylii, Kolumbii, Ekwadoru, Peru, Salvadoru, Szwecji i USA).

Festiwalowi towarzyszyły imprezy dodatkowe: spotkania z wybranymi twórcami oraz aktorami, głównie europejskimi i amerykańskimi (m.in. z Chaske Spencerem, Bruno Dumontem). Były też sesje poświęcone kinematografii konkret-nych krajów (Wenezueli, Argentyny, Brazylii) czy dotyczące problematyki (tu szczególnie ciekawe były spotkania retrospektywne poświęcone scenografii i auto-rom zdjęć, których bohaterami byli twórcy francuscy i brytyjscy). Prawdziwe tłumy zgromadziło spotkanie z założycielami organizacji pozarządowej Ambulante A.C., która od 2005 roku wspomaga i promuje rozwój kina dokumentalnego ilustrującego procesy transformacji społeczno-kulturowych i politycznych ostatnich dekad. Słab-szą frekwencją cieszyły się spotkania z grupą Chasqui – skupiającą niezależnych twórców z Peru, Boliwii i Ekwadoru.

KULTURA


Niezbyt ciekawie wypadły promocje książek dotyczących kina, głównie „nijakich” prac dyplomowych powstałych i opublikowanych w ostatnim czasie na uniwersytetach peruwiańskich.

Pokazy filmów i spotkania towarzyszące odbywały się, jak co roku, w wielu miejscach w mieście: w aulach uniwersyteckich PUCE, Centrum Kultural-nym Uniwersytetu w Miraflores oraz w kilkunastu kinach i na projekcjach pod go-łym niebem. Uczestniczyło w nich każdorazowo około tysiąca zaproszonych twór-ców z całego świata, zaproszonych gości specjalnych oraz artystów, intelektuali-stów, naukowców, dyplomatów i polityków, nie tylko peruwiańskich. Uroczyste otwarcie i zamknięcie Festiwalu, które współprowadziła Paulina Garcia Alfonso (utytułowana i bardzo popularna aktorka chilijska), miało miejsce w eleganckim Teatrze Narodowym w San Borja.

Wśród dwunastu przyznanych nagród Spondylus (muszla obecna w kultu-rze Peru od tysięcy lat), najbardziej prestiżową, za najlepszy film fabularny roku zdobyła produkcja kolumbijska „Gente de bien” w reżyserii Franco Lolli, mówiąca o wciąż istniejących silnych podziałach, naciskach społecznych i klasowych mają-cych determinujący wpływ na życie obywateli w XXI wieku.

Dwójka aktorów brazylijskich uzyskała nagrody za najlepszą rolę kobiecą: Leandra Leal i męską: Milhem Cortaz w filmie „El lobo detrás de la puerta”. Za najlepszego reżysera roku uznano Urugwajczyka Manuela Nieto, autora filmu “El lugar del hijo”.

Film chilijski „Las niñas Quispe” w reżyserii Sebastiana Sepúlvedy dostał dwie nagrody: krytyków i za najlepsze zdjęcia dla Inti Briones. Główna nagroda ju-ry trafiła do kolumbijskiego reżysera Rubena Mendozy za film „Tierra en la len-gua”. Nagrody pierwszego i drugiego stopnia otrzymały dwa filmy argentyńskie „Jauja” w reżyserii Lisandro Alonso oraz „El color que cayó del cielo” Sergio Wol-fa. Nagrodę publiczności zdobył bezapelacyjnie film „Conducta” kubańskiego reży-sera Ernesto Daranasa. El Comercio przyznał nagrodę specjalną za całokształt twórczości Francisco Lombardiemu.

Szczególnie wyrównany poziom reprezentowały filmy dokumentalne. Na-groda w tej kategorii przyznana została filmowi „Eco de la montaña” Nicolasa Echevarríi z Meksyku, przedstawiającego sylwetkę artysty – Indianina Huichol, Wixarica ze wschodniej, izolowanej części Sierra Madre. Werdykt wywołał zdzi-wienie publiczności, gdyż kilka innych filmów cieszyło się znacznie większym za-interesowaniem widzów. Zdaniem peruwiańskich krytyków niewątpliwie miała na to wpływ postać reżysera, jednego z najwybitniejszych i najbardziej utytułowanych

KULTURA


reżyserów ostatnich dwudziestu lat. Na jego koncie znajdują się najbardziej presti-żowe nagrody z festiwalów w Cannes, Biarritz, Berlina, Karlowych Varów, Chica-go oraz nominacja do Oskara.

Warto pokrótce omówić najważniejsze z dwunastu filmów dokumental-nych. W podobnym stylu, co zwycięski sytuuje się film z Argentyny pt. „Ikaros”, w którym reżyser Georgin Barreiro opowiada o uniwersaliach duchowości Indian Schibivo, żyjących nad rzeką Ukajali w Amazonii peruwiańskiej oraz o roli halucy-nogennego wywaru ayahuasca w codziennej pracy szamana, którym jest matka bo-hatera.

Zupełnie inny, dość humorystyczny wydźwięk ma film „Mateo – un cuento folclórico cubano”, opowiadający historię amerykańskiego chłopca Matthew Sto-nemana, którego marzeniem było zostać gwiazdą muzyki pop. Z tego powodu po rozmaitych doświadczeniach trafił do więzienia, gdzie odsiadując wyrok poznał La-tynosów i nauczył się hiszpańskiego. Z więzienia wyszedł zmieniony, jako Meteo, zafascynowany folklorem latynoamerykańskim pierwszy mariachi Ameryki Pół-nocnej. Przeszłość kryminalna, więzienni przyjaciele, miłość do kobiet kubańskich nie złamała jego marzeń, a wręcz przeciwnie – zaowocowała rozwojem wewnętrz-nym.

„Marmato” to z kolei ponury film kolumbijski, poruszający stare i najnow-sze problemy z perspektywy mieszkańców andyjskiej, tradycyjnej wioski górniczej. Spokojni, ubodzy mieszańcy tytułowej wioski Marmato, dystansujący się od wsze-chobecnej przemocy w kraju, obecnie zostają zmuszeni do ścierania się z niszczą-cymi ich środowisko i podstawy egzystencji interesami międzynarodowej firmy ka-nadyjskiej, wprowadzającej na dużą skalę projekty górnicze, bez liczenia się z inte-resami lokalnych społeczności. Reżyser Marc Grieco uznawany jest za twórcę spe-cjalizującego się w tematyce praw człowieka. Jego film „Marmato” otrzymał w 2014 roku pięć międzynarodowych nagród.

Ekwador zaprezentował film pt. „La muerte de Jaime Roldós” przypomina-jący kontrowersyjną śmierć prezydenta Ekwadoru w 1981 roku w katastrofie lotni-czej, która zdaniem twórców została zlekceważona przez współczesnych history-ków Ameryki Łacińskiej. I ten film zaliczyć można do utytułowanych, bo zdobył już w tym roku sześć nagród: w Tuluzie, Barcelonie, Santiago, Chicago, Nowym Jorku i São Paulo.

Salwadorski film „Ingeniero” w reżyserii Juana Pasarelliego (jednego z najpopularniejszych dokumentalistów w Ameryce Łacińskiej) opowiada o męż-czyźnie, dla którego śmierć jest codziennością, sztuką i przyjacielem. Spędza on

KULTURA


więcej czasu przy ekshumacji zbiorowych mogił niż z własną rodziną. Od lat żyje ze stałą świadomością niebezpieczeństwa wykonywanego zawodu. Odkrywanie grobów setek młodych ludzi, często dzieci zaginionych w trakcie konfliktów po-między salwadorskimi gangami jest równie niebezpieczne, jak prace przy grobach ofiar dyktatur prawicowych. Film otrzymał już trzy nagrody na przeglądach filmów w: Barcelonie, Urugwaju i Kanadzie.

Jednym z najciekawszych dwóch filmów był „Los ojos de Bacurí” w reży-serii Marii de Madeiros z Portugalii. Film zawiera historię guerrillero Eduardo Lei-te „Bacuriego”, który został zamordowany w czasie dyktatury wojskowej w 1970 roku w Brazylii, po stu dziewięciu dniach tortur. Jego ówczesna przyjaciółka De-nisse Krispin, która była w tym czasie w ciąży uciekła wraz z rodzicami do Chile, gdzie urodziła córkę – Eduardę. Tam rodziny zetknęły się z kolejną falą przemocy po przewrocie Pinocheta, co zmusiło dziadków dziewczynki, Denisse wraz z ma-leńką Eduardą do kolejnych migracji politycznych. Obecnie, po czterdziestu latach pobytu we Włoszech, Portugalii i Holandii, Eduarda wraz z matką powróciła do Brazylii. Ich celem jest poznanie przeszłości i świadomości funkcjonującej współ-cześnie w kraju jej ojca i skonfrontowania jej z ich prywatną wizją pamięci oraz sprawiedliwości.

