open erfgoedraad 20130213

Bouwen aan een toekomst voor de parochiekerken

Nota Minister Bourgeois:

twee jaar later…

Parochiekerken: een uniek landschap

Parochiekerken: een uniek landschap

• Centrale plaats in de samenleving

• Vaak gelegen in het hart van de woonkern

• Ca. 1850 parochiekerken, annexkerken, kapelanijen in de 5 Vlaamse bisdommen

• Historische kernen gaan terug tot de middeleeuwen

• Belangrijke bouwcampagne in de 19de-20ste E met neostijlen en modernistische creaties

Parochiekerken: deel van het landschap

• Bepalend element zowel in landelijke als stedelijke gebieden

• Vaak deel van beschermd stads- of dorpsgezicht

• Strategisch gelegen oriëntatiepunt (in het pre-GPS tijdperk)

• Skyline denkbaar zonder kerktoren?

Secularisering van de samenleving

• Centrale rol van de kerk neemt af

• Participatie aan wekelijkse zondagsmis: van 30% in 1970 tot 5% vandaag

• Aantal priesters vermindert: van 1 pastoor per parochie naar 1 pastoor voor verschillende parochies

• Anderzijds: kerkelijke rituelen blijven belangrijk voor kernmomenten van het leven: huwelijk, begrafenis

Gevolg voor kerkgebouwen

• Kerken worden minder intensief gebruikt dan vroeger

• Sommige kerken zijn te groot voor het aantal gelovigen dat er gebruik van maakt

Gevolg voor financiering

• Lasten van de kerkfabrieken stijgen

• Eigen inkomsten nemen niet toe of dalen

• Tekorten en druk op de begroting van gemeenten nemen toe

• Politiek draagvlak voor financiering van tekorten neemt af, zeker voor investeringen

• Extra probleem voor kleine gemeenten met veel “kerkdorpen”

Maatschappelijk draagvlak?

• Vrijwilligerswerk rondom parochiekerk blijft aanzienlijk

– ca. 9.000 leden van de kerkfabrieksraden

– Kosters, poetsers, bewakers, bloemschikkers zorgen op heel wat plaatsen ervoor dat de kerk onderhouden wordt en toegankelijk is. Meestal op vrijwillige basis of tegen kleine vrijwilligers-vergoeding

Maatschappelijk draagvlak

• Groeiende belangstelling vanuit: – Erfgoed-, kunst- en cultuursectoren: waardering van het

roerend en onroerend erfgoed > kerken vormen samen het grootste openbaar museum

– Architectuursector > niet alleen middeleeuwse kerken maar ook herwaardering van 19de en 20ste eeuwse kerkarchitectuur

– Stedelijke en Provinciale diensten cultuur, toerisme, erfgoedcellen > kerken als element van city- of regiomarketing

– Academische wereld – Gespecialiseerde organisaties > Open Kerken,

Monumentale kerken Antwerpen, Gent, Mechelen, …

Bedreigingen

• Door brede betrokkenheid en politieke discours dreigt men kar voor het paard te spannen en overhaaste beslissingen te nemen

• Perceptie: “groot aantal kerken staat leeg”

• Discussie wordt verengd tot herbestemming van kerkgebouwen

Delicaat proces onder druk

• Einddoel: middelen (waaronder gebruik kerkgebouwen) afstemmen op pastorale noden

• Evolutie naar een andere kerkorganisatie is proces in beweging en op eigen ritme – Veranderende rol van de pastores

– Engagement van leken voor nieuwe taken

– Welke rol spelen de kerkgebouwen daarin?

• Evenwicht vinden tussen veranderend gebruik, zorg voor patrimonium, lange termijn denken in termen van erfgoed

Delicaat proces onder druk

• Timing uit de conceptnota Bourgeois legt enige druk op de ketel: – Op lokaal niveau moet in samenspraak met

Bisschoppelijke overheden lange termijnvisie over toekomst van parochiekerken op grondgebied van de gemeente uitgetekend worden: deadline voorjaar 2013

– Kerkfabriek moet op basis van deze visie meerjarenplan 2014-2019 onderhandelen met gemeentebestuur > deadline juni 2013

Lange termijnvisie per gemeente

• Moet de volgende elementen bevatten:

– de parochiekerken als gebouw, met onder meer de cultuurhistorische waarde, de architecturale mogelijkheden, de bouwfysische toestand, de mogelijkheid tot compartimentering, …

– de parochiekerken in hun ruimtelijke omgeving

– het actuele gebruik en de functie van de parochiekerken

– mogelijke interesse van andere actoren.

Juridische zijsprong

• Zijn de kerken van de “Kerk”?

