universiteti i tiranËs fakulteti i shkencave … · i tëri ose pjesë të veçanta të tij....
Post on 31-Aug-2019
14 Views
Preview:
TRANSCRIPT
UNIVERSITETI I TIRANËS
FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE
TITULLI I PUNIMIT
BASHKIMI EUROPIAN DHE ECURIA E TË DREJTAVE TË MINORITETEVE NË BALLKANIN PERËNDIMOR: RASTI I SHQIPËRISË
DHE MAQEDONISË
Paraqitur në kërkim të gradës shkencore “Doktor” nga
MsC Odeta Berberi
Udhëhequr nga Prof. Assoc. Dr. Merita Xhumari
TIRANË, 2017
1
DEKLARATË STATUORE
Nën përgjegjësinë time deklaroj se ky punim është shkruar prej meje, nuk është prezantuar ndonjëherë para një institucioni tjetër për vlerësim dhe nuk është botuar i tëri ose pjesë të veçanta të tij. Punimi nuk përmban material të shkruar nga ndonjë person tjetër përveç rasteve të cituara dhe referuara.
Odeta BERBERI
©2017 Të gjitha të drejtat i rezervohen autorit
2
UNIVERSITETI I TIRANËS
FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE
TITULLI I PUNIMIT BASHKIMI EUROPIAN DHE ECURIA E TË DREJTAVE TË MINORITETEVE NË
BALLKANIN PERËNDIMOR: RASTI I SHQIPËRISË DHE MAQEDONISË
Paraqitur në kërkim të gradës shkencore “Doktor” nga
Udhëhequr nga Prof. Dr.
Juria e vlerësimit
1. 2. 3. 4. 5.
TIRANË, 2017
3
Tabela e përmbajtjes Dy fjalë për të falënderuar... ............................................................................................ 5 Abstrakt ............................................................................................................................. 6
Abstract .............................................................................................................................. 7 Shkurtime .......................................................................................................................... 8
Lista e Tabelave ................................................................................................................. 9 Lista e Figurave ................................................................................................................. 9 Hyrje në kontekstin e studimit....................................................................................... 10
Qëllimi i punimit ........................................................................................................... 12 Kontributet e këtij punimi ............................................................................................. 16 Një pasqyrë përmbajtësore e punimit ........................................................................... 17
KAPITULLI I- Kuadri Teorik ...................................................................................... 24
1.1 Europianizimi, demokratizimi dhe të drejtat e minoriteteve kombëtare: qasje teorike ........................................................................................................................... 24 1.1 Vështirësitë në përkufizimin e minoriteteve ........................................................... 24 1.2 Europianizimi, demokratizimi dhe të drejtat e minoriteteve kombëtare ................. 27 1.3 Minoritetet në demokracitë bashkëkohore .............................................................. 32 1.4 Qasja lart-poshtë dhe poshtë- lart e procesit të europianizimit ............................... 34
KAPITULLI II - Metodologjia ...................................................................................... 36
2.1 Identifikimi i problemit kërkimor, pyetja kërkimore, hipoteza dhe implikimet ..... 36 2.2 Variablat .................................................................................................................. 39 2.3 Kërkim i bazuar në raste konkrete .......................................................................... 41 2.4 Të dhënat e përdorura- Metoda Cilësore e Gjurmimit te Procesit .......................... 43 2.5 Intervistat ................................................................................................................ 45 2.6 Pengesat e hasura gjatë hartimit të punimit ............................................................ 46
KAPITULLI III - Të drejtat e minoriteteve në Ballkanin Perëndimor: qasje ndërkombëtare apo rajonale europiane? ...................................................................... 48
3.1 Të drejtat e minoriteteve; standartet ndërkombëtare .............................................. 48 3.1.1 Pjesëmarrja politike e minoriteteve; standardet ndërkombëtare ................... 52 3.1.2 E drejta për arsim e minoriteteve; standardet ndërkombëtare ...................... 55
3.2 Standardet europiane të respektimit të të drejtave të minoriteteve kombëtare ....... 56 3.2.1 Këshilli i Europës dhe mekanizmat në mbrojtje të të drejtave të minoriteteve .............................................................................................................. 57 3.2.2 Organizata për Sigurinë dhe Bashkëpunimin në Europë dhe mekanizmat në mbrojtje të të drejtave të minoriteteve ................................................................. 60 3.2.3 Rrugëtimi i përfshirjes së të drejtave të minoriteteve në Bashkimin Europian .................................................................................................................... 60 3.2.3.1 Të drejtat e minoriteteve në BE: dimensioni i brendshëm përkundrejt dimensionit të jashtëm .............................................................................................. 62
3.3 Krahasimi midis dy standardeve; rasti i Ballkanit Perëndimor .............................. 67
4
KAPITULLI IV- Europianizimi i Ballkanit Perëndimor: çështja e të drejtave të minoriteteve ..................................................................................................................... 68
4.1 Politikat e kushtëzimit të BE-së në fushën e të drejtave të minoriteteve ndaj vendeve të Ballkanit Perëndimor .................................................................................. 68 4.2 Rasti i Kroacisë ....................................................................................................... 72 4.3 Përfundime .............................................................................................................. 78
KAPITULLI V- Të drejtat e minoriteteve në kuadër të procesit të zgjerimit: rasti i Shqipërisë dhe Maqedonisë ................................................................................. 79
5.1 Rasti i Shqipërisë .................................................................................................... 79 5.1.1 Sfondi historik i disiplinimit të marrëdhënieve maxhorancë me minoritetet nga momenti i formimit të shtetit shqiptar? .............................................................. 80 5.1.2 Situata aktuale .................................................................................................. 83 5.1.3 E drejta për arsim e minoritetit kombëtar grek ................................................ 88 5.1.4 Pjesëmarrja politike e minoriteteve kombëtare ................................................ 91
5.2 Rasti i Ish Republikës Jugosllave të Maqedonisë ................................................... 95 5.2.1 Sfondi historik i marrëdhënieve ndër etnike në Maqedoni .............................. 95 5.2.2 Situata aktuale: pjesëmarrja politike dhe e drejta për arsim e shqiptarëve të Maqedonisë ............................................................................................................. 101 5.2.3 E drejta për arsim ........................................................................................... 103 5.2.4 Pjesëmarrja politike e minoritetit kombëtar shqiptar në Maqedoni ............... 108
5.3 Respektimi i minoriteteve kombëtare në bazë të raporteve të progresit të Komisionit Europian: krahasimi midis Shqipërisë dhe Maqedonisë .......................... 112 5.4 Një analizë krahasuese .......................................................................................... 117
KAPITULLI VI - Analiza e rasteve nëpërmjet metodës së gjurmimit të procesit dhe intervistave ............................................................................................................. 120
6.1 Rasti i minoritetit kombëtar grek në Shqipëri ....................................................... 120 6.1.1. Testimi i Hipotezës ....................................................................................... 120 6.1.2 Analizimi nëpërmjet Metodës së Gjurmimit të Procesit ................................ 127
6.2 Rasti i minoritetit shqiptar në Maqedoni .............................................................. 130 6.2.1 Testimi i hipotezës ......................................................................................... 130 6.2.2 Analizimi nëpërmjet Metodës së Gjurmimit të Procesit ................................ 131
KAPITULLI 7 ............................................................................................................... 138 7.1 Analiza Krahasuese ............................................................................................... 138 7.2 Përfundime ............................................................................................................ 140
Bibliografia .................................................................................................................... 144
ANEKSI 1 ...................................................................................................................... 153
5
Dy fjalë për të falënderuar... Duke qenë një punë disa vjeçare, ju shpreh mirënjohjen time të gjithë atyre që më kanë mbështetur në realizimin e këtij dizertacioni. Falënderoj mentorët e mi: Prof. Asoc. Dr. Merita Xhumarin, e cila më ka ndihmuar në çdo hap të kësaj pune voluminoze dhe nuk ka hezituar në asnjë moment për të më mbështetur, sugjeruar dhe kritikuar me qëllim arritjen e një punimi shkencor sa më cilësor; Prof. Dr. Francesco Privitera që më ka mbështetur në periudhën e shkëmbimit doktoral prej gjashtë muajsh pranë Universitetit të Bolonjës në periudhën shtator 2015 – mars 2016. Prej të dy profesorëve të nderuar kam mësuar shumë dhe sugjerimet e tyre do jenë me vlerë edhe në të ardhmen. Një falënderim i veçantë shkon për të gjithë të intervistuarit e mi në Shqipëri dhe Maqedoni, të cilët pa as më të voglin ngurim pranuan t’i përgjigjeshin pyetjeve të hartuara për ta. I jam mirënjohëse edhe përfaqësuesit të BE-së, i cili pranoi të ishte pjesë e projektit, pavarësisht agjendës tejet të ngjeshur. Së fundmi, por jo nga rëndësia, më duhet të falënderoj familjarët dhe miqtë e mi, të cilët më ofruan një mbështetje pa kushte dhe më ndihmuan që të mos ndalem në këtë iniciativë kaq të vështirë dhe sfiduese. Ky punim i dedikohet bashkëshortit tim i cili më ka ndihmuar dhe mbështetur në çdo hap të karrierës sime akademike, si dhe prindërve të mi të cilët me modelin e tyre kanë injektuar tek unë dashurinë për dijen dhe ambicien për të mos u ndalur në asnjë moment në rrugën pa fund të saj.
6
Abstrakt
Ky dizertacion ka për qëllim të analizojë ndikimin e Bashkimit Europian në ecurinë e të drejtave të minoriteteve kombëtare në rajonin e Ballkanit Perëndimor, duke u fokusuar në analizimin e faktorëve që e kanë lehtësuar apo vështirësuar procesin e europianizimit. Në këtë punim është krahasuar ndikimi i europianizimit në të drejtat e minoriteteve në dy shtete të rajonit: në Shqipëri dhe ish Republikën Jugosllave të Maqedonisë me në fokus dy minoritete kombëtare, minoriteti kombëtar grek në Shqipëri dhe minoritetin kombëtar shqiptar në ish Republikën Jugosllave të Maqedonisë. Në punim theksohet roli i Bashkimit Europian dhe Këshillit të Europës në procesin e europianizimit të të drejtave të minoriteteve kombëtare. Ky punim shkencor kombinon qasjet lart-poshtë (top-down) dhe poshtë-lart (bottom-up) të studimeve të europianizimit për të pasqyruar një tabllo më të gjerë mbi efektet e këtij procesi. Qasja top-down ka të bëjë me përshtatjen dhe ndryshimin e brendshëm si pasojë e marrëdhënies me një organizatë rajonale europiane (Bashkimi Europian, Këshilli i Europës). Ndërsa qasja bottom-up ka të bëjë me faktorët e brendshëm që mund të kenë një ndikim në procesin e europianizimit të të drejtave të minoriteteve kombëtare. Në një këndvështrim më të gjerë mund të konstatohet që vetë realiteti në Ballkanin Perëndimor e vërteton praninë e faktorëve të brendshëm në europianizimin ose jo të të drejtave të minoriteteve kombëtare. Fakti që në rajon ka vende që ndodhen në stade të ndryshme në procesin e integrimit europian është një mbështetje e rëndësishme e hipotezës së formuluar në këtë punim mbi praninë e faktorëve të brendshëm që ndikojnë në këtë proces. Në këtë punim argumentohet se ndonëse presioni nga Bashkimi Europian apo organizata të tjera rajonale europiane mund të shërbejnë si katalizatorë të ndryshimit në një kontekst të caktuar të të drejtave të minoriteteve kombëtare, gjithsesi proceset e ndryshimit shpjegohen nga një ndërthurje e faktorëve të brendshëm me ata të jashtëm.
Fjalët kyçe: Bashkimi Europian; Ballkani Perëndimor; të drejtat e minoriteteve kombëtare; e drejta për arsim; e drejta për pjesëmarrje politike.
7
Abstract This dissertation aims to analyze the European Union impact on the progress of the rights of national minorities in the Western Balkans region, focusing on the analysis of factors that have facilitated or hampered the Europeanization process in the area concerned. I have compared the impact of Europeanization on minority rights in two countries in the region of Western Balkans: Albania and the Former Yugoslav Republic of Macedonia, and I have analysed two national minorities, the Greek national minority in Albania and the Albanian national minority in Macedonia. In this paper I emphasized the role of the European Union and the Council of Europe in the process of Europeanization of the rights of national minorities. This paper combines top-down and bottom-up approaches of Europeanization studies to reflect a wider picture of the effects of this process. The top-down approach has to do with adaptation and internal change as a result of the relationship with a European regional organization (European Union, Council of Europe). While the bottom-up approach has to do with internal factors that may have an impact on the process of Europeanization of the rights of national minorities. In a broader perspective we can conclude that the reality in the Western Balkans confirms the presence of internal factors in the Europeanization of the rights of national minorities or not. The fact that in the region there are countries that are at different stages in the integration process is an important confirmation of the hypothesis formulated in this thesis on the presence of internal factors affecting the process. In this paper I argue that although pressure from European Union and other european regional organizations can serve as catalysts of change in a specific context for the national minority rights, however, the processes of change can be explained by a combination of internal and external factors. Key Words: European Union; Western Balkans; the rights of national minorities; the right to education; the right to political participation.
8
Shkurtime APKE - Asambleja Parlamentare e Këshillit të Europës
BE - Bashkimi Europian
BP - Ballkani Perëndimor
DUDNJ- Deklarata Universale e të Drejtave të Njeriut
EJL – Europa Juglindore
EQL- Europa Qëndrore e Lindore
ETF- European Training Foundation
ECMI- European Centre for Minority Issues
IHF -International Helsinki Federation for Human rights
KE - Komisioni Europian
KiE - Këshilli i Europës
KDNj- Komiteti i të Drejtave të Njeriut
KNDCP - Konventa Ndërkombëtare për të Drejtat Civile dhe Politike
KNDESK -Konventa Ndërkombëtare për të Drejtat Ekonomike, Sociale dhe
Kulturore
KLMK - Komisionerit të Lartë të Minoriteteve Kombëtare)
KEDNJ -Konventa Europiane për të Drejtat e Njeriut
KSE -Karta Sociale Europiane
KKMK- Konventa Kuadër e Minoriteteve Kombëtare
KMD- Komisioneri për Mbrojtjen nga Diskriminimi
KSHH- Komiteti Shqiptar i Helsinkit
MGJP- Metoda e Gjurmimit të Procesit
MSA - Marrëveshja e Stabilizim Asociim
OJQ- Organizatë Jo Qeveritare
OKB - Organizata e Kombeve të Bashkuara
OSBE- Organizata për Siguri dhe Bashkëpunim në Europë
PDSH- Partia Demokratike e Shqipëtarëve
PBDNJ- Partia Bashkimit për të Drejtat e Njeriut
UNDP- United Nations Development programme PSA- Procesi i Stabilizimit dhe
Asociimit
UEJL- Universiteti i Europës Juglindore në Maqedoni
9
Lista e Tabelave - Tabela nr. 1: Modelet e organizimeve shoqërore në shtetet multi-etnike,
burimi Mameli, Simona (Prill 2009), Kapitulli
- Tabela nr. 2: Burimi: Raporti i parë zyrtar i paraqitur nga Republika e Shqipërisë
në Këshillin e Europës, Kapitulli 5
- Tabela nr. 3: Burimi: Përmbedhje e Progres Raporteve të KE-së dhe raporteve të
Komitetit Këshillues të Këshillit të Europës për Shqipërinë dhe Maqedoninë,
Kapitulli 5
Lista e Figurave - Figura nr.1: Metodologjia, Kapitulli II
- Figura nr.2: Procesi lart-poshtë, Rasti i Shqipërisë, Kapitulli VI
- Figura nr.3: Procesi poshtë-lart, Rasti i Shqipërisë, Kapitulli VI
- Figura nr.4: Procesi lart-poshtë, Rasti i Maqedonisë, Kapitulli VI
- Figura nr.5: Procesi poshtë- lart, Rasti i Maqedonisë, Kapitulli VI
10
Hyrje në kontekstin e studimit
Rënia e komunizmit solli ndryshime thelbësore në hartën politike dhe
gjeografike të Ballkanit Perëndimor. Këto ndryshime do të kenë një ndikim të
rëndësishëm në zhvillimet e mëvonshme të rajonit. Në dy dekadat e fundit mbrojtja e
minoriteteve ka marrë një rëndësi të veçantë në rajonin e Ballkanit Perëndimor
sidomos duke i’u referuar konflikteve të dhunshme në ish-Jugosllavi, ku minoritetet i
ndjenë më së tepërmi pasojat e këtyre konflikteve. Në fillim të viteve ’90 vendet e
zhvilluara Perëndimore u ndërgjegjësuan për potencialin destabilizues që politikat
‘maxhoritare’ favorizuese vetëm të grupit dominues mund të kishin jo vetëm për
vendin në fjalë, por edhe më gjërë edhe për rajonin. Shumë studiues paralajmëruan
rrezikun e kalimit nga një formë tiranie në tjetrën në vendet me prani të minoriteteve
historike në territorin e tyre dhe më ekzaktësisht nga ‘tirania e komunizmit’ në
‘tiraninë e maxhorancës’. 1 Për këtë arsye kriteri i mbrojtjes dhe respektimit të
minoriteteve, u përfshi në tre kriteret e Kopenhagenit të 19932 të vendosura nga
Bashkimi Europian (atëherë Komuniteti Europian) kundrejt vendeve që aspironin të
bëheshin anëtarë të kësaj organizate.3
Të drejtat e minoriteteve janë një problem emblematik në rajonin e Ballkanit
Perëndimor.4 Minoritetet dhe mungesa e identifikimit apo i pranimit të shtetit në të
cilin ndodhen, sjell ekzistencën e fenomenit të përkufizuar nga studiuesit me termin
stateness5. Problemet stateness janë karakteristikë e pjesës dërrmuese të shteteve të
rajonit të Ballkanit Perëndimor. Për studiuesit Linz dhe Stephan ‘dakordësia mbi
1McIntos, Mary E. (1995), “Minority Rights and Majority Rule: Ethnic Tolerance in Romania and Bulgaria,” Social Sources Vol 70 (3), f.939-941. http://www.jstor.org/stable/2580553 (Aksesi më 10.09.2012). 2 http://europa.eu/legislation_summaries/glossary/accession_criteria_copenhague_en.htm (Aksesi më 10.09.2012). Kriteret e Kopenhagenit të shpallura në 1993, përbënin dhe vazhdojnë të jenë kriteret bazë për vlerësimin e kërkesave të shteteve për membership, të cilat janë:
1. Kriteri politik (demokracia dhe shteti i së drejtës, sundimi i ligjit dhe mbrojtja dhe respektimi i të drejtave të njeriut)
2. Kriteri ekonomik (ekzistenca e një ekonomie tregu dhe kapaciteti për të si dhe aftësinë për të përballuar presionin e konkurrencës dhe forcat e tregut që veprojnë brenda Bashkimit Europian).
3. Pranimi i acquis të Komunitetit (aftësinë për të marrë përsipër detyrimet e anëtarësimit, në mënyrë të veçantë objektivat politike, ekonomikë dhe të bashkimit monetar).
3 http://ec.europa.eu/enlargement/policy/conditions-membership/index_en.htm (Aksesuar më 10.12.2015) 4për qëllimet e këtij punimi do t’i referohem me termin Ballkani Perëndimor vëndeve të mëposhtme: Shqipëria, ish Republika Jugosllave e Maqedonisë, Mali i Zi, Serbia, Kroacia, Kosova dhe Bosnje Hercegovina. 5Linz, Juan and Stephan, Alfred, Problems of Democratic Transition and Consolidation: Southern Europe, South America and Post-Communist Europe, John Hopkins University Press, 1996
11
problematikat stateness duhet të arrihet llogjikisht përpara krijimit të institucioneve
demokratike’.6 Duke qenë se Bashkimi Europian (BE) ka qenë dhe vazhdon të jetë
një nga aktorët e jashtëm më me ndikim për sa i përket ndërtimit të institucioneve
demokratike në rajon, është me rëndësi të analizohet qasja e organizatës rajonale ndaj
tejkalimit të problemeve stateness. Në studimet e fundit mbi rajonin e Ballkanit
Perëndimor dhe rolin e BE-së në të, siç është edhe studimi nga studiuesja Arolda
Elbasani, 7 prania e problemeve ‘stateness’ identifikohet si pengesa kryesore që
ndikon në kapacitetin përthithës të rregullave të BE-së nga vendet e Ballkanit
Perëndimor (BP) në fushën e të drejtave të minoriteteve. Duke qenë se Kroacia është
vendi i parë nga rajoni i BP-së që është tashmë pjesë e BE-së, është me interes për
këtë studim për të parë nëse vendi i ka tejkaluar problemet stateness si pasojë e
integrimit në BE.
Megjithatë, ajo që vlen të theksohet, është fakti që përpunimi i kriterit të
mbrojtjes dhe respektimit të të drejtave të minoriteteve nga BE-ja ishte më tepër
nevojë e realitetit të rajonit të BP-së, sesa një produkt i vlerave të përbashkëta të BE-
së. Në përputhje me pohimin e mësipërm studiuesi i mirënjohur i të drejtave të
minoriteteve në botë, William Kymlicka theksonte se “vendet Perëndimore dallojnë
ndërmjet tyre për sa i përket qasjes ndaj marrëdhënieve etnike dhe mundësia për të
kodifikuar një set të përbashkët standardesh minimale, apo të praktikave më të mira
ka qenë e vështirë.”8 Para miratimit të kritereve të Kopenhagenit, ishte Këshilli i
Europës (KiE) që ‘monitoronte’ për BE-në (ose për të qenë më të saktë Komunitetin
Europian në atë kohë), përputhjen e kandidatëve për anëtarësim, me standardet
europiane të të drejtave të njeriut dhe të drejtave të minoriteteve.9 Ky fakt provon që
përpara 1993 nuk ekzistonte një standard i vetëm mbi të drejtat e minoriteteve në
legjislacionin e BE-së, por referimi merrej nga institucione, apo dokumente ligjore
ndërkombëtare ‘të jashtëm.’10
Edhe pas 1993 nuk do të ketë një referim të drejtpërdrejtë në ‘mbrojtjen dhe
respektimin e të drejtave të minoriteteve’ në legjislacionin e brendshëm të BE-së. Për
6 Linz, Juan and Stephan, Alfred (1996), Problems of Democratic Transition and Consolidation: Southern Europe, South America and Post-Communist Europe, John Hopkins University Press: fq. 26 7 Elbasani, Arolda, European Integration and Transformation in the Western Balkans: Europeanization or Business as Usual, Routledge, 2013. 8 Kymlicka, Will (2002), “Multiculturalism and Minority Rights: West and East”, Journal on Ethnopolitics and Minority Issues in Europe (4): fq.1. 9 Hughes, James (2003), “Monitoring the Monitors: EU Enlargement Conditionality and Minority Protection in the CEECs”, Journal on Ethnopolitics and Minority Issues in Europe, Issue 1: fq. 9. 10 Si p.sh. standardet dhe dokumentat ligjore të Këshillit të Europës, OSBE-së dhe OKB-së.
12
këtë arsye në studime të ndryshme është argumentuar që BE-ja përdor dy standarde
në fushën e të drejtave të minoriteteve, standardin e Kopenhagenit me kandidatët për
anëtarësim dhe standardin e vendit anëtar për minoritetet në marrëdhënien e BE-së
me këtë të fundit.11 Për arsyet e lartpërmendura është e rëndësishme që, në kuadër të
këtij punimi, të qartësohen fillimisht standardet dhe normat që BE-ja i vendos si
kriter për vendet kandidate dhe më pas të analizohen efektet e këtyre standardeve në
kontekstin e brendshëm të shteteve në fokus të këtij studimi.
Qëllimi i punimit
Ky studim ka për qëllim të analizojë ndikimin e BE-së, nëpërmjet procesit të
europianizimit, në politikat e brendshme të një shteti të caktuar ndaj minoriteteve
kombëtare. Metodologjia e përdorur për këtë studim ndërthur analizën teorike me atë
empirike të studimit të rasteve të veçanta për të mbështetur hipotezën e ngritur.
Analiza teorike i referohet studimit të literaturës bashkëkohore në tre
disiplina, që do të analizohen në mënyrë të zgjeruar në kapitullin e dytë. Studimet e
europianizimit të vendeve kandidate kanë pasur në fokus efektet e politikave të
kushtëzimit kryesisht në vendet e Europës Qëndrore dhe Lindore (EQL). Edhe në
këto studime shumë pak prej tyre u fokusuan në ndikimin politikave të kushtëzimit
në ecurine e të drejtave të minoriteteve në EQL. Pjesa më e madhe e studimeve u
fokusuan në tranzicionin politik12 të këtyre vendeve, duke anashkaluar minoritetet,
ose duke i vendosur në plan të dytë ato.13 Ndërsa në studimet e ‘tranzitologjisë’ që
shqyrtuan minoritetet,14 prania e tyre në një shtet të caktuar u konsiderua si pengesë e
rëndësishme për demokratizimin e këtyre vendeve.
11Hughes, James (2003), “Monitoring the Monitors: EU Enlargement Conditionality and Minority Protection in the CEECs”, Journal on Ethnopolitics and Minority Issues in Europe, Issue 1. Rechel, Bernd (2008), “What has limited the EU’s impact on minority rights in accession countries?”, East European Politics and Societies, Vol. 22 (1): fq. 171-191. 12Në botën akademike denominohet me termin “Tranzitologji’ me të cilin identifikohet fusha që studion proceset e ndryshimit nga një regjim politik në një tjeter. 13Disanga këto studime që i referohem janë: Geoffrey, Pridham dhe Gallaghe, Tom (2000), Experimenting with Democracy: Regime Change in the Balkans, Routledge Publication. Geoffrey, Pridham dhe Lewis, Paul G. (1996), Stabilizing Fragile Democracies, Routledge Publication. Ramet, Sabrina P. (2010), Central and Southeast European Politics since 1989, Cambridge University Press. McFaul, Michael, (Janar 2002), “The Fourth Wave of Democracy and Dictatorship: Noncooperative Transitions in the Postcommunist World”, World Politics, Volume 54 (2): fq. 212-244. 14 Juan Linz and Alfred Stepan (1996), Problems of Democratic Transition and Consolidation: Southern Europe, South America, and Post-Communist Europe, John Hopkins University Press.
13
Në këtë studim qasja ndaj minoriteteve është e ndryshme edhe për faktin se
qëllimi i këtij punimi është që të analizojë ndikimin (impaktin) e BE-së në ecurinë e
të drejtave të minoriteteve në rajonin e Ballkanit Perëndimor dhe jo impaktin e
minoriteteve në demokraci. Për këtë arsye në pjesën e parë të këtij punimi
hulumtohet mbi ndërlidhjen midis disiplinave të ndryshme dhe më specifikisht
studimeve që analizojnë minoritetet, demokratizimin dhe studimet që kanë në fokus
europianizimin. Gjetja e urave lidhëse midis këtyre tre disiplinave përbën bazën
teorike të temës doktorale dhe njëkohësisht synon të kontribuojë në literaturë.
Ky studim vendoset në kuadër të studimeve të mëvonshme mbi
europianizimin, dmth të atyre studimeve që fokusohen në ndikimin e politikave, apo
institucioneve të BE-së në politikën e brendshme të një shteti të caktuar, që mund te
jetë anëtar i BE-së, apo kandidat për të qenë pjesë e tij. Studimet e europianizimit
janë fokusuar në fusha të ndryshme dhe në dimensionin e brendshëm si dhe atë të
jashtëm të BE-së. Ky studim fokusohet në rolin që ka pasur BE-ja në formulimin e
politikave të brendshme të një shteti që raportohet me të, në një fushë specifike, atë
të drejtave të minoriteteve. Problemi kërkimor i këtij punimi vendoset në kuadër të
këtyre studimeve që analizojnë se si “procesi i politik-bërjes, politikat dhe
institucionet e brendshme përshtaten nga presionet lart-poshtë që gjenerohen si
rrjedhojë e raportimit me BE-në”.15 Duke qenë se vendet e rajonit të Ballkanit
Perëndimor kanë një emërues të përbashkët, raportimin me BE-në, pritet që këto
vende të kenë zhvilluar politika të ngjashme në fushën e të drejtave të miinoriteteve
kombëtare. Nga studimi del në pah që vendet e rajonit të Ballkanit Perëndimor (BP)
paraqesin një tabllo jo homogjene në këtë drejtim. Për këtë arsye është i rëndësishëm
hulumtimi në drejtim edhe të faktorëve të brendshëm, të cilët e lehtësojnë, apo e
pengojnë këtë ndikim të BE-së në dy vende: në Shqipëri dhe Ish Republikën
Jugosllave të Maqedonisë.16
Për të kuptuar natyrën e qasjes së BE-së dhe normave në nivel europian, që
trajtojnë çështjen e të drejtave të minoriteteve kombëtare, është e rëndësishme një
analizë krahasuese e kuadrit ligjor të Bashkimit Europian dhe Këshillit të Europës në
lidhje me çështjen e lartpërmëndur. Për një analizë të tillë ka qenë i nevojshëm
konsultimi i burimeve primare, si traktatet dhe raportet e monitorimit të BE-së dhe 15 Tayler, Andrew (2013), The European Union and South East Europe: the Dynamics of Europeanisation and multi-level Governance”, Routledge: fq. 10. 16 për lehtësi përdorimi në këtë punim emrit zyrtar të ish Republikës Jugosllave të Maqedonisë do t’i referohem me emrin Maqedoni.
14
KiE-së në fushën e të drejtave të minoriteteve kombëtare, si dhe raportimet nga
organizatat jo qeveritare (OJQ) vendase, apo ndërkombëtare mbi minoritetet.
Literatura dytësore, e cila bazohet në studime politike dhe ligjore, është e
rëndësishme për të mbështetur dhe plotësuar të dhënat nga literatura primare.
Intervistat me ekspertët dhe kërkimet në terren kanë qenë të nevojshme në këtë
punim, për të zbërthyer dhe kuptuar teknikalitetin që mbart procesi i europianizimit
për rajonin e Ballkanit Perëndimor. Gjithashtu, nëpërmjet intervistave të
drejtpërdrejta me pjesëtarë të minoriteteve kombëtare apo aktorë kyç në vendet të
cilat janë objekt i këtij studimi është synuar që të tejkalohet paragjykimi, apo
pasqyrimi vetëm i një ane të analizës.
Ka shumë mekanizma nëpërmjet të cilave mund të matet europianizimi për
fushën specifike në një vend të targetuar. Megjithatë mekanizmi më i fortë nëpërmjet
të cilit BE-ja synon të ‘ndikojë’ në krijimin e një modeli institucional specifik, apo
një modeli politikash të caktuara në vendin e targetuar është, acquis communitaire.17
Për këtë arsye, një mënyrë për të matur ndikim e BE-së në fushën e të drejtave të
minoriteteve në vendet në fokus është legjislacioni dhe politikat e ndërmarra në
kuadër të procesit të zgjerimit. Për këtë qëllim në pjesën e parë të këtij punimi është
analizuar legjislacioni, apo standardet e BE-së për sa i përket respektimit dhe
mbrojtjes së minoriteteve. Më pas hulumtohet mbi përthithjen e këtij legjislacioni në
dimensionin e brendshëm nga vendet që janë në fokus të këtij studimi. Studimet në
fushën e europianizimit kanë arritur në përfundimin që ndikimi i një aktori të jashtëm
në një vend të caktuar ka nivele të ndryshme. Transferimi i legjislacionit dhe
përafrimi me legjislacionin e BE-së, në vendet që aspirojnë të jenë pjesë e saj,
konsiderohet hapi i parë dhe niveli më i ulët i ndikimit të një aktori të jashtëm. Për të
matur nivelin e përshtatjes me legjislacionin e BE-së në një fushë të caktuar nuk
mjafton vetëm miratimi i një ligji, por nevojitet zbatimi dhe brendësimi
(internalization) i legjislacionit nga vendi i targetuar. Zbatimi dhe brendësimi
konsiderohen format më të përparuara të ndikimit të një aktori të jashtëm në një vend
te caktuar.
Në këtë punim analizohet dhe matet ndikimi i BE-së në
miratimin/zbatimin/brendësimin e normave në fushën e pjesëmarrjes politike
17 Malloy, Tove (2013), Minority issues in Europe: Rights, Concepts, Policy, Frank & Timme, Berlin.
15
dhe arsimin e minoriteteve kombëtare në Shqipëri dhe Maqedoni.18 Megjithatë,
siç përmendet edhe më sipër duke qenë se fusha e të drejtave të minoriteteteve ka
qenë për një periudhë të gjatë jashtë acquis communitaire, atëherë në këtë studim
përdoret një përkufizimin më i gjërë për sa i përket shpjegimit të ‘ndikimit’ të BE-së
në këtë fushë. Për të matur ndikimin e BE-së në ecurinë e të drejtave të minoriteteve
kombëtare në vendet në fokus të këtij studimi, analizohet përfshirja në vendim-
marrje e minoriteteve, lobbimi apo draftimi i një legjislacioni të ri si pasojë e
raportimit të vendit ku minoritetet jetojnë me BE-në.
Për sa i përket analizës empirike ky studim bazohet në zbatimin e metodave
sasiore dhe instrumentave të metodave cilësore të kërkimit shkencor të tilla si:
intervista të drejtpërdrejta me aktorë kyç të BE-së si dhe aktorët e brendshëm të
përfshirë në brendësimin (domestication) e kërkesave të BE-së, të cilat ndihmojnë në
zbërthimin e mëtejshëm të teknikaliteteve që mbart procesi. Ky punim bazohet edhe
në burime sekondare, si: statistika, dokumente strategjike të prodhuara nga Bashkimi
Europian për rajonin e Ballkanit Perëndimor dhe të vendeve specifike në kuadër të
procesit të integrimit; dokumentet e prodhuara nga vendet përkatëse në kuadër të
procesit të integrimit; legjislacioni i BE-së (acquis communitaire) dhe legjislacioni i
brendshëm i vendeve në referim për sa i përket minoriteteve kombëtare; raportet e
organizatave të ndryshme ndërkombëtare dhe rajonale që kanë trajtuar çështjen e
minoriteteve kombëtare në rajonin e Ballkanit Perëndimor, etj.
Analizimi i ndikimit të BE-së në ecurinë e të drejtave të minoriteteve
kombëtare në vendet e rajonit të BP-së në këtë punim kërkimor është kufizuar në
vetëm dy të drejta: në të drejtën për arsim dhe pjesëmarrje politike të minoriteteve
kombëtare. Metodologjia bazohet në metodat cilësore dhe sasiore si dhe në
krahasimin e rasteve konkrete. Periudha në fokus do të përfshijë përreth një dekadë,
duke filluar nga 2005, e cila përfaqëson momentin e kalimit të vendeve të rajonit nga
Marrëdhëniet me Jashtë në Politikat e Zgjerimit të BE-së.19 Kjo datë konsiderohet me
rëndësi për marrëdhëniet e BE-së me rajonin e Ballkanit Perëndimor, për shkak se ky
i fundit mori konfirmimin për një të ardhme si pjesë e ‘familjes’ së madhe europiane.
Duke qenë se fokus i studimit është analizimi i ndikimit të BE-së nëpërmjet
politikave të kushtëzimit, vetëm duke filluar nga 2005 është e mundur të 18 Emri zyrtar i shtetit në fjalë është Ish Republika Jugosllave e Maqedonisë por për lehtësi në punim do të përdorim vetëm ‘Maqedoni”. 19 Directorate General for the External Policies of the Union (2012), “Mainstreaming human and minority rights in the EU enlargement with the Western Balkans”, Bruksel: fq. 58
16
identifikohen politikat e kushtëzimit edhe në fushën e minoriteteve kombëtare për
rajonin e Ballkanit Perëndimor.
Si fillim analizohet status quo-ja e vendeve që janë në fokus të këtij studimi
para formulimit të politikave të kushtëzimit të BE-së. Për këtë qëllim hulumtohet mbi
ekzistencën e koncepteve vendase mbi përfshirjen e minoriteteteve dhe legjislacionin
e brendshëm ekzistues. Më konkretisht është analizuar përfshirja e këtyre koncepteve
dhe mendësive në Kushtetutë dhe në legjislacionin e secilit prej vendeve në fokus të
këtij studimi. Në bazë të teorizimit të bërë nga Tanja Borzel dhe Thomas Risse20 mbi
kriteret për një ndikim më të madh të europianizimit mbi politikat e brendshme të një
vendi, ‘mospërputhja’ konsiderohet një kriter i nevojshëm, edhe pse në vetvete nuk
është i mjaftueshëm, për të përcaktuar ndryshimin në vend. Më konkretisht, hipoteza
e ngritur është formuluar si më poshtë: sa më e lartë të jetë mospërputhja midis
normave të brendshme me normat ndërkombëtare/europiane për të drejtat e
minoriteteve kombëtare, aq me i lartë është presioni i BE-së për të ndryshuar.
Mekanizmi i presionit në këtë rast konsiderohet një faktor i rëndësishëm në rritjen e
ndikimit të aktorit të jashtëm (BE-së) mbi të drejtat e minoriteteve dhe është
përcaktues i nisjes së zanafillës për ndryshim në një vend të caktuar.
Një analizë e raportit të normave ndërkombëtare me normat rajonale
Europiane për sa i përket të drejtave të minoriteteve kombëtare në fushën e arsimit
dhe pjesëmarrjes politike, do të nxjerrë në pah dallimet dhe përputhjen midis tyre.
Kjo analizë do të jetë në funksion të identifikimit të normave apo standardeve, të
cilat janë zbatuar në vende të ndryshme të rajonit të BP-së.
Kontributet e këtij punimi Ky punim synon të kontribuojë në dy drejtime. Në radhë të parë, në aspektin
teorik, sepse, ashtu siç theksohet edhe në paraqitjen e literaturës ekzistuese, ka një
boshllëk në studimet e europianizimit, e cila nuk trajton çështjen e raportimit vis a vis
të drejtave të minoriteteve kombëtare. Nëpërmjet analizimit, fillimisht të
legjislacionit (aquis) dhe më pas të qasjes së Bashkimit Europian ndaj minoriteteve
në rajonin e Ballkanit Perëndimor (nëpërmjet progres raporteve, qëndrimeve,
deklaratave, etj), synohet të matet nëpërmjet indikatorëve të paracaktuar ndikimi i
BE-së në të drejtat e minoriteteve. 20 Borzel, Tanja. A., Risse, Thomas (2003), “Conceptualizing the Domestic Impact of Europe”, në librin e Kevin Featherstone and Claudio M. Radaelli, The Politics of Europeanization, Oxford Publication: fq. 61
17
Së dyti, ky punim kontribuon empirikisht, sepse nëpërmjet këtij punimi
paraqitet një analizë e thellë e dy shteteve nga rajoni i BP-së. Siç përmendet edhe më
sipër, studimet e europianizimit në fushën e të drejtave të minoriteteve kombëtare
kanë qenë të pakta dhe analiza e dy rasteve konkrete përbën një pikënisje të mirë për
krahasimin e ndikimit të politikave të kushtëzimit të BE-së në ecurinë e të drejtave të
minoriteteve kombëtare edhe në vendet e tjera të rajonit të BP-së.
Së fundmi, përzgjedhja e metodës kërkimore gjithashtu përbën një risi në
raport me hulumtimet e deritanishme në disiplinën e europianizimit dhe atë të
studimeve mbi të drejtat e minoriteteve. Deri më tani në hulumtimin e bërë në
kërkimet ekzistuese në fushën e të drejtave të minoriteteve nga studiuesit vendas del
në pah qasja historike në trajtimin e këtyre çështjeve. Në këtë studim doktorature, me
qëllimin për të kontribuar në literaturë, përdoret metoda e gjurmimit të procesit,
nëpërmjet së cilës mundësohet një trekëndëzim i të dhënave të marra nga burime të
ndryshme.
Një pasqyrë përmbajtësore e punimit Në kapitullin e parë të këtij punimi paraqitet kuadri teorik duke filluar me
konceptet dhe përkufizimet bazë. Duke qenë se për nocionin ‘minoritetet’ nuk
ekziston një përkufizim i pranuar universalisht, vendosja e kontureve për konceptin e
mësipërm është me rëndësi. Një tjetër cilësim ka të bëjë me faktin që në këtë punim
doktoral nuk analizohen të gjitha tipologjitë e minoriteteve, por ky punim thellohet
vetëm tek minoritetet kombëtare, të cilat janë edhe minoritetet më të përhapura apo
tipike në rajonin e BP-së, ku BE-ja dhe organizatat e tjera rajonale europiane janë
përqëndruar më së tepërmi. Sigurisht, që kërkimet dhe analizat për disiplinën që
trajton të drejtat e minoriteteve janë të shumta dhe të thelluara, por ndërthurja e kësaj
të fundit me disiplinën e europianizimit dhe gjetja e urave lidhëse midis tyre përbën
një risi. Ky punim synon të kontribuojë në kërkimet që kanë dhe do të kenë në fokus
ndikimin e BE-së në të drejtat e minoriteteve në vendet kandidate.
Më tej në këtë kapitull pasqyrohet literatura për të dy disiplinat, të
europianizimit dhe të drejtave të minoriteteve, ku propozoj bazën teorike mbi të cilën
mbështetet ky punim. Ndërthurja e disiplinës së europianizimit me disiplinën që
studion minoritetet kombëtare lidhet pikërisht me analizimin e efekteve të integrimit
europian në politikën e brendshme të një vendi të caktuar dhe, më specifikisht, vis a
vis të drejtave të minoriteteve kombëtare. Përsa i përket studimeve mbi
18
demokratizimin dhe ndërthurjen e tyre me disiplinën që studion minoritetet mund të
themi që marrëdhënia e tyre nuk është parë gjithmonë si komplementare dhe unitare.
Në periudha të ndryshme historike ka patur qasje të ndryshme rreth qëndrimit të
minoritetet kombëtare dhe kërkesave të tyre për më shumë të drejta. Si rrjedhojë
shtetet kanë artikuluar politika të ndryshme në periudha të ndryshme historike.
Përgjithësisht minoritetet kombëtare, që kanë pasur një shtet amë në kufi me
shtetin ku jetojnë, janë perceptuar si ‘armike’ të unitetit të shtetit. Kjo ka sjellë që
marrëdhënia maxhorancë me minoritetin kombëtar përgithësisht të mos ketë qenë
harmonike. Marrëdhënia e vështirë midis maxhorancës së një vendi dhe minoriteteve
mbas rënies së komunizmit në rajonin e Europës Qëndrore e Lindore solli problemet,
që në literaturë njihen me termin stateness. Duke qenë se ekzistenca e këtij fenomeni
ka një ndikim të rëndësishëm në procesin e Europianizimit, analizimi i tij nga
pikëpamja teorike, por edhe në praktikë në vendet në fokus është me rëndësi.
Studiues të ndryshëm duke filluar nga studiuesit që e analizuan për herë të parë këtë
fenomen, theksuan faktin që për një demokraci të konsoliduar është me rëndësi
zgjidhja e problemeve stateness. Rasti i Kroacisë i analizuar në Kapitullin e katërt të
këtij punimi do të nxjerrë në pah impaktin e këtij fenomeni në procesin e
europianizimit dhe roli i BE-së në (mos) tejkalimin e problemeve stateness.
Në kapitullin e dytë përshkruhet në mënyrë të detajuar metodologjia e
ndjekur në këtë punim kërkimor. Në këtë pjesë të doktoratës është përfshirë
identifikimi i problemit kërkimor, veçimi i një ose dy aspekteve të tij më anë të
pyetjes kërkimore, dhënien e përgjigjes ndaj kësaj pyetjeje në trajtë hipoteze,
implikimet e deduktuara prej saj për të realizuar testimin empririk jo të drejtpërdrejtë
si dhe indikatorët që tregojnë të dhënat domethënëse që lypsen për të bërë testimin
empirik të implikimeve. Më tej analizohet pyetja kërkimore si dhe variablat kryesore,
të përzgjedhur që do të ndihmojnë për t’iu përgjigjur pyetjes kërkimore si dhe
mënyren sesi variablat raportohen midis tyre. Më pas përshkruhen rastet e
përzgjedhura, dhe sesi këto raste janë në funksion të adresimit të pyetjes kërkimore.
Në këtë punim hulumtohet mbi ecurinë e vendeve të rajonit të Ballkanit
Perëndimor në fushën e të drejtave të minoriteteve kombëtare në kuadër të procesit të
integrimit dhe mënyrës së monitorimit të këtij progresi nga BE-ja. Pyetja kërkimore e
formuluar në këtë kërkim shkencor është “Cili ka qenë ndikimi i Bashkimit Europian
në të drejtat e minoriteteve kombëtare në rajonin e Ballkanit Perëndimor dhe cilët
19
jane faktorët (kryesisht të brendshëm), që e kanë lejuar apo penguar këtë ndikim?”.
Nisur nga pyetja kërkimore është formuluar hipoteza e këtij kërkimi: “Duke
krahasuar ecurinë e realizimit të të drejtave të minoriteteve kombëtare në rajonin e
Ballkanit Perëndimor, për periudhën 2005-2016, shkalla e përparimit në realizimin e
të drejtave në fjalë është në përpjestim të drejtë me shkallën e presionit mbi zbatimin
e standardit të BE-së për të drejtat e minoriteteteve në vendet e rajonit në referim”.
Kjo hipotezë është pjesë e ndikimit lart-poshtë të procesit të europianizimit. Në këtë
punim argumentohet që procesi i europianizimit është dy kahësh dhe përmban të dy
sferat e influencës: ‘lart-poshtë” dhe “poshtë-lart”. Qasja ‘lart-poshtë’ e procesit të
europianizimit shpjegon ‘sesi nje organizatë rajonale (BE-ja) është kthyer në arsyen e
mënyrës sesi veprojnë shtetet në Europë”. Ndërsa qasja ‘poshtë-lart’ kërkon të
shpjegojë faktorët e brendshëm të vendeve të Ballkanit Perëndimor, që mund të
ndikojnë, si pengues apo lehtësues, në procesin e europianizimit. Gjithashtu në bazë
të kësaj qasjeje aktorët e brendshëm jo-shtetërorë ‘përdorin’ nivelin europian si
‘plate’ për të ngritur apo lobbuar shqetësimet e tyre. Në studimet e europianizimi, të
cilat paraqiten në kapitullin e parë, theksohet që proceset poshtë-lart janë tipike për
vendet anëtare të BE-së. Kjo për shkak të instrumentave të ndryshëm që parashikon
BE-ja për vendet anëtare, shoqërinë civile apo individët. Megjithatë rasti i Shqipërisë
paraqet një rast atipik i cili duke mos qenë një vend anëtar i BE-së, mekanizmat
poshtë-lart kanë patur një ndikim në procesin e europianizimit të të drejtave të
minoriteteve kombëtare.
Në kuadër të hipotezës të formuluar janë identifikuar tre tipologji variablash:
i pavarur, i varur dhe ndërmjetes. Strategjia kërkimore për këtë punim bazohet në
ndërthurjen midis variablit të pavarur (qasjen e BE-së ndaj minoriteteve) dhe
variablave të varur, që janë të drejtat e minoriteteve kombëtare në Shqipëri e
Maqedoni, si dhe në ndikimin e variablave të ashtëquajtur ndërmjetës.
Përzgjedhja e rasteve studimore dhe i kufizimit të analizës vetëm në dy vende
të rajonit të Ballkanit Perëndimor nuk është e rastësishme. Në këtë punim hulumtimi
përfshin vetëm dy grupime minoritetesh kombëtare: minoritetin grek në Shqipëri dhe
atë shqiptar në Maqedoni. Përzgjedhja e dy shteteve është e qëllimshme dhe jo e
rastësishme pikërisht në sajë të dallimeve thelbësore, që dy minoritetet kombëtare të
vendeve të rajonit të Ballkanit Perëndimor përfaqësojnë. Minoritetet kombëtare në
fokus të këtij studimi, grek dhe shqiptar, dallojnë thelbësisht si në madhësi, në
impaktin politik, apo për nga modeli i zbatuar nga shtetet përkatëse për mbrojtjen
20
dhe respektimit e të drejtave të tyre. Gjithashtu edhe kufizimi i objektit të analizimit
referuar një komuniteti të caktuar dhe jo për të gjitha minoritetet që mund të ndodhen
në Shqipëri dhe Maqedoni, është i qëllimshëm për të pasur një pasqyrë të qartë të
ndikimit të politikave të kushtëzimit të BE-së në politikat e brendshme të vendeve në
referim vis a vis grupit të caktuar.
Gjithashtu në këtë kapitull përshkruhet Metoda Cilësore e Gjurmimit të
Procesit (MGjP). Duke qenë se në këtë punim shkencor duhet të analizohen në
thellësi dy shtete, atëherë perzgjedhja e metodës së gjurmimit të procesit (Process-
tracing method) është e duhura për shkak se europianizimi në këtë punim kërkimor
konsiderohet si proces i dyanshëm ku përfshirja e faktorëve të brendshëm e kanë bërë
këtë proces shumë kompleks për t’u analizuar. Ky proces i parë në këtë mënyrë,
pritet të paraqesë skenare të ndryshme në shtete të ndryshme. Përzgjedhja e Metodës
së Gjurmimit të Procesit jep informacion mbi lidhjet shkakësore. Eshtë me rëndësi të
theksohet që ky kërkim bazohet vetëm në një dimension të MGjP-së, atë të ndërtimit
të teorisë.
Në këtë pjesë të punimit shpjegohen edhe intervistat cilësore më aktorë kyç si
dhe me përfaqësues të minoriteteve kombëtare në vendet në fokus, të cilat janë
gjithashtu një burim i rëndësishëm të dhënash. Duke qënë se studimi ka për qëllim
analizimin e ndikimit të europianizimit (nëpërmjet zgjerimit) tek të drejtat e
minoriteteve kombëtare, mendimi i përfaqësuesve të minoriteteve në Shqipëri dhe
Maqedoni është thelbësore. Këto intervista do të kombinohen me intervista të
përfaqësuesve të BE-së dhe të aktorëve të tjerë të brendshëm të vendeve në fokus.
Në kapitullin e tretë, analizohen standardet ndërkombëtare dhe ato rajonale
(europiane) në fushën e të drejtave të minoriteteve kombëtare me fokus të drejtën për
pjesëmarrje politike dhe të drejtën e arsimit. Fillimisht përshkruhen standardet dhe
dokumentat ligjorë ndërkombëtarë, të cilat disiplinojnë të drejtat e minoriteteve në
fushat në referim. Në vazhdim pëeshkruhen standardet rajonale (europiane) për sa i
përket të drejtave të minoriteteve kombëtare. Duke qenë se Bashkimi Europian në
fushën e të drejtave të minoriteteve nuk ka zhvilluar standarde të cilat janë të
shkëputura nga organizatat e tjera rajonale si OSBE-ja dhe Këshilli i Europës, në
këtë punim analizohen edhe standardet e zhvilluara në kuadër të dy organizatave
rajonale europiane të lart përmendura. Analiza e standardeve dhe dokumentave
ligjorë në organizatat e mësipërme është përqëndruar në dy të drejta specifike të
21
minoriteteve kombëtare: e drejta për pjesëmarrje politike dhe e drejta për arsim.
Duke qenë se synimi i këtij punimi kërkimor është hulumtimi mbi ndikimin e BE-së
në ecurinë e të drejtave të minoriteteve kombëtare në Ballkanin Perëndimor, në
nënkapitullin e tretë analizohet në mënyrë të detajuar rrugëtimi i përfshirjes së të
drejtave të minoriteteve në këë organizatë. Më pas analizohet reflektimi në
dimensionin e jashtëm të BE-së, sidomos në politikat e kushtëzimit ndaj rajonit të
BP-së, i standardeve të BE-së në fushën e të drejtave të minoriteteve kombëtare. Në
nënkapitullin përmbyllës paraqitet një analizë krahasuese e standardeve
ndërkombëtare në raport me standardet rajonale europiane në fushën e të drejtave të
minoriteteve kombëtare në kontektstin e Ballkanit Perëndimor.
Në kapitullin e katërt analizohen politikat e kushtëzimit të BE-së kundrejt
rajonit të Ballkanit Perëndimor dhe rëndësia e të drejtave të minoriteteve kombëtare
në këto politika. Ky kapitull është vazhdimësi e kapitullit të tretë, ku analizohet
sfondi ligjor i të drejtave të minoriteteve në dimensionin e brendshëm të BE-së.
Analiza në këtë pjesë të punimit është në funksion të vlerësimit të besueshmërisë së
politikave të kushtëzimit. Kriteri i besueshmërisë konsideroheti rëndësishëm për të
pasur një ndikim sa më të lartë të BE-së në vendet e BP-së. Megjithatë eksperienca e
vendeve të tjera në procesin e zgjerimit ka nxjerrë në pah faktin që vendet kandidate,
përsa i përket fushës së respektimit të të drejtave të minoriteteve, duhet të jenë në
përputhje, jo vetëm me acquis communitaire, por edhe me standardet shtesë të
formuluara në kuadër të procesit të zgjerimit. Për këtë arsye është me rëndësi të
identifikohen standardet në fushën e të drejtave të minoriteteve, të cilat janë
formuluar në procesin e zgjerimit të rajonit të Ballkanit Perëndimor.
Ilustrimi me një rast konkret nga rajoni, ai i Kroacisë, është i rëndësishëm për
të hulumtuar më konkretisht mbi përthithjen e standardeve në fushën e të drejtave të
minoriteteve dhe rëndësinë e tyre në procesin e zgjerimit. Duke qenë se Kroacia
është shteti i parë nga rajoni i BP-së, që arriti të jetë anëtar i BE-së, është me rëndësi
të analizohet roli dhe rëndësinë që kanë pasur në procesin e integrimit çështja e
minoriteteve kombëtare. Megjithatë është e rëndësishme të theksohet që analiza e
rastit të Kroacisë, limitohet vetëm në identifikimin e kritereve të formuluara nga BE-
ja në kuadër të procesit të zgjerimit në fushën e të drejtat e minoriteteve kombëtare.
Për këtë qëllim hulumtohen dokumentat kryesorë të BE-së të hartuara në kuadër të
procesit të zgjerimit të Kroacisë.
22
Në kapitullin e pestë analizohet rasti i Shqipërisë dhe Maqedonisë, ku për të
vlerësuar shkallën e përparimit të të drejtave të minoriteteve kombëtare hulumtohet
në dy fusha specifike të këtyre të drejtave: pjesëmarrja politike dhe e drejta për
arsim. Kjo analizë vendoset në kuadër të procesit të integrimit, ku janë analizuar nga
njëra anë dokumentet e BE-së për vendin në referim për fushat përkatëse si dhe
dokumentet e prodhuara në kuadër të integrimit për të siguruar zbatimin e kërkesave
të BE-së (plan veprimi kombëtar, legjislacioni kombëtar etj).
Me rëndësi të veçantë për të zbërthyer teknicitetin që mbart procesi janë
intervistat me zyrtarin e BE-së dhe aktorë të brendshëm në vendet fokus të këtij
studimi. Raportet e organizatave rajonale, që kanë si objekt të aktivitetit të tyre
mbrojtjen dhe respektimin e të drejtave të minoriteteve si; Këshilli i Europës, OSBE,
apo UNDP, përbëjnë një burim alternativ të informacionit për çështjet në fokus. Për
të analizuar ndikimin që kanë faktorët e brendshëm në procesin e europianizimit
(qasja poshtë-lart), një nënkapitull përshkruan sfondin historik të marrëdhënies
maxhorancë me minoritetin kombëtar në fokus në Shqipëri dhe Maqedoni. Më tej
krahasohen kriteret e formuluara nga BE-ja kuadër të procesit të zgjerimit të
Shqipërisë dhe Maqedonisë në fushën e të drejtës për arsim dhe pjesëmarrjes
politike.
Në kapitullin e gjashtë analizohen në mënyrë të detajuar intervistat, pyetjet
kërkimore dhe hipoteza e formuluar në pjesën teorike. Në këtë pjesë të kërkimit
përdoret metoda e gjurmimit të procesit për të nxjerrë disa përfundime rreth
mekanizmave të mundshëm ndikues në procesin e europianizimit të secilit prej
vendeve në fokus. Për të analizuar në mënyrë të detajuar Shqipërinë dhe
Maqedoninë, në pjesën e parë të këtij kapitulli janë ekspozuar të dhënat për secilin
nga minoritetet kombëtare në fokus. Në fillim analizohet rasti i Shqipërisë ku
testohet hipoteza e ngritur dhe analizohen faktorët e brendshëm nga pikëpamja e
ndikimit që kanë pasur në procesin e europianizimit. Ndërthurja me të dhënat nga
intervistat e marra shërben për të arritur trekëndëzimin e të dhënave të marra nga tre
burime të ndryshme. Në nënkapitullin në vazhdim analizohet rasti i Maqedonisë
duke përdorur të njëjtën metodë. Në të dy rastet përshkruhen dhe paraqiten me
grafikë dy drejtimet e procesit të europianizimit në Shqipëri dhe Maqedoni; drejtimi
lart-poshtë dhe poshtë-lart.
