ibnÜ'i-barizi - cdn.islamansiklopedisi.org.tr · bın ilmi neşrini hilmi abdülvahid hadra...
Post on 31-Oct-2019
2 Views
Preview:
TRANSCRIPT
iBNÜ'I-BARiZi
eserinin tertibi dikkate alınarak düzenlenmiştir. Eserin bir nüshası Darü'l-kütübi'l-Mısriyye'de bulunmaktadır (Fuad Seyyid, lll, 65-66) . 8. Rumuzü'l-künuz . Fıkıhla ilgili bir manzume olup bir nüshası RampOr Kütüphanesi'ndedir (Brockelmann, GAL Suppl., II. 101 ). 9. Kitabü'lMugni ii']].tişari't-Tenbih ve i?hdri tetavih. EbG İshak eş-Şirazl'nin et-Tenbih adlı eserinin muhtasarı olup bir nüshası Berlin'dedir (Ahlwardt. IV. 66) . 10. ezZübd (ez-Zübde fi'l-M:h). Eserin970 beyitlik eksik bir nüshası Gotha'da bulunmaktadır (Pertsch, ll, 194-1 95). 11. Tal].lilü (Ta/:ıallülü)'l-l].Q'iz mine'l-il].ram. Bir nüshası Kudüs'te Halidiyye Kütüphanesi'ndeki (nr. 37) bir mecmuanın içinde (Salahaddinel-Müneccid, s. 23), diğer bir nüshası da Süleymaniye Kütüphanesi'ndedir (Yenicami, nr. 1185). Darü'l-kütübi'zZahiriyye'de Mes'ele ti tavaii'l-mer'eti ve hiye l].a'iz adıyla kayıtlı bulunan (nr. ı 0367) ve İbnü'l-Bariii'ye aidiyetinden söz edilen risalenin de aynı eser olduğu anlaşılmaktadır (M. Mut1" el-Hafız, ll, 167). 12. İ?harü (Teyslrü)'l-fetavi min tal].riri'lljavi. Necmeddin Abdülgaffar b. Abdülkerlm el-Kazvlnl'nin el-lfavi'ş-şagir ii'lfetavi adlı eserinin şerhi olup bir nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'nde kayıtlıdır (lll. Ahmed, nr. 840; diğer nüshaları için bk. Brockelmann, GAL Suppl., 1, 679). 13. Tevşi]fu <ura'l-iman ti tafzili (feza'ili) l].abibi'r-ral].man. Kadi İyaz'ın eş-Şifa' adlı eserinin muhtasarı olup dört bab üzere düzenlenmiştir (Diyarbakır il Halk Ktp ., nr. 2046; Akseki ilçe Halk Ktp., nr. 173; ayrıca bk. DMBİ, lll , 88) . Eser, İbn Kara Şehabeddin Ahmed b. ömer el-Harizml tarafından Nu]].betü'n-nu]].ab elmuşıl ila a<le'r-rüteb adıyla ihtisar edilmiş olup bu muhtasarın bir nüshası Darü'l-kütübi'z-Zahiriyye'dedir (Sire, nr. 37).
14. İtti]].d~ü'n-nuşl]. ti icadi'ş-şull]. (Darü'l-kütübi'z-Zahiriyye, Mecmua, nr. 86, vr. 1-3). 15. ed-Diraye li-al].kdmi'r-R{aye. H aris el-Muhasibl'nin er-R{aye li-hu~ü~illah adlı eserinin muhtasarı olan İzzeddin b. Abdüsselam ' ın Ma~iişıdü'r-Ri<a
ye'si üzerine yapılmış bir ihtisar çalışmasıdır. Esere ayrıca Muhasibl'nin diğer kitaplarından seçilmiş on bahis ilave edilmiştir (Süleymaniye Ktp., Şe h id Ali Paşa, nr. 945/5, vr. 443b- 462•; Darü'l-kütübi'z-Zahiriyye, nr. 5481 ). 16. Man?ilme ti şerl].i Müşelleşati Kutrub (Süleymaniye Ktp., Laleli, nr. 3767, vr. 258b-26o•ı. İbnü'l-Barizl'nin kaynaklarda ayrıca el-Esas ti ma<rifeti ilahi'n-nas, Kitabü'l-'Aruz, el-Vefa' ti el].adişi'l-Muştafa, Kitabü'l-Me-
526
nasik, ed-Dürre ii şıfati'l-l].acci ve'l<umre, Zabtu garibi'l-l].adiş gibi eserlerinden söz edilmektedir.
