universiteti i tiranËs fakulteti i shkencave … · i tëri ose pjesë të veçanta të tij....

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE

TITULLI I PUNIMIT

BASHKIMI EUROPIAN DHE ECURIA E TË DREJTAVE TË MINORITETEVE NË BALLKANIN PERËNDIMOR: RASTI I SHQIPËRISË

DHE MAQEDONISË

Paraqitur në kërkim të gradës shkencore “Doktor” nga

MsC Odeta Berberi

Udhëhequr nga Prof. Assoc. Dr. Merita Xhumari

TIRANË, 2017

1

DEKLARATË STATUORE

Nën përgjegjësinë time deklaroj se ky punim është shkruar prej meje, nuk është prezantuar ndonjëherë para një institucioni tjetër për vlerësim dhe nuk është botuar i tëri ose pjesë të veçanta të tij. Punimi nuk përmban material të shkruar nga ndonjë person tjetër përveç rasteve të cituara dhe referuara.

Odeta BERBERI

©2017 Të gjitha të drejtat i rezervohen autorit

2

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE

TITULLI I PUNIMIT BASHKIMI EUROPIAN DHE ECURIA E TË DREJTAVE TË MINORITETEVE NË

BALLKANIN PERËNDIMOR: RASTI I SHQIPËRISË DHE MAQEDONISË

Paraqitur në kërkim të gradës shkencore “Doktor” nga

Udhëhequr nga Prof. Dr.

Juria e vlerësimit

1. 2. 3. 4. 5.

TIRANË, 2017

3

Tabela e përmbajtjes Dy fjalë për të falënderuar... ............................................................................................ 5 Abstrakt ............................................................................................................................. 6

Abstract .............................................................................................................................. 7 Shkurtime .......................................................................................................................... 8

Lista e Tabelave ................................................................................................................. 9 Lista e Figurave ................................................................................................................. 9 Hyrje në kontekstin e studimit....................................................................................... 10

Qëllimi i punimit ........................................................................................................... 12 Kontributet e këtij punimi ............................................................................................. 16 Një pasqyrë përmbajtësore e punimit ........................................................................... 17

KAPITULLI I- Kuadri Teorik ...................................................................................... 24

1.1 Europianizimi, demokratizimi dhe të drejtat e minoriteteve kombëtare: qasje teorike ........................................................................................................................... 24 1.1 Vështirësitë në përkufizimin e minoriteteve ........................................................... 24 1.2 Europianizimi, demokratizimi dhe të drejtat e minoriteteve kombëtare ................. 27 1.3 Minoritetet në demokracitë bashkëkohore .............................................................. 32 1.4 Qasja lart-poshtë dhe poshtë- lart e procesit të europianizimit ............................... 34

KAPITULLI II - Metodologjia ...................................................................................... 36

2.1 Identifikimi i problemit kërkimor, pyetja kërkimore, hipoteza dhe implikimet ..... 36 2.2 Variablat .................................................................................................................. 39 2.3 Kërkim i bazuar në raste konkrete .......................................................................... 41 2.4 Të dhënat e përdorura- Metoda Cilësore e Gjurmimit te Procesit .......................... 43 2.5 Intervistat ................................................................................................................ 45 2.6 Pengesat e hasura gjatë hartimit të punimit ............................................................ 46

KAPITULLI III - Të drejtat e minoriteteve në Ballkanin Perëndimor: qasje ndërkombëtare apo rajonale europiane? ...................................................................... 48

3.1 Të drejtat e minoriteteve; standartet ndërkombëtare .............................................. 48 3.1.1 Pjesëmarrja politike e minoriteteve; standardet ndërkombëtare ................... 52 3.1.2 E drejta për arsim e minoriteteve; standardet ndërkombëtare ...................... 55

3.2 Standardet europiane të respektimit të të drejtave të minoriteteve kombëtare ....... 56 3.2.1 Këshilli i Europës dhe mekanizmat në mbrojtje të të drejtave të minoriteteve .............................................................................................................. 57 3.2.2 Organizata për Sigurinë dhe Bashkëpunimin në Europë dhe mekanizmat në mbrojtje të të drejtave të minoriteteve ................................................................. 60 3.2.3 Rrugëtimi i përfshirjes së të drejtave të minoriteteve në Bashkimin Europian .................................................................................................................... 60 3.2.3.1 Të drejtat e minoriteteve në BE: dimensioni i brendshëm përkundrejt dimensionit të jashtëm .............................................................................................. 62

3.3 Krahasimi midis dy standardeve; rasti i Ballkanit Perëndimor .............................. 67

4

KAPITULLI IV- Europianizimi i Ballkanit Perëndimor: çështja e të drejtave të minoriteteve ..................................................................................................................... 68

4.1 Politikat e kushtëzimit të BE-së në fushën e të drejtave të minoriteteve ndaj vendeve të Ballkanit Perëndimor .................................................................................. 68 4.2 Rasti i Kroacisë ....................................................................................................... 72 4.3 Përfundime .............................................................................................................. 78

KAPITULLI V- Të drejtat e minoriteteve në kuadër të procesit të zgjerimit: rasti i Shqipërisë dhe Maqedonisë ................................................................................. 79

5.1 Rasti i Shqipërisë .................................................................................................... 79 5.1.1 Sfondi historik i disiplinimit të marrëdhënieve maxhorancë me minoritetet nga momenti i formimit të shtetit shqiptar? .............................................................. 80 5.1.2 Situata aktuale .................................................................................................. 83 5.1.3 E drejta për arsim e minoritetit kombëtar grek ................................................ 88 5.1.4 Pjesëmarrja politike e minoriteteve kombëtare ................................................ 91

5.2 Rasti i Ish Republikës Jugosllave të Maqedonisë ................................................... 95 5.2.1 Sfondi historik i marrëdhënieve ndër etnike në Maqedoni .............................. 95 5.2.2 Situata aktuale: pjesëmarrja politike dhe e drejta për arsim e shqiptarëve të Maqedonisë ............................................................................................................. 101 5.2.3 E drejta për arsim ........................................................................................... 103 5.2.4 Pjesëmarrja politike e minoritetit kombëtar shqiptar në Maqedoni ............... 108

5.3 Respektimi i minoriteteve kombëtare në bazë të raporteve të progresit të Komisionit Europian: krahasimi midis Shqipërisë dhe Maqedonisë .......................... 112 5.4 Një analizë krahasuese .......................................................................................... 117

KAPITULLI VI - Analiza e rasteve nëpërmjet metodës së gjurmimit të procesit dhe intervistave ............................................................................................................. 120

6.1 Rasti i minoritetit kombëtar grek në Shqipëri ....................................................... 120 6.1.1. Testimi i Hipotezës ....................................................................................... 120 6.1.2 Analizimi nëpërmjet Metodës së Gjurmimit të Procesit ................................ 127

6.2 Rasti i minoritetit shqiptar në Maqedoni .............................................................. 130 6.2.1 Testimi i hipotezës ......................................................................................... 130 6.2.2 Analizimi nëpërmjet Metodës së Gjurmimit të Procesit ................................ 131

KAPITULLI 7 ............................................................................................................... 138 7.1 Analiza Krahasuese ............................................................................................... 138 7.2 Përfundime ............................................................................................................ 140

Bibliografia .................................................................................................................... 144

ANEKSI 1 ...................................................................................................................... 153

5

Dy fjalë për të falënderuar... Duke qenë një punë disa vjeçare, ju shpreh mirënjohjen time të gjithë atyre që më kanë mbështetur në realizimin e këtij dizertacioni. Falënderoj mentorët e mi: Prof. Asoc. Dr. Merita Xhumarin, e cila më ka ndihmuar në çdo hap të kësaj pune voluminoze dhe nuk ka hezituar në asnjë moment për të më mbështetur, sugjeruar dhe kritikuar me qëllim arritjen e një punimi shkencor sa më cilësor; Prof. Dr. Francesco Privitera që më ka mbështetur në periudhën e shkëmbimit doktoral prej gjashtë muajsh pranë Universitetit të Bolonjës në periudhën shtator 2015 – mars 2016. Prej të dy profesorëve të nderuar kam mësuar shumë dhe sugjerimet e tyre do jenë me vlerë edhe në të ardhmen. Një falënderim i veçantë shkon për të gjithë të intervistuarit e mi në Shqipëri dhe Maqedoni, të cilët pa as më të voglin ngurim pranuan t’i përgjigjeshin pyetjeve të hartuara për ta. I jam mirënjohëse edhe përfaqësuesit të BE-së, i cili pranoi të ishte pjesë e projektit, pavarësisht agjendës tejet të ngjeshur. Së fundmi, por jo nga rëndësia, më duhet të falënderoj familjarët dhe miqtë e mi, të cilët më ofruan një mbështetje pa kushte dhe më ndihmuan që të mos ndalem në këtë iniciativë kaq të vështirë dhe sfiduese. Ky punim i dedikohet bashkëshortit tim i cili më ka ndihmuar dhe mbështetur në çdo hap të karrierës sime akademike, si dhe prindërve të mi të cilët me modelin e tyre kanë injektuar tek unë dashurinë për dijen dhe ambicien për të mos u ndalur në asnjë moment në rrugën pa fund të saj.

6

Abstrakt

Ky dizertacion ka për qëllim të analizojë ndikimin e Bashkimit Europian në ecurinë e të drejtave të minoriteteve kombëtare në rajonin e Ballkanit Perëndimor, duke u fokusuar në analizimin e faktorëve që e kanë lehtësuar apo vështirësuar procesin e europianizimit. Në këtë punim është krahasuar ndikimi i europianizimit në të drejtat e minoriteteve në dy shtete të rajonit: në Shqipëri dhe ish Republikën Jugosllave të Maqedonisë me në fokus dy minoritete kombëtare, minoriteti kombëtar grek në Shqipëri dhe minoritetin kombëtar shqiptar në ish Republikën Jugosllave të Maqedonisë. Në punim theksohet roli i Bashkimit Europian dhe Këshillit të Europës në procesin e europianizimit të të drejtave të minoriteteve kombëtare. Ky punim shkencor kombinon qasjet lart-poshtë (top-down) dhe poshtë-lart (bottom-up) të studimeve të europianizimit për të pasqyruar një tabllo më të gjerë mbi efektet e këtij procesi. Qasja top-down ka të bëjë me përshtatjen dhe ndryshimin e brendshëm si pasojë e marrëdhënies me një organizatë rajonale europiane (Bashkimi Europian, Këshilli i Europës). Ndërsa qasja bottom-up ka të bëjë me faktorët e brendshëm që mund të kenë një ndikim në procesin e europianizimit të të drejtave të minoriteteve kombëtare. Në një këndvështrim më të gjerë mund të konstatohet që vetë realiteti në Ballkanin Perëndimor e vërteton praninë e faktorëve të brendshëm në europianizimin ose jo të të drejtave të minoriteteve kombëtare. Fakti që në rajon ka vende që ndodhen në stade të ndryshme në procesin e integrimit europian është një mbështetje e rëndësishme e hipotezës së formuluar në këtë punim mbi praninë e faktorëve të brendshëm që ndikojnë në këtë proces. Në këtë punim argumentohet se ndonëse presioni nga Bashkimi Europian apo organizata të tjera rajonale europiane mund të shërbejnë si katalizatorë të ndryshimit në një kontekst të caktuar të të drejtave të minoriteteve kombëtare, gjithsesi proceset e ndryshimit shpjegohen nga një ndërthurje e faktorëve të brendshëm me ata të jashtëm.

Fjalët kyçe: Bashkimi Europian; Ballkani Perëndimor; të drejtat e minoriteteve kombëtare; e drejta për arsim; e drejta për pjesëmarrje politike.

