12071998

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 12 IOYΛIOY 1998

AΦIEPΩMA

KYPIAKH 12 IOYΛIOY 1998

2-32 AΦIEPΩMA� H παρ�υσία των Eλλήνωνστ�ν κ�σμ� των Σλά�ων. H ελληνική συμ �λή στ�νπνευματικ� ί� των σλα ικώνλαών.

T�υ Aντωνί�υ–Aιμιλί�υ N. Tα�ιά�υ

� Kύριλλ�ς και Mεθ�δι�ς. Oι Θεσσαλ�νικείς μ�να��ί, α-π�στ�λ�ι τ�υ σλα ικ�ύ κ�-σμ�υ.

T�υ Φαίδωνα Mαλιγκ�ύδη

� Mεσαιωνική σλα�ική γραμματεία. H υ�αντινή συμ �λή στασλα ικά γράμματα και η δια-μ�ρ�ωση σημαντικών γραμ-ματειών.

T�υ Iωάννη Kακριδή

� H Pωσία τ�υ Kιέ��υ. Tης Γιάννας Kατσ��σκα–Mαλιγκ�ύδη

� Eλληνες λ�γι�ι στη Σερ�ία.T� έργ� τ�υς και η άνθηση τηςελλην�σερ ικής π�λιτιστικήςσυνεργασίας στ�υς μέσ�υς�ρ�ν�υς.

T�υ Aντωνί�υ–Aιμιλί�υ N. Tα�ιά�υ

� Eλληνες και Oυκραν�ί. H συμ �λή των Eλλήνων στηνεπίλυση των εκκλησιαστικώνπρ� λημάτων της Oυκρανίαςτ�ν 16�-17� αι.

T�υ Xρήστ�υ Λασκαρίδη

� Bυ"αντινή "ωγρα#ική καιΣλά��ι. T�υ Eυάγγελ�υ N. Kυριακ�ύδη

� Oι Eλληνες της Oδησσ�ύ. T�υ Kωνσταντίν�υ K. Παπ�υλίδη

� Oι Eλληνες και η M�σ�α. Tης Oλγας Aλε%ανδρ�π�ύλ�υ

� Eλληνες και B�ύλγαρ�ι. T�υ Δημητρί�υ B. Γ�νη.

� Στην πρώην Γι�υγκ�σλα�ία.T�υ Iωάννη A. Παπαδριαν�ύ

� H �υ"αντινή μ�υσική στ�υς Σλά��υς. T�υ Christian Hannick

� Eλληνικές σπ�υδές στην Π�λωνία. Tης Iρένα Σελάγκιε�ιτς

� Eλληνική σλα��λ�γία. T�υ Xαράλαμπ�υ K. Παπαστάθη

E�ώ�υλλ�: «Oι Aγι�ι Kύριλλ�ς και Mε-θ δι�ς». T�ι��γρα�ία τ�υ �ωγρά��υZα�αρία (1849), στην εκκλησία Mετα-μ�ρ�ώσεως τ�υ Σωτήρ�ς της μ�νής Πρε-�μπρα�έν στ� Mπελιάκ�!� της B�υλγα-ρίας (�ωτ.: Mι�αήλ Eνέ�).

Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών»EΛEYΘEPIA TPAΪOY

H παρ�υσία των Eλλήνωνστ�ν κ�σμ� των Σλά�ων

H ελληνική συμ��λή στ�ν πνευματικ� �ί� των σλα�ικών λαών

Θριαμ�ευτική είσ�δ�ς τ�υ αυτ�κράτ�ρα I�υστινιαν�ύ B΄ στη �λεγ�μενη Θεσσαλ�νίκη ύστερα απ� την απ�κρ�υ-ση των π�λι�ρκητών Σλά�ων. Aντίγρα�� απ� ημικατεστραμμένη τ�ι��γρα�ία τ�υ να�ύ Aγ. Δημητρί�υ Θεσσαλ�-νίκης. (Aπ� τ� �ι�λί� A.–A. Tα�ιά�ς, «Kύριλλ�ς και Mεθ�δι�ς �ι Θεσσαλ�νικείς. H �υ#αντινή παιδεία στ�υς Σλά-��υς», Θεσσαλ�νίκη 1989).

T υ Aντώνι�υ – Aιμίλι�υ N. Tα�ιά�υ

Kαθηγητή της Θε�λ�γικής Σ��λής τ�υ A.Π.Θ., αλλ�δαπ�ύ μέλ�υς της Σερ!ικής Aκαδημίας Eπιστημών και Tε�νών και της B�υλγαρικής Aκαδημίας Eπιστημών

KAΠOIA Kυριακή τ υ έτ υς 597,μπρ στά στα τεί�η της δεύτερης σεμέγεθ ς π�λης τ υ Bυ�αντί υ, τηςΘεσσαλ νίκης, �άνηκε ένα αμέτρη-τ πλήθ ς �αρ�άρων π υ με ακάθε-κτη ρμή ερ��ταν να την π λι ρκή-σει. Hταν αυτ ί A�αρ ι και Σλά� ι. Oιπρώτ ι σ�ετικά γρήγ ρα �άθηκαν α-π� τ πρ σκήνι της ιστ ρικής πραγ-ματικ�τητας. Oι δεύτερ ι έμεινανγια πάντα παρ�ντες στην επικαιρ�-τητα. Tώρα ι ιθύν ντες την Aυτ -κρατ ρία καταλά�αιναν �τι έπρεπε

να τ υς αντιμετωπίσ υν ��ι μ�ν α-μυντικά, με τα �πλα, αλλά και να γα-ληνέψ υν την σκληρ�τητα και την ε-πιθετικ�τητά τ υς. Tα ειρηνικά �πλαπ υ διέθετε τ Bυ�άντι ήταν ταγράμματα και η �ριστιανική πίστη,

π υ και τα δύ ήταν άγνωστα στ υςΣλά� υς. O Θεσσαλ νικέας Kύριλ-λ ς δημι ύργησε τ σλα�ικ� αλ�ά-�ητ , και μα�ί με τ ν αδελ�� τ υ,τ ν Mεθ�δι , δημι ύργησαν τ νγραπτ� σλα�ικ� λ�γ . H Aυτ κρατ -ρία εισήγαγε τ ν Xριστιανισμ� στη

B υλγαρία, τη Σερ�ία και τη Pωσία.H πνευματική συγγένεια π υ δημι-

υργήθηκε έτσι ανάμεσα στ υς Σλά-� υς και τ υς Eλληνες εί�ε για επα-κ�λ υθ και μια π λιτιστική ε$άρτη-ση. T π λιτιστικ� θησαυρ �υλάκι τ υ Bυ�αντί υ, πλ υτισμέν με κάθεείδ υς π λύτιμ πνευματικ� αγαθ�,άν ι$ε και $ε�ύθηκε μπρ στά στ νσλα�ικ� κ�σμ , α�ήν ντας στην ευ-�έρεια της δεκτικ�τητάς τ υ να α-� μ ιώσει �,τι μπ ρ ύσε και τ ν εν-διέ�ερε απ� αυτά π υ εί�αν συσσω-ρεύσει ι αιώνες σε πείρα και γνώση.Mέσα σ’ αυτ� τ θησαυρ �υλάκι ή-ταν στι�αγμένη η κληρ ν μιά τ υαρ�αι ελληνικ ύ π λιτισμ ύ ανάμι-

Eπιμέλεια α�ιερώματ�ς:

ΓI·TA MYPTΣI·TH

Συνέ�εια στην 4η σελίδα

KYPIAKH 12 IOYΛIOY 1998 - H KAΘHMEPINH 3

O αυτ�κράτ�ρας τ�υ Bυ#αντί�υ Mι-�αήλ Γ΄, � �π�ί�ς έστειλε τ�ν Kύριλ-λ� και Mεθ�δι� στ�υς Σλά��υς. N�-μισμα απ� τη συλλ�γή τ�υ Dumbart-on Oaks, Washington D.C.

H M�νή Xελανδαρί�υστ� Aγι�ν Oρ�ς, πνευ-

ματικ� κέντρ� τωνΣέρ�ων στ� �π�ί� έ-

καναν τη γνωριμία μετα αγαθά τ�υ �υ#αντι-

ν�ύ π�λιτισμ�ύ. (Aπ�τ� �ι�λί� των D.Bogdanovic, V.J.

Djuric, D. Medakovic,«Hilandar»,

Bελιγράδι 1978).

Aριστερά: H Θε�τ�κ�ς δε�μένη. Ψη�ιδωτ� της κεντρικής αψίδας τ�υ να�ύ της Aγίας Σ��ίας τ�υ Kιέ��υ (1043–1046). Eίναι εμ�ανήςσε αυτ� η επίδραση της τέ�νης της Kωνσταντιν�ύπ�λης. (Aπ� τ�ν συλλ�γικ� τ�μ� «Russia. Storia ed espressione artistica; dalla Rus di Kiev al grande Impero», Jaca Book, Milano 1994). Πάνω: O Mά*ιμ�ς � Γραικ�ς. Pωσική εικ�να τ�υ 1976 #ωγρα�ισμένη σε μ�ναστήρι της M�σ�ας, η �π�ία απ�δίδει τη μ�ρ�ή τ�υ Mα*ίμ�υ σύμ�ωνα με την παραδ�σιακή απεικ�νισή τ�υ. Iδιωτική συλλ�γή.

κτη με τις γνώσεις και τις ευαισθη-σίες π υ καλλιεργ ύσε η Aνατ λή,και �λα αυτά αναγεννημένα και �ιλ-τραρισμένα μέσα σε μια μεγαλειώδησύνθεση π υ ν μάστηκε �υ�αντι-ν�ς π λιτισμ�ς.

H εκκλησία έγινε κύρι ς � ρέαςκαι τ ενδιάμεσ για τ πέρασμα καιτη μετα�ύτευση των �ω γ�νων αυ-τών στ ι�είων στη �ωή, τη σκέψη καιτα �ιώματα τ υ νε �ώτιστ υ κ�-σμ υ, π υ άρ�ι�ε τώρα να κάνει ταπρώτα τ υ, δειλά �ήματα, στην κ ι-νωνία των π λιτισμένων λαών.

O σλα�ικ�ς κ�σμ ς άρ�ισε να ρ υ-�άει α��ρταγα τ γάλα π υ τ υ πρ -σέ�ερε η πνευματική τ υ μάνα. Oιειρηνικές επα�ές με τ Bυ�άντι ά-ν ι$αν δρ�μ υς πρ ς τα κέντρα τηςγνώσης και της πνευματικής �ωής. HKωνσταντιν ύπ λη με τα σπ υδαίατης μ ναστήρια, πρ παντ�ς εκείνατ υ Στ υδί υ και της Eυεργέτιδ ς, η

M νή τ υ Σινά, τα μ ναστήρια τηςΠαλαιστίνης, και τέλ ς τ Aγι νOρ ς απ τέλεσαν σημεία επα�ής μετ ν ελληνικ� κ�σμ και πηγές απ� �-π υ σλα�ικ�ς κ�σμ ς αντλ ύσεγνώσεις και πνευματικ�τητα. Στιςεκ�ριστιανισμένες σλα�ικές �ώρεςέ�θασαν Eλληνες κληρικ ί, μ να� ί,αγι γρά� ι, αρ�ιτέκτ νες, �ρυσ ��- ι και άλλ ι τε�νίτες, για να εισαγά-γ υν τ υς Σλά� υς στην εκκλησια-στική �ωή και να τ υς διδά$ υν τ υςτρ�π υς της έκ�ρασης στη λατρείακαι την εκκλησιαστική πρά$η. Iδιαί-τερα στη Pωσία, ι Eλληνες μητρ -π λίτες πάσης Pωσίας με έδρα αρ�ι-κά τ Kίε� (988–1299) και αργ�τερατη M�σ�α, καθώς και Eλληνες επί-σκ π ι σε επαρ�ίες της περι�έρειας,ήταν ι μ�νιμ ι εκπρ�ωπ ι της ελλη-νικής παιδείας, σκέψης και ιδε λ -γίας. Aυτ ί δίδα$αν στ υς Σλά� υςτις σ�έσεις εκκλησιαστικής και κ -σμικής ε$ υσίας, τ υς έδωσαν τα

πρ�τυπα της εκκλησιαστικής π ίη-σης, της ιστ ρι γρα�ίας, της διδα-�ής, με μια λέ$η τα �νάρια, πάνω στα π ία ικ δ�μησαν στη συνέ�εια ιίδι ι τα πρ ϊ�ντα της δικής τ υςπρωτ�τυπης παραγωγής.

Eτσι δημι υργήθηκε η «Σλα�ικήOρθ δ $ία», η έκ�ραση της ρθ�δ -$ης �ωής και εμπειρίας, μέσα απ�την ιδι τυπία της σλα�ικής εθνικήςαυτ συνειδησίας.

Eνίσ�υση των δεσμών

H Aλωση της Kωνσταντιν υπ�λε-ως και η τ υρκική κυριαρ�ία στις�αλκανικές �ώρες, ενώ αλλά�ει τ σκηνικ� των π λιτικών συσ�ετισμών,��ι μ�ν δεν ανακ�πτει την ελληνικήπαρ υσία μέσα στ ν κ�σμ των Σλά-�ων αλλά αντίθετα δημι υργεί μιανέα επ �ή γι’ αυτήν. Oι Eκκλησίεςτης B υλγαρίας και της Σερ�ίας θέ-τ νται υπ� την άμεση δικαι δ σία

τ υ Πατριαρ�εί υ Kωνσταντιν υπ�-λεως, γεγ ν�ς π υ θέτει και τ υςλα ύς αυτ ύς υπ� τη διαπ ίμανσητ υ ελληνικ ύ κλήρ υ. Eτσι δέν -νται ι Σλά� ι στεν�τερα με τ ν ελ-ληνικ� κ�σμ . H Pωσία απ� τ 1448απ κτά την εκκλησιαστική της �ει-ρα�έτηση απ� την Kωνσταντιν ύπ -λη, αλλά ωστ�σ ι δεσμ ί με τ ν ελ-ληνικ� κ�σμ ��ι μ�ν δεν διακ�-πτ νται αλλά αντίθετα ενισ�ύ νται.Σε αυτ� συντελ ύν διά� ρ ι παρά-γ ντες, υσιαστικ�τερ ι απ� τ υς -π ί υς είναι δύ : Πρώτ ς, ι ικ ν -μικές ανάγκες των ελληνικών εκκλη-σιών και μ ναστηριών, π υ αναγκά-� υν Eλληνες, ανώτερ υς κληρι-κ ύς, μ να� ύς και λ γί υς να κατα-�εύγ υν στη Pωσία για ικ ν μική� ήθεια («�ητεία»), με απ τέλεσμα ητσαρική γενναι δωρία απ� τη μία με-ριά να ικαν π ιεί τις ανάγκες τ υς,αλλά απ� την άλλη και να εκμεταλ-λεύεται �σ μπ ρεί τις γνώσειςτ υς, τις διπλωματικές τ υς ικαν�-τητες και την πείρα τ υς, ι π ίεςθέτ νται στην υπηρεσία της μεγά-λης αυτής �ώρας. Δεύτερ ς παρά-γ ντας είναι πνευματικές ανάγκεςπ υ δημι υργ ύνται στην Oυκρανίααπ� την πρ παγάνδα και τ ν πρ ση-λυτισμ� των Pωμαι καθ λικών, �-π υ ι Eλληνες πατριάρ�ες Kωνστα-ντιν υπ�λεως και Iερ σ λύμων δια-δραματί� υν υσιαστικ� ρ�λ στηναντιμετώπισή τ υς. Στ ν Eλληνα μ -να�� απ� την Aρτα Mά$ιμ Tρι�ώλη,ή Mά$ιμ τ ν Γραικ� �πως τ ν $έ-ρ υν στη Pωσία, �είλει η M�σ�ατ υ 16 υ αιώνα την παρ υσία σ’ αυ-τήν τ υ πι μ ρ�ωμέν υ ανθρώπ υτης �ώρας, π ί ς της α�ήνει ένατεράστι συγγρα�ικ� έργ γραμμέ-ν στα ρωσικά. Στ ν Eλληνα μ να��Aρσένι �είλεται η ργάνωση σ� -λής στη M�σ�α τ ν 17 αιώνα, ενώτ 1685 ι Kε�αλ νίτες αδελ� ί Iω-αννίκι ς και Σω�ρ�νι ς Λει� ύδη ι-δρύ υν εκεί την Σλα� –Eλλην –Λα-τινική Aκαδημία, η π ία ε$ελί�θηκεστ ρωσικ� πανεπιστήμι .

M λ ν�τι δεμέν ς ελληνικ�ς κ�-σμ ς στα δεσμά και τ ν �υγ� π υ τ υεί�αν επι�άλει ι T ύρκ ι, κατ�ρθω-νε να κρατάει περή�ανα την ηγετικήπνευματική τ υ θέση απέναντιστ υς αδελ� ύς κατά την πίστη Σλά-� υς, δηγώντας τ υς, αυτ�ς ρα-κένδυτ ς δ ύλ ς, στ υς δρ�μ υςτης γνώσης και της πρ �δ υ. O αγέ-ρω� ς αυτ κράτ ρας και αναμ ρ-�ωτής της Pωσίας, Mέγας Πέτρ ς,απ τείνεται στ Oικ υμενικ� Πα-τριαρ�εί για να �ητήσει την έγκρισήτ υ σε θέματα εκκλησιαστικά, απ -δεικνύ ντας έτσι �τι παρά τη �ειρα-�έτηση της Pωσικής Eκκλησίας, ηπνευματική κ ρυ�ή της παρέμενεπάντα στ ν ελληνικ� κ�σμ . H σ �ίακαι πατρική μέριμνα τ υ Πατριαρ�εί- υ της Kωνσταντιν υπ�λεως για αι-ώνες καθ δηγεί πνευματικά B υλ-γάρ υς, Σέρ� υς, Pώσ υς και Oυ-κραν ύς και τ υς πρ �υλάγει απ�τ ν κίνδυν της αλλ τρίωσης καιτ υ ε$α�ανισμ ύ, ε$ασ�αλί� νταςμέσα απ� την Oρθ δ $ία την εθνικήτ υς επι�ίωση. H αναγνώριση υπε-ρ �ής στ ν ελληνικ� κ�σμ δεν δη-λώνει πωσδήπ τε καμιά υπ τέλεια ύτε και υπ ταγή των Σλά�ων σ’ αυ-τ�ν, απλώς παραπέμπει στα πρωτείατης πείρας, της ηλικίας και της πα-τρ�τητας.

Συνέ�εια απ� την 2η σελίδα

O καθεδρικ�ς να�ς της Aγίας Σ��ίας τ�υ Kιέ��υ, πρωτεύ�υσας τ�υ αρ�αί�υ ρωσικ�ύ κράτ�υς και μεγάλ�υ π�λι-τιστικ�ύ κέντρ�υ. O να�ς κτίστηκε μετα*ύ 1037–46 και πήρε τη σημερινή τ�υ μ�ρ�ή στη διετία 1746–48. E�ει σ�ή-μα εγγεγραμμέν�υ σταυρ�ειδ�ύς με πέντε κλίτη, τα �π�ία καταλήγ�υν στα ανατ�λικά σε διώρ��η στ�ά. T� να�κάλυπταν 13 τρ�ύλ�ι και στ� εσωτερικ� τ�υ, γύρω απ� τ� σταυρικ� σ�ήμα και στ� νάρθηκα, υπήρ�αν υπερώα.

κή τ�υς α�μ�ίωση. H ειρηνική συμ-�ίωση της π�λης τ�υς Aγί�υ Δημη-τρί�υ με τη σλα�ική της ενδ��ώρα(δεδ�μέν�, τ� �π�ί� αντανακλάταικαι απ� τ� θε��ρ� �ν�μα Solun μετ� �π�ί� θα απ�καλέσει τη μητρ�π�-λη της Mακεδ�νίας τ� νέ� αυτ� ε-θν�λ�γικ� στ�ι�εί�, �ταν θα πρωτα-ντικρίσει με δέ�ς, πριν απ� 13 αιώ-νες, την π�λη με τα επι�λητικά και α-π�ρθητα τεί�η), απ�τελεί και την �υ-σιώδη πρ�ϋπ�θεση τ�υ Kυριλλ�–με-θ�διαν�ύ π�λιτιστικ�ύ άθλ�υ.

Oι δύ� Θεσσαλ�νικείς αδελ�ί ή-ταν ασαλώς ε"�ικειωμέν�ι με τ�ν�τι�σλα�ικ� πρ��ρικ� κώδικα π�υήταν σε �ρήση στα περί�ωρα της γε-νέτειράς τ�υς. Γεγ�ν�ς, τ� �π�ί�έμμεσα επι�ε�αιώνεται και απ� τ�νBί� τ�υ Mεθ�δί�υ: «Δι�τι σεις είστεΘεσσαλ νικείς και �λ ι ι Θεσσαλ -νικείς μιλ ύν συ�νά τη Σλα�ική»θα αιτι�λ�γήσει της επιλ�γή τ�υ �αυτ�κράτ�ρας Mι�αήλ Γ΄, �ταν τ� έ-τ�ς 863, θα αναθέσει σ’ αυτ�ύς τηνιεραπ�στ�λή στη μακρινή MεγάληM�ρα�ία. Eδώ α"ί%ει, πραγματ�π�ιώ-ντας ένα �ρ�νικ� άλμα 11 αιώνωνμέ�ρι τη γενιά τ�υ Mεσ�π�λέμ�υ, ναυπ�γραμμίσ�υμε τη δια�ρ�νικ�τηταεν�ς �αρακτηριστικ�ύ γνωρίσματ�ςτων �ριστιανών κατ�ίκων της π�λης,�ι �π�ί�ι �ειρί%�νται τη γλώσσα τωνE�ραίων συμπ�λιτών τ�υς ε"ίσ�υκαλά με τη μητρική τ�υς. Παραλληλι-σμ�ς, � �π�ί�ς ��ηθά να καταν�ή-σ�υμε καλύτερα τις συνθήκες αρμ�-νικής συμ�ίωσης της μεσαιωνικήςΘεσσαλ�νίκης με τα σλα�ικά ύλαπ�υ έ��υν εγκατασταθεί στην ευρύ-τερή της ενδ��ώρα.

Bί�ς και έργ�Στ�ι�εία για τ�ν �ί� και τη δραστη-

ρι�τητα των δυ� γιών τ�υ α"ιωμα-τ�ύ��υ απ� τη �υ%αντική Θεσσαλ�-νίκη δεν σώ%�νται στις μεσαιωνικέςελληνικές πηγές. Oι πληρ��ρίες,τις �π�ίες έ�ει στη διάθεσή τ�υ σή-μερα � ιστ�ρικ�ς (π�υ παραδίδ�νταικυρίως απ� τ�υς δυ� Bί�υς τωνAγίων, γραμμέν�υς στην εκκλησια-στική παλαι�σλα�ική, καθώς και απ�συναείς πηγές στη Λατινική) έ��υν,συν�πτικά, ως ε"ής: κατά τα τέλητ�υ θέρ�υς τ�υ έτ�υς 863 τάνειστ� κράτ�ς της Mεγάλης M�ρα�ίας(στη σημερινή NA Tσε�ία) μια �υ%α-ντινή απ�στ�λή με επικεαλής τ�υςαδελ�ύς Kωνσταντίν� και Mεθ�-δι�, για να διδά"ει (ύστερα απ� αίτη-μα τ�υ ηγεμ�να της �ώρας Pαστι-σλά��υ πρ�ς τ� �υ%αντιν� αυτ�κρά-τ�ρα Mι�αήλ Γ΄) τ� Eυαγγέλι� στησλα�ική γλώσσα τ�υ νε�ώτιστ�υπ�ιμνί�υ της �ώρας. Για τ�ν σκ�π�αυτ� κ�μί%ει η απ�στ�λή και εκκλη-σιαστικά �ι�λία κυρίως για τις ανά-γκες της Θείας Λειτ�υργίας, αλλάκαι περικ�πές τ�υ Eυαγγελί�υ), τα �-π�ία πρ�ηγ�υμένως εί�αν μεταρα-σθεί στ� Bυ%άντι�, υπ� την επί�λεψητ�υ Kωνσταντίν�υ, στα σλα�ικά.

KYPIAKH 12 IOYΛIOY 1998 - H KAΘHMEPINH 5Συνέ�εια στην 6η σελίδα

Kύριλλ�ς και Mεθ�δι�ςOι Θεσσαλ�νικείς μ�να��ί, απ�στ�λ�ι τ�υ σλα�ικ�ύ κ�σμ�υ

T�υ Φαίδωνα Mαλιγκ�ύδη

Y�ηγητή Σλα�λ�γίας τ�υ Πανεπιστημί�υGöttingen, Kαθηγητή Iστ�ρίας και Π�λιτισμ�ύ των σλαικών λαών στ� AΠΘ

ENA απ� τα δημ�ιλέστερα στερε�-τυπα τ�υ καθημεριν�ύ μας λ�γ�υ α-π�τελεί και η συ�νή μας ανα�ρά, �-ταν πρ�κειται για συμπερι�ρές ήκαταστάσεις σκ�ταδισμ�ύ ή ιδε�λ�-γικής πρ�κατάληψης, σε κάπ�ι�ν«σκ�τειν�» Mεσαίωνα. H κληρ�ν�μιάαυτή απ� την αισι�δ�"η ρητ�ρείατ�υ Διαωτισμ�ύ στη σύγ�ρ�νή μαςσυλλ�γική ν��τρ�πία –η �π�ία, εκπρ��ιμί�υ, ταυτί%ει τ� «παλαι�» μετ� «�πισθ�δρ�μικ�»– δεν επαληθεύ-εται ωστ�σ� απ� την ιστ�ρική εμπει-ρία. T� παράδειγμα των δυ� αγίων α-δελών απ� τη Θεσσαλ�νίκη τ�υ9�υ αιώνα –η π�λιτεία των �π�ίων α-ναδεικνύεται σε π�λλές εκάνσειςως «πρ��δευτικ�τερη», σε σύγκρισημε �ρισμένες σύγ�ρ�νές μας ν��-τρ�πίες και συμπερι�ρές– είναι ά-κρως διδακτικ�, ιδιαίτερα κατά τηντρέ��υσα συγκυρία. Tις δια�ρ�νικέςακρι�ώς αυτές πτυ�ές τ�υ έργ�υτων δυ� αυτών απ�στ�λων τ�υ σλα-�ικ�ύ κ�σμ�υ θα πρ�σπαθήσ�υμε νατ�νίσ�υμε στ� σκιαγράημα π�υ α-κ�λ�υθεί.

H ιστ�ρική πραγματικ�τητα π�υ�αρακτηρί%ει πριν απ� 11 αιώνες τηδεύτερη π�λη της Bυ%αντινής αυτ�-κρατ�ρίας –�π�υ γεννι�ύνται � Kων-σταντίν�ς (τ� 827) και � κατά δέκαπερίπ�υ έτη πρεσ�ύτερ�ς, αδελ�ςτ�υ Mεθ�δι�ς, ως τέκνα εν�ς ανώ-τερ�υ �υ%αντιν�ύ α"ιωματ�ύ��υ–περιγράεται με θαυμαστή ενάργειααπ� τ�ν ανεπιτήδευτ� λ�γ� εν�ς γη-γεν�ύς κατώτερ�υ κληρικ�ύ της π�-λης. «Oι Θεσσαλ νικείς», γράειστις αρ�ές τ�υ 10�υ αιώνα � Iωάν-νης Kαμινιάτης «διάγ υν απ� π λύνκαιρ� σε μια �αθειά και θαυμάσια ει-ρήνη, επειδή διατηρ ύν αρμ νικέςεμπ ρικές σ�έσεις με την σλα�ικήτ υς ενδ �ώρα». Eικ�να, π�υ επι�ε-�αιώνεται και απ� άλλες ιστ�ρικέςπηγές («Θαύματα Aγί�υ Δημητρί�υ»,«Bί�ς Γρηγ�ρί�υ Δεκαπ�λίτη», Kων-σταντίν�υ Π�ρυρ�γέννητ�υ «Περί�ασιλεί�υ τά"εως») και η �π�ία απ�-δίδει μιαν αντικειμενική πραγματικ�-τητα: απ� την πρώτη δεκαετία τ�υ7�υ αιώνα έ��υν εγκατασταθεί στημακεδ�νική ύπαιθρ�, σπ�ραδικά αλ-λά μ�νιμα, συμπαγείς �μάδες σλα�ι-κών ύλων, τα �π�ία εντάσσ�νται α-π� την αρ�ή στ� �υ%αντιν� δι�ικητι-κ� σύστημα και απ�δίδ�υν, ως μι-κρ�καλλιεργητές, τ�υς �ρ�υς τ�υςστην κεντρική δι�ίκηση της αυτ�-κρατ�ρίας. T� αντικειμενικ� αυτ�δεδ�μέν� αλλά και τ� γεγ�ν�ς �τι ταύλα αυτά τα �αρακτηρί%ει απ� τηναρ�ή ένα ακέαλ� π�λιτειακ� καθε-στώς (τ�υς είναι άγνωστ�ς δηλαδή �θεσμ�ς της κεντρικής ε"�υσίας) κα-θώς και � παράλληλ�ς εκ�ριστιανι-σμ�ς τ�υς, θα συντελέσ�υν στη �αθ-μιαία απώλεια της εθν�γλωσσικήςτ�υς ιδιαιτερ�τητας, στην εθν�λ�γι-

Aγι�ς Kλήμης. T�ι��γρα�ία στ� να� «SV.Spas» (1426) στ� Λέσκ��ατς A�ρί-δ�ς (1426).

T� �ν�μα τ�υ Mεθ�δί�υ και των μαθητών τ�υ στ� μ�να��λ�γι� (19�ς αιώ-νας) της M�νής τ�υ Reichemau (N. Γερμανία).

O σπ�ρ�ς, �μως, τ�ν �π�ί� με τ�-σ� μ��θ� μετέεραν �ι δύ� αδελ�ίστην K. Eυρώπη θα απ�δώσει τελικάτ�υς πλ�ύσι�υς καρπ�ύς τ�υ σε έ-ναν δια�ρετικ� γεωγραικ� �ώρ�.Oι «Eλληνες» (Graeci, �πως τ�υς α-π�καλ�ύν �ι σύγ�ρ�νες πηγές) συ-νάντησαν στ� έργ� τ�υς τη σ�δρήαντίδραση τ�υ γερμαν�γεν�ύς ρα-γκικ�ύ κλήρ�υ, στ�ν �π�ί� εί�αν πε-ριέλθει �ι εκκλησιαστικές επαρ�ίεςτης νε�ώτιστης �ώρας και � �π�ί�ςτ�υς κατηγ�ρ�ύσε στ�ν πάπα τηςPώμης ως αιρετικ�ύς, δι�τι δίδα-σκαν τ� Λ�γ� τ�υ Θε�ύ σε μια μη ιε-ρή γλώσσα, τη σλα�ική και ��ι στηλατινική. E"ι �ρ�νια μετά την άι"ητης απ�στ�λής στη M. M�ρα�ία, κα-τά τη διάρκεια μιας επίσκεψης στηPώμη, �π�υ � πάπας Aδριαν�ς B΄ ευ-λ�γησε με κάθε επισημ�τητα τιςσλα�ικές μεταράσεις των δύ� α-δελών, εκ�ιμήθη � Kωνσταντίν�ς

(στις 14 Φε�ρ�υαρί�υ 869), α�ύπρ�ηγ�υμένως εκάρη μ�να��ς, λαμ-�άν�ντας τ� �ν�μα Kύριλλ�ς. H κη-δεία τ�υ έγινε, κατ�πιν επιθυμίαςτ�υ ίδι�υ τ�υ πάπα, με �λες τις τιμέςστη Pώμη και ετάη στη Bασιλικήτ�υ Aγί�υ Kλήμεντ�ς, στ� τέλ�ς τ�υδε"ι�ύ κλίτ�υς τ�υ να�ύ. Σημεί�, �-π�υ πρ�σατα ανακαλύθηκε και ηαπεικ�νισή τ�υ σε μια �υ%αντινής τε-�ν�τρ�πίας τ�ι��γραία τ�υ 9�υ αι-ώνα. O Mεθ�δι�ς επέστρεψε στηMεγ. M�ρα�ία για να συνε�ίσει τ� ιε-ραπ�στ�λικ� έργ� κάτω απ� τις ίδιεςαντί"�ες συνθήκες, �ι �π�ίες μάλι-στα τ�ν �δήγησαν και στην καταδίκηαπ� συν�δικ� δικαστήρι� τ�υ ρα-γκικ�ύ κλήρ�υ και στ�ν εγκλεισμ�τ�υ επί 30 μήνες σε μια μ�νή της νή-σ�υ Reichenau στη λίμνη Bodenseeτης NΔ Γερμανίας. Eκ�ιμήθη στηM�ρα�ία στις 6 Aπριλί�υ τ�υ έτ�υς885, ως �ειρ�τ�νημέν�ς (τ� 870) απ�τ�ν πάπα Aρ�ιεπίσκ�π� Σιρμί�υ, εκ-

κλησιαστικ�ύ κλίματ�ς, π�υ περιε-λάμ�ανε τις �ώρες της M�ρα�ίας,Πανν�νίας και μέρ�ς τ�υ Δυτικ�ύIλλυρικ�ύ.

Mετά τ� θάνατ� τ�υ Mεθ�δί�υ, θαπεριέλθει � έλεγ��ς της μ�ρα�ικήςεκκλησίας και πάλι στα �έρια τ�υγερμαν�γεν�ύς κλήρ�υ, εκπερα-σμέν�υ ε�θρ�ύ των σλα�ικών λει-τ�υργικών �ι�λίων, � �π�ί�ς θα εκ-διώ"ει τελικά απ� τη �ώρα και τ�υςμαθητές των δύ� αγίων αδελών.Eνα μεγάλ� μέρ�ς απ� αυτ�ύς, με ε-πικεαλής τ�ν Kλήμεντα, θα κατα-ύγει τ�τε στην αυλή τ�υ νε�ώτι-στ�υ ηγεμ�να της B�υλγαρίας B�ρι-δα. Για λ�γ�υς πρ�ανώς π�λιτικήςσκ�πιμ�τητ�ς, � B�ρις θα πρ�ωθή-σει τ�υς άμεσ�υς αυτ�ύς �ρείς τηςKυριλλ�μεθ�διανής παράδ�σης σεεδάη, τα �π�ία μ�λις εί�ε πρ�σαρ-τήσει στ� κράτ�ς τ�υ, με κέντρ� τηνσημερινή A�ρίδα. Mια περι��ή, �π�υθα συνε�ίσει την άνθησή της η Kυ-

ριλλ�μεθ�διανή γραμματεία, απ�την �π�ία σώ%�νται σήμερα τα αρ-�αι�τερα γραπτά μνημεία στην πα-λαι�σλα�ική γλώσσα.

Iστ�ρική σημασία

Δυ� είναι �ι εκάνσεις εκείνες, �ι�π�ίες αναδεικνύ�υν τ�ν Kωνστα-ντίν� – Kύριλλ� ως σκαπανέα της ι-λ�λ�γικής επιστήμης και κυρίως, ωςμια πρ�σωπικ�τητα πρ�ικισμένη μεμια θέαση, η �π�ία, ένδεκα αιώνεςπριν, ήταν απαλλαγμένη απ� τις πρ�-καταλήψεις π�υ �αρακτηρί%�υν ακ�-μη π�λλ�ύς σύγ�ρ�ν�ύς μας, πνευ-ματικ�ύς ή μη, ανθρώπ�υς.

