tÜrk eĞİtİm tarİhİmismailbagdatli.net/attachments/file/egitim_tar__h__/eg... ·...

Dr.Öğr.Ü.M.İsmailBağdatlımismailbagdatli@yahoo.com

TÜRKEĞİTİMTARİHİ4

SELÇUKLULARVE

ANADOLUBEYLİKLERİ

BatıGöktürklerin659’daegemenliklerinikaybetmelerindensonra,OğuzlarınbirkısmıBalkaşGölü’nüngüneyindekiYedisuBölgesindeTürğiş

Devletinikurdular.

BatıdaArapordularınadirenenbudevlet,doğudandaKarlukvebaşkaOğuzboylarınınbaskısıileortadankalktı(760)vebutoplumlarkuzeybatıyailerleyerekaşağıSeyhunbölgesindebaşkentiYenikentolan

Oğuzlar(Hazar)devletinikurdular.

Budevletinordukomutanlarından(subaşı)DukakBey’inoğluSelçukBeydebabasıgibisubaşıoldu.

Fakathükümdarla,babasıdönemindebaşlayan

anlaşmazlıknedeniylebirkısımOğuztopluluğuiledahagüneydeCendşehrinegeldivesamanoğlullarındanyardımistedi.

BiraraKarahanlılarakarşıdasavaşanSelçukBeyvetoplumu,busıradaMüslümanoldular(1000yılları).

SelçukBey1007’deCend’deölünce,torunlarıTuğrulveÇağrıBeylerinönderliğindeOğuzlarCeyhun’u

aşarakHorasan’agirdiler.

1037’deTuğrulBeyhükümdarlığınıilanetti.

BuyenigücüortadankaldırmakisteyenGaznelilerDevletisultanıMesutDandanakan’dayenilince(1040)TuğrulBey’inyönetimindeBüyükSelçuklu

Devletikesinolarakkurulmuşoldu.

TuğrulBey1055-1057yıllarıarasındaBağdat’agiderekAbbasiHalifesiniŞiîbaskısındankurtardıve

halifetarafından“dünyasultanı”ilanedildi.

TuğrulBey’invefatındansonra(1063)yerinekardeşiAlparslangeçti(1063-1072).

GöçebeOğuztopluluklarınınyurttutmasıgerektiğinidüşünenilkSelçukluhükümdarları

onlarıIrak,Azarbaycan,Anadolu’yayönlendirdiler.

Alparslan’ın1071yılındaMalazgirt’teBizans’akarşıkazandığızaferdensonraAnadolu’nunkısa

süredeTürkleştiğigörülmektedir.

Alparslan’dansonrayerineoğluMelikşah(1072-1092)geçti.Herikisininünlüveziri

Nizamülmülk’tür.

BüyükSeçukluDevleti’ninünlüsultanlarındanbirideMelikşah’ınoğluSancar’dır(1118-1157).

OnunölümüilebirdevletlertopluluğuolanBüyük

SeçukluDevletiparçalanmışvedağılmıştır.

DevletteşkilatlanmasındaKarahanlılardanetkilenenBüyükSelçukluDevleti(AnadoluSelçukluDevleti

dâhil),eğitimkurumlarınıdaonlardanörnekalmıştır.

Selçuklular,bukurumlarıdahadageliştirereksonrakiTürkdevletlerineörnekolmuştur.Selçuklular

dönemindeNizamiyeMedreseleriaçılmış;birçokşehir,bilimvekültürmerkezihâlinegelmiştir.

İlkdönemlerindeeskiTürkgeleneklerinisürdüren

SelçuklularüzerindezamanlaArapveFarskültürününetkisiartmıştır.

KaşgarlıMahmut,“OğuzlarFarslariledüşüpkalkmayabaşlayıncabirtakımTürkçe

kelimeleriunuttularveyerlerineFarsçakullanıroldular.”demiştir.Ve“Oğuzdili

incedir”diyereközellikleedebiyattaFarsçaetkisiningereksizolduğunuifadeetmiştir.

13Mayıs1277tarihindeKaramanoğluI.MehmetBeyKonya’daogündenitibaren“divanda,mecliste,meydanda...Türkçedenbaşkadil

kullanılmamasıemriniyayarakFarsçaveArapçaetkisinekarşıçıkmıştır.

SELÇUKLULARDAEĞİTİMİNTEMELÖZELLİKLERİ

1.  Selçukludevletadamlarıeğitim-öğretimevebilimingelişmesineönemvermişlerdir.

2.  Medreselergelişmişveülkeninhertarafınayayılmıştır.3.  “Ahilik”gibibiryaygıneğitimkurumu,“atabeylik”gibi

şehzadelerinyetişmesiiçinbiruygulamaortayaçıkmıştır.

