koen smets - houtig erfgoed

Inventariseren van houtig erfgoed

Anse Kinnaer en Koen Smets

14 november 2016

Inhoud

Inventaris houtig erfgoedInleidingHoe beschrijven we houtig erfgoed in inventarisZoeken in de inventaris

MethodologieOpname, waardering en selectie voor de inventaris houtig erfgoed

Samenwerking met lokale besturen

Inventaris van houtige beplantingen

Erfgoedinventarishttps://inventaris.onroerenderfgoed.be/

LANDSCHAP (ILE)LandschapsatlasInventaris houtige beplantingen met erfgoedwaardeInventaris historische tuinen en parken

BOUWKUNDIG ERFGOED (DIBE)Gehelen (gemeenten, gehuchten, tuinwijken,…)Relicten

ARCHEOLOGIEArcheologische zonesVindplaatsen archeologie (CAI) – niet publiek toegankelijk

Houtige beplantingen met erfgoedwaarde

Het werk van de mens (vb. zeldzaam gekweekte cultuurvariëteit) of de natuur (vb. zeldzame autochtone plant) of beiden samen (meestal)

Geven ons een beeld van hoe houtige beplantingen vroeger gebruikt werden:

VeekeringenGeriefhoutSymboliekSierobject…

Inventaris houtige beplantingen met erfgoedwaarde

Geen gebiedsdekkendeinventaris (m.u.v. 5 proefgemeenten)

SpoedinventarisatieVooral registratie (soort,

locatie, afmetingen)Weinig historisch onderzoek

Bronnen onderzoekVeldwerk

Belangrijkste bron (snelinventarisatie)Beschrijving van soort, typologie, afmetingen, fysische toestandEvt. datering dmv. boringen

Achtergrondinformatie aan de hand van andere bronnen

Fototheek, oude foto’s en prentkaarten Kaarten (vooral om continuïteit of perceelsgrenzen na te gaan)Literatuur en archief (enkel i.f.v. beschermingen)Andere inventarissen

Inventaris autochtone bomen en struikenInventarissen dendrologische verenigingen o.a. Kampioenenlijst)

Mondelinge informatieEigenaars, buurtbewoners (vaak oude generatie)

Vier hulsten in Genk: oude foto als historische bron

2747 fiches geactiveerd in databank

Enkele cijfers - 2016

Aantal fiches per provincieAntwerpen: 252Vlaams-Brabant: 415West-Vlaanderen: 399Oost-Vlaanderen: 1297Limburg: 1113 (waarvan 806 in Voeren)

Types houtig erfgoed:1002 hagen1181 opgaande bomen881 knotbomen/gekandelaarde bomen/hakhout72 boomgaarden389 houtkanten48 bosjes149 dreven

Enkele cijfersErfgoedfunctie/erfgoedcontext

Ca 200 kapelbomen/kruisbomen716 erfbeplantingen422 tuin- of parkbeplantingen865 perceelsrandbeplantingen

Hoe wordt deze inventaris verder aangevuld?

Thematisch onderzoekHerdenkingsbomen

Geografisch onderzoekAnkerplaatsen5 proefgemeenten

CombinatieHoogstamboomgaarden in Haspengouw

Ad hoc (op basis van beschermingsaanvragen)

Hoe beschrijven we erfgoed in de inventaris?

Hoe beschrijven we erfgoed in de inventaris?

De thesaurus Een thesaurus is een hiërarchische woordenlijst die wordt

gebruikt om terminologie te standaardiseren. Door het toekennen van thesaurustermen aan items kunnen

we de databank makkelijk doorzoekenAan de databank Inventaris Onroerend Erfgoed zijn

meerdere thesauri gekoppeld:TypologieContext Soort (planten)Personen (abdijen, adellijke families,…)Gebeurtenis

http://inventaris.onroerenderfgoed.be/thesaurus

Wat staat er in de thesaurus?https://inventaris.onroerenderfgoed.be/thesaurus/typol

ogie

Als je wilt zoeken in de typologie gebruik je best deze link: https://inventaris.onroerenderfgoed.be/thesaurus/typologie/lijst

Houtig erfgoed

Houtige beplantingen naar groeperingIndividuele bomen, bomenrijen, bomengroepen, hagen

Houtige beplantingen naar beheersvormGekandelaarde bomen, knotbomen, leibomen,…

Houtige beplantingen naar functieWelkomstbomen, devotiebomen, fruitbomen, grensbomen, herdenkingsbomen,…

Houtige beplantingen naar groepering

Houtige beplantingen naar beheersvorm

Houtige beplantingen naar functie

Zoeken in de inventarisGeografisch zoeken: Geoportaal: https://geo.onroerenderfgoed.be

Zoeken in de inventarisThematisch zoeken op https://inventaris.onroerenderfgoed.be/