23
Në kapitullin e shtatë përmbyllës kryhet një analizë krahasuese e
përfundimeve të nxjerra nga testimi i hipotezave nëpërmjet metodës së gjurmimit të
procesit dhe të dhënave të marra nga intervistat apo nga studimet e ndryshme. Ky
projekt kërkimor ka pasur si qëllim përpos analizimit të ndikimit të procesit të
europeanizimit në të drejtat e minoriteteve kombëtare në vendet e BP-së, edhe
identifikimin e faktorëve të brendshëm, të cilët kanë ndikuar në këtë proces. Në
përfundim paraqiten gjetjet kryesore të punimit dhe në mënyrë të përmbledhur bëhet
një krahasim midis dy rasteve studimore. Në nënkapitullin e dytë të këtij punimi
kërkimor paraqiten përgjigjet për hipotezën e formuluar në kapitullin e dytë dhe për
implikimet e deduktuara prej saj. Me rëndësi janë sugjerimet për studimet e
ardhshme në këtë fushë dhe zhvillimet e mëvonshme në drejtim të mbrojtjes së
minoriteteve kombëtare në kuadër të BE-së.
24
KAPITULLI I- Kuadri Teorik
1.1 Europianizimi, demokratizimi dhe të drejtat e minoriteteve kombëtare: qasje teorike Në këtë punim propozohet një ndërthurje e tre disiplinave akademike;
europianizimit (nëpërmjet procesit të zgjerimit europian), demokratizimit dhe
studimet mbi të drejtat e minoriteteve kombëtare. Tematikat që analizohen në këtë
temë doktorale në vetvete janë shumë komplekse për t’u analizuar individualisht, por
akoma më e vështirë bëhet nëse duhet të analizohen marrëdhëniet e ndërsjellta midis
tyre. Trajtimi i literaturës për të tre disiplinat e lartpërmëndura, por, edhe i
marrëdhënieve të ndërsjellta midis tyre, përbën boshtin teorik ku do të bazohet ky
punim.
1.1 Vështirësitë në përkufizimin e minoriteteve Studimi i minoriteteve është një fushë e cila është në zhvillim të
vazhdueshëm. Për këtë arsye është shumë e rëndësishme që të vendosen konture të
mirëpërcaktuara në këtë punim. Duke qënë se çështja e minoriteteve, për sa i përket
përkufizimit, mbetet akoma sot një çështje e cila është e hapur dhe shumë e
debatueshme nga studiuesit dhe politikëbërësit, është me rëndësi që të kufizojmë më
së miri fushën e studimit. Termi minoritet ka parë shumë përkufizime ndër vite, por
asnjëri prej tyre nuk ka mundur që të njihet apo zbatohet universalisht. Megjithatë ka
përkufizime, si ai i dhënë nga Capotorti në vitin 1979, i cili konsiderohet më
autoritari dhe nga ku e kanë zanafillën edhe përkufizime të tjera të mëvonshme.
Sipas Capotortit termi ‘minoritet’ i referohet: Një grup...numerikisht më i vogël në krahasim me pjesën tjetër të popullsisë, në një pozitë jo-dominuese, anëtarët e të cilit-duke qenë shtetas të shtetit në fjalë-kanë karakteristika etnike, fetare ose gjuhësore të ndryshme nga ato të pjesës tjetër të popullsisë dhe shfaqin, edhe pse në mënyrë nënkuptuar, një ndjenjë të solidaritetit, të drejtuar drejt ruajtjes së kulturës, traditave, fesë apo gjuhës së tyre.21
Konceptit të minoritetit i bashkangjitet epiteti ‘kombëtar’ dhe i referohet
përkufizimit të mësipërm me tre karakteristika të mëtejshme, si më poshtë: 1. Komuniteti i ndryshëm nga pjesa tjetër e popullsisë jeton në mënyrë autoktone në
territorin tradicional të vendosjes së hershme.
21Capotorti, Francesco, “Study on the rights of persons belonging to ethnic, religious and linguistic minorities” UN Doc. E/CN.4/Sub.2/384/Rev.I, 1979, ad § 568.
25
2. Një minoritet tipik ‘kombëtar’ ka një mëmëdhe që ka një Shtet të vetin (përgjithësisht në kufi me shtetin ku aktualisht jetojnë).
3. Një minoritet kombëtar ka marrëdhënie të ndryshme (kulturore, sociale, ekonomike, politike) me shtetin-mëmë.22
Në 1990, Asambleja Parlamentare e Këshillit të Europës (APKE) në
Rakomandimin 1134 (1990) jep një përkufizim të ngjashëm.23 Në bazë të APKE-së,
minoritet kombëtar është:
…një grup i ndarë ose i ndryshëm, i mirë përcaktuar dhe i vendosur në territorin e një shteti, anëtarët e të cilit janë qytetarë të shtetit në fjalë dhe kanë disa krakteristika fetare, linguistike, kulturore ose të tjera që i dallon ata nga maxhoranca e popullsisë së atij vendi. Ndërsa studiuesi i mirënjohur i çështjeve të minoriteteve, Will Kymlicka, jep
një version më të shkurtër të këtij përkufizimi i cili i sheh minoritetet kombëtare, apo
të ashtëquajtura tradicionale, si “grupe që përbëjnë shoqëri funksionale në territorin
mëmë historik përpara sesa të përfshihen në një shtet më të madh”.24 Megjithatë,
përkufizmi që e përcakton më saktë termin ‘minoritet kombëtar’, duke i shtuar një
element shtesë në krahasim me përkufizimin e formuluar nga Capotorti, është ai i
dhënë nga Jules Deschenes në kuadër të raportit të përgatitur më 1986 për Nën
Komisionin e OKB-së mbi Parandalimin e Diskriminimit dhe Mbrojtjes së
Minoriteteve. Në bazë të autorit, minoritet është: “një grup qytetarësh të një Shteti që përbëjnë një minoritet numerik dhe që ndodhen në një pozite jo-dominuese në atë Shtet, që mbartin karakteristika etnike, fetare, linguistike që i dallojnë nga maxhoranca, që kanë një sens solidariteti me njëri-tjetrin, të motivuar, nga një dëshirë kolektive për të mbijetuar dhe me qëllim për të arritur barazinë me maxhorancën de facto dhe de jure”.25
A i përmbushin këto ‘kritere’ minoriteti grek në Shqipëri dhe ai shqiptar në
Maqedoni? Nëse analizohet minoriteti grek në Shqipëri, studime vendase, por edhe të
huaja janë në mirëkuptim mbi faktin e pranisë historike të minoritetit grek në
Shqipëri. Megjithatë fakti i pranisë numerike relativisht të vogël të këtij minoriteti e
bën çështjen e njohjes së të drejtave shumë më të lehtë në krahasim me një vend si
Maqedonia ku minoriteti shqiptar përfaqëson gati 25% të popullsisë.26 Kjo për shkak
22 Zagar, Mitja, “Some newer trends in the protection and (special) rights of ethnic minorities: European context,” fq. 3-4. 23ECMI (Shkurt 2014), “Bejond the (Non) Definition of Minority”, ECMI Brief n. 30: fq. 6 24Malloy, Tova. H., Minority Issues in Europe: Rights, Concepts, Policy: fq. 16 25 ECMI (Shkurt 2014), “Bejond the (Non) Definition of Minority”, ECMI Brief n. 30,: fq. 6 26 Në bazë të censusit të fundit të 2002, minoriteti kombëtar shqiptar përfaqësonte 22 % të popullsisë së Maqedonisë. http://www.stat.gov.mk/Publikacii/knigaXIII.pdf (Aksesi më 20.04.2015)
26
të implikimeve që një minoritet me prani të lartë numerike mund të sjellë në tematika
me rëndësi si sovraniteti apo homogjeneiteti i një shteti.
Ndërsa nëse i referohemi shqiptarëve të Maqedonisë mund të themi se
cilësimi i tyre si “minoritet kombëtar” ka hasur rezistencë dhe kundërshti jo vetëm
nga maxhoranca maqedonase, por edhe nga vetë minoriteti. Shqipëtarët e
Maqedonisë i bëjnë rezistencë termit për shkak të pranisë së tyre numerike, por nëse i
referohemi përkufizimit të mësipërm të studiuesit Jules Deschenes, apo të Capotortit
mund të dakordësohemi që grupimi duhet të kategorizohet si “minoritet kombëtar”
edhe pse një minoritet kombëtar sui generis për shkak të pranisë së lartë numerike.
Për të përforcuar bindjen shërbejnë edhe ngjarjet e fillimit të viteve ’90, që çuan edhe
në konfliktin e armatosur të 1999 në Maqedoni, ku kërkesat e minoritetit shqiptar të
Maqedonisë lidheshin pikërisht me arritjen e barazisë de facto dhe de jure me
maxhorancën maqedonase. Elementi i pozitës jo-dominuese i shqiptarëve vis a vis
maxhorancës maqedonase është një argument bindës për cilësimin e këtij grupi me
termin ‘minoritet kombëtar’.
Edhe përkufizimi i dhënë nga studiuesi i mirënjohur i të drejtave të
minoriteteve, Will Kymlicka, përforcon argumentin në favor të konsiderimit të
shqiptarëve të Maqedonisë minoritet kombëtar. 27 Mbi këto baza në këtë punim
argumentohet që shqiptarët e Maqedonisë duke ‘përmbushur’ të tëra kriteret e
lartpërmëndura mund të cilësohen si minoritet kombëtar. 28 Megjithëkëtë, siç e
përmenda edhe më sipër, fakti i mungesës së një përkufizimi të pranuar
ndërkombëtarisht për minoritetet ka ndikuar negativisht edhe në standardizimin e të
drejtave të zbatueshme në mënyrë të njëjtë në të gjitha vendet.
Në këtë punim është me rëndësi të hulumtohet mbi ekzistencën dhe
zhvillimin e standardeve në nivel ndërkombëtar dhe rajonal europian të mbrojtjes së
të drejtave të minoriteteve. Në kapitullin e tretë të këtij punimi, përshkruhen në
mënyrë të sintetizuar këto standarde, duke filluar nga standardi ndërkombëtar për të
përfunduar me atë rajonal europian. Standardet në nivel rajonal europian përmbajnë
përpos normave apo standardeve të zhvilluara brenda BE-së edhe standardet të
zhvilluara në kuadër të OSBE-së, apo të Këshillit të Europës. Hulumtimi në këtë 27Kymlicka, Will (2003), Can Liberal Pluralism be Exported? Western Political Theory and Ethnic Relations in Eastern Europe, Oxford University Press: fq. 23 28Edhe pse vetë kualifikimi i shqipëtarëve të Maqëdonisë si minoritet mund të ngjallë debate dhe kundërshti të ndryshme për shkak të pranisë së lartë numerike dhe kualifikimit si faktor shtet-formues mbas Marrëveshjes së Ohrit të 2001, për arsye studimore dhe objektive ky kualifikim është mëse i saktë.
27
punim edhe të standardeve të zhvilluara në kuadër të OSBE-së dhe KiE-së është e
qëllimshme për faktin se Bashkimi Europian në momente të caktuara historike, ka
‘huazuar’ standardet e zhvilluara në kuadër të këtyre organizatave rajonale për të
vlerësuar ecurinë e një vendi ndaj mbrojtjes dhe respektimit të të drejtave të njeriut
në përgjithësi dhe më në specifikë, të të drejtave të minoriteteve. Në kapitullin e
katërt një analizë më e detajuar do të nxjerrë në pah këtë bashkërendim të BE-së me
organizatat rajonale të lartpërmëndura në fushën e të drejtave të njeriut dhe të
minoriteteve më në specifikë.
Edhe për sa i përket përdorimit të termave “minoritet” dhe “minoritet
kombëtar” nga BE-ja është me rëndësi të sqarohet një aspekt që është i vlefshëm për
pjesët e punimit që trajtojnë dokumentat e BE-së. Në dokumentet dhe në fjalimet e
shumta, BE-ja nuk është koerente në përdorimin e këtyre termave dhe të njëjtën
përdorim të ndërsjelltë ndërmjet termave “minoritet” dhe “minoritet kombëtar”
gjendet i reflektuar edhe në këtë punim. Megjithatë duke qenë se ky kërkim shkencor
ka në fokus minoritetet kombëtare (apo të ashtëquajtura minoritetet tradicionale) sa
herë që përdoret termi ‘minoritet’ nënkuptohen ‘minoritetet kombëtare’.
1.2.Europianizimi, demokratizimi dhe të drejtat e minoriteteve kombëtare Ndërthurja e disiplinës së europianizimit me disiplinën që studion
minoritetet kombëtare lidhet pikërisht në analizimin e efekteve të integrimit europian
në politikën e brendshme dhe më specifikisht, vis a vis të drejtat e minoriteteve
kombëtare. Europianizimi nëpërmjet politikave të kushtëzimit, konsiderohet pjesë e
politikave të ‘promovimit të demokracisë’.29 Edhe pse për shumë vite ky aspekt i
integrimit europian nuk u studjua, tanimë nga studime të dekadës së fundit është
argumentuar mbi lidhjen e ngushtë midis zgjerimit të BE-së dhe demokratizimit.30
Pikërisht rëndësia e kushtuar nga BE-ja ndaj procesit të demokratizimit në vendet që
aspironin të bëheshin anëtare, solli në shtimin e studimeve që analizonin këtë raport.
Për këtë qëllim të drejtat e njeriut dhe më specifikisht të drejtat e minoriteteve,
tërhoqën vëmendjen e studiuesve, të cilët ndërtuan ura lidhëse midis dy disiplinave.
Megjithatë, ajo që është me rëndësi të theksohet, është fakti i mungesës së një 29 Shiko Whitehead, The International Dimensions of Democratization: Europe and the Americas, fq. 415 30 Magen, Amichai, Morlino, Leonardo (2008), International actors, Democratization and the Rule of Law: Anchoring Democracy”, Routledge: fq.15
28
literature të mirëfilltë, që analizon ndikimin e BE-së në të drejtat e minoriteteve
kombëtare në rajonin e BP-së. Ky studim synon të kontribuojë në literaturë duke
analizuar raportin midis dy disiplinave: europianizimit dhe studimeve mbi
minoritetet.
Përsa i përket studimeve mbi demokratizimin dhe ndërthurjen e tyre me
disiplinën që studion minoritetet mund të themi që marrëdhënia e tyre nuk është parë
gjithmonë si komplementare dhe unitare. Minoritetet kombëtare edhe në sajë të
nacionalizmit që evokonin, në periudha të ndryshme historike ka pasur interpretime
të ndryshme rreth kërkesave të tyre. Në periudha historike të caktuara, demokracia
liberale dhe nacionalizmi janë parë si komplementare. 31 Ndërsa në shek e XX
shpeshherë këto dy procese u panë si jo komplementare për shkak dhe të pasojave të
rënda që sollën. Eshtë e rëndësishme që të përcaktohet qartë përmbajtja e termave që
do t’i referohemi në mënyrë të përsëritur gjatë këtij punimi:
• Demokratizimi është procesi i ndryshimit nga një regjim autokratik në një
regjim demokratik (ose në të paktën në një nga tipologjitë e regjimeve
demokratike). Një term alternativ me demokratizimin është tranzicioni
demokratik.
• Nacionalizmi në këtë kontekst do t’i referohet diskursit politik apo ideologjik
i cili përcakton demos-in (popullsinë) që mund, ose jo të përputhet me demos-
in (popullsinë) e shtetit të caktuar.
Duke i’u referuar përkufizimeve të mësipërme, që në pamje të parë dhe
nëpërmjet një analize sipërfaqësore mund të dallohet një mospërputhje midis
termave. Duke qënë se demokracia bazohet në pjesëmarrjen e demos (popullatës) që
ndodhet në territorin e një shteti, pa marrë parasysh asnjë cilësim të mëtejshëm,
nacionalizmi bën një cilësim të demos në bazë të karakterstikave të paracaktuara. Kjo
mospërputhje në studime të ndryshme njihet me termin stateness.32 Me problemet
stateness identifikohen ndarjet e thella rreth kufijve territoriale të komunitetit politik
të shtetit dhe të atyre që kanë të drejtën e nënshtetësisë. Në këtë përkufizim
përfshihen shumica e minoriteteve kombëtare në EJL, të cilat me rënien e
komunizmit dhe me fillimin e tranzicionit nuk ndiheshin pjesë e komunitetit politik
31 Jeff Richards (1999), “Ethnicity and democracy-complementary or incompatible concepts?”, Kapitulli 2 në librin e Cordell, Carl., Ethnicity and Democratization in the New Europe, Routledge: fq.11 32 Juan J. Linz, Alfred Stepan. (1996). ‘Problems of Democratic Transition and Consolidation: Southern Europe, South America, and Post-Communist Europe’, John Hopkins University Press.
29
të shtetit territorial ku ishin të përfshirë. Ky ishte rasti i shqiptarëve të Kosovës,
shqiptarëve të Maqedonisë, serbëve të Kroacisë, turqëve të Bullgarisë etj.
Po përse problemet stateness përbëjnë një problem për demokracinë? Në bazë
të Linz dhe Stepan, një shtet sovran është parakusht për një demokraci të
qëndrueshme.33 Një shtet ku një pjesë e rëndësishme e popullsisë nuk ndihet e
përfaqësuar apo pjesë e komuniteti politik të vendit ku jeton, ky fakt përbën problem
për demokracinë dhe sovranitetin e atij shteti. Një situatë e tillë ndikon në
sovranitetin e vendit për faktin se nuk gëzon legjitimitetin tek një pjesë e popullsisë.
Sa më e lartë është përqindja e popullsisë që nuk identifikohet me komuniteti politik
të vendit ku jeton, aq më e lartë do të jetë kriza e sovranitetit të vendit dhe aq më e
vështirë do të jetë zgjidhja në mënyrë përfundimtare e këtyre problemeve.
Shumica e vendeve të rajonit të Europës Juglindore, me pak përjashtime
(Shqipëria, Sllovenia), nuk mund të konsideroheshin shtete kombëtare homogjene,
sepse një pjesë e rëndësishme e popullsisë së tyre nuk identifikohet etnikisht me
maxhorancën dominuese. Pavarësisht këtij fakti, praktikat më të ndjekura nga
shumica e shteteve me rënien e komunizmit ishin ato të komb-ndërtimit (nation-
building), duke ndikuar në paqëndrueshmërinë e regjimeve demokratike të sapo
vendosura mbas rënies së komunizmit. Fakti që vendet e rajonit të Ballkanit
Perëndimor, ku njëra34 prej tyre tashmë është anëtare e BE-së, janë në një fazë të
përparuar të marrëdhënieve me BE-në, e bën ndërthurjen e disiplinave të
europianizimit me atë të të drejtave të minoriteteve të nevojshme. Kjo për shkak të
faktit se rajoni i Ballkanit Perëndimor del nga një dekadë konfliktesh etnike, ku
identiteti etnik ka një rëndësi të veçantë në politikbërjen e këtyre vendeve. Studime
të ndryshme theksojnë faktin që kriteri i respektimit të të drejtave të minoriteteve
mori një rëndësi të veçantë në BE për shkak të rajonit të Ballkanit Perëndimor.
Por cila është marrëdhënia e disiplinës së europianizimit me dy disiplinat e
analizuara më sipër?
Fillimisht është e rëndësishme të jepet një përkufizim i termit europianizim.
Në këtë kërkim nuk është me rëndësi që të hulumtohet mbi studimet e shumta të cilat
e kanë analizuar këtë term, por me rëndësi është kërkimi në studimet që përputhen
me qëllimin e këtij punimi. Për këtë arsye ky punim shkencor do t’i referohet atyre 33 Juan J. Linz, Alfred Stepan. (1996). ‘Problems of Democratic Transition and Consolidation:
Southern Europe, South America, and Post-Communist Europe’, John Hopkins University Press, fq.17
34 Kroacia nga korriku i 2013 është anëtare me të drejta të plota në BE
30
studimeve të cilat reflektojnë nevojat e këtij punimi kërkimor. Përkufizimi me
përdorim më të gjërë ndër studimet që kanë në fokus europianizimin, është ai i dhënë
nga Claudio Radaelli në 2003, i cili me termin ‘europianizim’ i referohet proceseve
të: a) ndërtimit; b) përhapjes; dhe c) institucionalizimit të rregullave formale dhe informale, procedurave, paradigmave politikë, ‘mënyrës së të bërit të gjërave’ dhe principet dhe normat të cilat janë fillimisht të përcaktuara dhe të konsoliduara në pocesin e politikave të BE-së dhe më pas përfshihen në llogjikën e brendshme (kombëtare apo lokale) të diskursit, të identitetit, të strukturës politike dhe politikave publike. 35 Fillimisht termi ‘europianizim’ i referohej procesit të përshtatjes që vinte nga
BE-ja në shtetet që ishin anëtare të saj. Në fund të viteve '90 studime të ndryshme u
fokusuan në analizën e politikave të kushtëzimit të BE-së drejt Europës Qëndrore e
Lindore. Këto studime i’u referuan procesit të mësipërm si "europianizimi i shteteve
kandidate". Ky punim kërkimor mbështetet në grupin e fundit të studimeve mbi
europianizimin, të cilat synojnë të analizojnë ndikimin e BE-së në procesin e
zgjerimit në një fushe të caktuar si ajo e të drejtave të minoriteteve. Më konkretisht,
ky studim analizon ndikimin e normave, rregullave dhe institucioneve të BE-së në të
drejtat e minoriteteve të vendeve që aspirojnë të jenë pjesë e saj.
Një tjetër specifikim, për sa i përket procesit të europianizimit dhe implikimit
vis a vis të drejtave të minoriteteve kombëtare, është sugjerimi i përfshirjes së
Këshillit të Europës (KiE) si vendosës i standarteve (standart-setting), ku edhe
anëtarët e BE-së janë pjesë. Për këtë arsye në formulimin dhe rrugëtimin e standardit
të BE-së në fushën e respektimit të drejtave të minoriteteve kombëtare është
përfshirë edhe KiE bashkë me instrumentat dhe mekanizmat e saj të promovimit të
këtyre të drejtave. Raporti i ndërsjelltë dhe i ngushtë midis dy organizatave europiane
si vendosëse të standardeve në fushën e të drejtave të minoriteteve vihet re edhe në
raportet e progresit të Komisionit Europian, ku shpeshherë, në to gjendet një referim
i drejtpërdrejtë i raporteve të monitorimit të KiE dhe kërkesave të kësaj të fundit për
vendet, që janë kandidate të BE-së.
Ndërsa studimet që kanë në fokus të drejtat e minoriteteve kombëtare,
përgjithësisht fokusohen në zbatimin e modeleve, që më së miri sjellin një menaxhim
në mënyrë demokratike të diversiteteve në një vend me prani të dallimeve në
territorin e tyre. Këto studime theksojnë që në radhë të parë është e rëndësishme 35Radaelli Claudio (2003), “The Europeanization of Public Policy” në Featherstone, K., Radaelli, C. (eds), The Politics of Europeanization, Oxford University Press: fq. 30
31
rënia e ‘mitit’ të homogjeneitetit etnik. Pranimi i diversitetit etnik dhe konceptimi i tij
si parakusht për një demokraci funksionale janë aspekte kyç për mbrojtjen e të
drejtave të minoriteteve kombëtare.36 Në studimet sociale dhe politike ka patur një
evolim të koncepteve dhe është kaluar nga koncepti i ‘zgjidhjes apo menaxhimit të
konflikteve’ në konceptin e ‘menxhimit të diversiteteve’. Evolimi i mësipërm erdhi si
pasojë e transformimeve dhe proceseve dramatike që shoqëruan botën në fund të
viteve 80’ dhe fillimin e viteve ’90. Koncepti i menaxhimit të diversiteteve në vende
jo homogjene etnikisht solli edhe nevojën e formulimit të instrumentave apo
modeleve teorikë nga teoricienë të ndryshëm. Ndër modelet më të shquara në
vendosjen e demokracisë dhe arritjen e paqes në shoqëritë etnikisht të ndara janë
modeli i ndarjes së pushtetit të Lijphart (Consociational model) 37 dhe qasja
integruese e Horowitz (Integrative Approach)38. I pari është zbatuar gjerësisht në
shoqëritë e ndara etnikisht si një strategji e bazuar në ndarjen e pushtetit midis
elitave. 39 Kjo qasje është ‘huazuar’ nga bashkësia ndërkombëtare në Europën
Juglindore në rastin e Bosnjës Hercegovinës dhe në një farë mase edhe në Kosovë
dhe Maqedoni. Modeli i Lijphart thekson rolin e formave të ndryshme të ndarjes së
pushtetit midis elitave politike përmes qeverive të koalicionit të madh, përfaqësimit
proporcional në emërimet e legjislativit dhe në shërbimin civil. Për më tepër, vetoja e
minoritetit përbën një veçori shtesë në modelin e Lijphart për mbrojtjen e interesave
jetësore të minoriteteve. 40
Ndërsa qasja integruese e Horowitz u zhvillua pikërisht në përgjigje të
kritikave të ngritura ndaj modelit të Lijphart. Qasja e Horowitz mbështetet në
strategjitë që mund të nxisin elitat e grupeve të ndryshme etnike që të bashkëpunojnë
për të zvogëluar rëndësinë e ndarjeve të etnike në shoqëri. Nëpërmjet metodave si
36 Zagar, Mitja (1997), “Rights of ethnic minorities: Individual and/or collective rights? some new(er) trends in the development and the (universal) nature of human rights- the European perspective”, Journal of International Relations, Vol. 4, No. ¼, fq. 29-48: fq 34. 37 Lijphart, Arend. “ Constitutional Design for Divided Societies,”Journal of Democracy 15, no.2 (April 2004): fq 96-109. http://muse.jhu.edu/journals/jod/summary/v015/15.2lijphart.html (Aksesi 7 Maj 2011). 38 Horowitz, D. “Constitutional design: Proposal versus processes.” Chap. 1 in Andrew Reynolds Ed. Architecture of Democracy, New York: Oxford University Press, 2002.”fq.18-38. 39 Biber, Florian. “Power sharing after Yugoslavia: Functionality and Dysfunctionality of Power Sharing Institutions in Post-war Bosnia, Macedonia, and Kosovo,” in From Power Sharing to Democracy: Post-conflict Institutions in Ethnically Divided Societies, McGill-Queen's University Press, 2005, fq. 85-103. 40 Lijphart, Arend. “ Constitutional Design for Divided Societies,”Journal of Democracy 15, no.2 (April 2004): fq 107. http://muse.jhu.edu/journals/jod/summary/v015/15.2lijphart.html (Aksesi 7 Maj 2011)
32
shpërndarja e pushtetit, duke theksuar konkurrencën brenda grupit etnik në sistem,
Horowitz ka pohuar se është e mundur të arrihet një shoqëri më pak e ndarë etnikisht.
Qasja integruese megjithatë, nuk ka zbatim praktik në një vend të caktuar, kështu që
është e vështirë të vlerësohen rezultatet.
Ka studime të cilat kanë analizuar raportin midis integrimit europian dhe
efektet e këtij të fundit në marrëdhëniet midis shtetit dhe minoriteteve kombëtare,41
por këto studime nuk kanë përfshirë rajonin e Ballkanit Perëndimor. Për këtë arsye
analizimi në këtë studim i raportit BE me rajonin e Ballkanit Perëndimor nga
pikëpamja e raportimit të shteteve specifike me minoritetet kombëtare do të
kontribuojë në literaturë.
1.3 Minoritetet në demokracitë bashkëkohore Shtetet e dekadave të fundit për shkak të zhvillimeve globale, gjithnjë e më
shumë po kthehen në shtete me prani të lartë të dallimeve (diversiteteve), qofshin
këto diversitete të planit etnik, gjuhësor, fetar etj. Në kontekstin e Ballkanit
Perëndimor, diversitetet etnike kanë rezultuar problematike mbas rënies së regjimeve
komuniste në këto vende. Në bazë të studimeve mbi etnicitetin,42 marrëdhëniet ndër-
etnike në shoqëritë bashkëkohore përfshihen në dy tipologji kryesore:
1. Marrëdhëniet Ndëretnike të Varësisë Hierarkike
2. Marrëdhëniet Ndëretnike të Bashkë-ekzistencës paralele
Sipas modelit të parë, ekziston një hierarki pushteti ku grupi dominant etnik
mban pushtetin dhe vendos ‘rregullat e lojës’ ndërsa grupi tjetër jeton në kushtet e
nënshtrimit në lidhje me grupin e parë. Në modelin e bashkë-ekzistencës paralele,
çdo identitet kolektiv kërkon të zhvillojë mekanizma për të mbizotëruar dhe
dëshmuar superioritetin e kulturës së tij. Në studimet mbi konfliktet etnike asnjëri
nga këto modele nuk është imun ndaj dhunës dhe konflikteve. Në varësi të
ideologjisë dominuese gjithëpërfshirëse apo eskluzive, prodhohen katër modele të
ndryshme të organizimeve shoqërore, të cilat janë sintetizuar në tabelën e
mëposhtme:
41 McGarry, John (2006), “European Integration and the Nationalities Question”, Routledge 42 Mameli, Simona (Prill 2009), “La gestione delle diversità etno-nazionali e culturali: Riflessioni sulle prospettive di applicabilità di modelli di integrazione europeo-occidentali al contesto balcanico”
33
Tabela nr. 1: Modelet e organizimeve shoqërore në shtetet multi-etnike
Ideologji Përfshirëse Ideologji e Mbyllur
Marrëdhëniet Ndëretnike të Varësisë Hierarkike
INTEGRIMI NDARJE
Marrëdhëniet Ndëretnike të Bashkë-ekzistencës paralele
BASHKE-EKZISTENCA TRAZIRA
Mbas rënies së komunizmit, në vendet e Ballkanit Perëndimor mund të
identifikohen lehtësisht të katër modelet e lartpërmëndura. Në ato shoqëri ku
mbizotëroi ndarja dhe trazirat, organizatat ndërkombëtare dhe rajonale europiane
inkurajuan integrimin apo bashkë-ekzistencën. Integrimi është një nga fjalët kyçe që
më së tepërmi artikulohet nga BE-ja në raport me vendet e Ballkanit Perëndimor.
Megjithatë integrimi nuk është një proces i lehtë pasi kërkon bashkëpunim dhe
përpjekje të shumë aktorëve. Fillimisht termi ‘integrim’ është përdorur në drejtim te
përfshirjen së emigrantëve në shoqëritë pritëse dhe nënkuptonte ‘një sërë qasjesh,
konceptesh, masash, programesh dhe politikash’ të hartuara për këtë qëllim. Në
dekadat e fundit ky term është përdorur në një kontekst më të gjerë duke përfshirë
edhe fenomenin e dallimeve etnike në një shoqëri.43 Studiuesi Mitja Zagar propozon
një përkufizim më të gjerë të konceptit, duke përfshirë edhe grupe të tjera shoqërore.
Studiuesi e përkufizon integrimin (social) si: një proces i vazhdueshëm i përfshirjes vullnetare, të barabartë dhe të plotë, i të gjithë individëve sidomos ata që janë të margjinalizuar si emigrantët, personat që u përkasin minoriteteve etnike apo minoriteteteve të tjera, si dhe grupet (sociale) të pafavorizuara dhe komunitetet e tjera të dallueshme në shoqëritë ku ata jetojnë. 44 Në thelb të procesit të lartpërmëndur të përfshirjes graduale dhe të
vazhdueshme, janë parimet demokratike të barazisë, solidaritetit dhe drejtësisë
sociale. 45 Në fakt, studiuesi vë theksin në faktin se procesi duhet të jetë i
vazhdueshëm, sepse integrimi nuk është një proces i lehtë por ka nevojë për kohë që
të mund të vërehen rezultatet.
43 Zagar, Mitja (2008), “Diversity Management and integration: from ideas to concepts”, European Yearbook of Minorities Issues, Vol 6. 44 Zagar, Mitja (2008), “Diversity Management and integration: from ideas to concepts”, European Yearbook of Minorities Issues, Vol 6: fq. 315. 45 Ibid, fq. 316
34
Modelet e organizimeve shoqërore të pasqyruara më sipër në formën varësisë
hierarkike apo të bashkë-ekzistencës paralele prekin në mënyrë të drejtpërdrejtë
pjesëmarrjen politike dhe politikat në arsim. Në modelin e parë të varësisë hierarkike
në marrëdhëniet ndër-etnike nëse ideologjia është e hapur atëherë është e pritshme që
në marrëdhëniet ndër-etnike të realizohet një arsim i integruar ku në të njëjtin sistem
arsimor të përfshihet edhe arsimimi i grupit/komunitetit (minoritetit) të varur. Ndërsa
në rastin e të njëjtit model shoqëror por me një ideologji të mbyllur, sistemi arsimor
nuk pranon arsimimin e grupit/komunitetit (minoritetit) të varur. Për këtë arsye
grupi/komuniteti (minoriteti) i varur për të mos humbur karakteristikat dalluese
vendos krijimin e institucioneve arsimore në pavarësi të plotë nga sistemi zyrtar
arsimor, të cilësuara jo të ligjshme nga maxhoranca dominuese. Për ta ilustruar me
një rast konkret, shërben Maqedonia në dekadën e parë të tranzicionit e cila duke
zbatuar një ideologji të mbyllur vendosi mos lejimin e asnjë institucioni arsimor të
minoritetit kombëtar shqiptar.
Në modelin e dytë atë të bashkë-ekzistencës paralele në marrëdhëniet ndër-
etnike, nëse ideologjia është përfshirëse atëherë në sistemin arsimor përfshihet në të
njëjtën mënyrë arsimimi i grupeve të ndryshme. Në rastin e një ideologjie të mbyllur
konkurenca midis grupimeve të barabarta për një pozicion dominues në sistemin
arsimor mund të degjenerojë në dhunë dhe trazira.
Ky model teorik do të gjejë pasqyrim në përshkrimin e të drejtës për arsim në
rastin e Shqipërisë dhe Maqedonisë ku secila prej vendeve përfshihet në një nga
modelet teorike të paraqitura. Nëse zbatojmë në modelet e organizimeve shoqërore
edhe pjesëmarrjen politike, përshkrimi nuk do të ishte i ndryshëm nga teorizimi i
bërë për të drejtën për arsim. Gjithsesi ky model teorik i paraqitur në këtë nënkapitull
është i rëndësishëm për të kategorizuar rastet studimore dhe për të zbatuar në
praktikë këtë model në kapitullin e pestë.
1.4 Qasja lart-poshtë dhe poshtë- lart e procesit të europianizimit Në këtë hulumtim hipoteza bazohet në qasjen lart-poshtë të procesit të
europianizimit. Në bazë të perspektivës lart-poshtë studiuesi hulumton në drejtim të
kushteve, të cilat ndikojnë në përshtatjen e vendit të targetuar si pasojë e këtij
raportimi. Në bazë të studiuesve Boerzel dhe Risse46 një nga kriteret që mundëson
46 Borzel Tanja, Risse Thomas (2003), “Conceptualizing the Domestic Impact of Europe” në Featherstone, K., Radaelli, C. (eds), The Politics of Europeanization, Oxford University Press.
35
ndryshime të brendshme në nivelin e një shteti, si pasojë e europianizimit, ëshë
ekzistenca e ‘mospërputhjes’. Për autorët duhet të ekzistojë një “mospërputhje
ndërmjet proceseve, politikave dhe institucioneve të nivelit të BE-së me proceset,
politikat dhe institucionet e nivelit të brendshëm të një vendi”.47
Niveli i përputhjes, apo mospërputhjes, çon në presionet nga ana e
organizatës rajonale europiane për t’u përshtatur me rregullin apo standardin e BE-
së. Në këtë kërkim është me rëndësi të theksohet, që sidomos në fushën e të drejtave
të minoriteteve, siç shpjegohet në mënyrë të zgjeruar në kapitullin e tretë dhe të
katërt, BE-ja ka ‘huazuar’ standarde nga organizata të tjera rajonale Europiane si KiE
apo OSBE. Për këtë arsye procesi i ‘europianizimit’ të një vendi të caktuar në fushën
e minoriteteve kombëtare, përfshin norma/standarde të cilat nuk i përkasin vetëm
BE-së, por edhe KiE-së duke qenë se qasja e BE-së ndaj tematikës ngrihet mbi vlera
e norma që formulohen nga KiE. Niveli i presionit përbën një kusht të domosdoshëm
edhe pse në vetvete nuk është i mjaftueshëm në arritjen e ndryshimit në vendin e
targetuar. Nga ky supozim rrjedh hipoteza e këtij punimi kërkimor. Në bazë të
hipotezës sa më i lartë të jetë presioni i ushtruar nga BE-ja drejt vendeve të targetuara
në fushën e të drejtave të minoroteteve kombëtare, aq më i lartë do jetë perceptimi
nga aktorët e brendshëm apo institucionet e vendit që përshtatja është e
domosdoshme për të përparuar në rrugën e integrimit në BE. Eshtë e
hamendësueshme, që në prani të një historiku problematik dhe konfliktual në
marrëdhëniet midis maxhorancës së një shteti dhe minoriteteve kombëtare, procesi i
ndryshimit në një vend të caktuar në fushën e të drejtave të minoriteteve kombëtare
të mos jetë i lehtë.
Faktor i rëndësishëm që ndikon në ndryshimet e pritshme brenda një vendi të
caktuar si pasojë e raportimit me BE-në janë edhe dinamikat brenda një vendi të
caktuar. Këto dinamika përbëjnë qasjen poshtë-lart të procesit të europianizimit.
Qasja poshtë-lart, siç mund të hamendësohet, tregon drejtimin e kundërt me qasjen
lart-poshtë të procesit të ndryshimit (apo të europianizimit). Në rastin e qasjes
poshtë-lart procesi i ndryshimit e ka zanafillën në mikro-nivel (nga vendi i targetuar)
nëpërmjet interpretimit të normave që vijnë nga BE-ja. Prandaj nëpërmjet kësaj
qasjeje është normale analizimi në kohë i aktorëve, problemeve, apo i diskursit të
brendshëm mbi tematikën e të drejtave të minoriteteve.
47Idem, fq. 1.
36
KAPITULLI II - Metodologjia Në këtë kapitull janë përfshirë identifikimi i problemit kërkimor, veçimi i një
ose dy aspekteve të tij më anë të pyetjes kërkimore, dhënien e përgjigjes ndaj kësaj
pyetjeje në trajtë hipoteze, implikimet e deduktuara prej saj për të realizuar testimin
empririk, jo të drejtpërdrejtë, si dhe indikatorët që tregojnë të dhënat domethënëse që
lipsen për të bërë testimin empirik të implikimeve. Në këtë pjesë të punimit kërkimor
fillimisht analizohet pyetja kërkimore si dhe variablat kryesore të përzgjedhur që
ndihmojnë për t’iu përgjigjur pyetjes kërkimore. Me rëndësi është përshkrimi i
mënyrës sesi variablat raportohen midis tyre. Më pas diskutohet mbi rastet e
përzgjedhura dhe mënyrën sesi këto raste janë në funksion të adresimit të pyetjes
kërkimore. Një nënkapitull përshkruan metodën e gjurmimit të procesit e përzgjedhur
për të testuar hipotezën.
2.1 Identifikimi i problemit kërkimor, pyetja kërkimore, hipoteza dhe implikimet Në këtë punim analizohet ecuria e vendeve të rajonit të Ballkanit Perëndimor
në fushën e të drejtave të minoriteteve kombëtare në kuadër të procesit të integrimit
dhe mënyrës së monitorimit të këtij progresi nga BE-ja. Për këtë arsye pyetja
kryesore kërkimore për këtë punim doktoral është:
1. Cili ka qenë ndikimi i Bashkimit Europian në të drejtat e minoriteteve
kombëtare në rajonin e Ballkanit Perëndimor, dhe cilët janë faktorët
(kryesisht të brendshëm) që e kanë lejuar apo penguar këtë ndikim?
Nisur nga pyetja kërkimore hulumtohet në këto katër drejtime:
1. Cilat janë standardet e BE-së për një mbrojtje të plotë të të drejtave të
minoriteteve në rajonin e Ballkanit Perëndimor?
2. Si janë reflektuar këto standarde në instrumentat e monitorimit të BE-së ndaj
rajonit të Ballkanit Perëndimor?
3. Cila ka qenë rëndësia e këtyre standardeve në procesin e integrimit të
vendeve të cilat janë në fokus të këtij studimi?
4. Cilët janë faktorët e brendshëm që ndikojnë (lejojnë apo pengojnë) në
kushtëzimin e BE-së në fushën e mbrojtjes dhe respektimit të të drejtave të
minoriteteve?
Katër drejtimet e mësipërme analizohen në bazë të mekanizmave të
përpunuar në kuadër të studimeve të europianizimit që shpjegojnë efektet e
37
brendshme në një shtet të caktuar si pasojë e ndikimit të politikave të kushtëzimit të
BE-së.
Hipoteza: Duke krahasuar ecurinë e realizimit të të drejtave të minoriteteve kombëtare në rajonin e Ballkanit Perëndimor, për periudhën 2005-2016, shkalla e përparimit në realizimin e të drejtës për asrim dhe pjesëmarrje politike është në përpjestim të drejtë me shkallën e presionit mbi zbatimin e standardit të BE-së për të drejtat e minoriteteteve kombëtare në vendet e rajonit në referim.
Ky punim bazohet në supozimin që duhet të ekzistojë një mospërputhje midis
standardit europian të të drejtave të minoritetit kombëtar në fushën e të drejtës për
arsim dhe pjesëmarrje politike, me standardin e vendit në fokus të studimit, në
mënyrë që të ketë një zanafillë të procesit për ndryshim. Ndryshimi mund të vijë si
pasojë e presionit nëpërmjet rekomandimeve, kritikave, etiketimeve të formuluara në
kuadër të instrumentave të monitorimit të BE-së. Sa më i lartë të jetë perceptimi nga
aktorët e brendshëm që ka një mospërputhje midis standardit të BE-së dhe atij të
brendshëm përsa i përket mbrojtjes së të drejtave të minoriteteve, aq më e lartë do të
jetë përshtatja dhe ndryshimi. Kjo hipotezë është pjesë e ndikimit lart-poshtë të
procesit të europianizimit.
Në këtë punim argumentoj që procesi i europianizimit është dy kahësh dhe
përmban të dy sferat e influencës: “lart-poshtë” dhe “poshtë-lart”. Qasja ‘lart-poshtë’
e procesit të europianizimit shpjegon “sesi nje organizatë rajonale europiane (BE-ja)
është kthyer në arsyen e mënyrës sesi veprojnë shtetet në Europë”. 48 E
kontekstualizuar në rastin e këtij studimi qasja ‘lart-poshtë’ tenton të shpjegojë nëse
BE-ja ka ndikuar në vendet e BP-së në fushën e të drejtave të minoriteteve
kombëtare dhe në mënyrën sesi këto shtete i qasen këtyre të drejtave.
Ndërsa qasja ‘poshtë-lart’ kërkon të shpjegojë faktorët e brendshëm që mund
të ndikojnë, si pengues apo lehtësues, në procesin e europianizimit të një fushe të
caktuar. Në rastin e këtij studimi me anë të qasjes ‘poshtë-lart’ identifikohen faktorët
e brendshëm të Shqipërisë dhe Maqedonisë, të cilët kanë ndikuar si lehtësues, apo
pengues të procesit të europianizimit në fushën e të drejtave të minoriteteve
48 Exadaktylos Theofanis, Claudio M. Radaelli (2012), Research Design in European Studie:Establishing Causality in Europeanization, Palgrave Macmillan, London: fq. XV.
38
kombëtare. Gjithashtu në bazë të kësaj qasjeje aktorët e brendshëm, jo-shtetërorë
‘përdorin’ nivelin europian si plate për të ngritur, apo lobbuar shqetësimet e tyre.
Nëse e marrim të mirëqenë hipotezën, atëherë deduktojmë këto implikime:
Implikimi 1 Qartësia e mos përputhjes së standardit të BE-së të respektimit të të drejtave të minoriteteve me atë të vendeve të rajonit të Ballkanit Perëndimor, sjell një përparim në Shqipëri dhe Maqedoni përsa i përket këtyre të drejtave (2005-2016) Shpjegim: Në procesin e integrimit europian të vendeve të Ballkanit Perëndimor,
Bashkimi Europian, nëpërmjet politikave të kushtëzimit, synon përafrimin e
legjislacionit, praktikave apo standardeve në fusha të caktuara. Në rastin kur
evidentohet një mospërputhje midis standardeve (legjislacionin apo praktikave) të
pranuara në nivel europian, BE-ja nëpërmjet mekanizmave të njohura si të
‘shkopinjve dhe karrotës’ kërkon përafrimin e standardeve të këtyre vendeve me ato
të BE-së. Sa më e lartë të jetë ‘mospërputhja’ për sa i përket standardeve midis
vendit, i cili ka aspirata për të qenë pjesë e BE-së dhe kësaj të fundit, aq më i lartë do
të jetë presioni nga BE-ja për të arritur një përafrim. Si rrjedhojë do të mund të pritet
një përparim në të drejtat e minoriteteve kombëtare në vendin perkatës në
legjislacion apo praktikë, në varësi se ku është identifikuar mospërputhja .
Implikimi 1.1 Nëse nuk konstatohet një mospërputhje midis standardit të BE-së dhe atij vendas në respektimin e të drejtave të minoritetit, atëherë është e pritshme që të konstatohet jo progres në pjesëmarrjen politike të minoriteteve kombëtare në Shqipëri. Implikimi 1.2 Nëse nuk konstatohet një mospërputhje midis standardit të BE-së dhe atij vendas në respektimin e të drejtave të minoritetit, atëherë është e pritshme që të konstatohet jo progres në pjesëmarrjen politike të minoriteteve kombëtarë në Maqedoni. Implikimi 2 Nëse nuk konstatohet një mospërputhje midis standardit të BE-së dhe atij vendas në respektimin e të drejtave të minoritetit kombëtar, atëherë është e pritshme që të konstatohet jo progres në të drejtën për arsim të minoriteteve kombëtare.
39
Implikimi 2.1 Nëse nuk konstatohet një mospërputhje midis standardit të BE-së dhe atij vendas në respektimin e të drejtave të minoritetit, atëherë është e pritshme që të konstatohet jo progres në të drejtën për arsim të minoriteteve kombëtare në Shqipëri. Implikimi 2.2 Nëse nuk konstatohet një mospërputhje midis standardit të BE-së dhe atij vendas në respektimin e të drejtave të minoritetit, atëherë është e pritshme që të konstatohet jo progres në të drejtën për arsim të minoriteteve kombëtare në Maqedoni.
Për sa i përket përkufizimit të termit ‘impakt’ (ndikim), duke qenë se mbrojtja
dhe respektimi i të drejtave të minoriteteve për një kohë të gjatë nuk ka qenë pjesë e
‘acquis communitaire’, atëherë matja e politikave të europianizimit (nëpërmjet
procesit të integrimit europian) në vendin e targetuar bëhet më e vështirë. Për
qëllimet e këtij punimi është përdorur një përkufizim më i gjerë i termit ‘impakt’ dhe
me të kuptohet ‘ndikimi i procesit të europianizimit tek minoritetet kombëtare duke
modifikuar aspekte të kuadrit ligjor ekzistues, përfshirjen e tyre në procesin vendim-
marrës, politikat kundrejt tyre etj, të cilat mund të mos kishin ndodhur pa procesin e
europianizimit’. Siç u theksua edhe në kuadrin teorik, vetë koncepti i europianizimit
ka marrë përkufizime të ndryshme në varësi të studimeve dhe objektit të tyre. Duke
qenë se ky studim bazohet në konceptimin e europianizimit si një proces i dyanshëm,
lart-poshtë dhe poshtë-lart, atëherë europianizimin (nëpërmjet zgjerimit) për qëllimet
e këtij kërkimi përkufizohet si më poshtë:
Europianizimi është procesi i zhvillimit të një strukture qeverisjeje dhe
normash në nivel mbi-shtetëror dhe i jep mundësinë aktorëve kombëtare, apo jo
shtetërore për të komunikuar, bashkëpunuar apo lobbuar në nivel Europian.
Përfundimet e këtij kërkimi kanë një rëndësi për politikat e ardhshme të
kushtëzimit të BE-së në kuadër të zgjerimeve të reja dhe do të ndihmojë në
zhvillimin e indikatorëve të qartë dhe të matshëm të progresit të vendeve aspirante
për sa i përket të drejtave të minoriteteve.
2.2 Variablat
Në kuadër të hipotezës janë identifikuar tre tipologji variablash: i pavarur, i
varur dhe ndërmjetes. Ky model i shkakësisë shtrihet në rrafshe jo thjesht lineare.
Strategjia kërkimore e këtij punimi shkencor bazohet në analizën e ndërthurjeve
40
midis variablit të pavarur (qasjen e BE-së ndaj minoriteteve) dhe variablave të
varur, që janë të drejtat e minoriteteve kombëtare në Shqipëri e Maqedoni si dhe në
ndikimin e variablave të ashtëquajtur ndërmjetës.
Fillimisht është e rëndësishme përcaktimi në mënyrë të qartë të variablit të
pavarur, dmth qasja e BE-së ndaj minoriteteve kombëtare, e cila pritet të ketë një
ndikim në ecurinë e të drejtave të minoriteteve kombëtare në vendet përkatesë. Me
termin ‘qasja e BE-së’, nënkuptohet tërësia e normave, qëndrimeve dhe politikave të
BE-së në lidhje me të drejta e minoriteteve kombëtare. Në formulimin e këtyre
normave, qëndrimeve, apo politikave të BE-së në drejtim të minoriteteve kombëtare,
një rol të rëndësishëm ka luajtur edhe bashkëpunimi me organizata të tjera rajonale,
si Këshilli i Europës apo OSBE, si dhe zhvillimi i normave, qëndrimeve apo
politikave në kuadër të këtyre të fundit. Për këtë arsye në kapitullin e tretë është
përfshirë edhe analizimi i standardeve në fushën e të drejtave të minoriteteve të
zhvilluara në kuadër të Këshillit të Europës dhe në OSBE.
Ndikimi i këtyre normave, qëndrimeve, apo politikave (europianizimi) përbën
variablin e varur. Variabli i varur i referohet vendeve që janë objekt i këtij studimi,
Shqipërisë dhe Maqedonia, në raport me ecurinë e të drejtave të minoriteteve
kombëtare. Ka një arsye thelbësore përse ecuria e të drejtave të minoriteteve
kombëtare në vendet në referim, kategorizohet tek ‘variabli i varur’. Arsyeja qëndron
në faktin se sidomos në studimet mbi europianizimin, ku ky i fundit kategorizohet si
proces, nuk është i qartë raporti mbi të ndikuarin dhe ndikuesin. Për të qenë më të
qartë, meqënëse BE-ja është një entitet në zhvillim të vazhdueshëm, atëherë janë të
pranuara dhe të studiuara inversionet e raporteve midis ndikuesin dhe të ndikuarin.
Për këtë qëllim një mirëpërcaktim i variablave që në fillim të kërkimit është i
rëndësishëm për të mos rënë në konfuzion.
Përsa i përket variablave ndërmjetës, këta të fundit ndihmojnë për të
analizuar procesin e ndryshimit si dhe faktorët që shpjegojnë përse procesi i
europianizimit ka efekte të ndryshme në kontekste të ndryshme. Në studimet e
europianizimit pranohet fakti që vetëm instrumenti i presionit nuk është i
mjaftueshëm për të nisur procesin e ndryshimit në një kontekst të caktuar. Për këtë
arsye variablat ndërmjetës mund të shpjegojnë arsyet përse në prani të presionit nga
BE-ja rezultati është i ndryshëm në vende të ndryshme. Faktorët e brendshëm mund
të jenë lehtësues ose pengues të europianizimit te çështjes së minoriteteve. Një nga
variablat ndërhyrës që është analizuar në këtë punim shkencor është historiku i
41
marrëdhënieve maxhorancë me minoritetin nga momenti i formimit të shteteve
kombëtare unitare. Qëndrimi i shteteve kombëtare ndaj promovimit të të drejtave të
minoriteteve varet nga implikimet në çështje te rëndësishme si sovraniteti (integriteti
territorial), apo përqasja publike ndaj këtij grupimi të popullsisë. Studime të
ndryshme kanë nxjerrë në pah rëndësinë e faktorëve të brendshëm në lehtësimin, apo
pengimin që i është bërë procesit te europianizimit. Megjithatë, procesi i
europianizimit nuk mund te ndalet tërësisht nga këto faktorë, por që theksohet
rëndësia e faktorëve të brendshëm në këtë proces. Fakti që një vend i caktuar mund
të ketë një qasje përjashtuese ndaj minoriteteve përbën një pengues të rëndësishëm
në përparimin e kërkesave nga BE-ja në këtë fushë. Nëqoftëse kjo përqasje
përjashtuese është e shtrirë në kohë atëherë standardet e hartuara në nivel europian
do të gjejnë një ‘terren’ akoma më të vështirë për t’u zbatuar.
Fig. 1 – Metodologjia
Burimi: skicë e ndërtuar nga autori
2.3 Kërkim i bazuar në raste konkrete Nga pikëpamja metodologjike studimi i rastit është një instrument i kërkimit
cilësor i përdorur me sukses në disiplinën e shkencave politike. Ky instument është
përdorur për të krahasuar dy shtete nga rajoni dhe për të matur ndikimin e
Bashkimit Europian, nëpërmjet procesit të europianizimit, në të drejtat e
minoriteteve kombëtare në Shqipëri dhe Maqedoni. Në bazë të studiuesit Yin,49
pyetjet Përse dhe Cili kanë tendencën të favorizojnë përdorimin e rasteve konkrete
për faktin që kanë nevojë për një analizë të thellë si dhe një përshtatje kontekstuale.
Në të njëjtën mënyrë analizimi i rasteve konkrete përveç kontekstualizimit ka dhe një 49 Yin, Robert K (2003). Case Study research: Design and Methods, Sage Publications.
42
rëndësi tjetër, sepse ndihmon në kuptimin e marrëdhënies midis variablave dhe mbi
te gjitha ‘synon të shpjegojë arsyet e ndodhjes së ngjarjes së perceptuar si
problematike nga studiuesi’50.
Në secilën prej këtyre vendeve, politikat kombëtare për mbrojtjen e të
drejtave të minoriteteve, si pasojë e kushtëzimit të BE-së, do të analizohen vis a vis
një grupi të caktuar, cilësuar si minoritet kombëtar në vendet përkatëse dhe më
specifikisht minoriteti kombëtar grek në Shqipëri dhe minoriteti kombëtar shqiptar
në Maqedoni. Kufizimi i objektit të analizimit referuar një komuniteti të caktuar dhe
jo për të gjitha minoritetet, që mund të ndodhen në vendet në referim, është i
qëllimshëm për të pasur një pasqyrë të qartë të ndikimit të politikave të kushtëzimit
të BE-së në politikat e brendshme të vendeve në referim vis a vis grupit të caktuar.
Për këtë arsye është përzgjedhur minoriteti që mban peshën më të madhe
demografike në raport me popullsinë e vendeve që janë objekt i studimit.
Përzgjedhja e dy shteteve, gjithashtu, është e qëllimshme dhe jo e rastësishme
pikërisht në sajë të dallimeve thelbësore që dy minoritetet kombëtare përfaqesojnë.
Minoritetet kombëtare në fokus dallojnë thelbësisht si në madhësi, ndikim politik,
apo për nga modeli i zbatuar i mbrojtjes dhe respektimit të tyre nga shtetet përkatëse.
In primis duhet të theksojmë që shtetet në fokus kanë statuse të ndryshme; Shqipëria
për shkak të pranisë së ulët të minoriteteve konsiderohet dhe njihet si shtet
homogjen, ndërsa Maqedonia është një shtet de facto multietnik, për shkak të pranisë
së lartë të minoriteteve në territorin e saj dhe me ndryshimet në Kushtetutë, si pasojë
e Marrëveshjes së Ohrit të 2001, është edhe de jure multietnik.