Eίναι, πρώτ�ν, � μεταραστικ�ςτ�υ άθλ�ς. Xωρίς τ�ν θρησκευτικ�σκ�ταδισμ� π�υ �αρακτηρί%ει τ�υςσύγ�ρ�ν�ύς τ�υ στη Δύση, αλλά καιτην ύ�ρη απέναντι στ�υς «�αρ�ά-ρ�υς» απ� την �π�ία δεν είναι τελεί-ως απαλλαγμένη η σημερινή μαςσυλλ�γική συμπερι�ρά, ανέδει"ε �Kύριλλ�ς τ� πρ��ρικ� ν�τι�σλα�ι-κ� ιδίωμα π�υ ήταν σε �ρήση στ�ν ά-μεσ� περίγυρ� της γενέτειράς τ�υσε μια γραπτή γλώσσα, στην �π�ίαμετέρασε τα ιερά �ι�λία. H γλώσσααυτή, η εκκλησιαστική παλαι�σλα��-νική, θα απ�τελέσει αργ�τερα γιαπ�λλ�ύς αιώνες τ� �ργαν� έκρα-σης εν�ς �λ�κληρ�υ κ�σμ�υ: τηςμεσαιωνικής γραμματείας των �ρθ�-δ�"ων σλα�ικών λαών.

H επιν�ηση της γλαγ�λιτικής γρα-ής, τ�υ πρώτ�υ γραπτ�ύ κώδικατης σλα�ικής γλώσσας, είναι η δεύ-τερη πρωτ�π�ρειακή έκανση τ�υπ�λιτικ�ύ άθλ�υ τ�υ αγί�υ Kυρίλ-λ�υ. Mαθητής τ�υ Λέ�ντα τ�υ Mα-θηματικ�ύ στην Kωνσταντιν�ύπ�λη(� �π�ί�ς, πρώτ�ς στ� Bυ%άντι�, α-νέσυρε απ� τη λήθη τη διδασκαλίατων Aλε"ανδρινών μαθηματικών, ε-παναδιατυπών�ντας τ�ν αλγε�ραϊκ�συμ��λισμ�), επιν�ησε � Kύριλλ�ςένα σύστημα γραικών συμ��λων,τα �π�ία απ�δίδ�υν με θαυμαστή α-κρί�εια τις ωνητικές ιδιαιτερ�τη-τες της ν�τι�σλα�ικής διαλέκτ�υ ε-κείνης, π�υ άκ�υγε στα περί�ωρατης γενέτειράς τ�υ. H γλαγ�λιτικήγραή θα αντικατασταθεί αργ�τεραστη B�υλγαρία απ� τη λεγ�μενη κυ-ριλλική, π�υ �ασί%εται στη μεγαλ�-γράμματη ελληνική γραή, και η �-π�ία απ�τελεί μέ�ρι σήμερα τ� γρα-ικ� σύστημα π�υ �ρησιμ�π�ι�ύν �ι�ρθ�δ�"�ι Σλά��ι (B�ύλγαρ�ι, Σέρ-��ι, Σλα��μακεδ�νες, Pώσ�ι και Oυ-κραν�ί). Στην γλαγ�λιτική γραή, α-ντίθετα, σώ%�νται �ι αρ�αι�τερ�ισλα�ικ�ί κώδικες, �ι �π�ί�ι πρ�έρ-��νται απ� την περι��ή της A�ρίδ�ς,την �π�ία πρώτ�ς επ�ίμανε � συνε-�ιστής τ�υ Kυριλλ�μεθ�διαν�ύ έρ-γ�υ Aγι�ς Kλήμης.

Bι�λι�γραικ� επίμετρ�: Aπ� την τεράστιαιλι�γρα�ία π�υ έ�ει συσσωρευθεί κατάτ�υς τελευταί�υς δύ� αιώνες γύρω απ� τ�έργ� των δύ� Θεσσαλ�νικέων αδελ�ώνσημειών�υμε εδώ, για τ�ν Eλληνα ανα-γνώστη, τα πρ�σ�ατα έργα των: A.Aι. Tα-�ιά�υ, «Kύριλλ�ς και Mεθ�δι�ς», Θεσσα-λ�νίκη (Kυριακίδης), 1992· Γιάννας Mαλι-γκ�ύδη, «H παρ�υσία τ�υ Mεσαιωνικ�ύEλληνισμ�ύ στην Kεντρική Eυρώπη. T�εκπ�λιτιστικ� έργ� των Aγίων Kυρίλλ�υκαι Mεθ�δί�υ των Θεσσαλ�νικέων», Θεσ-σαλ�νίκη (Bάνιας), 1997· Φαίδων�ς Mα-λιγκ�ύδη, «H Θεσσαλ�νίκη και � κ�σμ�ςτων Σλάων» (΄ έκδ�ση), Θεσσαλ�νίκη,Bάνιας 1997.

Aγι�ι Kύριλλ�ς και Mεθ�δι�ς. T�ι��γρα�ίες τ�υ τέλ�υς τ�υ 12�υ αιώνα στ� ιερ� τ�υ να�ύ τ�υ Aγί�υ Γεωργί�υστ� �ωρι� K�υρμπίν�� της πρώην Γι�υγκ�σλα�ίας (Σκ�πια) (�ωτ.: απ� τ� �ι�λί� των CVETAN GROZDANOV &LYDIE HADERMANN MISGUICH, «Kurbinovo»).

Oι άγι�ι Kύριλλ�ς και Kλήμης. T�ι��γρα�ία στ� να� της Aγίας Σ��ίας A�ρί-

δας (1045 περίπ�υ). O Kλήμης υπήρ�ε � συνε�ιστής τ�υ κυριλλ�μεθ�δια-

ν�ύ έργ�υ στα υπ� ��υλγαρική κατ��ή εδά�η ��ρει�δυτικά τ�υ «θέμα-

τ�ς» Θεσσαλ�νίκης, τα �π�ία εί�αν επ�ικισθεί απ� Σλά��υς (απ� τ� �ι�λί�

τ�υ C. Grozdanov, «Les protraits des saints de Macedoine du IX au XVIII

siècle», Skopje 1983).

O B�ύλγαρ�ς τσάρ�ς Iωάννης Aλέ�ανδρ�ς (1331–1371) με τη σύ!υγ� και

τα τέκνα τ�υ. Mικρ�γρα�ία απ� ��υλγαρικ� �ειρ�γρα�� τ�υ έτ�υς 1356

π�υ απ�κειται στ� Bρετανικ� M�υσεί�. O Iωάννης Aλέ�ανδρ�ς υπήρ�ε έν-

θερμ�ς υπ�στηρικτής των γραμμάτων και των τε�νών, ιδιαίτερα δε τ�υ η-

συ�αστικ�ύ κύκλ�υ π�υ εί�ε δημι�υργήσει στη B�υλγαρία � Γρηγ�ρι�ς Σι-

ναΐτης (απ� τ� �ι�λί� της L. Shivkova, Das Tetraevangeliar des Zaren Ivan

Alexandar, Verlag Aurel Bongers Recklinghausen 1977).

Mεσαιωνική σλα�ική γραμματείαH �υ�αντινή συμ��λή στα σλα�ικά γράμματα και η διαμ�ρ�ωση σημαντικών γραμματειών

Eνα απ� τα αρ�αι�τερα σλα�ικά �ειρ�γρα�α σε γλαγ�λιτική γρα�ή, � κώ-δικας Aσσεμάνι (11�ς αιώ.). Mέσα στ�ν κύκλ� τ�υ αρ�ιγράμματ�ς εικ�νί!ε-ται τ� κε�άλι τ�υ Aγ. Iωάνν�υ τ�υ Πρ�δρ�μ�υ (απ� τ� �ι�λί� της A.Djurova, Hiliada godini balgarska rakopisna kniga, Σ��ια 1981).

T�υ Iωάννη Kακριδή

Σλα��λ�γ�υ

H KYPIΛΛOMEΘOΔIANH ιεραπ�στ�-λή, τ� γεγ�ν�ς π�υ καθ�ρισε �σ� κα-νένα άλλ� τ� �αρακτήρα της �υ�α-ντινής επίδρασης στην πνευματική�ωή των σλα�ικών λαών, ήταν περισ-σ�τερ� απ�ρρ�ια διπλωματικών υ-π�λ�γισμών παρά μιας σταθερής π�-λιτισμικής επιλ�γής. T�ν ένατ� αιώ-να, ανάμεσα στις αυτ�κρατ�ρίες π�υδιεκδικ�ύσαν την ηγεσία της �ρι-στιανικής �ικ�υμένης –τη �υ�αντινήκαι τη "ραγκική– παρεμ�άλλ�ντανδυ� κράτη με σλα�ικ� πληθυσμ�:στην κεντρική Eυρώπη, η MεγάληM�ρα�ία και στη Bαλκανική �ερσ�-νησ�, η B�υλγαρία. T� 863, � ηγεμ�-νας της Mεγάλης M�ρα�ίας P�στι-σλά��ς στέλνει πρεσ�εία στην Kων-σταντιν�ύπ�λη και �ητά απ� τ�ν αυ-τ�κράτ�ρα Mι�αήλ τ�ν Γ΄ ιεραπ�στ�-λ�υς ικαν�ύς να μεταδώσ�υν τη �ρι-στιανική πίστη σε σλα�ική γλώσσα. Hπρ�σέγγιση ανάμεσα στ� Bυ�άντι�και τη Mεγάλη M�ρα�ία ε%υπηρε-τ�ύσε και τις δυ� πλευρές: �ι �υ�α-ντιν�ί ιεραπ�στ�λ�ι θα ε%ασθεν�ύ-

σαν την επιρρ�ή τ�υ λατινικ�ύ κλή-ρ�υ, δίν�ντας έτσι στ�ν P�στισλά��μεγαλύτερα περιθώρια ανε%αρτη-σίας απέναντι στην αυτ�κρατ�ρίατων Φράγκων και τ� Bυ�άντι� θακέρδι�ε ένα π�λύτιμ� σύμμα�� σταμετ�πισθεν της ε�θρικής B�υλγα-ρίας. Eτσι, στα τέλη της ίδιας �ρ�-νιάς κατα"θάνει στη Mεγάλη M�ρα-�ία �υ�αντινή απ�στ�λή με επικε"α-λής τ�υς Θεσσαλ�νικείς αδελ"�ύςKύριλλ� και Mεθ�δι�. Σε μια πρ�σθε-τη ένδει%η καλής θέλησης απέναντιστ�ν P�στισλά��, απ�"ασίστηκε να�ρησιμ�π�ιηθεί η σλα�ική γλώσσα �-�ι μ�ν� στ� κήρυγμα (αυτ� ήταν αυ-τ�ν�ητ�), αλλά και στη λειτ�υργία –κάτι π�υ �ι Bυ�αντιν�ί δε διαν�ήθη-καν να πρ�σ"έρ�υν στ�υς Σλά��υςπ�υ �ρίσκ�νταν μέσα στα σύν�ρατης αυτ�κρατ�ρίας ή στ�υς B�υλγά-ρ�υς, �ταν και εκείν�ι με τη σειράτ�υς �ήτησαν τ� 864 να �απτισθ�ύν.

Bυ�αντινή επίδραση

Για την εισαγωγή της σλα�ικήςλειτ�υργίας στη Mεγάλη M�ρα�ία, �

Kύριλλ�ς επιν�εί ένα νέ� αλ"ά�ητ�,τ� γλαγ�λιτικ�, και μετα"ρά�ει τακυρι�τερα λειτ�υργικά και �ι�λικάκείμενα, θέτ�ντας έτσι τις �άσειςτης πρώτης λ�γιας σλα�ικής γλώσ-σας – της εκκλησιαστικής σλα��νι-κής. Mετά τ� θάνατ� τ�υ (869), τ�μετα"ραστικ� και ιεραπ�στ�λικ�τ�υ έργ� συνε�ί�ει � Mεθ�δι�ς. H"ραγκική αντίδραση �μως, δεν ά"η-σε τ� έργ� των Θεσσαλ�νικέων α-δελ"ών να καρπ�"�ρήσει στη M�-ρα�ία και μετά τ� θάνατ� και τ�υMεθ�δί�υ (885), �ι μαθητές τ�υ εκ-διώκ�νται και αναγκά��νται να �ητή-σ�υν κατα"ύγι� στη B�υλγαρία, π�υυι�θετεί (δεκαετίες �λ�κληρες μετάτ�ν εκ�ριστιανισμ� της!) τη σλα�ικήλειτ�υργία και γίνεται κατά τη �ασι-λεία τ�υ Συμεών (893-927) τ� κέντρ�των σλα�ικών γραμμάτων.

Στη B�υλγαρία τ� γλαγ�λιτικ� αλ-"ά�ητ� σταδιακά αντικαθίσταται α-π� τ� κυριλλικ� και � κύκλ�ς των με-τα"ράσεων διευρύνεται σημαντικά,ε%�ικειών�ντας τ�υς Σλά��υς ανα-γνώστες με τ�υς κυρι�τερ�υς πατέ-ρες της Eκκλησίας – απ� τ�ν Aθανά-σι� Aλε%ανδρείας μέ�ρι τ�ν IωάννηΔαμασκην�. H πλ�ύσια παραγωγήτ�υ 10�υ αι. τ�υ «�ρυσ�ύ αιώνα»της ��υλγαρικής γραμματείας, περ-νά σε ύ"εση μετά τη �υ�αντινή κα-τάκτηση (1018). Στ� μετα%ύ �έ�αια,έ��υν εμ"ανιστεί στ� πρ�σκήνι� �ιΣλά��ι της ανατ�λικής Eυρώπης(πρ�γ�ν�ι των σημερινών Oυκρα-νών, Pώσων και Λευκ�ρώσων), �ρ-γανωμέν�ι σε μια �αλαρή συν�μ�-σπ�νδία με κέντρ� τ� Kίε��· η ανα-τ�λικ�σλα�ική πρ�σ"�ρά, την πρώι-μη αυτή επ��ή, "αίνεται ωστ�σ� ναέγκειται περισσ�τερ� στη δια"ύλα-%η της κυριλλ�μεθ�διανής κληρ�ν�-μίας παρά στ�ν εμπλ�υτισμ� της μενέες μετα"ράσεις.

T� επ�μεν� κύμα της �υ�αντινήςεπίδρασης στη σλα�ική γραμματείασυνδέεται με την επανίδρυση τ�υB�υλγαρικ�ύ κράτ�υς (1187) και τηνάν�δ� της Σερ�ίας, � ηγεμ�νας της�π�ίας στέ"εται �ασιλέας (κράλης)τ� 1217. T�ν 14� αιώνα, �ταν � �υ�α-ντιν�ς κ�σμ�ς απ�συντίθεται κάτωαπ� την �θωμανική πίεση και αντι-τάσσει τ�ν Παλαμισμ� στη �ριστιανι-κή "ιλ�σ�"ία της Δύσης, η σλα�ικήσυμμετ��ή στην κ�ινή πνευματική�ωή των �ρθ�δ�%ων λαών κερδί�εισε �άρ�ς και ένταση. Tην επ��ή αυ-τή, � Σέρ��ς μ�να��ς Hσαΐας �λ�-κληρώνει τη μετά"ραση των έργωντ�υ Ψευδ�–Δι�νυσί�υ Aρε�παγίτ�υ(1371)· � πατριάρ�ης B�υλγαρίαςEυθύμι�ς (1375–1393) πρ�ωθεί τηναντιπαρα��λή των σλα�ικών εκκλη-σιαστικών �ι�λίων με τα ελληνικά

Mικρ�γρα�ία τ�υ ρωσικ�ύ ιστ�ρη-μέν�υ �ρ�νικ�ύ τ�υ 15�υ αιώνα,

τ�υ γνωστ�ύ ως «Xρ�νικ� τ�υ Pαδ-τ!ι�ίλ». Eπάνω εικ�νί!εται

� αυτ�κράτ�ρας Mι�αήλ Γ΄, π�υ συ-σκέπτεται με τ�ν πατριάρ�η Φώτι�

και τ�υς συμ��ύλ�υς τ�υς και δίπλα� ίδι�ς π�υ δίνει εντ�λή στ�ν Kύ-

ριλλ� να μετα�εί στη M�ρα�ία. Kάτω � Kύριλλ�ς και � Mεθ�δι�ς

μετα�ρά!�υν απ� τα ελληνικά στα σλα�ικά (απ� τ� �ι�λί�

Radzivilovskaia letopis». Eκδ�σητης Pωσικής Aκαδημίας των Eπιστη-

μών, Πετρ�ύπ�λη – M�σ�α 1994).

τ�υς πρωτ�τυπα· και � Kωνσταντί-ν�ς K�στενέτσκι διατυπώνει ένα πε-ρίπλ�κ� σύστημα �ρθ�γρα"ικών κα-ν�νων με στ�� την ε%�μ�ίωση τωνσλα�ικών �ειρ�γρά"ων με τα ελλη-νικά. Mετά την �θωμανική κατάκτη-ση, η σκυτάλη περνά για δεύτερη"�ρά στ� B�ρρά –στ�υς �ρθ�δ�-%�υς σλα�ικ�ύς πληθυσμ�ύς της Π�-λων�–Λιθ�υανικής κ�ιν�π�λιτείαςκαι των ηγεμ�νιών π�υ, υπ� την ηγε-σία της M�σ�ας, απ�τέλεσαν τ�ν πυ-ρήνα της ρωσικής αυτ�κρατ�ρίας. OιM�σ��ίτες �έ�αια, αργ�ύν π�λύ νασυγ�ωρήσ�υν στ�υς Bυ�αντιν�ύς τ�γεγ�ν�ς �τι εί�αν συνθηκ�λ�γήσειστη σύν�δ� της Φερράρας–Φλωρε-ντίας (1438/39) με την παπική εκκλη-σία. H ρωσσική κα�υπ�ψία πρ�ς τηνελληνική ευσέ�εια είναι ένας απ�τ�υς παράγ�ντες π�υ δυσ�εραίν�υντις πρ�σπάθειες τ�υ Mα%ίμ�υ τ�υΓραικ�ύ (περ 1470–1555) να δι�ρθώ-σει τις σλα�ικές μετα"ράσεις έναναιώνα αργ�τερα, �ταν � πατριάρ�ηςNίκων (1652–1666/67) αντιστρέ"ειτην π�λιτική των πρ�κατ��ων τ�υκαι απ�"ασί�ει την πρ�σαρμ�γή τωνσλα�ικών εκκλησιαστικών �ι�λίωνστα ελληνικά, �ι μεταρρυθμίσεις τ�υ�δηγ�ύν τη ρωσσική εκκλησία σεσ�ίσμα.

Xάρη στην πρ�σ"�ρά τ�υ Kυρίλ-λ�υ και τ�υ Mεθ�δί�υ, �ι σλα�ικ�ίλα�ί απέκτησαν δικ� τ�υς αλ"ά�η-τ�, άρ�ισαν να δια�ά��υν τα κείμενατης �ριστιανικής παράδ�σης στηγλώσσα τ�υς και παρ�υσίασαν σεπ�λύ πρώιμ� στάδι� α%ι�λ�γη λ�γ�-τε�νική παραγωγή: ήδη �ι Bί�ι τ�υKυρίλλ�υ και τ�υ Mεθ�δί�υ γρά"τη-καν, εν μέρει τ�υλά�ιστ�ν, κατευθεί-αν σε σλα�ική γλώσσα και δεν απ�-τελ�ύν μετα"ράσεις απ� κάπ�ι� �α-μέν� ελληνικ� πρωτ�τυπ�· απ� ταπρώτα της κι�λας �ήματα η ��υλγα-ρική γραμματεία δίνει τ�σ� ενδια"έ-ρ�ντα δείγματα γρα"ής �πως η υπε-ράσπιση τ�υ σλα�ικ�ύ αλ"α�ήτ�υ α-π� τ� μ�να�� Xρα�ρ ή τα αντι��γ�-μιλικά συγγράμματα τ�υ πρεσ�ύτε-ρ�υ K�σμά· στ� Kίε�� εγκαινιά�εταιτ�ν 11� αιώνα η παράδ�ση της ανα-τ�λικ�σλα�ικής �ρ�ν�γρα"ίας· ησερ�ική γραμματεία τ�υ 13�υ - 14�υαι. έ�ει να παρ�υσιάσει μια λαμπρήσειρά �ι�γρα"ιών π�λιτικών και εκ-κλησιαστικών ηγετών. Aπ� την άλλημεριά �έ�αια, η λύση της μετά"ρα-σης, απαλλάσσ�ντας τ�ν �ρθ�δ�%�σλα�ικ� κλήρ� απ� την ανάγκη να α-ντιμετωπίσει την ελληνική γραμματι-κή, τ�υ στέρησε την άμεση πρ�σ�α-ση στ�υς π�λιτισμικ�ύς θησαυρ�ύςτ�υ Bυ�αντί�υ: ��ι μ�ν� η κλασικήαρ�αι�τητα, αλλά και η υψηλή λ�γ�-τε�νία των Bυ�αντινών παρέμειναν�υσιαστικά άγνωστες στ�υς Σλά-��υς αναγνώστες τ�υ Mεσαίωνα. Hεκκλησιαστική σλα��νική πάλι, π�υεί�ε %εκινήσει τ�σ� ελπιδ�"�ρα μετις αριστ�τε�νικές μετα"ράσεις τ�υKυρίλλ�υ και τ�υ Mεθ�δί�υ, δεν κα-τ�ρθωσε π�τέ να απ�κτήσει �ύτε τησταθερ�τητα των κλασικών �ύτε �-μως και την ευκαμψία των νε�τερωνευρωπαϊκών γλωσσών. Tα �ρθ�γρα-"ικά συστήματα διαδέ��νται τ� ένατ� άλλ�, �ι μετα"ράσεις δι�ρθών�-νται και %αναδι�ρθών�νται, αλλά ηγλώσσα δεν πρ��δεύει και καταντάστ� τέλ�ς περισσ�τερ� εμπ�δι� πα-ρά ��ήθεια στην πνευματική ανά-πτυ%η των σλα�ικών λαών.

O «Bί�ς» τ�υ Aγ. Mεθ�δί�υ τ�υ Θεσσαλ�νικέασε σλα�ική κυριλλική γρα�ή. Aπ� �ειρ�γρα�� τ�υ τέλ�υς τ�υ 12�υ αρ�ές13�υ αιώνα π�υ ανήκε στ�ν καθεδρικ�να� της K�ιμήσεωςτης Θε�τ�κ�υ της M�σ�ας (απ� τ� �ι�λί� τ�υ A.–A. Tα�ιά�υ,«Kύριλλ�ςκαι Mεθ�δι�ς �ι Θεσσαλ�νικείς.H �υ!αντινή παιδεία στ�υς Σλά��υς»,Θεσσαλ�νίκη1989).

H Xρυσή Πύλη τ�υKιέ��υ μετά την ανα-στήλωση π�υ �λ�-κληρώθηκε πριν απ�δύ� περίπ�υ δεκαε-τίες. H Xρυσή Πύλη,κτισμένη κατά τ�δεύτερ� τέταρτ� τ�υ11�υ αιώνα σύμ�ωναμε τα �υ�αντινά πρ�-τυπα, καταστρά�ηκεαπ� τ�υς M�γγ�λ�υςστ� πρώτ� μισ� τ�υ13�υ αιώνα (περίπ�υτ� 1240). Oυσιαστικάείναι αναπαράστασητης Xρυσής Πύληςτης Bασιλεύ�υσας,με τη �αρακτηριστικήεκκλησία στ� εσωτε-ρικ� της, π�υ σκ�π�εί�ε να πρ�στατεύειτ�υς κατ�ίκ�υς της π�λης.

O Aρ�άγγελ�ς Γα-�ριήλ (ψη�ιδωτ�,μέσα 11�υ αιώνα)

π�υ κ�σμεί τ� εσω-τερικ� τ�υ να�ύ της

Aγίας Σ��ίας Kιέ-��υ. H εικ�ν�γρα�ι-

κή διακ�σμηση τ�υεσωτερικ�ύ �ώρ�υτ�υ να�ύ, με ψη�ι-

δωτά στ�ν κεντρικ�τρ�ύλ� και στ� ιερ�

και τ�ι��γρα�ίεςστα υπ�λ�ιπα μέρη,

ακ�λ�υθεί σα�ώς�υ�αντιν� πρ�τυπ�

και μιμείται την κλασικιστική

�ωγρα�ική αυτήςτης περι�δ�υ.

H Pωσία τ�υ Kιέ��υO εκ�ριστιανισμ�ς των Pώσων και �ι �υ�αντινές επιρρ�ές στ�ν πνευματικ� τ�υς �ί�

Tης Γιάννας Kατσ��σκα – Mαλιγκ�ύδη

Eπικ. καθηγήτριας Iστ�ρίας και Π�λιτισμ�ύ των Σλα�ικών Λαών στ� A.Π.Θ.

OI ΠPΩTEΣ επαές των Bυ�αντινώνκαι –�πως τ�ν απ�καλ�υν �ι μεσαιω-νικές ελληνικές πηγές– τ�υ «λα�ύτων Pως» αρ�ί��υν απ� τ�ν 9� αιώ-να. Oι Pώσ�ι –τ�υς �π�ί�υς �ι πρώι-μες αυτές μαρτυρίες �αρακτηρί��υνσαώς ως ένα λα� σκανδινα�ικής,μη σλα�ικής, πρ�έλευσης– απ�-κτ�ύν τ�τε τ�ν έλεγ�� στην υδάτινη�δ� απ� τη Bαλτική μέ�ρι τ�ν Eύ"ει-ν� Π�ντ� και κυριαρ��ύν στην ανα-τ�λικ�ευρωπαϊκή πεδιάδα, υπ�τάσ-σ�ντας �αθμιαία τα ανατ�λικ�σλα�ι-κά και τα άλλα ύλα π�υ είναι εγκα-τεστημένα εκεί.

Oι ��υρωμέν�ι σταθμ�ί, τ�υς �-π�ί�υς �ργάνωσαν κατά τ� μήκ�ςτης μεγάλης αυτής �δικής και εμπ�-ρικής αρτηρίας π�υ ένωνε τ�ν ευρω-παϊκ� B�ρρά, τη Bαλτική, με τ�ν �υ-�αντιν� Eύ"ειν� Π�ντ� απ�τέλεσαντ�υς πυρήνες εν�ς νέ�υ π�λιτεια-κ�ύ μ�ρώματ�ς. T� �ν�μα «Pως»θα �αρακτηρί�ει �αθμιαία και τ�ν

σλα�ικ� πληθυσμ� τ�υ γεωγραικ�ύαυτ�ύ �ώρ�υ αλλά και την επικρά-τειά τ�υ, κέντρ� της �π�ίας θα γίνειη π�λη τ�υ Kιέ��υ. Παρά τ� γεγ�ν�ς�τι �ι σκανδινα��ί Pως, ήταν εκείν�ι,�ι �π�ί�ι συνένωσαν τα ανατ�λικ�-σλα�ικά ύλα σε ένα κράτ�ς, �ι Σλά-��ι ήταν εκείν�ι, στ�υς �π�ί�υς �-είλ�νται �ι κ�ινωνικές και �ικ�ν�-μικές πρ�ϋπ�θέσεις για την περαιτέ-ρω ε"έλι"η τ�υ πρώτ�υ κρατικ�ύμ�ρώματ�ς της ανατ�λικ�ευρω-παϊκής πεδιάδας. T� κράτ�ς αυτ� εί-ναι γνωστ� στην ιστ�ρι�γραία ως ηPωσία τ�υ Kιέ��υ και εμανί�εταιστ� πρ�σκήνι� της ιστ�ρίας απ� τ�δεύτερ� μισ� τ�υ 9�υ αιώνα (1).

Tην ύπαρ"η μακρ��ρ�νων αλλάκαι π�λυσύνθετων σ�έσεων μετα"ύPώσων και Bυ�αντινών τεκμηριώ-ν�υν �ι τρεις συνθήκες, τις �π�ίεςσυνήψαν �ι δύ� πλευρές κατά τ� 10�αιώνα. Συμωνίες, π�υ συν�μ�λ�γή-θηκαν μετά τις ισάριθμες στρατιωτι-κές επιθέσεις των Pώσων κατά τηςαυτ�κρατ�ρίας και για τ� λ�γ� αυ-τ�ν ρυθμί��υν με κάθε λεπτ�μέρεια�λ� τ� άσμα των διμερών σ�έσεων:

υπ��ρεών�υν τ�υς Pώσ�υς σε ειρη-νική συμπερι�ρά, θέτ�υν τ� ν�μικ�πλαίσι� της συνύπαρ"ης των Pώσωνεμπ�ρων με τ�υς ντ�πι�υς στην Bα-σιλεύ�υσα και, γενικ�τερα, στη �υ-�αντινή επικράτεια. Πρ��λέπ�υν τιςπ�ινές για αδικήματα �πως � �ν�ς,η σωματική �λά�η, η κλ�πή, ρυθμί-��υν τις ν�μικές διαδικασίες σε περί-πτωση ναυαγί�υ κ.ά. Aρκετά άρθρατων συνθηκών �ρί��υν τ�ν τ�π� καιτη �ρ�νική διάρκεια της παραμ�νήςτων Pώσων στην πρωτεύ�υσα, τ�ντρ�π� της στενής επιτήρησης τωνPώσων εμπ�ρων κατά τ� διάστηματης παραμ�νής τ�υς στην Kωνστα-ντιν�ύπ�λη, καθώς και τη σίτηση καιτ�ν ε�διασμ� τ�υς για τ� τα"ίδι τηςεπιστρ�ής. 2

Tα κείμενα των συνθηκών αυτώνμας παρέ��υν �μως και π�λύτιμεςπληρ��ρίες για τις κ�ινωνικέςδιεργασίες στ� εσωτερικ� τ�υ κρά-τ�υς τ�υ Kιέ��υ κατά τ�ν 10� αιώ-να (�πως π.�., για τ�ν �αθμ� τ�υεκσλα�ισμ�ύ και τ�υ εκ�ριστιανι-σμ�ύ των Pώσων) και συγκαταλέ-γ�νται στις ελά�ιστες γραπτές πη-

γές για την πρώιμη ρωσική ιστ�ρία.H περί�δ�ς συγκρ�τησης τ�υ κρά-

τ�υς τ�υ Kιέ��υ �λ�κληρώνεται μετ�ν επίσημ� εκ�ριστιανισμ� τ�υ(988). Παρ�λ� π�υ πρ�σπάθειες απ�-δ��ής τ�υ �ριστιανισμ�ύ απ� τη ρω-σική πλευρά υπήρ"αν και νωρίτερα(860 και 946) μ�λις στα τέλη τ�υ10�υ αι. πρ�έκυψαν �ι συνθήκες ε-κείνες, �ι �π�ίες κατέλη"αν στην α-π�δ��ή τ�υ �ριστιανικ�ύ δ�γματ�ς.O πρώτ�ς παράγ�ντας, π�υ συνετέ-λεσε στην απ�αση αυτή, ήταν � �-ρατ�ς πλέ�ν κίνδυν�ς απ�μ�νωσηςτης Pωσίας απ� τ�ν περίγυρ� της, ε-�σ�ν διατηρ�ύσε την παγανιστικήτης θρησκεία. Oλ�κληρη σ�εδ�ν ηEυρώπη ήταν πια �ριστιανική, ενώ �ιανατ�λικ�ί της γείτ�νες εί�αν απ�-δε�θεί μια απ� τις μεγάλες θρησκεί-ες της επ��ής, τ� Iσλάμ ή τ�ν I�υδαϊ-σμ�.

O δεύτερ�ς παράγ�ντας, π�υ �δή-γησε στην απ�αση τ�υ εκ�ριστιανι-σμ�ύ, ήταν η �ωρίς πρ�ηγ�ύμεν� ελ-κυστική πρ�σ�ρά τ�υ Bυ�αντί�υ. Oαυτ�κράτ�ράς τ�υ, Bασίλει�ς B΄ (976

– 1025) π�υ �ρισκ�ταν σε π�λιτικ� α-διέ"�δ� απειλ�ύμεν�ς απ� τ�ν επα-ναστάτη Bάρδα Φωκά, �ήτησε απ�τ�ν Pώσ� ηγεμ�να Bλαδίμηρ� ��ή-θεια, πρ�σέρ�ντάς τ�υ ως αντάλ-λαγμα, ε�σ�ν �απτι��ταν �ριστια-ν�ς, την π�ρυρ�γέννητη αδελήτ�υ Aννα ως σύ�υγ�. H πρ�σ�ράαυτή πρ�ς τ�ν Pώσ� ηγεμ�να ήταν�ωρίς πρ�ηγ�ύμεν�: κανένας "έν�ςδεν εί�ε μέ�ρι τ�τε επιτύ�ει να απ�-

σπάσει απ� τ�υς Bυ�αντιν�ύς μιαπ�ρυρ�γέννητη πριγκίπισσα. Γίνε-ται λ�ιπ�ν καταν�ητ�, πως � Bλαδί-μηρ�ς, �ωρίς να �άσει την ευκαιρίααυτή για να αυ"ήσει τ� κύρ�ς τ�υ, έ-στειλε στ�ν αυτ�κράτ�ρα την στρα-τιωτική ��ήθεια π�υ τ�υ �ητήθηκεκαι �απτίσθηκε μα�ί με τ� λα� τ�υ, ε-νώ τ� θέρ�ς τ�υ 988 έγινε � γάμ�ςτ�υ με την Aννα.

T�ν πρώτ� να�, τ�ν �π�ί� ανήγει-ρε στ� Kίε�� μετά τ� �άπτισμά τ�υ,

αιέρωσε � Bλαδίμηρ�ς στ�ν Aγι�Bασίλει� πρ�ς τιμήν τ�υ αυτ�κράτ�-ρα, τ�υ �π�ί�υ � νε�ώτιστ�ς Pώ-σ�ς ηγεμ�ντας ήταν πια ��ι μ�ν� τ�πνευματικ� τέκν�, αλλά και � ε" αγ-�ιστείας συγγενής. H συγκρ�τησητης ιεραρ�ίας της ρωσικής εκκλη-σίας ήταν �μως τ� έργ� των Bυ�αντι-νών. H νε�παγής μητρ�π�λη Kιέ��υκαι πάσης Pωσίας εντά�θηκε στ�κλίμα τ�υ Πατριαρ�εί�υ της Kωνστα-ντιν�υπ�λεως, στην ε"ηκ�στή θέση,

ενώ � εκάστ�τε πρ�καθήμεν�ς τηςμητρ�π�λίτης ήταν συνήθως Eλλη-νας π�υ ε"ελέγετ� απ� την πατριαρ-�ική σύν�δ�(3). Eπίσης �ι τε�νίτεςκαι μαΐστ�ρ�ι, π�υ έ�τισαν τις πρώ-τες εκκλησίες στ� ρωσικ� �ώρ� μετάτ�ν εκ�ριστιανισμ�, πρ�έρ��νταν α-π� την Kωνσταντιν�ύπ�λη, ενώ �ιπρώτ�ι ιερείς, τα εκκλησιαστικάσκεύη και �ι εικ�νες κυρίως απ� τηνπερι��ή της Kριμαίας.

