etika nË biznes - dr. ejup fejza (sllajdet e ligjëratave)

Niveli i studimeve: Bachelor

Lënda: Etika në Biznes

Dr.Sc. Ejup FEJZA

Prezantimi njoftues

•Përmbajtja e lëndës

•Metodologjia e punës

•Punime seminarike, prezantime

•Mënyra e vlerësimit

•Literatura dhe Web faqet

Përmbajtja e lëndës

Java e 1: Etika një faktor më shumë për vendimmarje

Java e 2: Etika dhe arsyetimi moral

Java e 3: Parimet kryesore etike në biznes

Java e 4: Tregu dhe Etika

Java e 5: Etika e prodhimit për konsum dhe reklama

Java e 6: Diskriminimi në punë dhe qasja etike

Java e 7: Etika e korporatave

Java e 8: Testi i parë

Java e 9: Përgjegjësitë morale të korporatave

Java e 10: Menaxhimi etik përmes programeve

Java e 11: Dilemat etike dhe zgjidhja e tyreJava e 12: Etika në biznes dhe komunikimi

Java e 13: Raportimi dhe auditimi etik e social

Java e 14: Procesi i auditimit dhe kuadri etik

Java e 15: Testi i dytë

Metodologjia e punës

• Ligjerata

• Punime seminarike

• Testet vlerësuese (Kolokviume)

• Puna praktike (përdorimi i materialeve të bizneseve

Mënyra e vlerësimit

Vlerësimi përfundimtar i studentëve do të bëhet nëbazë të punimeve seminarike apo detyrave meshkrim, kolokviumeve (testeve vlerësuese) si dhe nëprovimin përfundimtar. Struktura e vlerësimit do tëjetë:

• Punimi seminarik: 20 pikë Max.

• Testi I (kolokviumi): 40 pikë Max

• Testi II (kolokviumi): 40 pikë Max– Gjithsejt : 100 pikë

Literatura dhe Web faqet

Literatura bazë:

• Etika e Biznesit, Hysen Çela, albPAPER,

Tiranë, 2003

Literatura shtesë:

• Business Ethics and Value, Loveland Fisher

•Contemporary Reflections on Business Ethics, Ronald F. Duska,

Springer, 2007

•BUSINESS ETHICS, MARIANNE M. JENNINGS, South-

Western Cengage Learning, USA, 2009

Përshkrimi i lëndës

Etika e biznesit, shtjellon si në aspektin teorikashtu edhe në atë praktik, rëndësinë dheperspektivën e menaxhimit të mbështetur nëetikë.Krijimin e arsyeshmërisë për përdorimin edijes profesionale konform parimeve etike,me qëllim të krijimit të një mjedisi sa mëmiqësor në mes burimeve të natyrës,njerëzore dhe teknologjike drejt krijimit tëvlerave ekonomike.

Rezultatet e pritura të nxënies:Pas përfundimit të kësaj lënde, studentet do të jetë në gjendje qëtë:1. Prezantojnë njohuritë e përgjithshme mbi të menduarit etik

gjatë menaxhimit të biznesve,2. Njohjen e rëndësisë së etikës si dhe mundësive për eleminimin

e dilemave në punën e menaxhimit të biznesve,3. Thellimin e njohurive për rëndësinë e punës etike të

menaxherëve në ekonominë e tregut,4. Përceptimin e atikës si pasuri intelektuale dhe profesionale të

menaxherëve,5. Njohjen me modelet e edukimit etik të menaxherëve, etj.

Kapitulli 1

Etika një faktor më shumë përvendimmarje të suksesshme në biznes

Konceptimi i etikës së biznesit

• "Etika e biznesit paraqet rregulla, standarde,kode, apo parime të cilat ofrojnë udhëzime përsjellje moralisht të drejta dhe të vërteta në situatatë caktuara." (Lewis)

• "Etika e biznesit është studimi i situatës sëbiznesit, aktiviteteve dhe vendimeve ku janëtrajtuar çështjet se çka është e drejtë dhe egabuar." (Crane dhe Matten)

• "Etika e biznesit i referohet standardeve dhenormave të qarta që ndihmojnë punonjësit për tëdalluar sjelljen e drejtën nga ajo e gabuar nëpunë." (Qendra Burimore e Etikës)

• "Etika e Biznesit është një studim i standardevemorale dhe se si ato zbatohen në sistemet dheorganizatat me të cilat shoqëritë moderneprodhojnë dhe shpërndajnë mallra dhe shërbime,dhe për njerëzit të cilët punojnë në këtoorganizata. Etika e biznesit, me fjalë të tjera,është një formë e etikës së aplikuar. Kjo përfshinjo vetëm analizën e normave morale dhe vleravemorale, por edhe përpjekjet për të aplikuarkonkluzionet e kësaj analize në institucione,teknologji, transaksione, aktivitete, dhe veprimetqë ne i quajmë biznes. "(Manuel Velasquez)

Etika e biznesit…

• Te drejtat dhe gabimet morale bazuar ne zbatimin e standardeve morale ne politikat, institucionet dhe sjelljet e biznesit.

• E.B. ekzaminon rregullat dhe parimet etike brenda biznesit te caktuar

Etika…

• “Parimet qe drejtojne sjelljen e individit ose grupit te caktuar te individeve”

– Etika personale-

– Etika profesionale-

– Etika e kontabilistit, etika e mjekut, etj.

Etika e biznesit dhe historia e zhvillimit të saj

• Gjatë viteve 1960 Korporatat në SHBA

• Më 1970, etika e biznesit u zhvillua si disiplinëakademike me përgjegjësi:

Institucionet europiane

• Më 1987 u themelua Rrjeti Europian i Etikës së Biznesit.

• Më 1994 u themelua Instituti Europian i Etikës së Biznesit

• Rrjeti Europian i Ndërmarrjeve Sociale

• Rrjeti Europian i Biznesit për Kohezion Social

Qasja europiane

• Sipas profesorit Henk Van Luijk ngaUniversiteti i Nyenrodë, Holandë, historia eEtikës në Europë karakterizohet nga:

1. Një e kaluar modeste…

2. Një …

3. Një …

Marrëdhënia e biznesit dhe etikës

Reflekton raportin në mes:

Korporata zhvillimi i biznesit dhe kritika etike:

• Ndarja e pronësisë nga ….

• ….

Pergjegjesia shoqerore eshte…

• Ideologji ose teori etike qe nenkupton se nje entitet, qofte individ ose organizate, ka per obligim te veproje ne dobi te shoqerise.

• Pergjegjesia :– Pasive- duke shmangur aktet ose veprimet e

demshme ndaj shoqerise

– Aktive- duke vepruar me aktivitete te saj/tij ne menyre te drejtperdrejte per te avancuar qellimet e ndermarrjes

Disa shembuj…( mbulimi I demeve vs. ndihmes)

• British Petroleum- ndotjet vs. sponsorimet• British American Tobacco – mbeshtetje per mbrojtjen nga AIDS• Shell - ( Flower Valley- Afrike e Jugut) edukimi I femijeve dhe

trajnimi I te rriturve• Mc Donalds- ushqim I shpejt, trashja, semundjet e zemres vs,

sponzorimeve dhe donacioneve• General Motors- ndotja e lumit Hudson

• Po ne Kosove- KEK, Sharrcem, Trepca, Ferronikeli (filterat)

Ju faleminderit për Vëmendje!

I besueshëm

produktive

I suksesshëm

Etike

E përgjegjshme

Objektive

Frumëzuese

I besueshëm

Kapitulli 2

ETIKA DHE ARSYETIMI MORAL

Dr.Sc. Ejup FEJZA

Gjykimet normative• Gjykimet normative, janë …

• Gjykimet normative, shprehin ….

Shembuj:

– Zyra e juaj është mobiluar mirë;

– Këto pasqyra financiare prezantojnë vlera tëgabuara;

– Fiksimi i çmimeve nuk është i drejtë;

– Mona Liza është një pikturë e bukur, etj.

• Gjykimet jo-normative, nuk shprehin …

Shembuj:

– Zyra e juaj është e pajisur me karrike, tavolina dhekompjuterë;

– Shifrat e juaja nuk janë të njëjta me shifrat qëzotërojnë auditorei i brendshëm.

– Mona Liza është vepër e një piktori italian;

– Konsumatorët janë të mendimit se fiksimi içmimeve është i padrejtë.

2.1.2 Gjykimet morale

• Etika studion vetëm ato gjykime normative që kanë lidhje me atë çka

moralisht është e drejtë ose e gabuar, e mirë ose e keqe.

Në standardet morale përfshihen:

a) Normat morale të veçanta; dhe

b) Parimet morale të përgjithshme.

Disa nga parimet morale janë:

a) Parimet e të drejtave,

b) Parimet e drejtësisë,

c) Parimet e dobisë,

Kur duhet të themi se një vendim i marrë përfshinë çështje të

etikës?

2.1.2 Gjykimet morale (vazhdim)

Ku dallojnë standardet morale nga kategoritë tjera të standardeve?

• Së pari –

• Së dyti-

• Së treti -

2.1.3 Standardet morale

• Së katërti

• Së pesti

2.1.3 Standardet morale (vazhdim)

• Shoqëria përcakton dhe vendos parimet e përgjithshme etike dhe

normat përkatëse morale.