Filmem najbardziej oczekiwanym był dokument „Tempestad en los Andes” w reżyserii Michaela Windstorma (znanego dokumentalisty szwedzkiego, znające-go realia Peru od 45 lat, autora m.in. głośnej trylogii peruwiańskiej nagrodzonej na kilku poprzednich festiwalach), który trzy lata czekał na projekcję z uwagi na prote-sty jednej z rodzin związanej z guerrillą. Rodzina ta uważała, że film narusza ich dobre imię, łamiąc prawa człowieka i prawa obywatelskie gwarantowane im przez Konstytucję Szwecji.

Film ukazuje, jak zmienia się spojrzenie dwóch młodych kobiet, które pró-bują zrozumieć i zmierzyć się z historią Peru ostatniego czterdziestolecia. Przeszło-ścią znaną im z odmiennych perspektyw, wyniesionych z przekazów rodzinnych.

Pierwszą bohaterką jest dwudziestodwuletnia studentka ze Szwecji – Jose-fin Augusta Ekerman, bratanica Augusty Torres ps. Norath, pierwszej żony Abi-maela Guzmana, twórcy Świetlistego Szlaku (Sendero Luminoso – SL), która chce poznać prawdę o konflikcie i śmierci ciotki1. Drugą bohaterką jest o kilka lat starsza od Josefin – Flor Gonzales, siostra studenta z Limy, Claudio, który jako podejrzany o przynależność do Świetlistego Szlaku, poniósł śmierć w więzieniu La Frontón,

1 Więcej o Auguście Torresie patrz: M. Śniadecka-Kotarska, Być kobietą w Peru, Cesla UW, Warszawa 2006.

KULTURA


jako jeden z 220 więźniów. Obie bohaterki wyniosły z domu inną wiedzę na temat wewnętrznego konfliktu zbrojnego (1980-2000).

Josefin, urodzona po śmierci swej ciotki w Szwecji, żyje w dostatku, w otoczeniu licznej, trzydziestoosobowej (dziś) rodziny, będącej od blisko 32 lat obywatelami Szwecji (emigrantów politycznych z 1983 roku). Rodzina obejmuje seniorkę rodu, babkę migrantkę z Huanty i pięciu wujów (jej synów, w tym ojca Jo-sefin) oraz ich rodziny. Josefin wychowana była w przekonaniu, że jej ciotka Augu-sta, liderka SL, zginęła za słuszne ideały. Okoliczności jej śmierci nie są do dziś wyjaśnione, podobnie jak nieznane pozostaje miejsce pochówku ciotki, po której odziedziczyła drugie imię. Według Josefin, rodzina musiała uciekać na drugi koniec Europy z uwagi na grożące jej prześladowania ze strony władz państwowych.

Z kolei rodzina Flor, pochodzącej z rejonów Apurimac (znanych z chłop-skiej aktywności w okresach wcześniejszych m.in. reformy rolnej 1968 roku) sta-nowiła jedną z pięćdziesięciu tysięcy rodzin chłopskich, uciekinierów politycznych. Zbiegli oni przed przemocą wojny domowej do Limy. Jej rodzina zdziesiątkowana przez wojnę, pozostawiła wszystko w górach, aby ratować życie swych dzieci – osiedliła się na obrzeżach stolicy, w jednej z dzielnic nędzy. Claudio starszy brat, ośmioletniej (wówczas) Flor, jako student literatury i przeciwnik SL został zatrzy-many i skierowany bez wyroku do więzienia Frontón, jako członek guerrilli – gdzie zginął w czasie krwawego tłumienia buntu więźniów, którego inspiratorami byli bo-jownicy SL. Do dziś nie odnaleziono jego szczątków, ani stu innych więźniów2.

Flor walczy dziś o rehabilitację brata, podczas gdy Josefin chce poznać prawdę o guerrilli , której jedną z bohaterek, według przekazów rodzinnych, była jej ciotka.

W filmie zostały wykorzystane nieznane dotąd, a interesujące pamiątki ro-dzinne. Między innymi, należące do reżysera filmu zdjęcia, który fotografował dziadka Flory i innych liderów chłopskich w czasie strajków w 1968 roku w Apu-rimac. Także fotografie ze ślubu Augusty Torre i Abimaela Guzmana, do których paradoksalne post scriptum dopisała historia. Zdjęcie ze ślubu pary liderów SL wy-konał czterdzieści osiem lat temu w 1966 roku syn fotografa z Ayacucho. W 1980 roku zniszczył on całe archiwum negatywów i odbitek z zakładu ojca, obawiając się podejrzeń o jakiekolwiek powiązania z SL. Dziś jest on parlamentarzystą w Kon-gresie z rejonu Ayacucho i był przewodniczącym jury konkursowego festiwalu. W czasie projekcji po raz pierwszy ujrzał zdjęcia swojego autorstwa uznane za zniszczone przed laty. 2 Ibidem.

KULTURA


Wszystkie filmy, zarówno szwedzki, jak i brazylijski – poruszający pro-blemy z okresu dyktatury wojskowej, salwadorski – ilustrujący historię ekshumacji czy ekwadorski – przypominający niewyjaśnione okoliczności morderstwa prezy-denta kraju wywołały silnie spolaryzowane emocje wśród widzów. Z tego wynika, że Latynoamerykanie nadal nie uporali się z problemem rozliczeń okresu dyktatur, a różna pamięć historyczna wciąż budzi kontrowersje i spory, dzieląc obywateli tych samych krajów.

Zdaniem dominującej większości widzów filmów dokumentalnych, nagro-dę główną w kategorii dokument, powinien otrzymać jeden z ww. filmów, zamiast poprawnego, ale nie wybitnego filmu ilustrującego losy ecoszamana z Meksyku.

Jędrzej KOTARSKI Instytut Studiów Międzynarodowych Uniwersytet Łódzki/ Polskie Towarzystwo Studiów Latynoamerykanistycznych

KULTURA


KULTURA IBEROAMERYKA ŃSKA W ŚWIECIE

■ Od sierpnia do października 2014 roku, w madryckim muzeum Prado, czynna była pełna rozmachu wystawa „El Greco i nowoczesne malarstwo” zorganizowana z okazji roku tego artysty obchodzonego w 400 rocznicę jego śmierci. El Greco (1541-1614) uznawany jest za jednego z najwybitniejszych i najbardziej oryginal-nych twórców XVI stulecia, który rozwinął własny, indywidualny styl o cechach manierystycznych. Jego malarstwo doceniono w Europie dopiero pod koniec XIX wieku, ale w wieku XX zaczęło już stanowić źródło, z którego czerpały wszystkie artystyczne awangardy. Na madryckiej wystawie zestawiono obrazy El Greca z dziełami Cézanne’a, Giacomettiego, Kokoschki, Schielego, Pollocka, Bacona. Trzeba przyznać, że dzieła europejskich klasyków pełniły tu raczej funkcję służebną wobec wciąż, mimo upływu stuleci, niezwykle mocnych i odważnych dzieł artysty z Toledo. Od postaci El Greca nie mógł uwolnić się Picasso szkicujący bardzo często fragmenty jego dzieł w swoich brulionach. Krytycy sztuki uważają, że rewolucyjny ładunek, który Picasso znalazł u mistrza z Toledo, legł w XX wieku u podstaw innej rewolucji artystycznej w sztuce, jaką był kubizm.

■ 23 sierpnia zmarł w Barcelonie Jaume Vallcorba Plana – założyciel i prezes wydawnictwa Acantilada. Zmarł przedwcześnie, miał zaledwie 65 lat. Był jednym z najbardziej twórczych i pomysłowych wydawców europejskich. Uważano go za artystę sztuki wydawniczej, za człowieka, który potrafił zrewolucjonizować swoją dziedzinę. Wydawał książki trudniejsze, eseje filozoficzne i literackie, poezje. Wciąż szukał nowych autorów, fascynowała go literatura polska. Na liście jego autorów z Polski są między innymi: Adam Zagajewski, Józef Czapski, Zbigniew Herbert, Jan Karski, Aleksander Wat, Bruno Schulz, Sławomir Mrożek, Marek Bieńczyk, Stefan Chwin, Jerzy Pilch, Andrzej Stasiuk, Andrzej Szczeklik, Mariusz Szczygieł. Z Polską łączyły go nie tylko sprawy wydawnicze. Był aktywnym członkiem jury Międzynarodowej Nagrody Literackiej imienia Zbigniewa Herberta. Swoje pierwsze wydawnictwo Jaume Vallcorba założył w 1979 roku pod nazwą Quaderns Crema. Publikował w nim książki w języku katalońskim (jak wiadomo, po śmierci Franco nastąpił renesans literatury katalońskiej). Dwadzieścia lat później, w 1999 roku, powstała oficyna Acantilado wydająca książki w języku hiszpańskim i szybko zdobyła sobie wysoką pozycję w świecie. Jaume Vallcorba

KULTURA


był nie tylko wybitnym wydawcą, był także erudytą, uczonym, znawcą literatury prowansalskiej, którą przez pewien czas wykładał na uniwersytecie w Barcelonie.