Ως γλώσσα, �μως, της �ριστιανι-κής διδασκαλίας �ρησίμευσε απ�την αρ�ή η σλα�ική (και ��ι η ελλη-νική), δι�τι τ� Bυ�άντι� εάρμ�σεκαι στην περίπτωση της Pωσίας τη�ασική αρ�ή της ιεραπ�στ�λικήςτ�υ π�λιτικής και επέτρεψε τη �ρή-ση της λεγ�μενης εκκλησιαστικήςπαλαι�σλα�ικής γραμματείας. Mιαςγραμματείας π�υ απ�τελεί τ� έργ�των Aγίων Kυρίλλ�υ και Mεθ�δί�υκαι των μαθητών και συνε�ιστώντ�υς, η �π�ία, ήδη 125 περίπ�υ�ρ�νια πριν απ� τ� εκ�ριστιανισμ�των Pώσων �ρισκ�ταν σε πλήρη άν-θηση στη B�υλγαρία αλλά και στηB�ημία. Tα μεταρασμένα απ� τηνελληνική εκκλησιαστικά και λει-τ�υργικά κείμενα, �πως �ι Aκ�λ�υ-θίες, τ� Eυαγγέλι�, η Θεία Λειτ�υρ-γία κ.α., (καθώς και �ρισμένα πρω-τ�τυπα σλα�ικά κείμενα π�υ ήδη υ-πήρ�αν) ήταν τ�τε απ�λυτα κατα-ν�ητά και για τ� ρωσικ� π�ίμνι�,δι�τι η ε"έλι"η των επί μέρ�υς σλα-�ικών γλωσσών δεν εί�ε ακ�μηπρ��ωρήσει σε τέτ�ι� �αθμ�, ώστεκείμενα απ� τη B�υλγαρία ή τηB�ημία να μην είναι καταν�ητά απ�τ�υς απλ�ύς ανθρώπ�υς τ�υ νε�-ώτιστ�υ ρωσικ�ύ π�ιμνί�υ.

T� γεγ�ν�ς, �τι η διεργασία ε-μπέδωσης τ�υ �ριστιανισμ�ύ πρ�-�ώρησε στη Pωσία με τ�υς ίδι�υςεντατικ�ύς ρυθμ�ύς �πως και η με-τά�αση της εκεί κ�ινωνίας απ� τ�νπρ��ρικ� στ�ν γραπτ� π�λιτισμ�,σήμαινε επίσης και την έντ�νη επί-δραση τ�υ �υ�αντιν�ύ π�λιτισμ�ύστη ρωσική γραμματεία, στην αρ�ι-τεκτ�νική, τη �ωγραική, τη θε�λ�-γία και άλλ�υς τ�μείς. Eτσι, �ι �υ�α-ντινές ρί�ες και επιδράσεις στ�νεκκλησιαστικ�, πνευματικ� και π�-λιτιστικ� τ�μέα στη Pωσία θα παρα-μείν�υν εμανείς και έντ�νες γιαπ�λλ�ύς ακ�μη αιώνες μετά τ�ν εκ-�ριστιανισμ�. Kαι �ταν, μετά την ά-λωση τ�υ Bυ�αντί�υ, η πηγή αυτήθα στερέψει, η διατήρηση της �υ�α-ντινής κληρ�ν�μιάς θα συνε�ιστείγια αρκετ� ακ�μη �ρ�νικ� διάστη-μα, ενώ, στ�ν τ�μέα τ�υ θρησκεύ-ματ�ς παραμένει �ωντανή, σήμερα�σ� π�τέ.

Σημειώσεις:1) Bλ. σ�ετικά: Γ. Mαλιγκ�ύδη, «Iστ�ρία

της Pωσίας τ�μ�ς A΄: H Pωσία τ�υ Kιέ-��υ. 9�ς αι. – 1240», (Bι�λι�θήκη Σλα�ι-κών Mελετών 3, εκδ�σεις Bάνιας), Θεσ-σαλ�νίκη 1992.

2) Για τις συνθήκες αναλυτικ�τερα �λ. Γ.Mαλιγκ�ύδη, «Oι συνθήκες Bυ$αντί-�υ–Pωσίας τ�υ 10�υ αι.», (γερμανικά),(=Bι�λι�θήκη σλα�ικών μελετών 5),Θεσσαλ�νίκη 1994.

3) Aπ� τ�υς συν�λικά 22 μητρ�π�λίτεςKιέ��υ και πάσης Pωσίας της περι�δ�υ988–1240, �ι 20 ήταν Eλληνες, ενώ κατάτ� διάστημα 1240–1448 ανήλθαν στ� μη-τρ�π�λιτικ� θρ�ν� 4 Eλληνες, 4 Pώσ�ικαι ένας B�ύλγαρ�ς, �λ. Γ. Mαλιγκ�ύ-δη, «Iστ�ρία της Pωσίας B΄, T� Kράτ�ςτης M�σ�ας», Θεσσαλ�νίκη 1996 (=Bι-�λι�θήκη σλα�ικών μελετών 7), σ. 157.

H Θε�τ�κ�ς τ�υ Vladimir (�υ�αντινή εικ�να 12�υ αιώνα, Συλλ�γή Tretjakov). H �υ�αντινής πρ�έλευσης εικ�να μετα-�έρθηκε πιθαν�τατα στα μέσα τ�υ 12�υ αιώνα απ� τ� Kίε�� στη ��ρει�ανατ�λική Pωσία στην π�λη Vladimir. H εικ�-να αυτή θα γίνει στη συνέ�εια εθνικ� κειμήλι� λατρείας.

Eλληνες λ�γιι στη Σερ�ίαT� έργ� τ�υς και η άνθηση της ελλην�σερ�ικής π�λιτιστικής συνεργασίας στ�υς μέσ�υς �ρ�ν�υς

O πρίγκιπας Λά�αρ�ς με τη σύ�υγ� τ�υ Mίλιτσα και τ�υς γι�υς τ�υ Στέ�α-ν� και B�υκ. Aντίγρα�� απ� �εθωριασμένη τ�ι��γρα�ία της M�νής Pα!ά-νιτσα τ�υ έτ�υς 1385 (απ� τ� !ι!λί� Stevi Knez Lazar, έκδ�ση τ�υ Σερ!ικ�ύΠατριαρ�εί�υ, Bελιγράδι 1989).

T�υ Aντώνι�υ – Aιμίλι�υ N. Tα�ιά�υ

Kαθηγητή της Θε�λ�γικής Σ��λής τ�υ AΠΘ, αλλ�δαπ�ύ μέλ�υς της Σερ�ικής Aκαδημίας Eπιστημών και Tε�νών και της B�υλγαρικής Aκαδημίας Eπιστημών

OI EΛΛHNOΣEPBIKEΣ σ�έσεις στηδιάρκεια τ�υ μεσαίωνα, απ� την ί-δρυση τ�υ σερ�ικ�ύ κράτ�υς τ�ν11� αιώνα και μέ�ρι την κατάλυσήτ�υ απ� τ�υς T�ύρκ�υς τ�ν 15�,διακρίν�νταν γενικώς απ� μια ειρη-νική διάθεση, π�υ εκ�ρα!�ταν ��ιμ�ν� στην πρ�θεση συνεργασίαςτων δύ� λαών αλλά και αμ�ι�αί�υσε�ασμ�ύ. Oσ� και αν η αυτ�ανακή-ρυ"η τ� 1346 τ� ηγεμ�να Στέ�αν�υNτ�υσάν σε «τσάρ�» και η επέκτα-ση της ε�ήμερης αυτ�κρατ�ρίαςτ�υ μέσα σε �υ!αντινά εδά�η τηςMακεδ�νίας και της Θεσσαλίας, α-π�τέλεσαν γεγ�ν�τα π�υ πρ�σωρι-νώς ανέτρεψαν αυτή τη σ�έση στ�π�λιτικ� πεδί�, ωστ�σ� �ι διάδ��ίτ�υ στ�ν θρ�ν� της Σερ�ίας ήρθανεγγύτερα πρ�ς τ�ν ελληνικ� κ�σμ�.H αναστρ��ή Eλλήνων και Σέρ�ωνκατά π�λύ ενισ�ύθηκε με τη μεγάληε"άπλωση των Σέρ�ων στ� Aγι�νOρ�ς τ�ν 14� αιώνα, τ�τε π�υ η ελ-λην�σερ�ική π�λιτιστική συνεργα-σία γνώρισε α"ι�λ�γ�τατη άνθηση.Σ’ αυτή την π�λιτιστική πρ�σέγγισησυντέλεσαν σε μεγάλ� �αθμ� �Σέρ��ς πρίγκιπας Λά!αρ�ς (1371 –1389) και � γι�ς τ�υ, � δεσπ�τηςΣτέ�αν�ς Λα!άρε�ιτς (1389 – 1427),�ι �π�ί�ι έδει"αν ιδιαίτερ� ενδια�έ-ρ�ν για τα γράμματα και τις τέ�νες.Eνας άλλ�ς π�λύ σημαντικ�ς παρά-γ�ντας της ελλην�σερ�ικής πρ�-σέγγισης και συνεργασίας ήταν η ε-"άπλωση στη Σερ�ία της �υ!αντινήςησυ�αστικής κίνησης, η �π�ία με τ�!ήλ� για την εμμ�νή στην Oρθ�δ�-"ία π�υ καλλιεργ�ύσε, έθετε σεδεύτερη μ�ίρα τις εθνικές διεκδική-σεις και δια��ρές.

Mέσα στ� πλαίσι� αυτής της κίνη-σης εμ�ανί!εται στη Σερ�ία, στ�δεύτερ� μισ� τ�υ 14�υ αιώνα, �Eλληνας μ�να��ς Γρηγ�ρι�ς, π�υυπήρ"ε μαθητής τ�υ ησυ�αστή Pω-μύλ�υ, � �π�ί�ς πρ�ερ��ταν απ�Eλληνα πατέρα και B�υλγάρα μητέ-ρα. O Pωμύλ�ς ήταν μαθητής τ�υμεγάλ�υ Eλληνα ησυ�αστή δασκά-λ�υ Γρηγ�ρί�υ τ�υ Σιναΐτη. Mετάτ�ν θάνατ� τ�υ τελευταί�υ, π�υ συ-νέ�η στη B�υλγαρία τ� 1346, � Pω-μύλ�ς άρ�ισε να περιπλανιέται σεδιά��ρ�υς τ�π�υς μετα"ύ Aγί�υOρ�υς και Aλ�ανίας, για να καταλή-"ει τελικά στη Σερ�ία, �π�υ � πρί-γκιπας Λά!αρ�ς τ�υ παρα�ώρησε τηM�νή Pα�άνιτσα, την �π�ία εί�ε ι-δρύσει � ίδι�ς. Eτσι λ�ιπ�ν μετα�έ-ρεται εδώ η πνευματική ησυ�αστικήπαράδ�ση τ�υ Γρηγ�ρί�υ Σιναΐτη.Mετά τ�ν θάνατ� τ�υ Pωμύλ�υ, γύ-ρω στα 1379, κατα�θάνει στη Σερ-�ία � Eλληνας μαθητής τ�υ Γρηγ�-ρι�ς, � �π�ί�ς ήταν διαπρεπής μ�-να��ς. O πρίγκιπας Λά!αρ�ς �αιρέ-τισε την έλευσή τ�υ με ευμενή διά-

H M�νή Pα!άνιτσα με τ�ν να� της Aναλήψεως (�λ�κληρώθηκε γύρω στα 1387), την �π�ία � πρίγκιπας Λά�αρ�ς πα-ρα�ώρησε στ�ν μ�να�� Pωμύλ�, μαθητή τ�υ μεγάλ�υ ησυ�αστή δασκάλ�υ των Σλά!ων Γρηγ�ρί�υ τ�υ Σιναΐτη,Eλληνα απ� τη Mικρά Aσία (απ� τ� !ι!λί� τ�υ S. Cirkovic, I Serbi nel medioevo, Jaca Book, Mιλάν� 1992).

θεση και τ�υ έδωσε τη M�νή Γκ�ρ-νιακ για να ασκητέψ�υν αυτ�ς και �ιμαθητές τ�υ. O Γρηγ�ρι�ς ανέδει"ετη μ�νή αυτή σε π�λύ α"ι�λ�γ�πνευματικ� κέντρ�, στ� �π�ί� πέ-ρασε η κληρ�ν�μιά τ�υ Γρηγ�ρί�υΣιναΐτη, και γι’ αυτ� �ι μ�να��ί της�ν�μάστηκαν απ� τ�υς Σέρ��υς«Σιναΐτες». Eνώ !�ύσε στη M�νήΓκ�ρνιακ, � Γρηγ�ρι�ς συνέγραψεστα ελληνικά τη �ι�γρα�ία τ�υ δα-σκάλ�υ τ�υ Pωμύλ�υ, η �π�ία αμέ-σως μετα�ράστηκε στα σλα�ικά καιέγινε πρ�σ�ιλές ανάγνωσμα Eλλή-νων, Σέρ�ων και B�υλγάρων.

Mέσα απ� αυτ�, τ� ιδιαίτερης ση-μασίας κείμεν�, τ� ελληνικ� καισλα�ικ� αναγνωστικ� κ�ιν� επλη-ρ��ρείτ� για την π�λυκύμαντη!ωή τ�υ Pωμύλ�υ και παρακ�λ�υ-θ�ύσε τα ί�νη της πνευματικής πα-ράδ�σης τ�υ Γρηγ�ρί�υ Σιναΐτη.Kάπ�ι�ς Eλληνας Iωσή�, ίσως μ�να-��ς της συν�δείας τ�υ Γρηγ�ρί�υ,συνέθεσε και την εκκλησιαστική «α-κ�λ�υθία» πρ�ς τιμήν τ�υ Pωμύ-λ�υ, η �π�ία επίσης μετα�ράστηκεαμέσως στα σερ�ικά.

Λ�γ�τε�νική άνθηση

O �ιλ�μ�υσ�ς πρίγκιπας Λά!αρ�ςά�ησε τ�ν παρ�ντα κ�σμα πέ�τ�-ντας ηρωικά στη μά�η εναντί�ν τωνT�ύρκων στ� K�σσυ��πέδι� τ�1389. T�σ� η ίδια η μά�η �σ� και �ηρωικ�ς αγωνιστής της μπήκαν α-μέσως στ�ν κ�σμ� τ�υ λαϊκ�ύ θρύ-

λ�υ. H μά�η θεωρήθηκε, και �έ�αιασωστά, σαν τραγικ� γεγ�ν�ς για τηνιστ�ρία των �ριστιανών, ενώ � Λά-!αρ�ς πήρε στη συνείδηση των Σέρ-�ων τη θέση τ�υ ιερ�μάρτυρα, π�υέπεσε αγωνι!�μεν�ς για να διασώ-σει τ�υς πιστ�ύς �ριστιαν�ύς.

Eτσι πρ�έκυψε �λ�κληρ�ς κύ-κλ�ς κειμένων π�υ απ�τελ�ύν έναμέρ�ς της σερ�ικής λ�γ�τε�νικήςάνθησης η �π�ία παρ�υσιάστηκεπριν απ� την �λ�κληρωτική υπ�-δ�ύλωση της Σερ�ίας στ�υς T�ύρ-κ�υς. Σ’ αυτή την άνθηση κατά π�λύσυνέ�αλε � γι�ς τ�υ Λά!αρ�υ, � δε-σπ�της Στέ�αν�ς Λα!άρε�ιτς, � �-π�ί�ς, εκτ�ς τ�υ �τι ήταν και � ίδι�ςσυγγρα�έας, συνέλε"ε στ� κράτ�ςτ�υ ανθρώπ�υς των γραμμάτων καιτ�υς παρέσ�ε υπ�στήρι"η. Aνάμεσασ’ αυτ�ύς ήταν και ένας Eλληνας, �Aντώνι�ς Pα�αήλ � Eπα�τίτης, γιατη !ωή τ�υ �π�ί�υ π�λύ λίγα είναιγνωστά. Eκείν� π�υ γνωρί!�υμε πά-ντως είναι �τι � Aντώνι�ς Pα�αήλσυνέγραψε στα σερ�ικά γύρω στα1419/20 «Λ�γ� περί τ�υ αγί�υ πρί-γκιπα Λα!άρ�υ», α�ιερωμέν� στ�νηρωικ� �αμ� τ�υ και στη μετακ�μι-δή των λειψάνων τ�υ.

Πρ�κειται για σ�ετικά εκτενήθρηνητικ� λ�γ�, � �π�ί�ς έ��νταςκαι �αρακτήρα μ�ιρ�λ�γι�ύ, είναιγεμάτ�ς λυρικ�ύς τ�ν�υς και συγκί-νηση, στ�ι�εία π�υ μαρτυρ�ύν τ�νσυναισθηματισμ� και τ�ν αυθ�ρμη-τισμ� τ�υ ν�τι�υ Eλληνα. Aπ�τελείκι αυτ�ς μα!ί με τα άλλα ανάλ�γακείμενα μία απ� τις ψη�ίδες π�υσυνθέτ�υν την εικ�να τ�υ «κύκλ�υτ�υ K�σσυ��πεδί�υ», η �π�ία πέ-ρασε στην εκκλησιαστική συνείδη-ση και στ� συναίσθημα των λαϊκώνμα!ών και ανέ�ασε τ�ν Λά!αρ� στ�ύψ�ς των μεγαλ�μαρτύρων τηςEκκλησίας. H υψηλής στάθμης εκ-�ραστικ�τητα της σερ�ικής γλώσ-σας τ�υ κειμέν�υ δεί�νει �τι τ� έρ-γ� εί�ε γρα�εί ε"αρ�ής στα σερ�ι-κά. Eδώ � Pα�αήλ απ�καλύπτει καιτη γνώση τ�υ της κλασικής αρ�αι�-τητας, α��ύ συγκρίνει τ�ν Λά!αρ�με τ�ν Eκτ�ρα και παραπέμπει στ�νAριστ�τέλη.

Nίκων � Iερ�σ�λυμίτηςEνας άλλ�ς π�λύ α"ι�λ�γ�ς

Eλληνας συγγρα�έας στη Σερ�ίατης επ��ής αυτής υπήρ"ε � Nίκων �Iερ�σ�λυμίτης, Bυ!αντιν�ς λ�γι�ςπ�υ έγραψε στα σερ�ικά. Γεννήθη-κε γύρω στα 1380, μετα"ύ των ετών1398 και 1412 έ!ησε στην Παλαιστί-νη, τ� Σινά και την Aίγυπτ�, και στησυνέ�εια ήρθε στη Σερ�ία. Eδώσυνδέθηκε πνευματικώς με την κ�-ρη τ�υ πρίγκιπα Λα!άρ�υ, την Eλέ-νη, η �π�ία ήταν �ήρα τ�υ ηγεμ�νατης Zέτας T!�ύρτ!ε Mπάλσιτς. Σεδεύτερ� γάμ� η Eλένη έγινε σύ!υ-γ�ς τ�υ Σάνταλ Xράνιτς, δ�ύκα τηςEρ!εγ��ίνης. Γυναίκα με ε"αιρετικάδι�ικητικά πρ�σ�ντα και με σπάνιαγια την επ��ή της μ�ρ�ωση, η �-π�ία, σύμ�ωνα με τις ενδεί"εις, πε-ριλάμ�ανε και ελλην�μάθεια, η Eλέ-νη εί�ε πνευματικ� πατέρα και ε"�-μ�λ�γ� τ�ν Nίκωνα. Mετα"ύ των ε-τών 1439–1440 � Nίκων συνέτα"ε έ-ναν �γκώδη σύμμικτ� κώδικα, � �-π�ί�ς περιεί�ε την «E"αήμερ�» τ�υMεγάλ�υ Bασιλεί�υ και έργα Πατέ-ρων της Eκκλησίας. Mε τ� έργ� αυ-

τ� εισάγ�νταν στη μεσαιωνική Σερ-�ία γνώσεις αστρ�ν�μικές και άλ-λες γύρω απ� τις �υσικές επιστή-μες. Eπίσης, � κώδικας αυτ�ς περι-λάμ�ανε κείμενα της μυστικής καιησυ�αστικής �υ!αντινής γραμμα-τείας. Στη γρα�ίδα τ�υ Nίκωνα ανή-κει και ένα άλλ� σπ�υδαί� �ειρ�-γρα��, η «Συλλ�γή της Γκ�ριτσα»,τ� �π�ί� περιλαμ�άνει ελληνικά καισλα�ικά κείμενα.

Πρ�κειται για π�λύ σημαντικήσυλλ�γή, στην �π�ία έ�ει περιλη-�θεί και η αλληλ�γρα�ία τ�υ Nίκω-να με την πριγκίπισσα Eλένη, η �-π�ία δεί�νει τ� υψηλ� επίπεδ� μ�ρ-�ωσης και των δύ�. Eκτ�ς των άλ-λων περιλαμ�άν�νται εδώ και έργατ�υ ίδι�υ τ�υ Nίκωνα, �πως � «Σύ-ντ�μ�ς �ί�ς τ�υ αγί�υ Σίμων�ς»,τ�υ ιδρυτή δηλαδή της �ασιλικήςδυναστείας των Nέμανια, και «Διή-γηση για τις εκκλησίες της Iερ�υσα-

λήμ και τ�υς τ�π�υς της ερήμ�υτ�υ Eυ�ράτη».

O Nίκων συνέτα"ε και τη διαθήκητης πριγκίπισσας Eλένης, της �π�ί-ας υπήρ"ε εκτελεστής. Z�ύσε � Nί-κων έως τις 23 N�εμ�ρί�υ τ�υ 1468,�ντας ηγ�ύμεν�ς πια της M�νήςτ�υ Aγί�υ Nικ�λά�υ στ� νησί Bράνι-να της λίμνης τ�υ Σκάδρ�υ.

Kαντακ�υ�ην�ί

Στη διάρκεια τ�υ 15�υ αιώνα !�ύ-σε στη Σερ�ία μια διαπρεπής �υ!α-ντινή �ικ�γένεια, αυτή των Kαντα-κ�υ!ηνών. Eγκατεστημέν�ι στηνπερι��ή τ�υ N�� Mπρντ�, ��ρεί-ως των Σκ�πίων και κ�ντά στην πε-ρι��ητη M�νή Γκρατσάνιτσα, εκμε-ταλλεύ�νταν �ρυ�εία και τελωνεία,έ��ντας αρκετά εκσερ�ιστεί, �ωρίςωστ�σ� να έ��υν απ�"ενωθεί απ�την ελληνική της παιδεία. Σε έναν

απ� τ�υς Kαντακ�υ!ην�ύς, τ�ν Iω-άννη, ανήκε ένα ελληνικ� �ειρ�-γρα�� στ� �π�ί� περιλαμ�άν�νταντα «Eπινίκεια» τ�υ Πινδάρ�υ, �«Πρ�μηθεύς Δεσμώτης» και �ι«Eπτά επί Θή�αις» τ�υ Aισ�ύλ�υ,γεγ�ν�ς π�υ πιστ�π�ιεί τ� μ�ρ�ω-τικ� επίπεδ� της �ικ�γένειας αλλάκαι τη διατήρηση των δεσμών μετην ελληνική κλασική κληρ�ν�μιά.T� 1467 η �ικ�γένεια των Kαντα-κ�υ!ηνών μετα�έρθηκε απ� τ�υςT�ύρκ�υς στην Kωνσταντιν�ύπ�λη,και τ� 1477 με διαταγή τ�υ σ�υλτά-ν�υ Mε�μέτ B΄, � Iωάννης εκτελέ-στηκε μα!ί με τ�υς δύ� αδελ��ύςτ�υ, τ�υς τέσσερις γι�υς και τα δώ-δεκα εγγ�νια τ�υ. Ωστ�σ�, έναμέρλ�ς της �ικ�γένειας. � Δημή-τρι�ς –ίσως πρεσ�ύτερ�ς αδελ��ςτ�υ Iωάννη– ��ι μ�ν� επέ!ησε, αλ-λά αναδεί�τηκε και σε σπ�υδαί�Σέρ�� συγγρα�έα.

Φαίνεται �τι � Δημήτρι�ς εί�ε κα-τ�ρθώσει να διασώσει και την περι-�υσία τ�υ, γεγ�ν�ς π�υ μαρτυρεί-ται απ� την παραγγελία τ�υ πρ�ςτ�ν �ημισμέν� B�ύλγαρ� γρα�έατης επ��ής, τ�ν Bλαδισλά�� Γραμ-ματικ�, να συντά"ει γι’ αυτ�ν έναν�γκώδη κώδικα 1.550 σελίδων, στ�ν�π�ί� περιλαμ�άν�νταν ένας μεγά-λ�ς αριθμ�ς κειμένων της �υ!αντι-νής γραμματείας σε σερ�ική μετά-�ραση. O ίδι�ς � Δημήτρι�ς συνέ-γραψε αριθμ� α"ι�λ�γων έργων.

Eνας «Bί�ς τ�υ αγί�υ Iωάνν�υτης Pίλας» και μια «Aκ�λ�υθία»στ�ν ίδι� άγι�, π�υ πρ�ήλθαν απ�τη γρα�ίδα τ�υ, δεί�ν�υν τ�υς δε-σμ�ύς τ�υ Δημητρί�υ με τ� σπ�υ-δαί� αυτ� μ�ναστήρι της B�υλγα-ρίας, τ� �π�ί� εί�ε καταστεί α"ι�λ�-γ� πνευματικ� κέντρ� της ν�τιαςBαλκανικής στην επ��ή της τ�υρ-κ�κρατίας. Eπίσης, είναι γνωστ�ςένας πανηγυρικ�ς λ�γ�ς τ�υ Kα-ντακ�υ!ην�ύ πρ�ς τιμήν τ�υ Aγί�υ

T� μ�ναστήρι της Aγίας Tριάδας στη Pεσά!α, τ� επιλεγ�μεν� Mανάσιγια. Γειτ�νεύ�ντας με τις μ�νές Pα!άνιτσακαι Γκ�ρνιακ, κτίστηκε απ� τ�ν δεσπ�τη των Σέρ!ων Στέ�αν� Λα�άρε!ιτς γύρω στα 1418, και απ�τέλεσε σπ�υ-δαί� �ιλ�λ�γικ� κέντρ�, τ� �π�ί� μάλιστα καθιέρωσε και δικ�ύς τ�υ �ρθ�γρα�ικ�ύς και γρα�ικ�ύς καν�νες. Γύ-ρω απ� αυτ� κυρίως συγκεντρώνεται η σερ!ική λ�γ�τε�νική παραγωγή τ�υ δεύτερ�υ μισ�ύ τ�υ 15�υ αιώνα (απ�τ� !ι!λί� τ�υ S. Cirkovic, I Serbi nel medioevo, Jaca Book, Mιλάν� 1992).

H «Πρ�σευ�ή με αλ�α!ητική ακρ�στι�ίδα» τ�υ Δημητρί�υ Kαντακ�υ�ην�ύσε σερ!ικ� �ειρ�γρα�� της M�νής Xελανδαρί�υ τ�υ 17�υ αιώνα (απ� τ�!ι!λί� τ�υ A. Aι. Tα�ιά�υ, Greeks and Slavs; Cultural, Ecclesiastical andLiterary Relations, Θεσσαλ�νίκη 1997).

T� γενεαλ�γικ� δέντρ� της δυναστείας των Nεμάνια, στ�υς �π�ί�υς ανα-�έρθηκε � Nίκων � Iερ�σ�λυμίτης, θυμί��ντας στην πριγκίπισσα Eλένη τηνκαταγωγή της. T�ι��γρα�ία τ�υ 1347 στη M�νή Nτέτσανι (απ� τ� !ι!λί� τ�υS. Cirkovic, I Serbi nel medioevo, Jaca Book, Mιλάν� 1992).

Διακ�σμημέν� επίτιτλ� απ� τη «Συλλ�γή» τ�υ Bλαδισλά!�υ τ�υ Γραμματικ�ύτ�υ έτ�υς 1469, π�υ γρά�ηκε ύστερα απ� παραγγελία τ�υ Δημητρί�υ Kαντα-κ�υ�ην�ύ. Aρ�εί� της Γι�υγκ�υσλα!ικής Aκαδημίας τ�υ Zάγκρεμπ (απ� τ� !ι-!λί� της A. Djurova, Hiliada godini bâlgarska râkopisna kniga, Σ��ια 1981).

Nικ�λά�υ. H επίδ�σή τ�υ σε κείμε-να αγι�λ�γικής υ�ής κ�ρυ�ώνεταιμε έναν γλα�υρ�τατα� λ�γ� στ�νAγι� Δημήτρι� της Θεσσαλ�νίκης,απ� τ�ν �π�ί� πρ�κύπτει �τι εί�ε ε-πισκε�θεί την π�λη και πρ��ανώςε"ε�ώνησε τ�ν λ�γ� μέσα στ� να�.T� εκτενέστερ� έργ�υ τ�υ είναιμακρ�σκελέστατη επιστ�λή πρ�ς

τ�ν «δ�μέστι��ν κυρ Hσαΐαν», η �-π�ία απ�τελεί πρ��ανώς συρρα�ήαπ� άλλα έργα τ�υ.

H επιστ�λή αυτή έ�ει ιδιαίτερ�ενδια�έρ�ν γιατί περιγρά�ει τηνκατάπτωση των ηθών της κ�ινω-νίας μετά την Aλωση της Kωνστα-ντιν�υπ�λεως απ� τ�υς T�ύρκ�υς,�πως επίσης μιλάει για τ� «�αρά-

τσι» π�υ επέ�αλλαν αυτ�ί στ�υς�ριστιαν�ύς, για τ� «πεσκέσι», δη-λαδή την ε"αγ�ρά απ� τ�ν σ�υλτά-ν� τ�υ πατριαρ�ικ�ύ θρ�ν�υ π�υ ε-γκαινίασε � διε�θαρμέν�ς πατριάρ-�ης Pα�αήλ � Mέθυσ�ς, περιλαμ-�άνει πληρ��ρίες για τ� Aγι�νOρ�ς κ.ά. T� συγγρα�ικ� έργ� τ�υΔημητρί�υ Kαντακ�υ!ην�ύ �λ�-

κληρώνεται με μία έμμετρη «Πρ�-σευ�ή με αλ�α�ητική ακρ�στι�ίδα»στη Θε�τ�κ�, έργ� κατανυκτικ�ύ�αρακτήρα π�υ δεί�νει π�ιητική ι-καν�τητα τ�υ συνθέτη και εκ�ρα-στική πλαστικ�τητα. O Δημήτρι�ςKαντακ�υ!ην�ς με τ� συγγρα�ικ�τ�υ έργ� στη σερ�ική αναδεί�θηκεσε έναν απ� τ�υς σημαντικ�τερ�υςσυγγρα�είς της σλα�ικής γραμμα-τείας τ�υ 15�υ αιώνα.

Kατα�ύγι�και πρ�σ��ρά

H πινακ�θήκη των λ�γίων Eλλή-νων π�υ έ!ησαν στη μεσαιωνικήΣερ�ία δεν ε"αντλείται με αυτ�ύςπ�υ ανα�έρθηκαν, και π�υ ήταν �ισημαντικ�τερ�ι. Yπάρ��υν και άλ-λ�ι, άνδρες και γυναίκες, π�υ είτεως μ�υσικ�ί, γρα�είς ή μ�να��ί, έ-!ησαν στη Σερ�ία, �ρίσκ�ντας εκείκατα�ύγι� απ� την τ�ύρκικη σκλα-�ιά και πρ�σ�έρ�ντας τις υψηλήςστάθμης γνώσεις τ�υς στη νέατ�υς πατρίδα. Περνώντας πια εδώτις τελευταίες ημέρες της ελευθε-ρίας, εί�αν την ευκαιρία να αναλ�-γιστ�ύν, αλλά και να τ� γράψ�υν, �-πως έκανε � Δημήτρι�ς Kαντακ�υ-!ην�ς, π�σ� �ι π�λεμ�ι και �ι έ-�θρες δί�ασαν και απ�δυνάμωσαντ�υς �αλκανικ�ύς λα�ύς, διευκ�-λύν�ντας έτσι την τ�υρκική κατά-κτηση π�υ έ�ερε τ� πνευματικ�σκ�τάδι.

H ακρ�π�λη τ�υ Novo Brdo, της π�λης �π�υ έ�ησαν �ι Eλληνες Kαντακ�υ�ην�ί (απ� τ� !ι!λί� τ�υ S. Cirkovic, ISerbi nel medioevo, Jaca Book, Mιλάν� 1992).

Eλληνες και Oυκραν�ίH συμ��λή των Eλλήνων στην επίλυση των εκκλησιαστικών πρ��λημάτων της Oυκρανίας τ�ν 16�-17� αι.

T�υ Xρήστ�υ Λασκαρίδη

Δρ Iστ�ρίας – Δρ Θε�λ�γίας

ME THN πτώση τ�υ Bυαντί�υ ελλη-νικ� κράτ�ς δεν υ�ίσταται και τ�πρωταρ�ικ� μέλημα της πνευματι-κής ηγεσίας τ�υ Eλληνισμ�ύ είναιμέσω της διδασκαλίας η διατήρησητης πίστης και τ�υ εθνικ�ύ �ρ�νή-ματ�ς στ�ν λα�· �έ�αια η διδασκαλίααυτή απαιτεί παιδεία και μ�ρ�ωση.Kαθώς �μως για τ�ν Eλληνα ραγιάπρ�τεραι�τητα έ�ει η επι�ίωσή τ�υ,η παιδεία περνάει δύσκ�λες στιγμές.

Eτσι η παπική Eκκλησία με �άση έ-να καλά �ργανωμέν� σ�έδι� έρ�εταινα καλύψει τ� κεν� με τ� πνευματικ�παιδ�μάωμα. Πρ�σ�έρει μ�ρ�ωσησε παιδιά νεαρής ηλικίας για να απ�-κτήσει στη συνέ�εια �ανατικά στε-λέ�η στ�υς κ�λπ�υς της Oυνίας. Kα-τά τ�ν τρ�π� αυτ� Eλληνισμ�ς καιOρθ�δ�"ία �ρίσκ�νται αντιμέτωπ�ιμε τ� νέ� πρ�σωπ� των Λατίνων,τ�υς Iησ�υΐτες· πρ�κειται για έναμέτωπ� π�υ αρ�ίει απ� την Aίγυπτ�και τη Συρία και �θάνει στη ΔυτικήPωσία.

Στη Δυτική Pωσία � πρ�σηλυτι-σμ�ς των Kαθ�λικών με τη συνεργα-σία της π�λωνικής κυ�έρνησης είναια��ρητ�ς, ιδιαίτερα στ� τελευταί�τέταρτ� τ�υ 16�υ και στ� πρώτ� τ�υ17�υ αιώνα. Oι Oρθ�δ�"�ι απ�κλεί�-νται απ� την κυ�έρνηση και απ� τακ�ινά. Στα 1676 η π�λωνική B�υλήψη�ίει ν�μ�, �π�υ με δήμευση τηςπερι�υσίας και την π�ινή τ�υ θανά-τ�υ απαγ�ρεύει στ�υς Oρθ�δ�"�υςνα ε"έρ��νται απ� τη �ώρα και να έ-��υν σ�έσεις με τ�υς Πατριάρ�εςτης Aνατ�λής.

H επίδραση τ�υ Bυαντί�υ στην �-λη δ�μή τ�υ Kράτ�υς της Pωσίαςτ�υ Kιέ��υ εί�ε άμεσα απ�τελέσμα-τα. H ελληνική γλώσσα, η ελληνικήσκέψη και η ελληνική τέ�νη είναιτρία �ασικά στ�ι�εία π�υ έ��υν ε-μπ�τίσει τ�ν π�λιτισμ� και την παι-δεία και της σημερινής Oυκρανίας.Zωνταν� παράδειγμα η ωή και ηδράση τ�υ γλωσσ�λ�γ�υ και �ιλέλ-ληνα Aνδρέα Mπιλέτσκι (1911–1995).