Methodologie

Erfgoedwaarden en selectiecriteria

Methodologie inventarissen OEZie voor een overzicht van de inventarissen en

inventarismethodologieën: https://www.onroerenderfgoed.be/nl/bescherming/vastgestelde-inventarissen/

de methodologie voor de inventaris van houtige beplantingen met erfgoedwaarde vind je via deze link: http://www.ejustice.just.fgov.be/mopdf/2015/08/03_1.pdf#page=51

Deze methodologie werd vastgesteld door de minister (MB 17/07/2015)

Wat houdt de methodologie in?Waarderend onderzoek: vaststellen wat precies

erfgoedwaarde heeft en hoe die waarde concreet afleesbaar is in het landschap

Erfgoedwaarden13 waarden vastgelegd in het onroerenderfgoeddecreet

Erfgoedkenmerken en erfgoedelementenConcrete uiting van de erfgoedwaarden (o.a. thesaurustermen)

Evaluerend onderzoek: selecteren van de relicten die we opnemen in de inventaris op basis van 5 in de methodologie vastgelegde selectiecriteria

13 waarden vastgelegd in het onroerenderfgoeddecreet:

Archeologische waarde

Architecturale waarde

Artistieke waarde

Culturele waarde

Esthetische waarde

Historische waarde

Industrieel-archeologische waarde

Technische waarde

Ruimtelijk-structurerende waarde

Sociale waarde

Stedenbouwkundige waarde

Volkskundige waarde

Wetenschappelijke waarde

Wat houdt de methodologie in?Waarderend onderzoek: vaststellen wat precies

erfgoedwaarde heeft en hoe die waarde concreet afleesbaar is in het landschap

Erfgoedwaarden13 waarden vastgelegd in het onroerenderfgoeddecreet

Erfgoedkenmerken en erfgoedelementenConcrete uiting van de erfgoedwaarden (o.a. thesaurustermen)

Evaluerend onderzoek: selecteren van de relicten die we opnemen in de inventaris op basis van 5 in de methodologie vastgelegde selectiecriteria

Architecturale waarde

Definitie: Een onroerend goed heeft architecturale waarde als het getuigt van een fase of aspect van de (landschaps)architectuur of de bouwkunst in het verleden. Het kan gaan om typologie, stijl, oeuvre of materiaalgebruik.

Houtig erfgoed:Structuurbepalende elementen van een (tuin-)architecturaal

ensemble.Beeldbepalend onderdeel van een (tuin-)architecturaal concept.

Structuurbepalende elementen van een (tuin-)architecturaal ensemble.

Structuurbepalende elementen van een (tuin-) architecturaal ensemble.

Beeldbepalend onderdeel van een (tuin-)architecturaal concept.

Beeldbepalend onderdeel van een (tuin-) architecturaal concept.

Artistieke waarde

Definitie: Een onroerend goed heeft artistieke waarde als het getuigt van het kunstzinnige streven van de mens in het verleden.

Esthetische waardeDefinitie: Een onroerend goed heeft esthetische waarde als het de

waarnemer zintuiglijke schoonheid laat ervaren.Kan zowel natuurlijk als cultureel aangelegd zijnZo objectief mogelijk beschrijven:

Als beeldbepalend object (baken in het landschap, landmark, …)De hoogste, dikste, oudste in de regio. Bijzondere groeivorm als gevolg van natuurlijke oorzaken (tweestammig, meerstammig)Heeft een mooie representatieve groeivorm…

Dorpslinde van Itegem

Historische waardeDefinitie: Een onroerend goed heeft historische waarde als het

getuigt van een (maatschappelijke) ontwikkeling, gebeurtenis, figuur, instelling of landgebruik uit het verleden van de mens.

Bomen die herinneren aan historischegebeurtenis (herdenkingsbomen):Voorbeeld: vrijheidsboom in Morkhoven

Historische locatie (gerechtsboom,Historische eenheid met bouwkundig en/oflandschappelijk erfgoed)Bomen die al van oudsher op kaarten aan-geduid staan

Herinnering aan plaats uit het verleden (gerechtsboom, boom

bij vierschaar, …)

Zottegem (Strijpen): Vierschare - Gerechtsboom op de Vollanderkouter

Tjenneboom (Borgloon) – plaats waar Tjenne de heks verbrand werd

Markering - vastleggen van kadastrale en administratieve

grenzen (grensboom, hoekboom, bakenboom, …)

Lennik (Sint-Martens-Lennik) Tombergstraat. Eik. Hoekboom

Vormt historische eenheid met religieus bouwkundig element

(kerkhofboom, kruisboom, kapelboom, …)

Hoegaarden (Meldert), Oude (>400 jaar) gekandelaarde winterlinde met veldkapel.

Het afsluiten van het erf, tuin, moestuin, boomgaard, weide en bos

Heuvelland (Loker). Zandberg. Gelegde meidoornhaag.