7

Abstract This dissertation aims to analyze the European Union impact on the progress of the rights of national minorities in the Western Balkans region, focusing on the analysis of factors that have facilitated or hampered the Europeanization process in the area concerned. I have compared the impact of Europeanization on minority rights in two countries in the region of Western Balkans: Albania and the Former Yugoslav Republic of Macedonia, and I have analysed two national minorities, the Greek national minority in Albania and the Albanian national minority in Macedonia. In this paper I emphasized the role of the European Union and the Council of Europe in the process of Europeanization of the rights of national minorities. This paper combines top-down and bottom-up approaches of Europeanization studies to reflect a wider picture of the effects of this process. The top-down approach has to do with adaptation and internal change as a result of the relationship with a European regional organization (European Union, Council of Europe). While the bottom-up approach has to do with internal factors that may have an impact on the process of Europeanization of the rights of national minorities. In a broader perspective we can conclude that the reality in the Western Balkans confirms the presence of internal factors in the Europeanization of the rights of national minorities or not. The fact that in the region there are countries that are at different stages in the integration process is an important confirmation of the hypothesis formulated in this thesis on the presence of internal factors affecting the process. In this paper I argue that although pressure from European Union and other european regional organizations can serve as catalysts of change in a specific context for the national minority rights, however, the processes of change can be explained by a combination of internal and external factors. Key Words: European Union; Western Balkans; the rights of national minorities; the right to education; the right to political participation.

8

Shkurtime APKE - Asambleja Parlamentare e Këshillit të Europës

BE - Bashkimi Europian

BP - Ballkani Perëndimor

DUDNJ- Deklarata Universale e të Drejtave të Njeriut

EJL – Europa Juglindore

EQL- Europa Qëndrore e Lindore

ETF- European Training Foundation

ECMI- European Centre for Minority Issues

IHF -International Helsinki Federation for Human rights

KE - Komisioni Europian

KiE - Këshilli i Europës

KDNj- Komiteti i të Drejtave të Njeriut

KNDCP - Konventa Ndërkombëtare për të Drejtat Civile dhe Politike

KNDESK -Konventa Ndërkombëtare për të Drejtat Ekonomike, Sociale dhe

Kulturore

KLMK - Komisionerit të Lartë të Minoriteteve Kombëtare)

KEDNJ -Konventa Europiane për të Drejtat e Njeriut

KSE -Karta Sociale Europiane

KKMK- Konventa Kuadër e Minoriteteve Kombëtare

KMD- Komisioneri për Mbrojtjen nga Diskriminimi

KSHH- Komiteti Shqiptar i Helsinkit

MGJP- Metoda e Gjurmimit të Procesit

MSA - Marrëveshja e Stabilizim Asociim

OJQ- Organizatë Jo Qeveritare

OKB - Organizata e Kombeve të Bashkuara

OSBE- Organizata për Siguri dhe Bashkëpunim në Europë

PDSH- Partia Demokratike e Shqipëtarëve

PBDNJ- Partia Bashkimit për të Drejtat e Njeriut

UNDP- United Nations Development programme PSA- Procesi i Stabilizimit dhe

Asociimit

UEJL- Universiteti i Europës Juglindore në Maqedoni

9

Lista e Tabelave - Tabela nr. 1: Modelet e organizimeve shoqërore në shtetet multi-etnike,

burimi Mameli, Simona (Prill 2009), Kapitulli

- Tabela nr. 2: Burimi: Raporti i parë zyrtar i paraqitur nga Republika e Shqipërisë

në Këshillin e Europës, Kapitulli 5

- Tabela nr. 3: Burimi: Përmbedhje e Progres Raporteve të KE-së dhe raporteve të

Komitetit Këshillues të Këshillit të Europës për Shqipërinë dhe Maqedoninë,

Kapitulli 5

Lista e Figurave - Figura nr.1: Metodologjia, Kapitulli II

- Figura nr.2: Procesi lart-poshtë, Rasti i Shqipërisë, Kapitulli VI

- Figura nr.3: Procesi poshtë-lart, Rasti i Shqipërisë, Kapitulli VI

- Figura nr.4: Procesi lart-poshtë, Rasti i Maqedonisë, Kapitulli VI

- Figura nr.5: Procesi poshtë- lart, Rasti i Maqedonisë, Kapitulli VI

10

Hyrje në kontekstin e studimit

Rënia e komunizmit solli ndryshime thelbësore në hartën politike dhe

gjeografike të Ballkanit Perëndimor. Këto ndryshime do të kenë një ndikim të

rëndësishëm në zhvillimet e mëvonshme të rajonit. Në dy dekadat e fundit mbrojtja e

minoriteteve ka marrë një rëndësi të veçantë në rajonin e Ballkanit Perëndimor

sidomos duke i’u referuar konflikteve të dhunshme në ish-Jugosllavi, ku minoritetet i

ndjenë më së tepërmi pasojat e këtyre konflikteve. Në fillim të viteve ’90 vendet e

zhvilluara Perëndimore u ndërgjegjësuan për potencialin destabilizues që politikat

‘maxhoritare’ favorizuese vetëm të grupit dominues mund të kishin jo vetëm për

vendin në fjalë, por edhe më gjërë edhe për rajonin. Shumë studiues paralajmëruan

rrezikun e kalimit nga një formë tiranie në tjetrën në vendet me prani të minoriteteve

historike në territorin e tyre dhe më ekzaktësisht nga ‘tirania e komunizmit’ në

‘tiraninë e maxhorancës’. 1 Për këtë arsye kriteri i mbrojtjes dhe respektimit të

minoriteteve, u përfshi në tre kriteret e Kopenhagenit të 19932 të vendosura nga

Bashkimi Europian (atëherë Komuniteti Europian) kundrejt vendeve që aspironin të

bëheshin anëtarë të kësaj organizate.3

Të drejtat e minoriteteve janë një problem emblematik në rajonin e Ballkanit

Perëndimor.4 Minoritetet dhe mungesa e identifikimit apo i pranimit të shtetit në të

cilin ndodhen, sjell ekzistencën e fenomenit të përkufizuar nga studiuesit me termin

stateness5. Problemet stateness janë karakteristikë e pjesës dërrmuese të shteteve të

rajonit të Ballkanit Perëndimor. Për studiuesit Linz dhe Stephan ‘dakordësia mbi

1McIntos, Mary E. (1995), “Minority Rights and Majority Rule: Ethnic Tolerance in Romania and Bulgaria,” Social Sources Vol 70 (3), f.939-941. http://www.jstor.org/stable/2580553 (Aksesi më 10.09.2012). 2 http://europa.eu/legislation_summaries/glossary/accession_criteria_copenhague_en.htm (Aksesi më 10.09.2012). Kriteret e Kopenhagenit të shpallura në 1993, përbënin dhe vazhdojnë të jenë kriteret bazë për vlerësimin e kërkesave të shteteve për membership, të cilat janë:

1. Kriteri politik (demokracia dhe shteti i së drejtës, sundimi i ligjit dhe mbrojtja dhe respektimi i të drejtave të njeriut)

2. Kriteri ekonomik (ekzistenca e një ekonomie tregu dhe kapaciteti për të si dhe aftësinë për të përballuar presionin e konkurrencës dhe forcat e tregut që veprojnë brenda Bashkimit Europian).

3. Pranimi i acquis të Komunitetit (aftësinë për të marrë përsipër detyrimet e anëtarësimit, në mënyrë të veçantë objektivat politike, ekonomikë dhe të bashkimit monetar).

3 http://ec.europa.eu/enlargement/policy/conditions-membership/index_en.htm (Aksesuar më 10.12.2015) 4për qëllimet e këtij punimi do t’i referohem me termin Ballkani Perëndimor vëndeve të mëposhtme: Shqipëria, ish Republika Jugosllave e Maqedonisë, Mali i Zi, Serbia, Kroacia, Kosova dhe Bosnje Hercegovina. 5Linz, Juan and Stephan, Alfred, Problems of Democratic Transition and Consolidation: Southern Europe, South America and Post-Communist Europe, John Hopkins University Press, 1996

11

problematikat stateness duhet të arrihet llogjikisht përpara krijimit të institucioneve

demokratike’.6 Duke qenë se Bashkimi Europian (BE) ka qenë dhe vazhdon të jetë

një nga aktorët e jashtëm më me ndikim për sa i përket ndërtimit të institucioneve

demokratike në rajon, është me rëndësi të analizohet qasja e organizatës rajonale ndaj

tejkalimit të problemeve stateness. Në studimet e fundit mbi rajonin e Ballkanit

Perëndimor dhe rolin e BE-së në të, siç është edhe studimi nga studiuesja Arolda

Elbasani, 7 prania e problemeve ‘stateness’ identifikohet si pengesa kryesore që

ndikon në kapacitetin përthithës të rregullave të BE-së nga vendet e Ballkanit

Perëndimor (BP) në fushën e të drejtave të minoriteteve. Duke qenë se Kroacia është

vendi i parë nga rajoni i BP-së që është tashmë pjesë e BE-së, është me interes për

këtë studim për të parë nëse vendi i ka tejkaluar problemet stateness si pasojë e

integrimit në BE.

Megjithatë, ajo që vlen të theksohet, është fakti që përpunimi i kriterit të

mbrojtjes dhe respektimit të të drejtave të minoriteteve nga BE-ja ishte më tepër

nevojë e realitetit të rajonit të BP-së, sesa një produkt i vlerave të përbashkëta të BE-

së. Në përputhje me pohimin e mësipërm studiuesi i mirënjohur i të drejtave të

minoriteteve në botë, William Kymlicka theksonte se “vendet Perëndimore dallojnë

ndërmjet tyre për sa i përket qasjes ndaj marrëdhënieve etnike dhe mundësia për të

kodifikuar një set të përbashkët standardesh minimale, apo të praktikave më të mira

ka qenë e vështirë.”8 Para miratimit të kritereve të Kopenhagenit, ishte Këshilli i

Europës (KiE) që ‘monitoronte’ për BE-në (ose për të qenë më të saktë Komunitetin

Europian në atë kohë), përputhjen e kandidatëve për anëtarësim, me standardet

europiane të të drejtave të njeriut dhe të drejtave të minoriteteve.9 Ky fakt provon që

përpara 1993 nuk ekzistonte një standard i vetëm mbi të drejtat e minoriteteve në

legjislacionin e BE-së, por referimi merrej nga institucione, apo dokumente ligjore

ndërkombëtare ‘të jashtëm.’10

Edhe pas 1993 nuk do të ketë një referim të drejtpërdrejtë në ‘mbrojtjen dhe

respektimin e të drejtave të minoriteteve’ në legjislacionin e brendshëm të BE-së. Për

6 Linz, Juan and Stephan, Alfred (1996), Problems of Democratic Transition and Consolidation: Southern Europe, South America and Post-Communist Europe, John Hopkins University Press: fq. 26 7 Elbasani, Arolda, European Integration and Transformation in the Western Balkans: Europeanization or Business as Usual, Routledge, 2013. 8 Kymlicka, Will (2002), “Multiculturalism and Minority Rights: West and East”, Journal on Ethnopolitics and Minority Issues in Europe (4): fq.1. 9 Hughes, James (2003), “Monitoring the Monitors: EU Enlargement Conditionality and Minority Protection in the CEECs”, Journal on Ethnopolitics and Minority Issues in Europe, Issue 1: fq. 9. 10 Si p.sh. standardet dhe dokumentat ligjore të Këshillit të Europës, OSBE-së dhe OKB-së.