Aκ�μη τα πρ�σ�ιλή και �ικεία αυτάεδά�η, ιδιαίτερα μετά την πτώση τηςKωνσταντιν�ύπ�λης, πρ�σ�έρ�υνστ�ν Eλληνα ανακ�ύ�ιση και ελπίδα.Γι’ αυτ� και � Eλληνας ένιωσε τη �ώ-ρα αυτή ως δεύτερη πατρίδα και τηνυπηρέτησε με α��σίωση.

Aπ� τα μέσα τ�υ 16�υ και μέ�ρι καιτ� πρώτ� μισ� τ�υ 19�υ αιώνα "ε�ώ-ρισαν κυρίως δύ� κέντρα �π�υ �ρ-γανώνεται και αναπτύσσεται τ� ελ-ληνικ� στ�ι�εί� στην Oυκρανία. Aυ-τά είναι τ� Λ�� (1500–1700) και ηNίνα (1657–1870) και δίν�υν μεγάληώθηση στην πνευματική και �ικ�ν�-μική ωή της �ώρας. Aπ� τ� 1820 σι-γά–σιγά η σκυτάλη περνάει στηνOδησσ� και σε άλλες π�λεις της Kρι-μαίας και τ�υ A�� (Mαρι�ύπ�λη,Kερτς, Eνίκαλε, Xερσώνα, Nικ�λάε�,Tαγκανρ�κ, Θ�δ�σία, κτλ.).

Στην απειλή των Iησ�υιτών καιστην �ργανωμένη π�λωνική κατα-πίεση η αντίδραση των Πατριαρ�εί-ων της Aνατ�λής, τ�υ �υκρανικ�ύλα�ύ και τ�υ ελληνικ�ύ στ�ι�εί�υστην Oυκρανία και Λευκ�ρωσία είναιάμεση. Kατά την άνιση αυτή πάλη �ιOρθ�δ�"�ι αμύν�νται υι�θετώνταςτ� ίδι� �πλ� π�υ �ρησιμ�π�ι�ύν και�ι Iησ�υίτες, την παιδεία.

O λα�ς, α��ύ απ�μ�νώνει ένα με-γάλ� μέρ�ς απ� την πνευματική τ�υηγεσία π�υ τ�ν πρ�δωσε, γιατί συ-νεργάεται με τ�υς κρατ�ύντες, συ-γκρ�τεί τις γνωστές Aδελ��τητεςκαι ιδρύει σ��λεία, τυπ�γρα�εία, ν�-σ�κ�μεία και γηρ�κ�μεία.

Oι Πατριάρ�ες της Aνατ�λής Iωα-κείμ E΄ Aντι��είας, Iερεμίας B΄ καιKύριλλ�ς A΄ Kωνσταντιν�ύπ�λης,Σίλ�εστρ�ς και Mελέτι�ς Aλε"αν-δρείας, Θε��άνης, Παϊσι�ς, Nεκτά-ρι�ς και Δ�σίθε�ς Iερ�σ�λύμων, έ-��ντας πείρα απ� τις δ�λ�πλ�κίεςτων Λατίνων και γνωρί�ντας καλά–�πως �αίνεται και απ� την �γκώδηαλληλ�γρα�ία με τ�υς τσάρ�υς καιτ�υς πατριάρ�ες της Pωσίας– τις α-δυναμίες και τις ανάγκες τ�υ ρωσι-κ�ύ κράτ�υς και της ρωσικής Eκκλη-σίας, παρακ�λ�υθ�ύν με ενδια�έ-ρ�ν τις ε"ελί"εις. Mάλιστα �σ�ι με-τα�αίν�υν στη M�σ�α, περιέρ��νταιτα εδά�η αυτά, παύ�υν τ�υς ε"ωμ�-τες, �ειρ�τ�ν�ύν νέ�υς ταγ�ύς, ε-λέγ��υν και καυτηριά�υν με κη-ρύγματα και εγκυκλί�υς "ένες πρ�ςτην Oρθ�δ�"ία συνήθειες, ιδρύ�υν

σ��λεία και τυπ�γρα�εία, α�ήν�υνστα μέρη αυτά τ�υς πλέ�ν έμπει-ρ�υς και μ�ρ�ωμέν�υς συνεργάτεςτ�υς και συνε�ώς για τη λειτ�υργίατων σ��λείων απ�στέλλ�υν και νέ-�υς (Λ�ύκαρι, Nικη��ρ� Kαντακ�υ-ην�, Δι�νύσι�, Iωσή� (πρωτ�σύ-γκελ�ς τ�υ Λ�ύκαρι), τ�ν Θε�δωρ�τ�ν «Σπ�υδαί�» ως μετα�ραστή καιδιερμηνέα κ.ά.).

Oυκραν�ί και Pώσ�ι μελετητές �-μιλ�ύν για μία αναγέννηση τωνγραμμάτων στην Oυκρανία. Δεν συμ-μερί�μαι απ�λυτα την άπ�ψη αυτή,

γιατί η διάδ�ση της παιδείας στη Δυ-τική Pωσία δεν εί�ε ως �άση τ�ν γ�-νιμ� ενθ�υσιασμ� τ�υ αναγεννησια-κ�ύ Aνθρωπισμ�ύ. H εκπαιδευτικήκίνηση και η λ�γ�τε�νία στα τέλητ�υ 16�υ με αρ�ές τ�υ 17�υ αιώναδεν μπ�ρεσαν να �γ�υν έ"ω απ� τακαθαρώς θρησκευτικά ενδια�έρ�-ντα π�υ κυρίως εί�αν π�λεμικ� �α-ρακτήρα.

H Aδελ��τητα τ�υ Λ��

H δυναμική παρ�υσία τ�υ ελληνι-κ�ύ στ�ι�εί�υ στ� Λ�� καθιστά τηνπ�λη κέντρ� πνευματικής ακτιν��-λίας και �ικ�ν�μικής ανάπτυ"ης.

Eτσι, καθώς δεν ήταν δυνατή ηλειτ�υργία τυπ�γρα�εί�υ στηνKωνσταντιν�ύπ�λη και η δυσπιστίαπρ�ς τις εκδ�σεις ελληνικών �ι-�λίων στη Δύση ήταν διά�υτη, �ιΠατριάρ�ες της Aνατ�λής απ� τ�1586 επιδιώκ�υν την ίδρυση τυπ�-γρα�εί�υ στ� Λ�� πρ�ς έκδ�σηελλην� – ρωσικών �ι�λίων για τις α-νάγκες της Oρθ�δ�"ίας. Γι’ αυτ�την πρ�σπάθεια αυτή τη στήρι"ανκαι �ικ�ν�ν�μικά.

Πρ�ς υλ�π�ίηση τ�υ εκπαιδευτι-κ�ύ πρ�γράμματ�ς �θάν�υν στηνAνατ�λή, ιδιαίτερα στην Kωνσταντι-ν�ύπ�λη και στ� Aγι� Oρ�ς, άτ�μααπ� τη Δυτική Pωσία πρ�ς απ�κτησηθε�λ�γικής και �ιλ�σ��ικής μ�ρ-�ωσης, τα �π�ία επιστρέ��ντας κα-ταγίν�νται με τη διδασκαλία και με

Aριστερά: H υπ�γρα�ή τ�υ Oικ�υμενικ�ύ Πατριάρ�η Kυρίλλ�υ Λ�ύκαρι, � �π�ί�ς διατηρ�ύσε στενές σ�έσεις μετη Pωσία. Δε�ιά: H Γραμματική της �ρθής ελλην�σλ�!αϊκής γλώσσας, η �π�ία με !άση τη Γραμματική τ�υ Aρσε-νί�υ Eλασσ$ν�ς, π�υ και αυτ$ς ακ�λ�υθεί τ�ν Λάσκαρι, συντάσσεται και τυπώνεται τ�ν Aπρίλι� τ�υ 1591 απ$ τ�υςΣπ�υδαί�υς τ�υ σ��λεί�υ τ�υ Λ!�!.

T� �ικ$σημ� της αριστ�κρατικής �ικ�-γένειας Kαπνίση. Tα μέλη της διακρί-θηκαν στ�ν στρατ$, αλλά και ως συγ-γρα�είς. Στα μέσα τ�υ 19�υ αιώναδιαδραμάτισαν σπ�υδαί� ρ$λ� στηνπρ�σπάθεια να απ�σπαστεί η Oυκρα-νία απ$ την επιρρ�ή της Pωσίας.

H Nί&να τ� 1859.

Xαλκ�γρα�ίατ�υ Borel.

Στ� κέντρ�δεσπ$&ει

τ� τριώρ��κωδων�στάσι�των ελληνικών

εκκλησιών.

τη μετά�ραση ελληνικών έργων.Kατά την περί�δ� 1586 – 1588 δι-

δάσκει ελληνικά � αρ�ιεπίσκ�π�ςEλασσ�ν�ς Aρσένι�ς. T� σ��λεί�της Aδελ��τητας έ�ει τ� πρ��άδι-σμα και συνήθως θεραπεύει σε έμ-ψυ�� υλικ� και �ι�λία τις ανάγκεςκαι των λ�ιπών σ��λείων. Ωστ�σ� ηAν�ι"η της δίγλωσσης (ελληνικά καισλα�ικά) τυπ�γρα�ίας κράτησε μ�ν�τρία �ρ�νια και απ� �,τι είναι γνωστ�τυπώθηκαν τέσσερα έργα. H μετά-�ραση, η σύντα"η και η επιμέλεια �-λης της δ�υλειάς ήταν μ��θ�ς τωνΣπ�υδαίων, δηλαδή των ηλωτώνσπ�υδαστών τ�υ σ��λεί�υ.

Aπ� τ� 1609, ύστερα απ� μία δια-κ�πή 15 �ρ�νων, τ� τυπ�γρα�εί� ε-παναλειτ�υργεί, αλλά με εκδ�σειςμ�ν� στα σλα�ικά. H Aδελ��τητα μετη συνδρ�μή των εμπ�ρων IωάννηA�εντικ�ύ, Kωνσταντίν�υ K�ρνια-κτ�ύ κ.ά. απ�κτά μία �ι�λι�θήκη μεσπάνια συγγράμματα, μετα"ύ των �-π�ίων έργα: τ�υ Φωτί�υ, τ�υ Γρηγ�-ρί�υ Παλαμά, τ�υ Nείλ�υ Kα�άσιλα,τ�υ Mά"ιμ�υ τ�υ Γραικ�ύ, Mά"ιμ�υMαργ�ύνι�υ κ.ά.

Aλλα κέντρα

Kατά την τελευταία εικ�σαετίατ�υ 16�υ αιώνα μεγάλη άνθηση σταγράμματα παρ�υσιάει τ� Oστρ�γκ.O δ�ύκας Oστρ�σκι π�υ με δικά τ�υ�ρήματα διατηρεί σ��λεί� και τυπ�-γρα�εί�, συνεργάεται στενά με τηνKωνσταντιν�ύπ�λη και τ� Aγι�Oρ�ς. O Oστρ�σκι, �ταν απ� τ�Oρ�ς λαμ�άνει έργα τ�υ Παλαμά καιτ�υ Nείλ�υ Kα�άσιλα π�υ ήτησε σεσλα�ική μετά�ραση, λέγει πρ�ς τ�νδήμαρ�� της Bίλνα �τι αυτά είναι σανα δ�θηκαν απ� τ� ίδι� τ� �έρι τ�υΘε�ύ. Φιλ�δ�"ία τ�υ είναι να συγκε-ντρώσει Eλληνες λ�γι�υς και να κα-ταστήσει την αυλή τ�υ κέντρ� τωνελληνικών γραμμάτων. Πράγματι στ�Oστρ�γκ ήταν εγκατεστημέν�ι αρκε-τ�ί Eλληνες και καταλάμ�αναν μια �-λ�κληρη �δ�. Eτσι, �άρη στην έντ�-νη δραστηρι�τητα αυτής της εικ�σα-ετίας (1580–1600) τ� Oστρ�γκ �αρα-

κτηρίεται ως η Aθήνα της Oυκρα-νίας. Aνάμεσα στις ά�θ�νες εκδ�-σεις ιδιαίτερη σημασία απ�κτά στα1581 η εκτύπωση της Bί�λ�υ. Στ�σ��λεί� τ�υ Oστρ�γκ καθώς και τηςBίλνα δίδα"αν � Λ�ύκαρις και � Nικη-��ρ�ς Kαντακ�υην�ς.

T� παράδειγμα τ�υ Λ�� ακ�λ�υ-θ�ύν και άλλες π�λεις και σύντ�μα ι-δρύ�νται γύρω στα 30 σ��λεία, �-πως: στη Bίλνα, Λ�υτσκ, P�γκάτιν,Kίε��, Περεμίσλ, Bρέστη, Mινσκ, Π�-ντ�λ�σκι, Kαμιανέτς, Γιάλιτς, Στρίτι,Γιαρ�σλά�, X�λμ, Nεμίρ��, Kρεμε-νέτς κ.ά.

Nί�ναKαι στη Nίνα � Eλληνας έ�ει κα-

θιερωθεί ως τ� πρ�τυπ� τ�υ ιδανι-κ�ύ και πρ�ς μίμηση ανθρώπ�υ. Oιαριστ�κρατικές �ικ�γένειες των: Iω-άννη Mααράκη, Kωνσταντίν�υ Mα-

σαπέτα, Iωάννη A�εντικ�ύ, Kωνστα-ντίν�υ K�ρνιακτ�ύ, K�υρή, Kα-μπ�υρλέα, Mατσ�κη, Στε�άν�υ καιΦώτη T�μαρά, Πέτρ�υ Kαπνίση, Iω-άννη και Στέργι�υ Tυρνα�ιώτη, Πε-λ�π�ννήσι�υ κ.ά., π�λλές αρ�ικά ε-γκατεστημένες στ� Λ��, ανήκ�υνστην υψηλή κ�ινωνία της Oυκρανίαςκαι κατέ��υν ανώτατα κυ�ερνητικάκαι στρατιωτικά α"ιώματα.

Στα 1696 �ι Eλληνες της Nίναςπαίρν�υν επίσημα την άδεια για τηνίδρυση ν�σ�κ�μεί�υ και σ��λεί�υ,στ� �π�ί� ��ιτ�ύν και παιδιά Oυκρα-νών και Pώσων.

Στα τέλη τ�υ 18�υ αιώνα σπ�υδα-στές τ�υ K�λεγί�υ τ�υ Xάρκ�� με-τα�αίν�υν στη Nίνα πρ�ς εκμάθησητης ελληνικής, �ι �π�ί�ι στη συνέ-�εια μετα�ρά�υν ελληνικά έργα.Eτσι �ταν τ�ν 19� αιώνα τ� K�λέγι�αυτ� γίνεται Πανεπιστήμι� επιδίδε-

ται στη μελέτη της αρ�αίας ελληνι-κής ιστ�ρίας και της �ιλ�σ��ίας.

Eμπ�ρ�ι της Nίνας, �πως �ι Zωσι-μάδες και � λ�γι�ς και ευπατρίδηςKρ�μμύδης απ� τα Γιάννενα πρ�-σ�εραν μεγάλα π�σά πρ�ς διάδ�σητης ελληνικής και ρωσικής παιδείας.Kαρπ�ς της ευγεν�ύς άμιλλας τ�υντ�πι�υ στ�ι�εί�υ με τ� ελληνικ� ή-ταν η ίδρυση στα 1820 τ�υ Γυμνασί-�υ ανώτατης παιδείας και έτσι η Nί-να είναι η πρώτη επαρ�ιακή π�λη σε�λη τη Pωσία π�υ διαθέτει ανώτατ�πνευματικ� Iδρυμα. Δίκαια, λ�ιπ�ν,στα 1786 � Pώσ�ς ιστ�ρικ�ς A. Σα-��νσκι παρατηρεί πως η Nίνα �ωρίςτ�υς Eλληνες ίσως να μην ήταν αυτήπ�υ είναι.

Kαθώς, λ�ιπ�ν, Eλλάδα και Oυ-κρανία �ρίσκ�νται υπ� κατ��ή, αλ-λά και για τ�ν λ�γ� �τι την περί�δ�αυτή και για την Oυκρανία ανώτατηπνευματική ε"�υσία παραμένει τ�Oικ�υμενικ� Πατριαρ�εί�, θα έλεγα�τι η ιστ�ρία π�υ γρά��υν �ι δυ�λα�ί είναι κ�ινή, γιατί τ�υς ενώνει��ι μ�ν� � κ�ιν�ς π�θ�ς για την ε-λευθερία, αλλά και η κ�ινή �ρ�ντί-δα για την πρ�άσπιση της Oρθ�δ�-"ίας. Συνεπώς �ι Eλληνες δεν συμ-�άλλ�υν απλώς στην επίλυση τωνπνευματικών πρ��λημάτων της Oυ-κρανίας, αλλά τα αντιμετωπί�υν�έρι �έρι απ� κ�ιν�ύ.

Πηγές:Malychevskij, Alexandriskij patriarkh Meletij

Pigasi ego outchastive v delakh roussokojTserkvi, Kiev 1872.

Ieromonakh Dimitrij, Kratkie Otcherki IstoriiKhristianskoj Tserkvi, Sankt–Peterbourg,1874.

K. Kharalampovitch, Zapadnorousskija Pravo-slavnyja Chkoly XVI i natchala XVII veka,Kazan 1898.

A. Krylovskij, L’ vovskoe Stavropigial’ noeBratstvo, Kiev 1904.

N. P. Kiselev, Gretcheskaja petchat’ ha OukraineXVI veke. Kniga issledovanija i materialy,Sbormik VII, Moskva 1962.

Xρ. Λασκαρίδη, Eλλην�–�ριστιανικ�ς π�λιτι-σμ�ς και Oυκρανία. Oukrania–Gretcija,Istorija ta soutchasnist’ Kiiv 1993.

Xρ. Λασκαρίδη, H συμ��λή των Eλλήνων τηςNί�νας στην π�λιτιστική και �ικ�ν�μική α-νάπτυ�η της Oυκρανίας, Θεσσαλ�νίκη 1995.

Mπ�γδάν (=δ�σμέν�ς απ$ τ�ν Θε$) Xμελνίτσκι (c. 1595– 27.7.1657). Xαλκ�γρα�ία τ�υ 17�υ αι. Eί�ε στενές σ�έσεις με $λη την πνευματική ηγεσία τ�υ Γέν�υςκαι στα 1657 παρα�ώρησε σημαντικά πρ�ν$μια στ�υς Eλληνες. H παράδ�ση διασώ&ει πως κάθε ��ρά π�υ !άδι&ε πρ�ςτη μά�η πάντα ήταν &ωσμέν�ς με τ� σπαθί π�υ εί�ε ευλ�γήσει� Oικ�υμενικ$ς Πατριάρ�ης.

Bυ�αντινή �ωγρα�ικήκαι σλα�ικ�ί λα�ί

Aπ� τα πρώιμα ωγρα�ικά μνημεία τ�υ 11�υ αι.

έως την καθ�ριστική παρ�υσία τ�υ Θε��άνη

H Θε�τ�κ�ς μεταύ αγγέλων. Oι τ�ι��γρα�ίες τ�υ κ�ιμητηριακ�ύ να�ύ στ� Mπάτσκ��της κλασικί��υσας τέ�νης της Kωνσταντιν�ύπ�λης κατά τ� δεύτερ� μισ� τ�υ 12�υ αιών

O Παντ�κράτ�ρας στ�ν τρ�ύλ�. Tα ψη�ιδωτά της Aγίας Σ��ίας Kιέ��υ(1034–45) απη��ύν τ� αντικλασικ� καλλιτε�νικ� πνεύμα π�υ επικρατ�ύσεκατά τ�ν 11� αιώνα στην Kωνσταντιν�ύπ�λη.

T�υ Eυάγγελ�υ N. Kυριακ�ύδη

Iστ�ρικ�ύ τένης

O EKXPIΣTIANIΣMOΣ των σλα�ικώνλαών, π�υ άρ�ισε τ� 863 με την α-π�στ�λή των Θεσσαλ�νικέων αδελ-�ών Kυρίλλ�υ και Mεθ�δί�υ στηMεγάλη M�ρα�ία και �λ�κληρώθη-κε με τη �άπτιση των Pώσων, τ�988, ήταν αναπ��ευκτ� να τ�υς �έ-ρει σε επα�ή με τη �υ�αντινή τέ�νηκαι ειδικ�τερα με τη �ωγρα�ική. Hτελευταία ανέλα�ε να παί!ει τ�νσυμπληρωματικ� ρ�λ� της εικ�νι-στικής ερμηνείας της �ριστιανικήςδιδασκαλίας και ως τέτ�ια, απ�τέ-λεσε στη συνέ�εια για τ�υς Σλά-��υς την ασ�αλιστική δικλείδα σε�ητήματα τήρησης τ�υ �ρθ�δ�!�υδ�γματ�ς κατά τη διακ�σμηση τωνλατρευτικών τ�υς μνημείων.

Oπως ήταν αναμεν�μεν�, κύριαπηγή άντλησης καλλιτε�νικών πρ�-τύπων και συ�νά πρ�σκλησης �υ�α-ντινών �ωγρά�ων υπήρ!ε η Kων-σταντιν�ύπ�λη. Για τ�υς σλα�ικ�ύςλα�ύς της Bαλκανικής, Σέρ��υς καιB�υλγάρ�υς, εκτ�ς απ� την πρω-τεύ�υσα, σημαντική ήταν και η συμ-

��λή της Θεσσαλ�νίκης. H τελευ-ταία, εκτ�ς απ� τ� πλε�νέκτηματης γεωγρα�ικής γειτνίασης, διέ-θετε και την αίγλη της π�λης τ�υθαυματ�υργ�ύ Aγί�υ Δημητρί�υ, ηλατρεία τ�υ �π�ί�υ γνώρισε, επί-σης, μεγάλη ε!άπλωση και μετα!ύτων Pώσων. Eνας τρίτ�ς π�λ�ς έλ-!ης υπήρ!ε τ� Aγι�ν Oρ�ν, π�υ ε-πηρέασε π�λύπλευρα τ�ν κ�σμ�των Σλά�ων.

K�μνήνεια ωγρα�ική

Aνάμεσα στα λίγα πρώιμα �ωγρα-�ικά μνημεία των σλα�ικών �ωρών!ε�ωρί��υν τα ψη�ιδωτά και �ι τ�ι-��γρα�ίες στην Aγία Σ��ία τ�υ Kιέ-��υ (1034-45), τα �π�ία απη��ύν τιςαντικλασιστικές αισθητικές αντιλή-ψεις της Kωνσταντιν�ύπ�λης. Στ� ί-δι� πνεύμα κιν�ύνται και τα υπ�-λείμματα της σύγ�ρ�νης �ωγρα�ι-κής τ�υ Aγί�υ Γεωργί�υ στη Σ��ια,π�υ σ�ετί��νται με τη �ωγρα�ικήτης Παναγίας Xαλκέων στη Θεσσα-λ�νίκη (αρ�ές 11�υ αι.).

Mια σειρά �ωγρα�ικών έργων τ�υ Aπ� τα υπ�λείμματα της �ωγρα�ικής τ�υ Aγί�υ Γεωργί�υ στη Σ��ια, η �π�ία σ�ετί�εται ��γρα�ία της Παναγίας Xαλκέων στη Θεσσαλ�νίκη (αρ�ές 11�υ αιώνα).Συνέ�εια στην 18η σελίδα

�� της B�υλγαρίας απ�τελ�ύν ένα ακ�μη δείγμανα.

ι τε�ν�τρ�πικά με την τ�ι-

O Aγι�ς Δημήτρι�ς. Aπ� τ�ν ψη�ιδωτ� διάκ�σμ� τ�υνα�ύ τ�υ Aρ�αγγέλ�υ Mι�αήλ στ� Kίε�� (1111–12) π�υσυνε�ί�ει τις αισθητικές αντιλήψεις της κωνσταντιν�υ-π�λίτικης τέ�νης τ�υ 11�υ αιώνα.

O Aγγελ�ς απ� την παράσταση τ�υ Λίθ�υ στη σερ�ικήμ�νή της Mιλέσε�α (1228) συγκαταλέγεται ανάμεσαστα κ�ρυ�αία έργα της �υ�αντινής �ωγρα�ικής, έργ�πιθαν�τατα Θεσσαλ�νικέων καλλιτε�νών.

H Σταύρωση, απ� τις τ�ι��γρα�ίες στη διώρ��η εκκλησία της Mπ�γιάννα κ�ντά στη Σ��ια (1258–59), π�υ είναι έργ� ταλαντ�ύ�ων Bυ-�αντινών �ωγρά�ων.

12�υ αιώνα στη Pωσία τ�υ Kιέ��υδεί�ν�υν τις στενές καλλιτε�νικέςτης σ�έσεις με την Kωνσταντιν�ύ-π�λη. Tα υπ�λείμματα τ�υ ψη�ιδω-τ�ύ διακ�σμ�υ απ� τ� να� τ�υAρ�αγγέλ�υ Mι�αήλ στ� Kίε��(1111–12), συνε�ί��υν την τέ�νη τ�υ11�υ αιώνα, ενώ �ι τ�ι��γρα�ίεςτης Aγίας Σ��ίας τ�υ N��γκ�ρ�ντ(περί τ� 1109) πρ�ε!αγγέλλ�υν τηντε�ν�τρ�πία π�υ θα επικρατήσει λί-γ� αργ�τερα στην ώριμη κ�μνήνεια�ωγρα�ική. Σε αντίστ�ι�� αισθητικ�κλίμα κιν�ύνται �ι ιδιαίτερα ενδια-�έρ�υσες τ�ι��γρα�ίες στ�ν πύργ�της Aγίας Σ��ίας τ�υ Kιέ��υ(1113–25) με σπάνιες σκηνές απ�τ�ν Iππ�δρ�μ� της Kωνσταντιν�ύ-π�λης. Aκ�μη πι� κ�ντά στ� πνεύματης νέας τε�ν�τρ�πίας �ρίσκ�νται�ι τ�ι��γρα�ίες της μ�νής τ�υ Mί-ρ�� στ� Πασκ��, τ�υ 1156. H ώριμηπλέ�ν �άση της κ�μνήνειας �ωγρα-�ικής αντιπρ�σωπεύεται στη Pωσίαμε τις τ�ι��γρα�ίες τ�υ Aγί�υ Γε-ωργί�υ στη Στάραγια Λάντ�γκα, π�υ�ρ�ν�λ�γ�ύνται γύρω στα 1167. Tε-λευταί�, �ρ�ν�λ�γικά, δείγμα αυτήςτης �ωγρα�ικής στη Pωσία απ�τε-λ�ύν �ι κλασικιστικής ωραι�τηταςτ�ι��γρα�ίες στ�ν Aγι� Δημήτρι�,τ�ν μητρ�π�λιτικ� να� τ�υ Bλαδι-μήρ (1194–97).

Στη B�υλγαρία, στ� δεύτερ� μισ�τ�υ 12�υ αιώνα, !ε�ωρί��υν �ι τ�ι-��γρα�ίες τ�υ διώρ��υ κ�ιμητη-ριακ�ύ να�ύ στ� Mπάτσκ��, έργ�τ�υ Iωάννη I�ηρ�π�υλ�υ, � �π�ί�ςακ�λ�υθεί την κλασικί��υσα τέ�νητης Kωνσταντιν�ύπ�λης. Aυτή τηνπερί�δ� στη B�υλγαρία γνωρί�ειπλατιά διάδ�ση η λατρεία τ�υ Aγί�υΔημητρί�υ. Oι ιδρυτές τ�υ B΄ B�υλ-γαρικ�ύ κράτ�υς, αδελ��ί Πέτρ�ς,Aσέν και Iωάννης, κτί��υν στ� Bέλι-κ� Tίρν�� να� πρ�ς τιμήν τ�υ Aγί-�υ Δημητρί�υ (1185). T� ίδι� διάστη-μα, �ι B�ύλγαρ�ι ηγεμ�νες δεί-�ν�υν �ωηρ� ενδια�έρ�ν για τ�Aγι�ν Oρ�ς, και συγκεκριμένα για τηM�νή Zωγρά��υ (1192), στην �π�ίααυ!άνεται σημαντικά � αριθμ�ς των��υλγαρ��ωνων μ�να�ών.

Aνάλ�γη δραστηρι�τητα, αυτήν α-κρι�ώς την επ��ή, αναπτύσσ�υν και�ι Σέρ��ι, �ταν στα 1198 � Aγι�ςΣά��ας με τ�ν πατέρα τ�υ Συμεώνεπανιδρύ�υν τη M�νή Xιλανδαρί�υκαι αν�ίγ�υν τ�ν δρ�μ� για μια μα-κρ��ρ�νη π�λιτιστική επα�ή τ�υσερ�ικ�ύ λα�ύ με τ� Aγι�ν Oρ�ς καιτη Θεσσαλ�νίκη. Στη Θεσσαλ�νίκη �άγι�ς των Σέρ�ων πρ�μηθεύεταιλειτ�υργικά σκεύη και εικ�νες, ενώ,παράλληλα, μετακαλεί �ωγρά��υςγια να διακ�σμήσ�υν σερ�ικά μνη-μεία. T� ίδι� πράττει � Aγι�ς Σά��αςκαι με την Kωνσταντιν�ύπ�λη, την�π�ία, επίσης, επισκέπτεται συ�νά.

Mνημειώδηςωγρα�ική

H κατάληψη τ�υ Bυ�αντιν�ύ Kρά-τ�υς απ� τ�υς Λατίν�υς (1204–61)πρ�κάλεσε, μετα!ύ των άλλων, καιαναστ�λή της καλλιτε�νικής δρα-στηρι�τητας στην πρωτεύ�υσα καιστα άλλα αστικά κέντρα. Aυτ� εί�εσαν απ�τέλεσμα π�λλ�ί καλλιτέ-�νες να ανα�ητήσ�υν εργασία σεάλλες περι��ές και ιδιαίτερα στηΣερ�ία, η �π�ία τ�τε διήνυε περί�-

δ� π�λιτικής και �ικ�ν�μικής αν�-δ�υ. O διαμεσ�λα�ητικ�ς ρ�λ�ςτ�υ Aγί�υ Σά��α στην ε!εύρεση�ωγρά�ων απ� την Kωνσταντιν�ύ-π�λη και τη Θεσσαλ�νίκη για τη

διακ�σμηση σερ�ικών εκκλησιών υ-πήρ!ε πρωταγωνιστικ�ς. Aπ� τηΘεσσαλ�νίκη πιθαν�τατα, αν ��ι α-π� την Kωνσταντιν�ύπ�λη, πρ�έρ-�εται ένας μεγάλ�ς καλλιτέ�νης, �

�ωγρά��ς Nικ�λα�ς, � �π�ί�ς ανέ-λα�ε την τ�ι��γρά�ηση τ�υ να�ύτης Θε�τ�κ�υ στη M�νή της Στ�υ-ντένιτσα, στα 1208–09. H τέ�νη τ�υκινείται στ�ν απ�η�� της κλασικήςκ�μνήνειας �ωγρα�ικής, απ� την �-π�ία, ωστ�σ�, απ�μακρύνεται στα-διακά. Στ�ν Aγι� Σά��α πρέπει να��είλεται η μετάκληση �ωγρά�ωναπ� τη Θεσσαλ�νίκη για να διακ�-σμήσ�υν με ε!αιρετικής τέ�νης τ�ι-��γρα�ίες τη γνωστή M�νή της Mι-λέσε�α (1228).

Στη μεσ�λά�ηση τ�υ Σέρ��υ αγί-�υ απ�δίδεται, με π�λλή πιθαν�τη-τα, και η εμ�άνιση καλλιτε�νών α-π� τη Θεσσαλ�νίκη στ� Bέλικ� Tίρ-ν��, �π�υ τ�ι��γρά�ησαν, λίγ�μετά τ� 1230, τ�ν να� των ΣαράνταMαρτύρων, καθίδρυμα τ�υ B�ύλ-γαρ�υ ηγεμ�να I�άν B΄ Aσέν, � �-π�ί�ς εί�ε συγγενικές σ�έσεις μετη σερ�ική δυναστεία. Λίγ� αργ�-τερα στα μέσα τ�υ 13�υ αιώνα(1258-59), Bυ�αντιν�ί καλλιτέ�νεςθα αναλά��υν τη �ωγρα�ική διακ�-σμηση εν�ς άλλ�υ ηγεμ�νικ�ύ α-�ιερώματ�ς στη B�υλγαρία, τιςτ�ι��γρα�ίες στη διώρ��η εκκλη-σία της Mπ�γιανα, κ�ντά στη Σ�-�ια, κτίσμα τ�υ B�ύλγαρ�υ σε�α-στ�κράτ�ρα Kαλ�γιάννη.

Eλληνες επίσης �ωγρά��ι συμ-μετέ��υν στην τ�ι��γρά�ηση μιαςσειράς σημαντικών σερ�ικών μνη-μείων των μέσων και τ�υ δεύτερ�υμισ�ύ τ�υ 13�υ αιώνα, με απ�κ�ρύ-�ωμα τις εκπληκτικές σε μνημειώ-δες μεγαλεί� τ�ι��γρα�ίες τηςM�νής Aγίας Tριάδ�ς στη Σ�π�-τσανι (1260-65), έργ� υψηλής καλ-λιτε�νικής π�ι�τητας, κωνσταντι-ν�υπ�λίτικης πρ�έλευσης. Στα τέ-λη τ�υ αιώνα, στα 1296, ένα καλλι-τε�νικ� εργαστήρι� απ� τη Θεσσα-λ�νίκη θα αναλά�ει να τ�ι��γρα-�ήσει τ�ν να� τ�υ Aγί�υ A�ιλλεί�υστ� Aρίλιε της Σερ�ίας, α�ήν�ντας

Στη �ωγρα�ική τ�υ να�ύ των Aγίων Iωακείμ και Aννας στη σερ�ική M�νήτης Στ�υντένιτσα (1316–17), έργ� των Θεσσαλ�νικέων καλλιτε�νών Mι-�αήλ Aστραπά και Eυτυ�ί�υ, εκ�ρά�εται η ώριμη παλαι�λ�γεια τέ�νη. Στη�ωτ�γρα�ία η Θεία K�ινωνία, λεπτ�μέρεια.

H είσ�δ�ς Δικαί�υ στ�ν Παράδεισ�. Oι τ�ι��γρα�ίες στ�ν Aγι� Δημήτρι� τ�υ Bλαδιμήρ (1194–97) εκ�ρά��υν τηνκλασικιστική ρ�πή της ύστερης κ�μνήνειας �ωγρα�ικής.

T� θαύμα της ίασης τ�υ εκ γενετής τυ�λ�ύ. Oι λυρικής ευαισθησίας και αριστ�κρατικής ευγένειας τ�ι��γρα�ίες της M�νής της Pα�άνιτσα στη Σερ�ία(1387) σ�ετί��νται με την τέ�νη της Θεσσαλ�νίκης.

έμμεσα την ταυτ�τητα πρ�έλευ-σής τ�υ, με την αναγρα�ή της συμ-��λικής λέ!ης MAPΠOY, π�υ εί�εακ�υσθεί θαυματ�υργικά στη M�-νή Aκαπνί�υ της Θεσσαλ�νίκης, υ-πέρ τ�υ Mι�αήλ Παλαι�λ�γ�υ: «Mι-�αήλ Aνα! Pωμαίων Παλαι�λ�γ�ςO!έως Yμνηθήσεται».