Industrieel-archeologische waardeDefinitie: Een onroerend goed heeft industrieel-archeologische

waarde als het getuigt van een ambachtelijk of industrieel verleden.Voorbeeld: schermboom bij molenrad Pedesmolen (Zwalm)

Technische waardeDefinitie: Een onroerend goed heeft technische waarde als het de

ontwikkeling van de (cultuur)techniek in het verleden illustreert. Het gaat om technische toepassingen als illustratie van zowel traditionele als innovatieve technieken en materialen.

Voorbeeld: boomgaard Oplinter

Ruimtelijk-structurerende waardeDefinitie: Een onroerend goed heeft ruimtelijk-structurerende

waarde als het de ruimte ordent, afbakent, structureert of de blik leidt.

Voorbeeld: dambordvormig drevenpatroon nabij de Munkbossen

Volkskundige waardeDefinitie: Een onroerend goed heeft volkskundige waarde als het

getuigt van gebruiken en gewoonten, voorstellingen en tradities van een specifieke bevolkingsgroep of gemeenschap in het verleden

VoorbeeldenNagelboom ‘s Gravenvoeren

Voorbeelden

Kaphaag in Maarkedal

Voorbeelden

Hakhout

Wetenschappelijke waardeDefinitie: Een onroerend goed heeft wetenschappelijke waarde als

het potentie heeft voor kennisontwikkeling en kenniswinst over een bepaald thema, een periode of een fenomeen, als het een bijzondere bijdrage geleverd heeft op dat vlak of als het een typevoorbeeld is.

Bijzondere soort, variëteit of kloonZuivere vertegenwoordiger van een soort (genenreservoir) – vb zwartepopulier Muizen)Zeldzame (beheers)vorm waar minderkennis over is/overblijft

Plakhagenveteraanbomen

Wetenschappelijke waarde

Wetenschappelijke waarde

Selectiecriteria voor opname relicten in de inventaris

Om af te wegen of de erfgoedwaarde voldoende is om opname in de Vlaamse inventaris te verantwoorden,

ZeldzaamheidHerkenbaarheidRepresentativiteitEnsemblewaardeContextwaarde

Opname als het aan meerdere criteria voldoet of maar ook als het in hoge mate aan slechts één criterium voldoet

Dezelfde criteria worden nog strenger toegepast voor beschermingen

Zeldzaamheid

Geeft aan in hoeverre het onroerend goed uitzonderlijk voorkomt in relatie met de geografische context, de historische context, de typologie of het oeuvre.

Herkenbaarheid

Geeft aan in hoeverre het onroerend goed een goed herkenbare uitdrukking is van zijn oorspronkelijke functie, uitzicht of vormgeving, of van een belangrijke fase in de latere ontwikkeling daarvan.

Mate waarin de karakteristieken van een bepaald “ideaal” landschap/element bewaard zijn

Volledigheid, weinig ingrijpende veranderingenAantasting, fragmentatie, …

Voorbeeld: boomgaarden Borgloon

Voorbeeld:dreven

Representativiteit

Geeft aan in hoeverre het onroerend goed typerend is voor een geografische of historische context of een welbepaalde typologie of een oeuvre.

Rol van ‘identiteit’ van het landschap‘Typevoorbeelden’: dries, soortgebruik in afsluitingshagen

Representativiteit

Geeft aan in hoeverre het onroerend goed typerend is voor een geografische of historische context of een welbepaalde typologie of een oeuvre.

Rol van ‘identiteit’ van het landschap‘Typevoorbeelden’: geriefhoutbosje? Kapelbomen?

Welkomstbomen

Ensemblewaarde

Geeft aan in hoeverre het onroerend goed een sterke samenhang vertoont tussen de verschillende elementen.

relatie tussen verschillende erfgoedelementen (vb kapel en kapelbomen), evt. in combinatie met de samenhang tussen abiotische en cultuurhistorische elementen: vb. grienden in valleigebieden

Voorbeeld: kapelbomen, bomengroepen

Contextwaarde

Geeft aan in hoeverre er tussen het onroerend goed en zijn directe of ruimere omgeving een sterke relatie is op landschappelijk, stedenbouwkundig of esthetisch vlak.

Bewaringstoestand/herkenbaarheid van de historische context van een landschapselement speelt mee (landschappelijk, stedenbouwkundig)

Beeldbepalende waarde van een element binnen zijn omgeving (esthetisch)

Contextwaarde

Contextwaarde: Erfbeplanting huis Peters Voeren

Contextwaarde

perceelsrandbeplantingen

Samenwerking met lokale besturen

Samenwerking met lokale besturen

Kerntakenplan RWOGemeenten/IOED’s:

geografische inventarisatieadvisering over geïnventariseerd erfgoed

Agentschap Onroerend Erfgoed:handleiding en begeleiding inventarisatiejuridische verankering (vaststellen inventaris, beschermen)

UitdagingenAfstemmen planningIntegratie data (IT)

Lokale initiatieven?