• Sistemi i standardeve morale ju shërben dy funksioneve si më të

rendësishmet:

1) Përcaktimin e situatave

2) Dhënia e justifikimeve

2.2 Lidhjet Midis Standardeve Morale dheShoqërisë

• Aristoteli – ka argumentuar se aftësitë tona morale të cilat ai i quan

virtyte ose zakone të mira morale, zhvillohen vetëm përmes trajnimit

dhe përsëritjes.

• Etika bashkëkohore më shumë vëmendje i kushton … – se sa …

2.3 Arsyetimi Moral2.3.1 Zhvillimet morale dhe virtyti

Faza 2: Interesi personal, shpërblimet.

Mënyra e drejtë e sjelljes është

ajo që shpërblehet.

2.3.2 Gjashtë fazat e zhvillimi të aftësisë njerëzore përtë trajtuar dilemat etike sipas Kohlberg-ut

Niveli 1:

Morali para-

Konvenciaonal

E drejta/gabuara

vendosen nga

ndëshkimet apo

shpërblimet.

Faza 1: Ndëshkimi/bindja. Çfarëdo që

çon drejt ndëshkimit është e

gabuar.

Niveli 2:

Morali

Konvenciaonal

Pikëpamjet e të

tjerëve kanë

rëndësi. Shmangja

nga fajësimi, rënia

në sy për të mirë.

Faza 3: Orientimi nga harmonia

ndërpersonale, qëllimet e mira.

Sjellja në përputhshmëri me “sjelljet e

mira”.

Faza 4: Orinetimi nga rregulli dhe ligji.

Fokusimi drejt ruajtes së rendit

shoqëror dhe respektimit të ligjit.

Niveli 3:

Morali pas-

Konvenciaonal

Nocion abstrakt i

drejtësisë.

Faza 5: Të drejtat individuale. Mos bindja ndaj

rregullave dhe ligjeve që bien ndesh

me personalitetin e individid.

Faza 6: Parimet universale. Gjatë një vendimi

moral merr në konsiderat pikëpamjet

dhe ndikimin tek individët e tjerë.

• Arsyetimi moral apo arsyetimi etik kanë të bëjnë me gjykimin e

sjelljeve të njerëzve, institucioneve apo politikave.

Arsyetimi moral përfshinë:

2.3.3 Skema e arsyetimit moral

Standardet

Morale

Informacioni

Faktik

Gjykimet

Morale

Kriteret që duhet përdoreshin për të bërë një arsyetim

moral:

a) Arsyetimi duhet të jetë …..

b) Evidenca faktike duhet të jetë e …

c) Standardet morale që përdoren për arsyetimin moralduhet të jenë të ….

2.3.3 Skema e arsyetimit moral (vazhdim)

• .

Një person është moralisht përgjegjës vetëm për ato veprime:

1) Për të cilat ka pasur …

2) Për të cilat ka pasur … nuk ka vepruar …

2.3.4 Përgjegjësia morale

Faktorët lehtësues të përgjegjësisë morale përfshijnë:

a) Rrethanat që e bëjnë që një person të jetë i paqartë, por jo

tërësisht i pasigurt për atë që ai po bën.

b) Rrethanat që e bëjnë të vështirë por jo të pamundur që një person

të shmangë atë që po bën.

c) Rrethanat që minimizojnë por që nuk e menjanojnë plotësisht

përfshirjen e personit në një veprim të caktuar (shkallën në të cilën

personi ka kontribuar në shkaktimin e dëmit).

d) Serioziteti apo rëndësia e gabimit.

2.3.4 Përgjegjësia morale (vazhdim)

• Etika e biznesit është disiplinë normative e cila merret me

ekzaminimin e veprimtarive të entiteteve binzesore, së pari duke

përkrahur standardet morale e më pas duke i zbatuar ato.

• Institucionet ekonomike janë themeluar për dy arsye kryesore:

1) Prodhimin e mallrave dhe shërbimeve;

2) Shpërndarjen e të mirave materiale.

• Nga studimi i Raymond Baumhart mbi atë se çfarë menaxherët e

konceptojnë termin etikë, rezulton që:

a) 50% e tyre me termin etik nënkuptojnë atë që ndjejnë që është

e drejtë,

b) 25% e ndërlidhin me terma religjioz,

c) 18% mendojnë që etika është mënyrë e të vepruarit në pajtimme rregullin e artë.

2.4 Etika e Biznesit2.4.1 Përkufizimi mbi etikën e biznesit dhe roli i institucioneve ekonomike

Disa nga fushat që trajtohen nga etika e biznesit janë:

a) Keqdrejtimi apo çorientimi menaxherial

b) Konfuzionet morale

• Çorientimi menaxherial trajton në thellësi: ….

• Konfuzionet morale ….

2.4.2 Objekti i etikës së biznesit dhe fushatkryesore të saj

Çka përfaqëson etika e biznesit sot?

• Disiplinën apo mënyrën e menaxhimitbashkëkohor për përgjegjësi:– Sociale (varfëria, krimi, mbrojtja e mjedisit, etj.)

– ….

– … dhe

– …..

• Menaxhim me një imazh pozitiv ndaj publikut:• Konsideratë për ….

• …

• ….

Vendimet etike në biznes përfshijnë:

a) Trajtimin e të punësuarve

b) Përcaktimin e çmimeve të produkteve apo shërbimeve

c) Mbrojta e mjedisit

d) Përgjegjësitë sociale, etj.

2.4.2 Objekti i etikës së biznesit dhe fushatkryesore të saj (vazhdim)

Domosdoshmëria për sjellje etike

• Sjelljet joetike: dëmtojnë individin si dhe grupin endikuar nga ajo praktikë. Humb kredibilitetin,besimin. Dështon biznesi.

• Sjellja etike: rrit kredibilitetin e individit dheorganizatës. Besim dhe sinqeritet reciprok.

• Sjellja etike, paraqet model për individin dhe tëtjerët.– Vartësit e juaj do të jenë më të angazhuar dhe më të

motivuar për të manifestuar sjellje etike.

– Nëse ju si menaxher silleni në mënyrë joetike dhenëse edhe nga kjo mënyrë krijoni përfitimeafatshkurta, ju do të nxisni edhe të tjerët për të bërëtë njëjtën gjë.

Pasojat nga gabimet etike

• Përfundimin e shpejtë të karrierësprofesionale……

• Sjellja etike në vetvete bart vlerë, sepse….

Analiza ekonomike –

Analiza ligjore –

Analiza filozofike –

2.4.3 Pikëpamjet kryesore për etikën e biznesitdhe dilemat etike

Pikëpamja religjioze –.

Pikëpamja e dobishmërisë –

Pikëpamja universale -

Pikëpamjet humaniste –

2.4.3 Pikëpamjet kryesore për etikën e biznesitdhe dilemat etike (vazhdim)

Pikëpamja politiko-kulturore –

Pikëpamja dialoguese -

Pikëpamja situacionale –

2.4.3 Pikëpamjet kryesore për etikën e biznesitdhe dilemat etike (vazhdim)

.

2.4.3 Pikëpamjet etike

Pikëpamjet etike qëndrojnë mbi një sistem vlerash të cilat

vijnë nga disa burime:

- familja, institucionet shkollore dhe fetare

- përvoja (trainimet, sukseset, pakënaqësitë, etj.)

- media (tv, radio, gazetat, revistat, spotet, etj.)

- rolet profesionale dhe modelet, politika e organizimit të

biznesit, si dhe

- Kodet tona profesionale të etikës (të zhvilluara përmes

përvojës në konflikete dhe presione të ndryshme)

.

2.4.3 Prirjet e shoqërive të industrializuara

Prirja për të ndryshuar:

- nga arritja tek vetëaktualizimi;

- nga vetëkontrolli tek vetëshpallja;

- nga pavarësia tek ndërvarësia; dhe

- durimi i njerëzimit tek ftesa për pakënaqësi dhe gëzim.

Parimet kryesore etike në biznes

Dr.Sc. Ejup Fejza

Kapitulli 3PARIMET KRYESORE ETIKE NË

BIZNES

Dr.Sc. Ejup FEJZA

Parimi i dobishmërise

• Analiza krahasuese midis kostove dhepërfitimeve sociale

Çka është përfitim e çka kosto?

Përfitimi- (kënaqesi, shëndet, njohuri, lumturi)

Kosto – (dhimbje, sëmundje, palumturi, vdekje, etj.)

Përgjegjësia sociale- perfitime neto më tëmëdha, kosto neto më të ulët

Dobishmëria tradicionale dhe keqkuptimet

Jeremy Bentham- > mënyra më e drejtë e kryerjes së një veprimi, zgjedhja e politikës që prodhon shumën më të madhe te dobise”

Shuma totale e dobisë së prodhuar nga një veprim është më e madhe se sa shuma totale e dobisë nga një veprim tjetër që do të ishte kryer në vend të tij.

Keqkuptimet

• Veprimi I drejtë në një rast të caktuar nuk mund të jep më shumë dobi sesa një veprim tjetër i mundshëm për individin. Veprim I drejtë vetëm nëse sigurohet dobi për të gjithë individët.