Παλαι�λ�γειαωγρα�ική

Oι γάμ�ι τ�υ Σέρ��υ ηγεμ�να Mι-λ�ύτιν με τη Bυ�αντινή πριγκίπισσαΣιμωνίδα, π�υ τελέσθηκαν με με-γάλη λαμπρ�τητα, τ� 1299, στηΘεσσαλ�νίκη, άν�ι!αν ένα νέ� κύ-κλ� συνεργασίας της σερ�ικής αυ-λής με Eλληνες καλλιτέ�νες, κυ-ρίως απ� τη Θεσσαλ�νίκη. Eνασπ�υδαί� καλλιτε�νικ� εργαστήρι�αυτής της π�λης, με επικε�αλήςτ�υς επώνυμ�υς �ωγρά��υς Mι-�αήλ Aστραπά και Eυτύ�ι�, θα ανα-λά�ει να διακ�σμήσει σειρά σερ�ι-κών μνημείων, ανάμεσα στα �π�ία!ε�ωρί��υν �ι τ�ι��γρα�ίες τηςΘε�τ�κ�υ Λιέ�ισκα στ� Πρί�ρεν(1310–12), των Aγίων Iωακείμ καιAννας στη M�νή της Στ�υντένιτσα(περί τ� 1316–17), τ�υ Aγί�υ Γεωρ-γί�υ στ� Στάρ� Nαγκ�ρίτσιν�(1316–18) και της M�νής της Γκρα-τσάνιτσα, κ�ντά στην Πρίστινα(1318). T� έργ� αυτών των Θεσσα-λ�νικέων καλλιτε�νών διαγρά�ει�λη την ε!έλι!η της παλαι�λ�γειας�ωγρα�ικής στις αρ�ές τ�υ 14�υαιώνα και θα απ�τελέσει, στις επ�-μενες δεκαετίες, τ� πρ�τυπ� για έ-να μεγάλ� αριθμ� νε�τερων �ω-γρά�ων.

H τελευταία σημαντική επίδραση

της �ωγρα�ικής της Θεσσαλ�νίκηςστη Σερ�ία θα πραγματ�π�ιηθείστ� δεύτερ� μισ� τ�υ 14�υ και στιςαρ�ές τ�υ 15�υ αιώνα, �ταν η κλα-σικί��υσα αισθητική τάση της ύ-στερης παλαι�λ�γειας �ωγρα�ικήςθα μεταλαμπαδευτεί στη Σερ�ία,στην περι��ή τ�υ M�ρά�α, συμ-�άλλ�ντας στη δημι�υργία �ωγρα-�ικών έργων αριστ�κρατικής ευγέ-νειας και λυρικής ευαισθησίας.Aνα�έρ�υμε ενδεικτικά τα �ωγρα-�ικά σύν�λα στις μ�νές της Pα�ά-νιτσα (1387), τ�υ Kάλενιτς (1413)και της Pέσα�α (πριν απ� τ� 1418).

Aνάλ�γες αισθητικές αντιλήψειςτης �υ�αντινής �ωγρα�ικής θα εκ-�ρασθ�ύν αυτή την επ��ή στηB�υλγαρία, στ�ν σπηλαιώδη να�τ�υ I�άν��, α�ιέρωμα τ�υ τσάρ�υAλε!άνδρ�υ και σε μία σειρά μνη-μείων στη Pωσία, κυρίως στ� N�-�γκ�ρ�ντ, �π�υ θα λάμψει τ� καλ-λιτε�νικ� άστρ� τ�υ �ωγρά��υ Θε-��άνη τ�υ Eλληνα. T� έργ� αυτ�ύτ�υ μεγάλ�υ δημι�υργ�ύ θα απ�-τελέσει και την κ�ρωνίδα της π�-λύ�ρ�νης καλλιτε�νικής παρ�υ-σίας Bυ�αντινών �ωγρά�ων στηPωσία.

Eπιλεκτική Bιλιγρα�ίαV. Lazarev, «Old Russian Murals and

Mosaics», London 1966.V. Diuric, «Vizantijske Freske u Jugoslaviji»,

Beograd 1974.Istorija na balgarskoto izobrazitelno izkustvo,

I, Sofija 1976.M. Xατ�ηδάκης, «Tένη», Iστ�ρία τ�υ Eλλη-

νικ�ύ Eθν�υς Θ΄, Aθήνα 1980, σ. 400–414,428–449.

Σ. Kίσσας, «Π�λιτιστικές και καλλιτενικέςσέσεις Θεσσαλ�νίκης και Σλά�ων»,Aραι�λ�γία, A�ιέρωμα στη Θεσσαλ�νί-κη, τεύ. 7, Mάι�ς 1983.

H καλλιτε�νική δραστηρι�τητα τ�υ περί�ημ�υ �ωγρά��υ Θε��άνη τ�υEλληνα σ�ράγισε την εέλιη της �ωγρα�ικής τέ�νης στη Pωσία. Στη �ω-τ�γρα�ία � Aγι�ς Συμεών Στυλίτης απ� τ� να� της Mεταμ�ρ�ωσης στ�N��γκ�ρ�ντ (1378).

O επί τέσσερις τετρα-ετίες στα τέλη τ�υπερασμέν�υ αιώναδήμαρ��ς Oδησ-σ�ύ και ανακαινι-στής της π�ληςΓρηγ�ρι�ς Γρη-γ�ρί�υ Mαρα-σλής, ιδρυτήςκαι �ρηματ�δ�-της της �ι�λι�-θήκης «Mαρα-σλή». (Oι �ωτ�-γρα�ίες τ�υκειμέν�υ πρ�έρ-��νται απ� τ�ντ�μ� τ�υ Bασίλη

Kαρδάση «Eλληνι-σμ�ς τ�υ Eυ�είν�υ

Π�ντ�υ», των εκδ�-σεων «Mίλητ�ς»).

Oι Eλληνες της Oδησσ�ύH δυναμική της ελληνικής κ�ιν�τητας και η ίδρυση της Φιλικής Eταιρείας

Δύ� αναπαλαιωθέντα σπίτια της �δ�ύ Krasnij pereulok 16–18 τα �π�ία α-νήκαν στ�ν Γρηγ�ρι� Iωάνν�υ Mαρασλή, πατέρα τ�υ δημάρ��υ της Oδησ-σ�ύ Γρηγ�ρί�υ Γρηγ�ρί�υ Mαρασλή. Στα σπίτια αυτά συγκεντών�νταν �ιέ��ρ�ι της Φιλικής Eταιρείας �ταν ιδρύθηκε μετά τ� 1817. Σήμερα στεγά-%ει τ� παράρτημα Iδρύματ�ς τ�υ Eλληνικ�ύ Π�λιτισμ�ύ.

T�υ Kωνσταντίν�υ K. Παπ�υλίδη

Eρευνητή και υπ διευθυντή τ υ IMXA

O ΣAKEΛΛAPIOΣ Γ. Σακελλαρί�υ, �γνωστ�ς ιστ�ρικ�ς της Φιλικής Eται-ρείας στην Oδησσ�, διασώ�ει μια ση-μαντική ν�μί�ω πληρ��ρία π�λιτι-στικ�ύ περιε��μέν�υ, �τι, �ταν μπή-καν θριαμ"ευτικά τα ρωσικά στρα-τεύματα στην Oδησσ� τ� 1794, σταεγκαίνια της π�λεως, "ρήκαν �ιλ�-$ενία στα σπίτια των Eλλήνων, «τ�δε ελληνικ�ν σ��λεί�ν, τ� και μ�να-δικ�ν τ�τε, ηρίθμει 72 μαθητάς». Eί-ναι σημαντικ� ν�μί�ω τ� γεγ�ν�ςτης διαπιστώσεως εκπαιδευτικήςδραστηρι�τητας των πρώτων �ικι-στών της Oδησσ�ύ, �ταν ακ�μη δενεί�ε �ργανωθεί η Eλληνική K�ιν�τη-τα, στ� ελεύθερ� λιμάνι της KάτωPωσίας.

Oι Eλληνες της Oδησσ�ύ ήταν πά-ντα λίγ�ι. Πρέπει να απ�μυθ�π�ιή-σ�υμε την εντύπωση π�υ υπάρ�ει ήυπήρ�ε �ταν λέμε συ�νά �τι ηOδησσ�ς ήταν «ελληνική π�λη». OιEλληνες ήταν π�λλ�ί μετα$ύ τωναλλ�δαπών εμπ�ρων της π�λεως.T� 1800 υπήρ�αν μ�ν� 4 Eλληνες έ-μπ�ρ�ι α΄ τά$εως, 19 "΄ τά$εως και 11γ΄ τά$εως. Mάλλ�ν, τ� δυναμικ� τωνEλλήνων εμπ�ρων της Oδησσ�ύ θαέδωσε την �ν�μασία «ελληνική π�-λη». E$άλλ�υ, τ� 1807 υπήρ�αν 12μ�ν� Eλληνες έμπ�ρ�ι α΄ τά$εως. T�1795 η Oδησσ�ς εί�ε 2.349 κατ�ί-κ�υς και τ� 1814 25.000 κατ�ίκ�υς.T� 1856 εί�ε 101.302 κατ�ίκ�υς. T�1897 η π�λη εί�ε 280.541 κατ�ίκ�υς(η π�λη και τα περί�ωρα 403.815 κα-τ�ίκ�υς), με 19.422 αλλ�δαπ�ύς. T�1910 εί�ε 550.000 κατ�ίκ�υς με10.000 περίπ�υ Eλληνες. Tέλ�ς, τ�1897, σε σ�ετική γλωσσική στατιστι-κή της Oδησσ�ύ, η ελληνική γλώσσακατεί�ε τ� π�σ�στ� 1,32% και η ρω-σική 50,78%.

Oι Eλληνες έμπ�ρ�ι της Oδησσ�ύασ��λήθηκαν κυρίως απ� τις αρ�έςτ�υ 19 αι. με τ� ε$ωτερικ� εμπ�ρι�και τη ναυτιλία. Kαι στ�υς δύ� αυ-τ�ύς τ�μείς, η αστική τά$η της Pω-σίας εισέδυσε τ� δεύτερ� μισ� τ�υ19�υ αι. E$άλλ�υ, τ� εμπ�ρι� ήτανε$ηρτημέν� απ� την ελευθερία καιτην ασ�άλεια της ελληνικής ναυσι-πλ�ΐας. O J. Newbolt �ν�μασε τ�υςEλληνες σιτηρέμπ�ρ�υς της Oδησ-σ�ύ «"ασιλιάδες τ�υ σταρι�ύ». Hελληνική ναυτιλία εί�ε στα �έριατης, τ� δεύτερ� μισ� τ�υ 19 αι. τ� ε-μπ�ρι� της Mαύρης Θάλασσας, αλλάτην ίδια επ��ή σταδιακά πέρασε στα�έρια των Aγγλων. T� 1808, �ταν ι-δρύθηκε η Γραικ�ρωσική συντρ��ίατων Aσ�αλειών απ��ασίστηκε ηδιάθεση 10% των κερδών για τ� ελ-ληνικ� σ��λεί� και τα ν�σ�κ�μείατης π�λεως και τ� 1814 με 1817, ηEταιρεία των Hνωμένων Aσ�αλι-στών Γραικών, π�υ ιδρύθηκε τ�1814, διέθεσε 14.017 ρ�ύ"λια γιατην Eλληνεμπ�ρική Σ��λή τηςOδησσ�ύ. Oι Eλληνες έμπ�ρ�ι της

Oδησσ�ύ πρ�σ�εραν στ�ν αγώνακατά τ�υ M. Nαπ�λέ�ντα, τ� 1812,100.000 αργυρά ρ�ύ"λια και τ� 186810.000 αργυρά ρ�ύ"λια για τ�ν αγώ-να των Kρητών. Σημαντική ήταν ηθέση στ�ν κερδώ� και λ�γι� Eρμήτων Eλλήνων εμπ�ρων της Oδησ-σ�ύ. T� 1847, δύ� εμπ�ρικές �ικ�γέ-νειες, των Παπ�ύδω� και P�δ�κα-νάκη, εί�αν 2.500.000 ρ�ύ"λια η κα-θεμιά και ένδεκα άλλες �ικ�γένειεςδιέθεταν περισσ�τερα απ� 500.000ρ�ύ"λια η καθεμιά και δέκα �ικ�γέ-νειες απ� 100 ως 500.000 ρ�ύ"λια.Π�λλ�ί έμπ�ρ�ι της Oδησσ�ύ ανα-κηρύ�τηκαν σε εθνικ�ύς ευεργέτεςτης ιδιαίτερης πατρίδας τ�υς, αλλάκαι τ�υ συν�λ�υ τ�υ Eλληνισμ�ύ.Θα ανα�έρ�υμε εδώ τ�ν Γ.I. Zαρί�η,τ�ν Θ. P�δ�κανάκη, τ�ν Π. Σέκερη,τ�ν Γρ. I. Mαρασλή, τ� γι� τ�υ Γρ.Γρ. Mαρασλή, δήμαρ�� της Oδησ-σ�ύ (1878 – 1894) κ.ά. E$άλλ�υ, �ιEλληνες της Oδησσ�ύ π�λέμησαν,στ� πλευρ� των Pώσων, τ�υς T�ύρ-κ�υς, στις αρ�ές τ�υ 19 αι. T� 1809με 1812 συγκρ�τήθηκε η Eλληνική�άλαγ� ή Λεγεών, η �π�ία αργ�τε-ρα, κατά τ�ν Kριμαϊκ� Π�λεμ�, συ-νενώθηκε με τα Eλληνικά Tάγματατης Kριμαίας.

Φιλική EταιρείαΠαρ’ �λη την �ικ�ν�μική της αυ-

τάρκεια, η Eλληνική Παρ�ικία τηςOδησσ�ύ, μ�ν� τ� 1814 απ��άσισενα ιδρύσει τ� πρώτ� �ργανωμέν�,ελληνικ� σ��λεί�. Eίναι σημαντικ�τ� γεγ�ν�ς �τι την ίδια �ρ�νιά απ�-�ασίστηκε και η ίδρυση της ΦιλικήςEταιρείας. Oπωσδήπ�τε, τ�υς Eλλη-νες εμπ�ρ�υς της Oδησσ�ύ απα-σ��λησε και τ� θέμα �τι αν έπρεπενα κάν�υν την επανάσταση κατάτων T�ύρκων θα έπρεπε να εί�ανπαιδεία.

T� 1814, στην Oδησσ�, μετα$ύτης Eλληνικής Eκκλησίας της AγίαςTριάδ�ς και της �ικίας Γρηγ�ρί�υIω. Mαρασλή, ιδρύθηκε η ΦιλικήEταιρεία απ� τ�υς Nικ�λα� Σκ�υ�ά,Aθανάσι� Tσακάλω� και Eμμαν�υήλ:άνθ�. Oι παράν�μες συγκεντρώ-σεις των πρώτων δι�ργανωτών γί-ν�νταν στ� σπίτι τ�υ μεγαλέμπ�ρ�υΓρηγ�ρί�υ Iω. Mαρασλή. Aλλ� ση-μαντικ� γεγ�ν�ς είναι η επιστ�λήτ�υ Φιλικ�ύ Σταμάτη K�υμπάρη, τ�1821, απ� την Oδησσ�, με την αγγε-λία �τι � Aλέ$ανδρ�ς Yψηλάντης θααρ�ίσει τ�ν αγώνα. H επιστ�λή δια-"άστηκε σε κα�ενεί� τ�υ Tαγανρ�-γκ, �π�υ σύ�να�αν Eλληνες, και αυ-τ�ί ενθ�υσιασμέν�ι την πήγαν μετάστ� γέρ� Bαρ"άκη, � �π�ί�ς κατα-συγκινημέν�ς έστειλε στην E��-ρεία της Oδησσ�ύ 100.000 ρ�ύ"λια.Kαι μ�ν� τ� τελευταί� γεγ�ν�ς αρ-κεί για να καταρρι�θεί τ� επι�είρη-μα των Pώσων και Σ�"ιετικών ιστ�-ρικών πως δήθεν �ι ρωσικές αρ�έςδεν γνώρι�αν την Eπανάσταση τ�υYψηλάντη. Tέλ�ς, θα ανα�έρ�υμε�τι η Φιλική Eταιρεία επέδρασε στη

διαμ�ρ�ωση της κ�σμ�θεωρίας τωνPώσων δεκεμ�ριστών. H καταδίκητης Eπανάστασης τ�υ Aλε$. Yψηλά-ντη απ� τις ρωσικές αρ�ές ανάγκα-σε τ�υς Φιλικ�ύς στην Oδησσ� νααπ��ασίσ�υν νέ� τρ�π� �ωής γιατην �ργάνωση. Συγκεντρώθηκανκαι πάλι στ� σπίτι τ�υ μεγαλέμπ�-ρ�υ Γρηγ�ρί�υ Iω. Mαρασλή, την 1ηAυγ�ύστ�υ 1821, ε$έλε$αν νέ�υς ε-��ρ�υς (Γρ. Iω. Mαρασλής, B. Πα-λαι�λ�γ�ς, I. Aμ"ρ�σί�υ, Aλε$. K�υ-μπάρης και K. K�υμπάρης) και αντι-κατέστησαν τ�ν τίτλ� της ΦιλικήςEταιρείας με την �ν�μασία ΓραικικήΦιλανθρωπική Eταιρεία. «Oύτως έ-λη$εν η δράσις της Φιλικής Eταιρεί-ας ως “συστήματ�ς” �υ�ί �μως καιη των Φιλικών, ως ατ�μων, ως μαρ-τυρεί η ιστ�ρία», έγρα�ε �αρακτη-ριστικά � Σ. Γ. Σακελλαρί�υ. Στ�διάστημα των πέντε μηνών (Aύγ�υ-στ�ς – Δεκέμ"ρι�ς 1821) π�υ λει-τ�ύργησε η Γραικική ΦιλανθρωπικήEταιρεία, στάθηκε αρωγ�ς σε δυ��ιλιάδες περίπ�υ Eλληνες στηνOδησσ� και σε τρεις �ιλιάδες στηBεσσαρα"ία. Aλλά, η Γραικική Φι-λανθρωπική Eταιρεία αναγκάστηκενα διακ�ψει τις δραστηρι�τητέςτης, στις 26 Δεκεμ"ρί�υ 1821, δι�τι� τ�τε υπ�υργ�ς E$ωτερικών τηςPωσίας κ�μης K. V. Nessel’rode �ή-τησε με έγγρα�� τ�υ, απ� τ�ν γενι-κ� δι�ικητή της N�τιας Pωσίας κ�μηA. F. De Langeron, τη διάλυσή τηςκαι την αυστηρή παρακ�λ�ύθησητων μελών της. Aυτ� "έ"αια έγινεδι�τι η ρωσική π�λιτική έ"λεπε τηΓραικική Φιλανθρωπική Eταιρεία ως«π�λιτική �ργάνωση με πρ�σ�ημααγαθ�εργ�ύ εταιρείας». T�τε, τ�ρωσικ� κράτ�ς απ��άσισε να αντι-καταστήσει την ιδιωτική πρωτ�"�υ-λία και να ιδρύσει στην Oδησσ�, μεπαράρτημα στ� Kισν�"ι, τ� Eλληνι-κ� (Aυτ�κρατ�ρικ�) Eπικ�υρικ� K�-μιτάτ�, με κύρι� σκ�π� την �ικ�ν�-μική συμπαράσταση κυρίως τωνEλλήνων, �ι �π�ί�ι κατέ�ευγαν απ�την Oθωμανική Aυτ�κρατ�ρία στηνKάτω Pωσία. O νέ�ς �ργανισμ�ς,π�υ λειτ�ύργησε κυρίως με επι��-ρηγήσεις τ�υ ρωσικ�ύ κράτ�υς καιτην επ�πτεία τ�υ γενικ�ύ δι�ικητ�ύτης Kάτω Pωσίας, κ�μη A. F. De Lan-geron, πρ�σ�ερε τις υπηρεσίες τ�υαπ� τα τέλη τ�υ 1821 ως τ� 1831.

Σ��λεία, ιδρύματα,Tύπ�ς

H Eλληνεμπ�ρική Σ��λή τηςOδησσ�ύ ιδρύθηκε, �πως ανα�έρα-με, τ� 1814, αλλά άρ�ισε να λειτ�υρ-γεί τ� 1817. Aπ� τ� 1833 ώς τ� 1867(σε διάστημα 34 ετών), ��ίτησαν2.148 μαθητές, απ� τ�υς �π�ί�υς �ι1.200 ήταν Eλληνες, �ι 673 Pώσ�ι και�ι υπ�λ�ιπ�ι 275 δια��ρων εθνικ�-τήτων. T� 1916 κανένας απ� τ�υςμαθητές δεν πλήρωνε τρ��εία και,ακ�μη, �ι άπ�ρ�ι μαθητές εί�αν δω-ρεάν "ι"λία, ρ�υ�ισμ� και συσσίτι�,σύμ�ωνα με έκθεση Pώσ�υ επιθεω-ρητή. Στ� διδακτικ� πρ�σωπικ� συ-γκαταλέγ�νταν πρ�σωπα �ωτισμέναμε ευρύ πνεύμα. Θα ανα�έρ�υμε ε-δώ τ�υς Kωνσταντίν� Bαρδαλά��,Γεώργι� Λασσάνη, Γεώργι� Kλε�-"�υλ�, Σ. Παπαδημητρί�υ (αργ�τερακαθηγητή στ� πανεπιστήμι� της ί-διας π�λεως), Σέργι� Mυστάκη (αρ-γ�τερα καθηγητή στ� πανεπιστήμι�

της π�λεως Kazan), K. Tσάρλτων κ.ά.T� ίδι� συνέ"αινε και στ� «P�δ�κα-νάκει�» παρθεναγωγεί� της Oδησ-σ�ύ, π�υ ιδρύθηκε τ� 1871 απ� δω-ρεά τ�υ Θε�δώρ�υ P�δ�κανάκη.Mετα$ύ των διευθυντριών τ�υ παρ-θεναγωγεί�υ κλήθηκε να δι�ικήσειτη σ��λή, αλλά και να διδά$ει σ’ αυ-τή, η γνωστή �εμινίστρια Kαλλιρρ�ηΠαρέν (1861–1940), η �π�ία ε$έδωσεστην Aθήνα απ� τ� 1887 ώς τ� 1918την E�ημερίδα των Kυριών. T� 1897σε άρθρ� της στην ε�ημερίδα αυτή�ήτησε «Ψή��ν εις τας γυναίκας».T� 1817 απ��ασίστηκε άλλωστε καιη λειτ�υργία τ�υ λυκεί�υ Richelieu,π�υ ��ειλε την �ν�μασία και την ί-δρυσή τ�υ στ� Γάλλ� Aρμάνδ� –Eμμαν�υήλ de Plessis, δ�ύκα DeRichelieu, «εμιγκρέ» στη Pωσία, με-τά τη Γαλλική Eπανάσταση. Mαθητέςτ�υ λυκεί�υ ήταν και Eλληνες, γνω-στ�ί αργ�τερα απ� τις θέσεις τ�υςστην ελληνική κ�ινωνία. Θα ανα�έ-ρ�υμε τ�υς Kωνσταντίν� Παπαρρη-γ�π�υλ�, Aλέ$ανδρ� Pαγκα"ή, α-δελ��ύς Λε"ίδη, Γρηγ�ρι� Kαμπ�ύ-ρ�γλ�υ κ.ά. T� λύκει� Richelieu αρ-γ�τερα, τ� 1865, μετασ�ηματίστηκεσε πανεπιστήμι�, με την επωνυμία:Novorossijskij Universitet.

T� 1794 � μητρ�π�λίτης Aικατερι-ν�σλά" και Tαυρικής Γα"ριήλ, έθεσετ� θεμέλι� λίθ� τ�υ να�ύ τ�υ Aγί�υNικ�λά�υ. T�ν ίδι� �ρ�ν�, � ίδι�ς μη-τρ�π�λίτης έθεσε τ� θεμέλι� λίθ�τ�υ να�ύ της Aγίας Tριάδ�ς, σε �ικ�-πεδ� τ� �π�ί� ανήκε στ�υς Eλληνεςτης Oδησσ�ύ. Tέλ�ς, υπήρ�ε, ακ�μη� να�ς τ�υ Aγί�υ Nικ�λά�υ και τηςAγίας Aριάδνης, ως να�ς τ�υ ελληνι-κ�ύ γηρ�κ�μεί�υ.

Eκτ�ς απ� τ� Eλληνικ� (Aυτ�κρα-τ�ρικ�) Eπικ�υρικ� K�μιτάτ�, τ� �-π�ί� ανα�έραμε �τι συμπαραστάθη-κε, απ� τ� 1821 ώς τ� 1831, στ�υςEλληνες π�υ κατέ�ευγαν στηνOδησσ� απ� την Oθωμανική Aυτ�-κρατ�ρία, υπήρ�ε τ� γηρ�κ�μεί� της

Eλληνικής Παρ�ικίας, τ� �π�ί� ιδρύ-θηκε με δωρεά τ�υ Γρ. Γρ. Mαρασλή,πτω��κ�μεί� και ν�σ�κ�μεί� στ�Iδρυμα A.Σ. Στ�ύρτ�α και τ� 1905 υ-πήρ�αν τρεις �ιλανθρωπικ�ί σύλλ�-γ�ι: T� Φως, � Hλι�ς και η Aναγέννη-σις. Tέλ�ς, τ� 1918 ιδρύθηκε καισύλλ�γ�ς των μαθητών των ανωτέ-ρων τά$εων της Eλληνεμπ�ρικήςΣ��λής.

T� 1990 εκδίδ�νταν δύ� ελληνικέςε�ημερίδες T� Φως και � K�σμ�ς, �ι�π�ίες αργ�τερα έγιναν τέσσερις,με την έκδ�ση των ε�ημ. Hλι�ς καιAναγέννησις. E$άλλ�υ, επτά εκδ�τι-κ�ί �ίκ�ι ε$έδ�σαν "ι"λία στην ελλη-νική γλώσσα: τ�υ E. N. Xρυσ�γελ�υ,τ�υ Λ. Nίτση, τ�υ Π. Zερ"άτη – Περά-κη, της Eλληνεμπ�ρικής Σ��λής, τ�υA. Bρά�υν, των αδελ�ών Borovoj καιτης «τυπ�γρα�ίας της κυ"ερνήσε-ως». H Oδησσ�ς, �πως η M�σ�α και ηΠετρ�ύπ�λη, ήταν ένα απ� τα κέ-ντρα εκδ�σεως ελληνικ�ύ "ι"λί�υ.

Στ� γλωσσικ� �ήτημα �ι Eλληνεςτης Oδησσ�ύ ήταν κυρίως �παδ�ίτης καθαρεύ�υσας. Στις σ�έσειςτ�υς με τ�υς Pώσ�υς, άλλ�ι ανα�η-τ�ύσαν πάντα ένα modus vivendi καιάλλ�ι παρέμειναν πιστ�ί στ�ν ελλη-νισμ� τ�υς, κρατώντας ψηλά την ε-θνική τ�υς ταυτ�τητα. Στις διαμά�ες

μετα$ύ τ�υς, μερικ�ί κατηγ�ρ�ύσαντ�υς άλλ�υς ως «�ιλ�ρώσ�υς» και«πανσλα"ιστές». Tέλ�ς, στα γεγ�ν�-τα της διώ$εως των E"ραίων, τ�γνωστ� «π�γκρ�μ» τ�υ 1881, �ιEλληνες δεν πήραν μέρ�ς, αν και«...απεστάλησαν απειλητικαί επιστ�-λαί εις τινας των εγκρίτων εκ των ενOδησσώ Eλλήνων».

Aπ�στ�λή Eλληνικ�ύEκστρατευτικ�ύ

Σώματ�ς

Στραγική σελίδα για τ�ν Eλληνι-σμ� της Oυκρανίας, και ειδικά τηςOδησσ�ύ, απ�τέλεσε η απ�στ�λήτ�υ Eλληνικ�ύ Eκστρατευτικ�ύ Σώ-ματ�ς στην Oυκρανία, τ� 1919. H ελ-ληνική K�ιν�τητα της Oδησσ�ύδι�ργάνωσε πανηγυρική δε$ίωση,μετά τη δ�$�λ�γία στην ελληνικήEκκλησία της αγίας Tριάδ�ς, πρ�ς τι-μήν των στρατευμένων Eλλήνων,στις αίθ�υσες τ�υ «P�δ�κανακεί�υ»Παρθεναγωγεί�υ, την Kυριακή 14 Iα-ν�υαρί�υ 1919. Yστερα απ� λίγες η-μέρες, � ίδι�ς κ�σμ�ς, στην ίδια εκ-κλησία, έκλαψε πικρά τ�ν πρώτ� νε-κρ� Eλληνα στρατιώτη Σταύρ� Πρέ-κα. Eίναι γεγ�ν�ς �τι �ι στρατιωτικέςδυνάμεις της Eλλάδας π�λέμησανκατά των Mπ�λσε"ίκων έπειτα απ�πρ�ταση των ευρωπαϊκών δυτικώνδυνάμεων, �ι �π�ίες �μως, τ� Mάρ-τι� τ�υ 1919 διέτα$αν την εκκένωσητης Oδησσ�ύ. Mε την απ��ώρησητων ελληνικών εν�πλων δυνάμεων,η αστική τά$η της Oδησσ�ύ και �ι πε-ρι�υσίες των Eλλήνων υπέστησαντις συνέπειες τ�υ ε$αγριωμέν�υπλήθ�υς των επαναστατημένωνMπ�λσε"ίκων. Δραματικ� είναι τ�περιε��μεν� τ�υ μακρ�σκελ�ύς τη-λεγρα�ήματ�ς τ�υ Eλευθερί�υ Παυ-λίδη πρ�ς τ� υπ�υργεί� E$ωτερικώντης Eλλάδας απ� την Kωνσταντιν�ύ-π�λη, απ� 18 I�υνί�υ 1920, �π�υ ε-κτίθενται �ι περιπέτειες των Eλλή-νων της Oδησσ�ύ τ� 1919 με 1920.

Γρηγ�ρι�ς Mαρασλής

Mέ�ρι σήμερα κυριαρ�εί στηνOδησσ� η μ�ρ�ή τ�υ Eλληνα εθνι-κ�ύ ευεργέτη Γρηγ�ρί�υ Γρ. Mαρα-σλή (1831 – 1907), γι�υ τ�υ Γρηγ�ρί-�υ Iω. Mαρασλή (ταμία και ε��ρ�υτης Φιλικής Eταιρείας, στ� σπίτι τ�υ�π�ί�υ συνεδρία�αν �ι Φιλικ�ί). Διε-τέλεσε δήμαρ��ς Oδησσ�ύ για τέσ-σερις τετραετίες (1878 – 1894), και�άρισε στην π�λη π�υ γεννήθηκε,αλλά και στην Kωνσταντιν�ύπ�λη,στην Aθήνα, στη Θεσσαλ�νίκη, στηνKέρκυρα και στη Φιλιππ�ύπ�λη μνη-μεία π�λιτισμ�ύ. Xάρισε ακ�μη πίνα-κες �ωγρα�ικής στην Eθνική Πινακ�-θήκη των Aθηνών και στα ελληνικάγράμματα τη «Bι"λι�θήκη Mαρα-σλή». Π�λλ�ί κάτ�ικ�ι της Oδησσ�ύδεί�ν�υν συ�νά σε Eλληνα επισκέ-πτη της π�λεως κάπ�ι� κτίρι� λέγ�-ντας: «είναι τ�υ Mαρασλή».

Tέλ�ς, απ� τ� 1994, υπάρ�ει στηνOδησσ�, στ� σπίτι τ�υ Γρηγ�ρί�υ Iω-άνν�υ Mαρασλή, τ� Παράρτημα τ�υIδρύματ�ς Eλληνικ�ύ Π�λιτισμ�ύ(Krasnij pereulok 18) και M�υσεί�της Φιλικής Eταιρείας, με σκ�π� τηνπρ�"�λή, την ανάπτυ$η και τη διάδ�-ση τ�υ ελληνικ�ύ π�λιτισμ�ύ στηνOυκρανία.

H πρ�μετωπίδα τ�υ �ι�λί�υ τ�υ Σακελλάρι�υ Γ. Σακελλαρί�υ για τη Φιλική Eταιρεία. Eκδ�θηκε στην Oδησσ� τ� 1909 και απ�τελ�ύσε ένα απ� τα �ασικά έργα για τ�υς ερευνητέςπ�υ ασ��λήθηκαν με τη Φιλική Eταιρεία.

Mαρμάρινη πινακίδα στην �μώνυμη�δ� των Eλλήνων, η �π�ία πήρε την�ν�μασία αυτή επειδή υπήρ�ανπ�λλά εμπ�ρικά καταστήματαEλλήνων. H �δ�ς καταλήγει στηνπλατεία Eλλήνων, μια απ� τις κε-ντρικές πλατείες της Oδησσ�ύ.

Tης Oλγας Aλε�ανδρ�π�ύλ�υ

Eρευνήτριας στ� Kέντρ� Eρεύνης Mεσαιωνικ�ύκαι Nέ�υ Eλληνισμ�ύ της Aκαδημίας Aθηνών

TO 1619, μετά τη δύσκ�λη για τηPωσία δεκαπενταετία αλλεπάλλη-λων ε�εγέρσεων και της μεγάληςπ�λων�λιθ�υανικής εισ��λής, �Θε��άνης Iερ�σ�λύμων ήταν �πρώτ�ς πατριάρ�ης π�υ επισκέ-

�θηκε τη M�σ�α και απ�κατέστησετην επικ�ινωνία της με την �ρθ�-δ��η Aνατ�λή. Kατά τη διάρκειατ�υ αιώνα π�υ ακ�λ�ύθησε �ι εκ-κλησιαστικές σ�έσεις διαδραμάτι-σαν τ�ν πρωταγωνιστικ� ρ�λ�, α-ν�ίγ�ντας δρ�μ�υς στη διακίνησηιδεών, κειμένων, έργων τέ�νηςκ.�.κ. Στ� ίδι� πλαίσι� αναπτύ�θη-καν καιν�ύργιες μ�ρ�ές επα�ών,

�ι �π�ίες, εμπλ�υτί"�ντας τ� �ά-σμα τ�υ ελλην�ρωσικ�ύ «διαλ�-γ�υ», εί�αν �υσιαστική συνεισ��-ρά στη διεύρυνση και τη μετα��λήτ�υ π�λιτισμικ�ύ πρ�σανατ�λι-σμ�ύ της Pωσίας. Mε γνώμ�να τηναμ�ι�αία πρ�σ��ρά, π�υ εί�ε "ωτι-κή σημασία και για τις δύ� πλευ-ρές, � 17�ς αιώνας �αρακτηρί"εταιως μια απ� τις πι� συναρπαστικές

�άσεις της και ως ακμή και δύσητης μετα�υ"αντινής της περι�δ�υ.

H μετα�υ�αντινήM�σ α

Aπ� τ� έγγρα��, με τ� �π�ί� �Θε��άνης Iερ�σ�λύμων επικύρωσετη �ειρ�τ�νία τ�υ πατριάρ�η M�-σ�ας Φιλαρέτ�υ, θα �ε�ωρίσ�υμετην ανα�ερ�μενη στ�ν Mι�αήλ P�-μάν�� ράση: «μ�ν�ς αυτ�ς εστίσήμερ�ν επί της γης �ασιλεύς μέ-γας �μ�ύ και �ρθ�δ��ς». T�νπρ�ηγ�ύμεν� αιώνα η διαπίστωσηαυτή απ�τέλεσε έναυσμα για δύ�εκ διαμέτρ�υ αντίθετες ιδε�λ�γι-κές διαδικασίες: την τάση τ�υ ρωσι-κ�ύ κράτ�υς να απ�μακρυνθεί απ�τ�ν υπ�δ�υλ� �ρθ�δ�� κ�σμ� και,στην Aνατ�λή, τη διαμ�ρ�ωση τωνελπίδων για απελευθέρωση με τη��ήθεια τ�υ ρωσικ�ύ κράτ�υς. Aπ�τα �ρ�νια �μως τ�υ Θε��άνη και,πρ��δευτικά, στ� διά�α τ�υ 17�υαιώνα �ι δύ� αυτές π�ρείες �δήγη-σαν σε ένα κ�ιν� πεδί�, �π�υ �ι ελ-πίδες της μίας πλευράς �ρέθηκανσε γ�νιμη συνάντηση με τις �ιλ�-δ��ίες της άλλης.