Eshtë e qëllimshme gjithashtu përzgjedhja e dy shteteve të cilat përfaqësojnë
dy ekstremet në rajonin e BP për sa i përket pranisë numerike të minoriteteve. Duke
qenë se rajoni paraqet një pasqyrë të këtyre rasteve midis një pranie të vogël dhe të
lartë numerike të minoriteteve kombëtare, atëherë analizimi i ndikimit të BE-së në
këto vende ndihmon për të teorizuar edhe në një nivel më të përgjithshëm rajonal, atë
të Ballkanit Perëndimor. Shqipëria edhe si pasojë e numrit të vogël të minoriteteve
në territorin e saj (por jo vetëm), mbi të gjitha për shkaqe historike, ka pasur një
qasje shumë më tolerante ndaj minoriteteve, ndërsa Maqedonia, për shkak të pranisë
së lartë të minoriteteteve (veçanërisht minoriteti kombëtar shqiptar) në territorin e
saj, ka pasur një qasje shumë më pak tolerante dhe shumë shpesh politikat e
50 Kocani, Aleksander (2013), “Një qasje Plotësuese Epistemologjike në Metodologjinë e Kërkimit të Shkencave Sociale”, Albanian university Press: fq. 20
43
Maqedonisë janë konsideruar anti-minoritare nga studiues vendas dhe të huaj. Është
me rëndësi të analizohet qasja e BE-së ndaj këtyre vendeve dhe cilat kanë qenë
politikat e zbatuara nëpërmjet procesit të zgjerimit për përparimin e të drejtave të
minoriteteve në këto dy kontekste të ndryshme.
Pikërisht në sajë të dallimeve të mësipërme, krahasimi është me interes
studimor. Fakti që Shqipëria dhe Maqedonia për më shumë se një dekadë ndodhen në
të njëjtin ‘anë’ për sa i përket integrimit europian dhe prej 2014 kanë të njëjtin status,
e bën më të lehtë krahasimin dhe ‘matjen’ e ndikimit të BE-së.51 Ky fakt e bën
krahasimin më të lehtë për shkak se është e pritshme që standardet e formuluara nga
BE-ja në kuadër të politikave të kushtëzimit të jenë të njëjta. Një pyetje të cilës do t’i
kthejmë përgjigje gjatë këtij punimi ka të bëjë dhe me dhënien e statusit kandidat
vendeve të rajonit. A janë marrë parasysh të drejtat e minoriteteve në momentin e
dhënies së statusit kandidat Shqipërisë dhe Maqedonisë? Duke qenë se dhënia e
statusit kandidat është një moment kyç në procesin e integrimit europian të një vendi
atëherë hulumtimi mbi rëndësinë e këtyre të drejtave në dhënien e statusit ‘vend
kandidat’ është thelbësore dhe përcakton besueshmërinë e BE-së ndaj kriterit ‘të
mbrojtjes dhe respektimit të të drejtave të minoriteteve’.
2.4 Të dhënat e përdorura- Metoda Cilësore e Gjurmimit te Procesit
Kjo temë doktorature përdor metodat cilësore dhe ato sasiore për mbledhjen
dhe analizimin e të dhënave. Duke qenë se në këtë punim shkencor analizon në
thellësi dy shtete në fokus, atëherë perzgjedhja e metodës së gjurmimit të procesit
(Process-tracing method) është e duhura për disa arsye. Arsyeja e parë lidhet me
faktin që europianizimi konsiderohet në këtë punim si proces i dyanshëm ku
përfshirja e faktorëve të brendshëm e kanë bërë këtë proces shumë kompleks për t’u
analizuar. Ky proces, i parë në këtë mënyrë, pritet të paraqesë skenare të ndryshme
në shtete të ndryshme. Përzgjedhja e Metodës së Gjurmimit të Procesit (MGjP) mund
të na japë informacion mbi lidhjet shkakësore.
Arsyeja e dytë e përzgjedhjes së MGjP-së ka të bëjë me analizën në thellësi të
dy shteteve në fokus, e cila përbën një kriter të domosdoshem për përdorimin e kësaj
metode. Kjo metodë në shkencat sociale njihet për qëllimin ambicioz që ka për të
51 Maqedonia vend kandidatë i BE-së prej 2005, ndërsa Shqipëria vend kandidat prej 2014.
44
gjurmuar mekanizmat shkakësore.52 Një mekanizëm shkakësor mund të përkufizohet
si një ‘sistem kompleks që prodhon një rezultat nga ndërveprimi i një numri të
caktuar pjesësh’.53 Gjurmimi i procesit gjithashtu ka të bëjë me ‘tentativat për të
identifikuar një proces shkakësor ndërhyrës, ndërmjet një variabli të pavarur (apo
variablave) dhe rezultatit të një variabli të varur”.54
Metoda e gjurmimit të procesit përbëhet nga tre variante: testimi i teorisë,
ndërtimi i teorisë dhe shpjegimi i rezultatit. Testimi i teorisë së gjurmimit të procesit
dedukton një teori nga literatura ekzistuese dhe më pas teston nëse çdo aspekt i
mekanizmit shkakësor i hipotizuar është i pranishëm në rastin e marrë.55 Ndërtimi i
teorisë së gjurmimit të procesit ka për qëllim të ndërtojë një shpjegim përgjithësues
teorik nga të dhënat empirike, duke deduktuar që një mekanizëm më i përgjithshëm
shkakësor ekziston nga faktet e evidentuara nga rasti konkret. Dimensioni i tretë i
metodës së gjurmimit të procesit ka të bëjë me shpjegimin e rezultatit. Qëllimi në
këtë rast nuk është ndërtimi, apo testimi i teorive të përgjithshme, por të ndërtojë një
shpjegim të mjaftueshëm mbi përfundimet e rastit dhe ambicia është e përqëndruar
më tepër tek rasti, sesa tek teoria.56
Ky kërkim bazohet vetëm në një dimension të MGjP-së; ndërtimin e teorisë.
Ndërtimi i teorisë së MGjP përdoret në situata të ndryshme kërkimi. Një prej tyre
lidhet me rastin kur dihet që ka një korrelacion midis X dhe Y, por nuk dihen
mekanizmat e mundshëm që lidhin X dhe Y, sepse nuk ka një teori që të mund të
drejtojë analistin. Në rastin e dytë, analisti gjurmon fillimisht Y për të zbuluar një X
të ‘fshehur’. Në ndërtimin e teorisë së MGjP, materiali empirik përdoret për të
ndërtuar një teori hipotetike, duke deduktuar që gjetjet reflektojnë implikimet e
observuara të një mekanizmi shkakësor. Mbas përcaktimit të koncepteve teorike,
ndërtimi i teorisë heton të dhënat empirike për një rast konkret, duke përdorur të
dhënat si tregues rreth manifestimeve të mundshme empirike të një mekanizmi
shkakësor ndërmjet X dhe Y. Hapi 2 dedukton nga të dhënat empirike të vëzhguara
52 Beach Derek, Pedersen Rasmus Brun (2013), Process-tracing methods: Foundations and guidelines”, University of Michigan Press: fq. 1 53 Idem, fq.1 54 Idem, fq.1 55 Beach Derek, Pedersen Rasmus Brun (2013), Process-tracing methods: Foundations and guidelines”, University of Michigan Press: fq. 3 56 Idem
45
se këto manifestime reflektojnë një mekanizëm të mundshëm shkakësor që është i
pranishëm në rastin konkret.57
Shpjegimi i rezultatit dhe testimi i teorisë janë dy dimensione të MGjP-së, që
nuk bazohet ky kërkim për shkak se nuk lejojnë krahasimin midis rasteve.
Në bazë të Borzel and Rise58 shkakësia në europianizim nuk ‘ndodh thjesht
ndërmjet X dhe Y, por ka gjithmonë variabla të ndërmjetëm dhe ne mund t’i
referohemi modeleve të zgjedhjes racionale ose konstruktiviste për t’i identifikuar
variablat e ndërmjetëm”. Duke vëzhguar një numër të caktuar vendesh mbi
zhvillimet e ndryshme dhe duke hulumtuar mbi arsyet e ndryshimeve, faktorët e
brendshëm shpesh referohen si kërkimet me drejtim ‘poshtë-lart’.59 Për këtë arsye në
këtë punim variabli i ndërmjetëm ka të bejë me analizimin e faktorëve të brendshëm
ndikues në procesin e europianizimit të konsideruara faktorë me kahe ‘poshtë-lart’.
2.5 Intervistat
Intervistat cilësore me aktorë kyç dhe përfaqësues të minoriteteve kombëtare
në vendet në fokus, janë gjithashtu një burim i rëndesishëm të dhënash për këtë
kërkim. Duke qenë se studimi ka për qëllim analizimin e impaktit të europianizimit
(nëpërmjet zgjerimit) tek të drejtat e minoriteteve kombëtare, mendimi i
përfaqësuesve të minoriteteve në fokus është thelbësore. Këto intervista do të
kombinohen me intervista të përfaqësuesit të BE-së dhe të aktorëve të tjerë të
brendshëm në vendet që janë në fokus të këtij studimi.
U hartuan dy struktura pyetësorësh të ndryshëm në varësi të shteteve. Arsyeja
e hartimit të dy pyetësorëve të ndryshëm ka të bëjë me problematikat e ndryshme që
hasin minoritetet kombëtare dhe kontekstet e ndryshme që paraqesin këto vende. Në
secilën prej këtyre dy pyetësorëve në varësi të pozicionit dhe backgroundit arsimor
dhe profesional të të intervistuarve u shtuan pyetje nga struktura bazë e pyetësorit.
Intervistat u zhvilluan në mënyre të drejtpërdrejtë ose nëpërmjet emaileve përgjate
muajve nëntor-dhjetor 2016 dhe janar- tetor 2017. U la në preferencën e të
intervistuarit nëse dëshironte një intervistë të drejtpërdrejtë ose dëshironte më tepër
kohë dhe të përgjigjej nëpërmjet postës elektronike (emailit).
57 Beach Derek, Pedersen Rasmus Brun (2013), Process-tracing methods: Foundations and guidelines”, University of Michigan Press: fq. 16-18 58 Borzel, Tanja. A., Risse, Thomas (2003), “Conceptualizing the Domestic Impact of Europe”, në librin e Kevin Featherstone and Claudio M. Radaelli, The Politics of Europeanization, Oxford Publication. 59Featherstone Kevin, Radaelli Claudio M., The Politics of Europeanization, Oxford, 2003
46
Në fazën e intervistimit, të realizuara në mënyrë të drejtpërdrejtë, por edhe
me ndihmën e teknologjisë, intervistuesve i’u ofrua mundësia për të mbetur anonimë.
Duke qenë se pjesa më e madhe preferuan të mbeten anonimë, emrat e tyre nuk do të
shfaqen në studim. Në fund të këtij punimi do të listohen të intervistuarit duke
referuar institucionin ku punojnë, apo statusin që kanë. Në rastin e intervistave të
drejtpërdrejta metoda e përdorur është ajo e regjistrimit të intervistës në mënyrë për
të qenë vigjilentë në përgjigjet e të intervistuarit dhe për të kërkuar informacione
shtesë nëse do ishte e nevojshme.
Marrja e intervistave me aktorë kyç janë një burim i rëndësishëm në metodën
cilësore të gjurmimit të procesit. Të dhënat e nxjerra nga intervistat analizohen në
kapitullin e pestë dhe të gjashtë të këtij punimi. Qëllimisht janë përzgjedhur një
numër i limituar të intervistuarish nga minoriteti kombëtar grek dhe minoriteti
kombëtar maqedonas. Në fillim u përzgjodhën profilet e përfaqësuesve nga
minoriteti kombëtar të cilët përshtateshin me qëllimin e këtij studimi. Profilet që u
identifikuan për t’u intervistuar janë pjesë e sistemit arsimor në Shqipëri dhe
Maqedonisë (akademikë apo studiues) si dhe aktivë në politikëbërje. Në rastin e
Shqipërisë u identifikuan gjashtë të intervistuar ndërsa nga Maqedonia katër të
intervistuar. Përzgjidhja e të intervistuarve ishte e qëllimshme në bazë të nivelit
arsimor dhe aktivizimit të tyre në politikë. Për të pasur një këndvështrim nga BE-ja,
një intervistë me një ish europarlamentar u realizua në shkurt të 2017. Në aneksin 1
përshkruhet në mënyrë të detajuar profili i secilit të intervistuar si dhe paraqitet teksti
bazë i intervistave në dy rastet studimore.
2.6 Pengesat e hasura gjatë hartimit të punimit
Ky kërkim është i rëndësishëm sepse tenton të mbushë një boshllëk në
literaturën ekzistuese përsa i përket ndikimit të BE-së në ecurinë e të drejtave të
minoriteteteve në rajonin e Ballkanit Perëndimor. Njëkohësisht, mungesa e kësaj
literature përbën një pengesë të rëndësishme për këtë punim kërkimor. Për këtë arsye
në mungesë të burimeve sekondare të mjaftueshme të informacionit, është shumë e
rëndësishme mbështetja në burime primare të informacionit si p.sh. intervista të
drejtpërdrejta, apo statistika nga institucione të brendshme të shteteve në referim.
Një pengesë tjetër lidhet me matjen e impaktit të politikave të BE-së në një
fushë të caktuar. Në literaturë njihet veshtirësia në matjen e ndikimit të politikave të
kushtëzimit në një vend të caktuar, sepse shpeshherë është e vështirë të dallohet nëse
47
përparimi në një fushë të caktuar ka ardhur si rezultat i kushteve të brendshme, apo të
ndikimit të jashtëm (në këtë rast të politikave të kushtëzimit) apo si pasojë e një
ndërthurjeje e të dyjave. Për këtë arsye, thjeshtëzimi dhe vendosja e kritereve mbi
bazën e të cilave do të studiohet respektimi i të drejtave të minoriteteve kombëtare,
është hapi i parë i këtij studimi. Për të vazhduar me konkretizimin dhe mbivendosjen
e pjesës teorike të shqyrtuar në pjesën e parë të këtij punimi në kontekstin e shteteve
në referim.
Analiza krahasuese shtrihet në analizën e politikave për mbrojtjen e të
drejtave të minoriteteve, në dy periudha kohore të ndryshme, përpara viteve 2005 me
politikën e periudhës post 2005 -2016, për të kuptuar efektet e politikave të
kushtëzimit të BE-së. Është e rëndësishme të paraqesim në kapitujt që analizojnë
rastet studimore një pasqyrë të zhvillimit të marrëdhënieve maxhorancë me
minoritetin kombëtar ndër vite në mënyrë që të identifikohen faktorët e brendshëm
për çdo rast studimi.
48
KAPITULLI III - Të drejtat e minoriteteve në Ballkanin Perëndimor: qasje ndërkombëtare apo rajonale europiane?
3.1 Të drejtat e minoriteteve; standartet ndërkombëtare Në kuadrin teorik të kapitullit të dytë u theksua fakti që ekziston një debat i
hapur përsa i përket përkufizimit të minoriteteve dhe ky fakt përbën një handikap në
zgjidhjen e problematikave që hasin minoritetet. Gjithashtu raporti midis
demokratizimit dhe të drejtave të minoriteteve është i rëndësishëm për të arritur në
përfundimin që demokracitë në rajonin e Ballkanit Perëndimor do të jenë gjithmonë
të paplota ose jo të konsoliduara derisa çështja e minoriteteve të vazhdojë të shfaqet
si problematikë. Por cilat janë standardet në fushën e të drejtave të minoriteteve në
nivel ndërkombëtar që edhe vendet e Ballkanit Perëndimor duhet t’i përshtaten?
Në nivel ndërkombëtar janë disa dokumenta ligjorë ndërkombëtarë që kanë
pasur në objekt të tyre mbrojtjen dhe promovimin e të drejtave të minoriteteve. Në
kuadër të Organizatës së Kombeve të Bashkuara (OKB) dokumentat kryesorë, që
kanë në përmbajtjen e tyre dispozita me thelb mbrojtjen dhe promovimin e të
drejtave të minoriteteve janë: Konventa mbi parandalimin dhe ndëshkimin e krimit të
genocidit (neni 2)60, Konventa Ndërkombëtare për Eleminimin e të Gjitha Formave
të Diskriminimit Racial (neni 2 dhe 4),61 Konventa Ndërkombëtare për të Drejtat
Ekonomike, Sociale dhe Kulturore (neni 13), 62 Konventa Ndërkombëtare për të
Drejtat Civile dhe Politike (neni 27),63 Konventa mbi të Drejtat e Fëmijës (neni 30);64
Konventa e UNESCO-s Kundër Diskriminimit në Arsim (neni 5);65 Deklarata mbi të
Drejtat e Personave që i përkasin Minoriteteve Kombëtare ose Etnike, Fetare ose
Linguistike, 66 Deklarata mbi Rracën dhe Paragjykimet Racore (neni 5). 67 Në
dokumentat e mësipërm ligjore ndërkombëtarë, përpos dispozitave të përgjithshme të
të drejtës ndërkombëtare si ajo e mosdiskriminimit, parashikohen edhe të drejtat
60 Organizata e Kombeve të Bashkuara, Konventa mbi parandalimin dhe ndëshkimin e krimit të genocidit, New York, 9 12.1948. 61 Organizata e Kombeve të Bashkuara, Konventa Ndërkombëtare për Eleminimin e të Gjitha Formave të Diskriminimit Racial, New York, 7.03.1966. 62 Organizata e Kombeve të Bashkuara, Konventa Ndërkombëtare për të Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore, New York, 16.12. 1966. 63 Organizata e Kombeve të Bashkuara, Konventa Ndërkombëtare për të Drejtat Civile dhe Politike, New York, 16.12.1966. 64 Organizata e Kombeve të Bashkuara, Konventa mbi të Drejtat e Fëmijës, New York, 20.11.1989 65 UNESCO, Konventa kunder Diskriminimit ne Arsim, Paris, 14.12.1960 66 Assambleja e Pergjithshme e OKB-se, Deklarata mbi të Drejtat e Personave që i përkasin Pakicave Kombëtare o Etnike, Fetare ose Linguistike, 18.12.1992. 67 Nasic, Halida (2007), “Minority Rights, Instruments and Mecchanisms”, European Academy, fq. 8.
49
speciale për mbrojtjen e minoriteteve. Ajo që është e rëndësishme të theksohet për të
drejtat speciale është fakti që këto të fundit nuk mund të konsiderohen privilegje, por
parashikohen për të mundësuar që minoritetet të mbrojnë identitetin e tyre,
karakteristikat e ndryshme dhe traditat.68
Megjithatë ka pasur gjithmonë një rezistencë për kodifikimin e të drejtave të
minoriteteve në nivel ndërkombëtar për shkak se shtetet si subjekte të privilegjuara të
së drejtës ndërkombëtare ishin ‘fanatike’ ndaj ruajtjes së sovranitetit të tyre. Për këtë
arsye edhe në përfundim të Luftës së Dytë Botërore çështja e minoriteteve vazhdonte
të mbetej e diskutueshme dhe shumica e anëtarëve të OKB-së ishin kundër
përfshirjes në DUDNJ të dispozitave specifike në lidhje me mbrojtjen e të drejtave të
minoriteteve. Për dekada çështja e të drejtave të minoriteteve në nivel ndërkombëtar
do të mbetet e pa shqyrtuar deri me përfshirjen në Konventen Ndërkombëtare për të
Drejtat Civile dhe Politike (KNDCP) të 1968 të një dispozite që i referohej në
mënyrë të drejtpërdrejtë minoriteteve: “Nё shtetet ku ekzistojnё minoritetet etnike, fetare ose gjuhёsore, personat qё u pёrkasin kёtyre minoriteteve nuk duhet tё privohen nga e drejta qё tё kenё, sё bashku me pjesёtarёt e tjerё tё grupit, jetёn e tyre tё veçantё kulturore, tё predikojnё dhe tё praktikojnё fenё e tyre ose tё pёrdorin gjuhёn e tyre.” 69
Neni 27 kërkon nga shtetet që e kanë ratifikuar KNDCP që të respektojnë të
drejtat që përmenden dhe, nëse është e nevojshme, të ndërmarrin veprime që synojnë
korigjimin e pabarazive që përballen minoritetet. 70 Neni 27 nuk i referohet një
tipologjie specifike të minoriteteve, por ka një qasje të përfshirjes së tipologjive të
ndryshme në të njëjtin koncept madje edhe emigrantët apo vizitorët.71
Komiteti i të Drejtave të Njeriut (KDNj), i cili është organi që monitoron
zbatimin e Konventës Ndërkombëtare për të Drejtat Civile dhe Politike nga shtetet që
e ratifikojnë atë, me kalimin e viteve ka zhvilluar një jurisprudencë të rëndësishme
në interpretimin në mënyrë shteruese të Nenit 27. Në veçanti, në dokumentin e
KDNj-së të interpretimit të titulluar Komenti i Përgjithshëm nr 23, jepet një
interpretim i gjerë dhe i detajuar i nenit 27 dhe përqëndrohet në përmbajtjen ligjore të
kësaj të drejte.72 Detyrimi që bie mbi shtetet që e kanë ratifikuar KNDCP-në sipas
nenit 27 janë të ndryshme, por mbi të gjitha janë të bazuara në detyrimin sipas nenit 68Idem. 69Konventa Ndërkombëtare për të Drejtat Civile dhe Politike, New York, 16.12.1966. 70 Komiteti i të Drejtave të Njeriut, Komenti i Përgjithshëm nr.18, sesioni i tridhjete e shtatë, 1988. http://www1.umn.edu/humanrts/gencomm/hrcom18.htm (Aksesi më 10.12. 2013) 71Komiteti i të Drejtave të Njeriut, Komenti i Pergjithshëm nr.23, paragrafi 5.2 72 https://www1.umn.edu/humanrts/gencomm/hrcom23.htm (Aksesi më 10.12. 2013)
50
2.1 për të siguruar gëzimin e të drejtave të garantuara nga KNDCP, pa diskriminim
dhe në barazi para ligjit, bazuar në nenit 26.
Në KNDCP bëhet një dallim midis së drejtës së vetëvendosjes (neni 1) dhe të
drejtave të mbrojtura sipas nenit 27. Neni 1 përmban një të drejtë që i përket popujve,
ndërsa neni 27 i referohet të drejtave të individëve dhe si e tillë bie nën juridiksionin
e Protokollit Opsional.73
Neni 26, parashikon barazinë para ligjit, e cila nënkupton mbrojtjen e
barabartë nga ligji dhe jo-diskriminimi gjatë zbatimit të ligjit. Ky nen rrjedh nga
detyrimi i shteteve për të respektuar dhe për të siguruar këto të drejta për të gjithë
qytetarët e saj pavarësisht nëse ata i përkasin minoriteteve apo jo. Përveç kësaj thuhet
se, edhe pse Neni 27 është shprehur në termat e një të drejte ‘negative’, pranon
ekzistencën e një "të drejte" dhe kërkon që ajo nuk duhet të mohohet. Rrjedhimisht,
një shtet nënshkrues i Konventës Ndërkombëtare për të Drejtat Civile dhe Politike
është i detyruar që të sigurojë ekzistencën dhe ushtrimin e kësaj të drejte si dhe duhet
të sigurohet që kjo e drejtë të mos shkelet.
Në paragrafin 6.2 të Komentit të Përgjithshëm nr. 23, KDNj konsideron se
edhe pse të drejtat e mbrojtura në bazë të nenit 27 janë të drejta individuale, nga ana
tjetër, realizimi i tyre varet nga aftësia e grupit të minoritetit për të ruajtur kulturën,
gjuhën ose fenë. Prandaj, ndërmarrja e masave nga shtetet mund të jenë të nevojshme
për të mbrojtur identitetin e një minoriteti dhe të drejtat e anëtarëve të saj për të
shijuar dhe për të zhvilluar kulturën dhe gjuhën e tyre si dhe për të praktikuar fenë e
tyre, në bashkësi me anëtarët e tjerë të grupit. Në këtë drejtim, është për t'u theksuar
se masat e tilla duhet të jenë në përputhje me përmbajtjen e neneve 2.1 dhe 26 të
KNDCP, për sa i përket trajtimit ndërmjet minoriteteve të ndryshme, trajtimin e
personave që janë pjesë e minoriteteve dhe pjesës tjetër te popullsisë.
Për sa i përket ushtrimit të të drejtave kulturore të mbrojtura në bazë të nenit
27, Komiteti (në paragrafin 7 të Komentit të Përgjithshëm n. 23) vëren se kultura
manifestohet në shumë forma. Gëzimi i këtyre të drejtave mund të kërkojë
ndërmarrjen e masave ligjore në mbrojtje të tyre dhe për të siguruar pjesëmarrjen
efektive të pjesëtarëve të komuniteteve në minoritet në vendimet që i prekin në
mënyrë të drejtpërdrejtë këta të fundit.
73 Nasic, Halida (2007), “Minority Rights, Instruments and Mecchanisms ”, European Academy: fq. 14.
51
Deklarata mbi të Drejtat e Personave që i përkasin Minoriteteve Kombëtare
Etnike, Fetare ose Linguistike e vitit 1992 (në vijim Deklarata), konsiderohet
dokumenti ligjor ndërkombëtar më i plotë në fushën e mbrojtjes së të drejtave të
minoriteteve.74 Deklarata analizon më në detaje përmbajtjen e nenit 27 të përshkruar
pak më sipër. Deklarata garanton të drejtat e personave që u përkasin minoriteteve
për të ruajtur dhe zhvilluar identitetin e tyre dhe karakteristikat, si dhe analizon
detyrimet përkatëse të shteteve. Kjo deklaratë, në të njëjtën kohë, i jep rëndësi faktit
që këto të drejta duhen të promovohen duke ruajtur integritetin territorial dhe
pavarësinë politike të shtetit. Deklarata përmban parime (përveç instrumenteve të
tjera të drejtave të njeriut) që janë për të mbrojtur të drejtat e personave që u përkasin
minoriteteve. Miratimi i Deklaratës nga Asambleja e Përgjithshme ka pasur si qëllim
kryesor nevojën për të bërë të mundur që standardet e mbrojtjes së minoriteteve të
jenë të zbatueshëm në praktikë nëpërmjet parashikimit të mekanizmave kombëtare
dhe ndërkombëtare.
Më specifikisht parashikimet dhe dispozitat e përfshira në Deklaratë janë:
Neni 1 i referohet të drejtës së ekzistencës së minoriteteve dhe detyrimin e mbrojtjes
nga ana e shteteve anëtare të Deklaratës. Neni 2 përcakton të drejtën e minoriteteve
për të gëzuar kulturën e tyre, të besojnë fenë e tyre dhe të përdorin gjuhën e tyre në
publik dhe privatisht. Neni 4 i drejtohet shteteve se si këta të fundit duhet të marrin
masat e nevojshme për të siguruar që anëtarët e një minoriteti të ushtrojnë plotësisht
të drejtat e tyre themelore. Edhe nenet 5, 6, 7 dhe 8 bëjnë të qartë detyrimet e
shteteve kundrejt pjesëtarëve të minoriteteve që mund të ndahen në një sërë
veprimesh dhe mosveprimesh që kanë për qëllim mbrojtjen e të drejtave të
minoriteteve. Megjithatë ajo që është e rëndësishme të theksohet është fakti që
dokumenti është një deklaratë dhe si e tillë nuk ka fuqi detyruese ndaj shteteve
firmëtare, por mbetet në kuadër të rakomandimeve dhe këshillimit.
Në nënkapitujt në vijim analizohen standardet ndërkombëtare për sa i përket
dy të drejtave që janë objekt i këtij hulumtimi; e drejta për arsim dhe për pjesëmarrje
politike.
74Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të Bashkuara (OKB), Deklara e Kombeve te Bashkuara mbi te Drejtat e personave anetare te minoriteteve kombetare ose etnike, fetare dhe gjuhesore, Rezoluta 47/135, 18 Dhjetor 1992. http://unipd-centrodirittiumani.it/it/pubblicazioni/ONU-Assemblea-generale-Dichiarazione-sui-diritti-delle-persone-appartenenti-alle-minoranze-nazionali-o-etniche-religiose-e-linguistiche/744 (Aksesi me 10 qershor 2014)
52
3.1.1 Pjesëmarrja politike e minoriteteve; standardet ndërkombëtare
Mbas rënies së komunizmit, vendet e EQL dhe të rajonit të BP-së ndërmorën
rrugën drejt tranzicionit demokratik. Në periudhën e tranzicionit një nga çështjet me
rëndësi, sidomos për vendet me prani të minoriteteve në territorin e tyre, ishte
përzgjedhja e sistemit elektoral. Çështja e përzgjedhjes së sistemit elektoral ishte
thelbësore sepse nëpërmjet përcaktimit të mënyrës së përkthimit të votave në
përfaqësi përcaktohej njëkohësisht cilat grupe do të përfshiheshin në parlament
(vendimarrjen qëndrore) dhe cilat jo. Në përzgjedhjen midis sistemit proporcional
dhe maxhoritar në regjimet demokratike, ka studime të ndryshme, të cilat në
krahasimin midis këtyre dy sistemeve nxjerrin në pah aspektet e favorshme, apo jo të
favorshme për vendet që kanë në territorin e tyre minoritete qofshin këto etnike,
fetare apo linguistike etj. 75 Këto studime kanë theksuar se sistemi elektoral
maxhoritar është problematik dhe jo i favorshëm për sa i përket përfaqësimit të
grupimeve të vogla. Vetëm në rastet e minoriteteve si në rastin e minoritetit
kombëtar shqiptar në Maqedoni i cili përfaqëson një minoritet sui generis për nga
madhësia përzgjedhja e sistemit elektoral nuk ndikon në mënyrë thelbësore në
përfaqësimin e minoritetit.
Duke iu rikthyer marrëdhënies së ndërsjelltë midis një demokracie dhe
promovimit të të drejtave të minoriteteve, veçanërisht aspekti i pjesëmarrjes politike
është i rëndësishëm në këtë drejtim. Vetë nocioni i përfaqësimit është thelbësor në
një demokraci për faktin se vendimet politike "merren nga përfaqësuesit e zgjedhur
dhe zbatohen nga zyrtarët e emëruar për të cilin përfaqësuesit delegojnë disa prej
detyrave të qeverisjes. Përfaqësuesit vendosin se çfarë qytetarët duhet dhe nuk duhet
të bëjnë dhe i detyrojnë qytetarët të pajtohen me vendimet e tyre”.76 Nëse në një
sistem politik minoritetet kombëtare privohen nga e drejta e përfaqësimit politik, i
gjithë procesi i lartpërmëndur vihet në dyshim. Ajo që është me rëndësi për këtë
kërkim është që të theksohen pasojat e mungesës së influencës politike të
minoriteteve në sistemin politik. Kjo mungesë sjell një presion të limituar në drejtim
të hartimit të politikave ekonomike dhe sociale në favor të minoritetit. Studiues të
mirënjohur të çështjeve të minoriteteve në rajonin e Ballkanit Perëndimor, janë të
75Doorenspleet, Renske (2009), “Electoral systems and Good Governance in Divided Countries” ne Librin e Florian Bieber, Sefan Wolff, The Ethnopolitics of Elections, Routledge: fq. 6-9 76Przeworski A., Stoles S. and Manin B. (1999), Democracy, accountability and representation, Cambridge University Press, fq. 1.
53
mendimit që edhe parandalimi i diskriminimit dhe marxhinalizimit nuk mund të
arrihen pa një pjesëmarrje aktive të minoriteteve në procesin vendim-marrës.77
Nëse për të vlerësuar pjesëmarrjen e minoriteteve do të hulumtohej vetëm në
aspektin e përfaqësimit të tyre në zgjedhjet elektorale, ky vlerësim do të ishte i
limituar. Siç argumenton Arend Lijphart në studimin e tij, “një pjesëmarrje e
pabarabartë sjell një ndikim të pabarabartë.”78
Por si mund të ‘matet’ pjesëmarrja politike e minoriteteve në një sistem
politik? Pjesëmarrja politike është një formë e përfaqësimit të minoriteteve në
shoqëri, madje konsiderohet më e përhapura në vendet ku minoriteti është i madh në
numër dhe i përqëndruar gjeografikisht, si rasti i shqipëtarëve të Maqedonisë. Për një
pjesëmarrje politike efektive të minoritetetit në një sistem politik, vetëm pjesëmarrja
nëpërmjet subjekteve politike në zgjedhjet e përgjithshme nuk është i mjaftueshëm.
Ky indikator nuk është i mjaftueshëm për të kuptuar nëse një minoritetet ka ndikim
në procesin vendim-marrës. Një studim i mëtejshëm i pjesëmarrjes në administratën
publike qëndrore dhe lokale është i nevojshëm për të patur një tabllo më të gjerë e të
detajuar të pjesëmarrjes së minoriteteve. Neni 25 i KNDCP 79 dhe neni 2 80 i
Deklaratës mbi të Drejtat e Personave që i përkasin minoriteteve Kombëtare, Etnike,
Linguistike apo Fetare i referohet të drejtës së tyre për pjesëmarrje efektive në
vendimarrje.
Në këtë punim për të matur pjesëmarrjen politike të minoritetit kombëtar jam bazuar
në dy indikatorë: pjesëmarrja e minoriteteve në administratën publike dhe
pjesëmarrja në sistemin zgjedhor.
Megjithëkëtë është parësore që fillimisht të përkufizojmë nocionin
‘pjesëmarrje efektive politike’, një term që e gjejmë të përsëritur në dokumentat e
77 Bieber, Florian (2008), “Power-Sharing and the Implementation of the Ohrid Framework Agreement”, ne Power-Sharing and the Implementation of the Ohrid Framework Agreement. Friedrich Ebert Stiftung: fq. 14. 78Lijphart, Arend (Mars 1997), “Unequal Partecipation: Democracy’s Unresolved Dilemma”, The American political Science Review, Vol. 91 (1): fq. 1 (1-14) 79 Neni 25 : Çdo qytetar ka tё drejtё dhe mundёsi, qё pa asnjё nga dallimet e pёrmendura nё nenin 2 dhe pa kufizime tё paarsyeshme: (a) Tё marrё pjesё nё drejtimin e punёve publike, qoftё drejtpёrsёdrejti ose nёpërmjet pёrfaqёsuesve tё zgjedhur lirisht; (b)...; (c) Tё pranohet, nё kushte tё pёrgjithshme barazie, pёr tё ushtruar funksione publike në vendin e tij. 80 Neni 2: …2. Personat që i përkasin minoriteteve kanë të drejtën për një pjesëmarrje efikase në jetën kulturore, fetare, sociale, ekonomike dhe publike. 3.Personat që i përkasin minoriteteve kanë të drejtën për një pjesëmarrje efikase në vendimarrjen kombëtare dhe kur është e nevojshme në atë në nivel rajonal që kanë të bëjnë me minoritetin që këta të fundit i përkasin apo në rajonet ku ata jetojnë, në mënyrë të tillë jo në kontrast me legjislacionin kombëtar. 4. Personat që i përkasin minoriteteve kanë të drejtën për të krijuar dhe mbajtur shoqatat e tyre…
54
OSBE-së si psh në Deklaratën e Kopenhagenit, apo në Rekomandimet e Lundit. Për
studiuesin e të drejtave të minoriteteve Will Kymlicka, ‘një pjesëmarrje politike
efektive njeh dimensionin politik të aspiratave të minoriteteve kombëtare’81 dhe që të
cilësohet efektive kjo pjesëmarrja duhet të ketë një ndikim të mirëfilltë në
vendimarrje. Për studiuesin kjo arrihet nëpërmjet autonomisë territoriale, apo
formave konsociative. Në bazë të autorit Will Kymlicka ka një lexim minimalist dhe
maksimalist të principit të “pjesëmarrjes efektive politike” të minoriteteve
kombëtare. 82 Qasja minimaliste, i referohet principit sipas së cilit anëtarët e
minoritetit nuk duhet të përballen me diskriminim kur ushtrojnë të drejtën standarde
të votës, apo kur konkurojnë për një pozicion zyrtar. Ndërsa në qasjen maksimaliste,
një pjesëmarrje efikase politike do të thotë që pjesëmarrja të reflekojë përafërsisht
përqindjen e minoritetit në raport me popullsinë. Për autorin një nën-përfaqësim i
lartë i minoritetit në administratën publike duhet të shihet me shqetësim.
Megjithatë asnjë nga qasjet, sipas Kymlicka, nuk zgjidh zanafillën e
konflikteve etnike sepse minoritetet do të dalin gjithmonë të humbura në procesin
demokratik. Maxhoranca, për shkak të pranisë më të madhe numerike, edhe kur
minoritetet mund të gëzojnë të drejtat e paraqitura më sipër, mund të ndikojë në
bllokimin e përparimit të të drejtave të minoriteteve. Nga vetë termi ‘pjesëmarrje
efektive’ duhet të nënkuptohet një pjesëmarrje që ka efekt në ndryshimin e rezultatit
të një vendimarrje. Kjo mund të arrihet nëpërmjet krijimit të formave të “federative
apo të ndarjes së pushtetit në menyrë konsociative”, e cila në një farë mënyre
kundërshton rregullin maxhoritar ‘the winner takes all’. Fillimisht lipset të bëhet një
përzgjedhje e natyrës së shtetit (homogjen ose multikombëtar) dhe më pas të
përcaktohet përmbajtja për një pjesëmarrrje efektive të minoriteteve kombëtare. Në
rastin e një shteti unitar homogjen mono gjuhësor, pjesëmarrja efektive perceptohet
si nevojë për politika mosdiskriminuese dhe pjesëmarrje të barabartë, ndërsa në
rastin e një shteti multikombëtar ku minoritetet kanë fituar një autonomi të caktuar,
81Kymlicka, Will (2006), “The evolving basis of European norms of minority rights: rights to culture, participation and autonomy” kap. III ne librin ‘European Integration and The nationalities Question’, Routledge: fq. 55 82Kymlicka, Will (2006), “The evolving basis of European norms of minority rights: rights to culture, participation and autonomy”, Kapitull 3 ne librin e MacGarry, John dhe Keating, Michael, European Integration and the Nationalities Question, Routledge: fq. 55-60
55
pjesëmarrje efektive perceptohet si mbështetja e organizimeve federale/konsociative
brenda shtetit multinacional dhe multigjuhësor.83
Në këtë pjesë të temës doktorale u paraqitën standardet për një pjesëmarrje
efektive të minoriteteve ndërsa në kapitullin e katërt dhe të pestë analizohen
standardet e zbatuara në shtetet që janë objekt i këtij studimi: Shqipëria dhe
Maqedonia.
3.1.2 E drejta për arsim e minoriteteve; standardet ndërkombëtare
E drejta për arsim përfshihet në Deklaratën Universale të të Drejtave të
Njeriut në 1945. Në nenin 26 të saj parashikohet që ‘çdokush ka të drejtë të
arsimohet’. Parashikimi i Nenit 26 do të përfshihet në Konventën Ndërkombëtare
për të Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore (KNDESK) ku theksohet e drejta e
gjithsejcilit për t’ju sigurur kjo e drejtë. E drejta për arsim përfshihet edhe në
Konventen e OKB-së për të Drejtat e Fëmijës, në neni 28 të saj. Në nenin 4 të
Deklaratës së OKB për minoritetet theksohet nevoja për ndërmarrjen e hapave nga
ana e shtetit në fushën e arsimit për të inkurajuar njohjen e historisë, traditës, gjuhës
dhe kulturës së minoriteteve. Për sa i përket realizimit të kësaj të drejte, është e
rëndësishme të analizohen studimet, të cilat japin një shpjegim të mëtejshëm mbi
përmbajtjen e kësaj të drejte.
E drejta për arsim përfshihet përgjithësisht në të ashtëquajturat të drejtat
ekonomike, sociale dhe kulturore dhe si e tillë nuk vendoset në grupin e të drejtave,
të cilat konsiderohen të ‘klasit të parë’, siç janë të drejtat civile dhe politike. Për këtë
arsye mohimi i të drejtës për arsim shpeshherë mbeten pa një përgjigje. Megjithatë
studiuesja dhe Raporterja Speciale e OKB-së Katarina Tomasevski, në një studim të
saj thekson pikërisht përkatësinë e të drejtës për arsim në dy kategoritë e të drejtave
të njeriut, në atë civile politike dhe ekonomike, sociale dhe kulturore.84 Nëse do të
përshkruanim teorinë e studiueses të “4A-ve” në arsim me specifikisht aty
përfshihen: Pasja (Avaibility), Aksesi (Accessibility), Pranueshmëria (Acceptability),
dhe Përshtatshmëria (Adaptability). Premisa është identifikimi i përgjegjësive të
shtetit kundrejt realizimit të kësaj të drejte. 83Kymlicka, Will (2006), “The evolving basis of European norms of minority rights: rights to culture, participation and autonomy”, Kapitull 3 ne librin e MacGarry, John dhe Keating, Michael, European Integration and the Nationalities Question, Routledge: fq. 59 84 Tomasevski, Katarina, “Human Rights Obligations: making education available, accessible, acceptable and adaptable, 2001. fq.10,
56
Më specifikisht për sa i përket pasjes (Avaibility) së të drejtës për arsim,
Katerina identifikon dy obligime të shtetit: Nën konceptimin e të drejtës për arsim, si
e drejtë civile dhe politike, shteti duhet të lejojë krijimin e institucioneve arsimore.
Ndërsa nën konceptimin e të drejtës për edukim si e drejtë ekonomike, sociale dhe
kulturore, identifikon detyrimin e qeverisë për të ngritur ose financiuar ndërtimin e
institucioneve arsimore. 85 Identifikimi i këtyre dy detyrimeve të shtetit është i
rëndësishëm edhe në perpektivën e realizimit të të drejtës për t’u arsimuar të
minoriteteve kombëtare. Në bazë të qasjes së parë shteti ku jetojnë minoritete
kombëtare duhet të mos pengojnë krijimin e institucioneve arsimore nga minoritetit
kombëtar. Ndërsa qasja e dytë i referohet detyrimit të shtetit për të krijuar dhe
mbështetur financiarisht institucionet arsimore në funksion të realizimit të të drejtës
për t’u arsimuar pjesëtarëvë të minoriteteve kombëtare.
Sistemi arsimor duhet të jetë i pranueshëm. Ky princip, nëse do i referohet të
drejtës së minoriteteve për t’u arsimuar atëherë që të jetë i pranueshëm duhet të
parashikojë mësim dhënien dhe mësim nxënien në gjuhën mëmë të pjesëtarëve të
minoritetit.
Për sa i përket konceptit të ‘përshtatshëm’ (Adaptability), institucionet
arsimore duhet të përshtaten ndaj nevojave të fëmijëve që janë pjesëtarë të
komunitetit etnik, linguistike, fetar etj. Ky princip kërkon që në vende me prani të
minoriteteve kombëtare, institucionet arsimore duhet të reflektojnë përbërjen etnike
të popullsisë.
3.2 Standardet europiane të respektimit të të drejtave të minoriteteve kombëtare
Në nënkapitullin e mësipërm u analizuan standardet e zhvilluara në nivel
ndërkombëtar në kuadër të Organizatës së Kombeve të Bashkuara dhe dokumentat
ligjorë ndërkombëtarë, që kanë për objekt të drejtat e minoriteteve kombëtare. Në
këtë pjesë të punimit doktoral paraqiten standartet europiane në fushën e të drejtave
të minoriteteve kombëtare. Në mënyrë të qëllimshme ky projekt kërkimor përfshin
edhe standartet e zhvilluara në kuadër të organizatave të tjera rajonale europiane, si
KiE apo OSBE, për shkak të ndërveprimit të tre organizatave në fjalë në fushën e të
drejtave të njeriut (më specifikisht në të drejtat e minoriteteve). Pjesa më e madhe e
85 Tomasevski, Katarina, “Human Rights Obligations: making education available, accessible, acceptable and adaptable, 2001. fq.13
57
normave, mekanizmave apo politikave në fushën e të drejtave të minoriteteve
kombëtare janë zhvilluar në kuadër të organizatave rajonale si Këshilli i Europës
dhe OSBE-ja, dhe më pas janë ‘huazuar’ nga BE-ja. Për këtë arsye në nënkapitujt në
vijim përshkruhen normat, mekanizmat dhe politikat në fushën e të drejtave të
minoriteteve kombëtare jo vetëm në kuadër të BE-së, por edhe në kuadër të dy
organizatave të lartpërmëndura.
3.2.1 Këshilli i Europës dhe mekanizmat në mbrojtje të të drejtave të minoriteteve
Duke qenë se para miratimit të Kritereve të Kopenhagenit në 1993, BE-ja
(asokohe Komuniteti Europian) i referohej standardeve të KiE në fushën e
respektimit të të drejtave të minoriteteve, është me rëndësi analizimi në mënyrë të
sintetizuar të këtyre standardeve. Edhe zhvillimet e fundit në BE trëgojnë që gjithnjë
e më tepër BE-ja në aspektet që kanë të bëjnë me mbrojtjen e të drejtave të njeriut
merr si referim standardet e zhvilluara në kuadër të KiE. Hyrja në fuqi e Traktatit të
Lisbonës solli një risi, sepse BE shprehu vullnetin 86 për të qenë firmëtare e
Konventës Europiane të të Drejtave të Njeriut.
Pjesëmarrja politike në bazë të Këshillit të Europës- neni 3 i Protokollit 1 të
Konventën Europiane për të Drejtat e Njeriut (KEDNj), konsiderohet princip i
përgjithshëm për mënyrën e formulimit. Në këtë nen parashikohet që shtetet, të cilat
janë firmëtare të Deklaratës, duhet të sigurojnë ‘mbajtjen e zgjedhjeve të lira në
intervale të arsyeshme dhe të sigurojë kushtet për shrehjen e lirë të opinionit të
njerëzve në përzgjedhjen e legjislaturës’.87 Ndërsa, më specifikisht, për të drejtën për
pjesëmarrje politike te minoritetet kombëtare, neni 15 të Konventës Kornize për
Minoriteteve Kombëtare, i referohet në mënyrë të drejtëpërdrejtë kësaj të drejte.
Në Komentuesin88 nr. 2 të Komitetit Këshillues të Konventës Kornizë (në vijim
Komiteti), theksohet dimension kolektiv i disa të drejtave ndonëse KKMK i drejtohet
86 Mbeti vullnet sepse një vendim i dhjetorit 2015 i Gjykatës Europiane të Drejtësisë nuk e kaloi marrëveshjen e negociimit. 87 Këshilli i Europës, Konventa Europiane e të Drejtave të Njeriut, fq. 32 http://www.echr.coe.int/Documents/Convention_ENG.pdf (Aksesi më 2.01.2016) 88 Komiteti Këshillues i KKMK (27 Shkurt 2008), “Commentary on the Effective Participation of persons Belonging to National Minorities in Cultural, Social and Economic Life and in Public Affairs”.
58
dhe mbron të drejtat e personave, që i përkasin minoriteteve kombëtare.89 Pikërisht e
drejta për pjesëmarrje politike përfshihet në ato të drejta të cilat mund të realizohet
në mënyre efektive vetëm në komunitet më të tjerët.
E drejta për arsim: Për të kuptuar përmbajtjen e kësaj të drejte është me rëndësi
analizimi i dokumenteve themelore: Konventa Europiane për të Drejtat e Njeriut
(KEDNj), Karta Sociale Europiane (KSE) si dhe Konventa Kuadër e Minoriteteve
Kombëtare (KKMK). Dokumentat ligjorë në fjalë analizojnë të drejtën për arsim të
minoriteteve dhe parashikojnë mekanizma të cilat kanë për qëllim promovimin e
kësaj të drejte.
Në nenin 6-të, të KKMK-së theksohet roli i arsimit për të forcuar dhe
zhvilluar identitetin e personave që janë pjesë e një minoriteti dhe në të njëjtin kohë
arsimi ndihmon në ndërgjegjësimin e tyre për bashkëjetesën me kultura të tjera që
përbëjnë shoqërinë ku minoritetet janë pjesë. Për këtë arsye, studimi i bërë nga
EURAC thekson se ‘politikat në fushën e arsimit duhet të kombinojnë vlerat
universale, nevojat praktike të fëmijës dhe respektimin e traditave dhe identiteteve të
ndryshme kulturore’.90 Për sa i përket Konventës Europiane e të Drejtave të Njeriut
(KEDNj), ajo konsiderohet një dokument themeltar ku i referohen Gjykata Europiane
e të Drejtave të Njeriut në vendimet e saj. E drejta për arsim parashikohet në nenin 2
të Protokolli 1 që citon ‘asnjë personi nuk duhet t’i mohohet e drejta për t’u
arsimuar...”. 91 Edhe pse parashikimi i mësipërm nuk i drejtohet specifikisht
minoriteteve kombëtare, nëse neni 2 i Protokollit 1 kombinohet me nenin 14 të
KEDNj që i referohet principit të mos diskriminimit, atëherë kjo e drejtë lehtësisht
mund ta zbatojmë në rastin e minoriteteve kombëtare. Deduktimi që rrjedh nga ky
kombinim mund formulohet si princip i përgjithshëm si më poshtë: “asnjë fëmijë që i
përket minoriteteve kombëtare në një nga vendet anëtare të Këshillit të Europës i cili
ka ratifikuar Protokollin në fjalë, nuk mund t’i mohohet e drejta për edukim në
gjuhën amë”.92
89 Komiteti Këshillues i KKMK (27 Shkurt 2008), “Commentary on the Effective Participation of persons Belonging to National Minorities in Cultural, Social and Economic Life and in Public Affairs”, fq. 10. 90 EURAC (2006), Indicators for Assessing the Impact of the FCNM in its State Parties, fq. 61 91Këshilli i Europës, Konventa Europiane e të Drejtave të Njeriut, fq. 32 http://www.echr.coe.int/Documents/Convention_ENG.pdf(Aksesi me 2.01.2016) 92 Ulasiuk, Irina, ‘Comparative Analysis of Educational Rights of National Minorities and Migrants in Europe’, EUI Working Paper, (80) 2013, f. 7
59
Ndërsa Karta Sociale Europiane (KSE) në nenin E së rishikuar, përmban një
parashikim mbi ndalimin e diskriminimit mbi bazë ‘race, ngjyre, seksi, gjuhë, besimi
fetar, mendimi politik ose tjetër, prejardhje kombëtare ose origjinë shoqërore,
shëndeti, shoqërizimi me një minoritet kombëtar, lindjeje ose statusi tjetër’93 në
gëzimin e të drejtave të parashikuara në Kartë. Neni 17 shprehimisht në paragrafin 2
të saj i njeh fëmijëve dhe detyron Shtetet palë të KSE-së për t’i ofruar këtyre të
fundit ‘një arsim fillestar dhe të mesëm falas si dhe të inkurajojnë frekuentimin e
rregullt të shkollave’. 94 Sigurisht një kombinim i këtyre dy normave të Kartës
detyron palët kontraktuese për të siguruar një arsim fillestar dhe të mesëm të
përshtatshëm për minoritetet kombëtare.
Për të përfunduar me Konventën Kuadër të Minoritetet Kombëtare (KKMK),
e cila në Neni 12, paragrafi 3, i kërkon shteteve firmëtare që të promovojnë mundësi
të barabarta për arsim në të gjitha nivelet për personat që i përkasin minoriteteve
kombëtare. Ky parashikim ligjor e bën Konventën Kuadër një nga të vetmet
dokumenta ligjorë ndërkombëtare e cila detyron shtetet që e kanë ratifikuar KKMK-
në që të sigurojnë arsimin në gjuhën të minoriteteve. Neni 14 (1)95 i referohet në
mënyrë eksplicite "të drejtës" së minoriteteve kombëtare për të mësuar gjuhën e tyre
amë, si një nga mjetet kryesore me të cilat pjesëtarët e minoriteteve mund të pohojnë
dhe të ruajnë identitetin e tyre. Palët pritet ta njohin këtë të drejtë në sistemet e tyre
ligjore dhe arsimore, për aq sa është e mundur. Në këtë rast Këshilli i Europës është i
kujdesshëm në parashikimin e një detyrimi, sepse duhet të merren parasysh edhe
mundësitë ekonomike dhe financiare të vendit në fjalë. Në paragrafin 2 të nenit 14
theksohet rëndësia për të siguruar këtë të drejtë, sidomos, ‘në zonat ku personat që i
përkasin minoriteteve kombëtare banojnë tradicionalisht apo në numër thelbësor’.
Në të njëjtën kohë, Neni 14 (3) parashikon se mësimi i gjuhëve të minoriteteve duhet
të sigurohet pa cenuar mësimin e gjuhës zyrtare. Një bilancim i sili siguron
integrimin dhe bashkëjetesën në shoqëri të pjesëtarëve të minoriteteve.
93Këshilli i Europës, Karta Sociale Europiane, Neni E, fq. 78 https://rm.coe.int/CoERMPublicCommonSearchServices/DisplayDCTMContent?documentId=090000168047e169 (Aksesi me 10.01.2017) 94Këshilli i Europës, Karta Sociale Europiane, Neni 17, paragrafi 2, fq. 34 https://rm.coe.int/CoERMPublicCommonSearchServices/DisplayDCTMContent?documentId=090000168047e169 (Aksesi më 10.01.2017) 95 Këshilli i Europës, Konventa Kuader per Minoritetet Kombëtare, fq. 8 https://rm.coe.int/CoERMPublicCommonSearchServices/DisplayDCTMContent?documentId=09000016800c131a (Aksesi më 2.01.2016)
60
3.2.2 Organizata për Sigurinë dhe Bashkëpunimin në Europë dhe mekanizmat në mbrojtje të të drejtave të minoriteteve
Organizata për Sigurinë dhe Bashkëpunimin në Europë96 (OSBE) u themelua
nga Akti Final i Helsinkit më 1975 dhe konsiderohet organizata më e madhe rajonale
e orientuar në çështjet e sigurisë. Për këtë arsye ajo përfshin një spektër të gjërë
çështjesh të lidhura me sigurinë si: kontrolli i armëve, të drejtat e njeriut, minoritetet
kombëtare, anti- terrorizmi etj.97 Duke mos qenë një organizatë humanitare, të drejtat
e njeriut dhe mbi të gjitha të drejtat e minoriteteve kombëtare shikohen nën prizmin e
sigurisë. Dokumenti finalizues i takimit të Kopenhagenit të 199098 përmban një
kapitull të tërë (pjesa e katërt) mbi të drejtat e minoriteteve kombëtare dhe detyrimet
e shteteve përkatëse. Në bazë të këtij dokumenti premisa për realizimin e plotë të
këtyre të drejtave është vetëm në kuadër të një sistemi demokratik të bazuar në
‘shtetin e së drejtës dhe një gjyqësori të pavarur’. Në dokument parashikohet e drejta
e minoriteteve për të përdorur gjuhën e tyre mëmë (neni 32 pika 1), e drejta për të
themeluar dhe për të mbajtur institucionet e tyre arsimore, kulturore dhe fetare (neni
32 pika 2), e drejta për pjesëmarrje efektive në punët publike (neni 35).
Edhe figura e Komisionerit të Lartë të Minoriteteve Kombëtare (KLMK) u
themelua për të pasur kompetenca parandaluese të një konflikti të mundshëm me
objekt minoritetet kombëtare. Është kritikuar fakti që kjo figurë nuk aktivizohet në
mungesë të një potenciali të tillë konfliktualiteti. Një nga kompetencat të KLMK-së
është edhe formulimi i rakomandimeve, apo udhëzimeve për shtetet anëtare; si
Rakomandimet e Hages të 1996 në fushën e arsimit apo Rakomandimet e Lundit të
1999 në fushën e pjesëmarrjes së minoriteteve kombëtare.
3.2.3 Rrugëtimi i përfshirjes së të drejtave të minoriteteve në Bashkimin Europian
Në pjesën hyrëse të këtij punimi u theksua rëndësia dhe ndikimi i BE-së në
rajonin e Ballkanit Perëndimor, përsa i përket ndërtimit të institucioneve
demokratike, sidomos në dy dekadat e fundit. Për këtë arsye analizimi i ndikimit të
BE-së në ecurinë e të drejtave të minoriteteve kombëtare apo në tejkalimin e
problemeve stateness në vendet e rajonit ku këto probleme kanë ekzistuar, janë 96 fillimisht e quajtur Konferenca për Sigurinë dhe bashkëpunimin në Europë 97http://www.osce.org/whatistheosce (Aksesi më 10.01.2017) 98 http://www.internationaldemocracywatch.org/attachments/349_Copenhagen%20Document%20%20human%20dimension.pdf(Aksesi më 10.01.2017)
61
objektivi i këtij studimi. Për shkak të këtij qëllimi, ky nënkapitull është më i detajuar
në krahasim me analizimin e bërë për organizatat e tjera rajonale.