– 1795: goederen van de kerkfabrieken werden genationaliseerd en gedeeltelijk verkocht

– Concordaat Napoleon-Paus (1801):

• niet-verkochte genationaliseerde kerken worden ter beschikking gesteld van kerkelijke overheid. Kerkelijke overheid beschikt over vruchtgebruik.

• Bedienaars van de eredienst ontvangen passende vergoeding van de staat

• Instelling van “kerkfabrieken”

Juridische zijsprong

• Keizerlijk Decreet van 1809: – Regelt inrichting, werking en bevoegdheid van

kerkfabrieken

– Taak: de eredienst mogelijk te maken

– Werkingsmiddelen: eigen inkomsten (collecten, deel van misintenties, pachtopbrengsten, …)

– Tekorten worden verplicht gedragen door gemeente of provincie

– Bevestigd en aangepast door Belgische Staat (1870) en Vlaamse Overheid (2004 – 2012)

Hoe verloopt het proces? Fase 1: inventarisatie

• Startpunt: inventaris van de kerken per gemeente

– Beschrijving van de verschillende kerken

– Sterkten / zwakten per kerk

– Voorziene en/of noodzakelijke investeringen

– > taak voor de kerkfabriek en het CKB

• Gelijktijdig: actueel gebruik van de kerken

– Voor eredienst

– Voor andere activiteiten

– > taak voor het parochie- / federatieteam

Hoe helpt CRKC?

• Inventaris van de ca. 1850 kerken, kapelanijen en kapellen: – Historisch, architecturaal en kunsthistorisch belang

– Kerk in de omgeving (dorps- en stadgezicht, landschap)

– Actuele bouwfysische toestand, geplande investeringen, aanpalende lokalen beheerd door KF

– Actueel gebruik, valorisatie, medegebruik, nevenbestemming en herbestemming

– Roerend en immaterieel erfgoed

Hoe helpt CRKC?

• Bundeling van de antwoorden per CKB / gemeente

– Doel:

• helikopterzicht over toestand in de gemeente

• helder beeld geven om beter te kunnen beslissen over de toekomst van het kerkenbestand

– > belangrijk dat alle kerkfabrieken de bevraging beantwoorden

Hoe verloopt het proces? Fase 2: analyse

• Welke zijn de noden op pastoraal en liturgisch vlak? – Hoeveel kerken nodig voor pastoraal gebruik?

– Eventueel specialisatie van bepaalde kerken: huwelijken, uitvaarten, … • > zijn aanpassingen nodig voor optimaal gebruik?

– kan de kerk als gevaloriseerd worden? • Erfgoedwaarde

• Toeristisch aantrekkingspunt

• Cultureel gebruik

Hoe verloopt het proces? Fase 2: analyse

• Welke kerken komen in aanmerking voor:

– Medegebruik: door andere katholieke of christelijke geloofsgemeenschappen

– Nevenbestemming:

• Multifunctioneel gebruik (tijdsdelen)

• Gedeeld gebruik (ruimte opdelen)

– Herbestemming

– Sloop

Hoe verloopt het proces? Fase 3: draagvlak

• Naast intern kerkelijk overleg, is een sterk maatschappelijk draagvlak voor de toekomst van de kerken belangrijk.

• Wil de lokale kerkgemeenschap daarin een rol spelen, dan is overleg met sociale en erfgoedgemeenschappen belangrijk – > regie: taak voor het CKB?

• Politiek overleg eveneens belangrijk – > taak voor CKB voor gebundelde aanpak

Wat doet CRKC verder?

• Expertise ter beschikking stellen van kerkbesturen en gemeentebesturen, … via documentatiecentrum en website

• instaan voor advies, begeleiding tijdens het (her)bestemmingstraject

• Vorming voorzien voor vrijwilligers van kerkraden

• Nationale en internationale netwerking

Wat doet CRKC verder?

• Expertise:

– Goede voorbeelden van

• Valorisatie

• Medegebruik

• Nevenbestemming

• Herbestemming

– Uit binnen- en buitenland

– Is reeds ter beschikking via onze website

Wat doet CRKC verder?

• Begeleiding

– Twee pilootprojecten: Westhoek, Gent

– Op weg zetten bij concrete vragen van kerkbesturen

– Zoeken naar antwoorden op juridische en inhoudelijke vragen

– Niet enkel onroerend erfgoed, maar ook advies en begeleiding i.v.m. roerend patrimonium

• Bv aanpakken van inventaris van roerend patrimonium

De bevraging Parochiekerken

• 1.795 kerkfabrieken werden aangeschreven. Zij beheren in totaal ca. 1.850 kerken.

• Stand van antwoorden per 13/2/2013:

– 1.569 kerkfabrieken reageerden (87,4%)

– 1.432 vulden volledig in (80%)

– 137 zijn gestart, maar moeten nog afronden (7,4%)

– 226 kerkfabrieken reageerden nog niet (12,6%).