Tην επ��ή εκείνη τ� �ασίλει� τηςM�σ�ας ανα"ητ�ύσε νέ�υς �ρί"�-ντες. H απειλητική παρ�υσία τηςΔύσης και τα εσωτερικά πρ��λήμα-τα – ειδικά η κρίση, π�υ παρ�υσιά-στηκε στην πνευματικη "ωή ως α-π�ρρ�ια της π�λιτισμικής απ�μ�-νωσης – ήταν �ι κυρι�τερ�ι παρά-γ�ντες π�υ καθ�ρισαν τη στρ��ήτης Pωσίας στ�ν παραδ�σιακά �ι-κεί� δρ�μ� της ελληνικής Aνατ�λής.T� �ήμα αυτ�, �πως τ� επε�εργά-στηκε η επίσημη ρωσική ιδε�λ�γία,

Oι Eλληνες και η Mσ�αH κ�ρύ�ωση των ελλην�ρωσικών σ έσεων κατά τ�ν 17� αιώνα

Aριστερά: H Π�ρταΐτισσατων I�ήρων.T� αντίγρα��της περί�η-μης εικ�νας�ιλ�τε�νήθη-κε στη M�νήI�ήρων (1648)και εστάληστη M�σ�ασυν�δευ�με-ν� απ� τη Διή-γηση για ταθαύματά της(πάνω).

Πατριαρ�ικ� γράμμα τ�υ Θε��άνη Iερ�σ�λύμων για τη �ειρ�τ�νία τ�υ Πα-τριάρ�η M�σ�ας Φιλαρέτ�υ (1619).

Σάκ�ς τ�υ Πατριάρ�η Kωνσταντιν�υπ�λεως Kυρίλλ�υ Λ�υκάρεως. Eστάληαπ� την Kωνσταντιν�ύπ�λη τ� 1655 και τ� 1668 δωρήθηκε απ� τ�ν τσάρ�Aλέ�ι� στ�ν πατριά�η M�σ�ας Iωάσα�.

σήμαινε �τι � τσάρ�ς επωμι"�ταντ�ν ρ�λ� τ�υ π�λιτικ�ύ ηγέτη, υπεύ-θυν�υ για τις τύ�ες τ�υ �ρθ�δ��υκ�σμ�υ, και �τι η ανασυγκρ�τησητ�υ κράτ�υς θα πρ�σανατ�λι"�τανστ� πρ�τυπ� τ�υ Bυ"αντί�υ.

Στην πληθώρα των πηγών, π�υαπ�τύπωσαν την επακ�λ�υθη �ρ-μητική ε�έλι�η των ελλην�ρωσι-κών σ�έσεων, �αίνεται καθαρά �τιη "ήτηση για ανα�ίωση της �υ"α-ντινής παράδ�σης στ� ρωσικ� έ-δα��ς �ρήκε, για ευν�ητ�υς λ�-γ�υς, θερμή ελληνική ανταπ�κρι-ση. Eτσι, λ.�., τ� 1675 � π�λυπράγ-μων Παΐσι�ς Λιγαρίδης, καταγρά-��ντας αναλυτικά τ�υς κ�π�υςτ�υ στην υπηρεσία τ�υ τσάρ�υ,�αρακτήρι"ε τ�υς Pώσ�υς ως«νυν �ασιλεύ�ντες και κατέ��-ντες την των Pωμαίων μ�ναρ�ίαντε και �ρθ�δ��ίαν» και τ�ν τσάρ�Aλέ�ι� ως «Eλλάδ�ς σωτήρα και α-ντιλήπτ�ρα».

H �ασιλεία τ�υ Aλε�ί�υ (1645-1676) ήταν κ�ρυ�αία περί�δ�ς γιατις ελλην�ρωσικές επα�ές. Mε κε-ντρικ� αγωγ� την τακτική �ικ�ν�μι-κή ��ήθεια της Pωσίας πρ�ς τα εκ-κλησιαστικά και μ�ναστικά κέντρατης Aνατ�λής η επικ�ινωνία τωνδύ� κ�σμων έγινε �σ� π�τέ άλλ�τεπυκνή και π�λυδιάστατη. T� θησαυ-ρ��υλάκι� τ�υ Kρεμλίν�υ εμπλ�υ-τίστηκε με π�λύτιμα κειμήλια τηςOρθ�δ��ίας π�υ, ενισ�ύ�ντας τηναυτ�συνείδηση της M�σ�ας ως με-γάλ�υ θρησκευτικ�ύ κέντρ�υ, έδι-ναν νέα ερεθίσματα στη ρωσική τέ- Σπάραγμα απ� περγαμην� κώδικα τ�υ 6�υ αιώνα με τις Eπιστ�λές τ�υ Aπ�στ�λ�υ Παύλ�υ. Περιήλθε στη Συν�δική Bι-

�λι�θήκη M�σ�ας μα'ί με τη συλλ�γή �ειρ�γρά�ων π�υ έ�ερε απ� τ� Aγι�ν Oρ�ς � Aρσένι�ς Σ�υ�άν�� (1655).

�νη. E�ίσ�υ ισ�υρή ώθηση δ�θηκεστη διακίνηση των ελληνικών �ει-ρ�γρά�ων και εντύπων και στηνπρ�σέλευση Eλλήνων λ�γίων, π�υκλήθηκαν να διαδραματίσ�υν ενερ-γ� ρ�λ� στη ρωσική πνευματική"ωή. Σημεί� των καιρών ήταν η γρή-γ�ρη ανάπτυ�η της ελληνικής πα-ρ�ικίας της M�σ�ας, και η διαμ�ρ-�ωση νέων εστιών, με πρώτη καικύρια την ελληνική M�νή Aγί�υ Nι-κ�λά�υ, π�υ απ� τ� 1653 παρα�ω-ρήθηκε ως μετ��ι στη M�νή I�ήρωντ�υ Aγί�υ Oρ�υς.

O ηγέτης υπ� την αιγίδα τ�υ �-π�ί�υ θα συσπειρων�ταν � �ρθ�δ�-��ς κ�σμ�ς εί�ε μεγάλες ευθύνες.Mε επιδε�ι�τητα και επιμ�νή �ιEλληνες ιεράρ�ες επέσυραν τηνπρ�σ��ή των μ�σ��ιτικών αρ�ώνστις απ�κλίσεις της ρωσικής εκκλη-σιαστικής παράδ�σης και στην ανά-γκη δι�ρθωσης των λειτ�υργικών�ι�λίων με �άση τα ελληνικά πρ�-τυπα. H δι�ρθωση αυτή μ�ιραία έ-λα�ε τ�ν �αρακτήρα μεταρρύθμι-σης και πρ�κάλεσε αναταρα�ή στηρωσική κ�ινωνία. H σύν�δ�ς τ�υ1666–1667, π�υ συγκλήθηκε για ναδώσει λύσεις στην έκρυθμη κατά-σταση, ανέδει�ε με τ�ν πι� εναργήτρ�π� π�σ� μεγάλη ήταν η έκταση,στην �π�ία η ρωσική "ωή τ�υ 17�υαιώνα "ήτησε τη συνεισ��ρά τηςελληνικής πλευράς. H �άση τηςπρ�ετ�ιμασίας σε μεγάλ� �αθμ� α-νατέθηκε στ�υς λ�γί�υς π�υ εργά-"�νταν τ�τε στην υπηρεσία τ�υτσάρ�υ, ενώ στις εργασίες της συ-ν�δ�υ συμμετεί�αν δύ� πατριάρ-�ες, � Παΐσι�ς Aλε�ανδρείας και �Mακάρι�ς Aντι��είας, καθώς καιπλήθ�ς Eλλήνων ιερέων.

Oι άλλ�ι �ρί��ντεςOι δυσκ�λίες π�υ αντιμετώπισε η

δι�ρθωση των εκκλησιαστικών �ι-�λίων ανέδει�ε για μια ακ�μη ��ράτην ανεπάρκεια της ρωσικής παι-δείας. Eίναι ενδεικτικ� �τι τα κρίσι-μα εκείνα �ρ�νια �ι λ�γι�ι π�υ ανέ-

λα�αν την επιμέλεια των νέων εκ-δ�σεων τ�υ Tυπ�γρα�εί�υ M�σ�αςήταν κυρίως �έν�ι, πρ�ερ��μεν�ιαπ� την �ρθ�δ��η Aνατ�λή ή απ�τις δυτικές και ν�τι�δυτικές περι�-�ές τ�υ ανατ�λικ�σλα�ικ�ύ �ώρ�υ,τη Mικρά και Λευκή Pωσία. Στ� δεύ-τερ� μισ� τ�υ αιώνα η επιτειν�μενη

ανα"ήτηση λύσεων στ� εκπαιδευτι-κ� πρ��λημα έ�ει ως μ�νιμ� σημεί�ανα��ράς την ελληνική παιδεία.Σύμ�ωνα με την ελληνική πλευρά,θεμέλι� έπρεπε να απ�τελέσει η δι-δασκαλία της ελληνικής γλώσσας.Eτσι, η αυ�αν�μενη ανάγκη τωνPώσων για τη δι�ργάνωση συστη-

ματικής εκπαίδευσης συναντήθηκεγ�νιμα με τη �ρ�ντίδα των Eλλή-νων λ�γίων για τη διάσωση και τηνανάπτυ�η των ελληνικών γραμμά-των και την ελπίδα για την ίδρυσηνέων ελληνικών τυπ�γρα�είων. Hε�έλι�η αυτή κ�ρυ�ώθηκε τ� 1685με την ίδρυση τ�υ πρώτ�υ στη Pω-σία ανώτατ�υ εκπαιδευτικ�ύ ιδρύ-ματ�ς, της Σλα��ελλην�λατινικήςAκαδημίας, απ� τ�υς Eλληνες Iω-αννίκι� και Σω�ρ�νι� Λει��ύδη.

Aπ� μια �ρισμένη σκ�πιά � ρητ�ςελλην�κεντρικ�ς πρ�σανατ�λισμ�ςτης ρωσικής πλευματικής "ωής λει-τ�ύργησε ως δ�ύρει�ς ίππ�ς, αν�ί-γ�ντας δρ�μ� στη διάδ�ση της δυ-τικής παιδείας, απ� την �π�ία, σε ι-δε�λ�γικ� επίπεδ�, τ�σ� η ρωσικήπλευρά, �σ� και η ελληνική ήθελαννα ��υρωθ�ύν. Oι περισσ�τερ�ιEλληνες λ�γι�ι π�υ εργάστηκανστην υπηρεσία των αρ�ών της M�-σ�ας, �πως � Aρσένι�ς Γραικ�ς, �Παΐσι�ς Λιγαρίδης και �ι αδελ��ίΛει��ύδη, ήταν απ��ιτ�ι ευρωπαϊ-κών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, �-πως άλλωστε και αρκετ�ί σλά��ισυνεργάτες ή και αντίπαλ�ί τ�υς.Mε την πρ��δευτική εκκ�σμίκευσητης ρωσικής π�λιτιστικής "ωής ηελληνική γλώσσα άρ�ισε να ε�ωθεί-ται στ� περιθώρι�. Xαρακτηριστικήένδει�η απ�τελεί η «απ�συρσή»της απ� τη διδασκαλία στην Aκαδη-μία μετά τις πρώτες δύ� δεκαετίεςτης λειτ�υργίας της.

H �ε�ωριστή θέση π�υ κατέ�ει �17�ς αιώνας στην ιστ�ρία των ελ-λην�ρωσικών επα�ών σε μεγάλ��αθμ� ��είλεται στ� γεγ�ν�ς �τι �-ρισμένες �ασικές διεργασίες π�υτελ�ύνταν στην �ρθ�δ��η Aνατ�λήκαι στ� κράτ�ς της M�σ�ας �ρέθη-καν να συναντι�ύνται σε κεντρικ�και για τις δύ� πλευρές �ώρ�. H α-να"ήτηση νέων πρ��πτικών για τηνεπανάκαμψη τ�υ Eλληνισμ�ύ και �ιανάγκες τ�υ ρωσικ�ύ π�λιτισμ�ύπ�υ έ�ει περάσει στη �άση της α-π�μ�νωσης και ανι�νεύει τ� επ�με-ν� άν�ιγμα διαμ�ρ�ωσαν ε�αιρετι-κά ευν�ϊκές συνθήκες για τ�ν κύ-κλ� αυτ� της ελλην�ρωσικής επι-κ�ινωνίας. T� άν�ιγμα π�υ τελικάπρ�έκυψε στη ρωσία ήταν τ� «πα-ράθυρ� στην Eυρώπη» τ�υ Mεγά-λ�υ Πέτρ�υ και �πως πιστ�π�ιεί ησύγ�ρ�νη ανάγνωση τ�υ ρωσικ�ύ17�υ αιώνα, δεν ήταν �ύτε �α�νικ�,�ύτε και άμ�ιρ� της συνεισ��ράςτων Eλλήνων.

T�ν περασμέν� Σεπτέμ�ρι�, στ�πλαίσι� των εκδηλώσεων για τα 850�ρ�νια απ� την ίδρυση της M�σ�ας,η πρεσ�εία της Eλλάδας σε συνερ-γασία με την Aκαδημία Eπιστημώντης Pωσίας δι�ργάνωσε διεθνές ε-πιστημ�νικ� συμπ�σι� με θέμα «HM�σ�α και � ελληνικ�ς π�λιτισμ�ς».Oι εργασίες τ�υ κάλυψαν τ� �άσματων ελλην�ρωσικών επα�ών κυ-ρίως απ� την Aλωση της Π�λης έωςτ�ν 20� αιώνα. Στη δια�ρ�νία αυτή� 17�ς αιώνας κατεί�ε πρ��ανώςπρωταγωνιστική θέση και αναδεί-�θηκε για πρώτη ��ρά με εμπερι-στατωμένη τεκμηρίωση �τι �ρή"ει ι-διαίτερης έρευνας π�υ θα συμ�άλειτ�σ� στη μελέτη τ�υ ρωσικ�ύ π�λι-τισμ�ύ �σ� και στην επιτακτικά "η-τ�ύμενη διεύρυνση πρ�ς τη ρωσικήκατεύθυνση των μετα�υ"αντινώνκαι νε�ελληνικών σπ�υδών.

Eγγρα�� τ�υ Πατριάρ�η Kωνσταντιν�υπ�λεως Παϊσί�υ π�υ επι�ε�αιώνειτη γνησι�τητα της απ�στελ�μενης στη M�σ�α κάρας τ�υ Aγί�υ Γρηγ�ρί�υτ�υ Θε�λ�γ�υ (1652).

M�νή Aγί�υ Nικ�λά�υ, μετ��ι της M�νής I�ήρων στηM�σ�α (απ� τ� 1653).

H M�νή Zaikonospasskij, �π�υ στεγάστηκε η Σλα�� –Eλλην� – Λατινική Aκαδημία.

Eλληνες και BύλγαριH ελληνική παρ�υσία στ� σημεριν� ��υλγαρικ� �ώρ� διά μέσ�υ των αιώνων

T�υ Δημητρί�υ B. Γνη

Aναπλ. Kαθηγητή Πανεπιστημί�υ Aθηνών

O XΩPOΣ π�υ καταλαμ�άνει τ� ση-μεριν� ��υλγαρικ� κράτ�ς δεν ήτανπάντ�τε ��υλγαρικ�ς. Oι B�ύλγαρ�ιεμ�ανί��νται στα Bαλκάνια τ�ν 7�μ.X. αιώνα και ως κρατική �ντ�τητααναγνωρί��νται απ� τ� έτ�ς 681, κα-ταλαμ�άν�ντας την έκταση μετα�ύΔ�υνά�εως και Aίμ�υ «επ’ αισ"ύνητων Pωμαίων». Kατά καιρ�ύς επε-κτείν�υν τα �ρια τ�υ κράτ�υς τ�υςσε �άρ�ς κυρίως τ�υ Bυ�αντί�υ. Σταεδά�η �μως αυτά η κυριαρ"ία τ�υςδεν είναι διαρκής. T� 971 καταλύεταιαπ� τ�ν Iωάννη Tσιμισκή τ� λεγ�με-ν� A΄ B�υλγαρικ� κράτ�ς και τ� 1018τ� κράτ�ς τ�υ τσάρ�υ Σαμ�υήλ. T�B΄ B�υλγαρικ� κράτ�ς επι�ιώνει κα-τά τα έτη 1186–1393. Kαι μετά τ� πέ-ρας της T�υρκ�κρατίας, η B�υλγα-ρία ως κράτ�ς εμ�ανί�εται τ� 1878.Δηλαδή σε μια περί�δ� 1317 ετών �ιB�ύλγαρ�ι έ"�υν κρατικ� �ί� μ�ν�620 ετών! O "ώρ�ς π�υ απαρτί�ει σή-μερα τη B�υλγαρία περι"αρακώνε-ται απ� τ�ν Δ�ύνα�η (��ρεια), τ�νEύ�ειν� Π�ντ� (ανατ�λικά), τη ν�τιαP�δ�πη και τ� Mπέλες (ν�τια) και τηΣερ�ία και τα Σκ�πια (δυτικά).

Eλληνικές απ�ικίεςΩς γνωστ�ν, � "ώρ�ς αυτ�ς απ�-

τελεί τη ��ρεια Θράκη και ήταν �ασι-κά εστία των Θρακών. H εμ�άνισητων Eλλήνων απ�ίκων στα δυτικάπαράλια τ�υ Eυ�είν�υ Π�ντ�υ (ση-μερινή B�υλγαρία) αρ"ί�ει τ�ν 7�π.X. αιώνα. Oι Mιλήσι�ι ιδρύ�υν τιςαπ�ικίες Aπ�λλωνία (μετέπειτα Σω-��π�λη) (7�ς αι.), Oδησσ� (μετέπειταBάρνα) (6�ς αι.) και Kρ�υν�ύς. OιMεγαρείς πρ�σθέτ�υν τ�ν 6� αι. τηMεσημ�ρία. T�ν 5� αι. η Aπ�λλωνίαδημι�υργεί και δική της απ�ικία, τηνAγ"ίαλ�. N�τι�τερα της Aπ�λλωνίαςθα εμ�ανισθεί η Aγαθ�π�λη.

Για μεγάλ� "ρ�νικ� διάστημα (ώςτη Pωμαι�κρατία) �ι Eλληνες άπ�ικ�ιθα δίν�υν τ�ν αγώνα υπάρ�εώς τ�υςμε τ� εμπ�ρι�, τ�υς συμ�ι�ασμ�ύςμε τ�υς �αρ�άρ�υς και την π�λιτι-στική τ�υς διείσδυση στ� εσωτερικ�.

Στην περί�δ� της Pωμαι�κρατίαςτ� ελληνικ� στ�ι"εί� ενισ"ύεται στ�εσωτερικ� της Θράκης. Στις νέεςπ�λεις (Φιλιππ�ύπ�λη, Σερδική κ.ά.)εγκαθίστανται Eλληνες, ε�ελληνι-σμέν�ι Θράκες και άλλα �ύλα. OιΘράκες απ�σύρ�νται στα �ρεινά καιπρ��δευτικά απ�ρρ��ύνται γλωσ-σικά απ� τ�υς Eλληνες. T� «K�ιν�ντων Θρακών» π�υ συγκρ�τείται δενείναι τίπ�τε άλλ� απ� τ� «κ�ιν�ν τωνεπί Θράκης Eλλήνων». A��α μπ�-ρεί να ισ"υρισθεί κανείς �τι η Θράκην�τίως τ�υ Aίμ�υ, �ταν άρ"ι�ε τ� �ί�της η Bυ�αντινή Aυτ�κρατ�ρία ήτανελλην��ωνη. Tραν�τατη απ�δει�η �ιπ�λυάριθμες ελληνικές επιγρα�έςτης περι�"ής. Kαι �ταν είναι δίγλωσ-σες, δίπλα στ� λατινικ� κείμεν� υ-πάρ"ει η ελληνική μετά�ραση. T�

ρεύμα αυτ� της ενισ"ύσεως τ�υ ελ-ληνικ�ύ στ�ι"εί�υ θα συνε"ισθεί έ-ως την ίδρυση τ�υ ��υλγαρικ�ύ κρά-τ�υς (681) με τη διάδ�ση τ�υ "ρι-στιανισμ�ύ, με τη λειτ�υργική γλώσ-σα (ελληνική) και την πρ��δευτική ε-

πικράτηση της ελληνικής γλώσσαςστ� Bυ�άντι�. O αναγνώστης δενπρέπει να �ε"νά �τι η Θράκη ήτανκ�ντά στην πρωτεύ�υσα ή μάλλ�ν �-τι η πρωτεύ�υσα �ρισκ�ταν στηΘράκη.

Kαι �ταν συγκρ�τείται τ� ��υλγα-ρικ� κράτ�ς, τ� ελληνικ� στ�ι"εί�δεν ε�α�ανανί�εται. Eλληνες και ελ-λην��ων�ι αι"μάλωτ�ι �δηγ�ύνταιστ� εσωτερικ� της B�υλγαρίας. Eπίηγεμ�να Oμ�υρτάγ (814-831) �εσπά��ερ�ς διωγμ�ς σε �άρ�ς των ελ-λην��ωνων "ριστιανών, π�υ πρέπεινα ήταν π�λυάριθμ�ι. T� κύρ�ς τηςελληνικής γλώσσας στ� κράτ�ς τηςB�υλγαρίας έως τ� τέλ�ς τ�υ 9�υ αι.είναι αδιαμ�ισ�ήτητ�. Oι λεγ�μενες«πρωτ��υλγαρικές επιγρα�ές» (ε-πίσημες επιγρα�ές) είναι κατά καν�-να ελληνικές, με παρεμ��λή πρωτ�-��υλγαρικών και παλαι�σλα�ικώνλέ�εων. Hγεμ�νες των B�υλγάρωναυτ�"αρακτηρί��νται τσάρ�ι B�υλ-γάρων και Γραικών.

Kατά τη διάρκεια της �υ�αντινήςκυριαρ"ίας στη B�υλγαρία(971–1185) είναι ευν�ητ� �τι τ� ελ-ληνικ� στ�ι"εί� ενισ"ύεται σε �λητην έκταση της B�υλγαρίας, αλλάκυρίως στις παρευ�είνιες π�λεις(Bάρνα, Mεσημ�ρία, Aγ"ίαλ�, Σω��-π�λη κ.ά.) και στις π�λεις της Aνατ�-λικής Pωμυλίας. Σε τ�ύτ� συντελείκαι τ� γεγ�ν�ς �τι �ι επαρ"ίες τηςB�υλγαρίας και εκκλησιαστικά ανή-κ�υν στη δικαι�δ�σία τ�υ Πατριαρ-"εί�υ Kωνσταντιν�υπ�λεως.

Eιρηνική συνύπαρ�ηT� λεγ�μεν� B΄ B�υλγαρικ� κρά-

τ�ς (1186–1393) με πρωτεύ�υσα τ�Mεγάλ� Tύρν�� (1186-1393) κατάκαιρ�ύς περιλαμ�άνει στ�υς κ�λ-π�υς τ�υ και τις ελληνικές π�λειςτ�υ Π�ντ�υ και τις π�λυάριθμες ελ-ληνικές π�λεις της "ώρας ν�τίωςτ�υ Aίμ�υ. Στην περί�δ� της Φρα-γκ�κρατίας της Kων/π�λεως (1204-

Φιλιππ�ύπ�λις, 1901: απ��ιτ�ι της Mαρασλεί�υ Σ��λής (Eλληνικ Σ��λεί� Γρ. Mαρασλή) με τ�υς καθηγητές τ�υς(απ τ� �ι�λί� «Oι Eλληνες στη Mαύρη Θάλασσα» της Mαριάννας K�ρ�μηλά, εκδ. «Πανραμα»).

Δρμ�ς στ� Aνω Nευρ�κπι, στ� �π�ί� η ελληνική παρ�ικία δεν υπήρ$ε μ-ν� έντ�νη, αλλά και μα�ητική. Συνέ�εια στην 26η σελίδα

1261) �ρίσκ�υν άσυλ� στην �ρθ�δ�-�η B�υλγαρία π�λλ�ί Eλληνες τηςAυτ�κρατ�ρίας και πρ�σ�έρ�υν τιςυπηρεσίες τ�υς σε τ�μείς της καλλι-τε"νικής και πνευματικής �ωής της"ώρας. Eδώ �ιλ��ενείται και � Πα-τριάρ"ης Kων/π�λεως Iωάννης I΄ �Kαματηρ�ς. H συνύπαρ�η B�υλγά-ρων και Eλλήνων μέσα στα �ρια τ�υ�ασιλεί�υ είναι τώρα �υσι�λ�γική,"ωρίς τις καταστρεπτικές αντιπαρα-θέσεις τ�υ παρελθ�ντ�ς. Bασιλείςαυτ�απ�καλ�ύνται τσάρ�ι B�υλγά-ρων και Γραικών. T�ν 14� αι. � γνω-στ�ς Bυ�αντιν�ς ησυ"αστής �σι�ςΓρηγ�ρι�ς Σιναΐτης �ρίσκει άσυλ�στα Παρ�ρια, ιδρύει λαύρες και είναιεπικε�αλής π�λυάριθμης αδελ��τη-τας Eλλήνων και B�υλγάρων μ�να-"ών. Παρατηρείται νέα έ�αρση μετα-�ράσεων απ� την ελληνική στη με-σαιων��υλγαρική, καθώς και δι�ρ-θώσεων παλαιών μετα�ράσεων.Aκ�μη και πρώην Mητρ�π�λίτης τ�υΠατριαρ"εί�υ Kων/π�λεως (Mαδύ-των Iάκω��ς) λαμ�άνει μέρ�ς στιςεργασίες της Συν�δ�υ τ�υ Tυρν�-��υ (1359). Oλ�κληρη η ελληνική πε-ρι�"ή της Φιλιππ�υπ�λεως περνάστα �ρια της B�υλγαρίας (1344) –θύ-μα τ�υ εμ�υλί�υ π�λέμ�υ– "ωρίςκλυδωνισμ�ύς. T� Πατριαρ"εί� Tυρ-ν��υ δεί"νει να σέ�εται τ� εκκλη-σιαστικ� καθεστώς των Eλλήνων τηςBάρνας, Mεσημ�ρίας, Σω��π�λεωςκαι Aγ"ιάλ�υ.

Eνίσ�υση και ακμήτ�υ ελληνικ�ύ

στ�ι�εί�υ

Στην περί�δ� της T�υρκ�κρατίαςστ�ν ��υλγαρικ� "ώρ� (1396–1878)έ"�υμε αρκετές μετακινήσεις πλη-θυσμών για την κάλυψη των έρημωνπερι�"ών (ε�αιτίας τ�υ εμ�υλί�υ καιτων επιδρ�μών των T�ύρκων). T�ύ-τ� δεν αλλ�ιώνει �υσιαστικά τη σύν-θεση των πληθυσμών. Oι ιστ�ρικέςσυγκυρίες συντείν�υν τα μέγισταστην ενίσ"υση τ�υ ελληνικ�ύ στ�ι-"εί�υ στις παράλιες π�λεις και στιςπ�λεις ν�τίως τ�υ Aίμ�υ. H �ικ�ν�-μία, με τ� εμπ�ρι�, την αλιεία, τα ε-λεύθερα επαγγέλματα, τις �ι�τε-"νίες, �ρίσκεται στα "έρια κυρίωςτων Eλλήνων. Eλληνες απ� την ηπει-ρωτική Eλλάδα, αλλά και απ� άλλεςπερι�"ές ανα�ητ�ύν καλύτερη τύ"η

σε π�λεις της Aνατ�λικής Pωμυλίαςκαι �"ι μ�ν�. H �ικ�ν�μική ακμή τωνEλλήνων τ�υς επιτρέπει να επενδύ-σ�υν "ρήματα αρκετά στην παιδείατ�υ Γέν�υς. Πρ��δευτικά �ι περισ-σ�τερες π�λεις απ�κτ�ύν ελληνικάσ"�λεία, στα �π�ία ��ιτ�ύν και��υλγαρ�π�υλα. Mάλιστα η Φιλιπ-π�ύπ�λη απ� τ� �΄ ήμισυ τ�υ 18�υ αι-ώνα απ�κτά και Aνώτερη Σ"�λή. Hπνευματική αυτή ακμή τ�υ Eλληνι-σμ�ύ �πωσδήπ�τε εκτρέ�ει την ελ-λην��ία και τ�ν μισελληνισμ� τ�υΠαϊσί�υ Xιλανδραριν�ύ, π�υ απ�τυ-πώνεται στην «Iστ�ρία σλα�ιαν�-��υλγαρική» (1762) και �δηγεί στην

εθνική α�ύπνιστη των B�υλγάρων.Oι τ�τε πνευματικ�ί ταγ�ί των B�υλ-γάρων αντιμετωπί��υν τ� δίλημμα:ελληνικ� ή ��υλγαρικ� σ"�λεί� γιατα ��υλγαρ�π�υλα; O ��ς της α-��μ�ιώσεως και � α�υπνι��μεν�ς ε-θνικισμ�ς �δηγ�ύν στην επιλ�γή τ�υδευτέρ�υ.

Aπ� τ�ν παραγκωνισμ�στην ε��ντωσητων Eλλήνων

O αγώνας των B�υλγάρων για συ-γκρ�τηση ανε�άρτητης Eκκλησίας(1840 ε�ής), τ� ��υλγαρικ� σ"ίσμα(1872), η ίδρυση B�υλγαρικ�ύ κρά-τ�υς (1878) και της αυτ�ν�μης ηγε-μ�νίας της Aνατ�λικής Pωμυλίας(1879) και τέλ�ς η πρα�ικ�πηματικήκατάληψη της τελευταίας απ� τ�υB�υλγάρ�υς (1885) πρ��δευτικάκλ�νί��υν τ� �ικ�δ�μημα της ειρη-νικής συνυπάρ�εως B�υλγάρων καιEλλήνων.

Oι Eλληνες στ�ν "ώρ� της B�υλ-γαρίας τ� �΄ ήμισυ τ�υ 19�υ αιώνα ή-ταν περίπ�υ 150.000 "ιλιάδες (κά-π�ι�ι ερευνητές τ�υς ανε�ά��υνστις 250.000), συγκεντρωμέν�ι κυ-ρίως σε "ωριά και π�λεις της Aνατ�-λικής Pωμυλίας (Φιλιππ�ύπ�λη, Στε-νήμα"�ς, Tατάρ Πα�αρτ�ίκ, Xάσκι�ϊ,Περιστερά, K�ύκλαινα, Kα�ακλή,Kαρυές, Mεσημ�ρία Aγ"ίαλ�ς, Σω-��π�λη, Πύργ�ς κ.ά.), στ� Mελέν�ι-κ�, στ� Nευρ�κ�πι, στη Bάρνα κ.ά.Aν και στην ηγεμ�νία της A. Pωμυ-

λίας �ι Eλληνες ήταν ισ�τιμ� μέλ�ςμε τ�υς B�υλγάρ�υς και τ�υς T�ύρ-κ�υς, � παραγκωνισμ�ς τ�υς ήτανσυστηματικ�ς (Γενικ� Διευθυντή-ρι�, γλώσσα, δι�ίκηση, δικαστήρια,π�λιτ��υλακή, "ωρ��υλακή, αστυ-ν�μία). H �λη λειτ�υργία της ηγεμ�-νίας σ"εδ�ν ελέγ"εται απ� τ�υςB�υλγάρ�υς. Aπ� τ� 1885 (πρα�ικ�-πημα) �ι B�ύλγαρ�ι ε�αρμ��υν π�-λιτική στραγγαλισμ�ύ και εκ��υλγα-ρισμ�ύ των Eλλήνων. O σ"�λικ�ςν�μ�ς τ�υ 1891 υπ�"ρεώνει τ�υςEλλην�παιδες να σπ�υδά��υν στη��υλγαρική γλώσσα. Tα ε��ντωτικάμέτρα κατά των Eλλήνων δημι�υρ-γ�ύν τ� δίλημμα σε αυτ�ύς: μετανά-στευση ή εκ��υλγαρισμ�ς.

O Eλληνισμ�ς αναπτύσσει π�ικί-λ�υς αμυντικ�ύς μη"ανισμ�ύς κατάτης αυθαιρεσίας: Iδρυση συλλ�γων(�ιλ�λ�γικών, �ιλεκπαιδευτικών, �ι-λανθρωπικών, μ�υσικών), σ"�λείων,νηπιαγωγείων, �ικ�τρ��είων, κ�ι-νω�ελών καταστημάτων, �ι�λι�θη-κών, αναγνωστηρίων, "�ρήγηση υ-π�τρ��ιών, �ργάνωση διαλέ�εων,"�ρ�εσπερίδων, θεατρικών παρα-στάσεων, έκδ�ση και κυκλ��ρία ε-�ημερίδων (Φιλιππ�ύπ�λις, Eύ�ει-ν�ς, Eιδήσεις τ�υ Aίμ�υ, Oδησσ�ςκ.ά.) κ.τ.�. Eτσι άντε�ε και διατηρή-θηκε � Eλληνισμ�ς έως τ� 1906. T�έτ�ς αυτ� στη B�υλγαρία � Eλληνι-σμ�ς αριθμεί περίπ�υ 100.000, έ"ει5 μητρ�π�λεις (Bάρνας, Mεσημ-�ρίας, Aγ"ιάλ�υ, Σω��αγαθ�υπ�λε-ως, Φιλιππ�υπ�λεως), 150 ιερείς,117 εκκλησίες, 8 μ�νές, 66 σ"�λεία,7.744 μαθητές, 186 δασκάλ�υς.

Oι τρ�μερ�ί ανθελληνικ�ί διωγμ�ίπ�υ �εσπ�ύν τ� έτ�ς αυτ� με πρ�-�αση τις ελληνικές νίκες στη Mακε-δ�νία κατά των κ�μιτατ�ήδων, δί-ν�υν τη "αριστική ��λή στ�ν Eλλη-νισμ�. Πάνω απ� 10.000 Eλληνες �η-τ�ύν άσυλ� στην Eλλάδα. Aπ� τ�1908 � Eλληνισμ�ς �θίνει πρ��δευ-τικά. Oι Eλληνες "άν�υν και τιςπνευματικές τ�υς κε�αλές (μητρ�-π�λίτες). Oι νέ�ι ανθελληνικ�ί διωγ-μ�ί τ�υ 1914 (διωγμ�ί κληρικών, αρ-παγή εκκλησιών, υπ�"ρεωτική ��ί-τηση σε ��υλγαρικά σ"�λεία, πρ�-σ"ώρηση στην E�αρ"ία) και η συνθή-κη τ�υ Nεϊγί (1919) �δηγ�ύν στην ε-��ντωση των Eλλήνων στη B�υλγα-ρία. Mε την υλ�π�ίηση της συμ�ά-σεως για εκ�ύσια ελλην��υλγαρι-κή μετανάστευση και ανταλλαγή πε-ρι�υσιών (1921-1932) π�λλ�ί Eληνεςεγκαθίστανται στην Eλλάδα, αρκε-τ�ί μέν�υν στη B�υλγαρία.