• Veprimi nganjëherë nuk është I drejtë nëse përfitimet i tejkalojnë kostot. Dobishmëria pretendon që përfitimet nga një veprim të jenë më të mëdha se përfitimet nga alternativat tjera.

• Parimi I dobisë kërkon të shqyrtohen pasojat

Fushat kryesore ku përdoret parimi i dobishmërisë

• Për përzgjedhjen e politikave qeveritare dhe të miravepublike.

• Gjatë përzgjedhjes së projekteve me karakter publik:– Të pranohen ato projekte, të cilat jo vetëm japin përfitime më të

mëdha për anëtarët e shoqësisë por edhe do të kryehen mekosto më të ulët.

• Për të përcaktuar veprimet të cilat moralisht janë:– Të gabuara (gënjeshtra, mashtrimi)– Të drejta (e vërteta, besimi, mbajtja e premtimit)

• Gënjeshtra është moralisht e gabuar për shkak të kostoveqë ajo shkakton në mirëqenjen e njerëzve.

• E vërteta është moralisht e drejtë, sepse rrit bashkëpunimindhe besimin midis njerëzve, duke ndikuar edhe në rritjen emirqenjes së tyre.

Avantazhet dhe disavantazhet e dobishmërisë

• Disavantazhet

– Vështirësia në matjen e dobisë(punësimi I një apl.)

– Disa nga përfitimet dhe kostot e një veprimi të kryer duken të pamundura për t’u vlerësuar(shëndeti, jeta, paisja e aspirimit për 5 vjet- përfitimi vs kostoja)

– Përfitimi dhe kostoja nuk mund të parashikohen në mënyrë të besueshme.

– Paqartësia në llogaritjen e asaj që quhet përfitim dhe asaj që është kosto( çështjet sociale)

Avantazhet

– Të mirat e brendshme dhe të mirat instrumentale

• Dallimi në mes të nevojës dhe dëshirës

• Përdorimi I ekuivalentëve monetarë

Të drejtat- konceptet bazëParimi i të drejtës

• Veprimet moralisht të drejta

• E drejta e punës(“lufta” menaxher- sindikata)

• Deklarata universale për të drejtat e njeriut-KB ’48

– E drejta e pronës private

– E drejta për punë

– E drejta e shpërblimit

– E drejta e organizimit

Përkufizimi, kategorizimi dhe veçoritë e të drejtave

• E drejta: dhënja e mundësisë apo lejimi I një individi për të kryer një veprim të caktuar –kjo buron nga sistemi legjislativ I një vendi.

• E drejta negative – mosndërhyrja e anëtarëve të shoqërisë në veprimtarinë e individit që e gëzon një të drejtë.

• E drejta pozitive – ndërhyrja në të drejtën e tjetrit me pozitivitet( të ardhurat e ulëta të individit vs ndihma sociale)

Të drejtat dhe detyrimet kontraktuale

• Shpesh quhen të drejta speciale ose detyrime speciale

• Nënkuptojnë të drejta të kufizuara dhe detyrime korrelative të cilat lindin kur një individ hyn në marrëveshje me një individ/organizatë tjetër.

– Rregullat etike që drejtojnë kontratat

Palët kontraktuese duhet të njohin natyrën e marrëv.

Parimi i drejtësisë dhe paanshmërisë

• Drejtësia në shpërndarje

Shpërndarja e të ardhurave dhe përfitimeve

Administrimi I rregullave dhe ligjeve

Kooperimi apo konkurenca midis anëtarëve me njëri-tjetrin

Ndëshkimi I anëtarëve të grupit për gabimet e bëra dhe konpenzimi I anëtarëve për gabimet e kryera ndaj tyre

Drejtësia si barazi- egalitarizmi

• “ Çdo individi t’i jepet e njejta pjesë e të ardhurave apo çdo individ duhet të paguaj të njejtin detyrim si të tjerët .

• Qeniet njerëzore janë të barabarta – çdo individ duhet të ketë pretendim të njejtë me të tjerët ndaj të mirave të shoqërisë.

• Standardi minimal I jetesës .

Drejtësia e barazuar në kontribut- drejtësia kapitaliste

• Supozimi – përfitimi dhe të mirat e shoqërisë shpërndahen në përputhje me kontributin që jep secili në shoqëri.

Vështirësitë në matjen e kontributit :

• Përpjekja më e madhe, fitimi më i madh

• Produktiviteti më i madh, fitimi më i madh

Drejtësia e bazuar në nevoja dhe aftësi -socializmi

• Parimi socialist – puna shpërndahet në përputhje me aftësi të njerëzve ndërsa të ardhurat sipas nevojës.

• Parimi bazohet :

– Së pari njerëzit realizojnë potencialin e tyre nëpërmjet ushtrimit të aftësive në punë

– Së dyti përfitimet e gjeneruara nga puna duhet përdorë në nxitjen e lumturisë dhe mirëqenies së shoqërisë.

Drejtësia ndëshkuese

• Fajësimi apo ndëshkimi I individëve që kryejnë gabime në mënyrë të vullnetshme( injoranca apo paaftësia).

Drejtësia kompensuese

• Kompensimi I një individi që ka pësuar një humbje si pasojë e veprimeve të gabuara të kryera nga dikush tjetër

Shihemi javën tjetër…

Kapitulli 4

TREGU DHE ETIKA

Dr.Sc. Ejup FEJZA

Përmbajtja

4.1. Modeli i tregut me konkurencë të përkryer

4.1.1 Moraliteti i tregjeve të konkurencës së përkryer

4.2 Modeli i tregut me konkurencë monopol

3.2.1 Konkurenca Monopol. Drejtësia, Dobia dhe të Drejtat

4.3 Modeli i tregut me konkurencë oligolop

4.3.1 Marrëveshjet e hapura (eksplicite)

4.3.2 Marrëveshjet e heshtura dhe përdorimi i rryshfetit

4.4 Tregu dhe korrupsioni

Zhvillimi etik i tregjeve

Mungesa e konkurencës së lirë shpie në:

• Padrejtësi,

• Përkeqësim të dobisë sociale, dhe

• Kufizim të lirisë së zgjedhjes individuale

Si mund të ndodh jokonkurrenca?

Atëherë kur bizneset bashkohen me njëri tjetrinduke krijuar një fuqi për fiksimin e çmimeve.

Kështu eleminohet konkurrenca përmes njëforme të padrejtë, duke krijuar fitimemonopoli në kurriz të konsumatorëve.

Për të penguar këtë praktikë shumë vende, meqëllim të funksionimit të konkurencës së lirë,me ligj synojnë mbrojtjen e konkurencës.

• LIGJI Nr. 03/L-229 PËR MBROJTJEN E KONKURRENCËS

Marrëveshjet e ndaluara

1. Ndalohen të gjitha marrëveshjet ndërmjet dy ose më shumëndërmarrjeve të pavarura, vendimet e marrura ne mes te shoqatave tëndërrmarjeve dhe praktikat e bashkrenduara të cilat kanë për qëllimose mund të ndikojnë në mënyrë të dukshme në çrregullimin ekonkurrencës tregtare në tregun relevant veçanërisht marrëveshjet që:

1.1. caktojnë, në mënyrë të drejtpërdrejtë ose të tërthortë, çmimet eblerjes ose të shitjes, apo çdo kusht tjetër tregtimi;

1.2. kufizojnë ose kontrollojnë prodhimin, tregjet, zhvillimin teknik oseinvestimet;

1.3. ndajnë tregjet ose burimet e furnizimit;

1.4. zbatojnë kushte të ndryshme për transanksione të njëjta mendërmarrje të tjera tregtare, duke i vendosur ato në gjendje tëpafavorshme konkurruese;

1.5. kushtëzojnë lidhjen e kontratave me pranimin nga palët e tjerakontraktuese të detyrimeve shtesë që për nga natyra ose nga përdorimii tyre tregtar, nuk kanë lidhje me objektin e këtyre kontratave

Në R.e Kosovës a i kemi këto ligje dhecilat institucione funksionojnë?

Ligji Nr. 2004/34 KUNDËR KORRUPCIONIT

Ligji nr. 03/L-159 PËR AGJENCINË KUNDËRKORRUPSIONIT

1.1. Agjencia-Agjencia kundër Korrupsionit.

1.2. Komisioni-Komisioni ParlamentarMbikëqyrës.

Çka paraqet konkurrenca?

Është rivalitet midis dy e më shumë bizneseve,që konkurojnë me njëri tjetrin për të zotëruarapo krijuar epërsi në treg si në aktiviteteekonomike, financiare, pozicione tregu,partnerëve, furnitorëve, pajisje, personel,teknologji, imazh (reputacion), etj.