■ Od września do listopada 2014 roku eksponowana była wystawa prac malarskich Fridy Kahlo w jej własnym „niebieskim” domu w dzielnicy Coyoacán w mieście Meksyk. Cieszyła się wielkim zainteresowaniem. W ciągu trzech miesięcy zwiedziło ją ponad 400 tysięcy osób. Poza portretami pokazano na wystawie stroje Fridy, jej biżuterię, używane przez nią aparaty ortopedyczne (była kaleką) oraz gabinet osobliwości artystki.

■ 71 Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Wenecji (sierpień 2014) otworzyła projekcja filmu „Birdman” reżysera pochodzącego z Meksyku – Alejandro Gonza-leza Iñárritu. Od swojego głośnego debiutu (był to film „Amores perros”, w którym dopatrywano się wpływu Kieślowskiego i Piesiewicza) artysta ten przyzwyczaił nas do tego, że na różne sposoby splatał wiele wątków fabularnych i opowiadał naraz wiele historii. W filmie „Birdman” Iñaritu wybrał inną drogę. Zaprezentował jedną „metahistorię” o życiu hollywoodzkiego gwiazdora – podstarzałego aktora, który żyje popularnością swojej dawnej roli superherosa.

■ Meksykańscy archeolodzy prowadzą wykopaliska w tunelu pod piramidą Quetzalcoatla, która jest jedną z ważniejszych w centrum religijnym Teotihuacán (ok. 50 km od stolicy Meksyku). 18 metrów pod tą piramidą odkryli oni niezwykle bogaty depozyt ofiarny ulokowany na końcu długiego, blisko 103-metrowego tunelu, tuż przed wejściem do trzech podziemnych komnat wypełnionych jeszcze gruzem i ziemią. Skarb składa się z tysięcy przedmiotów rozłożonych na powierzchni kilkudziesięciu metrów kwadratowych. Są tu kamienne rzeźby przedstawiające mężczyznę i kobiety ozdobione biżuterią z jadeitu, są obsydianowe noże i groty włóczni, gliniane naczynia, kauczukowe piki, dyski i lustra z pirytu, tysiące paciorków z rozmaitych materiałów oraz drewniana skrzynia z mnóstwem szlifowanych muszli wielkich ślimaków z Zatoki Meksykańskiej i z Morza Karaibskiego. Na niektórych wyryte są wizerunki postaci i tajemnicze znaki. Archeologowie przewidują, że tak bogata ofiara może być zapowiedzią bardzo ważnego odkrycia. Badania archeologiczne pod świątynią Quetzalcoatla rozpoczęto 11 lat temu. W 2003 roku ulewne deszcze odsłoniły ponad 80-metrowe zagłębienie naprzeciwko jednej z budowli – Cytadeli (to nazwa nadana przez konkwistadorów kompleksowi architektonicznemu w Teotihuacán). Było to sekretne wejście do szybu, który prowadzi do tajemniczego tunelu. Ma on ponad 100 metrów długości

KULTURA


i kończy się trzema podziemnymi komorami. Jeden z prowadzących badania archeologów sądzi, że odprawiano tutaj rytuały związane z ustanawianiem władzy i z pochówkami odchodzących władców. Kapłani składali szczątki zmarłych w jed-nej z komór, a potem przekazywali ich następcom insygnia władzy. Oczekuje się, że dotychczasowe badania mogą zwiastować odkrycie grobów władców Teotihua-canu – prekolumbijskiego Miasta Bogów założonego w około 150 roku p.n.e. Ba-dania realizowane są w ramach projektu „Tlalocán. Droga pod ziemię”, przy użyciu najnowocześniejszych metod i narzędzi technologicznych.

■ Znany brytyjski re żyser filmowy, teatralny i telewizyjny Stephen Daldry jest autorem zrealizowanego w br. filmu „Śmieci”, który wszedł na ekrany polskich kin 7 listopada br. Film jest adaptacją świetnej powieści Andy’ego Mulligana o takim samym tytule. Scenariusz do filmu opracował Richard Curtis – autor scenariuszy do wybitnych brytyjskich filmów. „Śmieci” opowiadają historię dzieci żyjących w slumsach Rio de Janeiro. Bohaterami są tu trzej kilkunastoletni chłopcy: Raphael, Gardo i Rato, urodzeni w pobliżu ogromnego wysypiska śmieci, więc od najwcześ-niejszych lat dzieciństwa zajmują się ich przebieraniem. Praca ta nie daje żadnych perspektyw na przyszłość, chyba że nieoczekiwanie los się w ich życiu uśmiechnie. Raphael znajduje na wysypisku wypchany pieniędzmi portfel, w którym jest dowód osobisty na nazwisko José Angelo, tajemniczy klucz i mapa. Chłopcy postanawiają dowiedzieć się, dokąd prowadzi ów tajemniczy klucz, ale nie mają pojęcia, że przypadkowo wplątują się w aferę pełną skorumpowanych policjantów i łasych na łapówki polityków. Wkrótce orientują się, że gra toczy się o niewyobrażalną dla nich sumę 4 milionów dolarów. Jednak nie chcą zatrzymać pieniędzy dla siebie. Mają skromne, przyziemne marzenia. Chcą dzielić się tymi pieniędzmi z innymi biednymi ludźmi.

■ Po 40 latach chilijski sędzia Miguel Vasquez oskarża byłych oficerów armii o zamordowanie legendarnego barda Victora Jary. Po wojskowym zamachu stanu 11 września 1973 roku przetrzymywano i torturowano na stadionie w Santiago de Chile pięć tysięcy więźniów, a wśród nich Victora Jarę, który był piewcą socjalis-tycznych przemian w Chile. Do tej pory większość oskarżonych wojskowych żyje i mieszka w Chile, część czeka na proces w więzieniu, jeden, dowódca garnizonu na Stadionie, nie żyje, a domniemany zabójca Jary cieszy się emeryturą na Flory-dzie, dokąd wyjechał jeszcze w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku. Za-bójstwo Victora Jary jest dla Chilijczyków tym samym, czym dla Hiszpanów był mord na poecie Federico Garcii Lorce, dokonany przez szwadron falangistów latem

KULTURA


1936 roku, zaraz po wybuchu wojny domowej. Kiedy rano 11 września 1973 wojsko chilijskie podniosło bunt i zaczęło ostrzeliwać pałac prezydencki La Moneda, Victor Jara pojechał na uniwersytet na wykłady, po których miał śpiewać na popołudniowym mityngu prezydenta Allende. Był jego ambasadorem kultury i bardem przemian, do jakich zmierzał kraj. Sam był z przekonania komunistą, pieśniarzem samoukiem i wziętym reżyserem teatralnym. Znała go i słuchała wówczas cała Ameryka Łacińska. Następnego dnia, 12 września uczelnię otoczyły czołgi, wojsko wyważyło drzwi i aresztowało bez wystrzału 600 bezbronnych wykładowców i studentów. Zabrano ich na pobliski Estadio de Chile, gdzie część więźniów koczowała na boisku, a część sprowadzono do szatni, w której urządzono cele i sale tortur. Tam poddawano Victora Jarę okrutnym torturom i zastrzelono, a ciało porzucono pod murem cmentarza w Santiago. W autopsji zwłok, przeprowadzonej w 1973 roku, stwierdzono 44 rany postrzałowe i pogruchotane kości. Potwierdzono to po ekshumacji zwłok dokonanej w 2004 roku. Trzeba dodać, że za dyktatury wojskowej Pinocheta zamordowano w Chile ponad trzy tysiące osób, kilkadziesiąt tysięcy torturowano, a setki tysięcy wyjechało na wygnanie. Dzisiaj toczą się dochodzenia przeciwko 700 oficerom winnym zbrodni. 70 z nich odsiaduje już wyroki, w tym szef tajnej policji Manuel Contreras i jego słynny podwładny Miguel Krassnoff. Obaj dostali wyroki ponad stu lat więzienia.

■ W końcu sierpnia br. do portugalskiego miasteczka Beja w regionie Alentejo zjechało się 50 gawędziarzy z Portugalii, Brazylii, Kolumbii i Hiszpanii, aby uczestniczyć w 13 edycji festiwalu „Palavras Andarilhas” (Wędrowne słowa). Organizowany przez miejscową bibliotekę festiwal ma na celu promocję czytelnic-twa literatury, a przede wszystkim jej głośnego czytania i opowiadania. Większość wydarzeń festiwalowych odbywało się w Jardim Publico de Beja, czyli w dużym parku, w którym na wzór londyńskiego Hyde Parku każdy mógł zabrać głos i opo-wiedzieć ciekawą historię. Tegoroczny festiwal zaczął się od spektaklu „Mówione słowo” Tiago Gomesa e Flak. Występujący w dwóch krótkich sztukach aktorzy i piosenkarze („Kto chce być Saramago?” oraz „Wyśpiewaj opowieści”) czytali i śpiewali teksty portugalskiego laureata nagrody Nobla, José Saramago. Po po-łudniu rozpoczął się pochód, który przeszedł przez historyczne centrum miasta i zakończył się w miejscowym zamku. Był to sygnał do startu sztafety przekazywa-nia opowieści, która przebiegała przez miejscowe biblioteki, szkoły oraz instytucje państwowe Bei i trwała do zakończenia festiwalu następnego dnia. Ponadto w par-ku odbywały się warsztaty literackie, nauka ustnego przekazywania opowieści,

KULTURA


miały miejsce wystawy, zabawy wokół słowa i spotkania z pisarzami, ich agentami, ilustratorami książek, animatorami wydarzeń społeczno-kulturalnych i pracownika-mi bibliotek. Nowością były prezentacje krótkich opowiadań w biednych wioskach położonych wokół miasteczka Beja.