Enige voorlopige vaststellingen

• Algemene toestand van de kerken:

– 61% is goed

– 35% is redelijk

– 3% is slecht

– 1%: onbekend

• In gebruik voor de eredienst:

– 97% ja

– 3% neen

• Vieringen:

– 84% Zondagsmis tijdens het weekend:

• 35% weekendmis op zaterdag

• 49% weekendmis op zondag

– 31%: wekelijkse mis tijdens de weekdagen

– 91% begrafenisviering, huwelijksviering, doop

• Is de kerk open buiten de eredienst?

– 54% ja, waarvan 75% het hele jaar door

• Zo ja voor welke activiteiten? – 91% Stilte/Bezinning

– 77% Devotie

– 65% Toerisme

• In 27% van de kerken is bewaking voorzien tijdens de openingsuren

– 46% is niet open buiten de uren van de eredienst

• Gebruik van de kerk voor niet liturgische activiteiten: 75% – In hoofdzaak concerten (93%), tentoonstellingen

(45%), repetities (37%), voordrachten (24%)

– Ter beschikking gesteld op basis van gebruiksreglement en overeenkomst? • Gebruiksreglement: 22%

• Schriftelijke overeenkomst bij gebruik door derden: 30%

• Vergoeding gevraagd: 51%

Een toekomst voor de Parochiekerken?

• Perceptie “kerken worden niet meer gebruikt” is tegengesteld aan resultaten bevraging: 97% wordt nog gebruikt

• Slechts 54% is open buiten de uren van de eredienst (veiligheid? Personeelsinzet voor bewaking?)

• Grote bereidheid om kerken ook buiten de eredienst ter beschikking te stellen: 75%

Regeling gebruik Parochiekerken

• Gebruik van de Parochiekerken: – de Vlaamse Bisschoppen schreven richtlijnen

• CRKC zal in samenwerking met partners instrumenten ontwikkelen om de toepassing hiervan te ondersteunen: – Model gebruiksreglement

– Modellen van overeenkomsten (activiteit – lange termijn)

– Voorbeelden van organisatiemodellen

– Ondersteuning vrijwilligerswerk

Eenduidige definities

• Valorisatie

• Nevengebruik > andere christelijke erediensten gebruiken de kerk

• Nevenbestemming

– Multifunctioneel gebruik: “tijdsdelen”

– Gedeeld gebruik: ruimte indelen

• Herbestemming

Richtlijnen gekoppeld aan de definities

• Duidelijkheid geven over wat mogelijk is

• Afspraken over wie beslist

Enige voorbeelden…

Valorisatie:

Grootloon:

Kerk is ingeschakeld in kunstproject PIT

Valorisatie:

Sint-Pieterskerk

Torhout

Weekkapel

en stilteruimte

Valorisatie

Sint-Anna-

ten Drieënkerk

Antwerpen

Inschakeling in

toerismebeleid:

fietskerk

Nevenbestemming

Gedeeld gebruik:

St. Niklaaskerk Gent

Kerk in twee delen verdeeld door inbrengen van wand.

Voorste deel: eredienst + toerisme

Achterste deel: ruimte voor evementen

Nevenbestemming Gedeeld gebruik: herinrichting binnenruimte Stadtpfarrkirche Müncheberg (DE): in de gotische kerk werd een bibliotheek en vergaderruimte ingebouwd. De kerk wordt nog steeds voor eredienst gebruikt.

Nevenbestemming

Gedeeld gebruik

St. Gertrudis van Nijvel kerk

Heerle (NL)

- Kerk

- Huisartspraktijk

- Dorpscentrum

Nevenbestemming - gedeeld gebruik via nieuwbouw en vernieuwbouw: Evangelische Emmauskirche Berlijn wereldwinkel, café, stilteruimte en kerk in één complex

Nevenbestemming

Gedeeld gebruik:

Grabeskirche in Aachen

Columbarium voor bijzetting urnen

Plaats voor afscheidsritueel

Herbestemming: ruïne van Kerk Ulbeek (Wellen) wordt

overdekte

begraafplaats

Herbestemming:

Augustinuskerk Antwerpen

Wordt Muziekcentrum AMUZ: concert-zaal voor klassieke muziek

Herbestemming:

Leonarduskerk in Helmond (NL)

Gezondheids-centrum

Herbestemming:

Universiteitskapel Eindhoven

Stilteruimte (tijdelijk experiment)

Herbestemming:

Kerk van Sarlat (FR)

omgebouwd tot marktplaats

Herbestemming

St. Martinuskerk Utrecht

Bewoning: Appartementen ingebouwd in de kerk

Contacteer ons

CRKC – Centrum voor Religieuze Kunst en Cultuur

Abdij van Park 7

3001 Heverlee

www.crkc.be

mail: jan.jaspers@crkc.be

Tel: 016 40 60 73