Fillimisht analizohen standardet e BE-së përsa i përket të drejtave të
minoriteteve (dimensioni i brendshëm) dhe më pas krahasohen me standardet që kjo
organizatë rajonale zbaton në dimensionin e saj të jashtëm (me vendet kandidate apo
potenciale kandidate). Fakti i ekzistencës së problemeve stateness në një vend të
caktuar e bën brendësimin e normave për mbrojtjen e minoriteteve të vështirë. Kjo
për shkak se përthithja e këtyre normave konsiderohet me kosto të lartë për elitën
politike të vendit. Në bazë të një studimi te publikuar nga BIEPAG, BE-ja në progres
raportet e mëparshme nuk i ka dhënë rëndësinë e duhur demokracisë duke ‘toleruar’
sjelljet autokratike në këmbim të stabilitetit në rajon.99 Ky konstatim i studiuesve
thekson qasjen e BE-së në dhënien e rëndësisë parësore objektivit të ‘stabilitetit’ në
rajonit të BP-së.
Në pjesën e dytë analizohet qasja e BE-së ndaj rajonit të Ballkanit
Perëndimor përsa i përket të drejtave të minoriteteve. Për këtë arsye hulumtohen
dokumentet e prodhuara nga KE duke filluar nga 2004, në të cilin rajoni i Ballkanit
Perëndimor trajtohet si një i tërë: Strategjia e Zgjerimit dhe Sfidat kryesore (the
Enlargement Strategy and Main Challenges). Në dokumentin e lartpërmëndur KE
thekson sfidat kryesore që ka kaluar rajoni në vitin kur publikohet dokumenti dhe
vendos prioritete për rajonin e BP-së në tërësi për vitin pasardhës. Duke qenë se në
rajonin e Ballkanit Perëndimor ekziston një shembull i integrimit të sukseshëm në
BE, analizimi i fazës së para-anëtarësimit të Kroacisë është me interes për këtë
punim. Në fazën e para-anëtarësimit të Kroacisë analizohen indikatorët e hartuar për
matjen e përputhshmërisë së Kroacisë me standardet e BE-së në fushën e
minoriteteve kombëtare. Rasti i Kroacisë studiohet në mënyrë sipërfaqësore dhe ka
për qëllim identifikimin e kërkesave të hartuara nga BE-ja në fushën e të drejtave të
minoriteteve kombëtare.
99 Balkans in Europe Policy Advisor Group, “The Crises of Democracy in the Western Balkans. Authoritarianism and EU Stabilitocracy”, Mars 2017 http://www.biepag.eu/wp-content/uploads/2017/03/BIEPAG-The-Crisis-of-Democracy-in-the-Western-Balkans.-Authoritarianism-and-EU-Stabilitocracy-web.pdf (Aksesi me 20.04.2017)
62
3.2.3.1 Të drejtat e minoriteteve në BE: dimensioni i brendshëm përkundrejt dimensionit të jashtëm
Në shqyrtimin e të drejtat të minoriteteve në kuadër të BE-së është me rëndësi
të bëhet dallimi midis dimensionit të brendshëm dhe dimensionit të jashtëm. Studime
të mëparshme100 kanë theksuar këtë dallim në një fushë më të gjërë se të drejtat e
minoriteteve, atë të drejtave të njeriut. Për qëllimet e këtij punimi me termin
“dimension i brëndshëm” i BE-së i referohem zhvillimit të acquis communitaire dhe
të traditës në vendet anëtare të BE-së për sa i përket fushës së të drejtave të
minoriteteve. Ndërsa me termin “dimension i jashtëm” i referohem standardeve dhe
kritereve që BE-ja aplikon në procesin e zgjerimit me vendet që aspirojnë të jenë
pjesë e saj.
Duke e nisur me dimensionin e brendshëm të BE-së, në zanafillën e krijimit
të kësaj organizate rajonale, ekzistonte një mungesë referimi në të drejtave të njeriut,
apo të minoriteteve në dokumentat themelues të saj. Kjo mungesë u justifikua me
arsyet tërësisht ekonomike të themelimit të organizatës.101 Në historikun e kësaj
organizate regjistrohen disa momente, përsa i përket përfshirjes së disa të drejtave me
firmosjen e Traktatit të Romës më 25 Mars 1957, por këto të drejta lidheshin në
mënyrë të drejtpërdrejtë me mirë funksionimin e Komunitetit Ekonomik Europian.102
Megjithatë nga Traktati i Romës u regjistruan disa tentativa103 për të përfshirë
principe të të drejtave të njeriut në acquis communitaire. Megjithëkëtë vetëm me
firmosjen e Aktit Unik Europian më 1987,104 do të përfshihet një citim për të drejtat e
njeriut dhe mbrojtja e tyre nga Komuniteti Europian i asaj kohe. Pavarësisht referimit
të të drejtave të njeriut, asnjë referim në dimensionin e brendshëm të BE-së nuk i
bëhet të drejtave të minoriteteve. Edhe në Kartën Europiane të të Drejtave të Njeriut
referimi tek të drejtat e minoriteteve bëhet në mënyrë të tërthortë, duke mos lejuar
100 Shiko Henrad, Kristin, Double Standards pertaining to Minority Protection, Brill Academic Publishers, 2009 Hughes, James, “Monitoring the Monitors: EU Enlargement Conditionality and Minority Protection in the CEECs”, Journal on Ethnopolitics and Minority Issues in Europe, Issue 1, 2003. 101 Traktati që themeloi Komunitetin Europian të Qymyrit dhe Çelikut u firmos në Paris më 1951 dhe bashkoi gjashtë shtete Francën, Gjermaninë, Italinë dhe vëndet e Beneluksit, me qëllimin për të bërë të mundur lëvizjen e lire të qymyrit dhe çelikut. 102Në mënyrë specifike, në tekst flitet për lëvizjen e lire të punëtorëve dhe ndalimin e diskriminimit të tyre në bazë të kombësisë dhe gjinisë. 103 Deklaratë e Përbashkët midisParlamentitEuropian, Këshillit dhe Komisionit i firmosur në Luksemburg më 5 Prill 1977. apo Memorandumi mbi hyrjen e komunitetit Europian tek Konventa Europiane për mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut dhe Lirive Themelore e cila u miratua nga Komisioni Europian më 4 Prill 1979. 104Akti Unik Europian, Gazeta zyrtare e Komunitetit Europian, Nr L 169, 29 Qershor 1987.
63
diskriminimin mbi baza etnike.105 Për këtë arsye, nga një analizë e dokumentave
themeltarë të Bashkimit Europian është e vështirë të gjesh tentativa të kodifikimit të
të drejtave të minoriteteve kombëtare në dimensionin e brëndshëm të BE-së përpara
1990. Studiuesi i mirënjohur i të drejtave të minoriteteve, William Kymlicka, është
akoma më kritik duke thënë që “nuk ka ekzistuar asnjë diskurs në Perëndim mbi të
drejtat e ‘minoriteteve kombëtare’ përpara 1990, as brenda vendeve të veçanta, apo
në Europë në tërësi”.106
Në dimensionin e jashtëm të BE-së, përfshirja e të drejtave të minoriteteve ka
patur një tjetër rrugëtim në krahasim me dimensionin e brendshëm. Madje disa
studiues kanë arritur në përfundimin që zhvillimi i të drejtave të minoriteteve në
dimensionin e brendshëm ka ardhur si nevojë e zhvillimit të standardeve në
dimensionin e jashtëm të BE-së. Kjo ka qenë dhe arsyeja kryesore përse studiues të
ndryshëm kanë ngritur kritika mbi ekzistencën e një standardi të dyfishtë në BE përsa
i përket të drejtave të minoriteteve, i cili është i ndryshëm në varësi nëse i referohet
dimensionit të brendshëm apo dimensionit të jashtëm. Pavarësisht kritikës, në këtë
pjesë të kërkimit është me rëndësi të identifikohen standardet europiane përsa i
përket minoriteteve në mënyrë që të analizohet zbatimi dhe ndikimi i tyre në procesin
e zgjerimit.
Standardi i mbrojtjes së të drejtave të minoriteteve është formuluar si kriter
për anëtarësim për vendet kandidate, shumë më përpara se ky standard të ishte pjesë
e legjislacionit të brendshëm të BE-së. Në fakt vetëm me Traktatin e Lisbonës të
2007, standardi i respektimit dhe mbrojtjes së të drejtave të minoriteteve do të jetë
pjesë e acquis communitaire. Ndërsa për vendet që aspironin të ishin pjesë e BE-së,
standardi i mbrojtjes dhe respektimit të të drejtave të minoriteteve u formulua që në
1993 me kriteret e Kopenhagenit. Në mënyrë specifike dhe të drejtpërdrejtë kriteri i
parë i Kopenhagenit i referohej “respektimit dhe mbrojtjes së të drejtave të
105Neni 21 përdor këtë formulim kur i referohet minoriteteve: “1.Any discrimination based on any ground such as sex, race, color, ethnic or social origin, genetic features, language, religion or belief, political or any other opinion, membership of a national minority, property, birth, disability, age or sexual orientation shall be prohibited. 2.Within the scope of application of the Treaties and without prejudice to any of their specific provisions, any discrimination on grounds of nationality shall be prohibited.” 106Kymlicka, Will (2006), “The evolving basis of European norms of minority rights: rights to culture, participation and autonomy”, Kapitulli III në MacGarry, John dhe Keating, Michael, European Integration and the Nationalities Question, Routledge: fq. 39
64
minoriteteve”.107 Fakti i formulimit të një standardi të qartë në dimensionin e jashtëm
të BE-së, por mos zbatimi i të njëjtin standard me vendet anëtare të saj ka sjellë në
argumentin e ekzistencës së standardit të dyfishtë.108 Megjithatë është e rëndësishme
të theksohet fakti që principi i lartpërmëndur ishte në 1993 dhe vazhdon të jetë i
diskutueshëm. Mungesa e një baze ligjore në BE e bën akoma më të vështirë
zbatimin e kriterit të Kopenhagenit në dimensionin e jashtëm pa i’u referuar kësaj
mospërputhjeje. 109 Duke qënë se për një kohë të gjatë BE-ja e anashkaloi këtë
çështje, disa studime që kanë analizuar vendet e Europës Qëndrore e Lindore ex post
anëtarësimit të 2004, kanë arritur në përfundimin që disa prej këtyre vendeve kanë
regjistruar ngadalësim në zhvillimet pozitive që registruan në fazën e para-
anëtarësimit përsa i përket të drejtave të minoriteteve.110
Duke qenë se në këtë pjesë të punimit analizohen standardet në fushën e
minoriteteve në dimensionin e jashtëm të BE-se, është e rëndësishme të hulumtohen
mbi mekanizmat e monitorimit të respektimit të këtij standardi nga vendet kandidate
apo potenciale kandidate. Përpara formulimit të kritereve të Kopenhagenit, ishte
Këshilli i Europës i cili monitoronte për ‘llogari’ të BE-së përputhshmërine e
vendeve aspirante me standardet europiane të respektimit të të drejtave të njeriut dhe
të minoriteteve.111 Kjo situatë konfirmon faktin që para 1993, BE-ja (Komuniteti
Europian i asaj kohe), nuk kishte një standard të saj të bazuar në legjislacionin e
brendshëm, por referimi merrej nga organizata të tjera rajonale europiane (si p.sh.
KiE apo OSBE) apo dokumenta ligjorë ndërkombëtarë.112
107Në kriterin e parë të Kopenhagenit deklarohet që “vëndet që aspirojnë të bëhen pjesë duhet të kenë institucione stabile që garantojnë demokracinë, sunimin e ligjit, të drejtat e njeriut dhe respektimin dhe mbrojtjen e minoriteteve”. http://ec.europa.eu/enlargement/policy/conditions-membership/index_en.htm (Aksesuar më 12.06.2013) 108Nasi, Halida (2007), “Minority Rights Instruments and Mechanisms: Minority Protection along the Conflict Continuum”, European Academy: fq. 59. Hughes, James, “Monitoring the Monitors: EU Enlargement Conditionality and Minority Protection in the CEECs”, Journal on Ethnopolitics and Minority Issues in Europe, Issue 1, 2003: fq. 11. Rechel, Bernd, “What has limited the EU’s impact on minority rights in accession countries?”, East European Politics and Societies, Vol. 22 (1), 2008: fq. 181 109Rechel, Bernd, Minority Rights in Central and Eastern Europe, Routledge Publication, 2009: fq. 17. 110Schwellnus G., MikalayeyaL., ‘It ain't over when it's over: The Adoption and Sustainability of Minority Protection Rules in New EU Member States,’European Integration Online Papers: 2009, fq. 17. 111 Hughes, James, “Monitoring the Monitors: EU Enlargement Conditionality and Minority Protection in the CEECs”, Journal on Ethnopolitics and Minority Issues in Europe, Issue 1, 2003: fq. 9. 112 Si p.sh. Këshilli i Europës, OSBE ose OKB dhe dokumentat ligjorë në fushën e të drejtave të minoriteteve.
65
Megjithatë është e rëndësishme të theksohet që edhe mbas referimit në
mënyrë të drejtpërdrejtë në kriteret e Kopenhagenit, rrugëtimi në dimensionin e
brendshëm i të drejtave të minoriteteve ka qenë më i vështirë. Fjalia e përdorur në
1993 “respektimi dhe mbrojtja e të drejtave të minoriteteve” nuk gjendet në tekstin e
Traktatit të Amsterdamit në 1997. Pikërisht në nenin 6 të Traktatit të Amsterdamit,
termi ‘të drejtat e minoriteteve” nuk përfshihet në listën e lirive dhe të drejtave.113
E njëjta qasje u reflektua edhe në kërkesën e BE-së ndaj vendeve kandidate
për të ratifikuar Konventën Kuadër për Minoritetet Kombëtare, por pa vendosur të
njëjtën detyrim tek vendet ekzistuese anëtare.114 Deklarata e 2002 e Komisionerit të
Lartë të Minoriteteve Kombëtare të OSBE-së ngrinte të njëjtin shqetësim: “...Cilat janë standardet e BE-së kur bëhet fjalë për mbrojtjen e minoriteteve kombëtare? Eshtë e qartë që kriteret e Kopenhagenit janë të rëndësishme për të hyrë në BE, por çfarë ndodh nëse e ke kaluar atë pengesë? A ndryshojnë rregullat? Sigurisht që standardet mbi të cilat bazohen kriteret e Kopenhagenit duhet të jenë universalisht të zbatueshme brenda dhe kudo në Europë, në secilin rast ato duhet të zbatohen në mënyrë të vazhdueshme dhe të barabartë tek të gjitha vendet anëtare. Përndryshe raporti midis vendeve anëtare (ekzistuese) dhe vendeve kandidate do të jetë jo i balancuar përsa i përket standardeve të zbatuara…Cilat janë standardet e BE-së në fushën e mbrojtjes së minoriteteve kombëtare? Është e qartë që kriteret e Kopenhagenit janë të rëndësishme për të kaluar pragun e për te hyre në BE, por çfarë ndodh në momentin kur kalohet ky prag?...”115
Dy direktiva ajo e “Barazisë Racore” dhe ajo e ‘Barazisë në Punësim’
respektivisht e Qershorit të 2000-ës dhe e Nëntorit të 2000-ës, tentuan të tejkalojnë
kritikat duke imponuar tek vendet anëtare politika “kundër diskriminimit” në sektorë
të ndryshëm si në punësim, arsimim apo shëndetësi. Siç u theksua edhe më sipër
Karta e të Drejtave Themelore (tani e tutje Karta), në nenin 21 të saj përmënd
minoritetet ngushtësisht të lidhur me principin e ‘mos-diskriminimit”. Karta u kthye
në një dokument ligjor të detyrueshëm për vendet anëtare vetëm në 2009, me hyrjen
në fuqi të Traktatit të Lisbonës. Përpara Lisbonës, Traktati për krijimin e një
Kushtetute për Europën në 2004, ishte i pari dokument themelues që në mënyre të
drejtpërdrejtë i referohej “të drejtave të personave që i përkasin minoriteteve” si vlerë
113 Treaty of Amsterdam signed in 2 October 1997 114 Vende si Greqia apo Belgjika e kanë firmosur por nuk e kanë ratifikuar Konventën Kuadvr për Minoritetet Kombëtare ndërsa Franca nuk e ka firmosur asnjëherë. 115 Fjalim mbajtur ngaKomisioneri i Lartë i Minoriteteve Kombëtare i OSBE-së Rolf Ekeus në “Konferencën mbi Minoritete Kombëtare në një Bashkim Europian të zgjeruar”, Kopenhagen 2002: fq. 3 http://www.osce.org/hcnm/42322?download=true (Accessed 10 May 2014)
66
e Bashkimit Europian.116 Megjithëkëtë ky Traktat u firmos por asnjëherë nuk hyri në
fuqi. I njëjti formulim përsa i përket vlerave të BE-së u përdor edhe në Traktatin e
Lisbonës, ku në listimin e këtyre vlerave u përfshi edhe ajo e “të drejtave të
personave që i përkasin minoriteteve”.117
Studiues të ndryshëm edhe mbas hyrjes në fuqi të Traktatit të Lisbonës
theksuan se përveç zbatimit të dy standardeve ishte dhe përdorimi në legjislacionin e
brendshëm të një përkufizimi ‘minimalist’ të të drejtave të minoriteteve. Pikërisht si
pasojë e rezistencës ndaj kësaj të fundit nga disa vende anëtare të BE-së, ‘formula’ e
përdorur në dokumentin e lartpërmendur nënkupton njohjen e të drejtave individuale
në krahasim me të drejtat kolektive të minoriteteve.118 Pavarësisht kësaj qasjeje
‘minimaliste’ të të drejtave të minoriteteve dokumenti hasi pengesa që në fillimet e
saj për mungesë të miratimit nga disa vende anëtare të BE-së. E njëjta ‘formulë’ u
përdor edhe në Traktatin e Lisbonës të 2007 duke e ritheksuar mbrojtjen e të drejtave
individuale në krahasim me ato kolektive të minoriteteve.
Kjo rezistencë ndaj standardizimit të konceptit të minoriteteve prodhoi
europën me ‘disa shpejtësi’ edhe në kuadër të respektimit të të drejtave të
minoriteteve. Flitet për europën me disa shpejtësi, sepse vetë procesi i zgjerimit drejt
‘Lindjes’ duke pasur si referim kriteret e Kopenhagenit solli evidentimin e të drejtave
të minoriteteve kombëtare për këto vende aspirante ndërkohë që disa vende
ekzistuese anëtare nuk e kishin brendësuar (interiorizuar) akoma këtë standard.119
Analizimi në pjesën e parë të këtij punimi të standardit të respektimit të
minoriteteve kombëtare në dimensionin e brendshëm të BE-së është i rëndësishem
për të kuptuar dinamikat e përfshirjes së këtij të fundit në dimensionin e jashtëm të
saj dhe më saktësisht në politikat e kushtëzimit me rajonin e Ballkanit Perëndimor.
Një hulumtim i tillë është i nevojshëm për të analizuar besueshmërinë e BE-së si
vendosëse e standardeve (standart-setting) në fushën e të drejtave të minoriteteve
ndaj vendeve të BP-së. Siç theksohet edhe në vijim, besueshmëria është një kriter i
116 European Union, Treaty establishing a Constitution for Europe, firmosurnë Romë më 29 Tetor 2004. fq.10 http://eur-lex.europa.eu/JOHtml.do?uri=OJ:C:2004:310:SOM:en:HTML 117http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=OJ:C:2007:306:FULL&from=EN 118Heintze, Hans-Joachim (2008), “Collective Rights in the Context of EU Accession”, Kapitulli i dytënëlibrin Weller, Marc, The Protection of Minorities in the Wider Europe, Palgrave Macmillan: fq. 50. 119 I referohem Francës apo Greqisë që në legjislacionin e tyre të brendshëm nuk e njohin konceptin e minoritetit, madje edhe sot janë dy shtete të cilat nuk janë ratifikues të Konventës Kuadër për Mbrojtjen e të Drejtave të Minoriteteve Kombëtare.
67
rëndësishëm për të matur ndikimin e BE-së. Në nënkapitullin përmbyllës bëhet një
krahasim midis standardeve ndërkombëtare dhe rajonale europiane të analizuara
gjerësisht në këtë kapitull, me fokus rajonin e Ballkanit Perëndimor.
3.3 Krahasimi midis dy standardeve; rasti i Ballkanit Perëndimor Në bazë të studiuesit Will Kymlicka parashikimet e Nenit 27 janë të
pamjaftueshme për të adresuar kërkesat e minoriteteve kombëtare në Europën post-
komuniste. Kërkesat e minoriteteve në Europën Juglindore përgjithësisht mund të
klasifikohen si kërkesa ‘pozitive’, sepse kërkojnë një ndërhyrje të shtetit, ku këto
minoritete jetojnë për të siguruar arsimimin në gjuhën amë, përdorimin e gjuhës së
minoriteteve në raport me administratën publike, apo gjykata, garanci për një
pjesëmarrje politike etj, për këtë arsye neni 27 nuk mund të përmbushte asnjë nga
këto kërkesa.120
Ndërsa Bashkimi Europian, siç e theksuam edhe më sipër, ka patur një
rrugëtim të mbrojtjes dhe respektimit të të drejtave të minoriteteve kombëtare, që
bazohej në principet e përgjithshme të mos diskriminimit dhe barazisë. Përpos këtij
aspekti, BE-ja duke mos e patur për dekada me rradhë ndër fushat e saj të
kompetencës, standardizimi në nivel europian të normave mbi mbrojtjen dhe
respektimin e të drejtave të minoriteteve ka qenë i vështirë. Disiplinimi ishte
kompetencë e shteteve anëtare, të cilat kishin si detyrim të përgjithshëm hartimin e
legjislacionit të brendshëm në fushën e të drejtave të minoriteteve e cila duhej të mos
binte ndesh me principin e përgjithshëm të mosdiskriminimit dhe barazisë. Për këtë
arsye edhe monitorimi në këtë fushë specifike nga ana e BE-së në vendet aspirante
është bërë në drejtim të përthithjes së një legjislacioni të përshtatshëm për mbrojtjen
dhe respektimin e të drejtave të minoriteteve kombëtare dhe ratifikimi i Konventës
Kornize mbi Minoritetet Kombëtare të Këshillit të Europës.
120 Will Kymlicka (2007) Multicultural Odysseys, Ethnopolitics, 6:4, 585-597...fq. 592
68
KAPITULLI IV- Europianizimi i Ballkanit Perëndimor: çështja e të drejtave të minoriteteve
4.1 Politikat e kushtëzimit të BE-së në fushën e të drejtave të minoriteteve ndaj vendeve të Ballkanit Perëndimor
Në përkufizimet e para të dhëna mbi europianizimin, përfshirë edhe atë të të
formuluar nga Radaelli,121 termi kishte të bënte kryesisht me rregullimet e imponuara
nga BE-ja ndaj vendet anëtare të BE-së. Në fillimin e viteve ’90 shumë studime u
fokusuan në kriteret e BE-së ndaj vendeve të Europës Qëndrore e Lindore. Këto
studime i referoheshin procesit të mësipërm me terminologjinë “europianizimi i
shteteve kandidate”. 122 Ky punim bazohet në punimet e mëvonshme mbi
europianizimin, i cili analizoi ndikimin që ka patur BE-ja në procesin e zgjerimit në
një fushë specifike si ajo e të drejtave të minoriteteve. Më specifikisht, ky studim
analizon impaktin që kanë patur normat, rregullat, apo institucionet e BE-së në të
drejtat e minoriteve në vendet që aspirojnë për të qenë pjesë e saj.
Në kapitullin e tretë të këtij studimi u analizua sfondi ligjor i të drejtave të
minoriteteve në dimensionin e brendshëm të BE-së, për të vlerësuar besueshmërinë e
politikave të kushtëzimit në procesin e zgjerimit drejt vendeve të Ballkanit
Perëndimor. Megjithatë vendet kandidate, përsa i përket fushës së respektimit të të
drejtave të minoriteteve, duhet të jenë në linjë, jo vetëm me acquis communitaire,
por edhe me standardet shtesë të formuluara në procesin e zgjerimit. Studiuesit
Wiener and Schwellnus theksojnë në studimin e tyre që kushtëzimi në fushën e të
drejtave të minoriteteve “ndryshon në varësi të vendit kandidat”.123 Për këtë arsye
është e rëndësishme të analizohen se cilat janë standardet në fushën e minoriteteve të
formuluara në procesin e zgjerimit të rajonit të Ballkanit Perëndimor.
Për shkak të konteksteve të ndryshme dhe tipologjive të ndryshme të
minoriteteve, në rajonin e Europës Qëndrore e Lindore standardet e formuluara në
fushën e minoriteteve nuk kanë qenë të njëjta. Përveç kritereve të Kopenhagenit të
formuluara në 1993 si kritere për t’u plotësuar nga vendet kandidate të Europës
Qëndrore e Lindore (EQL), në rastin e rajonit të Ballkanit Perëndimor (BP) u shtuan
121Radaelli Claudio (2003), “The Europeanization of Public Policy”, in: Featherstone, K., Radaelli, C. (eds), The Politics of Europeanization, Oxford University Press, fq. 30 122 Sedelmeir, Ulrich, “Euroeanization in new member and candidate states”, Living Reviews in European Governance, Vol. 6, (2011), No. 1. fq. .5-7 123Wiener Antje, Schwellnus Guido (2004), “Contested Norms in the Process of EU Enlargement: Non–Discrimination and Minority Rights”, 2Constitutionalism Web– Papers: fq.15
69
kritere të tjera specifike. Procesi i Stabilizim Asociimit (PSA) u formulua për të
zgjidhur problemin më emergjent të rajonit në periudhën e fundit të viteve ‘90:
stabilizimin e sistemeve politike tejet fraxhile. Megjithatë ashtu siç thekson dhe
studiuesja Elbasani në artikullin e saj,124 stabilizimi dhe asociimi ishin dy objektiva
që ishin të vështira për t’u bashkërenduar. Në krahasim me eksperiencën e
mëparshme me rajonin e EQL, ku kishte që në fillim të procesit më tepër siguri për
integrimin e saj, në rastin e Ballkanit Perëndimor një siguri e tillë i’u dha vetëm gjatë
Samitit të Selanikut në 2003, rreth katër vjet nga formulimi i PSA-së. Samiti u
konsiderua një event i rëndësishëm edhe për faktin se raportet BE-BP u ngritën në
një nivel më të lartë, atë të zgjerimit. Për këtë arsye në këtë pjesë të punimit
analizohet dokumenti kryesor i BE-së i prodhuar nga 2005 në kuadër të procesit të
zgjerimit: Dokumenti Strategjik i Zgjerimit. Në këtë dokument, Komisionit Europian
(KE) i është dashur të koordinojë dy prioritetet e lartpërmënduara, atë të stabilizimit
dhe të asociimit.
Për më tepër, BE-ja shpesh nuk ka vetem një model me të cilin përfaqësohet
në një fushë të caktuar, diversitet i cili ka një ndikim negativ në tentativën e kësaj të
fundit për të ‘eksportuar’ një model të vetëm qeverisjeje në dimensionin e saj të
jashtem.125 E tillë paraqitet edhe situata e mbrojtjes dhe e respektimit të të drejtave të
minoriteteve kombëtare, ku nuk ka një model të vetëm të menaxhimit të tyre. Për
këtë arsye, studiuesja Grabbe nxjerr në pah problematikën e analizimit të ndikimit të
BE-së në vendet e EQL, si pasojë e analizimit të dy aspekteve: sa eshte zbatuar një
model i BE-së në një vend të caktuar dhe sa ka ndikuar diversiteti i BE-së në pasjen e
disa referencave në debatet me vendet e EQL?126 Një këndvështrim i cili gjen zbatim
edhe në rastin e mbrojtjes dhe respektimit të të drejtave të minoriteteve.
Por cilat janë kriteret që përcaktojnë një ndikim të BE-së nëpërmjet politikave
të kushtëzimit? Studime të ndryshme127 kanë arritur në përfundimin që ky ndikim
124Elbasani, Arolda, “EU Enlargement in the Western Balkans: strategies of borrowing and inventing”, Journal of Southeastern Europe and the Balkans, 2008: 293-307, fq. 301 125Grabe Heather, “Europeanization goes East: Power and Uncertainty in the EU Accession Process”, kapitulli XIII ne Fitherstone Kevin, Radaelli, Claudio M., The politics of Europeanization”: Oxford University Press: 2003, fq. 313 126Grabe Heather, “Europeanization goes East: Power and Uncertainty in the EU Accession Process”, kapitulli XIII ne Fitherstone Kevin, Radaelli, Claudio M., The politics of Europeanization”: Oxford University Press: 2003, fq. 314 127Amichai Magen, Leonardo Morlino (2009), International Actors, Democratization and the Rule of Law: Anchoring Democracy? Routledge. Frank Schimmelfennig, Ulrich Sedelmeier (2005), The Europeanization of Central and Eastern Europe, Cornell University press.
70
varet nga përllogaritjet kosto/përfitim të vendit të targetuar. Në një qasje më të
përgjithshme, Sedelmeier identifikon tre kritere si thelbësore për të pasur një
ndikim të politikave të kushtëzimit: madhësia e financimeve të BE-së,
besueshmëria e politikave të kushtëzimit dhe kostot e brendshme, që vijnë si rrjedhojë
e këtij adaptimi.128 Dy kriteret e para janë në varësi të BE-së ndërsa kriteri i fundit
është në varësi të vendit të targetuar. Nëse analizohen dy kriteret e lartpërmëndura,
që ndikojnë në efektivitetin e politikave të kushtëzimit në fushën e mbrojtjes dhe
respektimit të minoriteteve kombëtare në rajonin e Ballkanit Perëndimor, arrihet në
përfundimin që BE-ja nuk ka bërë mjaftueshëm në këtë drejtim.
Për sa i përket madhësisë së financimeve apo të ashtëqujturat ‘karrotave’,
sigurisht, element kyç jane ndihmat financiare. Në rastin e rajonit të Ballkanit
Perëndimor në zanafillën e PSA-së, programi i financimit kryesor i kësaj të fundit
ishte CARDS (2000-2006). Duke qenë se problemet që përballen minoritetet janë të
shumta dhe që prekin disa sektorë njëkohësisht, një program financimi efikas duhet
të reflektonte këtë situatë të tyre. Në dokumentin e Komisionit mbi programin
CARDS për rajonin (2002-2006), evidentohet fakti që rajoni ka një historik të
marrëdhënieve konfliktuale ndër-etnike dhe për një demokraci stabile ‘trajtimi i
minoriteteve qëndron në qendër të problemit’. 129 Studime të mëprshme dhe të
detajuara mbi ndikimin e këtij programi financimi kanë arritur në përfundimin që në
raport me minoritetet, ky ndikim ka qenë minimal ose i limituar.130 Për sa i përket
programit IPA një nga problematikat e ngritura lidhet me mungesën e reflektimit në
dokumentin IPA të problematikave të identifikuara në Progres Raportet e KE-së.
Për sa i përket kriterit të dytë, që lidhet me besueshmërinë e politikave të
kushtëzimit të BE-së në fushën e respektimit të të drejtave të minoriteteve
kombëtare, është e rëndësishme të analizohet nëse kërkesat e BE-së kanë qenë
konstante dhe koerente në vite. Ilustrimi me një rast konkret nga rajoni i BP-së, i cili
ka arritur të bëhet pjesë e BE-së është i rëndësishëm për të analizuar ndikimin e të
drejtave të minoriteteve kombëtare në procesin e zgjerimit të vendit kandidat.
128Sedelmeier, Ulrich (2010), “The EU and democratization in Central and Southeastern Europe since 1989”, nëSabrina P. Ramet, Central and Southeast Europe Politics since 1989, Cambridge University Press: fq. 523 129Komisioni Europian, CARDS Assistance Programme to the Western Balkans, Regional Strategy Paper, 2002-2006, fq. 9. 130Minority Rights Group International, EU Financial Assistance to the Western Balkans (2010): a Minority-Focused Review of CARDS and IPA http://www.minorityrights.org/10375/reports/eu-financial-assistance-to-the-western-balkans-a-minorityfocused-review-of-cards-and-ipa.html (Aksesi me 20.04.2015)
71
Në Dokumentin Strategjik të Zgjerimit pasqyrohen sfidat dhe rakomandimet
e BE-së kundrejt rajonit të BP. Nëse analizojmë dokumentin e lartpërmëndur duke
pasur parasysh të drejtat e minoriteteve, në vite vërehet një mungesë koherence dhe
vazhdimësie. Në tre dokumentat e parë të publikuara, që i referohen specifikisht
Dokumentit Strategjik të Zgjerimit për vitet 2005-2006, 2006-2007, dhe 2007-
2008131 Komisioni i referohet minoriteteve në rajonin e BP-së nga pikëpamja e
sigurisë. Në një nga dokumentat e mësipërm KE sugjeronte: “Të gjitha vendet duhet të inkurajojnë tolerancën kundrejt minoriteteve dhe të ndërmarrin masat e duhura për të mbrojtur personat që mund të jenë objekt i diskriminimit, armiqësisë apo dhunës. Kjo është thelbësore për të arritur paqen dhe një stabilitet të qëndrueshëm.”132 Në Dokumentin Strategjik dhe Sfidat Kryesore 2008-2009, Komisioni
përmend minoritetet në një fjali të vetme dhe shprehet se “Dialogu ndërmjet forcave
politike dhe shpirti i kompromisit janë të pamjaftueshme, përfshirë këtu edhe çështjet
e lidhura me etnicitetin”.133
Në Dokumentin Strategjik të vitit të mëvonshëm, Komisioni përmënd
minoritetet vetëm në dy raste: kur i referohet Kroacisë dhe Kosovës. Për herë të parë
Komisioni i referohet minoriteteve në Dokumentin Strategjik të 2010-2011, jo vetëm
në terma sigurie por edhe nga këndvështrimi social. Pavarësisht këtij fakti, formulimi
vazhdonte të ishte i përgjithshëm “kriza ekonomike ka patur një impact negative në
mirëqënien sociale në vendet e zgjerimit. Grupet vulnerabël, përfshirë këtu
minoritetet, komunitetet e dizavantazhuara dhe personat me paaftësi, kanë qënë
veçanërisht të prekur.”134 Një rëndësi të veçantë i është kushtuar komunitetit Rom si
një grup vulnerabël më së tepërmi i prekur nga kriza ekonomike. Në vetëm dy vende,
në Kroaci dhe Kosovë, Komisioni sugjeron të punohet më shumë për integrimin e
minoriteteve në shoqëritë përkatëse. Theksi në të dy vendet vendosej tek minoritetei
serb dhe nevoja për integrimin e mëtejshëm të tij në të gjitha sferat e shoqërisë.135
Vetëm në Dokumentin Strategjik të 2011-2012 i referohet Maqedonisë si një vend që
131 Enlargement Strategy and main Challenges 2005-2006, Enlargement Strategy and main Challenges 2006-2007, Enlargement Strategy and main Challenges 2007-2008 European Commission, 2005 Enlargement Strategy Paper, 9 November 2005 132 European Commission, Enlargement Strategy and main Challenges 2007-2008, 6 Nëntor 2007, fq.6 133 European Commission, Enlargement Strategy and main Challenges 2008-2009, 5 Nëntor 2008, fq. 3-4 134 European Commission, Enlargement Strategy and main Challenges 2010-2011, 9 Nëntor 2011, fq.7 135 European Commission, Enlargement Strategy and main Challenges 2010-2011, 9 Nëntor 2011, fq.17
72
duhet të adresojë sfidat për sa i përket respektimit dhe mbrojtjes së minoriteteve.136
Kosova mbetet problematike në këndvështrimin e Komisionit përsa i përket pajtimit
dhe sugjerohen hapa të mëtejshëm për integrimin e minoritetit kombëtar Serb.137
Në Dokumentin Strategjik të 2012-2013, Komisioni është më i drejtpërdrejtë
kur i referohet minoriteteve duke theksuar se “Të drejtat politike, sociale dhe
ekonomike, ashtu si edhe të drejtat e për disa që i përkasin minoriteteve janë çështje
me rëndësi në shumicën e vendeve kandidate”.138 Në një pjesë tjetër të dokumentit
thekson që “Çështjet e lidhura me minoritetet vazhdojnë të mbeten një sfidë kryesore
në BP”.139 Megjithëkëtë vetëm dy vende (Kosova dhe Maqedonia) përmenden në
mënyre të drejtpërdrejtë si vende, ku marrëdhëniet ndër etnike vazhdojnë të jenë
problematike. Në të njëjtin dokument nuk përmendet Kroacia në kontradiktë me
dokumentat e mërpashëm, për shkak të faktit se vendi po përgatitej për të qenë
anëtare me të drejta të plota në BE.
Përmbledhja e mësipërme e Dokumentin Strategjik i përgatitur ndër vite nga
KE, i cili konsiderohet dokumenti kryesor që trajton rajonin e BP-së si një të tërë,
vazhdon ta trajtojë çështjen e minoriteteve nga pikëpamja e sigurisë. Përmëndja e
Kosovës në çdo dokument nga 2005, kur përmendeshin minoritetet e përforcon këtë
pohim. Problemi i trajtimit të çështjes së minoriteteve nga pikëpamja e sigurisë
konsiston në faktin që duke pasur si prioritet sigurinë nuk është punuar në favor të
zgjidhjes së qëndrueshme demokratike të kontradiktave maxhorancë/ minoritet në
vendin e targetuar. Kjo ka sjellë edhe në mos tejkalimin e problemeve stateness në
rastin e Kroacisë. Në vazhdimësi analizohet rasti i Kroacisë si dhe kriteret e hartuara
nga BE-ja ndaj të drejtave të minoriteteve dhe rëndësia e dhënë në kuadër të procesit
të zgjerimit.
4.2 Rasti i Kroacisë
Zgjerimi i rajonit të Ballkanit Perëndimor është më pak i mundshëm sot sesa
15 vjet më parë kur u tha qartazi në 2003 që “e ardhmja e rajonit është në BE”. Kjo
situate ka ardhur si pasojë e arsyeve ‘të brendshme” që mund të përmblidhet me
konceptin e ‘lodhjes nga zgjerimi’ dhe arsyeve ‘të jashtme” që lidhen me vetë vendet
136 European Commission, Enlargement Strategy and main Challenges 2011-2012, 12 Tetor 2011, fq.14 137 European Commission, Enlargement Strategy and main Challenges 2011-2012, 12 Tetor 2011, fq.17 138Komisioni Europian, Enlargement Strategy and main Challenges 2012-2013, 10 Tetor 2012, fq.5 139Komisioni Europian, Enlargement Strategy and main Challenges 2012-2013, 10 Tetor 2012, fq.8
73
e rajonit dhe vështirësitë e tyre për të përthithur dhe zbatuar normat e BE-së. Për
arsyet e lartpërmëndura mbas zgjerimit të 2004 dhe 2007, gjuha e KE-së ndaj
‘vendeve kandidate´ ishte më e rreptë duke u shprehur se “strategjia e para-
anëtarësimit dhe e negociimit me vendet kandidate dhe potenciale duhet të ndiqet në
mënyrë rigoroze, duke respektuar në mënyrë të plotë kushtet e dakordësuara”.140
Integrimi i Bullgarisë dhe Rumanisë u shoqërua me problematika dhe BE-ja vendosi
mekanizma monitoruese në fushën e drejtësisë edhe mbas anëtarësimit të këtyre
vendeve në 2007. Sidomos eksperienca me dy shtetet e lartpërmëndur bëri që
Bashkimi Europian të identifikojë një sërë problematikash, të cilat i përfshiu në
strategjinë e para-anëtarësimit të vendeve të rajonit. 141 Megjithëkëtë, BE-ja i
referohet integrimit të suksesshëm të Kroacisë si kundërpërgjigje e vështirësive të
shtuara në procesin e zgjerimit të vendeve të rajonit.
Në këtë pjesë të punimit analizohen kërkesat e BE-së ndaj Kroacisë përsa i
përket të drejtave të minoritetit kombëtar serb. Hulumtimi i referohet specifikisht
minoritetit kombëtar Serb për dy arsye thelbësore: in primis për shkak të
marrëdhënies së vështirë me maxhorancën kroate dhe së dyti për shkak të faktit që
numerikisht serbët përfaqësojnë minoritetin më të madh në vend. Për dekada
minoriteti serb u konsiderua nga maxhoranca kroate si ‘kërcënim’ ndaj unitetit
kombëtar dhe fakti i mospranimit nga minoriteti serb i përkatësisë në komunitetin
politik kroat ka sjellë praninë e problemeve ‘stateness’ në Kroaci. Studimi i rastit të
Kroacisë ndihmon për të kuptuar ndikimin e politikave të kushtëzimit të BE-së në të
drejtat e minoriteteve kombëtare. Synimi është të analizohet nëse qasja e BE-së ndaj
vendeve, të cilat kanë probleme ‘stateness’ është në linjë me atë të studiuesve Linz
dhe Stephan,142 të cilët argumentojnë që konsolidimi i demokracisë në këto vende
nuk mund të arrihet pa zgjidhjen e problemeve me minoritetet kombëtare.
Për këtë qëllim janë analizuar Progres Raportet dhe dokumentet e tjera të
prodhuara në kuadër të procesit të zgjerimit për të vërejtur ndryshimet në legjislacion
apo edhe në qasjen e Kroacisë ndaj minoritetit kombëtar serb. Gjatë procesit të
integrimit, të gjithë vendet të cilat synojnë të bëhen anëtare me të drejta të plota në
BE duhet të kalojnë me mijëra faqe legjislacion që u përkasin fushave të ndryshme. 140 European Commission, Enlargement paper 2006/2007, Brussels 8.11.2006, fq.2 http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/key_documents/2006/Nov/com_649_strategy_paper_en.pdf (Aksesi me 10 Shtator 2015) 141Komisioni europian, Enlargement paper 2006/2007, Bruksel 8.11.2006, fq. 5 142 Juan J. Linz, Alfred Stepan (1996), ‘Problems of Democratic Transition and Consolidation: Southern Europe, South America, and Post-Communist Europe’, John Hopkins University Press.
74
Studime të ndryshme kanë arritur në përfundimin që procesi i integrimit për vendet e
rajonit të BP-së ka thelluar hendekun midis legjislacionit në letër dhe zbatimit të tij
në praktikë. Përsa i përket kritereve të vetë BE-së në fushën e respektimit dhe
mbrojtjes së minoriteteve, vendet aspirante për të qenë pjesë e saj duhet të firmosin
dhe të zbatojnë Konventën Kuadër për Minoritetet Kombëtare. Është me interes për
këtë studim që të hulumtojmë mbi koherencën në zbatimin e këtij kriteri në rastin e
Kroacisë. Sa nga sugjerimet e Komitetit Këshillues të Konventës Kuadër për
Minoritetet Kombëtare janë marrë parasysh në procesin e monitorimit të Kroacisë
nga Komisioni Europian?
Menjëherë mbas dhënies së statusit të vendit kandidat, u firmos me Kroacinë
në shtator të 2004 një Partnership Europian, i cili pasqyronte kriteret dhe prioritetet
për një integrim të mëtejshëm. Duke konsideruar problematikën e thellë dhe të shtrirë
në kohë të minoritetit kombëtar serb, pritej që respektimi i të drejtave të minoriteteve
të konsiderohej në prioritetet afatgjata të vendit. Në fakt ky aspekt u përfshi në
prioritetet afatshkurtra, që duhet të plotësonte Kroacia, me një kërkesë specifike
“sigurimi i përfaqësimit proporcional në unitetet rajonale dhe të vetë-administruara,
në administratën shtetërore dhe në gjyqësor”143
Prioriteti i lartpërmëndur u reflektua edhe në progres raportet e mëvonshme
duke filluar nga ai i 2005, në formën e një kriteri që vendi duhet të plotësonte për të
arritur një integrim të mëtejshëm në organizatën rajonale. Në Progres Raportin e
2005144 paraqitet një përshkrim i gjatë dhe i detajuar mbi historikun dhe situatën e
minoriteteve kombëtare në Kroaci me një fokus të veçantë tek minoriteti kombëtar
serb. Megjithëkëtë, Komisioni në të njëjtin raport nuk propozon mënyrën e tejkalimit
të këtyre problematikave dhe mënyrën e matjes së progresit në këtë fushë specifike.
Progres Raporti i 2005 ka ngjashmëri me raportin e prodhuar në 2001 145 nga
Komiteti Këshillues i Këshillit të Europës, por ndryshe nga ky i fundit nuk hartohet
asnjë rekomandim nga Komisioni për mënyrën e zgjidhjes së këtyre problemeve.
143 Këshilli i Bashkimit Europian, Vendimi i Këshillit mbi principet, prioritetet dhe kushtet e partnershipit Europian me Kroacinë, 13 Shtator 2004 http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:32004D0648&from=EN , Art.3.1 (Aksesi më 20 Shtator 2015) 144Komisioni Europian, Kroacia: Progres Raporti i 2005, 9 Nëntor 2005 http://ec.europa.eu/enlargement/archives/pdf/key_documents/2005/package/sec_1424_final_progress_report_hr_en.pdf (Aksesi më 10 Shtator 2015) 145Komiteti Këshillues mbi Konventën Kuadër mbi Minoritetet Kombëtare, Opinioni mbi Kroacinë, i aprovuar më 6 Prill 2001 http://www.coe.int/t/dghl/monitoring/minorities/3_FCNMdocs/PDF_1st_OP_Croatia_en.pdf (Aksesi më 10 Shtator 2015)
75
Në dokumentin e Partnershipit të Pranimit të 2006-ës me Kroacinë (në vijim
dokumentimi i Partnershipit), 146 në krahasim me të njëjtin dokument të 2004,
Këshilli Europian përshkruan gjendjen e minoriteteve kombëtare në Kroaci në
mënyrë të përgjithshme dhe thekson një kriter të përgjithshëm që vendi duhet të
respektojë në këtë fushë specifike si principet që ndodhen të reflektuara në
“Konventën Europiane të të Drejtave të Njeriut dhe në Konventën Kuadër mbi
Minoritetet Kombëtare”. Në Progres Raportin e 2006 edhe Komisioni Europian është
sipërfaqësor në dhënien e sugjerimeve në fushën e respektimit dhe mbrojtjes së të
drejtave të minoriteteve kombëtare në Kroaci, duke deklaruar që, “me gjithë
progresin e bërë, më shumë duhet të bëhet në aspektin e luftës kundër paragjykimeve
etnike, sidomos në zonën e krimeve të luftës”.147
E njëjta problematikë evidentohet edhe në dokumentin e Partnershipit të 2006
ku Këshilli i rekomandon Kroacisë që “të promovojë respektiminin dhe mbrojtjen e
minoriteteve në përputhje me të drejtëm ndërkombëtare dhe praktikat më të mira të
vendeve anëtare të BE-së”.148
I njëjti formulim sipërfaqësor, pa përcaktuar indikatorë të qartë për të matur
progresin në fushën e mbrojtjes së të drejtave të minoriteteve, gjendet edhe në
raportin e progresit të vitit 2007,149 ku Këshilli thekson se: "Vëmendje e veçantë
duhet t'i kushtohet dispozitave në fushën e punësimit, si dhe për të trajtimin e
diskriminimit më gjerësisht, veçanërisht në sektorin publik". 150 Komisioni nuk
specifikon një kushtëzim të qartë për Kroacinë në fushën specifike të punësimit të
pjesëtarëve të minoriteteve në sektorin publik dhe mbi të gjitha nuk specifikon llojin
e prioritetit (afat shkurtër, afat mesëm apo afat gjatë) për këtë masë që vendi duhet të
ndërmarrë.
146 Këshilli i Bashkimit Europian, Vendimi i Këshillit mbi principet, prioritetet dhe kushtet e partnershipit Europian me Kroacinë dhe që shfuqizon Vendimin 2004/648/EC, 20 Shkurt 2006 http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:32006D0145&from=EN Art.3.1(Aksesi më 10 Shtator 2015) 147 Komisioni Europian, Kroacia: Progres Raporti i 2006, 8 Nëntor 2006 (Aksesi më 10 Shtator 2015) http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/key_documents/2006/nov/hr_sec_1385_en.pdf p. 13(Aksesi më 10 Shtator 2015) 148Council of the European Union, Council decision on the principles, priorities and conditions contained in the Accession Partnership with Croatia and repealing Decision 2006/145/EC, 12 February 2008 http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:32008D0119&from=EN(Aksesi më 10 Shtator 2015) 149European Commission, Croatia: 2007 Progress Report, 6 November 2007 http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/key_documents/2007/nov/croatia_progress_reports_en.pdf p. 12-13 (Aksesi më 17 Shtator 2015) 150European Commission, Croatia: 2007 Progress Report, 6 November 2007, fq. 53
76
Në dokumentin e Përfundimeve të 2009 mbi Kroacinë, në lidhje me kriteret e
të drejtave të minoriteteve, Komisioni Europian shprehet se: “Megjithatë, shumë probleme vazhdojnë të hasin minoritetet. Minoritetet vazhdojnë të përballen me vështirësi të veçanta në fushën e punësimit, si në aspektin e nën-përfaqësimit në administratën shtetërore, gjyqësisë dhe policisë, ashtu edhe në sektorin më të gjerë publik. Dispozitat dhe programet ligjore duhet të zbatohen me më shumë vendosmëri dhe duhet të sigurohet një monitorimin më i përshtatshëm. Kroacia ka nevojë që të inkurajojë frymën e tolerancës ndaj pakicës serbe dhe të marrë masat e duhura për të mbrojtur ata që ende mund të jenë objekt i kërcënimeve apo akteve të diskriminimit, armiqësisë apo dhunës.”151
Të njëjtën përmbajtje përsa i përket gjendjes së minoritetit kombëtar serb
gjendet edhe në Përfundimet e 2010. Në raportin e progresit të vitit 2011, 152
pasqyrohet një tabllo pozitive e sistemit të të drejtave të minoritateve në Kroaci. Në
kundërshtim me pasqyrimin e Komisionit, Komitetit Këshillues i Këshillit të Europës
në raportin e po të njëjtin vit për Kroacinë thekson që situata e minoriteteve mbetet
problematike.153 Për Komitetin Këshillues, zbatimi i legjislacionit në fuqi vijon të
mbetet një çështje shqetësuese në Kroaci, sidomos përsa i përket punësimit të
pjesëtarëve të minoriteteve kombëtare. Në lidhje me këtë çështje, Komisioni në
progres raportin e 2011 që i referohet vititt pararendës thekson miratimin e një plani
për punësimin e pjesëtarëve të minoriteteve nga ana e qeverisë Kroate, por nuk
parashikon tregues për matjen e efekteve në praktikë të këtij plani.
Në Raportin Analitik të vitit 2012154 situata e përgjithshme e minoriteteve
përshkruhet në terma pozitivë. Komisioni rekomandon se “Kroacia ka nevojë që të
nxisë frymën e tolerancës ndaj minoriteteve, në veçanti ndaj serbëve të Kroacisë dhe
të ndërmarrë masa për të mbrojtur ata që ende mund të jetë objekt i kërcënimeve,
apo akteve të diskriminimit, armiqësisë apo dhunës". Megjithatë, Komisioni nuk
specifikon se si duhet "nxitur fryma e tolerancës" dhe cilat hapa duhen ndërmarrë për
këtë qëllim. Negociatat mbi kapitullin 23 që trajtojnë të drejtat e minoriteteve hapen
151 European Commission, Enlargement Strategy and Main Challenges 2009-2010, http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/key_documents/2009/conclusions_on_croatia_en.pdf 152European Commission, Croatia: 2011 Progress Report, 12 October 2011, fq.12-13 http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/key_documents/2011/package/hr_rapport_2011_en.pdf(Aksesi më 5 Tetor 2015) 153Advisory Committee on the Framework Convention for the Protection of National Minorities, Third Opinion on Croatia, Adopted on 27 May 2010 http://www.coe.int/t/dghl/monitoring/minorities/3_FCNMdocs/PDF_3rd_OP_Croatia_en.pdf(Aksesi më 5 Tetor 2015) 154European Commission, Comprehensive Monitoring Report on Croatia’s s state of preparedness for EU membership, 10 October 2012, fq.7 http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/key_documents/2012/package/hr_analytical_2012_en.pdf(Aksesi më5 Tetor 2015)
77
më 30 qershor 2010 dhe mbyllen më 30 qershor 2011.155 Në vetëm një vit Kroacia
kishte përmbushur të dhjetë kriteret dhe nën-kritereve e tyre të formuluara nga
Komisioni Europian.156 Megjithatë realiteti në terren ishte ndryshe. Siç theksonte
edhe Komisioneri Europian për Zgjerimin dhe Politikën e Fqinjësisë, Stefan Fule,
gjatë një fjalimi mbi reformat e Kroacisë në lidhje me Kapitullin 23 "në përgjithësi,
Kroacia dhe qeveria e saj kanë bërë përparim të konsiderueshëm në fushën e
gjyqësorit dhe të drejtave themelore. Megjithatë, mbetet shumë për të bërë."157 Kjo
deklaratë është bërë në mars të vitit 2011. Përkundër asaj që Komisioneri Europian
pretendonte në mars të 2011, negociatat në lidhje me Kapitullin 23 u mbyllën në
qershor të vitit 2011, në më pak se tre muaj. Ende mbetet një pyetje nëse në vetëm tre
muaj Kroacia i kishte adresuar të gjitha shqetësimet që Komisioneri Evropian i ishte
referuar në deklaratën e tij.
Amnesty International në raportin e saj vjetor të 2014-2015, argumentonte se
minoriteti Serb në Kroaci ende përballet me diskriminim, sidomos në fushën e
punësimin në sektorin publik dhe strehimit social.158 Milorad Pupovac, kryetari i
Këshillit Kombëtar Serb në Kroaci, në një letër dërguar kryetarit të Parlamentit
Europian në maj të 2015 pretendonte se "përshkallëzimi i intolerancës dhe krijimi
dhe mbi të gjitha pranimi i një atmosferë anti-minoritare në tri vitet e fundit kanë
kërcënuar seriozisht atë që është arritur gjatë negociatave tona për anëtarësim ".159
Kjo deklaratë vë në pikëpyetje përparimin e vërtetë në terren në çështjet që kanë të
bëjnë me të drejtat e minoriteteve kombëtare. Është me rëndësi të theksohet që gjithë
procesi i negociimit të kapitullit të 23 u konsideruar jo transparent dhe u kritikua nga
studiues të ndryshëm dhe nga shoqëria civile e cila nuk u përfshi në asnjë fazë të
procesit.160
Në fakt ekziston një mungesë e disponueshmërisë së dokumenteve, të cilat i
referohen indikatorëve të hartuara nga Komisioni për fushën në fjalë dhe përgjigja e
dhënë nga Kroacia në përmbushjen e tyre. Ky aspekt përbën një problem edhe për
155 Zenith association, Embedding Rule of Law in the Enlargement Process, fq.11 156 European Commission, Interim Report from the Commission to the Council and to the European Parliament on reforms in Croatia in the Field of Judiciary and Fundamental Rights (Negotiation Chapter 2003), Brussels 2 Mars 2011 157 http://europa.eu/rapid/press-release_SPEECH-11-138_en.htm (Aksesi më 25 Tetor 2015) 158 https://www.amnesty.org/en/countries/europe-and-central-asia/croatia/report-croatia/(Aksesi më20Tetor 2015) 159 http://www.b92.net/eng/insight/pressroom.php?yyyy=2015&mm=05&nav_id=94068 (Aksesi më20Tetor 2015) 160 Mainstreaming Human and minority rights, fq. 68 JovanaMarovic, “Montenegro and the negotiations in the Chapter 23”, Institute Alternative, 2012
78
faktin që vende të tjera nga rajoni janë gati për të filluar ose kanë filluar procesin e
negociatave të Kapitullit 23. Edhe në studime të tjera që analizojnë efektet e
kushtëzimit të BE-së në vendet e Ballkanit Perëndimor kanë përmendur mungesën e
rëndësisë së kushtuar ndaj zbatimit në krahasim me përputhshmërinë formale me
acquis communitaire. Siç dëshmon edhe rasti i Kroacisë, vendi ka pasur një
përputhshmërinë formale me acquis communitaire, por mungesa e zbatimit në të
njëjtën shkallë të legjislacionit u kthye në një problematikë në vitet e post-
anëtarësimit.