4.  Selçuklularınilkdönemlerinde,dahaeskiTürkdeğerlerihenüzcanlıisedezamanlabunlardanbazılarıunutulmaya,zayıflamayayüztutmuştur.

5.  SeçuklulardaAlp,gazi,velîinsantipleriberaberyaşar.

“Kendimebirköşkyaptırıpyanındabircamiyaptırmazsamkendimdenutanırım.”

TuğrulBey.

MEDRESELER

İlkSelçukluMedreseleri1040yılındaNişabur’daTuğrulBeytarafındankurulmuştur.

Alparslandöneminde1067’deBağdat’ta

“NizamiyeMedreseleri”adıylaönemlikurumlaraçılmış,buadıtaşıyanbaşkalarıdaaçılmıştır.

NizamiyeMedreseleriBağdat,Musul,Basra,

Nişabur,Belh,Herat,İsfehan,Merv,Amul,Tus,Reyşehirlerindekurulmuştur.

MEDRESELERİNSELÇUKLULARDAÖNEM

KAZANMASIVEYAYILMASININSEBEPLERİ

1.  SünnîolanSelçukluların,çevrelerindekiŞiîlerinveözellikleFatimîlerinaşırımezheppropogandalarınakarşıkoymaihtiyacı.MedreselerböyleceHanefî,Şafiî,Malikî,Hanbelîmezheplerininkoruyuculuğunuüstlenmiştir.

2.  Genişleyendevletinyönetimiiçinmenuryetiştirmeihtiyacı.

3.  İslâmiyetiyenibenimsemişOğuztopluluklarınınyeniinançlarınıpekiştirme,eskiinanışlarınsilinmesiihtiyacı.

4.  Dinadamıyetiştirmeihtiyacı.

5.  Yenielegeçirilenülkelerin“manen”defethinisağlamakiçingerekliinsanlarıyetiştirmedüşüncesi.

6.  Yoksulveyetenekliöğrencileriokutuptoplumakazandırmadüşüncesi.

7.  Nizamülmülk’ünifadesiile,bilginleribirgörevvemaaşlamedreselerebağlayıpdenetimaltındatutmakveböylecedevletekarşıgizlihareketlerekatılmalarıihtimaliniortadankaldırmak.

8.  Devletadamlarınıneğitimvebilimseverliği.

BağdatNizamiyeMedreseleriyükseköğretimkurumlarıdır.

Ötekimedreselermüderrislerindüzeyinegöre

ortayadayükseköğretimsayılmışlardır.

BağdatNizamiyeMedreselerindeokutulanbaşlıcadersler:

DinveHukukDersleri:

Kur’anokumaTefsirHadisFıkıhkelâm

Dil,EdebiyatDersleri:

ArapEdebiyatıFarsçaNahivSarf

HitabetŞiir

CerhvetadilTarihEdeb

FelsefeDersleri:

FelsefeMantık

BilimDersleri:Tıp

CerrahiRiyaziyyeHesap

HendeseMüsellesatNücumHeyetTabiiyat

NizamiyeMedreseleriesasolarakdin,hukuk,dilöğretimiyapmışlardır.

Tıpöğretimidahaçokhastanelerdeyapılmaktaydı.HastaneveyaHastane-tıpokuludurumundakibu

kurumlara“bimaristan”,“darüşşifa”denilmiştir.Tıpözelolarakdaöğrenilmiştir.

Heyet,rasathanelerdeöğretilmiştir.

BağdatNizamiyeMedreselerinde1091-1095yıllarıarasırektörlükvemüderrislikyapan

Gazzali’ninetkisiilefelsefeilealakalıderslerprogramdançıkarılmıştır.

Öğretimdili,bilimvekitapyazımdiliolarakArapçakullanılıyordu.

FakatodönemdenkalankitaplarınkenarlarındabazıTürkçeşerhlerbulunmasıöğretimdekısmen

budilindekullanıldığınıgöstermektedir.

Medreselerdeyılbitirmedeğil,bellikitaplarıokumahedeflenirdi.Budaöğrencininçabasınave

müderrisintakdirinekalmıştı.

Yükseköğretimmedreselerininenazbeşsenesürdüğütahminedilmektedir.

Medresehocasıolanmüderrisler,hükümdarveyavezirtarafındanatanırlar,vegenellikleölünceyekadar

görevdekalırlardı.

Hermedresedeesasolarakbirmüderrisbulunurdu.

BağdatNizamiyesi’ndekimüderrsilerinşafiîolmasışarttı.Müderrsilersarıkvecübbegiyerlerdi.