12

këtë arsye në studime të ndryshme është argumentuar që BE-ja përdor dy standarde

në fushën e të drejtave të minoriteteve, standardin e Kopenhagenit me kandidatët për

anëtarësim dhe standardin e vendit anëtar për minoritetet në marrëdhënien e BE-së

me këtë të fundit.11 Për arsyet e lartpërmendura është e rëndësishme që, në kuadër të

këtij punimi, të qartësohen fillimisht standardet dhe normat që BE-ja i vendos si

kriter për vendet kandidate dhe më pas të analizohen efektet e këtyre standardeve në

kontekstin e brendshëm të shteteve në fokus të këtij studimi.

Qëllimi i punimit

Ky studim ka për qëllim të analizojë ndikimin e BE-së, nëpërmjet procesit të

europianizimit, në politikat e brendshme të një shteti të caktuar ndaj minoriteteve

kombëtare. Metodologjia e përdorur për këtë studim ndërthur analizën teorike me atë

empirike të studimit të rasteve të veçanta për të mbështetur hipotezën e ngritur.

Analiza teorike i referohet studimit të literaturës bashkëkohore në tre

disiplina, që do të analizohen në mënyrë të zgjeruar në kapitullin e dytë. Studimet e

europianizimit të vendeve kandidate kanë pasur në fokus efektet e politikave të

kushtëzimit kryesisht në vendet e Europës Qëndrore dhe Lindore (EQL). Edhe në

këto studime shumë pak prej tyre u fokusuan në ndikimin politikave të kushtëzimit

në ecurine e të drejtave të minoriteteve në EQL. Pjesa më e madhe e studimeve u

fokusuan në tranzicionin politik12 të këtyre vendeve, duke anashkaluar minoritetet,

ose duke i vendosur në plan të dytë ato.13 Ndërsa në studimet e ‘tranzitologjisë’ që

shqyrtuan minoritetet,14 prania e tyre në një shtet të caktuar u konsiderua si pengesë e

rëndësishme për demokratizimin e këtyre vendeve.

11Hughes, James (2003), “Monitoring the Monitors: EU Enlargement Conditionality and Minority Protection in the CEECs”, Journal on Ethnopolitics and Minority Issues in Europe, Issue 1. Rechel, Bernd (2008), “What has limited the EU’s impact on minority rights in accession countries?”, East European Politics and Societies, Vol. 22 (1): fq. 171-191. 12Në botën akademike denominohet me termin “Tranzitologji’ me të cilin identifikohet fusha që studion proceset e ndryshimit nga një regjim politik në një tjeter. 13Disanga këto studime që i referohem janë: Geoffrey, Pridham dhe Gallaghe, Tom (2000), Experimenting with Democracy: Regime Change in the Balkans, Routledge Publication. Geoffrey, Pridham dhe Lewis, Paul G. (1996), Stabilizing Fragile Democracies, Routledge Publication. Ramet, Sabrina P. (2010), Central and Southeast European Politics since 1989, Cambridge University Press. McFaul, Michael, (Janar 2002), “The Fourth Wave of Democracy and Dictatorship: Noncooperative Transitions in the Postcommunist World”, World Politics, Volume 54 (2): fq. 212-244. 14 Juan Linz and Alfred Stepan (1996), Problems of Democratic Transition and Consolidation: Southern Europe, South America, and Post-Communist Europe, John Hopkins University Press.

13

Në këtë studim qasja ndaj minoriteteve është e ndryshme edhe për faktin se

qëllimi i këtij punimi është që të analizojë ndikimin (impaktin) e BE-së në ecurinë e

të drejtave të minoriteteve në rajonin e Ballkanit Perëndimor dhe jo impaktin e

minoriteteve në demokraci. Për këtë arsye në pjesën e parë të këtij punimi

hulumtohet mbi ndërlidhjen midis disiplinave të ndryshme dhe më specifikisht

studimeve që analizojnë minoritetet, demokratizimin dhe studimet që kanë në fokus

europianizimin. Gjetja e urave lidhëse midis këtyre tre disiplinave përbën bazën

teorike të temës doktorale dhe njëkohësisht synon të kontribuojë në literaturë.

Ky studim vendoset në kuadër të studimeve të mëvonshme mbi

europianizimin, dmth të atyre studimeve që fokusohen në ndikimin e politikave, apo

institucioneve të BE-së në politikën e brendshme të një shteti të caktuar, që mund te

jetë anëtar i BE-së, apo kandidat për të qenë pjesë e tij. Studimet e europianizimit

janë fokusuar në fusha të ndryshme dhe në dimensionin e brendshëm si dhe atë të

jashtëm të BE-së. Ky studim fokusohet në rolin që ka pasur BE-ja në formulimin e

politikave të brendshme të një shteti që raportohet me të, në një fushë specifike, atë

të drejtave të minoriteteve. Problemi kërkimor i këtij punimi vendoset në kuadër të

këtyre studimeve që analizojnë se si “procesi i politik-bërjes, politikat dhe

institucionet e brendshme përshtaten nga presionet lart-poshtë që gjenerohen si

rrjedhojë e raportimit me BE-në”.15 Duke qenë se vendet e rajonit të Ballkanit

Perëndimor kanë një emërues të përbashkët, raportimin me BE-në, pritet që këto

vende të kenë zhvilluar politika të ngjashme në fushën e të drejtave të miinoriteteve

kombëtare. Nga studimi del në pah që vendet e rajonit të Ballkanit Perëndimor (BP)

paraqesin një tabllo jo homogjene në këtë drejtim. Për këtë arsye është i rëndësishëm

hulumtimi në drejtim edhe të faktorëve të brendshëm, të cilët e lehtësojnë, apo e

pengojnë këtë ndikim të BE-së në dy vende: në Shqipëri dhe Ish Republikën

Jugosllave të Maqedonisë.16

Për të kuptuar natyrën e qasjes së BE-së dhe normave në nivel europian, që

trajtojnë çështjen e të drejtave të minoriteteve kombëtare, është e rëndësishme një

analizë krahasuese e kuadrit ligjor të Bashkimit Europian dhe Këshillit të Europës në

lidhje me çështjen e lartpërmëndur. Për një analizë të tillë ka qenë i nevojshëm

konsultimi i burimeve primare, si traktatet dhe raportet e monitorimit të BE-së dhe 15 Tayler, Andrew (2013), The European Union and South East Europe: the Dynamics of Europeanisation and multi-level Governance”, Routledge: fq. 10. 16 për lehtësi përdorimi në këtë punim emrit zyrtar të ish Republikës Jugosllave të Maqedonisë do t’i referohem me emrin Maqedoni.

14

KiE-së në fushën e të drejtave të minoriteteve kombëtare, si dhe raportimet nga

organizatat jo qeveritare (OJQ) vendase, apo ndërkombëtare mbi minoritetet.

Literatura dytësore, e cila bazohet në studime politike dhe ligjore, është e

rëndësishme për të mbështetur dhe plotësuar të dhënat nga literatura primare.

Intervistat me ekspertët dhe kërkimet në terren kanë qenë të nevojshme në këtë

punim, për të zbërthyer dhe kuptuar teknikalitetin që mbart procesi i europianizimit

për rajonin e Ballkanit Perëndimor. Gjithashtu, nëpërmjet intervistave të

drejtpërdrejta me pjesëtarë të minoriteteve kombëtare apo aktorë kyç në vendet të

cilat janë objekt i këtij studimi është synuar që të tejkalohet paragjykimi, apo

pasqyrimi vetëm i një ane të analizës.

Ka shumë mekanizma nëpërmjet të cilave mund të matet europianizimi për

fushën specifike në një vend të targetuar. Megjithatë mekanizmi më i fortë nëpërmjet

të cilit BE-ja synon të ‘ndikojë’ në krijimin e një modeli institucional specifik, apo

një modeli politikash të caktuara në vendin e targetuar është, acquis communitaire.17

Për këtë arsye, një mënyrë për të matur ndikim e BE-së në fushën e të drejtave të

minoriteteve në vendet në fokus është legjislacioni dhe politikat e ndërmarra në

kuadër të procesit të zgjerimit. Për këtë qëllim në pjesën e parë të këtij punimi është

analizuar legjislacioni, apo standardet e BE-së për sa i përket respektimit dhe

mbrojtjes së minoriteteve. Më pas hulumtohet mbi përthithjen e këtij legjislacioni në

dimensionin e brendshëm nga vendet që janë në fokus të këtij studimi. Studimet në

fushën e europianizimit kanë arritur në përfundimin që ndikimi i një aktori të jashtëm

në një vend të caktuar ka nivele të ndryshme. Transferimi i legjislacionit dhe

përafrimi me legjislacionin e BE-së, në vendet që aspirojnë të jenë pjesë e saj,

konsiderohet hapi i parë dhe niveli më i ulët i ndikimit të një aktori të jashtëm. Për të

matur nivelin e përshtatjes me legjislacionin e BE-së në një fushë të caktuar nuk

mjafton vetëm miratimi i një ligji, por nevojitet zbatimi dhe brendësimi

(internalization) i legjislacionit nga vendi i targetuar. Zbatimi dhe brendësimi

konsiderohen format më të përparuara të ndikimit të një aktori të jashtëm në një vend

te caktuar.

Në këtë punim analizohet dhe matet ndikimi i BE-së në

miratimin/zbatimin/brendësimin e normave në fushën e pjesëmarrjes politike

17 Malloy, Tove (2013), Minority issues in Europe: Rights, Concepts, Policy, Frank & Timme, Berlin.

15

dhe arsimin e minoriteteve kombëtare në Shqipëri dhe Maqedoni.18 Megjithatë,

siç përmendet edhe më sipër duke qenë se fusha e të drejtave të minoriteteteve ka

qenë për një periudhë të gjatë jashtë acquis communitaire, atëherë në këtë studim

përdoret një përkufizimin më i gjërë për sa i përket shpjegimit të ‘ndikimit’ të BE-së

në këtë fushë. Për të matur ndikimin e BE-së në ecurinë e të drejtave të minoriteteve

kombëtare në vendet në fokus të këtij studimi, analizohet përfshirja në vendim-

marrje e minoriteteve, lobbimi apo draftimi i një legjislacioni të ri si pasojë e

raportimit të vendit ku minoritetet jetojnë me BE-në.

Për sa i përket analizës empirike ky studim bazohet në zbatimin e metodave

sasiore dhe instrumentave të metodave cilësore të kërkimit shkencor të tilla si:

intervista të drejtpërdrejta me aktorë kyç të BE-së si dhe aktorët e brendshëm të

përfshirë në brendësimin (domestication) e kërkesave të BE-së, të cilat ndihmojnë në

zbërthimin e mëtejshëm të teknikaliteteve që mbart procesi. Ky punim bazohet edhe

në burime sekondare, si: statistika, dokumente strategjike të prodhuara nga Bashkimi

Europian për rajonin e Ballkanit Perëndimor dhe të vendeve specifike në kuadër të

procesit të integrimit; dokumentet e prodhuara nga vendet përkatëse në kuadër të

procesit të integrimit; legjislacioni i BE-së (acquis communitaire) dhe legjislacioni i

brendshëm i vendeve në referim për sa i përket minoriteteve kombëtare; raportet e

organizatave të ndryshme ndërkombëtare dhe rajonale që kanë trajtuar çështjen e

minoriteteve kombëtare në rajonin e Ballkanit Perëndimor, etj.

Analizimi i ndikimit të BE-së në ecurinë e të drejtave të minoriteteve

kombëtare në vendet e rajonit të BP-së në këtë punim kërkimor është kufizuar në

vetëm dy të drejta: në të drejtën për arsim dhe pjesëmarrje politike të minoriteteve

kombëtare. Metodologjia bazohet në metodat cilësore dhe sasiore si dhe në

krahasimin e rasteve konkrete. Periudha në fokus do të përfshijë përreth një dekadë,

duke filluar nga 2005, e cila përfaqëson momentin e kalimit të vendeve të rajonit nga

Marrëdhëniet me Jashtë në Politikat e Zgjerimit të BE-së.19 Kjo datë konsiderohet me

rëndësi për marrëdhëniet e BE-së me rajonin e Ballkanit Perëndimor, për shkak se ky

i fundit mori konfirmimin për një të ardhme si pjesë e ‘familjes’ së madhe europiane.