4.3 Përfundime
Në këtë kapitull të punimit doktoral u analizua ndikimi i kushtëzimit politik të BE-së
në të drejtat e minoriteteve në rajonin e Ballkanit Perëndimor. Për këtë qëllim u
argumentua se në rastin e të drejtave të minoriteteve gjasat e miratimit të një
legjislacioni në fushën e të dreajtave të minoriteteve varen nga kredibiliteti i
standardeve të BE-së dhe kostot e përshtatshmërisë. Lidhur me besueshmërinë e
standardeve të BE-së, pas analizimit të ecurisë së përfshirjes së këtij standardi u arrit
në përfundimin se parimet e mbrojtjes së të drejtave të minoriteteve nuk ishin pjesë
integrale në gjenezën e Bashkimit Europian, por ishin një produkt i nevojës nga
dimensionin e jashtëm të BE-së. Kjo situatë ka dëmtuar besueshmërinë e normës së
“huazuar”të BE-së në procesin e zgjerimit vis a vis vendeve kandidate.
Në lidhje me elementin e dytë, duke qenë se vendet e rajonit të Ballkanit
Perëndimor kryesisht mbështeten në politikën nacionaliste, kostot e miratimit dhe
sidomos të zbatimit të normave me fokus të drejta e minoriteteve kombëtare janë
konsideruar të larta. Kjo ka penguar‘fuqinë’ transformuese të BE-së në Kroaci në
lidhje me të drejtat e minoriteteve kombëtare.
Së fundi, pyetjes nëse kushtëzimi politik i BE-së për çështjet e minoriteteve
mund të konsiderohet i suksesshëm në adresimin e problemeve ‘stateness’ në Kroaci,
përgjigjja e argumentuar në këtë punim ka qenë negative, pasi nuk ka qenë në
objektivat kryesore të BE-së për të trajtuar shkaqet rrënjësore të marrëdhënieve
problematike me minoritetet kombëtare, por ka "pretenduar" vetëm absorbimin e
acquis në legjislacionin kombëtar kroat.
79
KAPITULLI V- Të drejtat e minoriteteve në kuadër të procesit të zgjerimit: rasti i Shqipërisë dhe Maqedonisë Në këtë kapitull hulumtohen të dhënat historike dhe situata politike në dekadat e
fundit për vendet në fokus, për të hulumtuar mbi faktorët e brendshëm që kanë
ndikuar në procesin e europianizimt të Shqipërisë dhe Maqedonisë. Supozimi i
ngritur në këtë punim, i shpjeguar në mënyrë të detajuar në kapitullin e dytë, thekson
që qasja e vendeve të caktuara ndaj minoriteteve kombëtare mund të lehtësojë ose
pengojë procesin e europianizimit në këto vende edhe pse jo tërësisht. Për të
mundësuar testimin në kapitullin e gjashtë të supozimit të lartpërmëndur është me
rëndësi që fillimisht të hulumtohet mbi marrëdhënien maxhorancë me minoritetin
kombëtar në fokus në Shqipëri dhe Maqedoni. Secili nga rastet analizohet duke
filluar me këndvështrimin historik dhe më pas hulumtohet e drejta për arsim dhe
pjesëmarrje politike e minoritetit kombëtar grek dhe shqiptar ndër vite. Struktura e
hulumtimit për të dy vendet është e njëjtë për të mundësuar krahasimin midis tyre.
5.1 Rasti i Shqipërisë
Për sa i përket Shqipërisë, marrëdhënia e kësaj të fundit me minoritetet ka
qenë më pak komplekse në krahasim me vendet e tjera të rajonit. Kjo për disa arsye
që do të shpjegohen në vijim si dhe për shkak të pranisë së ulët numerike të
minoriteteve në territorin e vendit. Marrëdhëniet diplomatike të Shqipërisë me BE-në
(asokohe Komuniteti Europian) vendosen që në qershor të 1991. Pavarësisht
marrëdhënieve të hershme me BE-në, rrugëtimi i Shqipërise për sa i përket integrimit
europian do të jetë më i gjatë në krahasim me fqinjët e saj. Shqipëria firmos një
marrëveshje tregëtie me Bashkimin Europian në 1992 dhe në 1999 do të jetë pjesë e
Procesit të Stabilizimit dhe Asociimit. Marrëveshja e Stabilizim Asociimit (MSA),
negociatat e së cilës filluan në 2001, hyri në fuqi në 2006 me nënshkrimin e saj nga
të dy palët negociuese (shtetet anëtare të BE-së dhe Shqipërisë).161 Në nenin 2 të
kësaj marrëveshjeje palët zotohen të respektojnë ‘parimet demokratike dhe të drejtat
njerëzore, siç janë shpallur në Deklaratën Universale të të Drejtave të Njeriut dhe
siç janë përkufizuar në Konventën Europiane për të Drejtat e Njeriut, në Aktin Final
të Helsinkit dhe Kartën e Parisit për një Europë të Re’.162 Më 28 prill 2009 Shqipëria
paraqet kërkesën e saj për anëtarësim në BE dhe më 10 tetor 2009 Komisioni
161 http://eeas.europa.eu/delegations/albania/eu_albania/political_relations/index_en.htm 162Keshilli i Bashkimit Europian, “Stabilisation and Association Agreement”, Brussels, 2006. fq. 9.
80
Europian vendos për dhënien e statusit kandidat, por në këmbim të plotësimit të disa
kushteve paraprake, ndër të cilat edhe respektimi dhe mbrojtja e të drejtave të
minoriteteve .
Kushtetuta e Shqipërisë mbron të drejtat civile, ekonomike dhe sociale të
minoriteteve. Historikisht vendi i ka ndarë minoritetet në dy grupe edhe pse jo de
jure: minoritete kombëtare (greket, maqedonasit dhe malajzezët) dhe minoriteti
‘etno-linguistik’ (arumune dhe rome). Edhe pse kjo ndarje nuk ka një bazë ligjore që
i referohet, në diskursin e institucioneve publike referohet kjo ndarje. Marrëdhëniet
ndër-etnike mbeten të mira, ndërsa sugjerohet përmirësimi i kuadrit ligjor për
minoritetet.
5.1.1 Sfondi historik i disiplinimit të marrëdhënieve maxhorancë me minoritetet nga momenti i formimit të shtetit shqiptar
Mbi origjinën e minoritetit kombëtar grek ka versione të ndryshme, sidomos
për sa i përket momentit të vendosjes së tyre në territorin shqiptar. Në bazë të
Minority Rights Group International, është e vështirë të arrish në një version të
vetëm mbi momentin e vendosjes së minoritetit grek në Shqipëri, të pranuar nga të
dyja palet. 163 Nëse i referohemi shtetit amë të minoritetit, Greqisë, minoriteti
kombëtar grek është autokton në territorin jugor të Shqipërisë dhe e ka origjinin në
shek VI para lindjes së Krishtit. 164 Pjesa dërrmuese e tyre jetojnë në rajonin e
Gjirokastrës, Delvinës dhe Himarës. Por studimet vendase dhe gërmimet
arkeologjike në zonat ku banon sot minoriteti grek, dëshmojnë ‘ekzistencën e
pandërprerë të kulturës ilire në këtë hapësire’.165
Periudha e Perandorisë Osmane është me rëndësi për t’ju referuar për shkak
se Osmanët kanë mbajtur regjistra (defterë) të detajuar mbi përbërjen e popullsisë në
zonat e pushtuara. Studime te historianëve vendas kanë hulumtuar ‘defterët’ osmane,
të cilët mbanin statistika mbi përbërjen e popullsisë në njësitë administrative që ishin
nën sundimin e Perandorisë. Në bazë të studimit të kryer nga historiani Ferit Duka, i
cili hulumtoi dhe botoi të dhënat nga Defteri i Sanxhakut të Vlorës së 1519-1520, del
163http://minorityrights.org/minorities/greeks/ (Aksesi me 28.11.2016)) 164 http://www.mfa.gr/en/greece-bilateral-relations/albania/cultural-relations-and-greek-community.html (Aksesi me 29.11.2016) 165 Meta, Beqir (2013), Minoritetet dhe Ndertimi Kombetar ne Shqiperi: 1912-1924, Qendra e Studimeve Albanologjike, Tirane: fq. 51
81
në pah mbizotërimi i popullsisë shqipfolëse.166 Gjë që dëshmon që popullsia greke
është shpërngulur në territorin e Dropullit mbas kësaj periudhe. E ngjashme është
edhe historia e përhapjes së greqishtes në zonën e Vurgut të Delvines, ku studiuesit
vendas argumentojnë se dukuria e përzierjes së popullsisë ka nisur të shfaqet në fund
të shek të XVIII e në fillim të shek të XIX.167
Megjithatë mospërputhja midis versioneve të dhëna nga historianët shqiptare
me studiuesit grekë, që saktësojnë periudhën e ardhjes së minoritetit grek, e ka
zanafillën që në përcaktimin e termit minoritet. Për historiografinë greke, minoriteti
grek nuk duhet të identifikohet nga elementët objektive si gjuha, besimi, traditat etj
por nga elementët subjektive: ndërgjegjia kombëtare dhe feja.168 Mbi këto baza, duke
shfrytëzuar edhe statistikat e Perandorisë Osmane, që bënin një klasifikim të
popullsisë në bazë të besimit fetar dhe jo në bazë të përkatesise etnike, historiografia
zyrtare greke argumentoi që e gjithë popullsia e krishterë e besimit ortodoks që
banonte në jug të Shqipërisë ishte greke në ndërgjegjen e saj kombëtare.169 Ndërsa
historiografia shqiptare, në dallim me atë greke, në identifikimin e kombësisë së
popullsisë së Shqipërisë së Jugut, e bazon në elemente objektive, si; gjuha dhe
prejardhja. Elementët objektive në dallim me ata subjektive janë qartësisht të
verifikueshme me anë të argumenteve historike. Studiuesja Sonila Boçi në
hulumtimin e saj në Arkivat e Ministrisë së Jashtme Shqiptare ka publikuar
regjistrimet e popullsise së viteve 1923, 1930 dhe 1945 në Shqipëri.170 Në 1923 në
Shqipërinë e Jugut jetonin 33 791 persona, në 1930 kishte 20 846 persona dhe në
1945 u deklaruan 36 338 se ishin me kombësi greke. Shumica dërrmuese banonte në
Prefekturën e Gjirokastrës.171
Edhe mbas shpalljes së pavarësisë në 1912, Shqipëria duhej të përballej me
çështjen e minoriteteve, sidomos, për faktin se ato ishin preteks për fqinjët në mënyrë
që të legjitimonin projektet e tyre për të aneksuar një pjesë të territorit të Shqipërisë.
166 cituar në Meta, Beqir (2013), Minoritetet dhe Ndertimi Kombetar ne Shqiperi: 1912-1924, Qendra e Studimeve Albanologjike, Tirane: fq. 53-54 167 Meta, Beqir, Minoritetet dhe Ndertimi Kombetar ne Shqiperi: 1912-1924, Qendra e Studimeve Albanologjike, Tirane: 2013, f. 54-58 168 Boci, Sonila, Minoritetet ne Shqiperi midis Identitetit dhe Integrimit: 1939-1949, Qendra e Studimeve Albanologjike, Instituti i Historise, Tirane: 2012, fq. 41. 169 Boci, Sonila, Minoritetet ne Shqiperi midis Identitetit dhe Integrimit: 1939-1949, Qendra e Studimeve Albanologjike, Instituti i Historise, Tirane: 2012, fq. 41. 170 Boci, Sonila, Minoritetet ne Shqiperi midis Identitetit dhe Integrimit: 1939-1949, Qendra e Studimeve Albanologjike, Instituti i Historise, Tirane: 2012, fq. 44. 171 Boci, Sonila, Minoritetet ne Shqiperi midis Identitetit dhe Integrimit: 1939-1949, Qendra e Studimeve Albanologjike, Instituti i Historise, Tirane: 2012, fq. 44.
82
Gjatë periudhës së pushtimit Italian të Shqipërisë ka një dokumentacion të gjerë të
pushtuesit, i cili paraqet një pasqyrë të gjendjes së Shqiperisë së Jugut dhe influencës
greke në të.172 Në raportin e detajuar të ushtrisë italiane përshkruhej roli i mitropolisë
së Gjirokastrës, e cila në bazë të raportit me doemos kërkonte të helenizonte
besimtarët e gjuhës shqipe. 173 Pushtuesit Italianë u munduan të zëvendësonin
ndikimin grek me atë italian por nuk ndikuan për të ndryshuar përbërjen enike. Edhe
në Konferencën e Paqes çështja e minoritetit kombëtar grek dhe garancitë që do t’i
ofronte shteti shqiptar këtij minoriteti shin në qendër të vëmendjes. Delegacioni
shqiptar u zotua që minoritetit grek ‘do t’i jepen të gjitha garancitë që vendet e
qytetëruara i japin minoriteteve në territorin e tyre”.174
Në periudhën komuniste politika shtetërore synonte integrimin në jetën
politike, ekonomike dhe shoqërore të vendit. Kjo sipas studiuesve dhe historianëve
vendas vinte për shkak se vendet komuniste përqafuan doktrinën marksiste të
internacionalizmit proletar, e cila nuk binte në kundërshtim me dhënien e të drejtave
dhe lirive minoriteteve kombëtare. Studiuesit argumentojnë që regjimet komuniste
ishin më tolerante ndaj minoriteteve se ato pararendëset. Limiti i vetëm që i vendosej
minoriteteve ishte ndaj kërkesës së tyre për bashkim me shtetin amë.175
Ne rastin e Shqipërisë, qeveria kishte si linjë të përgjithshme politike që
ndiqte në mënyrë rigoroze “bashkim-vllazërim” të popullit shqiptar me atë minoritar. 176 Bazuar në studimin e historianes Sonila Boçi mbi minoritetet në Shqipëri, në
periudhën komuniste, ‘ajo që eshë lehtësisht e konstatueshme në politikat e shtetit
shqiptar ndaj minoriteteve është ndërthurja e politikave integruese me ato për
ruajtjen e identitetit etnik dhe kombëtar të minoriteteve. Këto politika zhvillohen
njëkohësisht dhe shpesh alternohen me njëra tjetrën’.177 Baza ligjore e kohës dhe
punësimi në hierarkinë e shtetit shqiptar të minoritarëve e konfirmon këtë linjë
politike.
172 Meta, Beqir, Minoritetet dhe Ndertimi Kombetar ne Shqiperi: 1912-1924, Qendra e Studimeve Albanologjike, Tirane: 2013, fq. 209-239 173 Meta, Beqir, Minoritetet dhe Ndertimi Kombetar ne Shqiperi: 1912-1924, Qendra e Studimeve Albanologjike, Tirane: 2013, fq. 210-212 174 Meta, Beqir, Minoritetet dhe Ndertimi Kombetar ne Shqiperi: 1912-1924, Qendra e Studimeve Albanologjike, Tirane: 2013, fq. 249 175Boci, Sonila, Minoritetet ne Shqiperi midis Identitetit dhe Integrimit: 1939-1949, Qendra e Studimeve Albanologjike, Instituti i Historise, Tirane: 2012, fq. 215-221. 176Boci, Sonila, Minoritetet ne Shqiperi midis Identitetit dhe Integrimit: 1939-1949, Qendra e Studimeve Albanologjike, Instituti i Historise, Tirane: 2012, fq. 230. 177Boci, Sonila, Minoritetet ne Shqiperi midis Identitetit dhe Integrimit: 1939-1949, Qendra e Studimeve Albanologjike, Instituti i Historise, Tirane: 2012, fq. 231.
83
Përsa i përket bazës ligjore që me qeverinë provizore në 1944, me anë të
“Deklaratës për të drejtat e qytetarit”, qeveria zotohej në garantimin e barazisë së të
gjithë shtetasve para ligjit. Edhe në Statutin e Partisë Komuniste Shqiptare (PKSH),
miratuar më 14 mars 1946, sanksionohej barazia midis shtetasve pavarësisht
kombësisë, racës, fesë etj. Për më tepër Statuti i Republikës Popullore të Shqipërisë i
1946 në parashikimet e tij garantonte të drejta të barabarta midis shtetasve (neni 13)
si dhe të drejtën, ashtu si të gjithë shtetasve , për të zgjedhur përfaqësuesit e tyre ,
apo për t’u zgjedhur në organet e larta shtetërore (neni 14)178.
Ndërsa për sa i përket punësimit të minoritarëve në hierarkinë e shtetit, në
kërkimet e bëra në arkivat e shtetit nga studiuesit del në pah fakti që pjesëtarët e
minoritetit grek kanë mbajtur poste të rëndësishme në strukturat qëndrore dhe lokale
ku minoriteti grek përbënte shumicën. Integrimin e tyre e dëshmon edhe fakti i
pranisë në Ushtrinë Kombëtare Shqiptare në gradën e Oficerit, apo nën Oficerit si
dhe seksionin e Ministrisë së Brendshme, apo të sigurimit të Shtetit. Dihet që këto
seksione ishin vitale pë regjimin komunist dhe fakti i përfshirjes së minoritarëve
edhe në këto pozicione konfirmon linjën e integrimit të tyre në çdo fushë të jetës
politike, ekonomike dhe shoqërore të vëndit. Edhe në fushën e arsimit, regjimi u
kujdes që minoritetet, dhe në rastin konkret minoriteti grek, të arsimohej në gjuhën
amëtare. Për këtë arsye në periudhën 1944-45 u hapën shumë shkolla në fshatrat me
popullsi minoritare, gjë që u konsiderua ‘diskriminim pozitiv’ ndaj tyre për faktin që
në krahasim me fshatrat shqiptare, fshatrat e këtij minoriteti kishin më shumë
shkolla.179
5.1.2 Situata aktuale
Në Shqipëri jeton një numër jo i konsiderueshëm i minoriteteve, pjesë e të
cilëve janë edhe romët dhe egjiptianët. Tabela e mëposhtme përmbledh numrin e
popullsisë së minoriteteve në raport me popullsinë e përgjithshme të vëndit:
178Boci, Sonila, Minoritetet ne Shqiperi midis Identitetit dhe Integrimit: 1939-1949, Qendra e Studimeve Albanologjike, Instituti i Historise, Tirane: 2012, fq. 231-234. 179 Boci, Sonila (2012), Minoritetet ne Shqiperi midis Identitetit dhe Integrimit: 1939-1949, Qendra e Studimeve Albanologjike, Instituti i Historise, Tirane: fq. 234-239.
84
Tabela nr. 2
Viti Nr. popullsisë minoritare Përqindja në raport me
Popullsinë e përgjithshme
1960 44.570 2.7%
1979 54.687 2.1%
1989 64.816 2.0%
Burimi: Raporti i parë zyrtar i paraqitur nga Republika e Shqipërisë në Këshillin e Europës
Ndërsa Censusit të vitit 2011, të realizuar nga INSTAT rezulton se numri i
përgjithshëm i popullsisë në Republikën e Shqipërisë është 2,800,138 banorë. Sipas
të dhënave të Censusit 2011 rezultojnë këto të dhëna për minoritetet sipas përkatësisë
etnike dhe kulturore: rom 8,301 banorë ose 0.30 %; grek 24,243 banorë ose 0.87 %;
maqedonase 5,512 banorë ose 0.20. Ndërkohë rezulton se 390,938 banorë kanë
preferuar të mos përgjigjen dhe përgjigjet e 44.144 banorëve kanë qenë të
pavlefshme/ të papërcaktuara. Rezultatet e Censusit për Popullsinë dhe Banesat u
kundërshtuan nga përfaqësuesit e minoriteteve, përfshi edhe disa shoqata Rome dhe
Egjiptiane.180
Minoriteti kombëtar grek është i vogël dhe i përqendruar në jug të Shqipërisë.
Pjesa dërrmuese e këtij minoriteti jeton në jug të vendit, në 40 fshatra të rrethit
Gjirokastër, 35 fshatra të Sarandes, 16 fshatra të Delvinës dhe 3 fshatra të
Përmetit. 181
Në bazë të censusit të 2011, minoriteti grek përfaqëson 0.87% të popullsisë
me një numër prej 24 243 banorë duke vërtetuar që është minoriteti më i madh në
Shqipëri. 182 Ajo që duket problematike në censusin e 2011 është fakti i mos
deklarimit të rreth 14% të popullsisë, të cilët kanë preferuar të mos i pergjigjen
pyetjes mbi etnicitetin. Ky fakt ka hapur debate në vend mbi prejardhjen etnike të
atyre që nuk i janë përgjigjur pyetjes. Bashkimi Europian i ka kushtuar një rëndësi të
veçantë minoritetit grek në progres raportet për Shqipërinë. Kjo për shkak edhe të
lobimit të Greqisë, një anëtare relativisht e vjetër e BE-së, e cila në fokus të raporteve
180 Komisioni Europian, Progres-Raport 2013 për Shqipërinë, fq. 56 (Aksesi më 12.06.2017) 181 https://minoritetetshqiptare1.wordpress.com/category/minoritetet/grek/ (Aksesi më 12.06.2017) 182 Censusi INSTAT 2011, http://www.instat.gov.al/al/census/census-2011.aspx (Aksesi më 10.10.2016)
85
me Shqipërine dhe kërkesave të saj për anëtarësim në instancat Euro-Atlantike ka
patur dhe ka kërkesat për mbrojtjen dhe respektimin e mëtejshëm të minoritetit grek
në Shqipëri.
Kushtetuta e Shqipërisë e 1998 i dedikon një pjesë të konsiderueshme të
drejtave të njeriut (Pjesa II) ku përfshihen dhe të drejtat e minoriteteve.183 Në nenin
18 të saj, në mënyrë të qartë dhe eksplicite sanksionohet barazia përballë ligjit dhe
mosdiskriminimi për shkaqe “si gjinia, raca, feja, etnia, gjuha, bindjet politike,
fetare a filozofike, gjendja ekonomike, arsimore, sociale, ose përkatësia
prindërore”.184 Neni 20 i dedikohet tërësisht të drejtave të minoriteteve kombëtare.
Pavaresisht se nuk ekziston një ligj i mirëfilltë për minoritetet, legjislacioni shqiptar
në dispozita të caktuara i është referuar të drejtave të minoriteteve si p.sh Kodi
Penal,185 i cili dënon nxitjen e urrejtjes, Ligji për Arsimin që mbron dhe promovon
arsimimin e minoriteteve në gjuhën amë, Kodi i Punës, 186 i cilin ndalon
diskriminimin mbi baza të kombësisë etj.
Pavarësisht pranisë së vogël numerike, minoriteti grek është një komunitet
shumë aktiv dhe gjithmonë i pranishëm në parlament, apo në momente të caktuara
edhe në koalicionin qeverisës si dhe në debatet më të rëndësishme politike në vend.
Një faktor i rëndësishëm që ka ndikuar është edhe roli aktiv i shtetit amë të
minoritetit, Greqisë, në ngritjen e çështjes dhe problematikave të minoritetit grek në
raport me Shqipërinë, apo edhe në nivel më të lartë të BE-së. Pikërisht në faqen
zyrtare të Ministrise së Jashtme Greke, në seksionin informativ mbi minoritetin
kombëtar grek në Shqipëri, theksohet së një nga prioritetet kyçe të politikës së
jashtme greke në raport me Shqipërinë është monitorimi i gjendjes së anëtareve të
këtij minoriteti, “jo vetëm në zonat ‘arbitrarisht’ të njohura si minoritare nga shteti
shqiptar por në të gjithë Shqipërinë”. Më tej Ministria e Jashtme thekson që
‘respektimi i plotë i të drejtave të minoritetit dhe zbatimi i angazhimeve dhe
detyrimeve nga ana e palës shqipëtare, jane kriteret që Shqipëria duhet të përmbushë
në rrugën e saj europiane’.187 Pikërisht të njëjtën qasje ka patur Greqia edhe në
kuadër të institucioneve të BE-së që është pjesë, duke ngritur herë pas here në debate
183 Kushtetuta e Republikes se Shqiperise, http://www.pp.gov.al/web/kushtetuta_2016_1082.pdf (Aksesi më 12.11.2016) 184 Kushtetuta e Republikes se Shqiperise, Neni 18 (pika 2) 185 Ligji nr. 7895, datë 27.01.1995, “Kodi Penal i Republikës së Shqipërisë” 186 Ligji nr. 7961, datë 12.07.1995, “Kodi i Punës i Republikës së Shqipërisë” 187http://www.mfa.gr/en/greek-national-minority-in-albania/ (Aksesi me 28.11.2016)
86
të ndryshme çështjen e minoritetit grek dhe duke kërkuar kritere të qarta për t’u
përmbushur nga Shqipëria në këtë fushë.
Ndërsa në planin e brendshëm, institucioni i Avokatit te Popullit është një
aktor i rëndësishëm, i cili ka propozuar disa rekomandime për përmirësimin e kuadrit
ligjor ekzistues në vend për një mbrojtje të plotë dhe efektive të pjesëtarëve të
minoriteteve në vend. Një nga rakomandimet e këtij institucioni lidhej me përfshirjen
e ‘kombësisë’ si shkak për diskriminim në Ligjin nr. 10221 datë 4.02.2010 “Për
mbrojtjen nga diskriminimi”.188 Ndërsa rekomandimi i dytë lidhej me kërkesat e
Këshillit të Europës për një përputhje të plotë me përcaktimet e Konventës Kuadër
për Minoritetet Kombëtare. Në një raport të veçantë të hartuar për minoritetet,
Institucioni i Avokatit të Popullit shprehet që “konkretisht, në lidhje me minoritetet
kombëtare evidentohet se, pavarësisht bazës normative ligjore në fuqi, mungon
përkufizimi i minoritetit kombëtar”.189 Për më tepër në raport evidentohet fakti që:
…vendi ynë nuk ka marrë ende “masën e nevojshme legjislative”, nuk ka nxjerrë ende asnjë akt normativ të brendshëm ku të përcaktohet definicioni, apo kriteret e njohjes së minoriteteve, të cilat “de jure”, janë pranuar si të tilla indirekt nga shteti shqiptar, po t’i referohemi kritereve të përzgjedhjes së anëtarësisë së Komitetit Shtetëror të Minoriteteve.190 Ndaj një kërkese të institucionit të Avokatit të Popullit drejtuar Kryeministrit
të vendit lidhur me mungesën e një kuadri ligjor specific mbi minoritetet është marrë
një përgjigje zyrtare ku specifikohet se me Urdhër të Kryeministrit nr.117 datë
10.03.2014 “Për ngritjen e grupit ndërinstitucional të punës për vlerësimin e kuadrit
ligjor dhe politikave për minoritetet” po punohet në këtë drejtim. Por problematika e
mungesës së një ligji të posaçëm për minoritetet e kanë ngritur për një kohë të gjatë
vetë minoritetet. Siç theksohet edhe nga të intervistuarit çështja është ngritur në nivel
europian edhe me anë të zërit të shtetit amë të minoriteit grek.
Një tjetër institucion i cili mund të luajë një rol të rëndësishëm për
parandalimin e diskriminimit në bazë të përkatësisë etnike është edhe Komisioneri
për Mbrojtjen ndaj Diskriminimit. Themelimi i këtij institucioni me Ligjin nr. 10221
“Për mbrojtjen nga diskriminimi”, i miratuar nga Kuvendi i Republikës së Shqipërisë
më datë 04.02.2010 ishte një kërkesë e drejtpërdrejtë e BE-së. Komisioneri për
188 Avokati i Popullit, Raport i veçantë për gjendjen e të drejtave të minoriteteve në Shqipëri, Tirane 2014. fq.34-35 189 Avokati i Popullit, Raport i vecante per gjendjen e te drejtave te minoriteteve ne Shqiperi, Tirane 2014. fq.34-36 190 Avokati i Popullit, Raport i veçantë për gjendjen e të drejtave të minoriteteve në Shqipëri, Tirane 2014. fq.36
87
Mbrojtjen nga Diskriminimi u krijua si institucion i pavarur në ushtrimin e detyrës,
që siguron mbrojtjen efektive nga diskriminimi dhe nga çdo formë sjelljeje që nxit
diskriminimin për shkak “të gjinisë, racës, ngjyrës, etnisë, gjuhës, identitetit gjinor,
orientimit seksual, bindjeve politike, fetare ose filozofike, gjendjes ekonomike,
arsimore ose shoqërore, shtatzënisë, përkatësisë prindërore, përgjegjësisë
prindërore, moshës, gjendjes familjare ose martesore, gjendjes civile, vendbanimit,
gjendjes shëndetësore, predispozicioneve gjenetike, aftësisë së kufizuar, përkatësisë
në një grup të veçantë, ose për çdo shkak tjetër”. 191 Në më shumë se shtatë vite
themelim, ky institucion ka shqyrtuar ankesave të subjekteve që pretendojnë se janë
viktima të sjelljeve diskriminuese apo që e nxisin atë, jo vetëm nga administrata
publike, por edhe nga subjektet private. Në një hulumtim të bërë në arkivin e
kërkesave të shqyrtuara nga Komisioneri për Mbrojtjen nga Diskriminimi (KMD),
del në pah që numri më i madh i ankesave që i janë drejtuar institucionit me motiv
‘diskrimimin për shkak të përkatësisë etnike’ vijnë nga minoriteti rom dhe
egjiptian.192
Për të pasur një përgjigje të plotë dhe zyrtare rreth numrit të kërkesave që
kanë ardhur nga minoriteti kombëtar grek të shqyrtuara nga Komisioneri për
Mbrojtjen ndaj Diskriminimit, i’u drejtova me kërkesë zyrtare institucionit për
informacion.193 Në bazë të përgjigjes të dhënë nga Institucioni, për periudhën 2010-
nëntor 2017 janë regjistruar katër raste të ardhura nga minoriteti kombëtar grek në
Shqipëri, ndër të cilat në dy raste nuk është konstatuar diskriminim, një rast është
pushuar ndërsa një tjetër është në shqyrtim.194 Asnjëri nga rastet në fjalë nuk ka të
bëjë me diskriminimin e minoritetit në fushën e pjesëmarrjes politike dhe njëri prej
rasteve ka të bëjë me rastin e pretenduar të diskriminimit për shkak të etnisë në
arsim. Megjithatë nga numri i vogël rasteve të paraqitura në KMD për një periudhë të
gjatë në krahasim me atë të minoritetit Rom dhe Egjiptian arrihet në përfundimin që
minoriteti përgjithësisht nuk ndihet i diskriminuar për shkak të etnisë.
191 Ligji nr.10221 i datës 04.02.2010 “Për mbrojtjen nga diskriminimi” http://kmd.al/skedaret/1308053956-Ligji%20per%20mbrojtjen%20nga%20diskriminimi.pdf (Aksesi më 12.11.2016) 192 http://www.kmd.al/index.php?fq=brenda&emri=&gj=gj1&kid=83&kidd=86 (Aksesi më 12.05.2017) 193 Kërkesa për dhënie informacioni u depozitua në Institucionin e Komisionerit për Mbrojtje ndaj Diskriminimit me numër rendor 29, datë 10. 11.2017. 194 Përgjigje zyrtare e ardhur më 14.11.2017 me nr. Protokolli 1122 nëpërmjet adresës së emailit.
88
5.1.3 E drejta për arsim e minoritetit kombëtar grek
Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë në nenin 20 195 të saj garanton të
drejtën e minoriteteve për t’u arsimuar në gjuhën e tyre amtare. Në të njëjtën frymë
me parashikimin kushtetues edhe ligji për sistemin arsimor parauniversitar u
garanton personave që u përkasin minoriteteve kombëtare ‘të drejtën e studimit dhe
mësimit në gjuhën amtare dhe të drejtën për të mësuar për kulturën dhe historinë e
tyre brenda kornizës së programeve dhe planeve mësimore’.196
Një studim në zonat minoritare i kryer nga Komiteti Shqiptar i Helsinkit
(KSHH) në 2003 raportonte: “Në bazë të konventës -kuadër “Për mbrojtjen e pakicave kombëtare” ato kanë të drejtë të arsimohen në gjuhën e tyre. Në zonën e minoritetit, në shkollat 8-vjeçare ruhet raporti i dhënë me ligj për zhvillimin e lëndëve në 8-vjeçare në të dyja gjuhët, raport i cili, në ciklin e ulët, është 90% me 10%, përkatësisht i lëndëve në gjuhën greke dhe i lëndëve në gjuhën shqipe dhe, në ciklin e lartë, 70% me 30%, përkatësisht i lëndëve në gjuhën greke dhe i lëndëve në gjuhën shqipe Në shkollat e mesme, lëndët zhvillohen në gjuhën shqipe dhe 2 orë në javë bëhet mësimi i gjuhës greke Në shkollat e mesme, lëndët zhvillohen në gjuhën shqipe dhe 2 orë në javë bëhet mësimi i gjuhës greke. Ndonëse numri i nxënësve ka ardhur në rënie për shkak të emigracionit, shteti shqiptar nuk ka mbyllur, por ka vazhduar të financojë shkolla edhe me një numër minimal nxënësish (me 2-3 nxënës). Në zonën minoritare, raporti mësues-nxënës është mjaft i ulët: 1 mësues për 6-7 nxënës.’197
Përsa i përket arsimimit terciar, pranë Universitetit “Eqrem Cabej”, qysh prej vitit
shkollor 1994, është çelur dega gjuhë-letërsi, në gjuhën greke, ku studiojnë një
numër i konsiderueshëm studentësh minoritarë.
Edhe në raportin e Avokatit të Popullit, i cili është një studim i 2014,
paraqitet e njëjta situate përgjithësisht pozitive për sa i përket të drejtës për t’u
arsimuar në gjuhën amë të minoritetit kombëtar grek. Kritika ndaj arsimit mund të
ngrihen në vazhdën e përmirësimit të cilësisë së arsimit në përgjjithësi në vend e cila
mund të ketë një efekt të drejtpërdrejtë edhe në cilësinë e arsimit që ofrohet për
minoritetet. Ndër të tjera në raport theksohet se:
195 Kushtetuta e Republikës së Shipërisë, neni 20 paragrafi 2, fq. 6 https://www.parlament.al/wp-content/uploads/2015/10/kushtetuta-perditesuar-1.pdf (Aksesi më 12.11.2016) 196Ligji nr. 69/2012, “Për sistemin arsimor parauniversitar në Republikën e Shqipërisë”, fq. 4405 http://www.arsimi.gov.al/files/userfiles/arkiva/dok-0029.pdf (Aksesi më 12.11.2016) 197Komiteti Shqiptar i Helsinkit, Raport: Veprimtaria e Komitetit Shqipetar te Helsinkit Janar-Prill 2003, Tirane: fq. 19 http://www.egjiptianet.de/Komiteti%20shqiptar%20i%20Helsinskit.pdf (Aksesi me 12.11.2016)
89
Lidhur me përfshirjen në tekstet shkollore të njohurive për kulturën, historinë, gjuhën dhe besimin fetar të minoritetit, si dhe mundësinë për të mësuar në gjuhën minoritare në sistemin arsimor shtetëror, konstatohet se, në shkollat nëntëvjeçare shtetërore zhvillohet proces mësimdhënie edhe në gjuhën minoritare. Ndërkohë pohohet se, në tekstet shkollore të ofruara nga ana e Ministrisë së Arsimit dhe Sportit, nuk ka përfshirje të njohurive të sipërcituara. Në intervistën e kryer pranë Zyrës së Avokatit të Popullit198 me Asistent
Komisionerin, i cili kishte qenë pjesë e stafit të Institucionit që kishte përgatitur
raportin e posaçëm për minoritetet, u theksua se ky raport ka qenë produkt i
iniciativës së Institucionit dhe jo produkt i një kërkese nga minoritetet (Intervistë,
Asistent Komisioner pranë Avokatit të Popullit). Për sa i përket elementit të qasjes së
fëmijëve minoritare në sistemin arsimor, në studimin e lartpërmendur theksohet një
akses i siguruar pa asnjë pengesë. Aspekt që konfirmohet edhe nga të intervistuarit e
këtij punimi doktorature. Megjithatë ndonëse në sistemin arsimor të detyruar, tekstet
shkollore në gjuhën amtare sigurohen nga Ministria e Arsimit dhe e Sportit, në
studimin e Avokatit të Popullit del në pah fakti që në shkollën e mesme nuk ka libra
në gjuhën amë. Më tej në raport përmendet ekzistenca e sistemit “dy gjuhësh të
arsimimit shtetëror dhe diskriminimit të mundshëm në procesin mësimor, konstatohet
se ekzistojnë shkolla me sistem dygjuhësh dhe se, nuk ka diskriminim.”199
Megjithatë për përmbushjen e nevojave të mëtejshme të minoritetit, de jure
dhe de facto është e lejueshme themelimi i shkollave private. Në vend janë hapur
disa të tilla, rasti i kolegjit privat greko-shqiptar “Arsakio” Tiranë e themeluar ne
1998200, apo i shkolles 9-vjeçare “Frymë Dashurie”.201
Përfaqësuesja e Ministrisë së Arsimit për periudhën 2013-2017 paraqiti disa
statistika të rëndësishme në Konferencën e organizuar nga Ministria e Punëve të
198 Intervistë e marrë pranë Institucionit të Avokatit të Popullit më 23 shkurt 2017 199 Avokati I Popullit, Raport i vecante per gjendjen e te drejtave te minoriteteve ne Shqiperi, Tirane 2014. f.20-22 200 Kolegji Arsakeio Greke-Shqipëtare në Tiranë, u themelua në 1998 dhe e financuar nga Philekpaideutiki Etaireia si dhe donator Foreign Office (financial programmes for the development of Balkans). Kjo shkollë ka zhvilluar të gjitha klasat: Para shkollore, 9-vjeçare dhe të Mesme. http://www.arsakeio.gr/en/schools-complexes/arsakeio-greek-albanian-college-in-tirana (Aksesi më 12.11.2016) 201 Si pjesë e Fondacionit “Fryma e Dashurisë”, themeluar me iniciativën e Fortlumturisë së Tij Anastasit, Kryepiskopit të Tiranës, Durrësit dhe gjithë Shqipërisë, çeli dyert në vitin 2005, për të gjithë fëmijët e moshës 7–15 vjeç, shkolla 9-vjeçare shqiptaro-greke “Frymë Dashurie”, në Durrës. http://orthodoxalbania.org/old/index.php/eng/homepage/social-projects/111-arsimi-dhe-edukimi/143-shkolla-9-vjecare-shqiptare-greke-fryme-dashurie-durres (Aksesi me 12.11.2016)
90
Jashtme202 për përmirësimin e legjislacionit për minoritetet në Shqipëri. Zv. Ministri
i Arsimit deklaroi se në zonat minoritare të Gjirokastrës, Sarandës dhe Delvinës ne
vitin shkollor 2016-2017 ishin regjistruar rreth 700 fëmijë grekë me një raport 1
mësues për 11 fëmijë. Përfaqësuesja theksoi se Ministria e Arsimit ka siguruar tekste
falas për këta fëmijë si dhe ka orientuar transportin falas. Në total në të gjithë vendin,
sipas Ministrisë së Arsimit, janë 1043 nxënës të minoriteteve me kosto zero. Në
shkollat e mesme raportet janë: 40 përqind mësimdhënia zhvillohet në gjuhën shqipe
dhe 60 përqind në gjuhën greke. Ndërsa në shkollat fillore 90 përqind në gjuhën
greke dhe 10 përqind në gjuhën shqipe. Për sa i përket arsimit profesional për
mësuesit e këtyre institucioneve, zv. Ministri i Arsiminit theksoi se janë respektuar
kurrikulat e tyre. Ministria e Arsimit po punon në drejtim të kurrikulave të reja, ku
për vitin 2017-2018 fëmijet e minoriteteve do të pajisen me kurrikulën e re në klasën
e gjashtë e të shtatë. Ministria e Arsimit në linjë me orientimet e Konventës Kuadër
për Minoritetet Kombëtare ka inkurajuar shumë gjuhësinë në klasat e para. Përtej
arsimimit të brezave, që është funksioni parësor i shkollave, përfaqësuesja e
Ministrisë së Arsimit theksoi edhe iniciativën e transformimit të tyre në qëndra
komunitare ku nëpërmjet organizmit të aktiviteteve të ndryshme synohet promovimi
i kulturës së minoriteteve duke përfshirë nxënës prindër në aktivitete.
Bazuar në opinionin e fundit të Komitetit Këshillues të Konventës Kuadër për
Minoritetet Kombëtare për Shqipërinë, që i përket vitit 2011, “mundësitë për të
mësuar gjuhët minoritare dhe për të dhënë mësim në këto gjuhë mbeten të
pamjaftueshme”. Komiteti Këshillues thekson që kërkesat e shumta për të mësuar
gjuhët minoritare ose në gjuhët minoritare nuk janë pritur në mënyrë të favorshme
nga autoritetet. Kështu, ky Komitet nxit autoritetet ta intensifikojnë dialogun me të
interesuarit dhe të analizojnë propozimet ekzistuese.203
Megjitatë, ashtu siç përmendet në raporte të ndryshme të organizatave
rajonale dhe vendase, sfidë për Ministrinë e Arsimit mbetet sigurimi i cilësisë së
mësimdhënies në përgjithësi në shkallë vendi e cila përfshin edhe përmirësimin e
cilësisë së mësimdhënies në gjuhën e minoriteteve.
202 Konferenca e organizuar më 26.10.2016 pranë Ministrisë së Punëve të Jashtme me titull “Një ligj për Minoritetet në Shqipëri” 203 Këshilli Europian, Elementë të praktikës së mirë të identifikuara gjatë zbatimit të Projektit të përbashkët BE/KiE “Nxitja e të drejtave të njeriut dhe e mbrojtjes së pakicave në Evropën Juglindore http://pjp-eu.coe.int/documents/3513035/9724657/Good+Practices+in+Southeastern+Europe+ALB.pdf/d830bb3f-ab58-4b4b-82f9-415c9df99b83(Aksesi me 12.11.2016) fq. 21
91
5.1.4 Pjesëmarrja politike e minoriteteve kombëtare
Në bazë të Kodit Zgjedhor të Republikës së Shqipërisë, të miratuar në 2008
dhe të ndryshuar me Ligjin nr. 74/2012 dhe me Ligjin nr. 31/2015, në nenin 3 të saj
parashikon që “çdo shtetas shqiptar që ka mbushur 18 vjeç, qoftë edhe ditën e
zgjedhjeve, pa dallim race, etnie, gjinie, gjuhe, bindje politike, besimi, aftësie fizike
ka të drejtë të zgjedhë dhe të zgjidhet në përputhje me rregullat e parashikuara nga
ky kod”.204
Konventa Kuadër për Minoritetet Kombëtare u ratifikua nga Kuvendi i
Shqipërisë në vitin 1999 dhe hyri në fuqi në 01.01.2000. Nëse i referohemi
Kushtetutës, Konventa është e vetëzbatueshme dhe me aktet ligjore dhe nënligjore e
lartpërmëndura përbën kuadrin ligjor për mbrojtjen e minoriteteve në vend. Në
Shqipëri elementi i cili ka bërë ndarjen midis minoriteteve në dy kategori në ato
kombëtare dhe etno-gjuhësore, ka qenë elementi i ekzistencës ose jo i shtetit amë. Në
faktin se minoritetet kombëtare kanë një shtet amë (p.sh. grekët kanë shtet amë
Greqinë), ndërsa minoritetet etno-gjuhësore nuk e kanë një shtet të tillë (shtet
amë).205
Në Shqiperi grekët, maqedonasit dhe malazezët përkufizohen de facto si
minoritet kombëtar edhe pse de jure nuk ekziston një ligj specifik. Minoriteti
kombëtar grek përbën grupin më të madh ndër minoritetet ekzistuese në vend.
Ndërsa arumunët (vllehët) dhe romët përkufizohen si grupe minoritetesh etno-
gjuhësore. Minoriteti kombëtar grek ndër vite ka formuluar kërkesën për të njohur
qytete me prani të minoritarëve greke përtej “zonave minoritare” të përcaktuara në
periudhën e komunizmit. Nëpërmjet pranimit të kësaj kërkese minoriteti kombëtar
grek do të mundësohej për të përdorur gjuhën greke në dokumente zyrtare dhe në
shenjat publike në këto zonat, ose të përfshinin më shume minoritarë me origjinë
greke në administratën publike.
204http://www.cec.org.al/sq-al/kodi-zgjedhor(Aksesi më 12.01.2017) 205 Raporti i tretë paraqitur nga Republika e Shqipërisë mbështetur në nenin 25, paragrafi 1, të Konventës Kuadër të Këshillit të Europës për Mbrojtjen e Minoriteteve Kombëtare, fq. 7 https://rm.coe.int/168008b7fa (Aksesi më 16.04.2017)
92
Arsimi publik nuk është i disponueshëm në gjuhën rome, serbo-malazeze ose
vllahe.206
“Si rezultat i vendosjes së kuotës gjinore në KZ u rrit ndjeshëm pjesëmarrja e grave në organet e pushtetit vendor që dolën nga këto zgjedhje, por duhet bërë më tepër kujdes për përfaqësimin e minoriteteve në listat e kandidatëve.”207 Shqipëria është i vetmi nga vendet përfituese e cila nuk ka dispozita që nxisin
rritjen e numrit të përfaqësuesve të minoriteteve të punësuar në sektorin publik.
Sistemi ligjor shqiptar parashikon vetëm mosdiskriminimin për shkak të kombësisë
në marrëdhëniet e punës.208 Duke qenë se nuk ka të dhëna për numrin e personave,
që u përkasin minoriteteve kombëtare të punësuar në administratën publike, është e
pamundur në këto kushte pasja e një pasqyre të qartë të situatës. Punësimi i dy
personave me prejardhje egjiptiane, si rezultat i një projekti europian të zbatuar në
Përmet, është për t’u mirëpritur, por duke qenë se në përgjithësi nuk ekziston asnjë
detyrim ligjor në këtë drejtim, iniciativa të tilla do të mbeten në dorë të vullnetit të
mirë të pushtetit vendor.209
Në Shqipëri, vetëm disa deputetë në Kuvend përfaqësojnë minoritetet
kombëtare. Në nivel vendor, një sërë personash që i përkasin minoritetetit grek ose
asaj maqedonase janë zgjedhur në zonat ku banojnë në numër të konsiderueshëm.
Minoritetet e vogla, sidomos romët dhe egjiptianët, janë në kushte të pafavorshme në
këtë aspekt. Pra, është interesante të vërehet që projekti i zbatuar në Shqipëri, i
analizuar me hollësi më poshtë në këtë dokument ka sjellë si rezultat përfaqësimin e
një personi që i përket komunitetit egjiptian në Këshillin Bashkiak të Përmetit.210
Përsa i përket përfaqësimit të minoriteteve në strukturën e aparatit qeverisës,
një nga strukturat kryesore përfaqësuese është Komiteti Shtetëror i Minoriteteve 206 Raporti i DASH per Shqipërine 2015, fq. 16 http://photos.state.gov/libraries/albania/1382258/aliajmx/HRR%20-%20Shqip%202015.pdf(Aksesi më 12.11.2016) 207Komiteti Shqipetar i Helsinkit, Raport mbi Respektimin e të Drejtave të Njeriut në Shqiperi për vitin 2015, Tiranë: fq. 19 http://ahc.org.al/web/images/publikime/al/Raporti_per_te_Drejtat_Njeriut.pdf (Aksesi më 12.11.2016) 208Ligji nr. 7961, datë 12.07.1995, “Kodi i Punës i Republikës së Shqipërisë”, neni 9 209 Këshilli Europian, Elementë të praktikës së mirë të identifikuara gjatë zbatimit të Projektit të përbashkët BE/KiE “Nxitja e të drejtave të njeriut dhe e mbrojtjes së pakicave në Evropën Juglindore” http://pjpeu.coe.int/documents/3513035/9724657/Good+Practices+in+Southeastern+Europe+ALB.pdf/d830bb3f-ab58-4b4b-82f9-415c9df99b83(Aksesi me 12.11.2016) fq. 39 210Këshilli Europian, Elementë të praktikës së mirë të identifikuara gjatë zbatimit të Projektit të përbashkët BE/KiE “Nxitja e të drejtave të njeriut dhe e mbrojtjes së pakicave në Evropën Juglindore”, http://pjpeu.coe.int/documents/3513035/9724657/Good+Practices+in+Southeastern+Europe+ALB.pdf/d830bb3f-ab58-4b4b-82f9-415c9df99b83(Aksesi me 12.11.2016) fq. 21
93
(KSHM) i Shqipërisë. Megjithatë kjo strukturë që në zanafillën e krijimit të saj u
kritikua nga organizatat rajonale si Këshilli i Europës, të cilat kanë objekt mbrojtjen
e minoriteteve. Në bazë të Komitetit Këshillues të Këshillit të Europës, KSHM “nga
njëra anë, është një organ shtetëror që i përgjigjet drejtpërdrejtë Kryeministrit, nga
ana tjetër, anëtarësia në të, është e përbërë nga persona që u përkasin minoriteteve
kombëtare, e bën të jetë një organ thuajse përfaqësues që në dukje flet në emër të
disa minoriteteve kombëtare.”211 Në këtë kuadër, Komiteti Këshillues e kritikonte
faktin që jo të gjitha grupet minoritare janë të përfaqësuara në këtë Komitet, që
“përbërja në të është arbitrare” dhe që atij i mungon pavarësia nëse kemi parasysh që
anëtarët zgjidhen nga autoritetet pa u konsultuar me grupet minoritare të interesuara.
Si i tillë, ai nuk mund të konsiderohet si një “organ vërtet përfaqësues”. Grupi i
punës për reformimin e legjislacionit shqiptar për minoritetet kombëtare ka
sugjeruar, mes të tjerash, rritjen e përfaqësimit dhe të rolit konsultativ të këtij
Komiteti. 212
Siç shprehet qartazi në raportin e finalizuar në janar të 2015, institucioni i
Avokatit të Popullit në lidhje me respektimin e të drejtave të minoriteteve, apo
minoriteteve në këto vite është bazuar kryesisht në investigimet “ex-officio”213, për
faktin se numri i ankesave që vijnë nga individë pjesëtarë të minoriteteve, ka
rezultuar të jetë i ulët.”214Ajo që theksohet me rëndësi dhe një kritikë, e cila duhet të
adresohet sa më shpejt nga institucionet përkatëse, ështe mungesa e një akti normativ
të brendshëm ku të përcaktohet përkufizimi apo kritere të njohjes së minoriteteve,të
cilat duhet të përmblidhen në një ligj të posaçëm.215 Në kuadër të të njëjtit raport të
përgatitur nga Institucioni i Avokatit të Popullit, në seksionin mbi problematikat e
konstatuara gjatë inspektimeve të institucionit në zonat minoritare, mbi lirinë e
tubimit apo organizimit në shoqata, shprehjes ndërgjegjes dhe besimit fetar, nga
përgjigjet e dhëna nga pjesëtarë e minoritetit grek nuk rezulton të ketë problematika 211 Keshilli i Europes, Rezoluta CM/ResCMN(2014)1 mbi zbatimin e Konventës Kuadër për Minoriteteve Kombëtare nga Shqipëria, 12.02.2014. https://rm.coe.int/1680685e01 (Aksesi më 02.06.2016) 212Këshilli Europian, Elementë të praktikës së mirë të identifikuara gjatë zbatimit të Projektit të përbashkët BE/KiE “Nxitja e të drejtave të njeriut dhe e mbrojtjes së pakicave në Evropën Juglindore http://pjpeu.coe.int/documents/3513035/9724657/Good+Practices+in+Southeastern+Europe+ALB.pdf/d830bb3f-ab58-4b4b-82f9-415c9df99b83(Aksesi me 12.11.2016) fq. 38 213 procedura ‘ex officio’ është procedura ku një institucion vepron me iniciativë të tij pa pasur nevojë për një kërkesë apo autorizim 214 Avokati i Popullit, Raport i veçantë për gjendjen e të drejtave të minoriteteve në Shqipëri, Tirane 2014. fq.5 215 Avokati i Popullit, Raport i veçantë për gjendjen e të drejtave të minoriteteve në Shqipëri, Tirane 2014. fq.6
94
apo pengesa. 216 Komiteti Shqiptar i Helsinkit për sa i përket pjesëmarrjes së
minoritetit në administratën publike në raportimin për 2003 arrinte në perfundimin
se: “Në të vërtetë, gjatë bisedave, ballafaqimeve dhe verifikimeve në vend të këtij
problemi, doli se një numër i konsiderueshëm kuadrosh dhe intelektualësh minoritarë
gjenden aktualisht në strukturat shtetërore lokale, në administratën publike, në
organet e rendit etj.”217
Megjithëkëtë është e rëndësishme të theksohet që legjislacioni shqiptar aktual
nuk parashikon organe konsultative në nivel vendor (lokal). Një projekt i përbashkët
i BE-së dhe Këshillit të Europës i zbatuar në disa bashki të rajonit të Ballkanit
Perëndimor kishte për synim pjesëmarrjen e minoriteteve edhe në nivel lokal. Një
nga bashkitë që u zbatua ky projekt ishte Përmeti dhe përfshinte, ndër aktivitetet e
tjera, krijimin e një komisioni civil për minoritetet, si një organ këshillimor për t’u
marrë me shqetësimet e personave që u përkasin minoriteteve kombëtare. 218
Iniciativa e mësipërme konsiderohet një praktikë e mirë sa i takon rritjes së
pjesëmarrjes së minoriteteve në vendimmarrjen në nivel vendor.219 Bashkia Përmet, e
cila bën pjesë në Qarkun e Gjirokastrës, ka tri grupe dhe komunitete minoritare:
grekët, vllehët dhe egjiptianët. Sipas regjistrimit të popullsisë të vitit 2011, rreth 17%
e popullsisë në nivel bashkie i përket një minoriteti të caktuar. Nëpërmjet fuqizimit
dhe qasjes gjithëpërfshirëse, këto projekte mund të shërbejnë si shembuj për
“pjesëmarrjen e efektive” në nivel vendor të minoriteteve, siç e kërkon neni 15 i
KMPK-së.220
Megjithëkëtë menaxherja e këtij Projekti për Shqipërinë në një intervistë të
kryer në mars të 2017 u shpreh se “fenomeni i pjesëmarrjes në vendim marrje në
216 Avokati i Popullit, Raport i veçantë për gjendjen e të drejtave të minoriteteve në Shqipëri, Tirane 2014, fq. 20-22 217Komiteti Shqipetar i Helsinkit, Raport: Veprimtaria e Komitetit Shqipetar te Helsinkit Janar-Prill 2003, Tirane: fq. 20 http://www.egjiptianet.de/Komiteti%20shqiptar%20i%20Helsinskit.pdf (Aksesi më 12.11.2016) 218 Këshilli Europian, Elementë të praktikës së mirë të identifikuara gjatë zbatimit të Projektit të përbashkët BE/KiE “Nxitja e të drejtave të njeriut dhe e mbrojtjes së pakicave në Evropën Juglindore http://pjpeu.coe.int/documents/3513035/9724657/Good+Practices+in+Southeastern+Europe+ALB.pdf/d830bb3f-ab58-4b4b-82f9-415c9df99b83 fq. 39 (Aksesi me 12.11.2016) 219 Këshilli Europian, Elementë të praktikës së mirë të identifikuara gjatë zbatimit të Projektit të përbashkët BE/KiE “Nxitja e të drejtave të njeriut dhe e mbrojtjes së pakicave në Evropën Juglindore http://pjpeu.coe.int/documents/3513035/9724657/Good+Practices+in+Southeastern+Europe+ALB.pdf/d830bb3f-ab58-4b4b-82f9-415c9df99b83 fq. 39 (Aksesi me 12.11.2016) 220Keshilli Europian, Elemente të praktikës së mirë të identifikuara gjatë zbatimit të Projektit të përbashkët BE/KiE “Nxitja e të drejtave të njeriut dhe e mbrojtjes së pakicave në Evropën Juglindore http://pjpeu.coe.int/documents/3513035/9724657/Good+Practices+in+Southeastern+Europe+ALB.pdf/d830bb3f-ab58-4b4b-82f9-415c9df99b83 fq. 42 (Aksesi me 12.11.2016)
95
nivel vendor është një problem që prek të gjithë popullsinë. Minoritetet, përfshirë atë
grek, janë pjesë e këtij problemi, po aq sa pjesa tjetër e popullsisë.”
5.2 Rasti i Ish Republikës Jugosllave të Maqedonisë
Fillimisht kam analizuar status quo- në dhe marrëdhëniet e maxhorancës me
minoritetin shqiptar në Maqedoni në raport me dy tematikat në trajtim; pjesëmarrjen
politike dhe të drejtën për arsim. Analiza e gjendjes ex-ante kushtëzimit të BE-së
është e rëndësishme për të nxjerrë në pah ndikimin e saj ndaj të drejtave të
komunitetit shqiptar në fushat në fokus. Këndvështrimi historik është i rëndësishëm
dhe në funksion të parashtrimit teorik të bërë në kapitullin e tretë, sipas të cilit
marrëdhënia maxhorancë me minoritetin në një vend të caktuar mund të jetë një
lehtësues ose pengues i kushtëzimit të BE-së në fushën e të drejtave të minoriteteve.