Modeli i tregut me konkurencë të përkryer

• Ky lloj tregu bazohet mbi shtatë tipare:

Tiparet e tregut me konkurencë të përkryer

1. Treg ku veprojnë shumë blerës dhe shitës, dhe asnjëri nukzotëron pjesë tmë shumë se të tjerët;

2. Të gjithë blerësit dhe shitësit hyjnë e dalin lirisht në treg;3. Shitësit dhe blerësit kanë informacione të plota për

çmimet, sasitë dhe cilësinë e mallrave dhe shërbimeve qëjanë shitur dhe blerë;

4. Mallrat dhe shërbimet që shiten në treg, janë të njëjtëpavarësisht se tek cili shitës blehen;

5. Kostot dhe përfitimet vendosen në treg dhe jo nga faktorëtjerë të jashtëm;

6. Shitësit dhe blerësit synojnë të maksimalizojnë fitimin;dhe

7. Institucionet qeveritare nuk rregullojnë çmimet, sasinëose cilësinë e mallrave dhe shërbimeve që tregtohen nëtreg.

Kushtet për funksionimin e tregut me konkurencë të përkryer

1. Sistem të pronës private

2. Sistem kontratash

3. Sistem prodhimi

Moraliteti i tregjeve të konkurencës së përkryer

Të nxiturit e forcave që i drejtojnë blerësit dheshitësit kah “pika e ekuilibrit” është trgeu i cilikrijoj vlera morale:

1. Shkëmbimi i mallrave dhe shërbimeve nëmënyrë të drejtë nga blerësi dhe shitësi;

2. Caktimi i sasisë, përdorimit dhe shpërmdarrjessë mallrave në mënyrë efikase duke maksimizuardobinë e blerësit dhe shitësit; dhe

3. Respektimi i të drejtave të blerësve dhe shitësvepër plotësimin e kërkesave të tyre.

76

Tepricë malli

Hu

mb

ja

Fiti

mi

Mungesë malli

Lakorja e kërkesës dhe ofertës për një mall nëkonkurencën e përkryer

Modeli i tregut me konkurencë monopol

Për dallim nga tregu i konkurencës së përkryer,tregun e konkurencës monopol e karakterizon:

• Ekziston një shitës i vetëm që e zotëron atëtreg;

• Vendos pengesa të ndryshme për hyrje dhepër të dalë nga tregu.– Ligji i patentave

– Licencat

– BJT

• .

Konkurenca monopol, drejtësia, dobia dhe të drejtat

Tregu monopol i mundëson shitësit çmime tëcilat janë të padrejta, dhe për rrjedhojë edhefitimi i tyre është i padrejtë.

Shpërndarrja e të mirave është joefikase sepse:

• Tregu monopol lejon që shitësi …

• Tregu monopol lejon që shitësi burimet e tij t`ikufizojë …

• Tregu monopol lejon që shitësi të vendosëçmime …

Modeli i tregut me konkurencë oligopol

• Tregjet oligopol prezantojnë dy ekstreme:

– Konkurencën e përkryer dhe

– Monopolin

Marrëveshjet e hapura (eksplicite)

• Marrëveshjet eksplicite janë veçori e tregut oligopolpër përcaktimin e çmimeve, me qëllim të kufizimit tëkonkurrencës.

• Këto marrëveshje mundësojnë fiksimin e çmimeve nënjë nivel më të lartë se sa sikur të veprontekonkurrenca e lirë.

Tregu dhe korrupsioni

Korrupsioni- përdorimi dhe shfrytëzimi ipushtetit publik për përfitime private tëpadrejta.

C=M+D-A

C- Niveli I korrupsionit

M- Pozita monopol

D- Shkalla e liri-veprimit të zyrtarëve publik

A- Përgjegjshmëria(Llogaridhënja)

Disa nga format e korrupsionit

• ….

Fundi i kapitulli të 4

Ju faleminderit për vëmendje!

ETIKA E PRODHIMIT PËR

KONSUM DHE REKLAMA

Dr.Sc. Ejup FEJZA

Kapitulli 5

Tregu dhe mbrojtja e konsumatorëve

• Dëmtimi I konsumatorëve nga përdorimi I produktit

• Dëmtimi nga garancionet, servisimet etj.

• Ligji për mbrojtjen e konsumatorëve :

INFORMIMI DHE

EDUKIMI

SIGURI

PËR

PRODUKTETPËRZGJEDHJE

PËR

PRODUKTET

DËGJIMI

I

KONSUMATORIT

MJEDIS

I

MBROJTUR

Përmbushja e nevojave të individëve

• Përmbushja e nevoja dhe konsumi i mallrave

dhe shërbimeve të ndryshme.

– Dëmtimi i konsumatorëve nga përdorimi i

produkteve jocilësore dhe të dëmshme

• Barnat pa afat

• Produktet ushqimore

• Praktikat mashtruese

Praktikat mashtruese me garancione

• Keni blerë automjetin me garancion 5 vjet ose

150.000km

• Pas dy vitesh kemi dëmtimin e motorit.

• Blerësi kërkon riparimin e motorit nga shitësi

• Shitësi konstaton se bllokimi i motorit ka

ndodhë sepse ftohësi e ka dëmtuar.

• Ftohësi ka garancion vetëm një vit!

• Automjeti është servisuar nga servisi

joprofesional!

Po reklamimi!

Tregjet dhe mbrojtja e konsumatorëve

• Tregjet e lira (konkuruese) a janë mbrojtës të

plotë të konsumatorëve për produktet që

konsumojnë, apo materialin që përdorin për

veshje, ndërtim, pajisje, lodra, etj?

• Konsumatori është “sovrani”

• Sipas tregjeve të konkurencës së përkryer:

Tregjet dhe mbrojtja e konsumatorëve

• Mbrojtja e konsumatorit përmes tregut,

nënkuptohet se: siguria e konsumatorit shihet

si …,

• Nëse konsumatorët duan që produktet dhe

shërbimet të jenë më të sigurat, atëherë ata

këtë preferencë duhet ta tregojnë në treg duke:

Shembull: pajisjet me cilësi të ndryshme dheçmime të ndryshme.

• Pajisja e parë nuk mund të punojë pandërprerëmë shumë se 60min

• Pajisja e dytë mund të punojë 24 orë në ditëpandërprerë.

• Në treg varësisht nga vullneti apo fuqiablerëse ka dy grupe blerësish: blerës përpajisje të lira dhe për pajisje të sigurta (meçmim më të lartë).

• Përmes rregullave qeveritare mund tëdetyrohen të gjithë prodhuesit të prodhojnëvetëm pajisje të sigurta;

• Atëherë konsumatori që nuk preferon tëpaguaj 3 herë më shumë do të jetë i pakënaqurnga oferta në treg.– Kjo kategori detyrohet të blej pajsjen dhe të

anash pa plotësuar ndonjë kërkesë plotësuese.

– Burimet e tyre përdoren në mënyrë jo të drejtëapo me dobi të kufizuar.

Tregjet dhe mbrojtja e konsumatorëve100€ 400€

Për cilën pajisjedo tëpërcaktoheshitju në rrethanaqë ia përcaktoni

vetvetes?

Kritikat ndaj modelit të tregut të lirë;

Tregjet e lira mund të japin garanci nëse:

1. Ekzistojnë shumë blerës dhe shitës

2. Secili mund të hyjë e dalë lirshëm nga tregu

3. Blerësit dhe shitësit zotërojnë informacion të plotë

4. Të gjithë mallrat në treg janë plotësisht të ngjashëm

5. Nuk ka kosto të jashtme

6. Të gjithë shitësit dhe blerësit janë maksimalizues racionalëtë dobisë

7. Tregu është i parregulluar

Tregjet dhe mbrojtja e konsumatorëve

3

dhe

6

Produktet po bëhen gjithnjë e më të sofistikuara dhe

vështirë të kuptueshme nga konsumatorët.

Prodhuesit nuk japin informacione për sigurinë e

produktetv të tyre, apo për defektet.

Kritikat ndaj modelit të tregut të lirë:

Nëse një konsumator nuk ka mundësi vetë të marë informacion,

për të përcaktuar se cila nga markat konkuruese jep siguri më

të madhe për një kosto të caktuar,

- mbledhja e informacioneve kushton

Sindikata e konsumatorëve duke marë dhe shitë informacione për

produktet, ajo bën një lloj biznesi.

Mekanizmat e tregut krijojnë një lloj tregu për informacione që i

duhet konsumatorit.

Tregjet dhe mbrojtja e konsumatorëve

markat konkurueseMekanizmat që e krijojnë informacionin nuk mund të

mbulojnë koston e informacioneve që ato grumbullojnë

nëpërmjet shitjes së tij tek konsumatorët.

-Informacionin të cilin e paguan individi, lehtë mund të

kalojë tek të tjerët të cilët nuk paguajnë për të.

- konsumatorët shpesh nuk janë të gatshëm të paguajnë

për informacionin pasi nuk e dijnë sa vlenë ai realisht.

:

1. Teoria apo pikëpamja e kontratës;

2. Teoria ose pikëpamja e kujdesit të duhur; dhe

3. Teoria ose pikëpamja e kostove sociale.

Tregjet dhe mbrojtja e konsumatorëve

Pikëpamjet e kontratës për detyrimet e biznesit ndaj

konsumatorëve

• Marrëdhënia në mes biznesit dhe klientëve në esencë

konsiderohet një marrëdhënie kontraktuale e lidhur mbi bazën

e detyrimeve morale.

Pikëpamjet e kontratës për detyrimet e biznesit ndaj

konsumatorëve

• John Rawls, një sistem i përforcuar i rregullave sociale, i cili

kërkon që palët të përmbushin atë çka ata kontraktojnë, i pajis

ata me sigurinë ……..

• Vetëm mbi bazë të kësaj sigurie palët hyjnë në marrëdhënie

kontraktuale dhe kontratën e kosniderojnë institucionmeve

morale.