Duke qenë se fokus i studimit është analizimi i ndikimit të BE-së nëpërmjet

politikave të kushtëzimit, vetëm duke filluar nga 2005 është e mundur të 18 Emri zyrtar i shtetit në fjalë është Ish Republika Jugosllave e Maqedonisë por për lehtësi në punim do të përdorim vetëm ‘Maqedoni”. 19 Directorate General for the External Policies of the Union (2012), “Mainstreaming human and minority rights in the EU enlargement with the Western Balkans”, Bruksel: fq. 58

16

identifikohen politikat e kushtëzimit edhe në fushën e minoriteteve kombëtare për

rajonin e Ballkanit Perëndimor.

Si fillim analizohet status quo-ja e vendeve që janë në fokus të këtij studimi

para formulimit të politikave të kushtëzimit të BE-së. Për këtë qëllim hulumtohet mbi

ekzistencën e koncepteve vendase mbi përfshirjen e minoriteteteve dhe legjislacionin

e brendshëm ekzistues. Më konkretisht është analizuar përfshirja e këtyre koncepteve

dhe mendësive në Kushtetutë dhe në legjislacionin e secilit prej vendeve në fokus të

këtij studimi. Në bazë të teorizimit të bërë nga Tanja Borzel dhe Thomas Risse20 mbi

kriteret për një ndikim më të madh të europianizimit mbi politikat e brendshme të një

vendi, ‘mospërputhja’ konsiderohet një kriter i nevojshëm, edhe pse në vetvete nuk

është i mjaftueshëm, për të përcaktuar ndryshimin në vend. Më konkretisht, hipoteza

e ngritur është formuluar si më poshtë: sa më e lartë të jetë mospërputhja midis

normave të brendshme me normat ndërkombëtare/europiane për të drejtat e

minoriteteve kombëtare, aq me i lartë është presioni i BE-së për të ndryshuar.

Mekanizmi i presionit në këtë rast konsiderohet një faktor i rëndësishëm në rritjen e

ndikimit të aktorit të jashtëm (BE-së) mbi të drejtat e minoriteteve dhe është

përcaktues i nisjes së zanafillës për ndryshim në një vend të caktuar.

Një analizë e raportit të normave ndërkombëtare me normat rajonale

Europiane për sa i përket të drejtave të minoriteteve kombëtare në fushën e arsimit

dhe pjesëmarrjes politike, do të nxjerrë në pah dallimet dhe përputhjen midis tyre.

Kjo analizë do të jetë në funksion të identifikimit të normave apo standardeve, të

cilat janë zbatuar në vende të ndryshme të rajonit të BP-së.

Kontributet e këtij punimi Ky punim synon të kontribuojë në dy drejtime. Në radhë të parë, në aspektin

teorik, sepse, ashtu siç theksohet edhe në paraqitjen e literaturës ekzistuese, ka një

boshllëk në studimet e europianizimit, e cila nuk trajton çështjen e raportimit vis a vis

të drejtave të minoriteteve kombëtare. Nëpërmjet analizimit, fillimisht të

legjislacionit (aquis) dhe më pas të qasjes së Bashkimit Europian ndaj minoriteteve

në rajonin e Ballkanit Perëndimor (nëpërmjet progres raporteve, qëndrimeve,

deklaratave, etj), synohet të matet nëpërmjet indikatorëve të paracaktuar ndikimi i

BE-së në të drejtat e minoriteteve. 20 Borzel, Tanja. A., Risse, Thomas (2003), “Conceptualizing the Domestic Impact of Europe”, në librin e Kevin Featherstone and Claudio M. Radaelli, The Politics of Europeanization, Oxford Publication: fq. 61

17

Së dyti, ky punim kontribuon empirikisht, sepse nëpërmjet këtij punimi

paraqitet një analizë e thellë e dy shteteve nga rajoni i BP-së. Siç përmendet edhe më

sipër, studimet e europianizimit në fushën e të drejtave të minoriteteve kombëtare

kanë qenë të pakta dhe analiza e dy rasteve konkrete përbën një pikënisje të mirë për

krahasimin e ndikimit të politikave të kushtëzimit të BE-së në ecurinë e të drejtave të

minoriteteve kombëtare edhe në vendet e tjera të rajonit të BP-së.

Së fundmi, përzgjedhja e metodës kërkimore gjithashtu përbën një risi në

raport me hulumtimet e deritanishme në disiplinën e europianizimit dhe atë të

studimeve mbi të drejtat e minoriteteve. Deri më tani në hulumtimin e bërë në

kërkimet ekzistuese në fushën e të drejtave të minoriteteve nga studiuesit vendas del

në pah qasja historike në trajtimin e këtyre çështjeve. Në këtë studim doktorature, me

qëllimin për të kontribuar në literaturë, përdoret metoda e gjurmimit të procesit,

nëpërmjet së cilës mundësohet një trekëndëzim i të dhënave të marra nga burime të

ndryshme.

Një pasqyrë përmbajtësore e punimit Në kapitullin e parë të këtij punimi paraqitet kuadri teorik duke filluar me

konceptet dhe përkufizimet bazë. Duke qenë se për nocionin ‘minoritetet’ nuk

ekziston një përkufizim i pranuar universalisht, vendosja e kontureve për konceptin e

mësipërm është me rëndësi. Një tjetër cilësim ka të bëjë me faktin që në këtë punim

doktoral nuk analizohen të gjitha tipologjitë e minoriteteve, por ky punim thellohet

vetëm tek minoritetet kombëtare, të cilat janë edhe minoritetet më të përhapura apo

tipike në rajonin e BP-së, ku BE-ja dhe organizatat e tjera rajonale europiane janë

përqëndruar më së tepërmi. Sigurisht, që kërkimet dhe analizat për disiplinën që

trajton të drejtat e minoriteteve janë të shumta dhe të thelluara, por ndërthurja e kësaj

të fundit me disiplinën e europianizimit dhe gjetja e urave lidhëse midis tyre përbën

një risi. Ky punim synon të kontribuojë në kërkimet që kanë dhe do të kenë në fokus

ndikimin e BE-së në të drejtat e minoriteteve në vendet kandidate.

Më tej në këtë kapitull pasqyrohet literatura për të dy disiplinat, të

europianizimit dhe të drejtave të minoriteteve, ku propozoj bazën teorike mbi të cilën

mbështetet ky punim. Ndërthurja e disiplinës së europianizimit me disiplinën që

studion minoritetet kombëtare lidhet pikërisht me analizimin e efekteve të integrimit

europian në politikën e brendshme të një vendi të caktuar dhe, më specifikisht, vis a

vis të drejtave të minoriteteve kombëtare. Përsa i përket studimeve mbi

18

demokratizimin dhe ndërthurjen e tyre me disiplinën që studion minoritetet mund të

themi që marrëdhënia e tyre nuk është parë gjithmonë si komplementare dhe unitare.

Në periudha të ndryshme historike ka patur qasje të ndryshme rreth qëndrimit të

minoritetet kombëtare dhe kërkesave të tyre për më shumë të drejta. Si rrjedhojë

shtetet kanë artikuluar politika të ndryshme në periudha të ndryshme historike.

Përgjithësisht minoritetet kombëtare, që kanë pasur një shtet amë në kufi me

shtetin ku jetojnë, janë perceptuar si ‘armike’ të unitetit të shtetit. Kjo ka sjellë që

marrëdhënia maxhorancë me minoritetin kombëtar përgithësisht të mos ketë qenë

harmonike. Marrëdhënia e vështirë midis maxhorancës së një vendi dhe minoriteteve

mbas rënies së komunizmit në rajonin e Europës Qëndrore e Lindore solli problemet,

që në literaturë njihen me termin stateness. Duke qenë se ekzistenca e këtij fenomeni

ka një ndikim të rëndësishëm në procesin e Europianizimit, analizimi i tij nga

pikëpamja teorike, por edhe në praktikë në vendet në fokus është me rëndësi.

Studiues të ndryshëm duke filluar nga studiuesit që e analizuan për herë të parë këtë

fenomen, theksuan faktin që për një demokraci të konsoliduar është me rëndësi

zgjidhja e problemeve stateness. Rasti i Kroacisë i analizuar në Kapitullin e katërt të

këtij punimi do të nxjerrë në pah impaktin e këtij fenomeni në procesin e

europianizimit dhe roli i BE-së në (mos) tejkalimin e problemeve stateness.

Në kapitullin e dytë përshkruhet në mënyrë të detajuar metodologjia e

ndjekur në këtë punim kërkimor. Në këtë pjesë të doktoratës është përfshirë

identifikimi i problemit kërkimor, veçimi i një ose dy aspekteve të tij më anë të

pyetjes kërkimore, dhënien e përgjigjes ndaj kësaj pyetjeje në trajtë hipoteze,

implikimet e deduktuara prej saj për të realizuar testimin empririk jo të drejtpërdrejtë

si dhe indikatorët që tregojnë të dhënat domethënëse që lypsen për të bërë testimin

empirik të implikimeve. Më tej analizohet pyetja kërkimore si dhe variablat kryesore,

të përzgjedhur që do të ndihmojnë për t’iu përgjigjur pyetjes kërkimore si dhe

mënyren sesi variablat raportohen midis tyre. Më pas përshkruhen rastet e

përzgjedhura, dhe sesi këto raste janë në funksion të adresimit të pyetjes kërkimore.

Në këtë punim hulumtohet mbi ecurinë e vendeve të rajonit të Ballkanit

Perëndimor në fushën e të drejtave të minoriteteve kombëtare në kuadër të procesit të

integrimit dhe mënyrës së monitorimit të këtij progresi nga BE-ja. Pyetja kërkimore e

formuluar në këtë kërkim shkencor është “Cili ka qenë ndikimi i Bashkimit Europian

në të drejtat e minoriteteve kombëtare në rajonin e Ballkanit Perëndimor dhe cilët

19

jane faktorët (kryesisht të brendshëm), që e kanë lejuar apo penguar këtë ndikim?”.

Nisur nga pyetja kërkimore është formuluar hipoteza e këtij kërkimi: “Duke

krahasuar ecurinë e realizimit të të drejtave të minoriteteve kombëtare në rajonin e

Ballkanit Perëndimor, për periudhën 2005-2016, shkalla e përparimit në realizimin e

të drejtave në fjalë është në përpjestim të drejtë me shkallën e presionit mbi zbatimin

e standardit të BE-së për të drejtat e minoriteteteve në vendet e rajonit në referim”.

Kjo hipotezë është pjesë e ndikimit lart-poshtë të procesit të europianizimit. Në këtë

punim argumentohet që procesi i europianizimit është dy kahësh dhe përmban të dy

sferat e influencës: ‘lart-poshtë” dhe “poshtë-lart”. Qasja ‘lart-poshtë’ e procesit të

europianizimit shpjegon ‘sesi nje organizatë rajonale (BE-ja) është kthyer në arsyen e

mënyrës sesi veprojnë shtetet në Europë”. Ndërsa qasja ‘poshtë-lart’ kërkon të

shpjegojë faktorët e brendshëm të vendeve të Ballkanit Perëndimor, që mund të

ndikojnë, si pengues apo lehtësues, në procesin e europianizimit. Gjithashtu në bazë

të kësaj qasjeje aktorët e brendshëm jo-shtetërorë ‘përdorin’ nivelin europian si

‘plate’ për të ngritur apo lobbuar shqetësimet e tyre. Në studimet e europianizimi, të

cilat paraqiten në kapitullin e parë, theksohet që proceset poshtë-lart janë tipike për

vendet anëtare të BE-së. Kjo për shkak të instrumentave të ndryshëm që parashikon

BE-ja për vendet anëtare, shoqërinë civile apo individët. Megjithatë rasti i Shqipërisë

paraqet një rast atipik i cili duke mos qenë një vend anëtar i BE-së, mekanizmat

poshtë-lart kanë patur një ndikim në procesin e europianizimit të të drejtave të

minoriteteve kombëtare.