BiBLİYOGRAFYA :
ibnü'I-Barizi, Nasil;u'l-~ur'ani'l-'aziz ve mensul]uh (MMilr. içinde, nşr. Ha tim Salih ed-Damin, XXXIII, 140211982), neşredenin girişi, s. 265-273; Zehebi, Mu'cemü'ş-şüyul]: Mu'cemü'l-kebir (nşr. Habib el-Hile), Taif ı408/ı988, ll, 356-357; a.mlf .. ei-Mu'cemü'l-mul]taş bi'l-muf:ıaddiş1n (nşr. M. Habib el-Hile), Taif ı408/1988 , s. 29ı -292; a.mlf .. Ma'rifetü ' 1-~urra' (Aitıkulaç), lll, ı487; Safedi, Nektü'l-himyan (nşr. Ahmed Zeki Bek), Kahire ı329/19ı ı, s . 302-304; Sübki, Taba~at (Tanah1). X, 387-39ı; isnevi. Taba~atü 'ş-Şa(i'iyye, 1, 279-282; ibn Kesir. ei-Bidaye, XIV, ı 82; ibnü'l-Cezeri. Gaye tü 'n-Nihaye, ll, 35ı-352; ibn Hacer. ed-Dürerü'l-kamine, IV, 40 ı -402; Süyuti. Lübbü '1-Lübab f1 taf:ır1ri '1-ensab (nşr. M. Ahmed Abdülaz1z- Eşref Ahmed Abdülaziz), Beyrut ı4ı ı;ı99ı, 1, 92; Keşfü'?-?Unun, 1, 74-75, 626-627; Pertsch, Gotha, ll, ı 94-ı95; Hediyyetü'l-'arifin, ll, 507 ; Brockelmann. GAL, 1, 357-358; ll, 86-87; Suppl., 1, 608, 679; ll, ıoı; Zirikli, ei-A'Iam, IX, 60; Kehhale. Mu'cemü '1-mü'ellifin, Xlll, ı39- ı40; Yusuf el-U ş, Fihrisü Dari 'l-kütübi'?·:?ahiriyye, Dımaşk ı 947, s. 56; Fuad Seyyid, Fihrisü'l-mal]tutat, Kahire ı383/ı963, lll, 65-66; Ramazan Şeşen. Nevadirü'l-mal]tut[ıti'I-'Arabiyye, Beyrut ı975, I, 38; M. Riyad el-Malih, Fihrisü mal]tutati Dari'l-kütübi'?·:?ahiriyye: et-Taşavvuf, Dımaşk ı398/ ı 978, I, 523-524; M. Muti' ei-Hafız, Fihrisü mal]tutati Dari'l-kütübi'?·:?ahiriyye: el-Fı~hü'I-Hanefi, Dımaşk ı4oı;ı98ı, ll, ı67;Selahaddin elMüneccid. ei-Mal]tutatü'I-'Arabiyye f1 Filistin, Beyrut ı982, s. 23; Yasin M. es-Sewas. Fihrisü mal]tutati Dari 'l-kütübi'?·:?ahiriyyye : ei-Mecami', Dımaşk ı403/ı 983, ı, 49; Salah M. ei-Hıyem!. Fihrisü mal]tutati Dari 'l-kütübi'?·:?ahiriyye: 'Uiumü'L-~ur'ani'I-Ker1m, Dımaşk ı403/ ı983, 1, 4ı 7-4ı8; Ahlwardt, Verzeichnis, 1, 367; IV, 66; ei-Fihrisü 'ş-şamil: Mal]tutatü 't-te{s1r; Arnman ı989, 1, 374-375; a.e.: '(J{Qmü'L-~ur'an, mal]tutatü'l-~ıra'at, Arnman ı4ı5;ı994, s. ı48; Cezzar, Medal]ilü'l-mü'ellif1n, 1, ı3 ı; M. Asaf Fikret. "İbn Bariz!", DMBi, lll, 87-88.
L
li! TAYYAR ALTlKULAÇ
İBNÜ'l-BAYTAR ( .)~'..:,.ı!)