Në vijim të kësaj pjese që studjon rastin e Maqedonisë, analizohet me konkretisht
raporti i ndërsjelltë i Maqedonisë me BE-në dhe impaktin e politikave të kushtezimit
të BE-së në dy fushat në referim; pjesëmarrjes politike dhe të drejtës për arsim.
5.2.1 Sfondi historik i marrëdhënieve ndër etnike në Maqedoni Kur trajtohen çështje që kanë të bëjnë me minoritetet kombëtare, historia
mbetet një element kyç për të kuptuar të tashmen. Sidomos në rajonin e Ballkanit
historia vazhdon të mbetet një diskurs i ndjeshëm edhe për faktin që ekzistojnë disa
versione të historisë në varësi të vendit ku ndodhemi.
Historia e Maqedonisë ka qenë objekt i një konflikti të niveleve diplomatike
midis Greqisë dhe Maqedonisë. Konflikti rreth çështjes se emrit, nuk mund të
analizohet duke iu referuar ngjarjeve aktuale por këndvështrimi historik i vendeve në
referim mund të na vijë në ndihmë.221 Rasti i mësipërm është vetëm një nga shembujt
që tregon se historia dhe faktet e së kaluarës kthehen në një element kyç për të
kuptuar të tashmen. Për këtë arsye në pjesën e parë të këtij kapitulli analizohet
historia e Maqedonisë, me një fokus të veçantë marrëdhëniet ndëretnike midis
maxhorancës maqedonase dhe minoritetit kombëtar shqiptar.
221 Giordani Merlicco, “La Disputa del Nome tra Atene e Skopje”, Affari Internazionali, 2009 http://www.affarinternazionali.it/articolo.asp?ID=1148 (Accesso il 05/05/2011)
96
Shteti i parë i formuar në territorin e Maqedonisë së sotme ishte Mbretëria
nën Filipin e II (359-356 p.e.r), e cila u shtri në territorin e paonëve, ilirëve dhe
trakeve. Aleksandri i Madh (336-323 p.e.r) ndërtoi një perandori të madhe që shtrihej
dëri në territorin e Afganistanit të sotëm. Mbas tij rajoni bëhet pjesë e Perandorisë
Romake (146 p.e.r) e më pas (285 e.r) me ndarjen e Perandorisë, rajoni bëhet pjesë e
Perandorisë Bizantine.
Sllavët dynden në territorin e Maqedonisë në shek.VI dhe në shek X territori
bie nën sundimin e Bullgarisë per t’u rimarrë nga Bizantinet në 1018. Në shek. XIV,
territori bie në sundimin e Serbisë por në 1395 Maqedonia pushtohet nga Perandoria
Osmane. Gjatë luftrave Ballkanike, Maqedonia aneksohet nga Serbia për t’u
përfshirë më pas në Mbretërinë Serbo-Kroate-Sllovene mbas Luftës së Parë Botërore.
Gjatë Luftës së Dytë Botërore, pjesa më e madhe e territorit të Maqedonisë u pushtua
nga Bullgaria për t’u bërë pjesë e Jugosllavisë si një nga gjashtë Republikat e kësaj të
fundit. Në 47 vjet pjesë e Jugosllavisë (1944-1991) u regjistruan zhvillime të
rëndësishme për sa i përket raportit maxhorancë maqedonase dhe minoritet shqiptar.
Kushtetuta e 1944 e Republikës Popullore të Maqedonisë, e cila ishte pjesë e
Federatës Jugosllave të Maqedonisë pati një rëndësi historike për popullsinë
maqedonase. Kjo për disa arsye. Në rradhë të parë Republikës Popullore të
Maqedonisë përfaqësonte entitetin e parë shtetëror që nga pushtimi në 168 para
Krishtit nga Perandoria Romake. Gjithashtu emri që mori ky entitet mbarte një
simbolikë për popullatën maqedonase sepse përfaqësonte maxhorancën etnike sllave.
Nuk mund të thuhej e njëjta gjë për popullatën shqiptare, që nuk ndihej e
përfaqësuar nga shteti i ri dhe vullneti i kësaj të fundit gjithmonë kishte qenë të
bashkohej me shtetin amë që ishte themeluar që në 1912. Pavarësisht vullnetit të
shqipëtarëve të Maqedonisë, maxhoranca vendosi që entiteti shtetëror i formuar të
ishte një nga gjashtë Republikat e Jugosllavisë dhe gjuha maqedonase do njihej si një
nga katër gjuhët zyrtare të Federatës. Pesë ishin kombet titullare të federatës: serbët,
malajzezët, sllovenët, maqedonasit dhe kroatët. Boshnjakët myslimanë nuk u njohën
si komb më vete deri më 1981. Gjithshtu Kushtetuta e Federatës predikonte barazinë
ndërmjet qytetarëve të Jugosllavisë dhe ndalonte ndasitë që mund të lindnin për
shkak të dallimeve gjuhësore, të besimit, arsimimit, kombësisë apo pozicionit social.
Kushtetuta garantonte: liritë individuale dhe lirinë për të manifestuar fenë, lirinë e
pronësisë private dhe të iniciativës ekonomike. Megjithë njohjes formale të shumë
97
lirive, sistemi ishte i centralizuar në duart e partisë –shtet që kontrollonte çfarëdo lloj
aktiviteti me synimin për të krijuar shoqërinë ‘perfekte’.222
Sigurisht që Kushtetuta e Republikës Popullore Maqedonase kishte një
ndikim edhe tek popullsia shqiptare e Maqedonisë, e cila nga një grup përbërës me të
njëjtat të drejta me atë maqedonase mori statusin e minoritetit kombëtar në entitetin e
ri që u formua. Pavarësisht statusit të minoritetit, politika zyrtare e Federatës ishte
doktrina e "vllazërimit dhe bashkimit", e cila synonte mënjanimin e konflikteve
etnike nëpërmjet dhënies të të drejtave kulturore dhe përdorimin e lirë të gjuhës se
minoriteteve. Në përputhje me këtë politikë të tolerancës ndaj minoriteteve u hapen
shkolla dhe kurse të posaçme në gjuhët e minoritete etnike. Politikat si arsimi,
aftësimi profesional dhe mundësitë sociale kishin për qëllim përfshirjen e komunitetit
shqiptar në jetën ekonomike dhe sociale të vendit.
Megjithëkëtë, për shkak të pranisë së lartë numerike të shqipëtarëve në
Maqedoni, në fillimin e viteve ’70 minoriteti shqiptar kërkoi autonominë. Maqedonia
zyrtare nuk mund t'i pranonte këto kërkesa, duke pasur frikë nga trendet separatiste
në të ardhmen nga ana e komunitetit shqiptar. Zgjidhja u gjet në futjen e një
terminologjie të re për minoritetet, e cila u shndërrua në ligj në vitin 1974 në
Jugosllavi. Popullsia e Federatës u nda në tri grupe me të drejta të ndryshme:
kombet, kombësitë e Jugosllavisë dhe kombësitë e tjera. Terminologjia e re kishte
për qëllim zgjidhjen e çështjes etnike duke parashikuar këtë sistem që përfshin tre
grupe. Kombet ishin grupet etnike që ishin themeluese të Republikave: serbët,
kroatët, malazezët, sllovenët, maqedonasit dhe muslimanët.223 Kombësitë termi i cili
në vitin 1968 zëvendësoi termin ‘minoritet’, i referohej minoriteteve brenda
republikave të ish-Jugosllavisë, por që përbënin shumica në një shtet fqinj. Si
kombësi, u njohën shqiptarët nga Kosova dhe Maqedonia, hungarezët nga
Vojvodina, bullgarët, italianët etj.
Ndërsa me termin "kombësive të tjera dhe grupet etnike" ligji i referohej
grupeve, për të cilat nuk ishte e mundur të gjeje ndonjë lidhje përkatësie me
Republikat përbërëse të Federatës Jugosllave ose me shtetet fqinje. Statusi i ri i njohu
kombësive të drejta gjuhësore dhe kulturore kudo që ata ndodheshin në Jugosllavi.
Në Maqedoni, përveç të drejtave kulturore, popullsisë shqiptare i’u njoh statusi i 222 Center for Documentation and Information on Minorities in Europe (2001)- Southeast Europe (CEDIME- SE),“Albanians of Macedonia,” fq. 5 223Dicosola, Maria, Stati, nazioni e minoranze:la ex Jugoslavia tra revival etnico e condizionalità europea. Giuffre Editore, 2010: fq. 139-140.
98
kombësisë themeluese e Republikës Socialiste të Maqedonisë. Ky fragment në
historinë e Maqedonisë është me rëndësi për t’u kujtuar në mënyrë që të kuptohet
edhe kundërshtimi në mënyrë kategorike i faktorit shqiptar ndaj zhvillimeve të
fillimit të viteve ’90. Pakënaqësia e minoritetit shqiptar arriti kulmin në vitin 1990,
me ndryshimet në kushtetutën që e përcaktonin Maqedoninë si "shtet kombëtar i
popullit maqedonas". Ndërsa, versioni i mëparshëm e përkufizonte Maqedoninë si
"shtet i popullsisë maqedonase dhe minoriteteve shqiptare dhe turke". Rënia e
Jugosllavisë në vitin 1990 dhe shpallja e pavarësisë nga Maqedonia, solli në
sipërfaqe marrëdhënien e vështirë mes shumicës dhe minoritetit etnik shqiptar i cili
kërkoi që të ketë një peshë më të madhe në politikën maqedonase.224
Teoricienë të ndryshëm duke hulumtuar mbi mundësitë e demokratizimit të
vendeve ish-komuniste paralajmëruan mbi rreziqet që mund të hasnin këto vende. Në
bazë të Arend Lijphart, pengesa më e madhe për demokratizimin e këtyre vendeve
janë ndarjet etnike të cilat çuan edhe në konflikte të dhunshme, si dhe "paaftësia e
hartuesve të kushtetutës për të adresuar këtë problem në një mënyrë konstruktive."225
Me rënien e komunizmit shtetet e Ballkanit u futën në procesin e shtet-ndërtimit. Në
shumicën e këtyre vendeve, tirania e komunizmit u zëvendësua nga një tjetër formë
tjetër e tiranisë, e ashtuquajtura "tirania e shumicës."226 I pari që e teorizoi këtë
koncept ishte Alexis de Tocqueville, për t'u përpunuar më vonë nga teoricienë të tjera
të demokracisë në shoqëritë e ndara, duke përfshirë edhe studiuesin Arendt Lijphart.
Sundimi i shumicës, në bazë të Lijphart, çoi në tiraninë e shumicës, apo luftë civile
në shumicën e vendeve të Ballkanit në fillimin e viteve ‘90, por definitivisht jo
demokraci.227 Tirania e shumicës është një regjim që përjashton minoritetet nga
procesi i vendimmarrjes.
Mbas deklarimit të pavarësisë nga Sllovenia dhe Kroacia, në qershor të
1991 edhe Maqedonia proklamon pavarësinë dhe në nëntor 1991 miraton një
kushtetutë të re. President shpallet Kiro Gligorov nje ish komunist që kishte pasur
pozicione të rëndësishme gjatë periudhës së komunizmit. Në dritën e këtyre
224 Dicosola, Maria (2010), Stati, nazioni e minoranze:la ex Jugoslavia tra revival etnico e condizionalità europea. Giuffre Editore: fq. 4-6 225 Lijphart, Arend (2002), "The Wave of Power-Sharing Democracy." In The architecture of democracy: constitutional design, conflict management, and democracy. Oxford, UK: Oxford University Press, fq.37. 226 Mc Intos, “Minority rights,” 939-941 227 Lijphart, Arendt (2001), Le democrazie contemporanee, il Mulino: fq. 53.
99
ngjarjeve, përkundër faktit se minoriteti shqiptar përbënte 22.9% 228, parathënia e
Kushtetutës e miratuar në vitin 1991 ishte formuluar si më poshtë: Duke u bazuar në traditat historike, kulturore, shpirtërore dhe shtetërore të popullit maqedonas dhe luftën e tyre gjatë shekujve për lirinë e kombit dhe sociale dhe krijimin e atdheut të tij, (...) Maqedonia është themeluar si shtet kombëtar i popullit të Maqedonisë, ku barazia e plotë si qytetarë dhe bashkëjetesa e përhershme e popullit maqedonas me shqiptarët, turqit, vllehët, romët dhe kombësitë e tjera që jetojnë në Republikën e Maqedonisë është e garantuar.229
Teksti i Kushtetutës kundërshtohet fuqishëm nga minoriteti kombëtar
shqiptar, duke e konsideruar një nga përpjekjet e shumta të elitës politike
maqedonase për të limituar ndikimin e tyre në shoqëri. Megjithëkëtë pavarësia nuk
solli përfitime për minoritetit kombëtar shqiptar, për më tepër, statusi i tyre në
shoqëri u përkeqësua vis a vis regjimit të mëparshëm. Në Kushtetutën Jugosllave të
vitit 1974, Maqedonia ishte përcaktuar si "shtet kombëtar i popullit maqedonas dhe i
shqiptarëve dhe turqve." Ndërsa parathënia e Kushtetutës së Maqedonisë së vitit
1991, e cilëson grupin etnik maqedonas si 'titullar' i shtetit, një kthim mbarapa në
krahasim me regjimin e mëparshëm, ku kombet që përbënin shtetin ishin të listuara.
Në Kushtetutën Jugoslave të 1974 asnjë grup etnik që përbënte popullsinë e
Maqedonisë nuk ishte i privilegjuar de jure. Për këtë çështje, kreu i Partisë
Demokratike të Shqiptarëve (PDSH) në një intervistë të bërë për Human Rights
Watch shprehej se "shteti që më parë ishte shtet i shqiptarëve, maqedonasve dhe të
tjerëve u bë shtet i maqedonasve. Ju mund ta vini re këtë fakt kudo. Televizioni është
televizioni i maqedonasve dhe jo 'TV i Maqedonisë'. Çdo gjë në këtë vend
identifikohet me këtë cilësim 'maqedonas'. "230
Teksti i Kushtetutës konsiderohet elementi i parë i prishjes së marrëdhënieve
ndër-etnike në periudhën e post-komunizmit, i përforcuar nga refuzimi për të pranuar
kërkesën e PDSH-së për status të barabartë të shqiptarëve me maqedonasit. 231
Refuzimi për të pranuar "Deklaratën për barazinë e shqiptarëve dhe maqedonasve"
çoi në mospjesëmarrjen e minoritetit kombëtar shqiptar në referendumin për
pavarësinë e Maqedonisë. Ky fakt u interpretua nga shumica maqedonase me dyshim
dhe u konsiderua një "tradhëti" ndaj vendit.
228 Rezultatet e censusit të 1991 në Maqedoni. 229 Ish Republika e Maqedonisë, Kushtetuta e 1991. 230Human Rights Watch, “A threat to ‘Stability’: Human rights Violations in Macedonia”, June 1996 231 Tanevski, Borjan, “The problem between the Macedonian and the Albanian ethnic groups in the Republic of Macedonia and its future,” New Balkan Politics, Issue 9, fq. 3.
100
Një element tjetër që kontribuoi në përkeqësimin e marrëdhënieve midis
maqedonasve dhe minoritetit kombëtar shqiptar kishte të bënte me elementin e
përdorimit të gjuhës amë nga minoriteti i ‘madh’ shqiptar. Gjuha zyrtare e shpallur
në Kushtetutë ishte gjuha maqedonase me alfabetin e saj cirilik. Përdorimi zyrtar i
gjuhëve të kombësive të tjera në territorin e Maqedonisë ishte i kufizuar në nivelin
lokal dhe vetëm në ato njësi ku minoritetet mund të përbënin shumicën. Përveç kësaj,
Kushtetuta e vitit 1991 nuk parashihte përdorimin e gjuhës shqipe në Parlament dhe
nuk kishte asnjë referim për të drejtën e përfaqësimit politik të minoriteteve në
territorin e Maqedonisë. Në vitin 1994 një vendim i Gjykatës Kushtetuese shfuqizoi
Udhëzimin Administrativ të vitit 1985, i cili kërkonte respektimin e gjuhëve të
kombësive të tjera. Ky vendim u konsiderua i papranueshëm nga minoriteti kombëtar
shqiptar.
Grupi etnik shqiptar jo vetëm që kundërshtoi faktin se statusi i tyre ishte
përkeqësuar, në krahasim me regjimin e mëparshëm, por këmbënguli që të njihej si
një grup themelues me të njëjtat të drejta si grupi etnik maqedonas. Kërkesat e elitës
politike shqiptare në fillim të viteve 1990 ishin: grupi etnik shqiptar duhej të
konsiderohej përbërës i shtetit, i barabartë me grupin maqedonas; veton e grupit
shqiptar për çështje që kanë të bëjnë me mbijetesën e tyre si grup etnik; njohja e
gjuhës shqipe si gjuhë zyrtare dhe përdorimi i gjuhës shqipe nga autoritetet publike
në qeveritë lokale dhe në Parlament.232 Këto kërkesa të artikuluara nga përfaqësuesit
e shqiptarëve është dëshmi e pozicionit jo-dominant në shoqëri, e cila përforcon
tezën që shqiptarët e maqedonisë janë ‘de facto’ një minoritet kombëtar.
Gjatë një dekade të tranzicionit, Maqedonia u karakterizua nga mungesa e
legjitimitetit të sistemit politik për shkak të përjashtimit të minoritetit shqiptar dhe
"mungesës së institucioneve të mirëfillta demokratike". 233 Studiues vendas
argumentuan që një variabël i rëndësishëm i përjashtimit të minoriteteteve nga jeta
publike ishte mos realizimi i të drejtës së përfaqësimit politik.234 Pozicion i cili u
mbështet edhe nga studime të tjera si ajo e financiuar nga Friedrich Ebert Stiftung që
i referohej periudhës 1991-2001 duke theksuar që në këtë periudhë Maqedonia nuk u
232 Ilievcki, Z. (2007), Country Specific Report on Actors and Processes of Ethno-Mobilization, Violent Conflicts and Consequences: Macedonia, European Academy: 5-6 233 Hristova, Lidija. "Democratic Consolidation of Divided Societies - The Macedonian Case." New Balkan Politics 9 (2005). 234Aziri, Etem, “The Spirit of the Consensus and the Integration in a Multi-Etnic Society”, nel Power-Sharing and the Implementation of the Ohrid Framework Agreement. Friedrich Ebert Stiftung, 2008: p. 45-46.
101
dallua për përfshirjen e minoriteteve në administratën publike, përkundrazi Shteti
“sillej si shteti kombëtar i maxhorances”. 235
5.2.2 Situata aktuale: pjesëmarrja politike dhe e drejta për arsim e shqiptarëve të Maqedonisë
Një moment i rëndësishëm në historinë e Maqedonisë, i cili ndryshoi në
mënyrë rrënjësore gjendjen de jure të komunitetit shqiptar, është Marrëveshja
Kuadër e Ohrit e firmosur në 13 gusht të 2001 e cila shënonte në të njëjtën kohë
fundin e konfliktit të armatosur në vend.
Dokumenti përmbante disa argumenta mbi të cilat palët negociuese ranë
dakort. Ndërtimi i një qeverie decentralizuese me pushtet të limituar dhe të mirë
përcaktuar ishte parashikim i Kapitullit të tretë. Një kapitull i Marrëveshjes së Ohrit
përmënd të drejtën e barazisë në përfaqësim dhe mosdiskriminim në realizimin e
kësaj të drejte. Principi i barazisë në përfaqësim përmbante mekanizma për të
siguruar një përfaqësim më të madh të komuniteteve në institucionet publike të
qeverisë qëndrore dhe lokale. Në bazë të principit të lartpërmendur u përfshinë në
sistemin politik edhe mekanizma të tillë di “maxhoranca Badinter”. Maxhoranca
Badinter është maxhoranca e përfaqësuesve në Parlament që përfshin edhe
maxhorancën e përfaqësueve nga minoritetet në organin përfaqësues. Lijphart për
këtë argumentoi se "demokracia e shumicës në shoqëritë etnikisht të ndara, jo vetëm
është e padrejtë, por edhe e rrezikshme, sepse ajo patjetër përjashton disa grupe të
vogla etnike nga qasja në pushtet." Maqedonia, me ndihmën e aktorëve
ndërkombëtarë, ka arritur të marrë shumicën e parimeve të sugjeruara nga
mbështetësit e modelit konsociative në përputhje me parimin e përfshirjes së
minoritetevenë procesin e vendimmarrjes, në vend të përjashtimit të tyre. 236
Ky lloj i veçantë i shumicës kërkohej në zgjedhjen e një të tretës së anëtarëve
të Gjykatës Kushtetuese dhe në zgjedhjen e tre anëtarëve të Këshillit të Drejtësisë.
Procedurat e posaçme siç është shumica e Badinterit janë parashikuar për çështje të
235 Bieber, Florian, “Power-Sharing and the Implementation of the Ohrid Framework Agreement”, nel Power-Sharing and the Implementation of the Ohrid Framework Agreement. Friedrich Ebert Stiftung, 2008: p. 14. 236 Maleska, Mirjana. "What kind of a political system did Macedonia get after the Ohrid Peace Agreement?" New Balkan Politics 9 (2005).
102
rëndësishme për minoritetet të tilla si: ndryshimet në kushtetutë; votimi i ligjeve me
rëndësi të veçantë për pjesëtarët e minoritetit kombëtar shqiptar si Ligji për
Vetëqeverisje Lokale, Ligji për Përdorimin e Gjuhëve, Simbolet, etj.
Në lidhje me arsimin dhe përdorimin gjuhësor, marrëveshja siguroi fonde
shtetërore për arsimin e lartë në gjuhën e folur prej së paku 20% të popullatës në
Maqedoni. Përveç kësaj, i njëjti dokument parashikon zbatimin e parimit të
"diskriminimit pozitiv" në lidhje me regjistrimin me universitetet shtetërore të
studentëve të Maqedonisë jo pjesë të shumicë. Sa i përket përdorimit të gjuhës së
minoritetit, marrëveshja parashikonte që çdo gjuhë që flitej nga të paktën 20% e
popullsisë do të konsiderohej gjuhë zyrtare e Maqedonisë. Duke iu referuar
regjistrimit të vitit 1994 siç u përmend më lart, i vetmi komunitet që mund të
plotësonte këtë kërkesë ishte komuniteti shqiptar. Marrëveshja parashikonte
përjashtimin dhe rastet e përdorimit të një gjuhe tjetër, përveç asaj maqedonase:
1. Në komunat ku së paku 20% e popullatës flasin atë gjuhë të veçantë.
2. Në komunikim me qeverinë qëndrore.
3. Në një zyrë të qeverisë qendrore ku ka selinë në njërën nga njësitë e
vetëqeverisjes lokale, ku së paku 20% e popullatës flasin gjuhë zyrtare,
përveç gjuhës maqedonase.
Përjashtimi i mësipërm plotësohej vetëm nga komuniteti shqiptar. Edhe pse
rekomandohej ekzekutimi i dispozitave të parashikuar nga marrëveshja me ndihmën
e donatorëve ndërkombëtarë gjithsesi në tekst nuk para shihej afati kohor për nisjen
apo përfundimin e zbatimit të tyre. Marrëveshja e Ohrit parashikonte krijimin e
Komitetit të Marrëdhënieve Ndëretnike, i cili do të merrej me çështje që i përkasin
votimit të veçantë, siç përcaktohet në Nenin 69 (2). Në ligjet që kanë të bëjnë me
fusha të tilla si kultura, përdorimi i gjuhës, arsimi ose përdorimi i simboleve,
Komiteti vendos nëse ligji duhet të votohet sipas procedurës së veçantë të Badinterit
apo jo.
Marrëveshja duhej të përballej me një aspekt tjetër, i cili nxiti debat të gjerë
dhe kërkoi ndërhyrjen e aktorëve ndërkombëtarë për të gjetur një zgjidhje. Kjo ishte
parathënia e Kushtetutës maqedonase, e cila u kundërshtua fuqishëm nga faktori
shqiptar që prej vitit 1991. Zgjidhja u gjet në përdorimin e termit "qytetarë të
Republikës së Maqedonisë", një term që nuk nënkuptonte përkatësinë etnike dhe që
mund të pranohej nga të gjithë.
103
5.2.3 E drejta për arsim
E drejta për t’u arsimuar është një e drejtë themelore e sanksionuar në
dokumentat ligjore dhe konventat më të rëndësishme ndërkombëtare.237 Megjithëkëtë
në vende me ndarje etnike e linguistike, kjo e drejtë nuk u sigurohet të gjithëve dhe
shpesh kërkohet zbatimi i politikave të mirëfillta për të arritur githpërfshirjen dhe
realizimin e kësaj të drejte. Studime të shumta nga organizata ndërkombëtare apo
ndërqeveritare238, dëshmojnë që etniciteti është një faktor i rëndësishëm që ndikon në
mungesën e aksesit në arsim. Për këtë arsye koncepti i ‘inclusive education’ ka marrë
një përhapje të gjerë në rajonin e Ballkanit Perëndimor, pikërisht për bërë të mundur
përfshirjen e komuniteteve të ndryshme etnike në sistemin arsimor. Në këtë kërkim
do të trajtoj problemin e arsimit në shoqëritë e ndara etnikisht duke u fokusuar në
rastin e Maqedonisë.
Në kontekstin e Maqedonisë do të fokusohem në ndarjet që ekzistojnë midis
nxënësve të dy grupeve etnike më të mëdha: maqedonasve dhe shqipëtarëve. Është e
rëndësishme të analizoj paraprakisht në vija të përgjithshme arsimin në dy dekadat e
para të tranzicionit si dhe nderhyrjet më të rëndësishme në legjislacion. Ajo që
evidentohet në dekadën e parë të tranzicionit është tendenca e asimilimit të
komuniteteve në sistemin arsimor maqedonas, që privilegjonte gjuhën maqedonase,
duke shfaqur në këtë mënyrë karakteristikat e një sistemi eskluziv.
237 Deklarata Universale per te Drejtat e Njeriut, Rezoluta 217A (III) e Asamblese se Pergjithshme te OKB-se, 10 dhjetor 1948 (Neni 26) Keshilli i Europes, Konventa per Mbrojtjen e te Drejtave dhe te Lirive Themelore te Njeriut, 4 Nentor 1950 Konventa Kornize per Mbrojtjen e Minoriteteve Kombetare, Keshilli i Europes, 1 Shkurt 1995 Konventa Nderkombetare per Eliminimin e te gjitha Formave te Diskriminimit Racial, Rezoluta 2106 (XX) e Asamblese se Pergjithshme te OKB-se, 21 dhjetor 1965. Konventa UNESCO kunder Diskriminimit ne Arsim, Paris 14 Dhjetor 1960 238World Bank,“Forth World Bank Poverty Reduction Strategies Forum for the Western Balkans Summary”, 2007. United Nations Development Programme, Face of Poverty, Faces of Hope, 2004
104
Më pas kam analizuar ndërhyrjet në fushën e arsimit, si pasojë e raportimit
me BE-në dhe pasojat e kësaj politike.
5.2.3.1 Arsimi në Maqedoni para dhe pas 2005
Maqedonia është një vend de facto multietnik, i cili ka kaluar një konflikt
etnik të brendshëm që ka pasur një impakt të rëndësishëm në jetën politike,
ekonomike dhe sociale të vendit. Ndryshe nga rasti i Shqipërisë ku statusi dhe të
drejtat e minoriteteve mbas rënies së komunizmit ka pasur një zhvillim linear, në
Maqedoni në momente të caktuara kemi një ndryshim thelbësor të statusit dhe të
drejtave të minoriteteve. Kjo është arsyeja përse në rastin e Maqedonisë është me
rëndësi që të detajohen ndryshimet në funksion të matjes së ndikimit të BE-së në
vend. Arsimi gjithashtu ka pësuar ndryshime thelbësore mbas konfliktit të 2001, të
cilat janë të rëndësishme për t’u analizuar në mënyrë që të kemi një panoramë më të
gjerë të arsimit sot. E drejta për arsimim është e sanksionuar në Kushtetutën e
Republikës së Maqedonisë,239 nenet 44-48, ku theksohet detyra e qeverisë për të
siguruar arsimimin e të gjithë nxënësve pavarësisht përkatësisë etnike dhe gjinisë.
Megjithëkëtë gjatë viteve ’90, faktori shqiptar në Maqedoni theksonte faktin e
mungesës së sigurimit të arsimimit në gjuhën amëtare nga ana e qeverisë.240 Kjo
edhe për faktin që përkeqësimi i situates politike dhe të sigurisë që çuan në konfliktin
e 2001, ndikuan në mënyrë të drejtëpërdrejtë edhe në arsim.
Politikat e ndjekura nga qeveria maqedonase para Marrëveshjes së Ohrit ishin
thelbësisht në favor të maxhorancës maqedonase dhe në përputhje me politikat
sociale të “Utilitarizmit”. Utilitarizmi si politike sociale, në bazë të studiuesit
Weimer, 241 bazohet në maksimalizimin e dobishmërisë për shumicën ose për të
realizuar atë që ata e përkufizojne si ‘të mirën më të madhe’. Për të mbështetur këtë
tezë bazohem në kuadrin ligjor si dhe në ngjarjet kryesore që karakterizuan
Maqedoninë në periudhën në fokus. Në bazë të Kushtetutës së Maqedonisë së
1991242, në nenin shtatë të tij, proklamohej që gjuha e vetme zyrtare e njohur ishte
gjuha maqedonase. Ky parim u reflektua edhe në sistemin arsimor ku gjuha
239http://www.sobranie.mk/al/default-al.asp?ItemID=254A796A2FD50349A430BEED6E9FD6AB 240 The Norvegian Center for Human Rights (NORDEM), “Former Yugoslav Republic of Macedonia: Education as a Political Phenomenon”, Ronny Myhrvold: 2005, fq. 20. 241Weimer, David L., Vining, Aidan R., “Rationales for Public Policy”, Kapitulli VII ne Policy Analysis, Pearson Education: 2005. 242http://www.sobranie.mk/al/default-al.asp?ItemID=254A796A2FD50349A430BEED6E9FD6AB
105
Maqedonase ishte gjuha që dominonte. Kjo frymë e mos tolerimit të mësimdhënies
në gjuhën e minoriteteve u forcua me kalimin e viteve për të kontribuar edhe në
krizen e 2001. Në mënyrë graduale minoriteti kombëtar shqiptar në Maqedoni
përjetoi revokimin e të drejtave në fushën e arsimit të parashikuar gjatë periudhës
komuniste. Për këtë arsye çoi në avancimin e kërkesave për mësimdhënie në gjuhën
amëtare në të gjitha nivele e arsimit, përfshirë atë universitar.
Në vitin 1985, qeveria Maqedonase pezulloi mësimdhënien në gjuhën shqipe
në Fakultetin Pedagogjik të Universitetit të Shkupit, me pretendimin se kjo praktikë
ishte në përfitim të vetëm një grupi etnik (shqiptareve të Maqedonisë). Në vitin 1994,
komponenti shqiptar kuptoi se qeveria Maqedonase nuk kishte ndërmend të hapte
apo financonte arsimin e lartë në gjuhën e tyre. Për këtë arsye vendosi të hapë
universitetin e tij privat në Tetovë. Autoritetet maqedonase e shpallen të paligjshme
dhe detyruan mbylljen e institucioninit me ndihmën e policisë. Vendimi u
kundërshtua nga faktori ndërkombëtar dhe organizata jo qeveritare ndërkombëtare që
vepronin në fushën e të drejtave të njeriut. Në bazë të International Helsinki
Federation for Human Rights (IHF) vendimi të "jep përshtypjen e të qenit një
përpjekje për të manipuluar zhvillimin e institucioneve intelektuale për arsye politike
dhe për te arritur hegjemonine kulturore, në mënyrë për të thyer lidhjen midis gjuhës
dhe kombësisë."243 Për këtë arsye, IHF sugjeronte votimin e ligjit për njohjen e
arsimit të lartë në gjuhën shqipe, qoftë edhe për një çështje të stabilitetit politik.
Megjithatë vendimi i Maqedonisë për të mos lejuar arsimimin në gjuhën amë
në nivelin terciar të minoritetit kombëtar shqiptar kishte një ndikim edhe në
edukimin parësor dhe dytësor në Maqedoni. Fakti i mos lejimit të institucioneve
arsimore universitare në gjuhën e minoritetit çuan në reduktimin e mësimdhënies në
gjuhën shqipe si dhe të mësuesve në gjashtë herë më pak në 1994 në krahasim me
1991.244 Në të njëjtën kohë statistikat pasqyronin një situatë problematike edhe për sa
i përket regjistrimit në Universitetit Shtetëror të Shkupit nga ana e studentëve
shqipëtare. Në vitet 1993 dhe 1994, studentët shqiptarë përbënin më pak se 2.8 % të
totalit të studentëve të regjistruar në të. Sipas të njëjtit raport në vitin 1995 vetëm 2.4
% e të diplomuarve ishin studentë shqiptarë.245 Fakti që në dekadën e parë të viteve
243 International Helsinki Federation for Human rights (IHF), Report to the OSCE: Fact-Findings Mission to Macedonia, 10-14 April 1997. 244 Idem, fq. 26. 245 International Helsinki Federation for Human rights (IHF), Report to the OSCE: Fact-Findings Mission to Macedonia, 10-14 April 1997 .
106
‘90, minoriteti kombëtar shqiptar nuk ka pasur qasje në arsimin e lartë, ndikoi edhe
ne përfaqësimin e tyre të ulët në administratën publike si dhe në një mungesë
kualifikimi për të qënë pjesë kontribuese e sistemit arsimor në Maqedoni.
Marrëveshja e Ohrid shënoi ndryshime edhe në fushën e arsimit, në drejtim të
parashikimit të mësimdhënies në gjuhën e komuniteteve ekzistuese në Maqedoni.
Megjithatë për sa i përket arsimit parësor dhe dytësor, parashikimi i Marreveshjes së
Ohrid ishte vetëm një rikonfirmim i dispozitave të mëparshme ligjore. Risia e kësaj
të fundit qëndronte në parashikimin e financimit shtetëror të arsimit të lartë në gjuhën
e komunitetit që përbënte të paktën 20% të popullsisë në nivel kombëtar.246 Kjo
dispozitë sipas studiuesve vendas 247 pati nje ndikim në nivelet më të ulëta të
arsimimit në Maqedoni. Realizimi i të drejtës së arsimimit në gjuhën e komunitetit
për të gjithë nxënësit është në linjë me politikat sociale ‘Rawlsiane’. Ky princip, i
aplikuar në rastin e arsimit, synon realizimin e kësaj të drejtë edhe për grupet e
marxhinalizuara. Marrëveshja e Ohrit bashkë me parashikimet e saj ishin ‘kryefjala’
e kërkesave të BE-së ndaj Maqedonisë. Në progres raportet ndër vite për
Maqedoninë, Komisioni Europian ishte shumë i ndjeshëm ndaj aksesit të pjesëtarëve
të minoriteteve në sistemin arsimor, duke inkurajuar herë pas here rishikimin e
kuadrit ligjor në përputhje me Marrëveshjen e Ohrit. E drejta për arsim do të ktrhehet
në prioritet në kërkesat e KE-së mbas 2008 për shkak të kategorizimit të kësaj të
drejte nga Komisioneri i Lartë për Minoritetet Kombëtare, si një e drejtë që mund të
ndikonte në destabilizimin e vendit. Lidhja e drejtpërdrejtë e një të drejte me çështjet
e sigurisë sjell vendosjen e të drejtës për arsim në kriteret e formuluara në kuadër të
procesit të zgjerimit.
Marrëveshja e Ohrit me parashikimet e saj ne raport me përdorimin e gjuhëve
të minoriteteve në sistemin arsimor solli një nevojë për rishikimin e kuadrit ligjor.
Ligji mbi Librat Shkollore të Arsimit Parësor dhe Dytësor248 të 2008 solli zbatimin e
dispozitës së Marrëveshjes së Ohrit, sepse detyronte publikimin e librave shkollore
në gjuhën e minoriteteve që jetonin në Maqedoni. Për më tepër minoriteti që
përbënte të paktën 20% të popullsisë në një njësi territoriale, ka të drejtën e arsimimit
në gjuhën amëtare në të gjitha nivelet e arsimit. Ky kuadër ligjor prodhoi një thellim
246http://www.slvesnik.com.mk/content/pdf/USTAV-eng.pdf 247 Barbieri Sara, “Overcoming Ethnic-Based Segregation: How to Integrate Public Schools in Macedonia and Bosnia Herzegovina”, Institute for Democracy Societas Civilis-Skopje: Nentor 2013, f. 4. 248 UNESCO, World Data on Education, VII Ed. 2010/2011.
107
të ndarjes fizike të nxënësve në bazë të prejardhjes etnike, e favorizuar tashmë edhe
nga publikimi i librave shkollorë në gjuhën e tyre.
Në bazë të agjencisë së BE-së që ndihmon vendet në zhvillimin në procesin
e tranzicionit, European Training Forum (ETF), në rastin e Maqedonisë ndarja fizike
ndërmjet nxënësve e zbatuar sidomos në dekadën e fundit të tranzicionit, përbën një
sfidë për gjithpërfshirjen në sistemin arsimor.249Aspekt që ka ndikuar në mungesën e
kohezionit të vetë shoqërisë. Vetë koncepti gjithpërfshirje është huazuar dhe përdorur
nga studiues të ndryshëm, organizata të ndryshme jo qeveritare, vendim-marres etj.
Megjithatë për qëllimet e këtij studimi përkufizimi i dhënë nga ETF mbetet më i
ploti: “Gjithpërfshirja është një proces që rrit pjesëmarrjen dhe ul përjashtimin, ku pjesëmarrje do të thotë njohje, pranim dhe respekt ndërsa përfshirje i referohet procesit të mësimnxënies dhe aktiviteteve sociale që abilitoje individin për të zhvilluar një ndjenjë të përkatësisë në grup.”250
Në 2008, Komisioneri i Lartë për Minoritetet Kombëtare të OSBE-së,
deklaroi që gjendja e arsimit në Maqedoni ishte alarmuese. Në këtë deklarate ai i
referohej ndarjes mbi baza etnike nëpër shkolla, e cila po kthehej në një trend të
rrezikshëm. Në bazë të statistikave që i referohen vitit akademik 2007-2008251, në një
total prej 84 shkollash elementare mësimi zhvillohet në dy ose tre gjuhë, në linjë me
principin e “shkollave mikse”. Kjo formulë e “shkollave mikse” u propozua për të
siguruar nga njëra anë arsimimin e minoriteteve në gjuhën mëmë dhe nga ana tjetër
evitimin e konfrontimeve ndërmjet nxënësve me prejardhje të ndryshme etnike.
Megjithëkëtë situata në terren ka dëshmuar që ndarja etnike në shkolla ka ushqyer
dhunën dhe përballjet midis nxënësve me përkatësi të ndryshme etnike. Rastet e
dhunës midis nxënësve të shkollës së mesme të Struges dhe Shkupit dëshmojnë që
ndarja fizike e nxënësve në shkolla nuk është zgjedhja më e mirë.
Në bazë të një studimi të kryer nga OSBE-ja në 2010252 mbi perceptimet e
nxënësve të shkollave të mesme mbi nxënësit me prejardhje të ndryshme etnike,
rezultoi një nivel i lartë paragjykimi dhe mosbesimi ndërmjet tyre. Ky studim por
249 ETF, “Mapping Policies and Practices for the Preparation of Teachers for Inclusive Education in Contexts of Social and Cultural Diversity”, Working Document, 2010: fq. 33-36 250 UNICEF, Inclusive Education as Part of a Child-Friendly Schools Framework: Results and Recommendations from a Study in Macedonia, shkurt 2010 251 Barbieri Sara, “Overcoming Ethnic-Based Segregation: How to Integrate Public Schools in Macedonia and Bosnia Herzegovina”, Institute for Democracy Societas Civilis-Skopje: Nentor 2013, fq. 5. 252 OSCE, Age Contact –Perceptions. How Schools Shape Relations Between Ethnicities, Shkup: 2010.
108
edhe studime të tjera të kryera në dekadën e fundit nga organizata ndërkombëtare apo
studiues vendas253, dëshmojnë që ka një rritje të mosbesimit dhe të stereotipeve në
drejtim të tjetrit, që në këta rast ‘tjetri’ përfaqëson pjesëtarët e komuniteteve të tjera
etnike.
Nga sa u tha më sipër del në pah që modeli i arsimit i zbatuar në dekadën e
fundit mbas firmosjes së Marreveshjes së Ohrit, ndonëse ka arritur qa të sigurojë
mësimdhënien në gjuhën amëtare të grupeve të ndryshme etnike, ka prodhuar
ndarjen e mëtejshme midis komuniteteve etnike në shkolla.
5.2.4 Pjesëmarrja politike e minoritetit kombëtar shqiptar në Maqedoni
Në kapitullin e tretë u theksua se për një pjesëmarrje efektive politike është e
nevojshme prania e disa elementeve. Njëri nga këta elementë, të cilët ndikojnë në
cilësimin e pjesëmarrjes politike të minoritetit si efektive është edhe prania e tyre në
administratën publike qëndrore dhe lokale. Krahasimi midis dy periudhave para 2005
dhe mbas këtij viti është i rëndësishëm për të nxjerrë në pah ndikimin e BE-së në
ecurinë e kësaj të drejte në Maqedoni.
Pikënisja për një analizë të tillë është kuadri ligjor i Maqedonisë, veçanërisht
i dispozitave të cilat i referohen punësimit në administratën publike shtetërore. Në
vazhdim hulumtoj statistikat zyrtare të përfaqësimit të minoritetit kombëtar shqiptar
në administratën publike maqedonase, të cilat vlerësojnë gjendjen de facto të
përfshirjes së tyre.
Për sa i përket pjesëmarrjes politike të minoriteteve, Maqedonia ka ratifikuar
një sërë traktatesh ndërkombëtare që promovojnë këtë të drejtë. Maqedonia ka
ratifikuar në 1993 Konventën Ndërkombëtare për të Drejtat Civile dhe Politike, e cila
garanton të drejtën e qytetarëve për pjesëmarrje në jetën politike të vendit të tyre.254
Maqedonia ka ratifikuar edhe Konventën Kuadër të Mbrojtjes së Minoriteteve
Kombëtare të Këshillit të Europës, e cila në nenin 15 të saj përmban një klauzole të
përgjithshme mbi pjesëmarjen politike të minoriteteve dhe detyrimet e Shtetit
253UNICEF, Multikulturalizmi dhe Marredheniet Nderetnike ne Arsim, Shkup, 2009: f. 22. Krzalovski, Aleksander, “Discrimination in Macedonia on the Grounds of Ethnic Origin”, Macedonian Center for International Cooperation, 2011: f. 16-18 254Konventa Nderkombetare per te Drejtat Civile dhe Politike (New York, 16 Dhjetor 1966)
109
përkatës.255 Në prill të 1998 Maqedonia ka ratifikuar dhe Konventën Europiane për të
Drejtat e Njeriut së bashku me Protokollet e saj.256
Megjithatë, dokumenti, i cili ka rëndësinë më të madhe në sistemin ligjor të
Maqedonisë për sa i përket të drejtave të minoriteteve, është padyshim Marrëveshja e
Ohrit, e firmosur më 2001 dhe e përfshirë si amendim i Kushtetutës së Maqedonisë.
Për të parë efektivisht përfaqësimin e minoritetit shqipëtar dhe politikat e ndjekura
nga qeveria Maqedonase në këtë drejtim për periudhën në referim, është e
rëndësishme të analizohen statistikat zyrtare mbi praninë e tyre në administratën
publike të Maqedonisë (qëndrore dhe lokale). Në dhjetëvjeçarin e parë mbas rënies
së komunizmit, pavarësisht faktit që shqiptarët përfaqësonin 22,9% të popullsisë,257
në administratën publike ata përfaqësoheshin vetëm nga 5% e nënpunësve. Pikënisja
është e rëndësishme për të vlerësuar me pas ndikimin vis a vis të drejtave të
minoriteve që ka pasur raportimi me BE-në dhe përfshirja në procesin e zgjerimit të
Maqedonisë. Me nisjen e zbatimit të Marrëveshjes së Ohrit situata do të njohë një
përmirësim sepse përfaqësimi i shqiptareve në administratën publike do të
dyfishohet. 258 E njëjta situate paraqitet edhe në perfaqësimin e minoritetit në
institucionet lokale, ku prania e tyre edhe në komunat me shumicë shqiptare, ishte e
ulët në krahasim me maqedonasit.
Influenca e pabarabartë në vendim-marrje e shqiptarëve, në krahasim me
maxhorancën maqedonase u favorizua edhe nga mungesa e zbatimit të procesit të
decentralizimit. Ligji i 1995 mbi Vetë-Qeverisjen bëri një tentativë që të korigjonte
situatën e pabarazisë në përfaqësimin lokal, duke i kaluar shumë të drejta pushtetit
lokal, por edhe kjo tentativë ishte e cunguar për faktin që ky ligj nuk përcaktoi limitet
e qeverisë qëndrore. 259 Në këtë mënyrë pushteti qëndror vazhdonte të mbante
kompetencat kryesore dhe transferimi i kompetencave për në pushtetin lokal ishte një
proces i ngadaltë. Pikerisht, kalimi i ngadaltë i pushtetit në nivel lokal solli edhe një
ngadalësim në punësimin e individëve nga minoriteti kombëtar shqiptar.
255Framework Convention for the Protection of National Minorities and Explanatory Report (1 Shkurt 1995) http://www.coe.int/t/dghl/monitoring/minorities/default_en.asp 256European Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms (Rome, 4 Nentor 1950) 257 rezultati i çensusit te 1991 ne Maqedoni 258Maleska M.(2009),“Interethnic relations in Macedonia: People Centred Analyses,” SEE University f.10 newbalkanpolitics.org.mk/documents/pdf/interethnic_relations.pdf 259Center for Documentation and Information on Minorities in Europe- Southeast Europe (CEDIME- SE), (2001),“Hungarians of Romania,” fq. 26. http://www.greekhelsinki.gr/english/reports/CEDIME-Reports-Minorities-in-Romania.html
110
Duke qenë se gjatë dekadës së parë te post-pavarësisë, shqiptarët e
Maqedonisë kishin një pjesëmarrje të ulët në administratën publike, ky aspekt ishte
vendimtar në ndikimin e limituar të minoritetit në proceset vendim-marrëse në të
gjitha nivelet e administratës shtetërore. Marrëveshja e Ohrit, për të zgjidhur këtë
problematikë, parashikoi mekanizmin e ‘principit të proporcionalitetit’ për emërimin
e nënpunësve në të gjitha nivelet e pushtetit vendim-marrës, qoftë në nivel lokal, apo
qëndror. Që në pesë-vjeçarin e parë të implementimit të Marrëveshjes u regjistrua një
dyfishim i pranisë se minoritetit shqiptar në administratën publike.260
Për të rritur ndikimin në proceset vendim-marrëse të pushtetit lokal, sidomos
në komunat ku minoriteti perfaqësohej nga më shumë se 20% e popullsisë,
marrëveshja e Ohrit parashikoi rritjen e autonomisë lokale nëpërmjet decentralizimit.
Në bazë të principeve të decentralizimit shumë kompetenca të pushtetit qëndror iu
transferuan pushtetit lokal, sidomos në fushat ku minoritetet kishin më shumë interes
(edukimi, kultura, simbolet, gjuha etj).
Në pamje të parë, analiza e Marrëveshjes së Ohrit dhe i mekanizmave të
parashikuar për të ‘korigjuar’ mungesën e pjesëmarrjes efektive të minoritetit
kombëtar në proceset vendim-marrëse, të jep përshtypjen që mund të ketë zgjidhur
në mënyrë substanciale këtë problematikë. Intervistat e marra me aktorë kyç të
minoritetit kombëtar shqiptar ndihmojnë këtë hulumtim për të analizuar gjendjen de
facto të shqiptarëve të Maqedonisë në më shumë se një dekadë nga implementimi i
Marrëveshjes së Ohrit.
Si përfundim për sa i përket të gjithë trajektores së zhvillimit të pjesëmarrjes
politike të minoritetit kombëtar shqiptar në Maqedoni para 2005 të analizuar del në
pah që minoriteti kombëtar shqiptar, pavarësisht pranisë së lartë numerike, ishte i
marxhinalizuar në proceset vendim-marrëse. Kjo situatë u favorizua nga politikat
përjashtuese të minoriteteve të zbatuara nga maxhoranca Maqedonase në të gjitha
hallkat e vendim-marrjes si në atë qëndror edhe në atë lokal. Kjo gjendje u përkthye
në një influencë gjithnjë e më të ulët të shqipëtarëve të Maqedonisë në politikë dhe
në proceset vendim-marrëse.
Situata përmirësohet mbas zbatimit të Marrëveshjes së Ohrit duke pasur
parasysh edhe situatën e rëndë të shqiptarëve në dekadën e parë të post-pavarësisë.
260Maleska M.(2009),“Interethnic relations in Macedonia: People Centred Analyses,” SEE University f.10 newbalkanpolitics.org.mk/documents/pdf/interethnic_relations.pdf
111
Nëse marrim parasysh pikënisjen e pjesëmarrjes politike të shqipëtareve,
Marrëveshja e Ohrit ka regjistruar arritje të mëdha duke dy-fishuar apo tre-fishuar
pjesëmarrjen në administratën shtetërore të shqiptarëve. Në të njëjtën mënyrë
Marrëveshja e Ohrit ka favorizuar minoritetin kombëtar shqiptar nëpërmjet procesit
të decentralizimit apo zbatimit të principit të proporcionalitetit për të pasur një
ndikim më të madh në administratën lokale. Studiesi Florian Bieber thekson në
studimin e tij që një zbatim i pjesshëm i Marrëveshjes regjistroi një sukses të
pjesshëm të vetë Marrëveshjes së Ohrit në Maqedoni.261 BE-ja e bëri të qartë që një
nga kriteret kyçe për Maqedoninë ishte zbatimi i plotë i Marrëveshjes së Ohrit dhe
parashikimeve të tij. Dhënia e statusit të vendit kandidat në mënyrë të menjëhershme
në 2005 u konsiderua në kuadër të ‘karrotave’ që kishin për qëllim inkurajimit e
vendit për një zbatim më të shpejtë të Marrëveshjes.
Edhe në studime të tjera theksohet fakti që BE-ja gjatë procesit të integrimit
të vendeve kërkon nga këto të fundit ‘harmonizim’ formal me kërkesat e BE-së. E
përkthyer në rastin e Maqedonisë, ka dallim midis zbatimit formal dhe substancial të
Marrëveshjes së Ohrit.262 Për sa i përket zbatimit formal që i referohet miratimit të
ligjeve dhe modifikimeve kushtetuese nga Parlamenti, implementimi i Marrëveshjes
është pothuajse i përfunduar. Por nëse do të vleresonim zbatimin de facto të
Marrëveshjes për sa i përket rritjes së numrit të nënpunëseve nga minoriteti
shqipëtar, që shkon përtej adoptimit të ligjeve, por me implementimin e asaj që
konsiderohet fryma e Marrëveshjes, Maqedonia ka akoma shumë hapa për të bërë.
Bashkimi Europian në progres raportet për Maqedoninë vendos theksin mbi aspektin
e parë, dmth zbatimin formal të Marrëveshjes së Ohrit.
Studime të fundit rreth përfaqësimit të minoriteteve në Maqedoni kanë arritur
në përfundime të rëndësishme duke theksuar që zbatimi i Marrëveshjes ka rezultuar
në një politizim të administratës publike duke mos zgjidhur në mënyrë efektive këtë
pabarazi. Subjekte politike të ndryshme kanë përfituar nga dispozitatat e
Marrëveshjes së Ohrit për të emëruar ndjekësit e tyre politikë në pozicione të
ndryshme të administrates publike (qëndrore dhe lokale). Situatë që ka favorizuar
261 Bieber, Florian (2005) Partial Implementation, Partial Success: The Case of Macedonia. nel Russell, David and O’Flynn, “New Challenges for Power-Sharing: Institutional and Social Reform in Divided Societies.” Pluto, London, f. 107-122. 262Aziri, Etem, “The Spirit of the Consensus and the Integration in a Multi-Etnic Society”, nel Power- Sharing and the Implementation of the Ohrid Framework Agreement. Friedrich Ebert Stiftung, 2008: f. 51.
112
mbingarkimin e administratës publike Maqedonase dhe nuk ka zgjidhur problemin e
pabarazisë në përfaqësim të minoritetit kombëtar shqipëtar në Maqedoni.263
Për të përfunduar me një studim të 2010 të Institucionit te Avokatit te Popullit
që theksonte mungesën totale të punonjësve nga minoriteti shqiptar në 157
organizata të sektorit publik mbi një total prej 385 organizatash.264 E njëjta situatë
paraqitet edhe në raportin e 2012 të të njëjtit Institucion, i cili theksonte rëndësinë e
përfaqësimit porpocional të të gjitha komuniteteve në administratën publike në
mënyrë që “mund të kontribuojë në ndërtimin e besimit dhe tolerancës multietnike
dhe njëkohësisht paraqet një lloj parandalimi për eliminimin e diskriminimit mbi
bazë të përkatësisë etnike”.265 Në raport institucioni i Avokatit të Popullit arrin në
përfundimin që përfaqësimi i pjesëtarëve të të gjitha bashkësive nuk është në nivelin
e duhur. Ky rezultat është shumë domethënës për të thënë që pjesëmarrja politike e
minoritetit kombëtar është akoma e pamjaftueshme për arsye se ky objektiv nuk
është parë si një strategji afatgjatë nga elitat politike por si një mekanizëm për t’u
përmbushur vetëm përkohësisht dhe në mënyrë formale.
5.3 Respektimi i minoriteteve kombëtare në bazë të raporteve të progresit të Komisionit Europian: krahasimi midis Shqipërisë dhe Maqedonisë
Në kapitullin teorik u theksua që rasti i Shqipërisë dhe Maqedonisë
përfaqësojnë dy ‘ekstremet’ për sa i përket pranisë së minoriteteve kombëtare në
rajonin e Ballkanit Perëndimor, të cilat kanë karakteristika dhe madhësi të ndryshme.
Shqipëria përfaqëson vendin me praninë më të ulët të minoriteteve në territorin e saj,
ndërsa Maqedonia shtetin i cili ka praninë më të lartë të minoriteteve kombëtare në
rajon. Në bazë të statistikave zyrtare të vendeve përkatëse, minoriteti kombëtar
shqiptar përfaqëson më shumë se 22% të popullsisë në Maqedoni ndërsa minoriteti
kombëtar grek rreth 1% të popullsisë në Shqipëri. Vendet e tjera të rajonit të
Ballkanit Perëndimor ndodhen në mes të këtyre ekstremiteteve, duke pasur një
263 Sulejmani Qëndresa, “Politicization in the Macedonian Public Administration’, Policy Report, Analytica, korrik 2011: f. 6-7. http://www.analyticamk.org/index.php?option=com_content&view=article&id=121&Itemid=54 264 Reka Blerim, “Ten Years from the Ohrid Framework Agreement. Is Macedonia Functioning as a multi-ethnic state?”, Universiteti i Evropes Juglindore, Tetor 2011: fq. 116. 265 Institucioni i Avokatit te Popullit, “Raporti Vjetor 2011”, shkurt/mars 2012: fq. 37. http://www.ombudsman.mk/upload/documents/2012/Izvestaj%202011-ALB.pdf (Aksesi më 01.07.2013)
113
minoritet më të rëndësishëm numerikisht se Shqipëria, por jo aq konsistent sa
Maqedonia.
Në këtë pjesë të hulumtimit analizohen dhe krahasohen raportet e KE-së në
lidhje me kërkesat e formuluar nga BE-ja ndaj Maqedonisë dhe Shqiperisë, per
pjesëmarrjen politike dhe të drejtën për arsim të minoriteteve kombëtare. Duke pasur
në fokus analizimin e ndikimit të BE-së nëpërmjet politikave të kushtëzimit në
procesin e zgjerimit, periudha në shqyrtim do të jetë nga viti 2005, i cili është viti kur
vendet e BP-së u zhvendosën nga marrëdhëniet e jashtme të BE-së në procesin e
zgjerimit. Në Opinionin dhe në Raportet e Progresit të KE-së, kërkesa e formuluar në
lidhje me pjesëmarrjen politike të minoritetit kombëtar shqiptar ishte e kufizuar në
një fushë të veçantë: pjesëmarrja e barabartë në administratën publike. Kjo edhe per
faktin se nënpërfaqësimi i minoritetit kombëtar shqiptar në administratën publike,
duke marrë parasysh përqindjen e saj të lartë në përbërjen e popullsisë, ishte një
çështje shqetësuese edhe pas nënshkrimit të Marrëveshjes së Ohrit më 2001.