Në kuadër të hipotezës të formuluar janë identifikuar tre tipologji variablash:

i pavarur, i varur dhe ndërmjetes. Strategjia kërkimore për këtë punim bazohet në

ndërthurjen midis variablit të pavarur (qasjen e BE-së ndaj minoriteteve) dhe

variablave të varur, që janë të drejtat e minoriteteve kombëtare në Shqipëri e

Maqedoni, si dhe në ndikimin e variablave të ashtëquajtur ndërmjetës.

Përzgjedhja e rasteve studimore dhe i kufizimit të analizës vetëm në dy vende

të rajonit të Ballkanit Perëndimor nuk është e rastësishme. Në këtë punim hulumtimi

përfshin vetëm dy grupime minoritetesh kombëtare: minoritetin grek në Shqipëri dhe

atë shqiptar në Maqedoni. Përzgjedhja e dy shteteve është e qëllimshme dhe jo e

rastësishme pikërisht në sajë të dallimeve thelbësore, që dy minoritetet kombëtare të

vendeve të rajonit të Ballkanit Perëndimor përfaqësojnë. Minoritetet kombëtare në

fokus të këtij studimi, grek dhe shqiptar, dallojnë thelbësisht si në madhësi, në

impaktin politik, apo për nga modeli i zbatuar nga shtetet përkatëse për mbrojtjen

20

dhe respektimit e të drejtave të tyre. Gjithashtu edhe kufizimi i objektit të analizimit

referuar një komuniteti të caktuar dhe jo për të gjitha minoritetet që mund të ndodhen

në Shqipëri dhe Maqedoni, është i qëllimshëm për të pasur një pasqyrë të qartë të

ndikimit të politikave të kushtëzimit të BE-së në politikat e brendshme të vendeve në

referim vis a vis grupit të caktuar.

Gjithashtu në këtë kapitull përshkruhet Metoda Cilësore e Gjurmimit të

Procesit (MGjP). Duke qenë se në këtë punim shkencor duhet të analizohen në

thellësi dy shtete, atëherë perzgjedhja e metodës së gjurmimit të procesit (Process-

tracing method) është e duhura për shkak se europianizimi në këtë punim kërkimor

konsiderohet si proces i dyanshëm ku përfshirja e faktorëve të brendshëm e kanë bërë

këtë proces shumë kompleks për t’u analizuar. Ky proces i parë në këtë mënyrë,

pritet të paraqesë skenare të ndryshme në shtete të ndryshme. Përzgjedhja e Metodës

së Gjurmimit të Procesit jep informacion mbi lidhjet shkakësore. Eshtë me rëndësi të

theksohet që ky kërkim bazohet vetëm në një dimension të MGjP-së, atë të ndërtimit

të teorisë.

Në këtë pjesë të punimit shpjegohen edhe intervistat cilësore më aktorë kyç si

dhe me përfaqësues të minoriteteve kombëtare në vendet në fokus, të cilat janë

gjithashtu një burim i rëndësishëm të dhënash. Duke qënë se studimi ka për qëllim

analizimin e ndikimit të europianizimit (nëpërmjet zgjerimit) tek të drejtat e

minoriteteve kombëtare, mendimi i përfaqësuesve të minoriteteve në Shqipëri dhe

Maqedoni është thelbësore. Këto intervista do të kombinohen me intervista të

përfaqësuesve të BE-së dhe të aktorëve të tjerë të brendshëm të vendeve në fokus.

Në kapitullin e tretë, analizohen standardet ndërkombëtare dhe ato rajonale

(europiane) në fushën e të drejtave të minoriteteve kombëtare me fokus të drejtën për

pjesëmarrje politike dhe të drejtën e arsimit. Fillimisht përshkruhen standardet dhe

dokumentat ligjorë ndërkombëtarë, të cilat disiplinojnë të drejtat e minoriteteve në

fushat në referim. Në vazhdim pëeshkruhen standardet rajonale (europiane) për sa i

përket të drejtave të minoriteteve kombëtare. Duke qenë se Bashkimi Europian në

fushën e të drejtave të minoriteteve nuk ka zhvilluar standarde të cilat janë të

shkëputura nga organizatat e tjera rajonale si OSBE-ja dhe Këshilli i Europës, në

këtë punim analizohen edhe standardet e zhvilluara në kuadër të dy organizatave

rajonale europiane të lart përmendura. Analiza e standardeve dhe dokumentave

ligjorë në organizatat e mësipërme është përqëndruar në dy të drejta specifike të

21

minoriteteve kombëtare: e drejta për pjesëmarrje politike dhe e drejta për arsim.

Duke qenë se synimi i këtij punimi kërkimor është hulumtimi mbi ndikimin e BE-së

në ecurinë e të drejtave të minoriteteve kombëtare në Ballkanin Perëndimor, në

nënkapitullin e tretë analizohet në mënyrë të detajuar rrugëtimi i përfshirjes së të

drejtave të minoriteteve në këë organizatë. Më pas analizohet reflektimi në

dimensionin e jashtëm të BE-së, sidomos në politikat e kushtëzimit ndaj rajonit të

BP-së, i standardeve të BE-së në fushën e të drejtave të minoriteteve kombëtare. Në

nënkapitullin përmbyllës paraqitet një analizë krahasuese e standardeve

ndërkombëtare në raport me standardet rajonale europiane në fushën e të drejtave të

minoriteteve kombëtare në kontektstin e Ballkanit Perëndimor.

Në kapitullin e katërt analizohen politikat e kushtëzimit të BE-së kundrejt

rajonit të Ballkanit Perëndimor dhe rëndësia e të drejtave të minoriteteve kombëtare

në këto politika. Ky kapitull është vazhdimësi e kapitullit të tretë, ku analizohet

sfondi ligjor i të drejtave të minoriteteve në dimensionin e brendshëm të BE-së.

Analiza në këtë pjesë të punimit është në funksion të vlerësimit të besueshmërisë së

politikave të kushtëzimit. Kriteri i besueshmërisë konsideroheti rëndësishëm për të

pasur një ndikim sa më të lartë të BE-së në vendet e BP-së. Megjithatë eksperienca e

vendeve të tjera në procesin e zgjerimit ka nxjerrë në pah faktin që vendet kandidate,

përsa i përket fushës së respektimit të të drejtave të minoriteteve, duhet të jenë në

përputhje, jo vetëm me acquis communitaire, por edhe me standardet shtesë të

formuluara në kuadër të procesit të zgjerimit. Për këtë arsye është me rëndësi të

identifikohen standardet në fushën e të drejtave të minoriteteve, të cilat janë

formuluar në procesin e zgjerimit të rajonit të Ballkanit Perëndimor.

Ilustrimi me një rast konkret nga rajoni, ai i Kroacisë, është i rëndësishëm për

të hulumtuar më konkretisht mbi përthithjen e standardeve në fushën e të drejtave të

minoriteteve dhe rëndësinë e tyre në procesin e zgjerimit. Duke qenë se Kroacia

është shteti i parë nga rajoni i BP-së, që arriti të jetë anëtar i BE-së, është me rëndësi

të analizohet roli dhe rëndësinë që kanë pasur në procesin e integrimit çështja e

minoriteteve kombëtare. Megjithatë është e rëndësishme të theksohet që analiza e

rastit të Kroacisë, limitohet vetëm në identifikimin e kritereve të formuluara nga BE-

ja në kuadër të procesit të zgjerimit në fushën e të drejtat e minoriteteve kombëtare.

Për këtë qëllim hulumtohen dokumentat kryesorë të BE-së të hartuara në kuadër të

procesit të zgjerimit të Kroacisë.

22

Në kapitullin e pestë analizohet rasti i Shqipërisë dhe Maqedonisë, ku për të

vlerësuar shkallën e përparimit të të drejtave të minoriteteve kombëtare hulumtohet

në dy fusha specifike të këtyre të drejtave: pjesëmarrja politike dhe e drejta për

arsim. Kjo analizë vendoset në kuadër të procesit të integrimit, ku janë analizuar nga

njëra anë dokumentet e BE-së për vendin në referim për fushat përkatëse si dhe

dokumentet e prodhuara në kuadër të integrimit për të siguruar zbatimin e kërkesave

të BE-së (plan veprimi kombëtar, legjislacioni kombëtar etj).

Me rëndësi të veçantë për të zbërthyer teknicitetin që mbart procesi janë

intervistat me zyrtarin e BE-së dhe aktorë të brendshëm në vendet fokus të këtij

studimi. Raportet e organizatave rajonale, që kanë si objekt të aktivitetit të tyre

mbrojtjen dhe respektimin e të drejtave të minoriteteve si; Këshilli i Europës, OSBE,

apo UNDP, përbëjnë një burim alternativ të informacionit për çështjet në fokus. Për

të analizuar ndikimin që kanë faktorët e brendshëm në procesin e europianizimit

(qasja poshtë-lart), një nënkapitull përshkruan sfondin historik të marrëdhënies

maxhorancë me minoritetin kombëtar në fokus në Shqipëri dhe Maqedoni. Më tej

krahasohen kriteret e formuluara nga BE-ja kuadër të procesit të zgjerimit të

Shqipërisë dhe Maqedonisë në fushën e të drejtës për arsim dhe pjesëmarrjes

politike.

Në kapitullin e gjashtë analizohen në mënyrë të detajuar intervistat, pyetjet

kërkimore dhe hipoteza e formuluar në pjesën teorike. Në këtë pjesë të kërkimit

përdoret metoda e gjurmimit të procesit për të nxjerrë disa përfundime rreth

mekanizmave të mundshëm ndikues në procesin e europianizimit të secilit prej

vendeve në fokus. Për të analizuar në mënyrë të detajuar Shqipërinë dhe

Maqedoninë, në pjesën e parë të këtij kapitulli janë ekspozuar të dhënat për secilin

nga minoritetet kombëtare në fokus. Në fillim analizohet rasti i Shqipërisë ku

testohet hipoteza e ngritur dhe analizohen faktorët e brendshëm nga pikëpamja e

ndikimit që kanë pasur në procesin e europianizimit. Ndërthurja me të dhënat nga

intervistat e marra shërben për të arritur trekëndëzimin e të dhënave të marra nga tre

burime të ndryshme. Në nënkapitullin në vazhdim analizohet rasti i Maqedonisë

duke përdorur të njëjtën metodë. Në të dy rastet përshkruhen dhe paraqiten me

grafikë dy drejtimet e procesit të europianizimit në Shqipëri dhe Maqedoni; drejtimi

lart-poshtë dhe poshtë-lart.

23

Në kapitullin e shtatë përmbyllës kryhet një analizë krahasuese e

përfundimeve të nxjerra nga testimi i hipotezave nëpërmjet metodës së gjurmimit të

procesit dhe të dhënave të marra nga intervistat apo nga studimet e ndryshme. Ky

projekt kërkimor ka pasur si qëllim përpos analizimit të ndikimit të procesit të

europeanizimit në të drejtat e minoriteteve kombëtare në vendet e BP-së, edhe

identifikimin e faktorëve të brendshëm, të cilët kanë ndikuar në këtë proces. Në

përfundim paraqiten gjetjet kryesore të punimit dhe në mënyrë të përmbledhur bëhet

një krahasim midis dy rasteve studimore. Në nënkapitullin e dytë të këtij punimi

kërkimor paraqiten përgjigjet për hipotezën e formuluar në kapitullin e dytë dhe për

implikimet e deduktuara prej saj. Me rëndësi janë sugjerimet për studimet e

ardhshme në këtë fushë dhe zhvillimet e mëvonshme në drejtim të mbrojtjes së

minoriteteve kombëtare në kuadër të BE-së.