• Marrëveshja kontraktuale kushtëzohet nga disa kufizime:

Pikëpamjet e kontratës për detyrimet e biznesit ndaj

konsumatorëve

Detyrimet morale të kontraktorëve:

Detyrimi për të respektuar

• Sipas teorisë së kontratës, detyrimi kryesor

moral që biznesi ju detyrohet klientëve të vet,

është detyrimi që …

• .

Detyrimi për të respektuar

• Pohimet e shitësit në lidhje me një produkt

duhet të kenë për bazë:

– Besueshmërinë

– Jetën e shërbimit

– Shfrytëzueshmërinë, dhe

– Sigurinë

Detyrimi për të dhënë informacion

• Shitësi, për të lidhë një kontratë ka detyrim që

konsumatorit t`i japë informacion lidhur me

produktin që ai blen dhe me kushtet apo termat e

shitjes.

Detyrimi për të dhënë

informacione

• Liria varet nga njohuria

• Sa më shumë të dijë blerësi për produktet që

gjenden në treg, dhe sa më shumë krahasime të

bëjë ai, aq më shumë

– mund të thuhet se marrëveshja që bënë blerësi

është vullnetare.

• Vullneti i blerësit qëndron tek njohuritë e

fituara përmes informacionit që i ofron shitësi.

Detyrimi për të mos shtrembëruar

• Shtrembërimi pamundëson lirinë e zgjedhjes.

• Meqenëse zgjedhja e lirë është faktor qenësor

për një kontratë detyruese, shtrembërimi i

qëllimshëm është gabim (veprim joetik).

• Shtrembërimi ka për qëllim që me paramendim

të mashtrojë ….

Detyrimi për të mos shtërnguar

• Kur një shitës krijon një përparësi nga frika

apo ngarkesa emocionale e blerësit,

– themi se shitësi përdor detyrimin ose influencën e

papërshtatshme për të shtërnguar blerësin.

Kritikat ndaj teorisë së kontratës

• Kundërshtimi i parë:

Kritikat ndaj teorisë së kontratës

• Kundërshtimi i dytë:

Kritikat ndaj teorisë së kontratës

• Kundërshtimi i tretë:.

Teoria e kujdesit të duhur

• Teoria e kujdesit të duhur për detyrimet e

prodhuesit ndaj konsumatorëve bazohen në

idenë se konsumatorët dhe shitësit nuk mund

të jenë të barabartë.

Tri aspektet kryesore të përgjegjësisë së prodhuesit

• Konstruksioni/Projekti

• Prodhimi

• Informacioni

Kritikat e pikëpamjes së kujdesit të duhur

• Vështirësitë me teorinë e kujdesit të duhur

qëndrojnë për faktin se nuk ekziston një

metodë e qartë se kur prodhuesi apo

konsumatori

– ka ushtruar në mënyrë të mjaftueshme kujdesin e

duhur.

Etika e reklamës

• Reklama sot paraqet një industri të veçantë

biznesore.

• Në SHBA për një vit shpenzohen më shumë se

100 miliard dollarë.

• Numri i agjencive publicitare është rritur

shumë.

• Kush i paguan këto kosto të mëdha të

reklamava?

• Jeta dhe reklama!

Reklama dhe efektet e saj

– Efektet sociale

– Efektet mbi dëshirat

– Efektet në besime

JU FALEMINDERIT PËR

VËMENDJE!

Diskriminimi i punës dhe

aspektet e tij etike

Dr.Sc. Ejup FEJZA

Kapitulli 6

Diskriminimi i punes dhe aspektet

etike të tij

• Kuptimi i diskriminimit

• Format e diskriminimit. Aspektet e qellimshme

dhe institucionale

• Shtrirja e diskriminimit ne pune

• Diskriminimi: te drejtat, dobishmeria dhe

drejtesia

• Praktikat diskriminuese

• Ndermarja e veprimeve korrigjuese

• Fjala diskriminim vjen nga latinishtja

diskriminare = të dallosh midis•

• Kuptimi baze i diskriminimit eshte veçimi I

nje objekti nga nje objekt tjeter•, qe perben nje

veprim moralisht neutral, dhe jo

domosdoshmerisht te gabuar.

• Ne përdorimin modern, perdoret per t`iu

referuar nje veprimi te gabuar, me dallim te

paligjshem midis njerezve, qe nuk bazohet ne

meritat individuale, por ne paragjykime e

pikpamje qe jane moralisht te padrejta

Kuptimi i diskriminimit

Diskriminim ne punesim

• Te marresh nje vendim apo seri vendimesh te

pafavorshme ose te keqia ndaj nje punonjesi ose

nje grupi punonjesish, qe i perkasin nje

klase/shtrese te caktuar

- duke u nisur nga disa paragjykime moralisht

te pajustifikueshme kundrejt anetareve te nje

shtrese.

Diskriminim ne pune perfshin tre elemente baze:

1) eshte nje veprim kunder nje ose disa

punonjesve, qe nuk bazohet tek meritat e

tyre individuale, si aftesia, vjetersia, zotesia,

etj

2) vendimi rrjedh pjeserisht apo teresisht nga

paragjykimet raciale, seksuale, stereotipet

false, ose pikamje te pajustifikuara me te cilat

vleresohen anetaret e klases te ciles i perket

individi.

3)Vendimi apo seria e vendimeve ka nje ndikim

te demshem apo negativ mbi interesat e

punonjesve dhe ju kushton atyre vendin e

Per analizimin e formave te ndyshme te

diskriminimit ne pune duhet bere dallimi

midis:

a) shkallës, ne te cilen nje veprim diskriminues

eshte i paramenduar dhe i izoluar (I

painstitucionalizuar)

b) b)shkalles, ne te cilin ai eshte i

paparamenduar (I paqellimshem), dhe I

institucionalizuar.

Format e diskriminimit

Rasti parë: nje akt diskriminues mund te jete pjese e sjelljes seizoluar te nje individi te vetem, I cili diskriminon ne menyrete qellimshme dhe te vullnetshme, ne baze te paragjykimitte tij personal.

Rasti dytë: nje akt diskriminues mund te jete pjese e sjelljesrutine te nje grupi te institucionalizuar, I cili qellimisht dhene menyre te vullnetshme diskriminon per shkak tepikëpamjeve personale te pjestarëve te saj.

Rasti tretë: nje akt diskriminues mund te jete pjese e nje sjelljete izoluar (te painstiucionalizuar) te nje individi te vetem, Icili pa dashje e pa ditur, diskriminon dike, sepse rastesisht aiadopton stereotipet e shoqerise ku ben pjese.

Rasti katërt: nje akt diskriminues mund et jete pjese e njerutine sistematike te nje organizate biznesi ose nje grupi, qene menyre te paqellimshme fut ne praktikat formale teinstitucionalizuara, disa praktika diskriminuese.

Format e diskriminimit

• Per sa kohe jemi ne dijeni te faktit qe nje

individ ka qene I diskriminuar ne nje rrethane

te caktuar, per aq kohe nuk mund te themi se

kemi diskrimin apo keqtrajtim.

• Ne jeten e perditshme njerezit konkurojne me

njeri- tjetrin, dhe fakti nese pranohen apo jo

varet dhe nga faktore te tjere si psh shansi

• Per te mesuar nese procesi diskriminon ne

menyre sistematike, duhet pare me gjere, se

cfare ndodh te anetaret e grupit.

Sa e lehte eshte te percaktohet nese nje individ

diskriminohet apo jo

Duhet te behet dallimi midis ceshtjeve etike qe

lidhen me:

• Ato politika qe kane per qellim te mos lejojne

individet te diskriminojne ne menyre te

qellimshme, dhe

• Politikat e veprimeve pohuese ose pozitive•te

cilat kane per qellim te korigjojne apo te

ndreqin diskriminimin e bere ne te tashmen

dhe ne te kaluaren, nepermjet garantimit te nje

perfaqesimi proporcional te minoriteteve

brenda institucioneve te biznesit.

Per te analizuar diskriminimin

• Krahasohen perfitimet mesatare qe

institucioni I jep grupit qe mendohet I

diskriminuar me perfitimet mesatare qe I

jep grupeve te tjera.

• Krahasohet numri i anetareve te grupit te

diskriminuar qe gjendet ne nivelet me te ulta te

institucionit ne raport me grupet e tjera qe

ndodhen ne keto nivele.

• Krahasohet numri I anetareve te grupit ne

pozicionet me te mira apo me te favorshme ne

raport me numrin e anetareve te grupeve te

tjera ne keto pozicione.

Shtrirja e diskiminimit ne pune

Argumentet qe ngrihen kunder fenomenit te

diskriminimit ne pune lidhen me:

• Dobishmerine: diskriminimi shkel parimin e

dobishmerise pasi çon ne nje perdorim

ineficent te burimeve

• Te drejtat: diskriminimi dhunon te drejtat baze

te njeriut

• Drejtesia: diskriminimi qon ne shperndarje te

padrejte te perfitimeve dhe detyrimeve midis

anetareve te shoqerise.

Diskriminimi:te drejtat, dobishmeria dhe

drejtesia

Produktiviteti i shoqerise do te optimizohet nese

punet do t’u jepen per te kryer individeve sipas

kompetences/meritës se tyre.