Formulimi i këtij kriteri gjendet edhe në raportet e Komitetit Këshillues të Konventës
Kuadër për Minoritetet Kombëtare.
Ndërsa në rastin e Shqipërisë, kërkesa e KE-së lidhur me të drejtën për
pjesëmarrje politike të minoritetit kombëtar grek ishte e kufizuar në funksionimin
dhe efikasitetin e Komitetit Shtetëror të Minoriteteve si dhe në draftimin e një ligji të
posaçëm për minoritetet. Në të gjitha progres raportet, nga viti 2005, ekziston një
kërkesë specifike e formuluar për qeverinë shqiptare: forcimi i kapacitetit
institucional të Komitetit Shtetëror për Minoritetet dhe në progres raportet e fundit
gjendet e formuluar kërkesa mbi draftimin e një ligji të posaçëm për minoritetet.
Megjithatë, për një pjesëmarrje politike efektive të minoritetit kombëtar
vetëm një përfaqësim formal "proporcional" i minoritetit në administratën publike
nuk është i mjaftueshëm. Duke qenë se vazhdimisht KE në fushën e të drejtat e
minoriteteve ‘huazon’ standarde nga Këshilli i Europës, në tabelë janë përfshirë dhe
kërkesat e këtij të fundit ndaj Shqipërisë dhe Maqedonisë. Komiteti Këshillues në
Opinionin e tij sugjeroi që Maqedonia të përparojë me reformën e decentralizimit
dhe të "krijojë komitete konsultative" për marrëdhëniet ndëretnike në një numër
komunash, të cilat duhet të jenë efektive. Komiteti Këshillues në sugjerimet e tij nuk
është i kufizuar vetëm në themelimin formal të organeve, por ato duhet të jenë
efektive në mënyrë që të kenë një ndikim në vendimmarrje. Në rastin e Shqipërisë,
Komiteti Këshillues analizon kërkesat e tjera të rëndësishme për një pjesëmarrje
114
efektive politike të minoriteteve kombëtare, si pjesëmarrja e minoriteteve kombëtare
në procesin e reformës së ligjit zgjedhor, pjesëmarrjen e minoriteteve kombëtare në
administratën publike lokale dhe qëndrore dhe në Parlament. Për të krahasuar qasjen
e BE-së me qasjen e KiE në lidhje me pjesëmarrjen efektive të minoriteteve
kombëtare, në Tabelën nr. 2 përmblidhen kërkesat apo sugjerimet e organizatave të
lartpërmendura rajonale europiane mbi rastin e Shqipërisë dhe Maqedonisë. Siç
mund të vërehet, KE në disa raporte i referohet ne menyrë të drejtperdrejtë
sugjerimeve të Komitetit Këshillues lidhur me të drejtat e minoriteteve kombëtare.
Sidoqoftë, për Komisionin Europian parimi i pjesëmarrjes politike në të dyja rastet e
analizuara nga rajoni, u kufizua vetëm në një element.
Ndërsa për sa i përket të drejtës për arsim, referimi i bërë standarteve të
Keshillit të Europës është më i dukshëm. Kjo për shkak të mungesës së ekspertizës
në fushën e të drejtës për arsim dhe të faktit se tematika nuk përfshihet në çështjet e
sigurisë për të cilat BE-ja është shumë e ndjeshme. Megjithatë e drejta për arsim e
minoritetit kombëtar shqiptar do të jetë në fokus të KE-së, në rastin e Maqedonisë,
mbas 2008 ku Komisioneri i Lartë për Minoritetet Kombëtare shprehu shqetësimin
për një destabilizim në Maqedoni për shkak të ndarjes fizike të nxënësve nëpër
shkolla. Në progres raportet në vazhdim, KE formulon kritere edhe në të drejtën për
arsim të minoritetit kombëtar shqiptar në Maqedoni.
115
Tabela nr. 3
Progres Raportet e BE-së- Shqipëria
Progres Raportet e BE-së - Maqedonia
Opinioni i Komitetit Këshillues të KiE- Shqipëria
Opinioni i Komitetit Këshillues të KiE- Maqedonia
2005-2006
Pjesemarrja politike: Puna e Komitetit të Posaçëm Shtetëror për Minoritetet vazhdon të pengohet nga mungesa e rregullave të qarta lidhur me përbërjen dhe mandatin e saj. Arsimi: Përpjekje të mëtejshme kerkohet për të kompletuar kornizën ligjore dhe administrative për mbrojtjen e minoriteteve dhe për ta zbatuar atë...
Pjesemarrja politike -Progres eshte arritur ne drejtim te rritjes se pjesemarrjes se komuniteteve jo-maxhorance ne administraten publike dhe agjencite publike. Arsimi:Persa i perket arsimit, progres eshte regjistruar. Numri total i studenteve me prejardhje nga komunitetet jo-maxhorance ne tre universitetet shteterore eshte ne rritje progressive
Pjesemarrja politike:(Opinioni i 2002). Komiteti Këshillimor ka marrë ankesa nga përfaqësuesit e minoriteteve të ndryshme kombëtare në lidhje me nivelin e tyre të përfaqësimit politik si në nivel lokal ashtu edhe në Kuvendin Popullor. Arsimi:
Pjesemarrja politike (Opinioni 2003): -nën-përfaqësimi i personave që u përkasin minoriteteve në gjykata - Komiteti Këshillimor mirëpret reformat në proces për sa i përket decentralizimit, Arsimi:
2007
Pjesemarrja politike: Qeveria nënshkroi memorandume mirëkuptimi me qeveritë lokale për të promovuar përdorimin e gjuhëve të pakicave në marrëdhëniet me autoritetet administrative.. Arsimi: Kushtetuta shqiptare parashikon që personat që i përkasin minoriteteve kanë të drejtë të mësojne në gjuhën e tyre amtare. Programet e azhornuara tanime lejojnë anëtarët e minoriteteve të përfshijnë lëndë në gjuhën e tyre amtare në kurrikula.
Pjesemarrja politike: Progres i mëtejshëm është arritur në zbatimin (e Marreveshjes), p. sh. në lidhje me përfaqësimin e barabartë, vetëqeverisjen lokale dhe përdorimin e gjuhëve. Arsimi: Nuk ka mjaftueshem përkthyes të kualifikuar për zbatimin e ligjit për përdorimin e gjuhëve të pakicave në procedurat penale dhe locale dhe qeverisë qendrore ne menyre efikase..
Pjesemarrja politike: (Opinioni 2007): -komitetet konsultative për marrëdhënie ndëretnike janë ngritur në një numër komunash, ndikimi i këtyre organeve të reja mbetet i kufizuar. -Në Parlament, anëtarët e Komitetit për Marrëdhëniet ndërmjet Komuniteteve Etnike mendojnë se pikëpamjet e tyre nuk merren në konsideratë… Arsimi: Sa i përket proçesit të decentralizimit, autoritetet duhet të bëjn sqarimin e nevojshëm të kompetencave të aktorëve të ndryshëm dhe marrëveshjeve praktike për transferimin e kompetencave në fushën e arsimit……Urgjentisht duhet kushtuar vëmendje çështjes së resurseve të nevojshëm për autoritetet lokale për të plotësuar detyrat e rritura të tyre në këtë fushë
2008
Pjesemarrja politike: Përfaqësimi i minoriteteve kombëtare mbetet i ulët në administratën publike…
Pjesemarrja politike:Principi i perfaqesimit te barabarte Arsimi:problemi i ndarjes se nxënësve në shkolla në bazë të përkatësisë etnike
Pjesemarrja politike (Opinion 2008): - Përfshirja e minoriteteve kombëtare në diskutimet për reformën zgjedhore.
116
Arsimi:Shipëria po vazhdon përbushjen e kërkesave në bazë të Konventës Kuadës.
-të dhëna kërkohen për pjesëmarrjen e minoriteteve kombëtare në administratën publike dhe jo thjesht postet politike. Arsimi: shqyrtimi i kërkesave për hapjen e klasave në gjuhën e minoriteteve edhe jashtë ‘zonave minoritare)
2009
Pjesëmarrja politike: . përfaqësimi i minoriteteve në administratën publike mbetet i ulët. -nevojë për konsolidim të Komitetit Shtetëror të Minoriteteve. Arsimi: nevojë për rishikim të legjislacionit edhe në bazë të të dhënave statistikor.
Pjesëmarrja politike: - është regjistruar progres në përfaqësimin në përfaqësimin e barabartë në administrate. Arsimi: rakomandimi i Komisionerit të Lartë të OSBE mbi integrimin nëpërmjet arsimit duhet konsideruar.
2010
Pjesëmarrja politike: -kapacitetet institucionale të Komitetit Shtetëror të Minoriteteve duhen përforcuar si dhe të rritet përfaqësimi i minoriteteve në administratën publike. Arsimi:arsimi në gjuhën e minoritetit duhet të rritet…duhen pasur parasysh rekomandimet e Komitetit Këshillues të Konventës Kuadër për Minoritet Kombëtare.
Pjesëmarrja politike: -shumë institucione shtetërore, si dhe subjekte vendore nuk kanë bërë progres, dhe duhet të vendoset qartë përgjegjësia për planifikimin dhe monitorimin e zbatimit të ligjit të gjuhës. Arsimi: progres i qeverisë në miratimin e strategjisë për Arsimin Gjithpërfshirës s.
2011
Pjesëmarrja politike: -Nuk ka progres në përforcimin e kapaciteteve të Komitetit Shtetëror të Minoriteteve Arsimi: KE nuk evidenton kërkesa ne kete drejtim
Pjesëmarrja politike: - nr i përgjithshëm i nënpunësve civil nga komunitetet minoritare arriti 30%, që është në linjë me strukturën demografike. Arsimi:Edhe pse ka progres në zbatimin e Ligjit mbi përdorimin Gjuhëve të ndryshme nga maqedonishtja, mungon një mekanizëm monitorimi të këtij procesi.
Pjesëmarrja politike (Opinion 2011) - Komitetit Shtetëror të Minoritetevenuk pavarësi dhe përbërja e tij është arbitrare.
- hartimi i një ligji të përgjithshëm për minoritetet kombëtare, me qëllim që të plotësohen mangësitë e vërejtura ligjore dhe të qartësohen politikat e Shtetit kundrejt minoriteteve;
Arsimi:hapja e klasave në gjuhën e minoritetit përtej ‘zonave minoritare’
Pjesëmarrja politike (Opinion 2011): - pavarësisht progresit në zbatimin e ligjit mbi përfaqësim të barabartë, shqiptarët e Maqedonisë janë të nënpërfaqësuar në administratën lokale dhe qëndrore. Arsimi: të zgjerohen mundësitë për minoritete për t’u arsimuar në gjuhën e tyre.
117
5.4 Një analizë krahasuese Nga kjo analizë e thelluar e rrugëtimit të së drejtës për arsim dhe pjesëmarrje
politike të minoriteteve kombëtare të Shqipërisë dhe Maqedonisë, nxirren
përfundimet e para nga ky krahasim. Informacioni i hulumtuar në këtë kapitull është
në funksion të hipotezës së formuluar në kapitullin e tretë, e cila thekson rëndësinë e
faktorëve të brendshëm për secilin nga rastet e analizuara. Proceset lart-poshtë dhe
poshtë-lart analizohen në kapitullin në vazhdim nëpërmjet testimit të hipotezave të
2012
Pjesëmarrja politike: - Nuk ka progres në përforcimin e kapaciteteve të Komitetit Shtetëror të Minoriteteve - hartimi i një ligji të përgjithshëm për minoritetet kombëtare Arsimi:
Pjesëmarrja politike: Përsa i përket përfaqësimit të barabartë ai vazhdon të jetë i kënaqshëm rreth 29%. Arsimi: Ndarja në shkolla në bazë të etnisë dhe gjuhës mbetet i lartë.
2013
Pjesemarrja politike:rritja e kapaciteteve të pqrfaqësimit të Komitetit Shtetëror të Minoritetevedo të ishte një hap i rëndësishëm para Arsimi: përmëndet që e drejta për t’u arsimuar në gjuhën e minoritetit nuk i ofrohet të gjithëve.
Pjesemarrja politike: -Asnjë referencë specifike për pjesëmarrjen politike të pakicave kombëtare në kapitullin 23 nuk bëhet Arsimi: Përqëndrimi tek minoritetet që përfaqësojnë më pak se 20% të popullsisë dhe Romët.
2014
Pjesemarrja politike: -një grup pune është ngritur për përmirësimin e kuadrit ligjor për minoritetet kombëtare. Arsimi:nevojë përr rritje të aksesit në arsimin në gjuhën e minoritetit për të gjithë minoritetet
Pjesemarrja politike: - Asnjë referencë specifike për pjesëmarrjen politike të pakicave kombëtare në kapitullin 23 nuk bëhet Arsimi: Strategia për Arsimin Gjithpërfshirës gjen vështirësi në zbatim për shkak të fondeve të limituara.
2015
Pjesemarrja politike: -një grup inter-ministerial i drejtuar nga Ministria e Jashtme nisën konsultimet për një draft-ligji për minoritetet kombëtare. Arsimi: nevojë përr rritje të aksesit në arsimin në gjuhën e minoritetit për të gjithë minoritetet
Pjesemarrja politike: -Asnjë referencë specifike për pjesëmarrjen politike të pakicave kombëtare në kapitullin 23 nuk bëhet. Arsimi: janë të pamjaftueshme masat e ndërmarra për të luftuar ndarjen në shkolla në bazë të etnicitetit.
118
formuluara në kapitullin e tretë duke konsideruar intervistat e drejtpërdrejta të marra
dhe përdorimit të metodës së gjurmimit të procesit.
Nëse krahasojmë sfondin historik të dy rasteve studimore vërejmë dallime të
rëndësishme në qasjen e shumicës ndaj minoriteteve. Në rastin e Shqipërisë që me
zanafillën e shtetit, ky i fundit duhet të provonte respektimin dhe mbrojtjen e të
drejtave të minoriteteve, sidomos ndaj minoritetit kombëtar grek, brenda Shoqërisë
së Kombeve (tanimë Kombet e Bashkuara). Ndërsa në rastin e Maqedonisë qasja e
shumicës maqedonase, në momente të ndryshme historike ka qenë jo tolerante ndaj
përparimit të kërkesave të minoritetit për të pasur të drejtat e tyre. Maqedonia, duke
qenë një shtet historia e së cilit është kundërshtuar nga fqinjët e tij, ka qenë më pak e
hapur për të njohur të drejtat e minoriteteve kombëtare. Madje, në periudha të
ndryshme historike, është munduar të theksojë identitetin e maxhorancës, duke
zbehur identitetin e minoritetit kombëtar shqiptar. Në kushte të tilla të një
trashëgimie historike të komplikuar, vetëbesimi i minoritetit për të shfaqur identitetin
e tij në publik është shumë i ulët dhe shpesh akuzohen nga maxhoranca per tendenca
irredentiste nëse artikulojnë nevojën për më shumë autonomi në vendim-marrje.
Një tjetër element dallues midis dy rasteve është kuadri ligjor. Në rastin e
Shqipërisë nuk ekziston si një ligj i vetëm për minoritetet, ndërsa në rastin e
Maqedonisë kuadri ligjor mbas Marrëveshjes së Ohrit është shumë i detajuar dhe
parashikues i disa mekanizmave për promovimin e arsimit dhe për pjesëmarrjen e
minoriteteve në vendimmarrjen qëndrore dhe atë vendore të minoritetit kombëtar
shqiptar.
Roli i shtetit amë gjithashtu është i ndryshëm dhe ka pasur ndikim të
ndryshëm në përparimin e të drejtave të minoritetit kombëtar grek dhe atij shqiptar.
Çështja e minoritetit kombëtar grek ka qenë gjithmonë në krye të axhendës së
bisedimeve dy palëshe Shqipëri- Greqi si dhe në faza të rëndësishme të procesit të
integrimit të Shqipërisë. Ndonëse siç e përmëndëm edhe më sipër minoritetit
kombëtar grek ka gëzuar marrëdhënie shumë të mira shumicë-minoritet dhe ka një
status quo në shoqëri të kënaqshëm ku pjesëtarët e këtij komuniteti nuk
diskriminohen për shkak të përkatësisë. Për më tepër në këto 27 vjet minoriteti
kombëtar grek është nga të vetmit, në krahasim me minoritetet e tjera që ndodhen në
vend, që ka patur përfaqësues në pozicione të rëndësishme qeveritare266, apo kryetarë
266 përfaqësuesi i minoritetit kombëtar grek ka mbuluar pozicionin e Ministrit në Ministrinë e Punëve Sociale për një mandat qeveritar (2009-2013)
119
bashkish dhe komunash.
Në rastin e Maqedonisë shteti amë i minoritetit kombëtar shqiptar nuk ka
pasur të njejtin rol aktiv si Greqia. Shqipëria duke mos qenë një vend me status të
ndryshëm nga Maqedonia vis a vis integrimit europian e bën të vështire lobbimin e
çështjes së të drejtave të shqiptarëve në nivel europian. Ndërsa Greqia duke qenë një
vend anëtar i BE-së ka akses nëpërmjet përfaqësuesve të saj në institucionet vendim-
marrëse të BE-së për të ngritur çështjet që përbëjnë shqetësim për minoritetin
kombëtar grek. Një aspekt që i bashkon të dy rastet në fokus është kundërshtimi i
censusit të përgjithshëm të popullsisë që për të dy minoritetet nuk përfaqëson
realitetin. Minoriteti kombëtar grek dhe ai shqiptar kanë kërkuar të ribëhet censusi në
bazë të kritereve dhe konsultimit paraprak të tyre.
120
KAPITULLI VI - Analiza e rasteve nëpërmjet metodës së gjurmimit të procesit dhe intervistave Në këtë kapitull analizohen në mënyrë të detajuar intervistat, pyetjet
kërkimore dhe hipoteza e formuluar në pjesën teorike. Në këtë kapitull është
përdorur metoda e gjurmimit të procesit për të nxjerrë disa përfundime rreth
mekanizmave të mundshëm ndikues në procesin e europianizimit të vendeve në
fokus. Fillimisht nëpërmjet testimit të hipotezës paraqiten të dhënat për secilin nga
shtetet në fokus. Në pjesën e dytë të këtij kapitulli janë analizuar, nëpërmjet metodës
së gjurmimit të procesit, gjëndja e minoriteteve kombëtare në Shqipëri dhe
Maqedoni. Në këtë pjesë është bërë një trekëndëzim (Triangulation) i të dhënave për
të evituar anësi në përfundime, duke filluar nga sfondi historik i secilit minoritet,
situata aktuale e ndërthurur me të dhënat e nxjerra nga intervistat me aktorë të
ndryshëm të minoriteteve kombëtare. Si burim parësor për këtë studim krahas
intervistave kanë shërbyer edhe pyetjet e ngritura nga europarlamentarë të
Parlamentit Europian ndaj Komisionit Europian për çështje të ndryshme të lidhura
me minoritetin në fokus të këtij studimi.
6.1 Rasti i minoritetit kombëtar grek në Shqipëri 6.1.1. Testimi i Hipotezës
Hipoteza 1: sa më i lartë të jetë presioni i BE-së ndaj një vendi, aq më shumë gjasa ka për përparim në fushën e të drejtave të minoriteteve. (procesi lart-poshtë)
Minoriteti kombëtar grek në Shqipëri ka qënë një minoritet i cili ka gëzuar
mbrojtje të vazhdueshme nga shteti shqiptar që në gjenezën e formimit të tij. Në
shpjegimin e dhënë në kapitullin teorik u supozua që presioni i institucioneve të BE-
së është më i lartë në ato vende ku mospërputhja midis standardeve të respektimit të
të drejtave të minoriteteve midis BE-së dhe vendit të targetuar është i dukshëm. Në
rastin e Shqipërisë presioni i ardhur nga BE-ja për respektimin e të drejtave të
minoritetit kombëtar grek ka qenë shumë herë më i vogël, i krahasuar me
komunitetin rom. Kjo për shkak të marxhinalizimit të minoritetit rom në të gjitha
fushat: arsim, shëndetësi, punësim, strehim, pjesëmarrje etj. Nga analiza e bërë në
kapitujt e mësipërm mbi të drejtën për arsim dhe të drejtën për pjesëmarrje politike
presioni nga Bashkimi Europian ka qënë kryesisht në drejtim të miratimit të një ligji
121
specifik për minoritetet. Edhe nga të intervistuarit del në pah fakti që BE-ja duke mos
e pasur në kompetencat e saj disiplinimin në fushën e të drejtave të minoriteteve, e
cila vazhdon të mbetet kompetencë eskluzive e vendeve anëtare, nuk ka qenë shumë
e qartë në kriteret që vendet kandidate duhet të plotësojnë. Të gjithë të intervistuarit
shprehen se BE-ja ,si një organizatë rajonale europiane, ka patur më tepër ndikim në
fushën e legjislacionit, duke qënë edhe bindëse dhe ngulmuese në kërkesën e saj. Një
nga të intervistuarit në lidhje me këtë shprehet: “Siç dihet BE-ja ka vendosur pesë prioritete për hapjen e negociatave me Shqipërinë, një prej të cilëve është edhe respektimi i të drejtave dhe lirive të njeriut e të minoriteteve. Në këtë kuadër janë vendosur edhe përpjekjet nga ana jonë per t’ju imponuar institucioneve shtetërore për përmirësime në drejtim të legjislacionit apo të zbatimit të tij etj. Për hir të së vërtetës edhe BE-ja nuk e ka trajtuar me seriozitetin e duhur këtë prioritet sepse është marrë më shumë me reformën në drejtësi, luftën ndaj korrupsionit etj. Më shumë BE-ja ka ndikuar në legjislacion dhe shumë pak për arsimin dhe kulturën” (intervistë me një përfaqësues të minoritetit grek, studiues) Në implikimin e Hipotezës I “Nëse nuk konstatohet një mospërputhje midis
standartit të BE-së dhe atij vendas në respektimin të të drejtave të minoritetit,
atëherë e pritshme që të konstatohet jo progres në pjesëmarrjen politike dhe të
drejtën për arsim të minoriteteve kombëtare në Shqipëri”, fakti i mungesës së një
standardi të vetëm në nivel europian përsa i përket të drejtave të minoriteteve e bën të
vështirë përparimin në fusha specifike dhe identifikimin e mospërputhjes midis dy
niveleve. Ky implikim është mëse i vërtetë në rastin e Shqipërisë, ku edhe pse në
prani të problematikave përsa i përket pjesëmarrjes politike dhe të drejtës së arsimit,
të identifikuar në raportet e Këshillit të Europës, ligji i posaçëm për minoritetet
mbetet i vetmi kriter i formuluar nga Komisioni Europian për Shqipërinë në mënyrë
që të mundësohet hapja e negociatave.
Megjithatë kjo nuk ka përjashtuar që, në momente kyçe të rrugëtimit të
Shqipërisë në BE, çështja e të drejtave të minoriteteve të jetë kthyer në vëmëndje.
Një ndikim të rëndësishëm në këtë drejtim ka pasur shteti amë i minoritetit grek, i
cili është shumë aktiv në institucionet e BE-së dhe ka një marrëdhënie të ngushtë dhe
të hapur me minoritetin grek në Shqipëri. Nga intervistat e kryera me përfaqësues
nga partia politike, shoqëria civile, studies dhe akademikë nga minoritetit kombëtar
grek theksohen në mënyrë unanime marrëdhëniet e mira dhe të qëndrueshme në
periudha të ndryshme historike midis minoritetit dhe shumicës shqiptare.
Një tjetër faktor që ndikon në nivelin e presionit ndaj një vendi ka të bëjë me
çështjen e sigurisë. Nëse një komunitet apo minoritet është me rëndësi nga pikëpamja
122
e sigurisë, sepse mund të jetë potencial për krijimin e konflikteve, apo ka potenciale
destabilizuese, atëherë kërkesat e tyre janë veçanërisht me rëndësi për BE-në. Në
bazë të karakteristikave të minoritetit kombëtar grek dhe për shkak të një harmonie të
përgjithshme që gëzojnë marrëdhëniet e shumicës me minoritetet në Shqipëri,
minoriteti grek nuk ka qenë në optikën e BE-së për shkaqe sigurie. Për këtë arsye
kriteret që vendi duhet të plotësojë në kuadër të procesit të zgjerimit, për sa i përket
të drejtave të minoriteteteve kombëtare, kanë qenë të limituara në hartimin e një ligji
të posaçëm për minoritetet kombëtare.
Me rëndësi është edhe analizimi i faktorëve të brendshëm të cilët ndikojnë në
mënyrë të drejtpërdrejtë dhe kanë një ndikim të rëndësishëm në procesin e
europianizimit. Në variablin ndërhyrës u theksua se:
Faktorët e brëndshëm mund te jenë lehtesues ose pengues të europianizimit të çështjes së minoriteteve. Qëndrimi i shteteve kombëtare ndaj promovimit të të drejtave të minoriteteve varet nga implikimet në çështje të rëndësishme si sovraniteti (integriteti territorial), apo përqasja publike ndaj këtij grupimi të popullsisë. (procesi poshtë -lart)
Në kapitullin e katërt u theksua që minoritetet në Shqipëri për shkak të
pranisë së ulët numerike, por edhe për arsye historike, nuk janë konsideruar nga
shteti shqiptar si cënuese të integritetit kombëtar. Madje nga faktet historike del në
pah që shteti shqiptar në zanafillën e krijimit të tij iu desh që të provonte përpara
Komisionit të posaçëm të krijuar në Kombet e Bashkuara (asokohe Lidhja e
Kombeve) që do angazhohej për mbrojtjen dhe respektimin e të drejtave të
minoriteteve kombëtare (veçanërisht theksi vendosej te minoriteti kombëtar grek si
pasojë e kërkesës nga shteti grek). Edhe qasja publike ndaj komuniteteve etnike në
përgjithësi ka qenë pozitive. Ky element evidentohet edhe nga intervistat e marra ku
asnjë nga të intervistuesit nuk e ka konsideruar përqasjen publike ndaj tyre si jo-
tolerante apo denigruese. Një aktivist i PBDNJ shprehet se “mendoj se raportet kanë
qenë të mira në pjesën më të madhe të bashkëjetesës sonë” (Intervistë, anëtar kryesie
i PBDNJ).267 Një tjetër i intervistuar thekson marrëdhëniet e mira historike midis dy
popujve duke e nisur nga periudha nën Perandorinë Otomane dhe në vazhdimësi me
periudhën komuniste ku ndër të tjera thekson se:
267 me të intervistuarin është biseduar telefonikisht në janar të 2017, i cili ka preferuar që të ketë kohë në dispozicion dhe përgjigjet t’i dërgojë nëpërmjet postës elektronike. I intervistuari është anëtar kryesie si dhe përgjegjës për rininë në PBDNJ dhe OMONIA. Pyetësori është dërguar nga i intervistuari nëpërmjet postës elektronike më 5 shkurt 2017.
123
“Gjatë periudhës të komunizmit marrëdhëniet e minoritetit me pjesën tjetër të popullsisë u lidhën me shumë. Minoriteti në mënyrë të sforcuar u largua nga vendet e tyre dhe u shpërnda në të gjithë territorin e shqipërisë, shpesh pas përfundimit të shkollës...() Reforma agrare i unifikoi minoritaret dhe shqiptarët në bujqër me të drejta të barabarta para shtetit, ku askush nuk kishte rivendikime apo pretendime. Kjo barazi para shtetit, u reflektua edhe në martesa midis minoritarëve dhe popullsisë shqiptare.”(Intervistë, anëtar kryesie i PBDNJ dhe përgjegjës për Tiranën)268
I njëjti i intervistuar për situatën e marrëdhënieve mbas viteve ’90 në Shqipëri
shprehet se “marrëdhëniet midis minoritetit dhe pjesës tjetër të popullsisë mbeten të
mira, përjashtuar disa raste ksenofobie e racizmi të segmenteve të caktuara,
(kryesisht të rinjë), të indoktrinuar nga politika nacionaliste të cilët duan të krijojnë
premisa për konflikte të pa qena”. Duke folur në pozicionin e një aktivisti politik, për
të, këto ‘konflikte’ kanë qenë të inskenuara për përfitime politike sepse në pjesën më
të madhe këto raporte midis maxhorancës dhe minoriteteve janë të mira. Një i
intervistuar tjetër, eksponent i Partisë Bashkimi për të Drejtat e Njeriut (PBDNJ)
vendos theksin në bashkëjetesën fetare “Madje edhe në fshatra ku ka besime fetare të
ndryshme ka një bashkëjetesë të shkëlqyer, pa as më të voglin incident”.
Megjithatë ndër të intervistuarit ka dhe një qëndrim tjetër që vendos theksin
në politikën e shtetit shqiptar, që në periudha historike të caktuara historike, ka pasur
për qëllim zbehjen e identitetit të minoritetit grek duke u shprehur ndër të tjera se
“me formimin e shteti shqiptar për faktorin e tij politik të çdo kohe do të mbetet
dominante përpjekja e mbajtjes gjallë të ballafaqimit shqiptaro-grek si një
instrument efektiv për konsolidimin e unitetit të brendshëm të faktorit shqiptar’
(Intervistë, studiues dhe gazetar minoritar grek).269 Edhe në këtë rast nuk vihen në
dyshim marrëdhëniet e mira midis maxhorancës dhe minoritetit në përditshmëri. Për
sa i përket pjesëmarrjes politike të minoritetik kombëtar ndër vite, të intervistuarit
shprehen se minoriteti grek ka qenë aktiv dhe gjithmonë i përfaqësuar në Parlament.
Një i intervistuar shprehet se ‘Minoriteti grek ka një pjesëmarrje politike mjaft aktive
mund të them. Në 26 vjet demokraci kemi patur gjithmonë përfaqësues në parlament” 268 I intervistuari është anëtar kryesie edhe personi pergjegjes për ngritjen e strukturave të PBDNJ-së në Tiranë. Dokumenti me pyetje i është dërguar të intervistuarit më 25.01.2017 me anë të adresës elektronike dhe përgjigjet e pyetjeve kanë ardhur në postën elektronike më 27.01.2017. 269 Kontakti i parë me studiuesin dhe gazetarin e njohur me prejardhje greke ka qenë në kuadër të konferencës së organizuar nga Ministria e Jashtme e Shqipërisë për draft ligjin mbi minoritetet kombëtare në 2016, ku u njoha me pikëpamjet e tij rreth draft ligjit. Pyetësori është dërguar nëpërmjet adresës elektronike duke qenë se i intervistuari kishte nevojë për kohë për t’ju përgjigjur pyetjeve që përmbante intervista. Për shkak të ekspertizës së të intervistuarit në disa fusha, intervistës bazë i’u shtuan pyetje të tjera. Dokumenti me 12 pyetje i është dërguar të intervistuarit më 7.12.2016 me anë të adresës elektronike dhe përgjigjet e pyetjeve kanë ardhur në postën elektronike më 04.01.2017.
124
(Intervistë, anëtar kryesie i PBDNJ). Ndër të intervistuarit del në pah edhe një aspekt
tjetër i përfaqësimit politik të minoritetit kombëtar grek. Ndonëse theksohet prania e
pandërprerë e partisë politike e cila përfaqëson interesat e minoritetit kombëtar grek
në parlament, mbështetja ndaj kësaj partia ka pësuar rënie. I intervistuari nga
ambjenti akademik shprehet se “PBDNj pavarësisht emrit që ka është një parti tipike
shqiptare që abuzon edhe ajo me misionin politik që ka marrë përsipër… Por kjo
përbën edhe arsyen kryesore pse minoriteti etnik grek ka ndryshuar me kohë qëndrim
në mbështetjen politike të kësaj partie. Madje, ka shumë kohë që PBDNj nuk është
më parti fituese këtu. Përkundrazi, rezultatet elektorale të saj erdhën në rënie
(Intervistë, studiues dhe gazetar minoritar grek). Megjithatë tendenca e rënies së
mbështetjes ndaj partive ‘të vjetra’ që përfaqësojnë interesin e minoriteteteve është
një aspekt që karakterizon edhe Maqedoninë dhe vende të tjera të rajonit.
Një tjetër tendencë e cila përmendet nga të intervistuarit si aspekt negativ
është përfshirja në listat për deputet të personaliteteve me kombësi greke në subjekte
të tjera politike. Një i intervistuar në lidhje me këtë shprehet se “Pjesëmarrja politike
e minoritetit etnik grek nuk është në nivelin që potencialisht ai ka,sepse vertet ka një
numër të konsiderueshëm deputetësh me kombësi greke,ata nuk angazhohen e
preokupohen ,as nuk sillen si perfaqësues te tij,dhe sot vetem nje deputet është i tillë,
nga pesë deputetë qe kane qene perfaqesues te tij.” Megjithatë fakti i përfshirjes së
personave me kombësi greke në parti të tjera politike mund të jetë edhe një tregues
pozitiv i cili dëshmon integrimin dhe mos diskriminimin e individëve në bazë të
kombësisë.
Duke konsideruar përgjigjet e të intervistuarve arrihet në përfundimin që
përqasja publike ndaj minoriteteve në vend është pozitive. Për këtë arsye përqasja
publike konsiderohet faktor lehtësues i procesit të europianizimit të kauzës së
minoriteteve kombëtare. Nisja e procesit të hartimit të një ligji për minoritetet
kombëtare në 2016 është një argument bindës për plotësimin e kërkesës kryesore të
Komisionit Europian ndaj Shqipërisë, dhe të një kërkesë konsistente të përfaqësuesve
të minoriteteteve në vend.
Një tjetër faktor i brendshëm i rëndësishëm është vetë minoriteti grek në
Shqipëri, që nëpërmjet kanalit të hapur të komunikimit me shtetin amë ka mundësuar
përparimin e kërkesave të tij në nivel europian. Në një hulumtim të bërë në arkivin e
Parlamentit Europian vihet re një numër i konsiderueshëm i çështjeve të ngritura nga
europarlamentarë grekë pë të drejtat e minoritetit kombëtar grek në Shqipëri. Një
125
europarlamentar grek, Manolis Kefalogiannis, në 7 nëntor të 2016 ngre një çështje që
e konsideron “Provokim nga Shqipëria”. 270 Europarlamentari thekson se, nëse
Shqipëria dëshiron të konsiderohet një shtet europian dhe kandidat për një anëtarësim
te mundshëm në BE, duhet të respektojë bazën ligjore të komunitetit europian përsa i
përket të drejtave të minoriteteve kombëtare. Për këtë arsye i kërkon një përgjigje me
shkrim Komisionit Europian në lidhje me dy çështje:
1. A është Komisioni në dijeni të kësaj situate? 2. A do të përfshihen në progress raportin e rradhës mbi Shqipërinë veprimet e
ndërmarra nga ky shtet ndaj minoritetit etnik Grek?
Në përgjigjen e Komisionit Europian në Janar të 2017 të dhënë nëpërmjet Z.
Hahn theksohet fakti që KE është në monitorim të vazhdueshëm të situatës, por nuk
ka prova që të mund të mendojë një veprim me synim diskriminimin e minoritetit
grek në vend.271 Rasti i ilustruar më sipër dëshmon sesi një çështje e brendshme e
minoritetit kombëtar grek mund të ngrihet në nivel Europian nëpërmjet kanaleve të
hapura të komunikimit me Shtetin amë të minoritetit. Në hulumtimin e bërë në
arkivin e Parlamentit Europian mund të veçohen dhjetëra raste ku europarlamentarë
grekë ngrejnë çështje të minoritetit grek në Shqipëri. I tillë është edhe rasti i
Georgios Epitideios, një tjetër europarlamentar grek në Parlamentin Europian, i cili
ngre një problematikë në lidhje me zgjedhjet lokale të organizuara në Shqipëri në
2015.272 Sipas informacioneve të marra nga OMONIA, për europarlamentarin kishte
shumë parregullsi të regjistruara në Himarë. Për këtë çështje ai i drejton pyetjet e
mëposhtme Komisionit Europian:
1. A është Komisioni në dijeni të kësaj situate? 2. A do të pranojë hapjen e negociatave me Shqipërinë kur ky vend po shkel të
drejtat e njeriut dhe të minoriteteve në mënyrë kaq të hapur? Raste të ngritjes së çështjeve nga eurodeputetët grekë kanë qenë të shumta, disa prej tyre janë listuar më poshtë:
270 Pyetje Parlamentare, Pyetje që kërkon përgjigje me shkrim nga Komisioni, 7 nëntor 2016 http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-%2f%2fEP%2f%2fTEXT%2bWQ%2bE-2016-008398%2b0%2bDOC%2bXML%2bV0%2f%2fEN&language=EN (Aksesi më 10.04.2017) 271 Pyetje Parlamentare, Përgjigje e dhënë nga z. Hahn në emër të Komisionit Europian, 31 Janar 2017-05-07 http://www.europarl.europa.eu/sides/getAllAnswers.do?reference=E-2016-008398&language=EN(Aksesi më 10.04.2017) 272Pyetje Parlamentare, Pyetje që kërkon përgjigje me shkrim nga Komisioni, 29 Qeshor 2015 http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-%2f%2fEP%2f%2fTEXT%2bWQ%2bE-2015-010452%2b0%2bDOC%2bXML%2bV0%2f%2fEN&language=EN (Aksesi më 10.04.2017)
126
i. Shkeljet e të drejtave të njeriut në Shqipëri, 22.01.2009273 ii. Vrasja e një pjesëtari të minoritetit etnik grek në Shqipëri, 24.10.2010274
iii. Heqja e etnicitetit nga certifikata e lindjes në Shqipëri, 15.06.2011275 iv. Shkelje të mëtejshme të të drejtave të njeriut nga qeveria Shqipëtare,
30.06.2011276 v. Veprimi më i fundit i autoriteteve shqipëtare që kanë si synim minoritetet në
shkelje të ligjit kombëtar, 10.02.2012277 vi. Pretendime irredentiste ndaj një shteti anëtar nga koalicioni qeverisës në
Shqipëri, 7.06.2016278
Madje në intervista të kryera me aktivistë të minoritetit kombëtar grek, njëri
prej tyre shprehet se kërkesa për një kornizë të vetme ligjore për minoritetet është një
kërkesë e formuluar dhe e diktuar nga shteti amë në drejtim të Shqipërisë. Të gjithë
të intervistuarit janë të një mendimi në pranimin e rëndësisë së shtetit amë në
përparimin e të drejtave të minoritetit grek në Shqipëri. Një i intervistuar shprehet se
në tematika si arsimi, shteti amë Greqia ka qenë vendimtare në plotësimin e disa
kërkesave. Intervistuesi shprehet se “Nuk ka dyshim se roli i shteti apo kombit amë
në këtë drejtim është i qenësishëm. Madje do të thoja se është përcaktues. Kujtojmë
psh këmbënguljen e shtetit amë Greqisë për hapjen e shkollave në gjuhën amtare në
qytetet Gjirokastër, Sarandë e Delvinë me 1996, për sigurimin e teksteve në gjuhën
amtare etj” (Intervistë, studiues dhe gazetar minoritar grek) Për të intervistuarin BE-
ja nuk ka qënë konsistente në kërkesat e saj në fushën e arsimit. Një aktivist dhe
anëtar i organizatës OMONIA mbi rolin e shtetit amë shprehet se:
“Padyshim që lidhja me shtetin amë është prioritet i shoqatës OMONIA, ashtu si edhe interesimi i tij ndaj minoritetit grek është jetik për të jetësuar e gëzuar liritë e të drejtat që garantohen nga Kushtetuta e vendit dhe Dokumentat e Konventat Themelore për të Drejtat e Njeriut dhe të Minoriteteve. Natyrisht që ky interesim ka ndikuar ndjeshëm në avancimin e të drejtave e lirive të minoritetit etnik grek në Shqipëri, për të konkretizuar këtë do të përmendja momentet e vështira të viteve 1994-97, lirinë e besimit fetar, njohjen e tij etj” (Intervistë, anëtar kryesie i PBDNJ)279
273 http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=%2f%2fEP%2f%2fTEXT%2bWQ%2bE-2009-0161%2b0%2bDOC%2bXML%2bV0%2f%2fEN&language=EN (Aksesi më 10.04.2017) 274 http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=%2f%2fEP%2f%2fTEXT%2bWQ%2bE-2010-6800%2b0%2bDOC%2bXML%2bV0%2f%2fEN&language=EN(Aksesi më 10.04.2017) 275 http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=%2f%2fEP%2f%2fTEXT%2bWQ%2bE-2011-005736%2b0%2bDOC%2bXML%2bV0%2f%2fEN&language=EN (Aksesi më 10.04.2017) 276 http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=%2f%2fEP%2f%2fTEXT%2bWQ%2bE-2011-006363%2b0%2bDOC%2bXML%2bV0%2f%2fEN&language=EN (Aksesi më 10.04.2017) 277 http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=%2f%2fEP%2f%2fTEXT%2bWQ%2bE-2012-001259%2b0%2bDOC%2bXML%2bV0%2f%2fEN&language=EN(Aksesi më 10.04.2017) 278 http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=%2f%2fEP%2f%2fTEXT%2bWQ%2bE-2016004671%2b0%2bDOC%2bXML%2bV0%2f%2fEN&language=EN (Aksesi më 10.04.2017) 279 I intervistuari është anëtar kryesie i PBDNJ-së si dhe përgjegjës për qarkun e Korçës. Dokumenti me pyetjet i është dërguar të intervistuarit nëpërmjet adresës elektronike më 25 janar 2017, duke qenë se i intervistuari kishte nevojë për kohë për t’ju përgjigjur pyetjeve që përmbante intervista.
127
Edhe në intervistat e tjera del në pah lidhja e vazhdueshme me shtetin amë dhe
rëndësinë e padiskutueshme të këtij të fundit në përparimin e të drejtave të minoritetit
kombëtar grek në vend. Meqënëse Greqia është vend anëtar i BE-së, atëherë kërkesat
e minoritetit grek artikulohen nga përfaqësuesit e shtetit amë në institucionet
europiane. Duke qenë një vend anëtar relativisht i vjetër i BE-së ka ndikimin të
rëndësishëm në formulimin e kërkesave në kuadër të politikave të kushtëzimit
kundrejt Shqipërisë.
6.1.2 Analizimi nëpërmjet Metodës së Gjurmimit të Procesit Minoriteti kombëtar grek është i mirë integruar në shoqëri dhe është shumë
aktiv në të gjitha sektorët e shoqërisë në Shqipëri. Që mbas rënies së komunizmit, ky
minoritet themeloi subjektin politik PBDNJ që edhe sot përfaqëson interesat e
minoritetit kombëtar grek. Aktiv është edhe në shoqërinë civile si OMONIA, apo në
qarqet arsimore dhe akademike të vendit.
Proceset lart-poshtë janë të rëndësishme sidomos në momente kyçe të
procesit të zgjerimit p.sh. miratimi i PSA-së, liberalizimi i vizave, kërkesa për
marrjen e statusit të vendit kandidat të Shqipërisë në BE. Në këto momente kyçe
kriteret e hartuara në nivel europian kanë më tepër peshë dhe më shumë gjasa për t’u
pranuar nga vendet e targetuara. Ajo që vihet re në rastin e Shqipërisë është që
minoriteti kombëtar grek ka gjithmonë një kanal të hapur, të drejtpërdrejtë me shtetin
ku jetojnë, por në të njëjtin kohë ky minoritet gëzon një raport po aq të hapur dhe të
drejtpërdrejtë me shtetin amë. Të dy kanalet e lartpërmëndur të komunikimit janë në
dispozicion të minoritetit për qëllime të ndryshme. Në rastin e komunikimit me
shtetin shqiptar ku jetojnë, ky komunikim përgjithësisht përdoret për të kërkuar
zgjidhjen çështjeve, apo shqetësimeve të komuniteti dhe për strategji politike. Ndërsa
komunikimi me shtetin amë grek ka një tjetër synim, ngritjen e kërkesave në nivel
europian. Shteti amë në këtë rast i ‘ofron’ zërin në nivel europian një minoriteti që,
për nga prania numerike dhe shqetësimtet që paraqet, nuk do të kishte kurrsesi
mundësi për t’u artikuluar në nivel aq të lartë.
128
Figura nr. 2: Procesi lart-poshtë
Në rastin e Shqipërisë, në momente kyçe si ajo e dhënies së statusit të vendit
kandidat, ku presioni i BE-së është në nivelet më të larta, një nga kërkesat e
përparuara kishte të bënte pikërisht, me hartimin e një kuadri ligjor të posaçëm për
minoritetet. Duke patur parasysh nivelin e lartë të presionit dhe nevojën e vendit për
të marrë statusin e vendit kandidat, ishte e pritshme një angazhim përkundrejt
përmbushjes së kësaj kërkese. Në këtë rast ndikimi i mekanizmit lart-poshtë të
procesit të europianizimit mundësoi nisjen e një procesi për përmirësimin dhe
plotësimin e legjislacionit mbi minoritetet në Shqipëri. E parë nga këndvështrimi i
një studiuesi një legjislacion i tillë sjell konsolidimin e mëtejshëm të të drejtave
ekzistuese të minoritetit kombëtar grek.
Në bazë të studimeve të europianizimit, proceset poshtë-lart janë tipike në
vendet që janë anëtare të BE-së ku grupime të caktuara të organizuara i kanë kanalet
e hapura për të ndikuar në proces. Mekanizmat e ndikimit poshtë-lart për shtetet
anëtare të BE-së janë të shumta duke filluar nga ngritja e çështjeve në kuadër të
institucionet kryesore të BE-së apo ankimimet pranë Gjykatës Europiane të
Drejtësisë e cila interpreton legjislacionin edhe në drejtim të të drejtave të
minoriteteve kombëtare. Megjithatë rasti i i minoritetit kombëtar grek është një rast
atipik për faktin së Shqipëria nuk është vend anëtar i BE-së dhe shumë çështje të
BE-ja (acquis +politikat e kushtëzimit)
Nisja e procedurave per miratimin e nje ligji per minoritetet kombetare
5 kriteret kyçe per dhenien e statusit
Konsolidimi i status quo së minoritetit grek nëpërmjet
njohjes me nje ligj të posaçëm
Nevoja per te marre statusin e kandidatit
129
këtij minoriteti kanë pasur mundësi të ‘depërtojnë’ në nivelin mbi-shtetëror atë të
BE-së. Kjo për faktin e ekzistencës së kanaleve të hapura me shtetin amë i cili është
anëtar i BE-së.
Figura nr. 3: Procesi poshtë-lart
Në figurën e mësipërme del në pah roli qëndror që ka Shteti amë i minoritetit
kombëtar grek në paraqitjen e çështjeve që shqetësojnë minoritetin në nivel të
Bashkimit Europian. Siç theksohet edhe nga të intervistuarit komunikimi i minoritetit
kombëtar grek me vendin ku jetojnë, Shqipërinë, mbetet i hapur. Ata theksojnë që
kërkesave të tyre përgjithësisht janë realizuar në sajë të lobimit të ushtruar nga shteti
amë.
Minoriteti kombëtar
grek
Greqia (Shteti Amë)
Shqipëria
Komunikim i hapur
Paraqet kërkesat e minoritetit BE (nivel
mbi shteteror)
Politikat e kushtëzimit
Paraqet çështje
130
6.2 Rasti i minoritetit shqiptar në Maqedoni 6.2.1 Testimi i hipotezës
Hipoteza 1: sa më i lartë të jetë presioni i BE-së ndaj një vëndi aq më shumë
gjasa ka për përparim në fushën e të drejtave të minoriteteve. Ndryshe nga rasti i Shqipërisë, rasti i dytë studimor, ai i Maqedonisë, për
shkak edhe të pranisë së lartë numerike të minoritetit kombëtar shqiptar, ka pasur një
historik marrëdhëniesh shumicë me minoritetet më pak paqësore. Madje vetë
minoriteti shqiptar, duke qenë një minoritet sui generis, kërkesat e tij shkonin edhe
përtej kërkesave të një minoriteti të vogël duke kërkuar barazi statusi me shumicën
maqedonase në Kushtetutë. Gjithsesi, nëse i referohemi dekadës së parë të
tranzicionit në Maqedoni, kjo periudhë u karakterizua nga një mbizotërim i
politikave kombformuese në dëm të përparimit të të drejtave të minoritetit kombëtar
shqiptar. Madje politikat shtetërore maqedonase nga studiues të ndryshëm refuzuan
edhe të drejtat e minoriteteve të pranuara gjatë regjimit komunist në ish Jugosllavi,
siç ishte e drejta për t’u arsimuar në gjuhën amë të minoritetit. Për shkak të këtyre
kushteve dhe status quo-së së shtetit Maqedonas, të ndryshme nga shteti Shqiptar,
ishte e pritshme që presioni nga ana e BE-së të ishte më i lartë. Marrëveshja e Ohrit,
e lehtësuar nga prania e aktorëve ndërkombëtarë, përfshirë edhe BE-në, si dhe
zbatimi i saj ishte boshti kryesor i kërkesave të BE-së. Për shkak të pranisë së lartë
numerike të komunitetit shqiptar, por de facto një ndikim marxhinal të tyre në
vendim-marrje dhe në sistemin arsimor, presioni i BE-së ndaj Maqedonisë ka qenë i
lartë në këtë fushë.
Ndryshe nga rasti i minoritetit kombëtar grek, i cili gëzon mbështetjen e
shtetit amë në brendësi të organizatës rajonale europiane, dhe shërben si ‘zëdhënse’
e kërkesave të minoritetit kombëtar grek në BE, shqiptarët e maqedonisë nuk e kanë
një ‘zë’ të tillë. Shqipëria duke mos qënë pjesë e BE-së, nuk e ka mundësinë për të
artikuluar kërkesat e minoritetit kombëtar shqiptar. Edhe nga hulumtimi i bërë në
çështjet e ngritura në Parlamentin Europian nga eurodeputetë, në asnjë prej tyre nuk
gjëndet një kërkesë specifike e ngritur për interes të minoritetin kombëtar shqiptar.
Duke mos pasur një zë të tillë brenda institucioneve të BE-së kanalet komunikuese
me KE-në nuk mund të jenë të drejtpërdrejta si në rastin e minoritetit grek në
Shqipëri.
Me rëndësi është edhe analizimi i faktorëve të brendshëm, të cilët ndikojnë në
131
mënyrë të drejtpërdrejtë dhe kanë nje impakt të rëndësishëm në procesin e
europianizimit. Në analizën historike të paraqitur në kapitullin e pestë mbi
marrëdhëniet maxhorancë me minoritetin kombëtar shqiptar, doli në pah tendanca
për t’i rezistuar kërkesave që vinin nga minoriteti kombëtar për më shumë të drejta
në shoqërinë maqedonase. Një gjë e tillë reflektohet edhe në raportimin e
Maqedonisë me BE-në kundrejt kërkesave të formuluara nga BE-ja në fushën e të
drejtave të minoriteteve kombëtare.
6.2.2 Analizimi nëpërmjet Metodës së Gjurmimit të Procesit
Në rastin e mekanizmit lart-poshtë të procesit të europianizimit, Bashkimi
Europian, nëpërmjet instrumentave të ‘shkopinjve’ dhe ‘karrotave’, ka ndikuar në
ecurinë e të drejtave të minoritetit kombëtar shqipëtar në Maqedoni. Kërkesat e
formuluara nga KE në të gjitha raportet e progresit për Maqedioninë lidheshin
kryesisht me zbatimin e plotë të Marrëveshjes së Ohrit dhe në mënyrë specifike dy
kërkesa kanë qenë konstante për fushat që janë objekt i këtij studimi; parimi i
propocionalitetit në administratën publike dhe arsimimi në gjuhën shqipe. 280 Të
njëjtën gjë e konfirmon edhe një përfaqësues i parlamentit europian, i cili thekson që
“në rastin e Maqedonisë për BE-në ishte e rëndësishme që të mos vonohej zbatimi i
Marrëveshjes së Ohrit” (interviste, Përfaqesues i Parlamentit Europian). 281 Në
momente kyçe në rrugëtimin drejt BE-së të vendit, si për shembull rasti i dhënies së
statusit të vendit kandidat, apo vendimi për hapjen e negociatave apo dhe vetë
negociatat në kuadër të kapitujve, BE-ja ushtron një nivel të lartë presioni duke
detyruar vendet kandidate për anëtarësim që të zbatojnë kërkesat e formuluara në
kuadër të këtyre proceseve. Pikërisht në këtë fazë, drejtimi lart-poshtë i procesit të
europianizimit, solli në Maqedoni një rritje të punësimit të pjesëtarëve të minoritetit
në administratën publike. Një intervistues në pyetjen mbi rolin e BE-së në Maqedoni
dhe sektorin ku mendohet që ka patur më tepër ndikim shprehet: “BE në Maqedoni
deri më sot ka patur ndikim më të madh në politikë duke sugjeruar dhe monitoruar
280 Shih Tabelën 2 të përmbledhjes së raporteve të progresit të KE-së në fushën e të drejtës për arsim dhe pjesëmarrje politike 281 intervistë e kryer më 27 prill 2017gjatë një konference të zhvilluar në Tiranë me titull “Civil Society Forum for Western Balkans” ku ish përfaqësuesi i Parlamentit Europian, njëkohësisht negociator i BE-së për Kroacinë, ishte pjesë e Panelit në ditën e dytë të Konferencës. https://europeanwesternbalkans.com/2017/04/26/civil-society-forum-of-the-western-balkans-begins-in-tirana/ (aksesi më 05.06.2017)
132
procesin e politikë-bërjes dhe në legjislacion, por më pak ndikim ka patur në arsim.”
(intervistë, studiues dhe pedagog në UEJL Maqedoni).282
Megjithatë edhe në rastin e treguesit të lartpërmëndur të kërkuar nga BE-ja
për të matur përparimin e të drejtës për pjesëmarrje të barabartë në administratën
publike të minoritetit shqiptar, Këshilli i Europës konstaton që një kërkesë e tillë solli
edhe punësimin e pjesëtarëve të minoritetit në pozicione pune në administratën
publike të Maqedonisë, të cilat nuk kishin një përshkrim pune. Mund të deduktohet
që punësimi i pjesëtarëve të minoritetit kombëtar shqiptar u bë thjesht për të
plotësuar në mënyrë formale kërkesat e BE-së. Fakti i formulimit të kërkesave nga
BE-ja dhe matja e përparimit nëpërmjet hartimit të legjislacionit, dhe mos vlerësimi i
zbatimit të tij me indikatorë të matshëm, theksohet edhe nga të intervistuarit.
Në grafikun e mëposhtëm ilustrohet procesi lart-poshtë i europianizimit në
rastin e Maqedonisë. Duke qënë se minoriteti kombëtar shqiptar në Maqedoni, në
krahasim me minoritetin kombëtar grek në Shqipëri, për shkak të problematikave që
paraqet vendoset në qasjen e sigurisë, BE-ja ka formular kërkesa për të cilat ka
kërkuar plotësimin e tyre . Madje, në fushën e arsimit, duke qenë se në rastin e
Maqedonisë ndarja midis nxënësve përbën një problem nga këndvështrimi i sigurisë,
atëherë edhe në këtë fushë BE-ja ka formuluar kërkesa dhe ka kërkuar plotësim të
tyre. Në bazë të studimeve të OSBE-së, dhe deklaratës së Komisionerit të Lartë të
Minoritetit Kombëtar, ndarja në sistemin arsimor po ndikonte në destabilitetin e
vendit. Pë këtë arsye, në kërkesën e formuluar prej KE-së referimi merret nga
rakomandimet e OSBE-së dhe Këshillit të Europës, të cilat duke evidentuar
problematikën e ndarjes etnike nëpër shkolla, propozuan politika për integrimin e
nxënësve në një sistem të unifikuar arsimor. Prandaj në proceset lart-poshtë, përpos
pjesëmarrjes politike, gjejmë të artikuluar nga KE dhe kërkesën për një arsim të
integruar, ku përfshihet mundësia e arsimimit në gjuhën e minoritetit.