24

KAPITULLI I- Kuadri Teorik

1.1 Europianizimi, demokratizimi dhe të drejtat e minoriteteve kombëtare: qasje teorike Në këtë punim propozohet një ndërthurje e tre disiplinave akademike;

europianizimit (nëpërmjet procesit të zgjerimit europian), demokratizimit dhe

studimet mbi të drejtat e minoriteteve kombëtare. Tematikat që analizohen në këtë

temë doktorale në vetvete janë shumë komplekse për t’u analizuar individualisht, por

akoma më e vështirë bëhet nëse duhet të analizohen marrëdhëniet e ndërsjellta midis

tyre. Trajtimi i literaturës për të tre disiplinat e lartpërmëndura, por, edhe i

marrëdhënieve të ndërsjellta midis tyre, përbën boshtin teorik ku do të bazohet ky

punim.

1.1 Vështirësitë në përkufizimin e minoriteteve Studimi i minoriteteve është një fushë e cila është në zhvillim të

vazhdueshëm. Për këtë arsye është shumë e rëndësishme që të vendosen konture të

mirëpërcaktuara në këtë punim. Duke qënë se çështja e minoriteteve, për sa i përket

përkufizimit, mbetet akoma sot një çështje e cila është e hapur dhe shumë e

debatueshme nga studiuesit dhe politikëbërësit, është me rëndësi që të kufizojmë më

së miri fushën e studimit. Termi minoritet ka parë shumë përkufizime ndër vite, por

asnjëri prej tyre nuk ka mundur që të njihet apo zbatohet universalisht. Megjithatë ka

përkufizime, si ai i dhënë nga Capotorti në vitin 1979, i cili konsiderohet më

autoritari dhe nga ku e kanë zanafillën edhe përkufizime të tjera të mëvonshme.

Sipas Capotortit termi ‘minoritet’ i referohet: Një grup...numerikisht më i vogël në krahasim me pjesën tjetër të popullsisë, në një pozitë jo-dominuese, anëtarët e të cilit-duke qenë shtetas të shtetit në fjalë-kanë karakteristika etnike, fetare ose gjuhësore të ndryshme nga ato të pjesës tjetër të popullsisë dhe shfaqin, edhe pse në mënyrë nënkuptuar, një ndjenjë të solidaritetit, të drejtuar drejt ruajtjes së kulturës, traditave, fesë apo gjuhës së tyre.21

Konceptit të minoritetit i bashkangjitet epiteti ‘kombëtar’ dhe i referohet

përkufizimit të mësipërm me tre karakteristika të mëtejshme, si më poshtë: 1. Komuniteti i ndryshëm nga pjesa tjetër e popullsisë jeton në mënyrë autoktone në

territorin tradicional të vendosjes së hershme.

21Capotorti, Francesco, “Study on the rights of persons belonging to ethnic, religious and linguistic minorities” UN Doc. E/CN.4/Sub.2/384/Rev.I, 1979, ad § 568.

25

2. Një minoritet tipik ‘kombëtar’ ka një mëmëdhe që ka një Shtet të vetin (përgjithësisht në kufi me shtetin ku aktualisht jetojnë).

3. Një minoritet kombëtar ka marrëdhënie të ndryshme (kulturore, sociale, ekonomike, politike) me shtetin-mëmë.22

Në 1990, Asambleja Parlamentare e Këshillit të Europës (APKE) në

Rakomandimin 1134 (1990) jep një përkufizim të ngjashëm.23 Në bazë të APKE-së,

minoritet kombëtar është:

…një grup i ndarë ose i ndryshëm, i mirë përcaktuar dhe i vendosur në territorin e një shteti, anëtarët e të cilit janë qytetarë të shtetit në fjalë dhe kanë disa krakteristika fetare, linguistike, kulturore ose të tjera që i dallon ata nga maxhoranca e popullsisë së atij vendi. Ndërsa studiuesi i mirënjohur i çështjeve të minoriteteve, Will Kymlicka, jep

një version më të shkurtër të këtij përkufizimi i cili i sheh minoritetet kombëtare, apo

të ashtëquajtura tradicionale, si “grupe që përbëjnë shoqëri funksionale në territorin

mëmë historik përpara sesa të përfshihen në një shtet më të madh”.24 Megjithatë,

përkufizmi që e përcakton më saktë termin ‘minoritet kombëtar’, duke i shtuar një

element shtesë në krahasim me përkufizimin e formuluar nga Capotorti, është ai i

dhënë nga Jules Deschenes në kuadër të raportit të përgatitur më 1986 për Nën

Komisionin e OKB-së mbi Parandalimin e Diskriminimit dhe Mbrojtjes së

Minoriteteve. Në bazë të autorit, minoritet është: “një grup qytetarësh të një Shteti që përbëjnë një minoritet numerik dhe që ndodhen në një pozite jo-dominuese në atë Shtet, që mbartin karakteristika etnike, fetare, linguistike që i dallojnë nga maxhoranca, që kanë një sens solidariteti me njëri-tjetrin, të motivuar, nga një dëshirë kolektive për të mbijetuar dhe me qëllim për të arritur barazinë me maxhorancën de facto dhe de jure”.25

A i përmbushin këto ‘kritere’ minoriteti grek në Shqipëri dhe ai shqiptar në

Maqedoni? Nëse analizohet minoriteti grek në Shqipëri, studime vendase, por edhe të

huaja janë në mirëkuptim mbi faktin e pranisë historike të minoritetit grek në

Shqipëri. Megjithatë fakti i pranisë numerike relativisht të vogël të këtij minoriteti e

bën çështjen e njohjes së të drejtave shumë më të lehtë në krahasim me një vend si

Maqedonia ku minoriteti shqiptar përfaqëson gati 25% të popullsisë.26 Kjo për shkak

22 Zagar, Mitja, “Some newer trends in the protection and (special) rights of ethnic minorities: European context,” fq. 3-4. 23ECMI (Shkurt 2014), “Bejond the (Non) Definition of Minority”, ECMI Brief n. 30: fq. 6 24Malloy, Tova. H., Minority Issues in Europe: Rights, Concepts, Policy: fq. 16 25 ECMI (Shkurt 2014), “Bejond the (Non) Definition of Minority”, ECMI Brief n. 30,: fq. 6 26 Në bazë të censusit të fundit të 2002, minoriteti kombëtar shqiptar përfaqësonte 22 % të popullsisë së Maqedonisë. http://www.stat.gov.mk/Publikacii/knigaXIII.pdf (Aksesi më 20.04.2015)

26

të implikimeve që një minoritet me prani të lartë numerike mund të sjellë në tematika

me rëndësi si sovraniteti apo homogjeneiteti i një shteti.

Ndërsa nëse i referohemi shqiptarëve të Maqedonisë mund të themi se

cilësimi i tyre si “minoritet kombëtar” ka hasur rezistencë dhe kundërshti jo vetëm

nga maxhoranca maqedonase, por edhe nga vetë minoriteti. Shqipëtarët e

Maqedonisë i bëjnë rezistencë termit për shkak të pranisë së tyre numerike, por nëse i

referohemi përkufizimit të mësipërm të studiuesit Jules Deschenes, apo të Capotortit

mund të dakordësohemi që grupimi duhet të kategorizohet si “minoritet kombëtar”

edhe pse një minoritet kombëtar sui generis për shkak të pranisë së lartë numerike.

Për të përforcuar bindjen shërbejnë edhe ngjarjet e fillimit të viteve ’90, që çuan edhe

në konfliktin e armatosur të 1999 në Maqedoni, ku kërkesat e minoritetit shqiptar të

Maqedonisë lidheshin pikërisht me arritjen e barazisë de facto dhe de jure me

maxhorancën maqedonase. Elementi i pozitës jo-dominuese i shqiptarëve vis a vis

maxhorancës maqedonase është një argument bindës për cilësimin e këtij grupi me

termin ‘minoritet kombëtar’.

Edhe përkufizimi i dhënë nga studiuesi i mirënjohur i të drejtave të

minoriteteve, Will Kymlicka, përforcon argumentin në favor të konsiderimit të

shqiptarëve të Maqedonisë minoritet kombëtar. 27 Mbi këto baza në këtë punim

argumentohet që shqiptarët e Maqedonisë duke ‘përmbushur’ të tëra kriteret e

lartpërmëndura mund të cilësohen si minoritet kombëtar. 28 Megjithëkëtë, siç e

përmenda edhe më sipër, fakti i mungesës së një përkufizimi të pranuar

ndërkombëtarisht për minoritetet ka ndikuar negativisht edhe në standardizimin e të

drejtave të zbatueshme në mënyrë të njëjtë në të gjitha vendet.

Në këtë punim është me rëndësi të hulumtohet mbi ekzistencën dhe

zhvillimin e standardeve në nivel ndërkombëtar dhe rajonal europian të mbrojtjes së

të drejtave të minoriteteve. Në kapitullin e tretë të këtij punimi, përshkruhen në

mënyrë të sintetizuar këto standarde, duke filluar nga standardi ndërkombëtar për të

përfunduar me atë rajonal europian. Standardet në nivel rajonal europian përmbajnë

përpos normave apo standardeve të zhvilluara brenda BE-së edhe standardet të

zhvilluara në kuadër të OSBE-së, apo të Këshillit të Europës. Hulumtimi në këtë 27Kymlicka, Will (2003), Can Liberal Pluralism be Exported? Western Political Theory and Ethnic Relations in Eastern Europe, Oxford University Press: fq. 23 28Edhe pse vetë kualifikimi i shqipëtarëve të Maqëdonisë si minoritet mund të ngjallë debate dhe kundërshti të ndryshme për shkak të pranisë së lartë numerike dhe kualifikimit si faktor shtet-formues mbas Marrëveshjes së Ohrit të 2001, për arsye studimore dhe objektive ky kualifikim është mëse i saktë.

27

punim edhe të standardeve të zhvilluara në kuadër të OSBE-së dhe KiE-së është e

qëllimshme për faktin se Bashkimi Europian në momente të caktuara historike, ka

‘huazuar’ standardet e zhvilluara në kuadër të këtyre organizatave rajonale për të

vlerësuar ecurinë e një vendi ndaj mbrojtjes dhe respektimit të të drejtave të njeriut

në përgjithësi dhe më në specifikë, të të drejtave të minoriteteve. Në kapitullin e

katërt një analizë më e detajuar do të nxjerrë në pah këtë bashkërendim të BE-së me

organizatat rajonale të lartpërmëndura në fushën e të drejtave të njeriut dhe të

minoriteteve më në specifikë.

Edhe për sa i përket përdorimit të termave “minoritet” dhe “minoritet

kombëtar” nga BE-ja është me rëndësi të sqarohet një aspekt që është i vlefshëm për

pjesët e punimit që trajtojnë dokumentat e BE-së. Në dokumentet dhe në fjalimet e

shumta, BE-ja nuk është koerente në përdorimin e këtyre termave dhe të njëjtën

përdorim të ndërsjelltë ndërmjet termave “minoritet” dhe “minoritet kombëtar”

gjendet i reflektuar edhe në këtë punim. Megjithatë duke qenë se ky kërkim shkencor

ka në fokus minoritetet kombëtare (apo të ashtëquajtura minoritetet tradicionale) sa

herë që përdoret termi ‘minoritet’ nënkuptohen ‘minoritetet kombëtare’.