Maaşlarıdolgunvetoplumdasaygınlıklarıyüksekti.

Müderrise“muid”denilenbirgörevliyardımederdi.

Muid,öğrencileriçalıştırma,onlaradanışmanlık,rehberlikyapmamüderrisinonlarıtanımasına

yardımcıolmagibigörevlerivardı.

Heristeyenistediğiyaştaöğrenciolabiliyordu.

Öğrencilerbursluidivemedreselerdebarınırlardı.

Öğrencilerinseçimindemüderrisyetkiliidi.

Bağdat’ta6000öğrencininokuduğubelirtilmektedir.

NişaburmedresesindeCüveynî’nin(Ö.1085)

derslerinidinlemeye400’eyakınöğrencigeldiğiifadeedilmektedir.

Medresegelirlerivakıflardansağlanıyordu.

Devletyardımıdasözkonusuidi.

AlparslanveNizamülmülkBağdatMedreselerinidevletparasıileyaptırmışlardır.

NizamiyemedreseleriİsâmdünyasınınheryerindenhattaEndülüs’tengelenpekçok

öğrenciyisünniinançlaragöreyetiştirerekşiîpropogandavefaaliyetlerininönlenmesinde,

sünnîmezheplerarasıdayanışmanınoluşmasında,toplumdaortakdüşünceveemelleringüçlenmesinde,Selçukluyüksek

devletgörevlerineadamyetiştirmedeönemlikatkıdabulunmuştur.

Nizamiyemedresleri,,İlhanlı,Osmanlımedreselerivebaşkaİslâmülkelerimedreselerinebirörnek

modelolmuşlardır.

HattaBatıAvrupaüniversitelerinindeonlardanilhamaldığıilerisürülmüştür.

BüyükSeçukluDevletizayıflayarak12.yy’ınortalarındaparçalandıktansonra1258’de

MoğollarınBağdat’ıişgalvetahripetmelerisebebiileBağdatMedreselerininönemikaybolmuştur.

Bazıkötüniyetliyöneticilerdekargaşadan

faydalanıpmedreseleringelirlerineelkoyuncabukurumlaryavaşyavaşortadankalktılar.1400lerinbaşındaBağdatNizamiyeMedreseleriortadan

kalkmışoldu.

İlköğretimseviyesindeeğitimveren“mektep”veya“küttab”adıverilenkurumlarSelçuklulardadadevametmiştir.

Buralardaokuma,yazma,Kur’an,dinve

aritmetikeğitimiverilirdi.

Yaygıneğitimkurumuolarak;Camivemescitler,bilginlerinevleri,ilimveedep

toplantıları,saraylar,kitapçıdükkanları,kütüphanelersayılabilir.

AyrıcaMedreselerdinleyicidekabulettiklerindendolayı,mekteplerzamanzamanhalkadaokuma

yazma,Kur’anöğrettikleriiçinyaygıneğitimkapsamındabuyönleriiledeğerlendirilebilirler.

ATABEGLİKKURUMU

Türklerdeşehzadeleresiyasetvesavaşişleriniöğretmek,onlaradanışmanlık,rehberlikyapmak

üzerebazıtecrubelikişilerineskidenberigörevlendirildiğibilinmektedir.

Selçuklulardabukişilere,“lala”,“atabeg”,

“lalabeg”gibiisimlerverilmiştir.

Atabegkelimesidahayaygınolarakkullanılmıştır.

Atabeglikçokyüksekbirresmigörevveünvandır.

Hükümdarlarşehzadelerineğitiminitecrubelidevletadamlarına(vezirler,komutanlar)verirlerveşehzadelerbuşekildebirmürebbi,vasiningözetimialtındabirvilayetinyönetimiile

görevlendirilirlerdi.

AlparslanoğluMelikşah’ınatabegliğineNizamülmülk’ütayinetmiş,onaatabeg,atahoca

ünvanıvermiştir.

Atabegler,başındabulunduklarıgenişyörelerinadetayarıbağımsızbirhükümdarvekiligibiidiler.

Atabeglersultanıngüveninikazanmışkişilerdenseçilir,şehzadelerinhükümdarakarşıisyana

kalkışmalarınaengelolurlardı.

Selçuklulardasaltanatıneldeğiştirmesisağlamkurallarabağlıolmadığındantahtkavgalarında

atabeglerkendiniyabetialtındabulunanşehzadenintahtageçmesivedolayısıylakendietkileriniarttırmak

içiniçsavaşlarasebepolduklarıdavakidir.

AnadoluSelçuklularıveAhilikTeşkilatı…

Teşekkürederim…

Yrd.DoçDr.M.İsmailBağdatlımismailbagdatli@yahoo.com