• Pune te ndryshme kerkojne aftesi, zotesi,

personalitete te ndryshme dhe duhet tu jepen

atyre individeve qe jane me kompetent per nje

veprimtari te caktuar.

• Diskriminimet qe ju behen aplikanteve sipas

races, seksit, besimit sjellin ineficence ne

lidhje me parimin e dobishmerise.

Argumentet qe lidhen me parimin e dobishmerise

• Nese punet duhet te ndahen sipas

kualifikimeve, atehere do te kete avancim te

mireqenies publike. Por nese mireqenia do te

rritej me shume nese bazohej ne faktore te tjere

atehere punesimi nuk do te percaktohej ne

baze te performances dhe do te sillte dobi per

te gjithe.

• Shoqeria si nje e tere mund te perfitoje nga

disa diskriminime si psh gjinore ( njeri anetar

me pune familjare e tjera me ato financiare).

Kudershtimet kryesore

Diskriminimi eshte I gabuar pasi ai dhunon te drejtatmorale te individit.

Sipas teorise se Kantit njerezit duhet te trajtohen si“qellime”•dhe jo si “mjete”•, pra cdo person duhet tetrajtohet si I lire dhe I barabarte me te tjeret.

Parimi I Kantit shkelet ne 2 menyra:

• 1) diskriminimi bazohet ne besimin qe nje grupshoqeror eshte inferior krahasuar me nje grup tjeter ( tebardhet dhe me ngjyre, grate dhe burrat)

• 2) diskriminimi I vendos anetaret e nje grupi tediskriminuar ne nje pozicion socio-ekonomik me te ulet(grate dhe minoritetet me pak mundesi punesimi dhepaga me te uleta)

Te drejtat

Diskriminimi shihet si dhunim I parimeve te

drejtesise:

• Diskriminimi ju heq pakicave cdo mundesi per

te patur nje post ne nje institucion apo qe te

punoje neper zyra, pra dhunon parimin e

mundesive te barabarta dhe sjell pabarazi

social-ekonomike. Disa here kjo behet ne

menyre arbitrare.

Parimi formal i barazise.

• Diskriminimi ne punesim eshte I gabuar sepse

I diferencon njerezit ne baze te

karakteristikave sic jane raca ose gjinia, te cilat

Drejtesia

• Ka arsye te forta per te thene qe diskriminimi

eshte jo-etik dhe kjo shpjegon dhe ndryshimin

gradual ne aktet ligjore dhe rritjen e

ndergjegjesimit per te shmangur disa nga

format e diskriminimit ne punesim te cilat

jane:

• A) praktikat e rekrutimit: organizatat e

biznesit per rekrutimin e punonjesve te rinj,

mbeshteten vetem ne referenca gojore dhe

synojne te rekrutojne vetem ato grupe qe jane

perfaqesues te forces punetore. ( ku punojne

burrat,diskriminohen grate dhe minoritetet nga

Praktikat diskriminuese

• B) Praktikat e shqyrtimeve te hollesishme. Kualifikimet qekerkohen per punen jane diskriminuese kur ato nuk kane te bejne mepunen qe do te kryhet. Psh kur nuk eshte I nevojshem arsimi I larte,ose kur numri eshte I kufizuar, ose kur testet e inteligjencesdiskriminojne anetaret qe jane perfaqesuesit e pakices .

• ï•®C) Praktikat promocionale. Promocioni, progresi ne pune dhepraktikat e transferimit jane diskriminuese kur u japin me tepermundesi burrave sesa grave dhe grupeve te minoriteteve. Pshvjetersia ne pune ose rekomandimet subjektive te mbikqyresve kurata besojne ne stereotipet raciale apo seksuale.

• ï•®D) Kushtet e punesimit :diferencim ekziston edhe ne rastin edhenies se diferencuar te pagave apo te shperblimeve ku personaveqe kryejne te njejten pune nuk u jepen shperblime te njejta

• ï•®E) Pushimet e padrejta nga puna. Pushimi nga puna I njepunonjesi bazuar ne racen, ne seksin apo ne shkaqe te tjera tepalidhura me performancen eshte nje forme e paster e diskriminimit.

• Te gjitha politikat dhe procedurat qe krijojne

mundesi te barabarta jane menyra per te

shmangur diskriminimin dhe per te bere qe

vendimi per punesimin te respektoje

kulifikimin e aftesine.

• ï•®Keto jane politika negative pasi ato synojne

te ndalojne diskriminimin pa marre parasysh

qe per shkak te diskriminimit te ndodhur ne te

kaluaren, grate dhe minoritetet sot jane te

nenperfaqesuar.

• ï•®Keto politika nuk tregojne hapat me natyre

pozitive, qe duhet te ndermeren per te

Ndermarja e veprimeve korrigjuese

• Shume punedhenes kane hartuar programe te

posacme duke I dhene nje preference

punesimit te grave dhe grupeve te

minoriteteve. Keto jane me teper biznese qe

realizojne kontrata me shtetin.

• ï•®Por duke dashur qe te ndreqin disa demtime

te se kaluares keto lloj programesh cojne ne

demtime te tjera. Pra duke dashur te

rregullojne raportin e punesimit ndodh qe te

demtohen grupe te tjera.

Sipas këtij koncepti njerezit kane detyrimin te

kompensojne ata individe apo kategori

individesh te cilat i kane demtuar ne menyre te

qellimshme. Pra kompensimi është nje menyre

e ndreqjes se gabimeve.

• Kritika e parimit te kompensimit per te

korrigjuar diskriminimin, lidhet me ate se kush

do ta beje kompensimin.

• Kompensimi nuk duhet bere nga grupi ku

bejne pjese demtuesit si dhe nuk duhet te

perfitojne te gjithe anetaret e grupit te te

demtuarit.

1. Koncepti i drejtesise kompenzuese te diskriminimi

• Keto programe jane instrumente morale

legjitime per arritjen e qellimeve morale

legjitime.

• Ka pasur nje lidhje midis varferise dhe races

njerezore.

Kundershtaret e ketyre parimeve thone:

• Keto programe behen diskriminuese sepse ato

I shperndajne perfitimet ne bazen e kritereve te

pavend sic jane raca e seksi, nderkohe qe eshte

nevoja dhe jo raca kriteri per zbatimin e

programit.

2. Veprimet pohuese si instrument per te arritur

qellimet sociale

JU FALEMINDERIT PËR

VËMENDJE!

Dr.Sc. Ejup FEJZA

Kapitulli 7

Etika e shoqërive tregtare (Korporatave)

Etika e shoqerive tregtare

• Etika e biznesit dhe korporata

• Mjedisi I biznesit ne Shqiperi dhe organizimi I shoqerive tregtare

• Korporatat shumekombeshe dhe etika /Pergjegjesite morale te korporates

• Deformimi I shoqerive shqiptare te biznesit

Etika e biznesit dhe korporata

• Per te kuptuar lidhjen dhe rolin qe luajne standartetmorale ne korporate, eshte e domosdoshme qefillimisht te analizohet mjedisi shoqeror mbi te cilinngrihet e funksionon vete korporata.

• Shoqeria perbehet nga njerezit, te cilet bejne perpjekjete vazhdueshme per te plotesuar nevojat e tyre. Per kete ata kane ngritur nje sistem institucionesh nga tecilat me te rendesishmet jane ato ekonomike qesynojne :

• Prodhimin e te mirave dhe sherbimeve

• Shperndarjen e te mirave materiale

• Forma me e larte e organizimit te biznesit

• Korporatat moderne jane organizma qe ligji I trajton si persona te perjetshem

• Korporata ka nje identitet ligjor te ndare nga ai I anetareve te saj

Korporatat

• Ne nje korporate moderne marrin pjese:

• Aksioneret, te cilet zoterojne kapital dhe zoterojne korporaten

• Drejtuesit dhe zyrtaret, qe jane ngarkuar nga aksioneret per te administuar korporaten

• Punemaresit dhe te punesuarit e tjere, te cilet zoterojne punen

• Furnitoret, bleresit, te tretet etj

• Vecorite e organizimit te korporatave kane burimin te traditat e ndryshme qe kane ekzistuar ne vende te ndryshme.

• Per drejtimin koordinimin e punes e kontrollin, menaxheret adoptojne sisteme formale dhe percaktojne rregulla

• Korporatat ndeshin probleme me nevojen e zbatimit te kerkesave e standarteve morale ne veprimtarine e biznesit

• Perderisa korporatat veprojne njesoj si individet

atehere ato do te jene moralisht pergjegjese per veprimet e kryera dhe se keto veprime mund te gjykohen nese jane morale ose jo-morale

• Kritika e ketij kendveshtrimi niset nga fakti qe ne te vertete ato nuk veprojne ne te njejten menyre si individet, pasi ato nuk ndjejne as dhimbje e as kenaqesi dhe se ato nuk bejne as nje veprim pa rolin e qenieve njerezore

A duhet qe per korporaten te perdoren terma si detyrim, pergjegjesi etj

• Korporatat veprojne nesoj si makinat, dhe ne kete kuptim duhet tu binden verberisht rregullave formale qe kane te bejne fare me parimet morale. Per kete arsye nuk ka kuptim qe ato te konsiderohen moralisht pergjegjese.