1.2.Europianizimi, demokratizimi dhe të drejtat e minoriteteve kombëtare Ndërthurja e disiplinës së europianizimit me disiplinën që studion

minoritetet kombëtare lidhet pikërisht në analizimin e efekteve të integrimit europian

në politikën e brendshme dhe më specifikisht, vis a vis të drejtat e minoriteteve

kombëtare. Europianizimi nëpërmjet politikave të kushtëzimit, konsiderohet pjesë e

politikave të ‘promovimit të demokracisë’.29 Edhe pse për shumë vite ky aspekt i

integrimit europian nuk u studjua, tanimë nga studime të dekadës së fundit është

argumentuar mbi lidhjen e ngushtë midis zgjerimit të BE-së dhe demokratizimit.30

Pikërisht rëndësia e kushtuar nga BE-ja ndaj procesit të demokratizimit në vendet që

aspironin të bëheshin anëtare, solli në shtimin e studimeve që analizonin këtë raport.

Për këtë qëllim të drejtat e njeriut dhe më specifikisht të drejtat e minoriteteve,

tërhoqën vëmendjen e studiuesve, të cilët ndërtuan ura lidhëse midis dy disiplinave.

Megjithatë, ajo që është me rëndësi të theksohet, është fakti i mungesës së një 29 Shiko Whitehead, The International Dimensions of Democratization: Europe and the Americas, fq. 415 30 Magen, Amichai, Morlino, Leonardo (2008), International actors, Democratization and the Rule of Law: Anchoring Democracy”, Routledge: fq.15

28

literature të mirëfilltë, që analizon ndikimin e BE-së në të drejtat e minoriteteve

kombëtare në rajonin e BP-së. Ky studim synon të kontribuojë në literaturë duke

analizuar raportin midis dy disiplinave: europianizimit dhe studimeve mbi

minoritetet.

Përsa i përket studimeve mbi demokratizimin dhe ndërthurjen e tyre me

disiplinën që studion minoritetet mund të themi që marrëdhënia e tyre nuk është parë

gjithmonë si komplementare dhe unitare. Minoritetet kombëtare edhe në sajë të

nacionalizmit që evokonin, në periudha të ndryshme historike ka pasur interpretime

të ndryshme rreth kërkesave të tyre. Në periudha historike të caktuara, demokracia

liberale dhe nacionalizmi janë parë si komplementare. 31 Ndërsa në shek e XX

shpeshherë këto dy procese u panë si jo komplementare për shkak dhe të pasojave të

rënda që sollën. Eshtë e rëndësishme që të përcaktohet qartë përmbajtja e termave që

do t’i referohemi në mënyrë të përsëritur gjatë këtij punimi:

• Demokratizimi është procesi i ndryshimit nga një regjim autokratik në një

regjim demokratik (ose në të paktën në një nga tipologjitë e regjimeve

demokratike). Një term alternativ me demokratizimin është tranzicioni

demokratik.

• Nacionalizmi në këtë kontekst do t’i referohet diskursit politik apo ideologjik

i cili përcakton demos-in (popullsinë) që mund, ose jo të përputhet me demos-

in (popullsinë) e shtetit të caktuar.

Duke i’u referuar përkufizimeve të mësipërme, që në pamje të parë dhe

nëpërmjet një analize sipërfaqësore mund të dallohet një mospërputhje midis

termave. Duke qënë se demokracia bazohet në pjesëmarrjen e demos (popullatës) që

ndodhet në territorin e një shteti, pa marrë parasysh asnjë cilësim të mëtejshëm,

nacionalizmi bën një cilësim të demos në bazë të karakterstikave të paracaktuara. Kjo

mospërputhje në studime të ndryshme njihet me termin stateness.32 Me problemet

stateness identifikohen ndarjet e thella rreth kufijve territoriale të komunitetit politik

të shtetit dhe të atyre që kanë të drejtën e nënshtetësisë. Në këtë përkufizim

përfshihen shumica e minoriteteve kombëtare në EJL, të cilat me rënien e

komunizmit dhe me fillimin e tranzicionit nuk ndiheshin pjesë e komunitetit politik

31 Jeff Richards (1999), “Ethnicity and democracy-complementary or incompatible concepts?”, Kapitulli 2 në librin e Cordell, Carl., Ethnicity and Democratization in the New Europe, Routledge: fq.11 32 Juan J. Linz, Alfred Stepan. (1996). ‘Problems of Democratic Transition and Consolidation: Southern Europe, South America, and Post-Communist Europe’, John Hopkins University Press.

29

të shtetit territorial ku ishin të përfshirë. Ky ishte rasti i shqiptarëve të Kosovës,

shqiptarëve të Maqedonisë, serbëve të Kroacisë, turqëve të Bullgarisë etj.

Po përse problemet stateness përbëjnë një problem për demokracinë? Në bazë

të Linz dhe Stepan, një shtet sovran është parakusht për një demokraci të

qëndrueshme.33 Një shtet ku një pjesë e rëndësishme e popullsisë nuk ndihet e

përfaqësuar apo pjesë e komuniteti politik të vendit ku jeton, ky fakt përbën problem

për demokracinë dhe sovranitetin e atij shteti. Një situatë e tillë ndikon në

sovranitetin e vendit për faktin se nuk gëzon legjitimitetin tek një pjesë e popullsisë.

Sa më e lartë është përqindja e popullsisë që nuk identifikohet me komuniteti politik

të vendit ku jeton, aq më e lartë do të jetë kriza e sovranitetit të vendit dhe aq më e

vështirë do të jetë zgjidhja në mënyrë përfundimtare e këtyre problemeve.

Shumica e vendeve të rajonit të Europës Juglindore, me pak përjashtime

(Shqipëria, Sllovenia), nuk mund të konsideroheshin shtete kombëtare homogjene,

sepse një pjesë e rëndësishme e popullsisë së tyre nuk identifikohet etnikisht me

maxhorancën dominuese. Pavarësisht këtij fakti, praktikat më të ndjekura nga

shumica e shteteve me rënien e komunizmit ishin ato të komb-ndërtimit (nation-

building), duke ndikuar në paqëndrueshmërinë e regjimeve demokratike të sapo

vendosura mbas rënies së komunizmit. Fakti që vendet e rajonit të Ballkanit

Perëndimor, ku njëra34 prej tyre tashmë është anëtare e BE-së, janë në një fazë të

përparuar të marrëdhënieve me BE-në, e bën ndërthurjen e disiplinave të

europianizimit me atë të të drejtave të minoriteteve të nevojshme. Kjo për shkak të

faktit se rajoni i Ballkanit Perëndimor del nga një dekadë konfliktesh etnike, ku

identiteti etnik ka një rëndësi të veçantë në politikbërjen e këtyre vendeve. Studime

të ndryshme theksojnë faktin që kriteri i respektimit të të drejtave të minoriteteve

mori një rëndësi të veçantë në BE për shkak të rajonit të Ballkanit Perëndimor.

Por cila është marrëdhënia e disiplinës së europianizimit me dy disiplinat e

analizuara më sipër?

Fillimisht është e rëndësishme të jepet një përkufizim i termit europianizim.

Në këtë kërkim nuk është me rëndësi që të hulumtohet mbi studimet e shumta të cilat

e kanë analizuar këtë term, por me rëndësi është kërkimi në studimet që përputhen

me qëllimin e këtij punimi. Për këtë arsye ky punim shkencor do t’i referohet atyre 33 Juan J. Linz, Alfred Stepan. (1996). ‘Problems of Democratic Transition and Consolidation:

Southern Europe, South America, and Post-Communist Europe’, John Hopkins University Press, fq.17

34 Kroacia nga korriku i 2013 është anëtare me të drejta të plota në BE

30

studimeve të cilat reflektojnë nevojat e këtij punimi kërkimor. Përkufizimi me

përdorim më të gjërë ndër studimet që kanë në fokus europianizimin, është ai i dhënë

nga Claudio Radaelli në 2003, i cili me termin ‘europianizim’ i referohet proceseve

të: a) ndërtimit; b) përhapjes; dhe c) institucionalizimit të rregullave formale dhe informale, procedurave, paradigmave politikë, ‘mënyrës së të bërit të gjërave’ dhe principet dhe normat të cilat janë fillimisht të përcaktuara dhe të konsoliduara në pocesin e politikave të BE-së dhe më pas përfshihen në llogjikën e brendshme (kombëtare apo lokale) të diskursit, të identitetit, të strukturës politike dhe politikave publike. 35 Fillimisht termi ‘europianizim’ i referohej procesit të përshtatjes që vinte nga

BE-ja në shtetet që ishin anëtare të saj. Në fund të viteve '90 studime të ndryshme u

fokusuan në analizën e politikave të kushtëzimit të BE-së drejt Europës Qëndrore e

Lindore. Këto studime i’u referuan procesit të mësipërm si "europianizimi i shteteve

kandidate". Ky punim kërkimor mbështetet në grupin e fundit të studimeve mbi

europianizimin, të cilat synojnë të analizojnë ndikimin e BE-së në procesin e

zgjerimit në një fushe të caktuar si ajo e të drejtave të minoriteteve. Më konkretisht,

ky studim analizon ndikimin e normave, rregullave dhe institucioneve të BE-së në të

drejtat e minoriteteve të vendeve që aspirojnë të jenë pjesë e saj.

Një tjetër specifikim, për sa i përket procesit të europianizimit dhe implikimit

vis a vis të drejtave të minoriteteve kombëtare, është sugjerimi i përfshirjes së

Këshillit të Europës (KiE) si vendosës i standarteve (standart-setting), ku edhe

anëtarët e BE-së janë pjesë. Për këtë arsye në formulimin dhe rrugëtimin e standardit

të BE-së në fushën e respektimit të drejtave të minoriteteve kombëtare është

përfshirë edhe KiE bashkë me instrumentat dhe mekanizmat e saj të promovimit të

këtyre të drejtave. Raporti i ndërsjelltë dhe i ngushtë midis dy organizatave europiane

si vendosëse të standardeve në fushën e të drejtave të minoriteteve vihet re edhe në

raportet e progresit të Komisionit Europian, ku shpeshherë, në to gjendet një referim

i drejtpërdrejtë i raporteve të monitorimit të KiE dhe kërkesave të kësaj të fundit për

vendet, që janë kandidate të BE-së.