Kαι σήμερα υπάρ"�υν απ�γ�ν�ιτων Eλλήνων αυτών – B�ύλγαρ�ιπ�λίτες πια– σε αρκετές π�λεις και"ωριά της γειτ�νικής "ώρας. Π�λλ�ίαπ� αυτ�ύς διατηρ�ύν τη συνείδη-ση και την ανάμνηση της ελληνικήςτ�υς καταγωγής. Kάπ�ι�ι συνε"ί-��υν να �μιλ�ύν και την ελληνικήγλώσσα.

Mε την επικράτηση τ�υ δημ�κρα-τικ�ύ καθεστώτ�ς στη σημερινήB�υλγαρία ελπί��υμε πως αυτ�ί θα�ρ�υν τ�υς μη"ανισμ�ύς εκείν�υςπ�υ θα τ�υς ��ηθήσ�υν να συντηρή-σ�υν τη συνείδησή τ�υς και να �εδι-πλώσ�υν τις αρετές της �υλής μας.Kαι αυτ� θα είναι και για τ� καλ� καιτην ευημερία των B�υλγάρων. H π�-λωση και η έ"θρα B�υλγάρων καιEλλήνων στ� παρελθ�ν μ�ν� δεινάέ�ερε στ�υς δύ� λα�ύς μας.

Συνέ�εια απ την 25η σελίδα

T� καθ�λικ της M�νής της Παναγίας της Πετριτ%ιωνιτίσσης (σήμερα Mπα-τσκ��υ). H μ�νή είναι ένα απ τα μεγαλύτερα πρ�σκυνήματα τ�υ Eλληνι-σμ�ύ στην περι��ή της Φιλιππ�υπλεως (�ωτ.: Mι�αήλ Eνε�).

Xάρτης της Nτιας B�υλγαρίας (Aν. Pωμυλίας) με τις ελληνικές κ�ιντητεςτης περι��ής (πηγή: «Bαλκανικά σύμμεικτα», τ. 7, 1995).

Στην πρώην Γι�υγκ�σλα�ίαH ίδρυση, τα κέντρα και � κ�ινωνικ�ς �ί�ς των ανθηρών ελληνικών παρ�ικιών

T�υ Iωάννη A. Παπαδριαν�ύ

Aναπληρωτή καθηγητή της Bαλκανικής Iστ�ρίαςστ� Δημ�κρίτει� Πανεπιστήμι� Θράκης

KATA τ�υς �ρ�ν�υς της τ�υρκ�-κρατίας, δημι�υργ�ύνται και αν-θ�ύν στ�ν �ώρ� της πρώην Γι�υ-γκ�σλα�ίας α�ι�λ�γες ελληνικέςπαρ�ικίες, �ι �π�ίες ��είλ�νταιστις μεταναστεύσεις των Hπειρω-τών, Θεσσαλών, Θρακιωτών και κυ-ρίως Mακεδ�νων π�υ εί�αν αρ�ίσειήδη απ� τα τέλη τ�υ 16�υ αιώνα.

Tις ελληνικές παρ�ικίες στις γι-�υγκ�σλα�ικές �ώρες μπ�ρ�ύμενα τις διαιρέσ�υμε σε δύ� μεγάλεςκατηγ�ρίες: απ� τη μια, σε εκείνες,�ι �π�ίες ιδρύθηκαν και ήκμασανστις διά��ρες επαρ�ίες της πρώηνΓι�υγκ�σλα�ίας π�υ �ρίσκ�νται��ρει�τερα απ� τ� Bελιγράδι και,απ� την άλλη, σε �σες δημι�υργή-θηκαν στην περι��ή π�υ εκτείνεταιν�τι�τερα απ� την π�λη αυτή, δη-λαδή στ�ν καθαρά σερ�ικ� �ώρ�.

Aλλά και τα αίτια π�υ συνετέλε-σαν στην ίδρυση των δύ� αυτώνκατηγ�ριών των ελληνικών παρ�ι-κιών, ήταν δια��ρετικά. Ως κυρι�-τερ�ι λ�γ�ι τ�υ πρώτ�υ μετανα-στευτικ�ύ ρεύματ�ς, τ� �π�ί� αρ-�ί#ει σιγά σιγά μετά την άλωση τηςKωνσταντιν�ύπ�λης και αυ�άνεταικατά τ�ν 18� αιώνα, θεωρ�ύνταισήμερα απ� τ�υς ιστ�ρικ�ύς �ι ε-�ής: H αδυναμία των �ρεινών, δα-σωδών και απ�μ�νωμένων περι�-�ών να θρέψ�υν τ�υς π�λυάριθ-μ�υς κατ�ίκ�υς, �ι �π�ί�ι για να α-π��ύγ�υν τις διά��ρες καταπιέ-σεις των T�ύρκων, εγκατέλειπαντις πεδιάδες και κατέ�ευγαν στιςπερι��ές αυτές· η έλλειψη γενικάασ�άλειας στις ��ρειες ελληνικές�ώρες, η �π�ία εί�ε αρ�ίσει να γί-νεται αισθητή ήδη απ� τις αρ�έςτ�υ 17�υ αιώνα· η ανάπτυ�η των �ι-κ�ν�μικών σ�έσεων ανάμεσα στηνAνατ�λή και στη Δύση, η �π�ία πα-ρατηρείται μετά την πτώση της �υ-#αντινής πρωτεύ�υσας και κυρίωςμετά την υπ�γρα�ή των ιστ�ρικώνΣυνθηκών τ�υ Πασάρ��ιτς στα1718 και τ�υ Bελιγραδί�υ στα 1739·η μείωση τ�υ πληθυσμ�ύ στις �υγ-γρικές επαρ�ίες της αυτ�κρατ�-ρίας των Aψ��ύργων και, τέλ�ς, ηκαταστρ��ή της M�σ��π�λης στα1769.

T� δεύτερ�, πάλι, μεταναστευτι-κ� ρεύμα, τ� �π�ί� αρ�ί#ει γύρωστα 1804 και κ�ρυ�ώνεται στα1830, ��είλεται στ�υς δύ� παρα-κάτω λ�γ�υς: στη δίψα για πλ�υτι-σμ� στην ημιανε�άρτητη τ�τε Σερ-�ία και στην απ�τυ�ία των επανα-στατικών κινημάτων στη B�ρειαEλλάδα στα 1821–1822. H καταστ�-λή των κινημάτων στ�ν ��ρει�ελ-λαδικ� �ώρ�, η �π�ία συν�δεύτη-κε απ� άγρια τρ�μ�κρατία, εί�ε ωςαπ�τέλεσμα π�λλ�ί κάτ�ικ�ι τ�υ�ώρ�υ αυτ�ύ να εγκαταλείψ�υντις πατρίδες τ�υς και να έλθ�υν να

εγκατασταθ�ύν στη Σερ�ία.Oπως συμ�αίνει και σήμερα με

τ�υς Eλληνες απ�δημ�υς στ�ν Kα-ναδά, στην Aμερική, στην Aυστρα-λία και σ’ άλλα μέρη, έτσι και τ�τε�ι συμπατριώτες μας μετανάστευ-αν μ�ν� εκεί �π�υ υπήρ�αν �ι κα-τάλληλες συνθήκες για την ανά-πτυ�η των εμπ�ρικών και των άλ-λων εργασιών τ�υς. Kυρίως εγκα-

θίσταντ� κατά μήκ�ς των μεγάλων�ερσαίων και υδάτινων �δών. Eτσι,σπάνια τ�υς �ρίσκ�υμε να μετανα-στεύ�υν στη B�σνία, στην Eρ#εγ�-�ίνη και στη Δυτική Σερ�ία, ενώ �ιπαρ�ικίες τ�υς στις π�λεις π�υ�ρίσκ�νταν στις ��θες των π�τα-μών M�ρά�α και Δ�ύνα�η, είναιαρκετές.

H πρώτη παρ�ικία, π�υ εί�αν ι-

δρύσει �ι Eλληνες απ�δημ�ι στηΣερ�ία, ήταν στην π�λη Nίσσα (στασερ�ικά Nis). H παρ�ικία αυτή, η �-π�ία στα �ρ�νια της μεγάλης ακ-μής της (μέσα τ�υ 19�υ αιώνα) έ-�τανε να αριθμεί γύρω στις 50 �ι-κ�γένειες, απ�τελ�ύνταν απ� άτ�-μα π�υ πρ�έρ��νταν κυρίως απ�τη Δυτική Mακεδ�νία, τα Iωάννινακαι τα Aγρα�α. Eκτ�ς απ� την π�ληNίσσα, α�ι�λ�γες παρ�ικίες Eλλή-νων �ρίσκ�υμε στ� Kραγκ�ύγιε-�ατς, στ� Bάλιε��, στ� Kρ�ύσε-�ατς, στ� Π�#άρε�ατς –τ� γνωστ�απ� την �μώνυμη Συνθήκη τ�1718– στ� Σμεντέρε�� και στ� Bε-λιγράδι. H ελληνική παρ�ικία στηντελευταία αυτή π�λη ήταν η πι�σπ�υδαία απ� τις εστίες π�υ εί�ανδημι�υργήσει �ι Eλληνες απ�δημ�ιστη Σερ�ία. Σύμ�ωνα με μια μαρ-τυρία π�υ ανάγεται στα μέσα τ�υ19�υ αιώνα, στ� Bελιγράδι #�ύσαντ�τε περίπ�υ 435–535 ελληνικέςψυ�ές.

Aλλά και στις ��ρει�τερες γι�υ-γκ�σλα�ικές επαρ�ίες, δηλαδήστις αυστρ�κρατ�ύμενες, �ρί-σκ�υμε α�ι�λ�γες ελληνικές πα-ρ�ικίες, �πως στη Mιτρ��ίτσα τ�υΣρεμ, στ� B�ύκ��αρ, στ� Πάντ#ε-��, στ� Oσιγιέκ και κυρίως στ�Σεμλίν� (σερ�. Zemun) στ� N��ιΣαντ και στ� Zάγκρεμπ, στην πρω-τεύ�υσα της Kρ�ατίας.

Oικ�ν�μικ�ίπαράγ�ντες

T� κύρι� επάγγελμα των Eλλή-νων απ�δήμων στην παλαιά Γι�υ-γκ�σλα�ία ήταν τ� εμπ�ρι�, στ� �-π�ί� και διακρίθηκαν. Eτσι μ�ν�μπ�ρεί να ερμηνευτεί τ� γεγ�ν�ς�τι στην επαρ�ία τ�υ Σρεμ τ� �ν�-μα Eλληνας ταυτίστηκε απ�λυταμε τη λέ�η έμπ�ρ�ς. Στην επαρ�ίααυτή υπάρ�ει ένα �ωρι� π�υ �ν�-μά#εται Eλληνας (Grk), τ� �π�ί��αίνεται �τι πήρε την �ν�μασίατ�υ απ� κάπ�ι�ν Eλληνα έμπ�ρ�.Aκ�μη και σήμερα, � κυρι�τερ�ςδρ�μ�ς των �ωριών τ�υ Σρεμ �ν�-μά#εται ελληνική �δ�ς. Aπ� �λα ταείδη τ�υ εμπ�ρί�υ πρ�τιμ�ύσαν τ�διαμετακ�μιστικ�, γιατί ήταν τ� πι�πρ�σ�δ��ρ�. T� είδ�ς αυτ� τ�υεμπ�ρί�υ διε�αγ�ταν με τα περί-�ημα καρα�άνια των Mακεδ�νωνκαι των Hπειρωτών απ� την �ηράκαι με τα πλ�ία των Eλλήνων πλ�ι-�κτητών τ�υ Σεμλίν�υ και τ�υ N��ιΣαντ (Kωνσταντίν�ς Xατίας, Aθα-νάσι�ς Xατ#ηδιαμαντής, Xριστ��-ρ�ς Σκύ�ρ�υ κ.ά.), απ� τις π�τά-μιες αρτηρίες.

Eκτ�ς απ� τ� εμπ�ρι�, �ι Eλλη-νες πάρ�ικ�ι των γι�υγκ�σλα�ικών�ωρών εί�αν πάρει στα �έρια τ�υ�λες σ�εδ�ν τις �ρηματιστηριακέςκαι τα�υδρ�μικές–μετα��ρικές ερ-γασίες. Kατά τ�ν 19� αιώνα �ι πι�σπ�υδαί�ι τραπε#ικ�ί �ίκ�ι ήταν

Xάρτης της Γι�υγκ�σλα�ίας, �π�υ �ρίσκ�νται διάσπαρτες �ι ελληνικές πα-ρ�ικίες (17�ς – 20�ς αιώνας).

H εκκλησία της Γεννήσεωςτης Θε�τ�κ�υστ� Σεμλίν�.Kτίστηκε στα 1780 και είναι η πρώτηελλην�ρθ�δ�!ηεκκλησία στ�νγι�υγκ�σλα�ικ�"ώρ�. Συνέ"εια στην 28η σελίδα

T� μέγαρ� της �ικ�γένειαςτων Σπίρτα στ� Σεμλίν�. Eίναι ψευδ�-γ�τθικ�ύ ρυθμ�ύ και κτίστηκε στα 1840.

H πρ�μετωπίδατης μετά$ρασης

«Xρηστ�ήθεια»π�υ εκπ�νησε απ�

τα ελληνικά στα«σλα��σερ�ικά»

� Mακεδ�νας λ�-γι�ς Δημήτρι�ς N.

Δάρ�αρης τ� 1786.

των �ικ�γενειών: Σπίρτα, Θε�δώ-ρ�υ Σ�υτάρη, Παναγιώτη M�ρ�ηκαι Δημητρί�υ Πέτρ��ιτς.

Eκκλησίες – Σ��λεία

Oι Eλληνες, ήδη απ� την αρ�ήτης εγκαταστάσεώς τ�υς στις �έ-νες �ώρες, πρ�σπάθησαν να πετύ-��υν την έγκριση των αρμ�δίωναρ�ών και να κτίσ�υν δικές τ�υςεκκλησίες. H πρώτη �ρθ�δ��η εκ-κλησία κτίστηκε στ� Σεμλίν� τ� έ-τ�ς 1745 και ήταν α�ιερωμένηστ�ν Aγι� Nικ�λα�. Mερικά �ρ�νιααργ�τερα, �ι Eλληνες θα απ�κτή-σ�υν και δεύτερη εκκλησία· πρ�-κειται για την εκκλησία της Γεννή-σεως της Θε�τ�κ�υ, η ανέγερσητης �π�ίας περατώθηκε στα 1780.Aλλά και στις π�λεις N��ι Σαντ,T#άκ��, Bέρσατς, Σλα��νσκιMπρ�ντ, Bελιγράδι και αλλ�ύ �ρί-σκ�υμε α�ι�λ�γες ελλην�ρθ�δ�-�ες εκκλησίες.

Oι �ρθ�δ��ες μητρ�π�λεις στηνπαλαιά Γι�υγκ�σλα�ία και κυρίωςστη Σερ�ία, ευτύ�ησαν να έ��υνά�ι�υς Φαναριώτες ιεράρ�ες, �-πως τ�ν μητρ�π�λίτη Bελιγραδί�υΔι�νύσι� Παπαγιανν�ύση – Π�π�-�ιτς και τ�ν επίσκ�π�Oύ#ιτσας–Σαμπτς Aνθιμ� Zέπ�,π�υ ��ήθησε τ�υς Σέρ��υς επα-ναστάτες να εκδιώ��υν τ�υςT�ύρκ�υς και να απελευθερώσ�υνστα 1807 την π�λη Σάμπατς.

Oι Eλληνες απ�δημ�ι παράλλη-λα με τα εκκλησιαστικά #ητήματα,πρ�σε�αν π�λύ και τ� #ήτημα τωνσ��λείων, γιατί η ω�έλεια απ� αυ-τά ήταν διπλή: πρώτα πρώτα τ�υςε��δία#αν με τις απαραίτητεςγνώσεις για τις εμπ�ρικές τ�υς ερ-γασίες και ύστερα τ�υς ��ηθ�ύ-σαν να διατηρήσ�υν την ελληνικήεθνική τ�υς συνείδηση. Eίναι �α-ρακτηριστικ� �τι την επ��ή αυτή�λ�ι τ�υς μάθαιναν γράμματα και�ι άνδρες και �ι γυναίκες.

Eνα απ� τα ελληνικά σ��λεία

π�υ λειτ�υργ�ύσαν στις αυστρ�-κρατ�ύμενες γι�υγκ�σλα�ικές ε-παρ�ίες ήταν τ�υ Σεμλίν�υ. T�σ��λεί� αυτ� ιδρύθηκε στα 1794και πήρε τη �αρακτηριστική �ν�-μασία της επ��ής «Eλλην�μ�υσεί-�ν». T� ελληνικ� κ�ιν�τικ� σ��-λεί� τ�υ Σεμλίν�υ �ρησίμευε σανένα είδ�ς ανώτερ�υ εκπαιδευτι-κ�ύ ιδρύματ�ς και γι’ αυτ� ��ιτ�ύ-σαν στ� εν λ�γω σ��λεί� και παι-διά αλλ�εθνών. Aνα�έρ�υμε εδώενδεικτικά �τι στ� ελλην�μ�υσεί�τ�υ Σεμλίν�υ σπ�ύδασαν � HλίαςΓκαράσανιν, η μεγαλύτερη π�λιτι-κή διάν�ια της Σερ�ίας κατά τ�ν19� αιώνα, και � διάσημ�ς Σέρ��ςπ�ιητής Σίμα Mιλ�υτίν��τις–Σα-ραΐλιγια. Eνα α�ι�λ�γ� επίσης σ��-λεί� ήταν τ� ελληνικ� σ��λεί� τ�υN��ι Σαντ, π�υ ιδρύθηκε στα 1782.T� σ��λεί� αυτ� λειτ�ύργησε έωςτα 1879, α��ύ πρ�ηγ�υμένως, στα1821, ανακαινίστηκε.

Aπ� τα σ��λεία, π�υ ίδρυσαν �ιEλληνες στις καθαρά σερ�ικές ε-

παρ�ίες, τ� πι� σημαντικ� ήταντ�υ Bελιγραδί�υ, τ� �π�ί� ανα�έ-ρεται ήδη απ� τ� 1718. Eναν αιώνααργ�τερα, η ελληνική παρ�ικία τ�υBελιγραδί�υ, π�υ έ�ερε τ� �ν�ματ�υ εθνεγέρτη Pήγα Bελεστινλή,θα απ�κτήσει και δεύτερ� κ�ιν�τι-κ� σ��λεί�. Πρ�κειται για τ� σ��-λεί� π�υ έ�ερε τ� �ν�μα «σ��λεί-�ν τ�υ Λάγκαστερ», γιατί λειτ�υρ-γ�ύσε με �άση τη μέθ�δ� και τ�πρ�γραμμα τ�υ Aγγλ�υ αυτ�ύ παι-δαγωγ�ύ.

K�ινωνική θέση

Oι Eλληνες απ�δημ�ι στις γι�υ-γκ�σλα�ικές �ώρες με τη σκληρήτ�υς εργασία και τ� επι�ειρηματι-κ� τ�υς πνεύμα κατ�ρθωσαν γρή-γ�ρα να απ�κτήσ�υν τεράστια�ρηματικά π�σά. H �ικ�ν�μική α-κρι�ώς αυτή ευε�ία τ�υς ��ήθησενα επι�ληθ�ύν στ�υς διά��ρ�υςτ�μείς της #ωής και να απ�τελέ-σ�υν την αστική τά�η των παραπά-νω �ωρών.

Σύμ�ωνα με τις απ�ψεις των Γι-�υγκ�σλά�ων ερευνητών, η σερ�ι-κή αγ�ρά απ�τελ�ύνταν περισσ�-τερ� απ� Eλληνες και λιγ�τερ� α-π� Σέρ��υς· κατά τη �αρακτηρι-στική έκ�ραση τ�υ Σέρ��υ λ�γί�υDragutin Ilic, ήταν «�πως τ� αλάτιγια τ� ψωμί».

Aλλά και τις τ�υρκ�κρατ�ύμε-νες πατρίδες τ�υς ��ηθ�ύν π�ικι-λ�τρ�πα �ι Eλληνες απ�δημ�ι τωνγι�υγκ�σλα�ικών �ωρών. Tα μεγά-λα άλματα, π�υ παρατηρ�ύνται ή-δη απ� τ�ν 17� αιώνα στ� �ικ�ν�-μικ� και πνευματικ� �ί� των υπ�-δ�υλων Eλλήνων, ��είλ�νται κυ-ρίως στ�υς παραπάνω απ�δήμ�υς.

Aπ� την τετάρτη δεκαετία �μωςτ�υ 19�υ αιώνα � αριθμ�ς τωνEλλήνων αρ�ί#ει να ελαττώνεταιμε σταθερ� ρυθμ�. Tα αίτια ήτανπ�λλά και π�ικίλα: �ικ�ν�μικά, π�-λιτικά και κυρίως κ�ινωνικά (επι-μει�ίες). Eτσι, στα μέσα τ�υ 20�ύαιώνα �ι ελληνικές παρ�ικίες στηΓι�υγκ�σλα�ία έ�τασαν να αριθ-μ�ύν ελά�ιστα μ�ν� άτ�μα. Σήμε-ρα, �μως απ� τη σπίθα αυτή δημι-�υργ�ύνται �ρισμέν�ι πυρήνες ελ-ληνικής παρ�υσίας στ� γι�υγκ�-σλα�ικ� �ώρ�, π�υ ��ηθ�ύν στηνενίσ�υση της πατρ�παράδ�της ελ-λην�γι�υγκ�σλα�ικής �ιλίας.

Συνέ"εια απ� την 27η σελίδα

Iωάννης Kαραμάτας (1864–1913) απ� την Kατράνιτσα(σημεριν�ί Πύργ�ι) της Mακεδ�νίας. Yπήρ!ε ιδρυτήςτ�υ πρώτ�υ σπ�υδαί�υ τυπ�γρα$εί�υ στη Σερ�ία.

O α!ιωματικ�ς Σπύρ�ς Xαρισιάδης. O τελευταί�ς γ�ν�ςτης ηπειρωτικής �ικ�γένειας Xαρισιάδη, π�υ έ&ησε στηΣερ�ία.

E�ώ�υλλ� της σειράς «Monumenta Musicae By-zantinae, Subsidia 3).

Oκτώη��ς τ�υ 1617 απ� τη Bι�λι�θήκη της M�-νής Zωγρά��υ τ�υ Aγί�υ Oρ�υς. Pωσική σημει-�γρα�ία τ�υ 17�υ αιώνα. Στι�ηρ� τ�υ δ΄ ή��υ.

Παλαι�ρωσικ� K�ντακάρι� τ�υ 12�υ αιώνα μεσημει�γρα�ία απ� �υ!αντινά πρ�τυπα.

H �υ�αντινή μυσική στυς Σλά�υςAρ�ικά, με �υαντινά γνωρίσματα, μετά τ�ν 14� αιώνα ανέπτυ�ε τα δικά της �αρακτηριστικά

T�υ Christian Hannick

Kαθηγητή της σλα�ικής �ιλ�λ�γίας τ�υ Πανεπιστημί�υ τ�υ Bίρτσμπ�υργκ*

KATA τ� δεύτερ� μισ� τ�υ 9�υ αιώ-να, �ι δάσκαλ�ι των Σλά�ων, Kύριλ-λ�ς και Mεθ�δι�ς, τα δυ� αδέλ�ιααπ� τη Θεσσαλ�νίκη, εισήγαγανστ�υς Σλά��υς της περι��ής τ�υM�ρά�α τη σλα�ική λειτ�υργία.Aντιμετώπισαν τ�τε τ� πρ��ληματης μ�υσικής εκτέλεσης των καθη-κ�ντων. T� μικρ� διάστημα π�υκράτησε η ιεραπ�στ�λή στ�ν M�-ρά�α, περίπ�υ 20 �ρ�νια, καθώς καιτ� �άρ�ς της μετά�ρασης της Bί-�λ�υ �πως και των κειμένων π�υ ή-ταν απαραίτητα για την εκτέλεσητης λειτ�υργίας, δεν ά�ηναν π�λλάπεριθώρια για μια μ�υσική επε!ερ-γασία.

Mε τη μετα��ρά απ� τ�υς μαθη-τές τ�υ Mεθ�δί�υ, μετά τ� 885, τ�υκέντρ�υ των δραστηρι�τήτων στηB�υλγαρία, η κατάσταση άλλα!ε. HOρθ�δ�!ία εί�ε ήδη απ�κτήσει με-γάλη διάδ�ση στη �ώρα στην ελλη-νική γλώσσα και ιδιαίτερα σε εκείνατα στρώματα της κ�ινωνίας π�υ ή-ταν πρ�σανατ�λισμένα στα �υ"α-ντινά εκπαιδευτικά ιδεώδη. Eκτ�ςαπ� την εκ�ώνηση των περικ�πώναπ� τη Bί�λ�, σύμ�ωνα με τ� τ�τεσύνηθες �υ"αντιν� μ�υσικ� ύ��ς,δεν υπήρ�ε ανάγκη να πρ�σαρμ�-στ�ύν �ι ελληνικές μελωδίες σεκείμενα σε !ένη γλώσσα, πράγμαπ�υ θα ήταν �ύτως ή άλλως δύσκ�-λ�, μια και ήδη �ρησιμ�π�ι�ύνταν ηελληνική γλώσσα.

M�λις μετά τ� Δεύτερ� B�υλγα-ρικ� Kράτ�ς τ� 1185, με τ� τέλ�ςτης �υ"αντινής κυριαρ�ίας στηB�υλγαρία, άρ�ισε ένας γενικ�ς εκ-σλα�ισμ�ς της ��υλγαρικής εκκλη-σίας, η �π�ία εί�ε ήδη γίνει Πα-

τριαρ�εί�. Ωστ�σ� δεν πρέπει να!ε�νάμε �τι δεν έ��υν διασωθεί κα-θ�λ�υ μ�υσικά �ειρ�γρα�α απ� τηB�υλγαρία.

Aπ� τη Σερ�ία έ��υμε μ�ν� �ρι-σμένα �ειρ�γρα�α με ύμν�υς απ�τ�ν 15� αιώνα γραμμένα σύμ�ωναμε τ�ν �υ"αντιν� τρ�π� γρα�ήςμ�υσικής με κείμενα και στις δυ�γλώσσες, και στην ελληνική καιστην παλαιά σερ�ική.

Παλαιά Pωσία

Δια��ρετική ήταν η κατάστασηστην περι��ή τ�υ Kιέ��υ μετά τ�νεκ�ριστιανισμ� των Pώσων κατά τη�άπτιση τ�υ πρίγκιπα Bλαδίμηρ�υτ�υ Kιέ��υ τ� 988. E!αιτίας των τε-λείως δια��ρετικών ιστ�ρικών πρ�-ϋπ�θέσεων, η ελληνική εκκλησίαδεν αναπτύ�θηκε εκεί, έτσι ώστε �υ-σιαστικά μ�λις στις αρ�ές τ�υ 11�υαιώνα άρ�ισε η μετα��ρά και μετά-�ραση των ελληνικών ύμνων τηςΛειτ�υργίας και πιθαν�τατα υπ� τηνεπιρρ�ή B�ύλγαρων διαν��υμένων.

T�ν 12� αιώνα τα �ασικ�τερα �ι-�λία ύμνων της Oρθ�δ�!ης Eκκλη-σίας, τ� Yμν�λ�γι� και τ� Στι�ηρά-ρι�, εί�αν ήδη μετα�ραστεί στα πα-λαιά ρωσικά και εί�αν τρ�π�π�ιηθείμ�υσικά. Aυτ� έγινε κρατώντας στ�μεγαλύτερ� μέρ�ς τ�υς τις ελληνι-κές μελωδίες, πρ�σαρμ�"�ντάς τεςστη σλα�ική γλώσσα και �ρησιμ�π�ι-ώντας τ� �υ"αντικ� τρ�π� γρα�ήςτης μ�υσικής σε μια ελα�ρώς απλ�-π�ιημένη μ�ρ�ή. H απλ�π�ίηση α-��ρά κυρίως στα γνωρίσματα καιστα στ�ι�εία τ�υ συστήματ�ς τηςOκτώη��υ.

Aυτή η ελλην�πρεπής μ�ρ�ή ψαλ-μωδίας παρέμεινε σε �ρήση μέ�ρι ταμέσα τ�υ 13�υ αιώνα στη ρωσική πε-ρι��ή τ�υ Kιέ��υ, απ� τ� Kίε�� μέ-

�ρι τ� N��γκ�ρ�ντ. T� απ�τέλεσμα,π�υ πρέπει να τ�νιστεί, είναι �τι σεσύγκριση με την ύστερη �υ"αντικήεπ��ή � τρ�π�ς ψαλμωδίας στην πα-λαιά Pωσία, � �π�ί�ς είναι απ� τηνκαταγωγή τ�υ γνήσια �υ"αντιν�ς,παρ�υσιά"ει αρ�αϊκά �αρακτηριστι-κά. Tάσεις ε!έλι!ης τ�σ� στ�ν τρ�-π� γρα�ής της μ�υσικής �σ� καιστ�ν τρ�π� ψαλμωδίας δεν �ρήκανεδώ πρ�σ��ρ� έδα��ς. Aυτ� συνέ-�η και επειδή στην περι��ή τ�υ Kιέ-��υ μ�ν�ν � Mητρ�π�λίτης και τ�π�λύ π�λύ �ρισμέν�ι κληρικ�ί τηςμητρ�π�λιτικής εκκλησίας ήτανEλληνες. O αριθμ�ς των μ�υσικών�ειρ�γρά�ων της λειτ�υργίας π�υέ��υν διασωθεί απ� τ�ν 12� και τ�ν13� αιώνα απ� την παλαιά Pωσία,δεί�νει την άνθηση π�υ εί�ε γνωρί-σει τ�τε η λειτ�υργική "ωή.

Π�λύ γρήγ�ρα μετα�ράστηκε τ�σύν�λ� των εκκλησιαστικών ύμνωνστα ρωσικά. M�ν�ν για τ�υς τ�μείςτης θεωρίας της μ�υσικής και τηςεκπαίδευσης στην ψαλμωδία, μας εί-ναι δύσκ�λ� να πρ�σανατ�λιστ�ύμεστις τ�τε συνθήκες, μια και �ύτε έναθεωρητικ� κείμεν� για τη �υ"αντινήεκκλησιαστική ψαλμωδία δεν μετα-�ράστηκε στα παλαιά ρωσικά.

Mε την επιδρ�μή των M�γγ�λωνμετά τα μέσα τ�υ 13�υ αιώνα και στ�πλαίσι� της μετακίνησης τ�υ εκκλη-σιαστικ�ύ και π�λιτισμικ�ύ κέντρ�υαπ� τ� Kίε�� στ� Bλαντιμίρ, παράτ�ν π�ταμ� Kλιάσμα, και μετά στηM�σ�α, η ρωσική εκκλησιαστικήψαλμωδία ανέπτυ!ε, μετά τ�ν 14�αιώνα, τα δικά της �αρακτηριστικά.T� 16� αιώνα !εκίνησε μια πρώιμη�άση π�λυ�ωνίας. Σήμερα στη Pω-σία �ρησιμ�π�ιείται κυρίως τ� μ�ν�-�ωνικ� μέλ�ς, τ� �π�ί� �μως δεν έ-�ει πια καμία σ�έση με τις �υ"αντι-νές τ�υ ρί"ες, εκτ�ς απ� μερικές ε-

!αιρέσεις, �πως π.�. ένα είδ�ς ψαλ-μωδίας π�υ �ν�μά"εται ελληνική καιέ�ει κρατήσει παλιά μ�υσικά θέματαήδη απ� τ� Kίε��.

Πρ�σαρμ�γή

Tην επ��ή των Φαναριωτών, τ�ν18� αιώνα, ευδ�κίμησε στ�ν �ώρ�των Bαλκανίων ένα �αιν�μεν�, τ��π�ί� παρ�υσιά"εται και σήμεραστη B�υλγαρία και στη P�υμανία. Oανανεωμέν�ς νε��υ"αντιν�ς τρ�-π�ς γρα�ής της μ�υσικής καθώςκαι τ� σύν�λ� των ψαλμωδιών, συν-δυάστηκαν με τ� εκκλησιαστικ�σλα�ικ� και αντίστ�ι�α με τ� ρ�υ-μανικ� κείμεν�. Aυτ� τ� είδ�ς νε�-�υ"αντινής ψαλμωδίας σε εκκλη-σιαστική σλα�ική γλώσσα καλλιερ-γήθηκε ιδιαίτερα τ�ν περασμέν� αι-ώνα σε �ρισμένα μεγάλα ��υλγαρι-κά μ�ναστήρια, �πως στη Pίλα. Bέ-�αια, αυτή η πρ�σαρμ�γή τ�υ μ�υ-σικ�ύ συν�λ�υ έγινε δί�ως να λη-�θεί υπ�ψη η παλαι�τερη παράδ�-ση των �υ"αντινών ψαλμωδιών στηνπαλαιά Pωσία μια και �λα τα στ�ι-�εία εί�αν αλλά!ει �υσιαστικά στηδιάρκεια των αιώνων, τ�σ� τ� εκ-κλησιαστικ� σλα�ικ� κείμεν� των ύ-μνων �σ� και τα �υ"αντινά μ�υσικάγνωρίσματα τ�υ τρ�π�υ γρα�ήςτης μ�υσικής και των μελωδιών.

Σήμερα μερικές ��ρές πρ�σπα-θ�ύν να ψάλλ�υν «�υ"αντινά» σεσερ�ικά μ�ναστήρια. H �υ"αντινήμ�ν��ωνία και τ� σύν�λ� των με-λωδιών της θεωρ�ύνται ιερ�τερα α-π� την π�λυ�ωνία και απ� τη μ�ν�-�ωνική εκκλησιαστική ψαλμωδίατης Σερ�ίας, π�υ είναι εμπλ�υτι-σμένα με λαϊκά στ�ι�εία.

* Mετά�ραση κειμέν�υ: Kατερίνα Zά��υ,δρ�ς της Γερμανικής Φιλ�λ�γίας τ�υAΠΘ.

Aπ�ψη της Bαρσ��ίας απ πίνακα τ�υ Bενετ�ύ �ωγρά��υ τ�υ 18�υ αιώνα Bernardo Bellotto (Canaletto) Bρίσκεται στ� Eθνικ M�υσεί� Bαρσ��ίας.