EbCı Muhammed Ziyaüddin Abdullah b. Ahmed el-Aşşab el-Maleki
(ö . 646/1248)
Botanik alimi. _j
Endülüs'ün Maleka (Malaga) şehrinde, yetiştirdiği alimlerle tanınan bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi; İbnü 'l-Baytar lakabını babasının veterinerliğinden dolayı almıştır. Doğum tarihi hakkında 575 (1179), 585 (1189), 593 (1197) ve 596 ( 1200) yılları gösterilir. İlk öğrenimini babasından gördüğü, dini ve nakli ilimleri okuduktan sonra botaniğe merak sardı-
ğı anlaşılmaktadır. Onun botanikçi (aşşab) olmasındaki en önemli pay yirmi yaşına kadar birlikte çalıştığı , daha çok İ bnü'rRGmiyye diye tanınan İşblliyeli (Sevilla) Ebü'l-Abbas Ahmed b. Muhammed enNebati'ye aittir. İbnü'l-Baytar. Nebat! ile dostluğu süresince Endülüs bölgesinde yetişen tıbbi bitkileri ve bunların özelliklerini, yetiştikleri yerleri, ilmi ve mahall1 adlarını öğrendi. Belki de hocasının ilmi araştırmalar yapmak amacıyla Doğu'ya gitmesi üzerine, Muvahhidler'in başşehri İşblliye'de dönemin ünlü eczacılarından Abdullah b. Salih el-Kütaml ile İ bn Haccac el-İşbll1' nin yanında çalışmalarına devam etti. Bu sırada bir yandan Dioskorides ve Callnüs'un basit ilaçlar hakkındaki eserlerini okuyor, bir yandan da Endülüs'ün çeşitli kesimlerindeki araştırmaların ı sürdürerek malzeme topluyordu. 617'de (1220) hocası Ebü'l-Abbas'ı örnek alarak Akdeniz havzasındaki ülkelerde araştırma yapmak amac ıyla uzun sürecek bir yolcu luğa çıktı. Önce Bicaye (Bougie). Kostantlne, Berka ve Trablusgarp gibi Kuzey Afrika şehi rleriy
le civarlarını dolaşarak yazmak istediği eserler için zengin malzeme topladı. 620 (1223) yılının sonlarına doğru Anadolu'ya ulaşıp Selçuklu ve Bizans hakimiyetindeki bölgeleri gezerek tıp, eczacılık ve botan ik alimleriyle tanıştı (İbn Eb Cı Usaybia, s. 601 ). Seyahatinin bu bölümünde Makedonya ve Ege adalarını da ziyaret ettiği anlaşılmaktadır. Limni adasında bir cins topraktan teke kanıyla yoğrularak "tlnü'lmahtom" (bk.AKRAS) yapıldığını ve oradaki Artemis tapınağının bakımını üstlenen bir kadının bu ilaç tabietlerini yapışına bizzat şahit olduğunu söyler.
Seyahat dönüşü artık çağının en büyük botanikçisi kabul edilen İbnü'l-Baytar topladığı zengin bitki koleksiyonuyla İskenderiye'ye gitti. Mısır Eyyübl hanedanından el-Melikü'l-Kamil Muhammed kendisine büyük itibar göstererek Mısır botanikçileri başkanı (relsülaşşabTn) unvanını verdi ve hakimiyeti altındaki Suriye'ye her gidişinde onu da beraberinde götürdü. el-Melikü 'l-Kamil'in ölümünden sonra yerine geçen oğlu el-Melikü's-Salih Necmeddin Eyyüb döneminde de Eyyübl sarayındaki mevkiini koruyan İbnü'l-Baytar, bu dönemde tekrar Doğu İslam coğrafyasına seyahate çıktı. Lucien Leclerc, Kitabü'l-Camldeki bitki adlarından hareketle onun Diyarbakır, Urfa, Musul, Lübnan, Kudüs ve Hicaz bölgelerini gezerek malzeme topladığını belirtir (Histoire, ll, 225-237) . İbnü'l-Baytar'ın Kahire ve Dı-
maşk'ta bulunduğu sırada ders verdiği birçok öğrencisi olmuştur. Bunların başında, Dımaşk'ta 633 (1235) yılında kendisinden el-İbfıne ve'l-i'lam bima fi'lMinhfıc mine'l-l)alel ve'l-evham adlı kitabı ile Dioskorides, Callnus ve Ahmed b. Muhammed ei-Gafiki'nin basit ilaçlar hakkındaki eserlerini okuyan 'Uyunü'l-enbfı' müellifi İbn Ebu Usaybia gelmektedir. Diğer bir Dımaşklı öğrencisi de Ebu İshak İzzeddin İbnü's-Süveydi'dir.