• Kritika ka te beje me faktin qe ndryshe nga makinat disa anetare, e dine mire se cfare duhet bere, jane te lire te zgjedhin t’ju binden rregullave apo dhe t’i ndryshojne ato.

Dy qëndrime:

Cili nga dy qendrimet eshte me I miri?

• Ndoshta asnjeri, sepse megjithese korporata mendon dhe vepron si individ, ajo sigurisht qe nuk eshte qenie njerezore. Kategorite morale ju perkasin atyre qe mendojne, arsyetojne etj

• Korporata duhet pare si njesi e udhehequr nga individet, dhe veprimet e saj varen direkt nga sjelljet dhe vendimet e individeve, te cilet duhet te jene dhe mbajtesit kryesore te pergjegjesive.

• Organizatat jane pjese perberese e shoqerise dheper kete ato mund te nenkuptohen si nen-sistemete sistemit social, ato nuk mund te ekzistojne pa nenkuptuar miratimin e ketij sistemi.

• Sistemi ligjor I pajis ato dhe me te drejta, pushtet, privilegje, mbrojtje e perfitime te cilat I perdorinper te arritur qellimet e tyre.

• Pra meqenese jane pjese e shoqerise, antaret e saj duhet te veprojne ne pajtim me standartetmorale e etike qe garantojne nje shoqeri tesigurte , stabel e produktive.

Korporata dhe sistemi social

• Periudha 1944-1991

• Periudha pas viteve ‘90

• Tranzicioni

• Periudha pas vitit 2000

Mjedisi I biznesit ne Shqiperi dhe organizimi I shoqerive tregtare

• Ekziston nje lidhje korelative midis nivelit te kuadrit ligjor e rregullator qe adopton nje vend I caktuar dhe nivelit te standarteve te etikes dhe te pergjegjesise morale qe zbatohen ne ate vend.

• Legjislacioni eshte produkt I interesave, ai mbat rrezikun qe nje pjese e standarteve morale dhe te sjelljes te mos mbahen parasysh dhe veprimi te jete ne pajtim me rregullin por te bjere ndesh me konceptin e te vepruarit ne menyre etike.

Kuadri ligjor e rregullator dhe etika e biznesit

• Organizatat ndeshen me oportunitete per tevepruar ne menyre jo-etike si psh shmangia ngadetyrimet tatimore, mashtrimi I klienteve, trajtimiI pandershem I punemaresve etj

• Rregullat qeveritare priren te mbrojne ngaarbitrariteti apo aktet demtuese te organizatavete biznesit, konsumatoret, punonjesit etj

• Roli I legjislacionit eshte I madh pasi ai mbronkonkurencen, investitoret, ne mireqenie publike. Gjithsesi per shkak te natyres se tyre burokratikeshpesh kane veshtiresuar veprimtarine e biznesit.

Kuadri ligjor

Kuadri ligjor rregullator dhe etika e biznesit në Kosovë

• Ligji i punës

• Ligji për mbrojtjen e ambientit

• Ligji për mbrojtjen e konsumatorit

• Ligji mbi konkurencën

• Ligji për ndërmarrjet dhe shoqëritë tregtare

Korporatat shumëkombëshe dhe etika

Korporata shumëkobëshe vepron në shumë shtete dhe gjendet para dilemave :

• Përfitimi material apo etika e biznesit varësisht nga vendi ku afarojnë

• Rasti U, L, S

• Korporatat shumekombeshe meren me podhimin, tregtimin dhe sherbimin apo dhe me operacione administrative ne disa vende te botes. Ato synojne:

• te jene te medha

• te thithin kapitale, force punetore kudo qe mund te jene me lire

• synojne te vendosen dhe te tregtojne produktet e tyre kudo ku ofrohen avantazhe prodhimi dhe tregje te hapura.

Korporatat shumekombeshe dhe etika

• Perdorin aftesite apo avantazhet qe ato kane per te zhvendosur burimet e tyre nga nje vend qe eshte me pak mikprites, ligje me pak kufizuese dhe trajnime te tjera favorizuese.

• Keshtu ju shpetojne kontrolleve sociale

• Ju jep mundesi qe te perballen e te krahasojne kerkesat qe ekzstojne ne nje vend me kerkesat qe ekzistojne ne nje vend tjeter

Korporatat shumekombeshe

• 1)Nevojave ekonomike e interesave te biznesit nga njera ane

• 2)Nevojave lokale e interesave te vendit prites nga ana tjeter.

• Gjithsesi qeverite mund te percaktojne mjete teper efektive per te kontrolluar shumekombeshet e t’I lejojne ato te operojne brenda disa kufijve.

Menaxheret e shumekombesheve konfrontohen ne dilemen e zgjedhjes:

• Pergjegjesia per veprimet e saj shperndahet midis nje numri te caktuar pjesmaresish qe bashkepunojne me njeri-tjetrin, nepermjet operacioneve te ndryshme.

Pergjegjesite morale te korporates

• Pikpamja tradicionale eshte se ata qe ne menyrete drejtperdrejte e me ndergjegje te ploteshkaktojne veprime te gabuara, jane mbajtesitkryesore te pergjegjesise morale.

• ï•®Edhe kur individit I duhet te bashkepunoje me te tjere per te shkaktuar nje veprim te gabuar tekorporates nuk ndryshon nga situatat ne te cilatnje individ ka nevoje per disa rrethana te jashtmete kryeje nje gabim.

• ï•®Individi eshte plotesisht pergjegjes edhe psepergjegjesia mund te ndahet me te tjeret.

Kush eshte moralisht pergjegjes

• Veprimet e korporates mund te pershkruhen si veprime te grupit dhe per pasoje pergjegjes per veprimet e kryera eshte grupi I korporates dhe jo individet qe e perbejne grupin.

• ï•®Edhe ligji ja atribuon veprimin e gabuar te menaxhereve apo inxhiniereve, korporates.

Kritiket e kesaj pikëpamje

• Shpesh duke punuar si pjese e nje grupi, edhe pse mund te mos ju pelqeje ju binden disa rregullave burokratike.

• ï•®Shpesh mund te jene te shtypur nga konformteti me rregullat e organizates. Ata mund te mos jene dakort me keto ,por as nuk mund ti ndryshojne ato.

• ï•®Gjithsesi faktore te tjere lehtesues jane, pasiguria , veshtiresia , nderlikimet, paqartesia etj

Lehtesimet

• Punonjesit veprojne ne baze te urdhrave te eproreve te tyre, te cilat kalojne nga nje nivel I larte ne nje nivel te ulet.

• ï•®Kush e mban pergjegjesine nese presidenti I urdheron?

• ï•®Ne cdo rast eshte eprori ai qe mban pergjegjesine morale edhe pse eshte e veshtire te mendosh qe ai qe ka kryer gabimin te shkarkohet nga pergjegjesia sepse âtë e kane urdheruar

Struktura hierarkike

• Nje epror mund te ushtroje mbi vartesin presione tendryshme, sidomos me karakter ekonomik, te cilatmund ta zbusin deri diku pergjegjesine e vartesit.

• ï•®Por kur te dy e dine qe veprojne gabim , atehere tedy kane pergjegjesi morale.

• ï•®Korporata perkufizohet si nje strukture e ndertuarper te arritur disa qellime te caktura.

• ï•®Ne nje organizim te tille detyrimi moral I tepunesuarve eshte te punojne per te arritur qellimet e firmes per te arritur qellimet e firmes dhe jo tedevijosh

Struktura hierarkike

Dr.Sc. Ejup FEJZA

Kapitulli 8

Hartimi i programeve te menaxhimit etik

• Per realizim te nje menaxhimi etike O harton programe menaxhimi- varesisht nga O edhe programet

• Ne qender te programit- menaxhimi I vlerave konkurruese- secili individ vlera te vecanta

Perfitimet nga programi I menaxhimit

• Përcaktimi I struktures se pershtatshme dhe roleve te duhura që nevojiten per te menaxh ne men etike

• Programimi dhe vlerësimi I vazhd I kerkeses se etikes

• Percaktimi I vlerave dhe sjelljeve per nje menaxh me te mire te O

• Bashkerednimi I aktiviteteve per sjellje me te mire org dhe vlera te O

• Orientim me te mire te udhezimit etik ne

Vleresimi I menaxhimit etik si proces

Etika ne vetvete eshte çeshtje e vlerave dhe e sjelljeve qe e shoqerojne ate.

Proces I vazhdueshem me qellim permiresimi ne O

Menaxheret kane veshtiresi ne cilesimin e proceseve qe maten veshtire

Te matshme vs. te pamatshme ( ME NUMRA)

Programet e menaxhimit etik sherbejne per….

– Te hartuar rregulla dhe standarde te sjelljes …kode, politika, procedura, zera buxheti, raporte te mbledhjeve, forma autorizimi etj.

– Per te arritur kete duhet: shkalle e larte e dialogimit dhe marreveshjeve

– Baze e programit- realizimi I sjelljve qe jane te pelqyeshme dhe te pranueshme nga rrethi dhe O

– Menyra me e mire per te trajtuar dilemat etike-menjanimi apo shmangja e ndodhjes qe ne momentin qe lindin. ( kjo eshte arsyeja pse

– Marrja e vendimeve te karakterit etik- perfshirje e paleve te interesuara dhe publikimi I vendimeve etike

– Kjo mundeson qe vendimet te jene cilesore….