282 I intervistuari është pedagog në Universitetin e Europës Juglidore në Maqedoni. Prezantimi me të intervistuarin u bë gjatë një vizite studimore të tij në Fakultetin e Shkencave Sociale të Universitetit të Tiranës më 11.05.2017. Pyetësori u dërgua i plotësuar nga i intervistuari nëpërmjet adresës elektronike më 25.05.2017.
133
Figura nr.4: Procesi lart-poshtë
Në variablin ndërhyrës theksuam se:
faktorët e brendshëm mund të jenë lehtësues ose pengues të Europianizimit të
çështjes së minoriteteve. Qëndrimi i shteteve kombëtare ndaj promovimit të të
drejtave të minoriteteve varet nga implikimet në çështje të rëndësishme si sovraniteti
(integriteti territorial) apo përqasja publike ndaj këtij grupimi të popullsisë. (procesi
poshtë-lart)
Në rastin e Maqedonisë faktorët e brendshëm kanë qenë limitues ose pengues
të procesit të europianizimit të çështjes së minoriteteve kombëtare dhe më
specifikisht vis a vis minoritetit kombëtar shqiptar. Kjo për faktin që përqasja publike
e shumicës maqedonase ndaj shqiptarëve të maqedonisë nuk ka qënë përkrahëse e
përparimit të të drejtave të tyre. Një intervistues shprehet se “Historikisht raportet e
shqiptarëve të Maqedonisë në veçanti në raport me maqedonasit si shumicë e
popullatës së këtij vendi nuk kanë qenë të mira. Edhe sipas rrëfimeve të
paraardhësve tanë, e njëjta gjëndje ka qenë edhe në kohën e ish-Jugosllavisë... Gati
e njëjta gjë ka vazhduar edhe me krijimin e shtetit të Maqedonisë ku shqiptarët janë
parë si e “keqja” e këtij vendi dhe nuk janë trajtuar si qytetarë të barabartë në këtë
BE-ja (acquis +politikat e kushtëzimit)
Principi i propocionalitetit ne
administraten publike dhe arsimimi ne gjuhen
e minoritetit
Zbatimi i Marreveshjes se Ohrit
Konsolidimi i status quo së minoritetit kombëtar shqiptar nëpërmjet mekanizmave të
përfshirjes në administratë dhe në institucionet arsimore
Nevoja per te marre statusin e kandidatit
134
vend.” (intervistues, studiues pranë UEJL Maqedoni).283 Një tjetër intervistues bën
një periodizim të këtyre marrëdhënieve duke theksuar që “para vdekjes së Titos
shqiptarët e Maqedonisë, sidomos me modifikimin e katërt të Kushtetutës së
Jugosllavisë (1974) i ishin dhënë disa të drejta që as sot shqiptarët nuk po i
gëzojnë...si p.sh përdorimi i gjuhës në administratën publike, organizime kulturore të
ndryshme” (intervistë, asistent profesor në Universitetin e Europës Juglindore)284
Megjithëkëtë, siç shprehet një tjetër intervistues nga bota akademike, “Gjatë
periudhës së pushtetit të Titos (periudha e Jugosllavisë), shqiptarët në Maqedoni
janë trajtuar si qytetar të dorës së dytë, dhe përparësi kanë pasur vetëm shqiptarët
që kanë qenë bashkëpunëtorë të pushtetit ose të ashtuquajtur “të ndershëm”’. Edhe
periudha mbas rënies së ish-Jugosllavisë për të gjithë të intervistuarit ka sjellë një
përkeqësim të raporteve të maxhorancës maqedonase me minoritetin shqiptar. Duke
përmbledhur marrëdhëniet dhe statusin e minoritetit shqiptar një i intervistuar
shprehet : “Edhe pas pavarësimit të Maqedonisë, shqiptarët edhe në kushtetutën e 1991 shihen si minoritet i barabartë me minoritetet e tjera etnike edhe pse shqiptarët ishin më shume se 20% të popullatë. Kjo situatë u përmirësua me ndryshimin e Kushtetutës pas konfliktit të armatosur dhe marrëveshjes kornizës të Ohrit, por edhe më tutje vazhdon të jetë i jo i kënaqshëm statusi i shqiptarëve në Maqedoni”(intervistë, studiues në Universitetin e EJL në Maqedoni) Shpesh dhënia e këtyre të drejtave është perceptuar nga shumica maqedonase
si cënues i vetë sovranitetit të Maqedonisë, sidomos në dekadën e parë të tranzicionit.
Në dallim me rastin e Shqipërisë ku faktorët e brendshëm kanë rezultuar si lehtësues
të procesit të europianizimit, në rastin e Maqedonisë faktorët e brendshëm
konsiderohen pengesa kryesore ndaj fuqisë transformuese të BE-së në këtë fushë
specifike. Për këtë arsye edhe pse ka pasur përparime nga shteti maqedonas në
drejtim të njohjes së të drejtave të minoritetit kombëtar shqiptar, nga studiues të
ndryshëm, vendas e të huaj, ky përparim është konsideruar si i ngadaltë dhe i
pjesshëm.
283 I intervistuari është kërkues dhe në proces doktorature në Universitetin e Europës Juglidore në Maqedoni. Pyetësori u dërgua i plotësuar nga i intervistuari nëpërmjet adresës elektronike më 27.04.2017. 284 I intervistuari është asistent profesor në Universitetin e Europës Juglidore në Maqedoni. Intervista është marrë në Fakultetin e Shkencave Sociale të Universitetin e Tiranës më 11.05.2017, në kuadër të vizitës studimore që një grup studentësh dhe pedagogësh të Universitetin e Europës Juglidore po zhvillonin në Tiranë.
135
Figura nr. 5: Proçesi poshtë- lart
Në procesin poshtë-lart vërejmë që komuniteti shqiptar në Maqedoni ka një
komunikim të hapur me shtetin amë, por ky i fundit duke mos qenë anëtar i BE-së
nuk mund të përçojë kërkesat e komunitetit në fjalë në nivelin mbi-shtetëror
europian. Pavarësisht se shteti shqiptar ka ruajtur një komunikim të hapur me të
gjithë bashkëkombasit në rajonin e Ballkanit Perëndimor, në politikën e jashtme nuk
ka pasur një rol aktiv në çështjet që kanë të bëjnë me të drejtat e tyre. Politika e
jashtme e shtetit shqiptar ka qenë e drejtuar drejt respektimit të sovranitetit të
vendeve të rajonit të Ballkanit Perëndimor duke ndjekur linjën e mosndërhyrjes në
zhvillimet e brendshme të vendit. Në qeverisjen e drejtuar nga të majtët në Shqipëri,
që në mandatin e parë qeverisës (2013-2017), ka një tendencë të ndjekjes së çështjes
së shqiptarëve kudo që ndodhen. Në mandatin e dytë të qeverisjes së të majtëve për
të institucionalizuar këtë qasje, në 2017 u ngrit Ministria e Diasporës, e cila edhe pse
pa portofol do të jetë një kontakt i drejtpërdrejtë për të gjithë komunitetet e
shqipëtarëve kudo që ndodhen.
Gjithsesi të intervistuarit theksojnë që shteti amë, Shqipëria, nuk është
interesuar si duhet ndaj bashkëkombësve që jetojnë jashtë kufijve të territorit
Minoriteti kombëtar shqiptar
Shteti i Maqedonse
Shqipëria (Shteti Amë)
Komunikim i hapur
Paraqet kërkesat e minoritetit
BE Politikat e kushtëzimit
Komunikim i vështirë
136
shqiptar. Një intervistues shprehet se “Me keqardhje mund të konstatoj se shteti
shqiptar gati fare nuk është interesuar për shqiptarët që jetojnë jashtë kufijve të tij.
Dhe kjo nuk është vetëm për shqiptarët që jetojnë në Maqedoni por edhe në vendet
tjera të Ballkanit (Mal të Zi, Serbi, Greqi)” (intervistues, studiues pranë UEJL
Maqedoni). Në bazë të të intervistuarit ky është një faktor që ka ndikuar në
përparimin e ngadaltë të të drejtave të minoritetit kombëtar shqiptar në Maqedoni
apo edhe në vende të tjera të rajonit. Vlen të theksohet që edhe kur ka patur një
vullnet të shtetit shqiptar për të këshilluar përfaqësuesit e minoritetit kombëtar
shqiptar në Maqedoni, ky veprim është interpretuar nga shteti maqedonas si
ndërhyrje në punët e brendshme të shtetit maqedonas. Ky ishte rasti i zgjedhjeve të
përgjithshme në Maqedoni të zhvilluara në dhjetor të 2016, ku kryeministri shqiptar
ftoi përfaqësuesit e subjekteve politike shqiptare në Maqedoni për të firmosur një
dokument të përbashkët ku shprehnin. Në deklaratën për shtyp të janarit të 2017 të
Ministrisë së Punëve të jashtme shqiptare ndër të tjera theksohet që “...Prandaj ne
kemi kërkuar dhe punuar për një platformë gjithëpērfshirëse të partive shqiptare në
mënyrë që shumica e ardhshme të jetë e qendrueshme dhe t’i ofrojë vendit një
program të ri, ambicioz që zhvillon e forcon më tej kohezionin social dhe karakterin
shumëetnik e kulturor të Maqedonisë.”285 Reagimi i shtetit maqedonas nëpërmjet
deklaratës së Presidentit të Maqedonisë ishte që Shqipëria nëpërmjet mbështetjes së
dhënë platformës kishtë ndërhyrë në sovranitetin e Maqedonisë.286
Ndërsa përsa i përket raportit me shtetin ku jetojnë, siç e theksuam edhe në
kapitullin e pestë, ky raport nuk mund të konsiderohet harmonik, madje në momente
të caktuara ka qenë tejet i tensionuar dhe konfliktual. Kriza dhe konflikti etnik i
1999-2000 është momenti ku tensionet midis maxhorancës maqedonase dhe
minoritetit kombëtar shqiptar arrijnë kulmin.
Një tjetër aspekt me rëndësi në Maqedoni është marrëdhënia midis minoritetit
kombëtar në fjalë dhe subjekteve politike në Maqedoni të cilat de jure përfaqësojnë
atë komunitet. Edhe në zgjedhjet e fundit të përgjithshme në Maqedoni të dhjetorit
2016 doli në pah një tkurrje e subjekteve politike shqiptare nga pikëpamja e votave.
285 Ministria e Punëve të Jashtme Shqiptare, “Mbi ndihmesën vellazërore të Shqipërisë në pozicionimin e partive politike shqiptare në Maqedoni”, deklaratë për shtyp e 07.01.2017. http://www.punetejashtme.gov.al/al/zyra-e-shtypit/deklarata-per-shtyp/mbi-ndihmesen-vellazerore-te-shqiperise-ne-pozicionimin-e-partive-politike-shqiptare-ne-maqedoni&page=3 (Aksesi më 20.04.2017) 286 https://www.euractiv.com/section/elections/news/macedonian-president-warns-eu-nato-of-albanian-meddling/ (Aksesi më 20.06.2017)
137
Në zgjedhjet e fundit të dhjetorit 2016, subjektet politike shqiptare arrijnë të kenë 20
përfaqësues në parlament 287 , në krahasim me zgjedhjet e përgjithshme të
27.04.2014288 ku subjektet politike shqiptare arritën të kenë 26 përfaqësues. Kjo
përbën një problem nga pikëpamja e përfaqësimit politik të minoritetetit kombëtar
shqiptar për shkak se një pjesë e rëndësishme e komunitetit nuk ndihet e përfaqësuar
nga subjektet politike shqiptare ekzistuese në sistemin politik të Maqedonisë. Kjo
situatë ndikon në artikulimin në nivel politik kombëtar dhe mbi-kombëtar (atë
Europian) të kërkesave të cilat shqetësojnë komunitetin shqiptar në tërësi. Të katër të
intervistuarit janë në dakordësi mbi faktin që partite shqiptare nuk kanë pasur
ndikimin e duhur në sistemin politik në Maqedoni. Kjo për dy arsye kryesore: për
shkak se janë mbivotuar nga maxhoranca dhe për shkak të interesave vetjake që kanë
mbizotëruar në këto parti. Një i intervistuar në lidhje me këtë çështje shprehet “Roli
i partive shqipëtare ne vendimmarrjen qëndore nuk është edhe aq domethënës, pasi
që partitë shqipëtare më shumë i vënë rëndësi interesit personal apo të partisë se sa
pro interesave të shqipëtarëve” (Intervistë, punonjës në Komisionin për Mbrojtjen
nga Diskriminimi në Maqedoni).289 I njëjti i intervistuar për rolin e partive politike
shqiptare në vendimarrjen lokale u shpreh se “...në ato lokale pothuajse ndodh e
njëjta gjë, subjektet më shumë mundohen që të kritikojnë njëra tjetrën tërë kohën për
vendimet apo punët që kanë kryetarët e njërit apo tjetri subjekt politik dhe jo të
ofrojnë zgjidhje për problemet e qytetarëve” (Intervistë, punonjës në Komisionin për
Mbrojtjen nga Diskriminimi në Maqedoni).
Intervistuesi, ish-përfaqësues i Parlamentit Europian, thekson që ‘ndryshe
nga rasti i Kroacisë ku partia e minoritetit kombëtar serb ishte ‘zëri’ de facto dhe de
jure i komunitetit, në rastin e Maqedonisë partitë shqiptare në perceptimin e krijuar
së brendshmi nuk përfaqësojnë ‘zërin’ e komunitetit shqiptar’ (intervistë, ish
Përfaqësues i PE negociator në rastin e Kroacisë).
287 https://www.sobranie.mk/rezultatet-e-zgjedhjeve-2016.nspx (aksesi më 10.05.2017) 288 https://www.sobranie.mk/statistika-2014.nspx (aksesi më 10.05.2017) 289 Përgjigjet e pyetësorit janë marrë nëpërmjet postës elektronike më 26.10.2017.
138
KAPITULLI 7
7.1 Analiza Krahasuese
Në kapitullin e fundit të këtij projekti kërkimor bëhet një analizë krahasuese e
përfundimeve të nxjerra nga testimi i hipotezave nëpërmjet metodës së gjurmimit të
procesit dhe të dhënave të nxjerra nga intervistat, apo nga studimet e ndryshme. Ky
projekt kërkimor ka pasur si qëllim kryesor të hulumtojë ndikimin e BE-së në ecurinë
e të drejtave të minoriteteve kombëtare, specifikisht në të drejtën për arsim dhe
pjesëmarrje politike, në Shqipëri dhe Maqedoni.
Që në zanafillën e këtij punimi më është dashur të përballem me një
problematikë e cila lidhej me vetë përkufizimin e termit ‘minoritet’. Duke mos
ekzistuar në përkufizim i vetëm i pranuar nga të gjithë në kapitullin e parë të këtij
punimi hulumtoj mbi këtë aspekt dhe paraqes përkufizimet më të pranuara.
Vështirësia e dytë lidhej me faktin nëse shqiptarët e Maqedonisë mund të
përkufizoheshin si minoritet kombëtar, për shkak të pranisë së lartë numerike të tyre
në popullsinë e përgjithshme të Maqedonisë. Për këtë qëllim u analizuan elementët të
cilët bëjnë të mundur identifikimin e komunitetit në fjalë si minoritet kombëtar.
Mbas një analize të tillë duke konsideruar edhe faktorë të tjerë, u arrit në përfundimin
që komuniteti shqiptar në Maqedoni edhe pse sui generis (për shkak të pranisë së
lartë numerike) përmbush të gjitha kriteret për t’u përkufizuar minoritet kombëtar.
Një nga gjetjet e studimit ishte identifikimi i kritereve që mundësojnë një
ndikim më të madh të politikave të kushtëzimit të BE-së, specifikisht të atyre
politikave që kanë në fokus të drejtat e minoriteteve kombëtare. Në bazë edhe të
studimeve të europianizimit, ndikimi i këtyre politikave varet nga tre kritere:
madhësia e financimit të BE-së, besueshmëria e politikave të kushtëzimit dhe kostot
e brendshme që vijnë si rrjedhojë e kësaj përshtatjeje. Dy kriteret e para janë në
varësi të BE-së ndërsa kriteri i fundit është në varësi të vendit të targetuar. Nga
hulumtimi i bërë në kapitullin e katërt të këtij punimi arrihet në dy përfundime të
rëndësishme. Përsa i përket kriterit të parë të programeve të financimit (CARDS,
IPA), arrihet në përfundimin që këto të fundit kanë pasur shumë pak ndikim në
çështjet e minoriteteve.
139
Përfundimi i dytë ka të bëjë me besueshmërinë e standardeve të BE-së. Mbas
analizimit të ecurisë së përfshirjes së këtij standardi u evidentua që parimet e
mbrojtjes së të drejtave të minoriteteve u bënë pjesë përbërëse e Bashkimit Europian
në vitet ‘90. Kjo situatë ka dëmtuar besueshmërinë e normës së “huazuar” të BE-së
në procesin e zgjerimit vis a vis vendeve të Ballkanit Perëndimor, gjë që del në pah
edhe në analizimin e rastit të Kroacisë. Ndërsa në lidhje me kriterin e tretë, duke
qenë se vendet e rajonit të Ballkanit Perëndimor kryesisht mbështeten në politikën
nacionaliste, kostot e miratimit dhe mbi të gjitha të zbatimit të normave, me fokus të
drejta e minoriteteve kombëtare, janë konsideruar të larta.
Një nga përfundimet e nxjerra gjatë këtij studimi ka të bëjë me faktin që
presioni i BE-së për sa i përket fushës së të drejtave të minoriteteve kombëtare ndaj
vendeve kandidate të Ballkanit Perëndimor është me i lartë në ato vende ku
minoritetet paraqesin një problematikë përsa i përket sigurisë. Nëse një minoritet nuk
ka paraqitur problematika nga këndvështrimi i sigurisë atëhere kërkesat e BE-së ndaj
vendit ku jetojnë minoritetet kombëtare nuk konsiderohen me prioritet. Në rastin e
Shqipërisë dhe Maqedonisë, minoritetet kombëtare në fokus paraqesin karakteristika
të ndryshme gjë që ka ndikuar në nivelin dhe format e presionit ndaj të dy vendeve.
Në rastin e Maqedonisë duke pasur parasysh edhe faktin që vendi kaloi një konflikt
etnik, kërkesat për respektimin e të drejtave të minoriteteve kaluan në plan të parë.
Ndërsa në rastin e Shqipërisë për shkak edhe të pranisë së ulët numerike të
minoriteteve dhe mungesës së problemeve të sigurisë, kërkesat e BE-së u limituan në
përmirësimin e kuadrit ligjor të tyre, aspekt i cili mundëson matjen e ndikimit ose jo
të BE-së në këtë rast. Fakti që Shqipëria nis një proces në 2015, bazuar në një
kërkesë specifike nga BE-ja për përmirësimin e kuadrit ligjor për minoritetet tregon,
për ndikimin e BE-së në këtë drejtim.
Një tjetër përfundim i këtij studimi nënvizon faktin që ndonëse presioni nga
BE-ja mund të jetë më i lartë, ky presion jo detyrimisht përkthehet në përparim të të
drejtave të minoriteteve në vendin e targetuar. Kjo për shkak të ndikimit të faktorëve
ndërmjetës. Dy faktorë ndërmjetës ishin objekt i këtij studimi: roli i shtetit amë të
minoritetit dhe marrëdhëniet maxhorancë me minoritetin kombëtar ndër vite. Në
rastin e Shqipërisë analizuam ndikimin që ka pasur shteti amë në ‘ngritjen’ e
çështjeve që shqetësojnë minoritetin kombëtar grek në nivelin mbishtetëror europin.
Faktori i lartpërmëndur i ‘shtetit amë’, nuk ka patur të njëjtin rezultat në rastin e
Maqedonisë për dy arsye kryesore: arsyeja e parë lidhet me statusin e Shqipërisë vis
140
a vis BE-së dhe arsyeja e dytë lidhet me ‘pasivitetin’ e shtetit shqiptar ndaj lobbimit
për përparimin e të drejtave të minoritetit kombëtar shqiptar në nivel mbi shtetëror.
Ndërsa faktori tjetër ndërmjetës, ai i marrëdhënieve të maxhorancës me minoritetin
kombëtar ndër vite, ka rezultuar pengues i proceseve të europianizimit në fushën e të
drejtave të minoriteteve kombëtare në rastin e Maqedonisë dhe lehtësuese në rastin e
Shqipërisë. Kjo gjë evidentohet nga faktet historike, por edhe nga opinionet e marra
nga të intervistuarit, të cilët janë përfaqësues të institucioneve publike, akademisë
dhe grupeve të interesit. Përgjithësisht intervistat përputhen me versionin e fakteve
dhe burimeve historike të përdorura në këtë punim. Në rastin e Shqipërisë, njëri prej
të intervistuarve evidentoi faktorin ‘shteti shqiptar’ që në disa momente të caktuara
historike ka tentuar të ndikojë negativisht në marrëdhëniet e mira maxhorancë me
minoritetin kombëtar grek.
Ajo që del në pah nga të intervistuarit e të dy shteteve në fokus është fakti që
ndikimi i BE-së është ndier kryesisht për sa i përket pjesëmarrjes politike të
minoritetit dhe shumë më pak në fusha të tjera si e drejta për t’u arsimuar në gjuhën e
minoritetit. Ky konstatim përputhet me analizën e kryer në dokumentet kryesorë të
Komisionit Europian të prodhuara në kuadër të zgjerimit vis a vis Ballkanit
Perëndimor, apo në studimet të cilat kanë pasur në fokus analizimin e ndikimit të
BE-së në fushën e të drejtave të minoriteteve kombëtare.
7.2 Përfundime
Në mbyllje të këtij punimi kërkimor është e udhës të formulohen përgjigjet
mbi hipotezën e ngritur dhe implikimet e deduktuara nga ajo.
Hipoteza: Duke krahasuar ecurinë e realizimit të të drejtave të minoriteteve kombëtare në rajonin e Ballkanit Perëndimor, për periudhën 2005-2016, shkalla e përparimit në realizimin e të drejtave në fjalë është në përpjestim të drejtë me shkallën e presionit mbi zbatimin e standardit të BE-së për të drejtat e minoriteteve në vendet e rajonit në referim.
Në analizimin e rasteve studimore arritëm në përfundime të rëndësishme.
Implikimet e deduktuara për rastin e Shqipërisë dhe Maqedonisë u formuluan si më
poshtë:
141
Implikimi 1 Nëse nuk konstatohet një mospërputhje midis standardit të BE-së dhe atij vendas në respektimin e të drejtave të minoritetit, atëherë është e pritshme që të konstatohet jo progres në pjesëmarrjen politike të minoriteteve kombëtare. Implikimi 2.1 Nëse nuk konstatohet një mospërputhje midis standardit të BE-së dhe atij vendas në respektimin e të drejtave të minoritetit, atëherë është e pritshme që të konstatohet jo progres në të drejtën për arsim të minoriteteve kombëtare.
Në rastin e parë studimor, të Shqipërisë, nuk u identifikua mospërputhje
midis standardit ekzistues në BE të pjesëmarrjes politike dhe atij të zbatuar në
Shqipëri. Për këtë arsye BE-ja nuk ka formuluar kërkesë të veçantë në këtë fushë,
dhe si rrjedhojë, nuk ka pasur presion në këtë fushë. Edhe në fushën e së drejtës për
arsim të minoritetit kombëtar grek nuk gjendet e formuluar asnjë kërkesë e veçantë
nga BE-ja. Në të gjithë rrugëtimin e gjatë të Shqipërisë drejt BE-së nuk identifikohet
përparim në fushën e së drejtës për arsim, apo të pjesëmarrjes politike të minoritetit
kombëtar grek, që duhet të vinte si rrjedhojë e këtij raportimi.
I vetmi përparim që mund të konsiderohet i tillë në fushën e të drejtave të
minoriteteve kombëtare në Shqipëri është hartimi i një ligji specifik për minoritetet
kombëtare. Bashkimi Europian e vendosi si kusht miratimin e një ligji të tillë, në
mënyrë që Shqipëria të përparonte në rrugën e integrimit Europian. Procesi i hartimit
të një ligji për minoritetet kombëtare nisi në 2015 dhe u finalizua me miratimin nga
Parlamenti i Shqipërisë më 13.10.2017.
Në rastin e ish Republikës Jugosllave të Maqedonisë, Bashkimi Europian i ka
kushtuar më tepër vëmendje minoritetit kombëtar shqiptar, për shkak të historikut të
vështirë dhe vendosjes në qasjen e sigurisë. Në këtë punim u argumentua që
implikimi që një minoritet ka vis a vis sigurisë e bën këtë grupim që të jetë në qendër
të vëmendjes së BE-së. Në fushën e pjesëmarrjes politike BE-ja formuloi kriterin e
pjesëmarrjes së barabartë në administratën publike të minoritetit kombëtar. Ky
kriter nënkuptonte që në administratën publike maqedonase duhej të reflektohej
përqindja që minoriteti kombëtar zinte në popullsi. Presioni ndër vite i ushtruar nga
BE-ja në formën e ‘shkopinjve dhe karrotave’ solli një përparim të Maqedonisë në
përfshirjen në administratën publike të pjesëtarëve nga minoriteti kombëtar.
142
Megjithatë ky përparim i cili vërtetohet statistikisht, në rast se vlerësohet nga
pikëpamja e ndikimit de facto të këtyre të punësuarve në vendimarrjen e
administratës maqedonase nuk është në nivelet e duhura. Në analizën e bërë nga
Këshilli i Europës në këtë drejtim identifikohen problematika në punësimet e reja në
administratën publike të Maqedonisë.
Në rastin e të drejtës për arsim të minoriteteve kombëtare, BE-ja nuk ka pasur
ekspertizë dhe për shumë vite as kompetencë. Për këtë arsye i është referuar
organizatave të tjera rajonale europiane si OSBE apo Këshilli i Europës për të bërë
vlerësimin e ecurisë së vendeve të rajonit në fushën e të drejtave të minoriteteve
kombëtare. Problematika e krijuar në Maqedoni e ndarjes fizike të nxënësve nëpër
shkolla dhe e përmëndur nga Komisioneri i Lartë për Minoritetet Kombëtare që po
çonte në destabilizim në Maqedoni, solli formulimin e një politike të re të
‘gjithpërfshirjes në arsim’. Strategjia e re u formulua si kriter nga BE-ja në fushën e
së drejtës për arsim që në 2009 dhe u monitorua nga KE-ja në vitet në vazhdim.
Presioni i ushtruar nga BE-ja në formën e ‘shkopinjve dhe karrotave’ bëri që
Maqedonia ta kishte në vëmendje këtë problematike, duke hartuar një strategji të
veçantë për arritjen e ‘gjithpërfshirjes në arsim’.
Me rëndësi në këtë punim shkencor ishte edhe analizimi i variablave
ndërmjetës të cilët ndihmojnë për të analizuar procesin e ndryshimit, si dhe faktorët
që shpjegojnë përse procesi i europianizimit ka efekte të ndryshme në kontekste të
ndryshme. Variablat ndërmjetës shpjegojnë arsyet përse në prani të presionit nga BE-
ja, rezultati është i ndryshëm në vende të ndryshme.
Një nga variablat ndërhyrës që u analizua në këtë punim shkencor ishte
historiku i marrëdhënieve maxhorancë/ minoritet nga momenti i formimit të
shteteve kombëtare unitare. Analizimi nëpërmjet metodës së gjurmimit të procesit i
cili kryen një trekëndëzim të të dhënave të nxjerra nëpërmjet analizës historike të
secilit minoritet, dhe situatës aktuale, të ndërthurura me të dhënat e nxjerra nga
intervistat me aktorë kyç dhe pjesëtarë të minoritetit kombëtar në dy rastet studimore.
Nga analiza nëpërmjet metodës së gjurmimit u arrit në përfundimin që
përqasja publike ndaj minoriteteve në Shqipëri është pozitive, kjo për shkak të
historikut jo konfliktual të marrëdhënieve maxhorancë me minoritetin kombëtar
grek. Për këtë arsye faktorët e brendshëm në rastin e Shqipërisë konsiderohen
lehtësues të procesit të Europianizimit në fushën e të drejtave të minoriteteve.
143
Ndërsa në rastin e dytë studimor, atë të Maqedonisë, faktorët e brendshëm
konsiderohen pengues të procesit të Europianizimit në fushën e të drejtave të
minoriteteve. Ky fakt del në pah nga ndërthurja e dhënave të nxjerra nga historiku i
marrëdhënies maxhorancë maqedonase me minoritetin sui generis shqiptar, nga
situata aktuale dhe nga të intervistuarit.
Në mbyllje më duhet të theksoj që për shkak të aktualitetit të mbrojtjes së të
drejtave të minoriteteve, jo vetëm në Ballkan, por edhe në botë, besoj se këto gjetje
do të shihen me interes nga politikbërësit në proceset demokratike të gjithëpërfshirjes
së të gjitha subjekteve në procesin politik dhe të zgjerimit të bazës së mbështetjes së
politikave në nivel kombëtar, por edhe rajonal, veçanërisht për rastin studimor të
vendeve të Ballkanit. Idetë e këtij punimi mund t’u shërbejnë si argumente orientuese
grupeve të interesit të minoriteteve apo atyre në mbrojtje të të drejtave të individit, në
përpjekjet e tyre për një shoqëri ku të drejtat e garantuara në Kushtetutat e vendeve të
mos mbeten vetëm në letër, por të shndërrohen në përfitime të prekshme nga
qytetarët e vendeve të Ballkanit.
Zhvillimet e fundit në vendet me një demokraci të konsoliduar si Mbretëria e
Bashkuar290 apo Spanja treguan edhe një herë rëndësinë e studimeve mbi minoritetet
dhe mënyrat për akomodimin e kërkesave të tyre. Këto zhvillime dëshmuan që asnjë
vend, qoftë ai edhe një vend me demokraci të konsoliduar, nuk është ‘imun’ ndaj
nevojës për të rifreskuar paktin me segmente të ndryshme të popullsisë që jetojnë në
territorin e tyre. Është e pritshme që studiues të ndryshëm të vazhdojnë të hulumtojnë
në drejtim të diversiteteve që janë realitet i shteteve europiane dhe mekanizmave për
menaxhimin e tyre në mënyrë demokratike.
Një tjetër drejtim i pritshëm në studimet e europianizimit është hulumtimi
mbi rolin që duhet të ketë BE në çështje të cilat implikojnë sovranitetin e shteteve
anëtare. Çështjet si vetëvendosja e popujve, njohja ose jo e diversiteteve brenda një
shteti anëtar janë konsideruar çështje ‘jashtë axhendës’ së punës së BE-së.
Hulumtimet e ardhshme në këto tematika do të nxjerrin në pah ndikimin që mund të
kenë institucionet e BE-së edhe në këto tematika.
290 Të dy vendet u përballën me kërkesa për pavarësi nga dy rajone të rëndësishme të territorit të tyre. Në Mbretërinë e Bashkuar u zhvillua një referendum në Skoci në 2014 ndërsa rajoni i Katalonjës së Spanjës organizoi një referendum në 1 tetor të 2017.
144
Bibliografia Amichai Magen, Leonardo Morlino. (2009). International Actors, Democratization
and the Rule of Law: Anchoring Democracy, Routledge Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të Bashkuara (18.12.1992), Deklara e
Kombeve të Bashkuara mbi të Drejtat e personave anëtare të minoriteteve kombëtare ose etnike, fetare dhe gjuhësore, Rezoluta 47/135
Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të Bashkuara (10 dhjetor 1948), Deklarata
Universale per te Drejtat e Njeriut, Rezoluta 217A (III) Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të Bashkuara (9.12.1948), Konventa mbi
parandalimin dhe ndëshkimin e krimit të genocidit, New York Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të Bashkuara (20.11.1989), Konventa mbi të
Drejtat e Fëmijës, New York Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të Bashkuara (21.12.1965), Konventa
Ndërkombëtare për Eleminimin e të Gjitha Formave të Diskriminimit Racial, New York
Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të Bashkuara (16.12.1966), Konventa
Ndërkombëtare për të Drejtat Civile dhe Politike, New York Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të Bashkuara (16.12. 1966), Konventa
Ndërkombëtare për të Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore, New York Association for Development Initiatives- Zenith (2013), “Embedding Rule of Law in
the Enlargement Process”, http://www.kas.de/rlpsee/en/publications/36352/ Avokati i Popullit (2014), “Raport i veçante per gjendjen e te drejtave te minoriteteve
ne Shqipëri”, Tiranë. Aziri, Etem. (2008) “The Spirit of the Consensus and the Integration in a Multi-Etnic
Society”, në volumin Power-Sharing and the Implementation of the Ohrid Framework Agreement. Friedrich Ebert Stiftung.
Balkans in Europe Policy Advisor Group (Mars 2017). “The Crises of Democracy in
the Western Balkans. Authoritarianism and EU Stabilitocracy” Banka Botërore (2007), “Forth World Bank Poverty Reduction Strategies Forum for
the Western Balkans Summary”, http://www.etf.europa.eu/webatt.nsf/0/C12578310056925BC125772E002B2093/$file/NOTE85SB89.pdf
Bashkimi Europian (5 Prill 1977), Deklaratë e Përbashkët midis Parlamentit
Europian, Këshillit dhe Komisionit, firmosur në Luksemburg.
145
Bashkimi Europian (29 Tetor 2004). Traktati që vendos një Kushtetutë për Europën, firmosur në Romë.
Barbieri Sara. (Nëntor 2013). “Overcoming Ethnic-Based Segregation: How to
Integrate Public Schools in Macedonia and Bosnia Herzegovina”, Institute for Democracy Societas Civilis-Skopje.
Beach Derek, Pedersen Rasmus Brun (2013), Process-tracing methods: Foundations
and guidelines”, University of Michigan Press. Bieber, Florian (2005), “Partial Implementation, Partial Success: The Case of
Macedonia” në librin e Russell, David and O’Flynn, “New Challenges for Power-Sharing: Institutional and Social Reform in Divided Societies.” Pluto, London.
Bieber, Florian. (2008), “Power-Sharing and the Implementation of the Ohrid
Framework Agreement”. Friedrich Ebert Stiftung. Biber, Florian. “Power sharing after Yugoslavia: Functionality and Dysfunctionality
of Power Sharing Institutions in Post-war Bosnia, Macedonia, and Kosovo,” in From Power Sharing to Democracy: Post-conflict Institutions in Ethnically Divided Societies, McGill-Queen's University Press, 2005, fq. 85-103.
Boci, Sonila. (Tirane 2012). Minoritetet ne Shqiperi midis Identitetit dhe Integrimit:
1939-1949, Qëndra e Studimeve Albanologjike, Instituti i Historise. Center for Documentation and Information on Minorities in Europe (2001)-
Southeast Europe (CEDIME- SE),“Hungarians of Romania,” Centre for Southeast European Countries i Universitetit të Graz (Austri) (2016),
“Elementë të praktikës së mirë të identifikuara gjatë zbatimit të Projektit të përbashkët BE/KiE “Nxitja e të drejtave të njeriut dhe e mbrojtjes së pakicave në Evropën Juglindore”
Departamenti Amerikan i Shtetit (2015), “Raporti për Shqipërinë” Dicosola, Maria, Stati. (2010) Nazioni e minoranze:la ex Jugoslavia tra revival
etnico e condizionalità europea. Giuffre Editore. Doorenspleet, Renske. (2009). “Electoral systems and Good Governance in Divided
Countries” ne Librin e Florian Bieber, Sefan Wolff, The Ethnopolitics of Elections, Routledge.
ECMI (Shkurt 2014), “Bejond the (Non) Definition of Minority”, ECMI Brief n. 30. Elbasani, Arolda. (2008). “EU Enlargement in the Western Balkans: strategies of
borrowing and inventing”, Journal of Southeastern Europe and the Balkans. Elbasani, Arolda. (2013). European Integration and Transformation in the Western
Balkans: Europeanization or Business as Usual, Routledge.
146
European Training Forum (2010). “Mapping Policies and Practices for the
Preparation of Teachers for Inclusive Education in Contexts of Social and Cultural Diversity”, Working Document.
European Academy, “Indicators for Assessing the Impact of the FCNM in its State
Parties” http://www.eurac.edu/en/research/autonomies/minrig/Documents/FCNM/FCNM_Ind
ex_Study_final_webpage.pdf (Aksesi më 12.05.2016) Exadaktylos Theofanis, Claudio M. Radaelli. (London 2012). Research Design in
European Studies Establishing Causality in Europeanization, Palgrave Macmillan, Londër.
Fondi i Kombeve të Bashkuara për Fëmijët (UNICEF) (2009), “Multikulturalizmi
dhe Marrëdhëniet Ndëretnike ne Arsim”, Shkup Fondi i Kombeve të Bashkuara për Fëmijët (Shkurt 2010), “Inclusive Education as
Part of a Child-Friendly Schools Framework: Results and Recommendations from a Study in Macedonia”
Frank Schimmelfennig, Ulrich Sedelmeier. (2005), The Europeanization of Central
and Eastern Europe, Cornell University Press. Geoffrey, Pridham dhe Lewis, Paul G. (1996), Stabilizing Fragile Democracies,
Routledge Publication. Geoffrey, Pridham dhe Gallaghe, Tom (2000), Experimenting with Democracy:
Regime Change in the Balkans, Routledge Publication. Giordani Merlicco, “La Disputa del Nome tra Atene e Skopje”, Affari Internazionali,
2009 http://www.affarinternazionali.it/articolo.asp?ID=1148 (Accesso il 05/05/2011)
Heintze, Hans-Joachim. (2008). “Collective Rights in the Context of EU Accession”,
Kapitulli i dytë në librin Weller, Marc, The Protection of Minorities in the Wider Europe, Palgrave Macmillan.
Henrad, Kristin. (2009). Double Standards pertaining to Minority Protection, Brill
Academic Publishers. Hristova, Lidija. (2005). "Democratic Consolidation of Divided Societies - The
Macedonian Case." New Balkan Politics 9. Horowitz, D. “Constitutional design: Proposal versus processes.” Chap. 1 in Andrew
Reynolds Ed. Architecture of Democracy, New York: Oxford University Press, 2002.”
147
Hughes, James. (2003). “Monitoring the Monitors: EU Enlargement Conditionality and Minority Protection in the CEECs”, Journal on Ethnopolitics and Minority Issues in Europe, Issue 1.
Human Rights Watch. (June 1996). “A threat to ‘Stability’: Human rights Violations
in Macedonia”, Ilievcki, Z. (2007). “Country Specific Report on Actors and Processes of Ethno-
Mobilization, Violent Conflicts and Consequences: Macedonia”, European Academy
Institucioni i Avokatit te Popullit të Shqipërisë (shkurt/mars 2012), “Raporti Vjetor
2011”. International Helsinki Federation for Human rights (IHF) (10-14 April 1997),
“Report to the OSCE: Fact-Findings Mission to Macedonia”. Jeff Richards. (1999),“Ethnicity and democracy-complementary or incompatible
concepts?”, Kap 2 në librin e Cordell, Carl., Ethnicity and Democratization in the New Europe, Routledge.
Jovana Marovic (2012), “Montenegro and the negotiations in the Chapter 23”,
Institute Alternative. Juan J. Linz, Alfred Stepan. (1996). ‘Problems of Democratic Transition and
Consolidation: Southern Europe, South America, and Post-Communist Europe’, John Hopkins University Press.
Kevin Featherstone dhe Claudio M. Radaelli (2003), The Politics of
Europeanization, Oxford Publication. Këshilli i Bashkimit Europian (12.02.2008), Council decision on the principles,
priorities and conditions contained in the Accession Partnership with Croatia and repealing Decision 2006/145/EC
Këshilli i Europës (3.05.1996), Karta Sociale Europiane (e rishikuar) Këshilli i Europës (4.11.1950), Konventa Europiane për Mbrojtjen e të Drejtave të
Njeriut dhe Lirive Themelore, Romë Këshilli i Bashkimit Europian. (13.09.2004). Vendimi i Këshillit mbi principet,
prioritetet dhe kushtet e partnershipit Europian me Kroacinë. Këshilli i Bashkimit Europian (20.02.2006). Vendimi i Këshillit mbi principet,
prioritetet dhe kushtet e partnershipit Europian me Kroacinë dhe që shfuqizon Vendimin 2004/648/EC
Këshilli i Bashkimit Europian (2006), “Stabilisation and Association Agreement”,
Brukse;
148
Këshilli i Europës (12.02.2014), Rezoluta CM/ResCMN(2014)1 mbi zbatimin e Konventës Kuadër për Mbrojtjen e Minoriteteve Kombëtare nga Shqipëria.
Kocani, Aleksandër (2013), Një qasje Plotësuese Epistemologjike në Metodologjinë
e Kërkimit të Shkencave Sociale”, Albanian University Press. Komiteti Këshillues mbi Konventën Kuadër të Minoriteteve Kombëtare
(27.02.2008). “Commentary on the Effective Participation of persons Belonging to National Minorities in Cultural, Social and Economic Life and in Public Affairs”
Komiteti Këshillues mbi Konventën Kuadër të Minoriteteve Kombëtare
(27.05.2010), Opinioni i Tretë mbi Kroacinë Komisioni Europian, CARDS Assistance Programme to the Western Balkans,
Regional Strategy Paper. (2002-2006) Komisioni Europian (2005), Enlargement Strategy and Main Challenges 2005-2006,
Bruksel Komisioni Europian (2006), Enlargement Strategy and Main Challenges 2006-2007,
Bruksel Komisioni Europian (2007), Enlargement Strategy and Main Challenges 2007-2008,
Bruksel Komisioni Europian (2008), Enlargement Strategy and Main Challenges 2008-2009,
Bruksel Komisioni Europian (2009), Enlargement Strategy and Main Challenges 2009-2010,
Bruksel Komisioni Europian (2010), Enlargement Strategy and Main Challenges 2010-2011,
Bruksel Komisioni Europian (2011), Enlargement Strategy and main Challenges 2011-2012,
Bruksel Komisioni Europian (2012), Enlargement Strategy and Main Challenges 2012-2013,
Bruksel Komisioni Europian (9.11.2005), Kroacia: Progres Raporti i 2005, Bruksel Komisioni Europian (8.11.2006), Kroacia: Progres Raporti i 2006, Bruksel Komisioni Europian (6.11.2007), Kroacia: Progres Raporti i 2007, Bruksel Komisioni Europian (12.10. 2011), Kroacia: Progres Raporti i 2011, Bruksel
149
Komisioni Europian (10.10.2012), Raport i plotë monitories mbi nivelin e përgatitjes së Kroacisë për anëtarësimin në BE, Bruksel
Komisioni Europian (2.03.2011), Raport i ndërmjetëm i përgatitur nga Komisioni
Interim Report për Këshillin dhe Parlamentin Europian mbi reformat në Kroaci në fushën e Gjyqësorit dhe të Drejtave Themelore (Negociimi i Kapitullit 23), Bruksel
Komisioni Europian (2013), Progres-Raport i 2013 për Shqipërinë, Bruksel Komiteti i të Drejtave të Njeriut të Kombeve të Bashkuara, Komenti i Pergjithshëm
nr.18 i KNDCP, sesioni i tridhjete e shtatë, 10 nëntor 1989. Komiteti i të Drejtave të Njeriut të Kombeve të Bashkuara, Komenti i Pergjithshëm
nr.23 i KNDCP: Neni 27 (të drejtat e minoriteteve), 8 Prill 1994 Komiteti Këshillues mbi Konventën Kuadër mbi Minoritetet Kombëtare (6 Prill
2001), Opinioni mbi Kroacinë Komiteti Shqipetar i Helsinkit. (2003). “Raport: Veprimtaria e Komitetit Shqipetar te
Helsinkit Janar-Prill 2003”, Tirane Komiteti Shqipëtar i Helsinkit. (2015). “Raport mbi Respektimin e të Drejtave të
Njeriut në Shqiperi për vitin 2015”, Tiranë Këshilli i Europës (1.02. 1995), Konventa Kornizë për Mbrojtjen e Minoriteteve
Kombëtare Këshilli i Europës (4.11.1950), Konventa per Mbrojtjen e të Drejtave dhe të Lirive
Themelore të Njeriut Krzalovski, Aleksander. (2011). “Discrimination in Macedonia on the Grounds of
Ethnic Origin”, Macedonian Center for International Cooperation, Kymlicka, Will (2002) “Multiculturalism and Minority Rights: West and East”,
Journal on Ethnopolitics and Minority Issues in Europe (4) Kymlicka, Will. (2003). Can Liberal Pluralism be Exported? Western Political
Theory and Ethnic Relations in Eastern Europe, Oxford University Press Kymlicka, Will. (2006). “The evolving basis of European norms of minority rights:
rights to culture, participation and autonomy” kap. III ne librin ‘European Integration and The nationalities Question’, Routledge.
Ligji nr. 69/2012, “Për sistemin arsimor parauniversitar në Republikën e Shqipërisë” Ligji nr. 7895, datë 27.01.1995, “Kodi Penal i Republikës së Shqipërisë” Ligji nr. 7961, datë 12.07.1995, “Kodi i Punës i Republikës së Shqipërisë”
150
Lijphart, Arend. (2002). "The Wave of Power-Sharing Democracy." In The architecture of democracy: constitutional design, conflict management, and democracy. Oxford, UK: Oxford University Press.
Lijphart, Arend. (Mars 1997). “Unequal Partecipation: Democracy’s Unresolved
Dilemma”, The American Political Science Review, Vol. 91 (1), Lijphart, Arendt. (2001). Le democrazie contemporanee, il Mulino. Lijphart, Arend. “Constitutional Design for Divided Societies,” Journal of
Democracy 15, no.2 (April 2004): fq 96-109. Linz, Juan and Stephan, Alfred. (1996). Problems of Democratic Transition and
Consolidation: Southern Europe, South America and Post-Communist Europe, John Hopkins University Press.
Magen, Amichai, Morlino, Leonardo, International actors. (2008). Democratization
and the Rule of Law: Anchoring Democracy”, Routledge Maleska M. (2009), “Interethnic relations in Macedonia: People Centred Analyses,”
SEE University Maleska, Mirjana. (2005). "What kind of a political system did Macedonia get after
the Ohrid Peace Agreement?" New Balkan Politics 9. Malloy Tove (2013), Minority issues in Europe: Rights, Concepts, Policy, Frank &
Timme, Berlin. McFaul, Michael, (Janar 2002). “The Fourth Wave of Democracy and Dictatorship:
Noncooperative Transitions in the Postcommunist World”, World Politics, Volume 54 (2): page 212-244.
McGarry, John. (2006). European Integration and the Nationalities Question,
Routledge McIntos, Mary E. (1995). Minority Rights and Majority Rule: Ethnic Tolerance in
Romania and Bulgaria,” Social Sources Vol 70 (3), page 939-941 Meta, Beqir. (2013) Minoritetet dhe Ndertimi Kombetar ne Shqiperi: 1912-1924,
Qëndra e Studimeve Albanologjike Minority Rights Group International (2010), “EU Financial Assistance to the
Western Balkans: a Minority-Focused Review of CARDS and IPA” Nasi, Halida. (2007). “Minority Rights Instruments and Mechanisms: Minority
Protection along the Conflict Continuum”, European Academy Organizata e Kombeve të Bashkuara për Edukim, Shkencë dhe Kulturë (UNESCO)
(14.12.1960), Konventa kundër Diskriminimit ne Arsim, Paris
151
Organizata e Kombeve të Bashkuara për Edukim, Shkencë dhe Kulturë (UNESCO) (2010/2011), World Data on Education, VII Ed.
Organizata për Sigurinë dhe Bashkëpunimin në Europë (OSBE) (Shkurt 2010), “Age
Contact –Perceptions: How Schools Shape Relations Between Ethnicities” Parlamenti Europian (2012), “Mainstreaming human and minority rights in the EU
enlargement with the Western Balkans”, publikim i Bashkimit Europian Przeworski Adam, Stoles Susan and Manin Bernard (1999). Democracy,
accountability and representation, Cambridge University Press Ramet, Sabrina P. (2010), Central and Southeast European Politics since 1989,
Cambridge University Press Rechel, Bernd. (2008). “What has limited the EU’s impact on minority rights in
accession countries?”, East European Politics and Societies, Vol. 22 (1) Rechel, Bernd (2009). Minority Rights in Central and Eastern Europe, Routledge
Publication Reka, Blerim (Tetor 2011). “Ten Years from the Ohrid Framework Agreement. Is
Macedonia Functioning as a multi-ethnic state?”, Universiteti i Europës Juglindore.
Schwellnus G., Mikalayeya L. (2009). ‘It ain't over when it's over: The Adoption and
Sustainability of Minority Protection Rules in New EU Member States, European Integration Online Papers.
Sedelmeir, Ulrich. (2011). “Europeanization in new member and candidate states”,
Living Reviews in European Governance, Vol. 6. Sulejmani, Qëndresa. (2011) “Politicization in the Macedonian Public
Administration’, Policy Report, Analytica Tanevski, Borjan, “The problem between the Macedonian and the Albanian ethnic
groups in the Republic of Macedonia and its future,” New Balkan Politics, Issue 9
Tayler, Andrew (2013), The European Union and South East Europe. The Dynamics
of Europeanisation and multi-level Governance, Routledge The Norvegian Center for Human Rights (NORDEM). (2005). “Former Yugoslav
Republic of Macedonia: Education as a Political Phenomenon”, Tomasevski, Katarina. (2001). “Human Rights Obligations: making education
available, accessible, acceptable and adaptable. Ulasiuk, Irina (2013). ‘Comparative Analysis of Educational Rights of National
Minorities and Migrants in Europe’, EUI Working Paper, (80)
152
United Nations Development Programme (UNDP), “Face of Poverty, Faces of
Hope”, 2004215http://www.sobranie.mk/al/default-al.asp?ItemID=254A796A2FD50349A430BEED6E9FD6AB
Weimer, David, Vining, Aidan (2005), “Policy Analysis: Concepts and Practices”,
Pearson Education Inc Whitehead, Laurence (2001), The International Dimensions of Democratization:
Europe and the Americas, Oxford Publication Wiener Antje, Schwellnus Guido. (2004). “Contested Norms in the Process of EU
Enlargement: Non–Discrimination and Minority Rights”, 2Constitutionalism Web– Papers
Yin, Robert K. Case Study research (2003), Design and Methods, Sage Publications. Zagar, Mitja (2008), “Diversity Management and integration: from ideas to
concepts”, European Yearbook of Minorities Issues, Vol 6. Zagar, Mitja, “Some newer trends in the protection and (special) rights of ethnic
minorities: European context,” in Polzer, Miroslav and Kalcina, Liana, and Zagar, Mitja “Slovenija and evropski standardi varstva narodnih manjsin”,
Zagar, Mitja (1997), “Rights of ethnic minorities: Individual and/or collective rights?
some new(er) trends in the development and the (universal) nature of human rights- the European perspective”, Journal of International Relations, Vol. 4, No. ¼, fq. 29-48
Faqe zyrtare të internetit http://www.instat.gov.al/
http://www.ombudsman.mk
http://ec.europa.eu/enlargement
http://www.coe.int
http://www.cec.org.al
http://www.echr.coe.int
http://www.egjiptianet.de
http://www.osce.org
http://www.sobranie.mk
http://www.stat.gov.mk
https://www.amnesty.org/en
https://www.parlament.al
153
ANEKSI 1
Intervistat
• Shqipëria
1. I intervistuari është anëtar kryesie i PBDNJ-së si dhe përgjegjës për rininë në
PBDNJ dhe OMONIA. Përgjigjia e Pyetësorit është dërguar më 05.02.2017
2. I intervistuari është anëtar kryesie i PBDNJ-së si dhe përgjegjës për qarkun e Korçës
3. I intervistuari është gazetar, studiues dhe padagog në Universitetin “Eqrem
Çabej” Gjirokastër
4. I intervistuari është anëtar kryesie edhe personi pergjegjes për ngritjen e strukturave të PBDNJ-së në Tiranë
5. E intervistuara ka qenë menaxherja e programit të perbashkët BE me
Këshillin e Europës mbi “Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut dhe Minoriteteve në Europën Juglindore”
6. I intervistuari është Këshilltar pranë Zyrës së Avokatit të Popullit
• Ish Republika Jugosllave e Maqedonisë
1. I intervistuari është pedagog në Universitetin e Europës Juglidore në Maqedoni
2. I intervistuari është kërkues dhe në proces doktorature në Universitetin e
Europës Juglidore në Maqedoni
3. I intervistuari është asistent profesor në Universitetin e Europës Juglidore në Maqedoni
4. I intervistuari është punonjës në Komisionin kundër Diskriminimit në
Maqedoni
• Bashkimi Europian
1. I intervistuari është një ish përfaqësuesi mjaft aktiv i Parlamentit Europian, njëkohësisht negociator i BE-së në procesin e integrimit të Kroacisë
154
Teksti bazë i intervistave Ø Teksti bazë i intervistës në rastin studimor të Shqipërisë 1. Si mendoni (edhe në bazë të leximit/rrëfimit nga më të mëdhenjtë) se kanë
qenë raportet e grupit tuaj etnik me pjesën tjetër të popullsisë në periudha të
ndryshme historike?
2. Si e shikoni rolin e PBDNJ ne vendimarrjen qëndrore?
3. Po lokale?
4. Si e shikoni e rolin e OMONIAS?
5. Roli i shtetit amë në përparimin e të drejtave të minoriteteve?
6. Korniza ligjore e vendit ku jetoni a është i përshtatshëm per përparimin e të
drejtave të minoriteteve në Shqiperi?
7. A ka probleme zbatimi në praktikë i kësaj kornize ligjore?
8. A ka pasur vullnet politik nga shumica për zgjidhjen e çështjeve problematike
të minoritetetit kombetar grek?
9. Cili eshte mendimi juaj per sistemin arsimor, a është i përshtatshëm për
realizimin e të drejtës për arsim të minoritetit kombëtar grek?
10. Cilat do ishin sugjerimet tuaja ndaj Ministrise se Arsimit për të përmirësuar
situatën?
11. Ka qenë minoriteti i ndikuar nga proceset e integrimit në BE? në ç’mçnyrë
dhe në ç’drejtim?
12. Ne cilën fushë mendoni që BE-ja ka pasur me tepër ndikim (kulturë,
pjesëmarrje politike, legjislacion, arsim)?
13. A i shikoni parashikimet ligjore në nivel europian si të rëndësishme për
përparimin e mëtejshëm të të drejtave të minoriteteve? Nëse po cilin parashikim do të
veçonit?
14. Si e gjykoni nismën e fundit për një pr/ligj për minoritetet kombëtare?
155
Ø Teksti bazë i intervistës në rastin studimor të ish Republikës Jugosllave të Maqedonisë
1. Si mendoni (edhe në bazë të leximit/rrëfimit nga më të mëdhenjtë) se kanë
qenë raportet e grupit tuaj etnik me pjesën tjetër të popullsisë në periudha të
ndryshme historike?
2. Si e shikoni rolin e partive politike shqipëtare në vendimarrjen qëndrore?
3. Po lokale?
4. Si e shikoni rolin e shoqërisë civile?
5. Roli i shtetit amë në përparimin e të drejtave të minoritetit kombëtar
shqipëtar?
6. Korniza ligjore e vendit ku jetoni a është i përshtatshëm për përparimin e të
drejtave të minoriteteve në Maqedoni?
7. A ka probleme zbatimi në praktikë i kësaj kornize ligjore?
8. A ka pasur vullnet politik nga shumica për zgjidhjen e çështjeve problematike
të minoritetetit kombëtar shqipëtar?
9. Si e vlerësoni pjesëmarrjen politike të minoritetit kombëtar? Çfare do të
përmirësonit?
10. Cili është mendimi juaj për sistemin arsimor, a është i përshtatshëm për
realizimin e të drejtës për arsim e minoritetit kombëtar shqipëtar?
11. ‘Gjithëpërfshirja në arsim’ ka qenë programi i BE-se për përfshirjen e
komuniteteve etnike në sistemin arsimor? Cili është mendimi juaj për këtë
program, a e ka përmirësuar realitetin e sistemit arsimor?
12. Cilat do ishin sugjerimet tuaja ndaj Ministrisë së Arsimit të Maqedonisë për
të përmirësuar situatën?
13. Ka qenë minoriteti kombetar shqipetar i ndikuar nga proceset e integrimit ne
BE? ne ç’mënyrë dhe në ç’drejtim?
14. Në cilën fushë mendoni qe BE-ja ka pasur me tepër ndikim (kulturë,
pjesëmarrje politike, legjislacion, arsim)?
15. A i shikoni parashikimet ligjore në nivel europian si të rëndësishme për
përparimin e mëtejshëm të të drejtave të minoriteteve? Nëse po cilin
parashikim do të veçonit?
top related