İbnü'I-Baytar Doğu ve Batı Ortaçağı'nda bilgi, görgü ve tecrübesini arttırmak ve yazacağı eseriere malzeme toplamak için üç kıtayı gezen ender müelliflerden biridir. Ayrıca topladığı. tababette kullanılan bitki türlerinden ve besin maddelerinden oluşan malzemeyi bütün özellikleriyle tanıtmış. adlarını Arapça. Berberice, Latince, Grekçe ve Farsça olarak yazıp karışıklığa yer vermemek için harekelemiştir. Bilhassa öğrencisi İbn Ebu Usaybia'nın anıattıklarından hareketle onun alanında çağının en büyük alimi olduğu kabul edilmektedir. İbnü'I-Baytar Dımaşk'ta ansızın ölmüştür.
Eserleri. 1. el-Müfrediit* (el-Cami' li
müfredati'l-eduiye ue'l-ag?iye). Basit ilaçlar konusundaki Arapça kitapların en önemlisi ve en güvenilir alanıdır. Müellifin hayatının sonlarına doğru yazdığı bu alfabetik eserde 2353 madde yer alır. Bi-
ibnü'I-Baytir'ın el-Mugni fi'l-eduiyeti'l-mü{rede adlı eserinin ilk sayfası (Süleymaniye Ktp., Fatih, nr. 3633)
ri XIV. yüzyılda Aydınoğlu Um ur Bey adına (İÜ Ktp., TY. nr. 1204), diğeri 1681'de hekim Mehmed Rindanl tarafından ( İ stan
bul Tıp Fak. Deontoloji Anabilim Dalı Ktp., nr. 4118) olmak üzere iki defa Türkçe'ye çevrilmiş, Avrupa'da XV. yüzyılın sonların
da ilgi çekmeye başlayan eser Latince, ispanyolca, Almanca ve Lucien Leclerc tarafından Fransızca'ya (I-lll, Paris 1877-
188 3) tercüme edilmiştir. Eser İslam dünyasında ilk defa Bulak'ta basılmış (I-IV, 1291; Bağdat 13841!964; Beyrut 1992) ve üzerinde muhtelif çalışma
lar yapılmıştır. 2. Tefsiru Kitabi Diyaslp1ridus (Dis/s:ilridis). Arapça literatürde Kitabü'l-l:faşfı'iş ve Kitabü Ijams ma]fö.lat adlarıyla bilinen Dioskorides'in beş bölümlü Materia Medica'sına yapılmış bir tefsirdir. Katalog mahiyetindeki eserde 550 ilaç alfabetik sırayla ve kısa açıklamalarla tanıblmış. bu arada önceki kaynaklarda yanlış tesbit edilen Grekçe bitki ve ilaç adları da d üzeltil miştir. Kitabın ilmi neşrini Hilmi Abdülvahid Hadra (Kah i re 1986) ve İbrahim b. Merad (Beyrut 1989; Tunus 1990) gerçekleştirmiş,
Albert Dietrich de Arapça metinle birlikte Almanca tercüme ve şerhini neşretmiştir (Göttingen 1991 ). 3. el-İbfıne ve'li'lam bima fi'l-Minhac mine'l-]]alel ve'l-evham (Mektebetü'I-Haremi'l-Mekkl, Tıp, nr. 36). Basit ilaçlarkatalogu olup E bO Ali İbn Cezle'nin aynı konudaki Minhacü '1-beyan fima yesta'milühü 'l-insan adlı kitabını eleştirrnek amacıyla yazılmıştır. Bu eserin 131 maddesini kapsayan eleştiriler, ilaç isimlerinin ve terimlerin birbirleriyle karıştırılmış olmasına, ilaçların yanlış tanıtılmasına ve faydalarına dair verilen bilgilerin gerçeği yansıt
madığına ilişkindir. 4. el-Mugni fi'l-edviyeti'l-müfrede. Baş. göz. kulak, ağız, göğüs, mide, bağırsak, üreme organları. hamilelik ve eklem hastalıklarıile yara, tümör ve zehirlenmeler için kullanı lan
ilaçları ve tıbbın aciz kaldığı durumlarda halkın başvurduğu kocakarı ilaçlarını içeren yirmi bölümden ibaret bir basit ilaçlar katalogudur. ei-Melikü's-Salih Necmeddin'e ithaf edilen kitabın çeşitli yazma nüshaları bulunmaktadır; bunlardan
· Süleymaniye Kütüphanesi'ndeki nüsha (Fatih, nr. 3633) müellifin vefatından seklzyıl önce istinsah edilmiştir. Mehmed b .. Ahmed b. İbrahim ei-Edirnevl eseri Levami'u'l-]J.ikme adıyla Türkçe'ye çevirmiş ve şerhini yapmıştır (Adıvar. s. 11 8). s. Mizfınü't-tabib (tıb). Emir Şehabeddin Ahmed b. lsa'nın isteği üzerine kaleme alınan kitap seksen babdan oluşmakta-
İBNÜ'I-BAZiS, EbO Ca'fer
dır; bilinen tek nüshası Uppsala Kütüphanesi'ndedir (nr. 58). 6. el-Et'alü'l-garibe ve'l-]J.avassü '1- 'acibe (İbn E bO Usaybia, s. 602). 7. Risale fi tedavi's-sümı1m (Brockelmann, !, 648).