■ Mi ędzynarodowe Targi Książki w meksykańskim mieście Guadalajara, stolicy stanu Jalisco (29 listopada-7 grudnia 2014 roku) to największa impreza tego typu w Ameryce Łacińskiej. Uczestniczyło w niej kilkuset wydawców z kilkudziesięciu krajów. W bieżącym roku Meksyk obchodzi setną rocznicę urodzin swojego najwybitniejszego poety Octavio Paza, laureata literackiej nagrody Nobla w 1990 roku. Poświęcono tej dacie wiele wydarzeń. Organizatorzy targów nie zapomnieli także o stuleciu urodzin Julio Cortazara, któremu zorganizowano okolicznościową wystawę. W dniach 29-30 listopada, na targowych terenach, miał miejsce między-narodowy kongres tłumaczy imienia świętego Hieronima (był tłumaczem Biblii). Za temat kongresu wybrano rewolucję w sztuce przekładu: „La revolución en la tra-ducción”. Wśród uczestników kongresu znalazła się polska iberystka Marta Jordan – tłumaczka między innymi prozy Cortazara oraz Isabel Allende. Została zaproszona do wygłoszenia odczytu na zaproponowany przez siebie temat: jak zmieniała się współczesna literatura polska pod wpływem przekładów prozy Julio Cortazara, których najdoskonalszą autorką była nieżyjąca już Zofia Chądzyńska. Wśród gości targów znalazł się w Guadalajarze przedstawiciel Instytutu Książki w Krakowie Tomasz Pindel, tłumacz literatury latynoamerykańskiej i autor wydanej ostatnio biografii Maria Vargasa Llosy.

■ W rubryce „Ksi ążki, które czyta świat” magazynu „Książki” (4/12/2014) znaj-dujemy informacje o dwóch powieściach autorek z Ameryki Łacińskiej: Meksykanki Guadalupe Nettel pt. „Después del invierno” i Peruwianki Claudii Salazar Jiménez pt. „La sangre de la aurora”.

Pierwsza z nich to powieść psychologiczna, nagrodzona Premio Herralde w Barcelonie. Opowiada o spotkaniu dwóch osób: on jest zamieszkałym w Nowym Jorku Kubańczykiem dźwigającym bagaż bolesnych doświadczeń z przeszłości, ona jest studiującą w Paryżu Meksykanką zafascynowaną cmentarzami.

Druga opowiada o cierpieniach kobiet – ofiar, ale też uczestniczek wyda-rzeń z ponurych lat terroru Świetlistego Szlaku.

KULTURA


■ Kubę odwiedziło dwóch wnuków Hemingwaya wraz z grupą amerykańskich zoologów i oceanologów. Pragnęli zajrzeć do cennych archiwów pisarza zamknię-tych i pilnie strzeżonych w muzeum w jego dawnej willi Finca Vigía w pobliżu Hawany. Muzeum to jest w posiadaniu ponad 23 tysięcy nieznanych jeszcze dokumentów, które pisarz gromadził przez 20 lat, kiedy z przerwami mieszkał na Kubie (1939-1960). Dla historyków i literaturoznawców największe znaczenie mają maszynopisy, listy, fotografie, telegramy i pamiątki osobiste po pisarzu, ale dla naukowców i ekologów szczególnie cenne są jego pokładowe dzienniki, które prowadził podczas połowów drapieżnych ryb. Te dzienniki mogłyby pomóc w poz-naniu fauny oceanicznej w jednym z najbogatszych niegdyś akwenów Morza Ka-raibskiego pomiędzy Kubą i Florydą. Hemingway notował w dziennikach wszys-tko: gatunki złowionych ryb, które mierzył i ważył, fotografował i szkicował miejsce i czas połowu, odległości od brzegu, zapisywał przypływy, prądy i wiatry. Pasjonowało go polowanie na rekiny, marliny, tuńczyki. Polował samotnie lub z przyjacielem Gregorio Fuentesem, pierwowzorem starego rybaka Santiago, bohatera opowiadania „Stary człowiek i morze”.

Z rybołówstwa u wybrzeży Kuby, gdzie kilkadziesiąt lat temu roiło się od wielkich drapieżnych ryb żerujących na ławicach mniejszych ryb, utrzymywało się dawniej tysiące kubańskich rybaków. Ten bogaty akwen został w latach siedem-dziesiątych-osiemdziesiątych przetrzebiony przez rabunkowe połowy przemysłowe. Od tamtej pory populacja drapieżnych ryb (cenionych dla doskonałego mięsa) nie została odtworzona.

Archiwum Hemingwaya w willi Finca Vigía, która stoi pusta od śmierci pisarza w 1961 roku, długo było wystawione na niszczące działanie upałów i wilgoci. Jednak od kilku lat jest pieczołowicie strzeżone przez Narodową Radę Dziedzictwa Kulturalnego Kuby, która konserwuje zbiory, ale nie udostępnia ich publiczności. Część dokumentów została już zdigitalizowana, a ich kopie można obejrzeć w bibliotece imienia J.F. Kennedy’ego w Waszyngtonie, gdzie znajduje się 90% znanych rękopisów pisarza i większość pozostałych po nim dokumentów. Dzienników pokładowych jeszcze nie zbadano.

■ W stolicy Meksyku w dniach 3-13 grudnia 2014 roku miało miejsce Międzynarodowe Biennale Plakatu, na które artyści z 60 krajów nadesłali ponad 4 tysiące prac o tematyce politycznej, społecznej i kulturalnej. Wybrane w drodze konkursu plakaty pokazano na wystawie głównej zorganizowanej w Museo Franz Meyer w stolicy Meksyku. Poza nią odbywały się wystawy indywidualne, warszta-

KULTURA


ty artystyczne, spotkania itp. Część z nich zorganizowano w mieście Morelia- stolicy stanu Michoacán. Obok Biennale Plakatu, jakie odbywa się staraniem Muzeum Plakatu w warszawskim Wilanowie, meksykańskie Biennale jest najważ-niejszą tego typu imprezą nie tylko w Ameryce Łacińskiej. Warto dodać, że naro-dziło się pod wpływem Międzynarodowego Biennale Plakatu w Warszawie, które było ważnym w skali światowej wydarzeniem w latach siedemdziesiątych ubiegłe-go stulecia, kiedy sztuka plakatu artystycznego nie została jeszcze poddana tak powszechnej jak obecnie komercjalizacji.

■ 3 grudnia 2014 roku odbyła się we Francji premiera filmu „Regreso a Itaca” produkcji francusko-kubańskiej. Reżyserem filmu jest Francuz Laurent Canet, scenariusz powstał na bazie opowiadania pisarza kubańskiego Leonarda Padury. Canet jest autorem filmów zaliczanych do kina niezależnego. W 1999 roku otrzymał „Złotą muszlę” na festiwalu w San Sebastian, jest laureatem nagród filmowych przyznawanych w Argentynie i we Francji, a rok 2008 przyniósł mu „Złotą palmę” na festiwalu w Cannes za pełnometrażowy film „Entre los muros” („Klasa”).

Treścią filmu „Regreso a Itaca” jest spotkanie w Hawanie pięciu przyjaciół z młodości, z których jeden od dawna mieszka w Hiszpanii, po wielu latach przy-jeżdża na Kubę i ogląda kraj z perspektywy 50 lat nieobecności, przy czym nie stro-ni od krytycznych opinii. Władze kubańskie najpierw włączyły film do programu XXXVI Festiwalu Filmowego w Hawanie, ale po pewnym czasie wycofały go z programu tej imprezy. Mimo to niekomercyjne kopie filmu krążą po Kubie w obiegu nieoficjalnym i budzą duże zainteresowanie w społeczeństwie. Film Caneta zdobył już wyróżnienie na festiwalu w Biarritz i, co najważniejsze, został uznany na najlepszy film w sekcji kina niezależnego na 71 Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Wenecji.

Dział opracowała: Danuta RYCERZ

*

* Mgr Danuta Rycerz – tłumaczka prozy pisarzy latynoamerykańskich. Przez wiele lat w Minis-terstwie Kultury i Sztuki w Warszawie zajmowała się, między innymi, promocją współpracy kulturalnej między Polską i krajami Ameryki Łacińskiej oraz Półwyspu Iberyjskiego. Od 1993 roku współpracuje z Centrum Studiów Latynoamerykańskich Uniwersytetu Warszawskiego.