– Nderlidhja e programeve ne mes vete- planifikimi strategjik p.sh. me rregullat etike… a shkelen te drejtat gjate procesit te planifikimit strategjik

– Punëtoret gjithsesi pale e perfshire ne vendim marrje ne perc. e rregullave te etikes…perndryshe e ndiejne veten ne pozite nenshtruese ( raste ne KS)

– Elementi me I rendesishem per te mbetur etik eshte perpjekja e vazhdueshme per te qene ETIKKKKKK

Rolet dhe pergjegjesit baze ne menaxhimin etik

Ne varesi te madhesise se O, ne menaxhimin etik, rol te rendesishem luan funskioni menaxherial, pozitat e ndryshme menaxheriale.

Menaxheret full time ose part time- njejte pergjegjes per zbatim te rregullave etike te dala nga programet e menaxhimit etik

Organizatat e vogla e kanë veshtire te ndajne role te menaxhereve ne zbatim te rregu etike

1. Drejtori Ekzekutiv (CEO) – duhet te mbeshtes plotesisht programin…sepse: menaxhimi ditor i O i takon atij… dhe nese ai nuk eshte I perfshire ne program?????

2. Krijimi I nje Komiteti te Etikes ne nivel Bordi te |Drejtoreve

3. Krijimi I nje Komiteti per Menaxhim Etik-Komitet I perber nga drejtues te larte te O

4. Caktimi I nje personi me pergjegjesine për çeshtjet etike- ku jane dilemat, a eshte

Funksionet menaxheriale qe tregojne dhe sensibilozjne nivelin e

pergjegjesive etike ne procesin e menaxhimit te O

Përdorimi i mjeteve: Kodet e Etikës dhe Kodet e Sjelljes

• Kodi I Etikës- specifikon rregullat etike tëveprimtarisë dhe për këtë arsye Kodi ka vlerë…

• Eticientët të ndarë në dy grupe:

– Njeri qe thote se kodet nuk kanë ndonjë vlerë dhese nuk kanë ndonjë influencë të madhe në vendine punës

– Grupi tjetër thotë se më shumë rëndësi paraqetdialogu I vazhdueshëm në lidhje me vlerat e kodeve se sa vet Kodet,

Te punesuarit: reagojnë me dyshim ndaj Kodeveduke besuar se vlerat dhe kodet janë vendosur për

Hartimi I Kodeve të Etikës

– Varesisht nga O edhe hartimi I kodeve dhe ndarja e roleve

– Ne O e medha edhe mund te caktohen role te veçanta në bazë të Kodit por edhe kode të veçanta

– Ne O e vogla, nje Kod I perbashket mund te mjaftoj

– Ne praktike, mund te ndodh që disa O të kenë Kode të njëjta të etikës dhe sjelljes

Gjatë Hartimit të Kodeve të Etikës duhet pasur parasysh…

• Kultura organizative- njohuritë themelore lidhur me personalitetet e ndryshme

• Planifikimi strategjik- veçoritë e tij në lidhje me zhv e vlerave të O

• Larmia e vlerave- në secilën O ekz vlera dhe pikëpamje të ndryshme

Gjatë Hartimit të Kodeve të Etikës duhet ndjekur këto udhëzime:

• Rishikimi dhe shqyrtimi i vlerave që nevojiten për të vepruar në pajtim me ligjet dhe rregullat e vendosura

• Shqyrtimi i atyre vlerave, të cilat evidentojnë tre deri në veçori kryesore të një produkti ose shërbimi të suksesshëm e me nivel të lartë etik (p.sh. Kontabiliteti)

• Identifikimi I vlerave që nevojiten për të trajtuar çështje aktuale që hasen në vende përkatëse të punës së organizatës.

• Identifikimi I ëdo vlere që nevojitet, bazuar në

Shembuj të vlerave etike- 6 shtyllat e karakterit

• Besueshmëria, ndershmëria, integriteti, mbajtja e premtimeve, besnikëria

• Respekti, autonomia, privacia, dinjiteti, mirësjellja

• Përgjegjësia, llogaridhënia

• Kujdesi, dhembshuria, konsiderimi, dhënia, ndarja, dashamirësia

• Drejtësia dhe ndershmëria

• Virtyti qytetar dhe qytetaria, bindje ndaj ligjit, shërbim ndaj komunitetit, mbrojtje e mjedisit

Kodet e sjelljes

• Specifikojnë në detaje veprimet që kryhen nëvendin e punës, kurse kodet e etikës janëguida (udhëzues) për vendimet që merren nëlidhje me këto veprime.

• Kodet e sjelljes po sofistikohen duke arritur nënivelet më të ulëta të menaxhimit të O

• Para hartimit të kodeve të sjelljes, identifikimiI sjelljeve bazë që lidhen me vlerat etike tëshpallura në kodin e etikës.

Politikat dhe procedurat

• Për të respektuar kodin e sjelljes dhe kodin etik, O harton politika të ndryshme si përgjegjësi ndaj shoqërisë ( mbetjet ciklike-reciklimi, donacionet ndaj qendrave sociale, bamirësia, etj.)

Dilemat etike dhe zgjidhja e tyre

• Dilemat etike lidhen me alternativat e ndryshme. Nëse kemi më shumë se njëalternativë, ka rrezik/ dilemë etike.

• Ka dilemë etike nëse:

1. Ka konflikte të vlerave midis interesave tëndryshme

2. Alternativa reale, të cilat justifikohen nëmënyrë të njëjtë

3. Konsekuenca sinjifikative ndaj“stakeholdersave”

Tre metoda për zgjidhjen e dilemave etike

A) Testi I përkatësisë së informacionit- a është marrë informacioni I nevojshëm për një vendim transparent

B) Testi I përfshirjes- a janë përfshirë të gjithë individët që duhet marrë pjesë në vendim marrje

C) Testi I pasojave që rrjedhin

Dr.Sc. Ejup FEJZA

Kapitulli 9

Çka është komunikimi

• Latinisht “communis” – e përbashkët

• Komunikimi- mjet me anë të të cilit njerzitë arrijnë të shkëmbejnë midis tyre informacionet për operacionet dhe veprimtaritë që realizohen në organizatën e biznesit.

Komunikimi është i rëndësishëm për këto arsye:

• Për përcaktimin e synimeve dhe transmetimin e tyre nëpër pika të ndryshme të O.

• Hartimin e planeve që drejtohen apo fokusohen ndaj arritjes së synimeve

• Për organizimin e burimeve njerëzore dhe burimeve tjera në mënyrë më efiçente dhe

Planifikimi Organizimi Udheheqja Kontrolli

Funksionet menaxheriale

Komunikimi

Mjedisi i jashtëm- Aksionerët- Klientët- Furnitorët- Huadhënësit

- Shteti dhe organizatat publike- Komuniteti

Llojet e komunikimit

1. Komunikimi nga lart – poshtë, informacionitransmetohet nga nivelet më të larta drejtë atyremë të ulët.

5 tipet e këtij komunikimi

– Instruksionet për kryerjen e punës

– Rregulloret

– Aktet normative, politikat dhe procedurat

– Feedback

– Komunikimi indoktrinues

2. Komunikimi nga poshtë – lartLëvizje e fluksit të ideve, opinioneve, ankesave dhe

informacioneve tjera nga vartësit drejt eprorëve të tyre

Ky komunikim është i rëndësishëm për arsye se : – Menaxherët mësojnë për qëndrimet e punëtorëve

ndaj organizatës – Diskutimi I problemeve të punës– Feedback I mirë për menaxherët rreth punës dhe

operacioneve të ndërmarra

3.Komunikimi horizonatal

Është komunikim midis individëve të të njejtit nivel në kuadër të organizatës.

4.Komunikimi diagonal

Komunikimi në mes të individëve të departamenteve të ndryshme pavarësisht nga funksioni në ndërmarrje.

5.Komunikimi informal

Komunikimet jashtë kanaleve formale të komunikimit ( thashethëme apo informacione jo të plota)

6. Komunikimi brenda grupit Komunikimi i grupit të individëve që kryejnë detyra të cilat

kërkojnë inpute dhe nga individ të tjerë dhe menaxheri duhet të përcaktojë mënyrën e komunikimit në mes tyre.

• Mungesa dhe mangësitë e planifikimit

• Problemet semantike apo gjuhësore

• Interpretimet e ndryshme të informacioneve

• Problemet e filtrimeve të informacionit

• Shkalla e të dëgjuarit

• Kredibiliteti

• Informacionet e tepërta

Problemet kryesore që hasen gjatë komunikimit

Përmirësimi i etikës së komunikimit në organizatën e biznesit

– Eleminimi i barrierave të mësipërme

– Kujdesi në komunikimin në mes të organizatës me mjedisin e jashtëm ( intervista, pytësorët, anketat etj.)

– Eleminimi i gjuhës së ndërlikuar ( komunikimi gojor ose me shkrim )

• Përdorimi i fjalëve të shkurtëra dhe të njohura si dhe fjalive dhe frazav e të thjeshta

• Menjanimi i fjalëve të tepërta dhe të panevojshme

• Zgjedhja e një stili të të shkruarit i cili i përshtatët situatës dhe efektit që dëshiron të arrijë dërguesi i informacionit