BİBLİYOGRAFYA :
ibnü'I-Baytar, Tefsiru Kitabi Diyasf>üridus (nşr. İbrahim b. Merad). Beyrut 1989, neşredenin girişi, s. 17-41; ibn Ebü Usaybia, 'Uyunü'l-enba', s. 601-602; Kütübi. Fevatü'l-Vefeyat, ll, 159-160; Süyüt!. ljüsnü '1-mu/:ı[ıçiara, 1, 542; M akkari. Nef}Ju '(-tib, ll, 691-692; Keşfü '?-?Unun, 1, 283, 574; L. Leclerc. Histoire de la medicine arabe, Paris 1876, ll, 225-237; Brockelmann. GAL, 1, 647-648; Adıvar, Osmanlı Türklerinde ilim, s . 118; Ullmann. Die Medizin, s . 280-284; Sarton, lntroduction, 11/2, s. 663-664; Ali Abdullah ed-Difa' . ishamü 'ulema'i'l-'Arab ve'l-müslimin fi 'ilmi'n-nebat, Beyrut 1405/ 1985, s. 253-273; a.mlf .. ishamü 'ulema'i'l'Arab ve'l-müslimin fi 'ilmi'l-}Jayevan, Beyrut 1406/1986, s. 329-368; 1\ırhan Baytop. Türk Eczacı/ık Tarihi, istanbul 1985, s. 43-45; ibrahim b. Merad, Dirasat fi'l-mu'cemi'l-'Arabi, Beyrut 1987, s. 271-293;a.mlf .. "el-Meşadirü'tTünisiyye fı Kitabi'l-Cami' li'bni'l-Bay\iir", ell;fayatü'ş-şef>a{iyye, V/8, Tunus 1400/1980, s. 117-148; Ana Maria Cabo Gonzalez. "Ibn alBaytar et son influence sur la pharmacologie occidentale du XIV'm' siecle", L'occident musu/man et L'occident chretien au moyen age (ed. Mohammed Hammam). Riyad 1995, s. 283-290; Mustafa eş-Şihab!. "Tefslru Kitabi Dis\5ürldis li'bni'l-Baytar", MMMA, 111/2 ( 1957). s. 105-112; J. Vernet. "Ibn al-Baytar", EJ2 (İng.).lll, 737; a.mlf .. "Ib n al-Baytar", OSB, I, 538-539; Hfışeng A'lem. "İbn Baytar", DMBi, lll, 145-147; a.mlf., "Ebn al-Bayt;ar", Elr., VIII, 6-8; Muhammed Züheyr el-Baba. "İbnü'l-Baytar", Mevsu'atü '1-/:ıaçiareti 'l-islamiyye, Arnman 1993, s. 191-197. !il MAHMUT KAYA
ı İBNÜ'l-BAzİŞ, Ebu Ca'fer
ı
c.;~~~ ..:Y.' F. ~n Ebu Ca'fer Ahmed b. All b. Ahmed
b. Halef el-Ensari ei-Gırnati (ö. 540/1145)
L Kıraat alimi.
_j
Rebiülewel 491'de (Şubat 1 098) Gırnata'da (Granada) doğdu. Aslen Ceyyanlı (Jaen) bir aileden olup babası gibi o da ailenin lakabı olan Baziş'e nisbetle İbnü'IBaziş diye meşhur oldu. Yetişme döneminde çevredeki bazı ilim merkezlerine seyahatler yapmakla birlikte hayatı Gırnata'da geçti. Henüz yedi yaşında iken, kıraat ilminde ilk hocası olan babası Ebü'IHasan İbnü'I-Baziş'ten İmam Nafi'in ravisi Kalün'un rivayeti üzerine dört hatim indirdi (el-İ/s:na', ı. 60). Bu arada Kur'an'ı ezberledi ve babasından fıkıh başta olmak üzere çeşitli ilimlerde faydalandı .
Kurtuba'da (Cordoba) Ebü'I-Kasım Halef
527
top related