GOSPODARKA


SYTUACJA GOSPODARCZA W REGIONIE (LIPIEC – GRUDZIEŃ)

REGION I ŚWIAT : NOWY BANK ROZWOJU

15 lipca 2014 roku ministrowie finansów i szefowie banków rozwojowych państw BRICS (Brazylia, Rosja, Indie, Chiny i RPA) podpisali pierwszego dnia szczytu tej grupy, w brazylijskiej Fortalezie, porozumienia w sprawie ustanowienia wspólnego banku rozwoju i funduszu rezerwowego. Działania te mają pomóc w rozwoju tych krajów i umożliwi ć uniezależnienie ich od innych międzynarodo-wych instytucji finansowych, takich jak Bank Światowy, czy Międzynarodowy Fundusz Walutowy.

Docelowo kapitał banku ma osiągnąć 100 mld USD, jednakże początkowo każde z państw BRICS zobowiązało się w ciągu siedmiu lat do wpłacenia po 2 mld USD na kapitał zakładowy banku, jak również do przyznania mu po 8 mld USD gwarancji kredytowych. Bank swoją siedzibę będzie miał w Szanghaju. Nowy Bank Rozwoju rozpocznie swoją działalność w 2016 roku, a do jego głównych zadań na-leżeć będzie finansowanie inwestycji infrastrukturalnych w państwach założyciel-skich, a także w państwach rozwijających się. Połowa kapitału zakładowego banku ma być zagwarantowana dzięki wkładom państw spoza BRICS, np. Indonezji, Ni-gerii, Turcji czy Meksyku, jednakże kraje bloku zachowają kontrolę nad bankiem, gdyż chcą mieć zagwarantowane co najmniej 55% jego akcji.

W miejscu tym warto zestawić Nowy Bank Rozwoju z Międzynarodowym Bankiem Odbudowy i Rozwoju (IBRD) stanowiącym część Banku Światowego, którego docelowy kapitał przed rokiem wynosił 278,4 mld USD, lecz opłacony ka-pitał miał wartość wynoszącą jedynie 13,4 mld USD.

Prezydent Brazylii Dilma Rousseff zaznaczyła, iż powstanie nowego banku i funduszu rezerwowego BRICS stanowi znaczący krok ku zmianie „globalnej ar-chitektury finansowej” oraz, że pierwszym prezesem banku BRICS winien być re-prezentant Indii. Z kolei prezydent Rosji Władimir Putin zgłosił propozycję utwo-rzenia zrzeszenia energetycznego BRICS, które obejmowałoby rezerwy paliwowe, dla poprawy bezpieczeństwa energetycznego państw rynków wschodzących.

Jak oświadczył rosyjski minister spraw zagranicznych Siergiej Ławrow, „Szczyt potwierdził, że wypowiadając się przeciwko jednostronnym krokom w glo-

GOSPODARKA


balnej polityce i gospodarce, członkowie BRICS nie szukają konfrontacji, lecz ofe-rują wypracowanie kolektywnego podejścia do rozwiązywania wszystkich (global-nych) kwestii”.

Podpisane w Fortalezie porozumienie ramowe w sprawie utworzenia re-zerwowego funduszu walutowego, który będzie przyznawać pożyczki krajom na przezwyciężenie kryzysów finansowych, będzie miał zatem podobne zadania do Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Głównym fundatorem funduszu rezer-wowego jest Chińska Republika Ludowa, która podjęła się zasilenia go kwotą 41 mld USD w formie gwarancji, a także zobowiązała się ubiegać się o pożyczki w wysokości jedynie do połowy swojego wkładu. Z kolei Brazylia, Rosja i Indie mają przekazać funduszowi 18 mld USD i będą mieć prawo ubiegania się o pomoc z tego funduszu w wysokości całości swojego wkładu. Republika Południowej Afryki tymczasem ma wpłacić na fundusz kwotę 5 mld USD i będzie posiadała prawo ubiegania się o dwa razy wyższą pomoc niż wynikałoby to z jej wkładu.

Działalność funduszu będzie koordynowana przez państwo sprawujące prezydencję w grupie BRICS, przy czym o przyznawaniu ratunkowych pożyczek będzie decydować instytucja, w skład której wejdą przedstawiciele wszystkich państw bloku.

Szczyt BRICS zakończył się 16 lipca w Brasilii spotkaniem z szefami pań-stw i rządów krajów południowoamerykańskich.

NIKARAGUA , REGION I ŚWIAT : BUDOWA KANAŁU NIKARAGUA ŃSKIEGO

Rząd Nikaragui wydał koncesję chińskiej spółce Hong Kong Nicaragua Canal Development Investment Co. Ltd. (HKND Group) na budowę kanału mają-cego połączyć Ocean Spokojny z Oceanem Atlantyckim i ogłosił, że rozpocznie się ona 22 grudnia 2014 roku. Wartość tego projektu szacowana jest na 50 mld USD. Jak zadeklarowały władze tego kraju, kanał będzie w pełni funkcjonalny w 2020 roku i będzie liczył 278 km długości. Kanał Nikaraguański, według założeń, będzie znacznie dłuższy, głębszy i szerszy od Kanału Panamskiego, który to nie jest w sta-nie obsłużyć wszystkich statków. Trasa kanału została zatwierdzona w lipcu br., zwyciężył wariant, zgodnie z którym biegnie on od wpadającej do Morza Karaibs-kiego rzeki Punta Gorda do ujścia rzeki Brito nad Oceanem Spokojnym. Jak za-pewnia HKND jest to bardziej kosztowne rozwiązanie, ale za to bardziej przyjazne dla środowiska oraz lokalnej ludności. Pomimo tych zapewnień odbyły się liczne protesty mające na celu wstrzymanie inwestycji ze względu na jej potencjalny, ne-

GOSPODARKA


gatywny wpływ na środowisko naturalne. Prezydent Nikaragui Daniel Ortega za-pewnia jednak, że zyski z kanału, w tym także nowe miejsca pracy przyczynią się do zmniejszenia ubóstwa wśród znacznej części ludności kraju i do ustanowienia wzrostu gospodarczego do kilkunastu procent rocznie.

Prócz kanału, zgodnie z umową, strona chińska ma zbudować również ru-rociąg, nowoczesną linię kolejową, dwa lotniska i dwa głębokowodne porty. W za-mian za to chińska firma Hong Kong Nicaragua Canal Development Investment Co. Ltd. (HKND Group) otrzymałaby wyłączność na użytkowanie kanału przez 50 lat, z możliwością przedłużenia na następne pół wieku. Po tym czasie kanał został-by przekazany Nikaragui. Inwestycja ta postrzegana jest jako ekspansja Chin w re-gionie, gdzie dotychczas największe wpływy miały Stany Zjednoczone.

REGION I ŚWIAT : KORUPCJA W AMERYCE ŁACIŃSKIEJ – INDEKS PERCEPCJI

KORUPCJI 2014

3 grudnia 2014 roku. organizacja Transparency International wydała raport dotyczący Indeksu Percepcji Korupcji 2014 (Corruption Perception Index – CPI). W tegorocznym rankingu Haiti i Wenezuela zostały sklasyfikowane ex aequo na 161 miejscu wśród 175 ocenianych krajów. Z państw Ameryki Łacińskiej najlepiej reprezentują się Chile i Urugwaj, które plasują się na 21 miejscu.

Indeks Percepcji Korupcji ukazuje się rokrocznie od 1995 roku i jest czo-łowym wyznacznikiem percepcji korupcji w sektorze publicznym. Transparency In-ternational od 2012 roku w swoich raportach wykorzystuje inną niż w latach po-przednich metodologię, w której przyznaje od 0 do 100 punktów, gdzie 0 określa największe skorumpowanie, a 100 najwyższą transparentność. Zmiana ta ma na ce-lu lepsze obserwowanie trendów i porównywanie wyników względem lat ubie-głych. Należy podkreślić, iż w roku bieżącym ewaluacji poddano 175 krajów, z któ-rych ponad 2/3 uzyskało mniej niż 50 punktów. Po raz kolejny liderem transparent-ności stała się Dania z wynikiem 92 punktów, na drugim miejscu znalazła się Nowa Zelandia z notą 91 punktów, na trzecim Finlandia z 89 punktami. Najsłabiej w ran-kingu prezentują się Sudan i Korea Północna, które otrzymały jedynie po 8 punk-tów.

W 2014 roku z państw latynoamerykańskich, poza w Wenezuelą i Haiti (19 punktów), najgorzej została oceniona sytuacja w Paragwaju (24 punktów), Nikara-gui (28 punktów) i Hondurasie (29 punktów). Liderzy przejrzystości w regionie, Chile i Urugwaj, zdobyły po 73 punkty.