Eλληνικές σπ�υδές στην Π�λωνίαZωηρ� ενδια�έρ ν για τη γλώσσα και τ ν ελληνικ� π λιτισμ�

Tης Iρένα Σελάγκιε�ιτς

Φιλ�λ�γ�υ

ΣYMΦΩNA με πληρ��ρίες π�υδιαθέτ�υμε, �ι ελληνικές σπ�υδέςστην Π�λωνία �ρ�ν�λ�γ�ύνται απ�τ�ν XV αιώνα και η μεγαλύτερήτ�υς ανάπτυ"η παρατηρείται απ�τ�ν XVI αιώνα. H π�λωνική Γραμμα-τ�λ�γία της επ��ής της Aναγέννη-σης επι$ε$αιώνει τη μεγάλη επιρ-ρ�ή της ελληνικής σκέψης π�υ δι-εισδύει ��ι μ�νά�α με μετα�ράσειςτης αρ�αίας ελληνικής Γραμματ�-λ�γίας στη λατινική γλώσσα αλλάκαι με διά��ρες διασκευές αυθε-ντικών κειμένων, και αργ�τερα μεανάλ�γες μετα�ράσεις και στηνπ�λωνική γλώσσα, καθώς μετα�ρά-&εται � Πλ�ύταρ��ς, � Λ�υκιαν�ς, �Hλι�δωρ�ς, � Δημ�σθένης, � Iσ�-κράτης, � Hρ�δ�τ�ς κ.ά. H ελληνικήγλώσσα διδάσκεται στα εκκλησια-στικά σ��λεία, στα γυμνάσια �πωςστ� Lubranski τ�υ Π�&ναν, στ�Γκντανσκ, στ� T�ρ�υν και αλλ�ύκαθώς και στα κ�λέγια Iησ�υιτώνκαι στις Aκαδημίες. Aκ�μα Π�λων�ί�ιλ�λ�γ�ι σπ�υδά&�υν στ� ε"ωτε-ρικ�, στη Γερμανία, στην Iταλία, �-πως π.�. � Stanislaw Orzechowskiαπ� τ� 1527 ώς τ� 1541 σπ�υδά&ειπρώτα στη Bιέννη και μετά στη Bι-τεμ$έργη, ενώ απ� τ� ε"ωτερικ�έρ��νται στην Π�λωνία "έν�ι δά-

σκαλ�ι της ελληνικής γλώσσας. T�1505 έρ�εται απ� την Iταλία �Konstanty Claretti για να διδά"ει ταελληνικά στην Aκαδημία της Kρα-κ�$ίας. T� 1530 �τάνει απ� τη Γερ-μανία � Krzysztof Hegendorfer γιανα διδά"ει στ� Γυμνάσι� Lubranskiτ�υ Π�&ναν. O Krzysztof Hell παρα-δίδει μαθήματα στ� Eλμπλ�γκ.

Nεώτερ ι �ρ�ν ι

Στ�υς νεώτερ�υς �ρ�ν�υς τα εν-δια�έρ�ντα για τη νε�ελληνική Λ�-γ�τε�νία και Π�λιτισμ� ανάμεσαστ�υς κλασικ�ύς �ιλ�λ�γ�υς στηνΠ�λωνία εί�αν κυρίως σ�έση με τις$υ&αντινές σπ�υδές. E��υμε εδώ�ν�ματα γνωστών καθηγητών – �ι-λ�λ�γων �πως τ�υ Leon Sternbach,τ�υ Seweryn Hammer τ�υ JanSajdak, τ�υ Kazimierz Kumaniecki,τ�υ Oktawiusz Jurewicz π�υ διέ-πρεψαν στην Π�λωνία στ�ν τ�μέατων ελληνικών σπ�υδών της νεώ-τερης ελληνικής �ιλ�λ�γίας.

Tα κίνητρα των Π�λωνών �ιλ�λ�-γων για τη μελέτη και έρευνα τηςνε�ελληνικής γλώσσας και λ�γ�τε-�νίας απ�τελ�ύσαν τα συ�νά τα"ί-δια τ�υς στην Eλλάδα, καθώς και �ισπ�υδές στ�ν $υ&αντιν� – νε�ελλη-νικ� Π�λιτισμ� σε ειδικ� σεμινάρι�τ�υ Leon Sternbach στην Kρακ�$ία.Γνώστης της νε�ελληνικής γλώσ-

σας, τ�σ� της καθαρεύ�υσας �σ�και της δημ�τικής, ήταν � γνωστ�ςΠ�λων�ς αρ�αι�λ�γ�ς KazimierzBulas, � �π�ί�ς κατά τη διάρκειατων παραδ�σεών τ�υ στ� Πανεπι-στήμι� M. Kopernik τ�υ T�ρ�υν α-�ιέρωνε συ�νά π�λλές ώρες καιμεστές αναλύσεις για τ�ν Eλληνικ�Π�λιτισμ� καθώς και διηγήσεις γιατ�υς κατ�ίκ�υς της σύγ�ρ�νηςEλλάδας, τα ήθη και τα έθιμά τ�υς,παρ�τρύν�ντας τ�υς ��ιτητές τ�υνα ασ��ληθ�ύν με την εκμάθησητης νε�ελληνικής γλώσσας και ναγνωρίσ�υν την νέα ελληνική λ�γ�-τε�νία.

O ίδι�ς έγραψε την πρώτη στηνΠ�λωνία Iστ�ρία της Nε�ελληνικήςΛ�γ�τε�νίας π�υ εκδ�θηκε τ� 1933στη Bαρσ�$ία και έτυ�ε ε"αιρετικήςυπ�δ��ής απ� τ�ν πνευματικ� κ�-σμ� της �ώρας. Tελευταία, τ� 1986εκδ�θηκε στην Π�λωνία και δεύτε-ρη Iστ�ρία της Nε�ελληνικής Λ�γ�-τε�νίας απ� τ�ν γνωστ� �ιλ�λ�γ�και π�ιητή Nίκ� Xατ&ηνικ�λά�υ.

Σ�ετικά με τη διδασκαλία της αρ-�αίας ελληνικής γλώσσας στην Π�-λωνία υπάρ�ει ανάλ�γη δυνατ�τη-τα σπ�υδών σε �λες τις έδρες τηςκλασικής �ιλ�λ�γίας των π�λωνι-κών πανεπιστημίων, και σε μερικάλύκεια, τα �π�ία έ��υν τ� κλασικ�πρ��ίλ στ� πρ�γραμμα των σπ�υ-δών τ�υς.

Σε �,τι α��ρά τα μαθήματα τηςνε�ελληνικής γλώσσας στην Π�λω-νία η κατάσταση είναι τελείως δια-��ρετική απ� αυτή των σπ�υδώντης αρ�αίας Eλληνικής Γραμματεί-ας. Γενικά �ι νε�ελληνικές σπ�υ-δές δεν είναι σήμερα στ�ν ίδι� $αθ-μ� διαδεδ�μένες. T� 1956, στ� Tμή-μα της Kλασικής Φιλ�λ�γίας τ�υΠανεπιστημί�υ της Bαρσ�$ίας στηνέδρα τ�υ καθηγητή KazimierzKumaniecki, άρ�ισε ένα μ�ναδικ�ςσε �λη την Π�λωνία κύκλ�ς πανεπι-στημιακών μαθημάτων νε�ελληνι-κής λ�γ�τε�νίας και γλώσσας. Δι-δάσκων ήταν � Γιάννης K�ύρτης,Eλληνας �ιλ�λ�γ�ς π�υ &�ύσε στηνΠ�λωνία. Tα μαθήματα αυτά απευ-θύν�νταν στ�υς ��ιτητές της κλα-σικής �ιλ�λ�γίας και άλλων συνα-�ών τμημάτων. Π�λλ�ί γνωστ�ί σή-μερα καθηγητές και επιστήμ�νεςστην Π�λωνία παρακ�λ�υθ�ύσαντ�τε τα μαθήματα τ�υ Γιάννη K�ύρ-τη π�υ θεωρήθηκαν σημαντικήσυμ$�λή στ�ν τ�μέα της γνώσηςτης νε�ελληνικής γλώσσας.

Σημαντικ� επίσης υπήρ"ε η μάθη-ση της νε�ελληνικής γλώσσας απ�τα παιδιά των Eλλήνων πρ�σ�ύγων,π�υ εγκαταστάθηκαν στην Π�λωνίαμετά τ�ν B΄ Παγκ�σμι� Π�λεμ�. Στιςπερισσ�τερες μεγάλες π�λεις �π�υ&�ύσαν ελληνικές �ικ�γένειες, �-πως στ� Bρ�τσλα$, στ� Π�&ναν,

KYPIAKH 12 IOYΛIOY 1998 - H KAΘHMEPINH 31Συνέ�εια στην 32η σελίδα

στ� Bάλμπ&ι�, στη Bαρσ�$ία, στηZιελ�να Γκ�ύρα κ.τ.λ. γίν�νταν τ�-τε μαθήματα της ελληνικής γλώσ-σας με Eλληνες δασκάλ�υς. Oπωςπ.�. στ� Π�&ναν απ� τ� 1960 ώς τ�1972 στην Eλληνική Λέσ�η δίδασκετην ελληνική γλώσσα � λ�γ�τέ�νηςNίκ�ς Xατ&ηνικ�λά�υ.

T� 1981 ιδρύθηκε στην Π�λωνία«Π�λων�–Eλληνικ�ς Σύνδεσμ�ς Φι-λίας» με παραρτήματα σε �λες τιςμεγάλες π�λεις. Kαι εδώ διά��ρ�ιEλληνες και Π�λων�ί διαν��ύμε-ν�ι, π�υ κατά καιρ�ύς επισκέπτ�-νταν την Eλλάδα και παρακ�λ�υ-θ�ύσαν μαθήματα της νέας ελληνι-κής γλώσσας στ� Aριστ�τέλει� Πα-νεπιστήμι� της Θεσσαλ�νίκης – στ�Σ��λεί� της Nέας Eλληνικής Γλώσ-σας ή στην Aθήνα, έκαναν �ιλ�τι-μες πρ�σπάθειες παραδίδ�ντας μα-θήματα νέας ελληνικής γλώσσαςστ�υς Π�λων�ύς. Oπως �μως πρ�-κύπτει, δεν υπήρ�ε �ργανωμέν�πρ�γραμμα σπ�υδών �ύτε μελλ�-ντικ� σ�έδι� και �λα $ασί&�ντανστις τ�πικές ή πρ�σωπικές πρωτ�-$�υλίες.

H εκμάθηση της νε�ελληνικήςγλώσσας σε καθαρά πανεπιστημια-κ� επίπεδ� σημειώνεται στην Π�-λωνία μετά τ� 1978. Στ� Πανεπιστή-μι� Adam Mickiewicz τ�υ Π�&ναν α-π� τ� 1978 ώς τ� 1985 παραδίδειμαθήματα της νέας ελληνικήςγλώσσας � Nίκ�ς Xατ&ηνικ�λά�υ.Παρ�μ�ια μαθήματα γίν�νται στ�Πανεπιστήμι� Jagiellonski της Kρα-κ�$ίας. Aπ� τ� 1979 έως τ� 1984παραδίδει μαθήματα εκεί � MichalBednarski. O ίδι�ς εκδίδει και τ�πρώτ� εγ�ειρίδι� για τη διδασκαλίατης νε�ελληνικής γλώσσας πρ��ρι-&�μεν� για τ�υς Π�λων�ύς ��ιτη-τές. Aπ� τ� 1985 τη σκυτάλη τωννε�ελληνικών σπ�υδών παραλαμ-$άνει � Eυστράτι�ς Bασδέκης,Eλληνας καθηγητής K�ινωνι�λ�-γίας π�υ &ει και εργά&εται στην Π�-λωνία. Eπίσης τ� Πανεπιστήμι� τηςBαρσ�$ίας "εκινάει μια μεγάλη πα-ρ�μ�ια πρ�σπάθεια. T� 1981 εκεί ηMalgorzata Borowska, διδάκτωρτης Kλασικής Φιλ�λ�γίας, άρ�ισε ναδιδάσκει στ�υς ��ιτητές τα νέα ελ-ληνικά. H ίδια γρά�ει και εκδίδει τ�1991 ένα σημαντικ� $ι$λί� για τηνεκμάθηση της νέας ελληνικήςγλώσσας. Σήμερα στ� Πανεπιστή-μι� αυτ� συγκρ�τήθηκε και λει-τ�υργεί Mεταπτυ�ιακή Σ��λή Π�λι-τισμ�ύ διετ�ύς ��ίτησης, ενώ πρ�-γραμματί&εται για τ� 1999 ίδρυση έ-δρας Nέας Eλληνικής Γλώσσας σεσυνεργασία με τ� Πανεπιστήμι�Aθηνών. Eπίσης στ� Πανεπιστήμι�τ�υ Λ�τ&, απ� τ� 1990 έως τ� 1993,δηλαδή για τρία �ρ�νια δίδα"ε και ηυπ�γρά��υσα, πτυ�ι�ύ��ς τ�υ Aρι-στ�τελεί�υ Πανεπιστημί�υ Θεσσα-λ�νίκης (Tμήμα Nέας Eλληνικής Φι-λ�λ�γίας) παραδίδ�ντας μαθήματατης νε�ελληνικής γλώσσας στ�υς��ιτητές στ� πλαίσι� τ�υ πρ�γράμ-ματ�ς Tempus.

T� 1993 στ� Πανεπιστήμι� τ�υ Λ�-τ& της Π�λωνίας γεννήθηκε μια και-ν�ύργια ιδέα διδασκαλίας της νέαςελληνικής γλώσσας. O κύρι�ς σκ�-π�ς της πρωτ�$�υλίας ήταν να δημι-�υργηθεί η δυνατ�τητα εκμάθησηςτης νε�ελληνικής γλώσσας σε πλέ�νπλατύ κύκλ� ενδια�ερ�μένων. Mε α-π��αση της Σύγκλητ�υ και τ�υ πρύ-

τανη τ�υ Πανεπιστημί�υ τ�υ Λ�τ& ι-δρύθηκε στ� Tμήμα Φιλ�λ�γίας ηΣ��λή Π�λιτισμ�ύ και Nέας Eλληνι-κής Γλώσσας, διετ�ύς ��ίτησης γιαπτυ�ι�ύ��υς �λων των ανωτάτων ι-δρυμάτων στην Π�λωνία. H Σ��λή υ-πήρ"ε μ�ναδική στ� είδ�ς της σε �-λη την Π�λωνία. Hταν ανε"άρτητηκαι λειτ�υργ�ύσε σε συνεργασία μετ� Aριστ�τέλει� Πανεπιστήμι� Θεσ-σαλ�νίκης. Διευθύν�υσα της Σ��λήςήταν η Wanda Gawlowska, διδάκτ�-

ρας της κλασικής �ιλ�λ�γίας. Tη νέαελληνική γλώσσα, τη νε�ελληνικήγραμματική και τη νέα ελληνική λ�-γ�τε�νία δίδα"ε στη σ��λή αυτή η υ-π��αιν�μένη.

Πέρα απ� τα συνήθη μαθήματα δι-δά�θηκαν στη σ��λή τ�υ Λ�τ& μ�ν�-γρα�ικά μαθήματα ελληνικής αρ�αι-�λ�γίας, αρ�αίας, $υ&αντινής και νε-ώτερης ιστ�ρίας και ελληνικής γεω-γρα�ίας. Tα μαθήματα αυτά κρίθη-καν αναγκαία για να συμπληρωθ�ύν

�ι απαραίτητες γνώσεις, στ�υς ��ι-τητές π�υ επιθυμ�ύσαν να γνωρί-σ�υν την Eλλάδα και τ�ν π�λιτισμ�της. Oι ��ιτητές π�υ επέδει"αν κα-τά τις σπ�υδές τ�υς ιδιαίτερ� ενδια-�έρ�ν και &ήλ� παρακ�λ�υθ�ύσανστη συνέ�εια θερινά μαθήματα στηΘεσσαλ�νίκη στ� Σ��λεί� της NέαςEλληνικής Γλώσσας ως υπ�τρ��ιτ�υ Aριστ�τελεί�υ Πανεπιστημί�υΘεσσαλ�νίκης. H σ��λή υπάρ�ει αλ-λά δεν λειτ�υργεί λ�γω μη κάλυψηςτων δαπανών και ε"�δων λειτ�υρ-γίας της.

Eνα άλλ� σημαντικ� γεγ�ν�ς γιατις ελληνικές σπ�υδές στην Π�λω-νία απ�τελεί η πρ�σ�ατη έκδ�σηστα π�λωνικά της Mικρής Nε�ελλη-νικής Γραμματικής τ�υ Mαν�ληTριαντα�υλλίδη απ� τ� Iνστιτ�ύτ�Mαν�λη Tριαντα�υλλίδη τ�υ Aρι-στ�τελεί�υ Πανεπιστημί�υ Θεσσα-λ�νίκης (1997). Tη μετά�ραση τ�υέργ�υ και την επιμέλεια της έκδ�-σης εί�ε η υπ�γρά��υσα σε συνερ-γασία με την Anna Maciejewska καιτην Wanda Gawlowska.

Zωηρ� ενδια�έρ ν

Συμπερασματικά πρ�κύπτει πωςτα στ�ι�εία π�υ ώς τώρα έ��υν συ-γκεντρωθεί απ�δεικνύ�υν καθαράκαι αναμ�ισ$ήτητα �τι η π�λωνικήκ�ινωνία ενδια�έρεται &ωηρά και ει-λικρινά για την εκμάθηση της νέαςελληνικής γλώσσας και γενικά για τηγνώση τ�σ� τ�υ αρ�αί�υ �σ� και τ�υνέ�υ ελληνικ�ύ π�λιτισμ�ύ.

E!ώ�υλλ� απ μετά�ραση στα π�-λωνικά τ�υ έργ�υ τ�υ Λ�υκιαν�ύ«Oνειρ�ς ή αλεκτρυών». Mετα�ρα-στής άγνωστ�ς, Kρακ��ία 1578.

Aρ�ή της μετά�ρασης στα π�λωνικάέργ�υ τ�υ Πλ�υτάρ��υ για τ�ν Aλέ-!ανδρ� τ�ν Mέγα. Mετά�ραση Andr-zej Wargocki, Kρακ��ία 1614.

O καθηγητής της Φιλ�σ��ικήςΣ��λής τ�υ Πανεπιστημί�υΘεσσαλ�νίκης Mι�αήλ Λάσκαρις (1903-1965), � πρώτ�ςδιεθνώς αναγνωρισμέν�ςEλληνας σλα��λ γ�ς, αλλ�δαπ μέλ�ςτης Σερ�ικής Aκαδημίας των Eπιστημών καιτης P�υμανικήςAκαδημίας.

Eλληνική σλα��λ�γίαAπ� τις αναστ λές τ υ παρελθ�ντ ς στ σημεριν�

διεθνώς απ δεκτ� έργ των Eλλήνων επιστημ�νων

T�υ Xαράλαμπ�υ K. Παπαστάθη

Kαθηγητή A.Π.Θ.

ΣΛABOΛOΓIA είναι η έρευνα τωνσλα$ικών γλωσσών και �ιλ�λ�γιών.Eπεκράτησε, �μως, στην Eλλάδα ναπεριλαμ$άνει και την έρευνα της ι-στ�ρίας, θε�λ�γίας, δικαί�υ, καθώςκαι των λ�ιπών κλάδων των ανθρω-πιστικών επιστημών. Mε αυτή τηνευρεία ένν�ια �ρησιμ�π�ιείται � �-ρ�ς αυτ�ς στ� παρ�ν άρθρ�.

Oταν στα 1926 εκ�ων�ύσε στ� Πα-νεπιστήμι� Θεσσαλ�νίκης τ� εναρ-κτήρι� μάθημα στην ιστ�ρία των λα-ών της Xερσ�νήσ�υ τ�υ Aίμ�υ � Mι-�αήλ Λάσκαρις, ετ�νι&ε π�σ� απα-ραίτητη για την καταν�ηση της ιστ�-ρίας κάθε έθν�υς είναι η γνώση τηςιστ�ρίας των γειτ�νικών τ�υ λαών.Eως την επ��ή εκείνη, καθώς καιστα αμέσως επ�μενα �ρ�νια, η ελλη-νική επιστήμη δεν εί�ε να επιδεί"ει ι-διαίτερα α"ι�λ�γ� ερευνητικ� έργ�σε σλα$ικά θέματα, �πως άλλωστεκαι στην εν γένει $ι$λι�γρα�ία περίτων μη σλα$ικών γειτ�νικών μας λα-ών. Tα �σα έργα εί�αν γρα�εί, ανε-"άρτητα αν εί�αν δημ�σιευθεί, ��εί-λ�νταν κατά καν�να στη γρα�ίδαEλλήνων εγκατεστημένων σε σλα$ι-κές �ώρες, στη Pωσία πρωτίστως, �ι

�π�ί�ι απέ$λεπαν να γνωρίσ�υν στ�περι�ρισμέν� τ�τε ελληνικ� ανα-γνωστικ� κ�ιν� τ�ν κ�σμ� των Σλά-$ων. Περι�ρί&�μαι εδώ να μνημ�νεύ-σω την «Iστ�ρία της Pωσίας» τ�υΔι�νυσί�υ I$ηρίτη, τα «Aπ�μνημ�-νεύματα» τ�υ Aρσένι�υ Eλασσ�ν�ς,τ�ν «Bί� Δημητρί�υ, $ασιλέως M�-σ��$ίας» τ�υ Mατθαί�υ K�λλητ&ίδη,τ� τρίτ�μ� «Δ�κίμι�ν περί της πλη-ρεστάτης συγγενείας της σλα$�ρω-σικής γλώσσης πρ�ς την ελληνικήν»(Πετρ�ύπ�λη 1828) τ�υ Kωνσταντί-ν�υ Oικ�ν�μ�υ τ�υ ε" Oικ�ν�μων.

Aναστ λές και παρεμ�άσεις

Ως πρώτη ε"ήγηση τ�υ αρνητικ�ύαυτ�ύ �αιν�μέν�υ κατά τα νε�τερα�ρ�νια, π�υ υπήρ�ε πλέ�ν ακαδημαϊ-κή διδασκαλία και έρευνα στηνEλλάδα, θα μπ�ρ�ύσαμε να πρ�$ά-λ�υμε �τι �ι Eλληνες επιστήμ�νες ε-καλ�ύντ� να μελετήσ�υν τ�ν δικ�τ�υς π�λιτισμ� και ιστ�ρία. Δεν ε-παρκ�ύσαν, αριθμητικά τ�υλά�ι-στ�ν, να στρέψ�υν τα ενδια�έρ�ντάτ�υς πρ�ς άλλ�υς λα�ύς. Kαι αυτ�δεν α��ρ�ύσε μ�ν� τ�υς Σλά$�υς.Eιδικά, �μως, ως πρ�ς αυτ�ύς θαμπ�ρ�ύσαμε να απ�δώσ�υμε την α-π�υσία μας στη σλα$��$ία, π�υ �α-ρακτήρι&ε την Eλλάδα της MέγαληςIδέας. Σ’ αυτ� τ� ψυ��λ�γικ� σύν-δρ�μ� και συνάμα π�λιτική γραμμή,ε"αιτίας αντίστ�ι�α της θεωρίας τ�υΦαλμεράιερ και της ελλην�–$�υλγα-ρικής σύγκρ�υσης στη Mακεδ�νίακαι τη Θράκη, πρ�σετέθη μετά τηνOκτω$ριανή Eπανάσταση και, ιδίως,την καθεστωτική αλλαγή στις �ώρεςτης A και NA Eυρώπης, η κ�μμ�υνι-στ��$ία. Παράγ�ντες, π�υ κατέ-στησαν ύπ�πτη εθνικώς και αυτή τη�ρήση σλα$ικής $ι$λι�γρα�ίας.Aλλά υπήρ�αν και �ειρ�τερα. Eίναιγνωστ� �τι στις πανευρωπαϊκές εκ-καθαρίσεις, αμέσως μετά τ�ν B΄ Πα-γκ�σμι� Π�λεμ�, � Mι�αήλ Λάσκαριςμ�λις και απέ�υγε την απ�λυση γιαεθνική ανα"ι�τητα, επειδή τ�υ εί�εαπ�νεμηθεί $�υλγαρικ� παράσημ��ταν στα 1930 εί�ε εκδώσει στηB�υλγαρική Aκαδημία Eπιστημών τ�$ατ�πεδιν� �ρυσ�$�υλλ� τ�υ τσά-ρ�υ I$άν Aσέν B΄.

Πρ�σπάθειες για συστηματικήσπ�υδή τ�υ κ�σμ�υ των Σλά$ων εί-�αν αρ�ίσει στα 1926 με τ� διάταγμαπερί �ρισμ�ύ των εδρών τ�υ νε�σύ-στατ�υ Πανεπιστημί�υ Θεσσαλ�νί-κης. Στη Φιλ�σ��ική Σ��λή τ�υ ι-δρύ�νταν έδρες της ιστ�ρίας των$αλκανικών λαών και των σλα$ικώνγλωσσών και �ιλ�λ�γιών –παράλλη-λα με �μ�ειδείς έδρες και σπ�υδα-στήρια για τ�υς αλ$ανικ�, αρα$ι-κ�ύς, ρ�υμανικ�ύς, τ�υρκικ�, ε$ραϊ-κ� και λ�ιπ�ύς σημιτικ�ύς λα�ύς.Oμως αυτή η ελπιδ��ρα διδακτικήκαι ερευνητική π�ρεία ανακ�πηκεστα 1939. Kυ$ερνητική παρέμ$ασηκατήργησε αυτές τις έδρες καισπ�υδαστήρια.

Iδρυμα MελετώνXερσ νήσ υ τ υ Aίμ υ

Nέες πρ�σπάθειες, π�λύ πι� γ�νι-μες αυτή τη ��ρά, "εκίνησαν μετα-π�λεμικά στην ίδια π�λη. H Eταιρεία

Mακεδ�νικών Σπ�υδών ίδρυσε στα1953 τ� Iδρυμα Mελετών Xερσ�νή-σ�υ τ�υ Aίμ�υ (IMXA), υλ�π�ιώνταςπαλαι�ύς �ραματισμ�ύς τ�υ Aλε"άν-δρ�υ Παπαναστασί�υ. Tα ενδια�έ-ρ�ντα τ�υ IMXA δεν περι�ρίστηκαν$έ$αια στ�υς Σλά$�υς της Bαλκανι-κής μ�ν�. Παράλληλα, �μως, εστρά-�ησαν και πρ�ς τη ρωσική ιστ�ρίακαι �ιλ�λ�γία. T� IMXA, π�υ τελικάανε"αρτητ�π�ιήθηκε απ� την Eται-ρεία, πρ�σέ�ερε π�λλά. E"έδωσεμεγάλ� αριθμ� α"ι�λ�γων δημ�σιευ-μάτων, τ� διεθνές περι�δικ�«Balkan Studies», καθώς και τη συ-στηματική «Σλα$ική Bι$λι�γρα�ία»,π�υ μα&ί με τις λ�ιπές $ι$λι�γρα�ίεςγια κάθε $αλκανικ� λα� �ωριστά, εν-σωματώθηκε στην ετήσια «Bαλκανι-κή Bι$λι�γρα�ία». Hταν ένα ιδιαίτε-ρα �ρήσιμ� έργ�, καθώς εκτ�ς άλ-λων περιεί�ε πλήρεις μετα�ράσειςσλα$ικών μελετών στην ελληνική.Eπίσης, τ� Iδρυμα δι�ργάνωσε συνέ-δρια, συνεργάσθηκε με τα $αλκανικάινστιτ�ύτα ανατ�λικών και δυτικών�ωρών, ��ρήγησε υπ�τρ��ίες καισυνέ$αλε ικαν�π�ιητικά στη σύναψηπρ�σωπικών σ�έσεων μετα"ύ Eλλή-νων και αλλ�δαπών ερευνητών, �ι �-π�ίες τ�σ� σημαντικά συνδράμ�υντη νη�άλια επιστημ�νική συνεργα-σία. Aνεκτίμητη συμ$�λή τ�υ, επί-σης, ήταν η λειτ�υργία απ� τ� 1962της σ��λής $αλκανικών γλωσσών(και της ρωσικής), �ι �π�ίες τ�τεπ�υθενά στην Eλλάδα δεν διδάσκ�-νταν, αλλά �ύτε ήταν δυνατ� να δι-δα�θ�ύν για τ�υς γνωστ�ύς λ�γ�υς.Σήμερα στ�υς π�λυάριθμ�υς απ�-��ίτ�υς της σ��λής, συγκαταλέγ�-νται αρκετ�ί διαπρεπείς ερευνητέςσλα$ικών θεμάτων. Aργ�τερα, παρ�-μ�ια σ��λή λειτ�ύργησε στην Aθή-να, υπ� την αιγίδα της EλληνικήςEπιτρ�πής Σπ�υδών NA Eυρώπης.Π�λλά ��είλ�υμε στ�ν πρώτ� διευ-θυντή τ�υ IMXA, τ�ν Bασίλει� Λα-�ύρδα. H έ"��η δραστηρι�τητά τ�υ,

�ι διεθνείς επα�ές τ�υ και η συμπα-ράσταση π�υ επέδει"ε πρ�ς νέ�υς ε-πιστήμ�νες σε πέτρινα �ρ�νια είναιέργ� ανεκτίμητ�.

Σήμερα � ν�μ�ς–πλαίσι� για τα AEIέ�ει πλέ�ν διευκ�λύνει την καλλιέρ-γεια $αλκανικών σπ�υδών στα πανε-πιστήμια. Παράλληλα με τη Φιλ�σ�-�ική Σ��λή, στη Θε�λ�γική Σ��λήτ�υ Πανεπιστημί�υ Θεσσαλ�νίκης ή-δη απ� την έναρ"η της λειτ�υργίαςτης (1943) εί�ε συσταθεί έδρα της ι-στ�ρίας των σλα$ικών Eκκλησιών.T� σ�ετικ� μάθημα διδασκ�ταν επίσειρά ετών κατ’ ανάθεση, η δε κάλυ-ψη της έδρας έγινε στα 1966 με τηνεκλ�γή ως εντεταλμέν�υ υ�ηγητήτ�υ κ. Aντ. Aιμ. Tα�ιά�υ. T� ίδι� γνω-στικ� αντικείμεν� διδάσκεται πλέ�νκαι στη Θε�λ�γική Σ��λή τ�υ Πανε-πιστημί�υ Aθηνών.

Σταθμ� για την ε"έλι"η των σλα$ι-κών μελετών στη �ώρα μας απετέλε-σε τ� διεθνές συνέδρι� με τη συ-μπλήρωση 1.100 ετών απ� την ιερα-π�στ�λή τ�υ Kυρίλλ�υ και τ�υ Mε-θ�δί�υ στη Mεγάλη M�ρα$ία (Θεσ-σαλλ�νίκη 1966). Hταν η δεύτερη α-"ι�λ�γη ενασ��λησή μας με τα κυ-ρι�λλ�μεθ�διανά &ητήματα, ύστερααπ� την έ"��η εκδ�τική κίνηση στηM�σ��π�λη τ�ν 18� αιώνα. T� έντ�-ν� ενδια�έρ�ν π�υ πρ�εκλήθη απ�τις εργασίες τ�υ συνεδρί�υ αυτ�ύ έ-στρεψε αρκετ�ύς νέ�υς επιστήμ�-νες πρ�ς τη μελέτη τ�υ έργ�υ τωνδύ� αδελ�ών. Hδη, ύστερα απ� απ�-�ή αιώνων είμαστε σε θέση να επι-δεί"�υμε μία π�λύ α"ι�λ�γη σ�ετικήελληνική $ι$λι�γρα�ία.

Στα 1971 κυκλ��ρησε στη Θεσ-σαλ�νίκη � πρώτ�ς τ�μ�ς τ�υ διε-θν�ύς περι�δικ�ύ «Gyrillometho-diunum», π�υ ιδρύθηκε και διευθύ-νεται απ� τ�ν καθηγητή Aντ. – Aιμ.Tα�ιά�. Eπιθεώρηση απ�κλειστικάσλα$�λ�γική. Στην ίδια π�λη ιδρύθη-κε τ� 1974 η Eλληνική Eταιρία Σλα$ι-κών Mελετών (E.E.Σλ.M.), η �π�ία α-

νέλα$ε την έκδ�ση τ�υ «Gyrillomet-hodiunum». H E.E.Σλ.M. έ�ει εκδ�σειαρκετά α"ι�λ�γα δημ�σιεύματα, με-τέ�ει ως εθνικ�ς εκπρ�σωπ�ς σεδιεθνείς ενώσεις σλα$�λ�γίας, έ�ειδι�ργανώσει π�λλά και σημαντικάδιεθνή συνέδρια.

Aπ��εύγ�ντας να ανα�ερθώ �ν�-μαστικά σε δείγματα εργασίας τηςελληνική σλα$�λ�γίας –� περι�ρι-σμέν�ς �ώρ�ς π�υ μ�υ έ�ει διατε-θεί, δεν μ�υ επιτρέπει να πρ�$ώ σεπρ�τεραι�τητες– περι�ρί&�μαι να ε-πισημάνω �τι: α) �ι Eλληνες επιστή-μ�νες, π�υ ασ��λ�ύνται με σλα$ικάθέματα δεν έ��υν πλέ�ν τις αναστ�-λές τ�υ παρελθ�ντ�ς, είτε απ� τ�σύνδρ�μ� Φαλμεράιερ είτε απ� λ�-γ�υς π�λιτικ�ύς. $) Eνώ η ενασ��λη-ση των ιδίων με τα σλα$ικά, "εκίνησεκατά καν�να για $ι$λι�γρα�ική ενη-μέρωση στ� πεδί� έρευνας ελληνι-κών θεμάτων, π�υ την διαδέ�θηκε ημελέτη των ελλην�–σλα$ικών &ητη-μάτων, ήδη η ελληνική επιστήμηπρ�σ�έρει καθαρ� σλα$�λ�γικ� έρ-γ�, απ�δεκτ� και σε$αστ� διεθνώς,και γ) � αριθμ�ς των ειδικευμένων ε-ρευνητών έ�ει αυ"ηθεί σημαντικά τατελευταία ιδίως �ρ�νια.

Σήμερα τα επιτεύγματα αυτά –π�υ� επιστημ�νικ�ς κ�σμ�ς κατ�ρθωσενα �ικ�δ�μήσει σε ελά�ιστα �ρ�νια–αντιμετωπί&�υν ε"αιρετικά δυσ�ε-ρείς συνθήκες επι$ιώσεως. H �ικ�-ν�μική $�ήθεια πρ�ς τ� IMXA και τηνE.E.Σλ.M. –π�υ πάντα ήταν μικρ�τε-ρη τ�υ αναγκαί�υ ύψ�υς αλλά τ�υ-λά�ιστ�ν υπήρ�ε– δεν ��ρηγείταιπλέ�ν. T� πρ�σωπικ� τ�υς παραμέ-νει �ωρίς απ�δ��ές εδώ και μήνες.Tα δύ� ιδρύματα δεν είναι σε θέσηνα αντιμετωπίσ�υν τη διάλυσή τ�υς.

Συνέ�εια απ την 31η σελίδα

H διεθν�ύς συνεργασίας σλα��λ�γική επετηρίδα της Eλληνικής Eταιρείας Σλα�ικών Mελετών.

Στ� α�ιέρωμα αυτ� καθ�ριστική ήταν ησυμ��λή τ�υ κ. Aντωνί�υ–Aιμίλι�υ Tα-�ιά�υ. T�ν ευ�αριστ�ύμε.

12071998

serbi nel medioevo

de langeron

jaca book

leon sternbach

kazimierz kumaniecki

vladimir

imxa

djurova

Documents

حقوق الانسان بين الإسلام وبين...

БОРБЕНИ АВИОНИ КОМПАНИЈЕ СУХОЈ

active partner list (international)

コニカミノルタ様　phase-1 結果評価 ver 1 2

לאומיות וחברת המידע

Русско-латинский словарь

Άσκηση1 4

1 시스템분석입문

Махновщина

英文的金玉良言

ianos-animalbiblio

clinica dental portugal

расписание электричек...

erste doh2006 - prijava poreza na dohodak

הצגת מלחמת העצמאות באתר של מט"ח

ספר התבשילים

Бандеровщина

shmeiwseis-mmf2

Šolski spis: glista

bibliografia