GOSPODARKA


ARGENTYNA : NALOTY FINANSOWE NA BANKI I INNE INSTYTUCJE FINANS OWE

Argentyńscy urzędnicy przeprowadzili niezapowiedziane kontrole ponad 70 organizacji finansowych w całym kraju. Było to działanie w celu zapobiegania praniu brudnych pieniędzy. Urzędnicy podatkowi oskarżyli banki, kantory wymia-ny walut i inne instytucje o uchylanie się od płacenia podatków i ułatwianie odpły-wu kapitału za granicę. W listopadzie Argentyna zawiesiła tymczasowo działalność spółki Procter and Gamble w związku z oszustwami podatkowymi. Procter and Gamble oskarżono także o zawyżanie cen towarów importowanych, co skutkowało wyprowadzaniem kapitału z kraju. Argentyna kontroluje dostęp do walut obcych w celu utrzymania spadających rezerw banku centralnego. Obecnie kraj ten stoi w ob-liczu narastających problemów gospodarczych, w tym ok. 40-procentowej inflacji. Rząd boryka się także z roszczeniami wierzycieli ze Stanów Zjednoczonych.

PERU: GOSPODARKA ZMNIEJSZA TEMPO WZROSTU

Jak wynika z danych opublikowanych przez Narodowy Instytut Statystyki i Informatyki (Instituto Nacional de Estadística e Informática – INEI), gospodarka Peru wykazała wzrost o 2,8% w ciągu pierwszych dziesięciu miesięcy 2014 roku. W październiku wzrost gospodarczy osiągnął poziom 2,37%, czyli był mniejszy niż w poprzednim miesiącu (2,68%). Wynik był lepszy niż prognozy rządowe – mini-ster gospodarki Alonso Segura, przewidywał poprawnie średni wzrost dla paździer-nika na poziomie 2,4% – oraz analityków BCP (2%) i Reuters(2,35%).

Warto zwrócić uwagę na fakt, iż peruwiańskie górnictwo wraz przemysłem wydobywczym i rolnictwo wzrosły w październiku o odpowiednio 3,75% i 1,65%

Alejandro Vilchez, szef INEI, powiedział, że w październiku wyniki sekto-ra wydobywczego poprawiły się po sześciu słabszych miesiącach. Natomiast rybo-łówstwo było jednym z obszarów, które doświadczyło największego spadku w ana-lizowanym miesiącu (o 9,7%), ze względu na obowiązujący zakaz połowów sardeli. Kolejnymi sektorami odnotowującymi pogorszenie sytuacji były przemysł i bu-downictwo (spadek o 3,07% i 3,18%). Przewidywany wzrost peruwiańskiej gospo-darki w roku 2014 szacowany jest na 2,8%, a w kolejnym roku na 5%.

Dział opracował: Tomasz RUDOWSKI

*

* Mgr Tomasz Rudowski – latynoamerykanista, doktorant na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego. Stały współpracownik CESLA UW.

KRONIKA


KRONIKA WYDARZE Ń (LIPIEC – GRUDZIEŃ)

BRAZYLIA – MISTRZOSTWA ŚWIATA W PIŁCE NO ŻNEJ

Od 12 czerwca do 13 lipca 2014 roku rozgrywane były w Brazylii XX Mis-trzostwa Świata w Piłce Nożnej (Brazylia już po raz drugi była gospodarzem tego sportowego wydarzenia). Tytuł najlepszej drużyny zdobyły Niemcy, które w finale spotkały się z Argentyną. Drużyna Brazylii zajęła ostatecznie czwarte miejsce – przegrywając mecz o trzecie miejsce z Holandią. Do ćwierćfinałów mistrzostw do-szły cztery drużyny latynoamerykańskie (oprócz wymienionych również Kolumbia i Kostaryka) i cztery europejskie (Belgia i Francja).

W mistrzostwach wzięły udział 32 drużyny, a mecze rozgrywane były na 12 stadionach. Największy (mogący pomieścić niemal 75 000 widzów) to słynny stadion Maracanã w Rio de Janeiro, zaś najmniejszy (40 000 widzów) powstał w nadatlantyckim mieście Natal.

Mimo że Brazylia wybrana została gospodarzem mistrzostw już w 2007 roku, stan przygotowań do końca budził niepokój władz FIFA. Tym bardziej że przygotowaniom towarzyszyły niepokoje społeczne, a niekiedy dochodziło wręcz do starć z policją. Brazylijczycy protestowali przeciwko nadmiernym wydatkom na stadiony i infrastrukturę mundialową. Żądali przeznaczenia tych środków na dofi-nansowanie oświaty i służby zdrowia. Według szacunków koszt organizacji mun-dialu sięgnął 13,6 mld USD. Oficjalna cena biletów na finał kształtowała się na po-ziomie 440-990 USD.

BRAZYLIA – TRAGICZNA ŚMIER Ć KANDYDATA NA PREZYDENTA

EDUARDA CAMPOSA

13 sierpnia, w katastrofie samolotu zginął przywódca Socjalistycznej Partii Brazylii (PSB) Eduardo Campos. Do tego tragicznego zdarzenia doszło w momen-cie, gdy mały, prywatny odrzutowiec, lecący z Rio de Janeiro do Guarujá w stanie São Paulo rozbił się w centrum miasta Santos, kilka kilometrów od docelowego lot-niska. Prawdopodobną przyczyną wypadku były złe warunki pogodowe; chwilę przed katastrofą pilot zgłaszał kontrolerom lotu bardzo złą widoczność.

49-letni polityk, Eduardo Campos był kandydatem w październikowych wyborach prezydenckich z ramienia PSB, występującej w koalicji z ruchem Rede Sustentabilidade, kierowanym przez znaną działaczkę ekologiczną i byłą minister środowiska w rządzie Luli, Marinę Silvę. Eduardo Campos był dwukrotnie guber-natorem stanu Pernambuco, gdzie cieszył się olbrzymią popularnością (w 2000 ro-

KRONIKA


ku, gdy starał się o reelekcję, uzyskał poparcie 80% mieszkańców). W latach 2004-2005 pełnił funkcję ministra nauki i technologii w rządzie Luiza Inácio Luli da Si-lvy. To właśnie jemu przypisuje się modernizację brazylijskiego programu badań kosmicznych oraz programu rozwoju energii nuklearnej.

Eduardo Campos uważany był za jednego z najskuteczniejszych polityków swojego pokolenia. W wyścigu wyborczym, według sondaży opinii publicznej, cie-szył się poparciem około 9% obywateli i zajmował trzecie miejsce w rankingu, po starającej się o reelekcję Dilmie Rousseff z rządzącej od 2003 roku Partii Pracują-cych (PT) i Aécio Nevesie – reprezentancie Brazylijskiej Partii Socjaldemokratycz-nej (PSDB).

MEKSYK – ZAMIESZKI W STANIE GUERRERO

26 września, podczas protestów przeciwko reformie edukacyjnej, do jakich doszło w mieście Iguala w stanie Guerrero, w niewyjaśnionych okolicznościach za-ginęła grupa 43 studentów kolegium nauczycielskiego w Ayotzinapa, które kształci młodzież na przyszłych nauczycieli w wiejskich szkołach podstawowych. Począt-kowo los zaginionych był nieznany, jednak w miarę upływu czasu zaczęły wycho-dzić na jaw okrutne okoliczności ich zaginięcia. Prawdopodobnie studenci zostali zamordowani, a ich zwłoki spalone przez grupy związane z kartelami narkotyko-wymi. W kolejnych tygodniach w stanie Guerrero odkryto około 30 masowych grobów. Za śmierć tych osób Meksykanie obarczają odpowiedzialnością lokalnych polityków i skorumpowanych policjantów, których oskarża się o sprzyjanie zorga-nizowanym grupom przestępczym.

W związku z niezadowoleniem ze sposobu prowadzenia śledztwa, w stanie Guerrero doszło do zamieszek i protestów; w stolicy stanu, Chilpancingo protestu-jący zebrali się przed budynkiem Kongresu stanowego i wznosili okrzyki antyrzą-dowe. Doszło nawet do próby podpalenia tego budynku. Z kolei w oddalonej o oko-ło 100 km Iguali manifestujący zaatakowali lokalną siedzibę rządzącej Partii Rewo-lucyjno-Instytucjonalnej.

Swojego wsparcia udzielił protestującym prezydent Meksyku Enrique Peña Nieto, który spotkał się z rodzinami zaginionych i obiecał działania na rzecz zwięk-szenia skuteczności śledztwa prowadzonego w sprawie zaginionych.

Obchody rocznicy Rewolucji Meksykańskiej, przypadające na 20 listopada, zdominowane zostały przez solidaryzujących się z rodzinami zaginionych Meksy-kanami, którzy, według nieoficjalnych szacunków, w liczbie około 100 000 osób, przybyli do stolicy kraju na marsze i manifestacje w obronie demokracji.

Mimo obietnic prezydenta kraju, dopiero w grudniu zidentyfikowano ciało jednego z zaginionych; jego szczątki, wraz ze zwęglonymi szczątkami innych ofiar, zostały odnalezione na wysypisku śmieci w niewielkiej miejscowości Cocula,

KRONIKA


w stanie Guerrero. Do zamordowania 43 zaginionych i spalenia ich zwłok przyzna-li się członkowie grupy przestępczej Guerreros Unidos.

BRAZYLIA – WYBORY PREZYDENCKIE I PARLAMENTARNE

5 października odbyła się w Brazylii pierwsza tura wyborów prezydenckich i parlamentarnych. Spośród jedenastu kandydatów do najwyższego urzędu w pań-stwie, na największe poparcie mogło liczyć trzech: dotychczasowa prezydent, przedstawicielka Partii Pracujących (PT) Dilma Rousseff, były gubernator stanu Minas Gerais Aecio Neves kandydujący z ramienia Brazylijskiej Partii Socjalde-mokratycznej (PSDB) oraz była minister środowiska w rządzie Luiza Inácio Luli da Silvy, Marina Silva reprezentująca Brazylijską Partię Socjalistyczną (PSB).

W pierwszej turze wyborów największą liczbę głosów (41,59%) zdobyła Dilma Rousseff, na drugim miejscu znalazł się Aecio Neves (33,55%), a na trzecim – Marina Silva (21,32%). Ponieważ żaden z kandydatów nie zdobył wystarczającej liczby głosów w pierwszej turze, na 26 października zaplanowano drugą turę wybo-rów.

Mimo przekazania przez Marinę Silvę swego poparcia kandydatowi opo-zycji, w drugiej turze, niewielką przewagą wygrała Dilma Rousseff, która zdobyła 51,64% głosów, podczas gdy jej przeciwnik – 48,36%.

Wyniki wyborów oznaczają, że Partia Pracujących, sprawująca władzę od 2003 roku (tj. od pierwszej kadencji Luiza Inácio Luli da Silvy), nadal cieszy się największym zaufaniem społeczeństwa. Frekwencja wyborcza wyniosła 80,61%.

Ekonomiści są zgodni, że druga kadencja będzie znacznie trudniejsza dla prezydent Rousseff. W pierwszym rzędzie oczekuje się od niej radykalnych zmian w systemie podatkowym, działań na rzecz ograniczenia korupcji, a przede wszyst-kim intensyfikacji działań na rzecz wyższej dynamiki wzrostu gospodarczego – m.in. poprzez otwarcie Brazylii na rynki zagraniczne.

Zaprzysiężenie prezydent elekt odbędzie się 1 stycznia 2015 roku. W wyborach do Senatu PT uzyskała 14 mandatów, PSDB – 12, zaś PSB –

14. W 512-osobowej izbie niższej parlamentu partia prezydent elekt zapewniła sobie 83 mandaty, PSDB – 53, zaś PSB – 32.

BOLIWIA – WYBORY PREZYDENCKIE I PARLAMENTARNE

12 października odbyły się w Boliwii wybory prezydenckie i parlamentar-ne. Oprócz prezydenta i wiceprezydenta, prawie 6 milionów Boliwijczyków wybie-rało również 36 senatorów i 130 deputowanych.

W wyborach wystartowało pięciu kandydatów, jednak tylko dwóch mogło liczyć na szersze poparcie Boliwijczyków. Był to dotychczasowy prezydent Evo

KRONIKA


Morales oraz przedstawiciel centroprawicowej partii Jedności Demokratycznej (UD), 56-letni ekonomista i wpływowy przedsiębiorca Samuel Doria Medina.

Starający się po raz trzeci o urząd prezydenta, przedstawiciel lewicowego Ruchu na rzecz Socjalizmu (MAS), Evo Morales mógł wystartować w tych wybo-rach, mimo że konstytucja z 2009 roku dopuszcza jedynie możliwość sprawowania urzędu przez dwie kadencje. Stało się tak dzięki orzeczeniu Sądu Najwyższego, który uznał, że pierwszej kadencji Evo Moralesa (2006-2009), przypadającej na okres sprzed uchwalenia nowej konstytucji, nie należało uwzględniać. I zgodnie z sondażami opinii publicznej, to właśnie on triumfował zdobywając 61,36% gło-sów, zaś jego kontrkandydat zdobył 24,23% głosów. Tym samym 55-letni Evo Mo-rales stał się najdłużej sprawującym władzę prezydentem Boliwii.

Prezydencki Ruch na rzecz Socjalizmu zdobył 88 mandatów w Izbie Depu-towanych, Partia Demokratyczno-Chrześcijańska – 10, zaś Jedność Demokratyczna – 32 mandaty. Również w Senacie, najsilniejszą partią jest MAS (25 senatorów), na drugim miejscu uplasował się UD (9), zaś na trzecim PDC (2).

Podstawę dochodów Boliwii stanowi obecnie, znacjonalizowany w 2006 roku, przemysł wydobywczy (gaz ziemny i ropa naftowa), który generuje 35% do-chodów państwa, co pozwala prezydentowi finansować liczne programy socjalne. W swoim wystąpieniu, po ogłoszeniu wyników wyborów, Evo Morales zadedyko-wał swoje zwycięstwo Fidelowi Castro, zmarłemu w 2013 roku Hugonowi Chave-zowi oraz wszystkim „narodom, które walczą przeciwko kapitalizmowi”.

URUGWAJ – WYBORY PREZYDENCKIE I PARLAMENTARNE

26 października w Urugwaju odbyły się wybory prezydenckie i parlamen-tarne. Do głosowania uprawnionych było 2,6 mln Urugwajczyków, którzy oprócz prezydenta i wiceprezydenta wybierali również członków parlamentu.

O fotel prezydencki walczyło siedmiu kandydatów, z których na znaczącą liczbę głosów liczyć mogło trzech z nich, w tym były prezydent kraju (urzędujący w latach 2005-2010) Tabaré Vázquez, przedstawiciel rządzącej lewicowej koalicji Frente Amplio (FA), były przewodniczący Izby Reprezentantów Luis Lacalle Pou, reprezentujący Partię Narodową (PN) oraz Pedro Bordaberry z konserwatywnej Partii Colorado. Cieszący się dużą popularnością dotychczasowy prezydent José Mujica z Frente Amplio nie mógł ubiegać się o drugą kadencją z rzędu.

Ze względu na fakt, że głosowanie w Urugwaju jest obowiązkowe, fre-kwencja wyborcza była wysoka i wyniosła 90,50%.

W pierwszej turze największą liczbę głosów zdobył 74-letni Tabaré Vázquez – 47,81%, zaś na drugim miejscy uplasował się Luis Lacalle Pou – 30,88%, trzeci kandydat, Pedro Bordaberry uzyskał 12,89%. Jako że żaden z kan-dydatów nie uzyskał wymaganej większości 50% głosów, druga tura wyborów od-

KRONIKA


była się 30 listopada. Wygrał faworyt tych wyborów, Tabaré Vázquez zdobywając poparcie 56,60% obywateli, natomiast jego kontrkandydat Luis Lacalle – uzyskał 43,38% głosów.

Lewicowa koalicja Frente Amplio, rządząca w Urugwaju od dziesięciu lat zyskała szerokie poparcie dzięki wprowadzanym reformom wolnorynkowym przy jednoczesnym dbaniu o rozwijanie programów socjalnych, co spowodowało po-prawę sytuacji ekonomicznej kraju. Ponadto za czasów rządów dotychczasowego, cieszącego się 65% poparciem społecznym prezydenta José Mujiki, parlament zale-galizował przerywanie ciąży, małżeństwa osób tej samej płci i legalną sprzedaż ma-łych ilości narkotyków.

26 października odbyły się również wybory parlamentarne. Urugwajczycy wybierali 99 deputowanych oraz 30 senatorów. Mimo niekorzystnych sondaży, Frente Amplio zachował niewielką przewagę w izbie niższej, zdobywając 50 man-datów, natomiast drugie miejsce zajęła Partia Narodowa – zapewniając sobie 32 mandaty, zaś na trzecim miejscu uplasowała się Partia Colorado – wprowadzając 13 deputowanych do parlamentu. W Senacie Frente Amplio zapewnił sobie 15 miejsc, Partia Narodowa – 10, zaś Partia Colorado – 4 senatorów. Jednego sena-tora wprowadziła do Senatu Partia Niezależna (PN).

Uroczyste zaprzysiężenie nowo wybranego prezydenta przewidziane jest na 1 marca 2015 roku.

USA/REGION – ZAPOWIED Ź LEGALIZACJI POBYTU DLA NIELEGALNYCH

IMIGRANTÓW

20 listopada rząd USA poinformował, że na mocy ogłoszonych przez pre-zydenta Baracka Obamę dekretów, prawie 5 mln nielegalnych imigrantów otrzyma trzyletnią ochronę przed deportacją. Szacuje się, że na terenie USA przebywa 11,3 mln nielegalnych imigrantów, z których ponad 66% to Meksykanie. Reforma prawa imigracyjnego zaproponowana przez prezydenta Obamę objąć miałaby tylko osoby niekarane, które przebywają na terenie USA co najmniej pięć lat i mają dzie-ci urodzone w USA. Ponadto, aby otrzymać pozwolenie na pobyt czasowy niele-galni imigranci powinni mieć uregulować kwestie podatkowe i wykazać się znajo-mością języka angielskiego. Jednocześnie, aby powstrzymać napływ kolejnych imigrantów, większymi karami byłyby obłożone przedsiębiorstwa zatrudniające osoby nieposiadające zezwolenia na pracę. Prezydent ogłosił również chęć wyda-wania pozwoleń na pracę obcokrajowcom-absolwentom amerykańskich uczelni technicznych.

Propozycje prezydenta napotkały silny opór w Kongresie. Mający w nim większość republikanie oskarżają Baracka Obamę o przekroczenie przysługujących mu uprawnień.

KRONIKA


WENEZUELA /USA – SANKCJE USA WOBEC PRZEDSTAWICIELI

WŁADZ WENEZUELI

10 grudnia Izba Reprezentantów USA przegłosowała projekt ustawy na-kładającej sankcje na wysokich funkcjonariuszy rządu Wenezueli, których Stany Zjednoczone obarczają odpowiedzialnością za łamanie praw człowieka, w tym za śmierć 43 i areszt nałożony na 3 000 uczestników demonstracji, które miały miejsce w początkach 2014 roku. Wcześniej projekt ten został już zaaprobowany przez Se-nat. Debata nad możliwymi sankcjami wobec rządu Nicolasa Maduro trwała trzy miesiące. Wśród nałożonych sankcji znalazło się cofnięcie wiz dla wysokich funk-cjonariuszy państwowych, zamrożenie kont i aktywów w bankach amerykańskich oraz zakaz prowadzenia działalności gospodarczej z przedsiębiorstwami amery-kańskimi.

Uchwalone przez Parlament Stanów Zjednoczonych sankcje są konsekwen-cją niedemokratycznych działań władz Wenezueli w obliczu antyrządowych zamie-szek. Zaczęło do nich dochodzić na przełomie stycznia i lutego 2014 roku w związ-ku ze złą sytuacją gospodarczą w kraju, której najwidoczniejszym efektem była bardzo wysoka (ponad 50-procentowa) inflacja, a także gwałtowny wzrost przes-tępczości. Do eskalacji konfliktu doszło w momencie, gdy policja zdecydowała się na brutalne stłumienie zamieszek, których skutkiem były ofiary śmiertelne.

Prezydent Nicolás Maduro skrytykował działania rządu USA i określił je jako „bezczelne imperialistyczne sankcje”.

KUBA – CHINY PRZYZNAJ Ą FIDELOWI CASTRO POKOJOWĄ NAGRODĘ

KONFUCJUSZA

Były prezydent Kuby Fidel Castro został laureatem Pokojowej Nagrody Konfucjusza – przyznawanej od 2010 roku i porównywanej z Pokojową Nagrodą Nobla. Chiny przyznały to wyróżnienie po raz pierwszy w 2010 roku, kiedy poko-jowy Nobel przypadł w udziale, więzionemu w Chinach, dysydentowi Liu Xiaobo.

Przywódca rewolucji kubańskiej został wyróżniony za swoją działalność na rzecz pokoju, a zwłaszcza za „powstrzymanie się od działań wojennych w sporze z USA”. W jego imieniu niewielką pozłacaną statuetkę przedstawiającą Konfucju-sza odebrała w Pekinie grupa kubańskich studentów. Laureat nagrody otrzymuje również czek na około 14 tys. USD.

W roku 2011 nagroda przyznana została prezydentowi Rosji, Władimirowi Putinowi.

KRONIKA


PERU – SKARGA WŁADZ PERU NA DZIAŁANIA GREENPEACE

Na początku grudnia rząd Peru oskarżył działaczy międzynarodowej orga-nizacji pozarządowej Greenpeace o dewastację, znajdującego się od 1994 roku na liście dziedzictwa ludzkości UNESCO, kompleksu Nazca, czyli systemu linii, które oglądane z lotu ptaka przypominają kształtem zwierzęta, rośliny lub figury geome-tryczne. Działacze Greenpeace umieścili na terenie kompleksu napis „Czas na zmiany. Przyszłość jest odnawialna” mając nadzieję, że w ten sposób zwrócą uwagę uczestnikom odbywającego się w tym czasie w Limie szczytu klimatycznego na problemy związane z pozyskiwaniem źródeł energii odnawialnej.

Konsekwencją wystosowanego przez władze Peru protestu były przeprosi-ny przedstawiciela organizacji za spowodowane przez napis uszkodzenia jednego z geoglifów.

NIKARAGUA – PROTESTY PRZECIWKO BUDOWIE KANAŁU

11 grudnia tysiące manifestantów wyszło na ulice Managui, stolicy Nika-ragui, protestując przeciwko budowie kanału (alternatywnego dla Kanału Panam-skiego), mającego połączyć oceany Atlantycki i Pacyfik. Demonstrujący wyrażali swój sprzeciw wobec planów przesiedlenia kilkudziesięciu tysięcy mieszkańców z terenów, które będą zajęte pod budowę kanału oraz krytykowali zbyt niskie od-szkodowania za wywłaszczane ziemie.

Strona rządowa podtrzymała jednak swoją decyzję podkreślając, że konse-kwencją uruchomienia kanału będzie dynamiczny wzrost gospodarczy i znacząca poprawa sytuacji na rynku pracy. Przewidywany koszt budowy to 50 mld USD. Prace rozpoczęły się 22 grudnia 2014 roku, a ich zakończenie przewidziane jest na rok 2020. Kanał będzie miał 278 km długości, a jego średnia głębokość wyniesie 27,6 m (średnia głębokość Kanału Panamskiego – to ok. 13 m), a zatem będą mogły z niego korzystać jednostki znacznie większe niż z Kanału Panamskiego.

HAITI – DYMISJA PREMIERA LAURENTA LAMOTHE ’A

W wyniku antyrządowych manifestacji w stolicy Haiti, Port-au-Prince, premier Haiti Laurent Lamothe, sprawujący swój urząd od 2012 roku, ogłosił 14 grudnia rezygnację z urzędu.

Demonstracje są następstwem kryzysu politycznego związanego z opóź-nieniem przeprowadzenia wyborów parlamentarnych i samorządowych (które po-winny się były odbyć jeszcze w 2011 roku) i oskarżeniami wobec prezydenta Mi-chela Martelly’ego o chęć zaprowadzenia na Haiti rządów dyktatorskich.

KRONIKA


KUBA/USA – ZAPOWIED Ź WZNOWIENIA STOSUNKÓW DYPLOMATYCZNYCH

17 grudnia prezydenci Kuby i USA poinformowali o zamiarze wznowienia, zerwanych ponad pół wieku wcześniej, stosunków dyplomatycznych między obu krajami.

Ogłoszenie decyzji nastąpiło po uwolnieniu 65-letniego Amerykanina Ala-na Grossa, więzionego od grudnia 2009 roku na Kubie pod zarzutem szpiegostwa na rzecz CIA. W zamian Stany Zjednoczone uwolniły trzech Kubańczyków z tzw. grupy „Pięciu Bohaterów”, jak nazywano ich na Kubie. Według źródeł amerykań-skich, Kuba zgodziła się ponadto na uwolnienie 53 więźniów politycznych.

Decyzja Stanów Zjednoczonych została bardzo przychylnie przyjęta w re-gionie, przy czym Argentyna podkreśliła rolę mediacji papieża Franciszka w do-prowadzeniu do porozumienia. Również prezydent Kuby Raúl Castro wyraził wdzięczność wobec Watykanu, przy czym zastrzegł, że istotne różnice między kra-jami pozostaną niezmienione. Krytycznie do zapowiedzi odniosła się natomiast dia-spora kubańska w USA.

Jednocześnie prezydent Obama zapowiedział rychłe złagodzenie sankcji fi-nansowych, w tym zwiększenie kwoty przekazów pieniężnych wysyłanych na Kubę z 500 do 2000 USD oraz możliwość korzystania z amerykańskich kart kredytowych na terenie Kuby. Biały Dom oświadczył, że obywatele Stanów Zjednoczonych i przedsiębiorstwa amerykańskie będą mogły wystąpić o zezwolenia na prowadze-nie działalności handlowej z Kubańczykami w zakresie urządzeń telekomunikacyj-nych. Zliberalizowane zostaną również zasady podróżowania na Kubę dla obywate-li USA.

KUBA – POWRÓT TRZECH KUBAŃCZYKÓW Z „P IĄTKI BOHATERÓW ” DO KRAJU

W połowie grudnia prezydent Kuby, Raúl Castro spotkał się z trzema uwolnionymi Kubańczykami, którzy przebywali w więzieniu w Stanach Zjedno-czonych od 1998 roku. FBI oskarżyło ich o szpiegostwo wśród kubańskiej diaspory na Florydzie, a sąd skazał na kary długoletniego więzienia. Dwóch braci, po odby-ciu kary, powróciło już wcześniej na Kubę – jeden w 2013 roku, drugi w lutym 2014 roku.

Raúl Castro wyraził swój podziw i dumę z postawy aresztowanych Kubań-czyków. W kraju, od momentu aresztowania, okrzyknięto ich bohaterami i bojow-nikami przeciwko terroryzmowi.

Dział opracowała: Beata BEREZA CESLA UW

ameryka Łaci Ńska. kwartalnik analityczno-informacyjny nr...

Documents