Ndërsa studimet që kanë në fokus të drejtat e minoriteteve kombëtare,

përgjithësisht fokusohen në zbatimin e modeleve, që më së miri sjellin një menaxhim

në mënyrë demokratike të diversiteteve në një vend me prani të dallimeve në

territorin e tyre. Këto studime theksojnë që në radhë të parë është e rëndësishme 35Radaelli Claudio (2003), “The Europeanization of Public Policy” në Featherstone, K., Radaelli, C. (eds), The Politics of Europeanization, Oxford University Press: fq. 30

31

rënia e ‘mitit’ të homogjeneitetit etnik. Pranimi i diversitetit etnik dhe konceptimi i tij

si parakusht për një demokraci funksionale janë aspekte kyç për mbrojtjen e të

drejtave të minoriteteve kombëtare.36 Në studimet sociale dhe politike ka patur një

evolim të koncepteve dhe është kaluar nga koncepti i ‘zgjidhjes apo menaxhimit të

konflikteve’ në konceptin e ‘menxhimit të diversiteteve’. Evolimi i mësipërm erdhi si

pasojë e transformimeve dhe proceseve dramatike që shoqëruan botën në fund të

viteve 80’ dhe fillimin e viteve ’90. Koncepti i menaxhimit të diversiteteve në vende

jo homogjene etnikisht solli edhe nevojën e formulimit të instrumentave apo

modeleve teorikë nga teoricienë të ndryshëm. Ndër modelet më të shquara në

vendosjen e demokracisë dhe arritjen e paqes në shoqëritë etnikisht të ndara janë

modeli i ndarjes së pushtetit të Lijphart (Consociational model) 37 dhe qasja

integruese e Horowitz (Integrative Approach)38. I pari është zbatuar gjerësisht në

shoqëritë e ndara etnikisht si një strategji e bazuar në ndarjen e pushtetit midis

elitave. 39 Kjo qasje është ‘huazuar’ nga bashkësia ndërkombëtare në Europën

Juglindore në rastin e Bosnjës Hercegovinës dhe në një farë mase edhe në Kosovë

dhe Maqedoni. Modeli i Lijphart thekson rolin e formave të ndryshme të ndarjes së

pushtetit midis elitave politike përmes qeverive të koalicionit të madh, përfaqësimit

proporcional në emërimet e legjislativit dhe në shërbimin civil. Për më tepër, vetoja e

minoritetit përbën një veçori shtesë në modelin e Lijphart për mbrojtjen e interesave

jetësore të minoriteteve. 40

Ndërsa qasja integruese e Horowitz u zhvillua pikërisht në përgjigje të

kritikave të ngritura ndaj modelit të Lijphart. Qasja e Horowitz mbështetet në

strategjitë që mund të nxisin elitat e grupeve të ndryshme etnike që të bashkëpunojnë

për të zvogëluar rëndësinë e ndarjeve të etnike në shoqëri. Nëpërmjet metodave si

36 Zagar, Mitja (1997), “Rights of ethnic minorities: Individual and/or collective rights? some new(er) trends in the development and the (universal) nature of human rights- the European perspective”, Journal of International Relations, Vol. 4, No. ¼, fq. 29-48: fq 34. 37 Lijphart, Arend. “ Constitutional Design for Divided Societies,”Journal of Democracy 15, no.2 (April 2004): fq 96-109. http://muse.jhu.edu/journals/jod/summary/v015/15.2lijphart.html (Aksesi 7 Maj 2011). 38 Horowitz, D. “Constitutional design: Proposal versus processes.” Chap. 1 in Andrew Reynolds Ed. Architecture of Democracy, New York: Oxford University Press, 2002.”fq.18-38. 39 Biber, Florian. “Power sharing after Yugoslavia: Functionality and Dysfunctionality of Power Sharing Institutions in Post-war Bosnia, Macedonia, and Kosovo,” in From Power Sharing to Democracy: Post-conflict Institutions in Ethnically Divided Societies, McGill-Queen's University Press, 2005, fq. 85-103. 40 Lijphart, Arend. “ Constitutional Design for Divided Societies,”Journal of Democracy 15, no.2 (April 2004): fq 107. http://muse.jhu.edu/journals/jod/summary/v015/15.2lijphart.html (Aksesi 7 Maj 2011)

32

shpërndarja e pushtetit, duke theksuar konkurrencën brenda grupit etnik në sistem,

Horowitz ka pohuar se është e mundur të arrihet një shoqëri më pak e ndarë etnikisht.

Qasja integruese megjithatë, nuk ka zbatim praktik në një vend të caktuar, kështu që

është e vështirë të vlerësohen rezultatet.

Ka studime të cilat kanë analizuar raportin midis integrimit europian dhe

efektet e këtij të fundit në marrëdhëniet midis shtetit dhe minoriteteve kombëtare,41

por këto studime nuk kanë përfshirë rajonin e Ballkanit Perëndimor. Për këtë arsye

analizimi në këtë studim i raportit BE me rajonin e Ballkanit Perëndimor nga

pikëpamja e raportimit të shteteve specifike me minoritetet kombëtare do të

kontribuojë në literaturë.

1.3 Minoritetet në demokracitë bashkëkohore Shtetet e dekadave të fundit për shkak të zhvillimeve globale, gjithnjë e më

shumë po kthehen në shtete me prani të lartë të dallimeve (diversiteteve), qofshin

këto diversitete të planit etnik, gjuhësor, fetar etj. Në kontekstin e Ballkanit

Perëndimor, diversitetet etnike kanë rezultuar problematike mbas rënies së regjimeve

komuniste në këto vende. Në bazë të studimeve mbi etnicitetin,42 marrëdhëniet ndër-

etnike në shoqëritë bashkëkohore përfshihen në dy tipologji kryesore:

1. Marrëdhëniet Ndëretnike të Varësisë Hierarkike

2. Marrëdhëniet Ndëretnike të Bashkë-ekzistencës paralele

Sipas modelit të parë, ekziston një hierarki pushteti ku grupi dominant etnik

mban pushtetin dhe vendos ‘rregullat e lojës’ ndërsa grupi tjetër jeton në kushtet e

nënshtrimit në lidhje me grupin e parë. Në modelin e bashkë-ekzistencës paralele,

çdo identitet kolektiv kërkon të zhvillojë mekanizma për të mbizotëruar dhe

dëshmuar superioritetin e kulturës së tij. Në studimet mbi konfliktet etnike asnjëri

nga këto modele nuk është imun ndaj dhunës dhe konflikteve. Në varësi të

ideologjisë dominuese gjithëpërfshirëse apo eskluzive, prodhohen katër modele të

ndryshme të organizimeve shoqërore, të cilat janë sintetizuar në tabelën e

mëposhtme:

41 McGarry, John (2006), “European Integration and the Nationalities Question”, Routledge 42 Mameli, Simona (Prill 2009), “La gestione delle diversità etno-nazionali e culturali: Riflessioni sulle prospettive di applicabilità di modelli di integrazione europeo-occidentali al contesto balcanico”

33

Tabela nr. 1: Modelet e organizimeve shoqërore në shtetet multi-etnike

Ideologji Përfshirëse Ideologji e Mbyllur

Marrëdhëniet Ndëretnike të Varësisë Hierarkike

INTEGRIMI NDARJE

Marrëdhëniet Ndëretnike të Bashkë-ekzistencës paralele

BASHKE-EKZISTENCA TRAZIRA

Mbas rënies së komunizmit, në vendet e Ballkanit Perëndimor mund të

identifikohen lehtësisht të katër modelet e lartpërmëndura. Në ato shoqëri ku

mbizotëroi ndarja dhe trazirat, organizatat ndërkombëtare dhe rajonale europiane

inkurajuan integrimin apo bashkë-ekzistencën. Integrimi është një nga fjalët kyçe që

më së tepërmi artikulohet nga BE-ja në raport me vendet e Ballkanit Perëndimor.

Megjithatë integrimi nuk është një proces i lehtë pasi kërkon bashkëpunim dhe

përpjekje të shumë aktorëve. Fillimisht termi ‘integrim’ është përdorur në drejtim te

përfshirjen së emigrantëve në shoqëritë pritëse dhe nënkuptonte ‘një sërë qasjesh,

konceptesh, masash, programesh dhe politikash’ të hartuara për këtë qëllim. Në

dekadat e fundit ky term është përdorur në një kontekst më të gjerë duke përfshirë

edhe fenomenin e dallimeve etnike në një shoqëri.43 Studiuesi Mitja Zagar propozon

një përkufizim më të gjerë të konceptit, duke përfshirë edhe grupe të tjera shoqërore.

Studiuesi e përkufizon integrimin (social) si: një proces i vazhdueshëm i përfshirjes vullnetare, të barabartë dhe të plotë, i të gjithë individëve sidomos ata që janë të margjinalizuar si emigrantët, personat që u përkasin minoriteteve etnike apo minoriteteteve të tjera, si dhe grupet (sociale) të pafavorizuara dhe komunitetet e tjera të dallueshme në shoqëritë ku ata jetojnë. 44 Në thelb të procesit të lartpërmëndur të përfshirjes graduale dhe të

vazhdueshme, janë parimet demokratike të barazisë, solidaritetit dhe drejtësisë

sociale. 45 Në fakt, studiuesi vë theksin në faktin se procesi duhet të jetë i

vazhdueshëm, sepse integrimi nuk është një proces i lehtë por ka nevojë për kohë që

të mund të vërehen rezultatet.

43 Zagar, Mitja (2008), “Diversity Management and integration: from ideas to concepts”, European Yearbook of Minorities Issues, Vol 6. 44 Zagar, Mitja (2008), “Diversity Management and integration: from ideas to concepts”, European Yearbook of Minorities Issues, Vol 6: fq. 315. 45 Ibid, fq. 316

34

Modelet e organizimeve shoqërore të pasqyruara më sipër në formën varësisë

hierarkike apo të bashkë-ekzistencës paralele prekin në mënyrë të drejtpërdrejtë

pjesëmarrjen politike dhe politikat në arsim. Në modelin e parë të varësisë hierarkike

në marrëdhëniet ndër-etnike nëse ideologjia është e hapur atëherë është e pritshme që

në marrëdhëniet ndër-etnike të realizohet një arsim i integruar ku në të njëjtin sistem

arsimor të përfshihet edhe arsimimi i grupit/komunitetit (minoritetit) të varur. Ndërsa

në rastin e të njëjtit model shoqëror por me një ideologji të mbyllur, sistemi arsimor

nuk pranon arsimimin e grupit/komunitetit (minoritetit) të varur. Për këtë arsye

grupi/komuniteti (minoriteti) i varur për të mos humbur karakteristikat dalluese

vendos krijimin e institucioneve arsimore në pavarësi të plotë nga sistemi zyrtar

arsimor, të cilësuara jo të ligjshme nga maxhoranca dominuese. Për ta ilustruar me

një rast konkret, shërben Maqedonia në dekadën e parë të tranzicionit e cila duke

zbatuar një ideologji të mbyllur vendosi mos lejimin e asnjë institucioni arsimor të

minoritetit kombëtar shqiptar.

Në modelin e dytë atë të bashkë-ekzistencës paralele në marrëdhëniet ndër-

etnike, nëse ideologjia është përfshirëse atëherë në sistemin arsimor përfshihet në të

njëjtën mënyrë arsimimi i grupeve të ndryshme. Në rastin e një ideologjie të mbyllur

konkurenca midis grupimeve të barabarta për një pozicion dominues në sistemin

arsimor mund të degjenerojë në dhunë dhe trazira.

Ky model teorik do të gjejë pasqyrim në përshkrimin e të drejtës për arsim në

rastin e Shqipërisë dhe Maqedonisë ku secila prej vendeve përfshihet në një nga

modelet teorike të paraqitura. Nëse zbatojmë në modelet e organizimeve shoqërore

edhe pjesëmarrjen politike, përshkrimi nuk do të ishte i ndryshëm nga teorizimi i

bërë për të drejtën për arsim. Gjithsesi ky model teorik i paraqitur në këtë nënkapitull

është i rëndësishëm për të kategorizuar rastet studimore dhe për të zbatuar në

praktikë këtë model në kapitullin e pestë.

1.4 Qasja lart-poshtë dhe poshtë- lart e procesit të europianizimit Në këtë hulumtim hipoteza bazohet në qasjen lart-poshtë të procesit të

europianizimit. Në bazë të perspektivës lart-poshtë studiuesi hulumton në drejtim të

kushteve, të cilat ndikojnë në përshtatjen e vendit të targetuar si pasojë e këtij

raportimi. Në bazë të studiuesve Boerzel dhe Risse46 një nga kriteret që mundëson

46 Borzel Tanja, Risse Thomas (2003), “Conceptualizing the Domestic Impact of Europe” në Featherstone, K., Radaelli, C. (eds), The Politics of Europeanization, Oxford University Press.

35

ndryshime të brendshme në nivelin e një shteti, si pasojë e europianizimit, ëshë

ekzistenca e ‘mospërputhjes’. Për autorët duhet të ekzistojë një “mospërputhje

ndërmjet proceseve, politikave dhe institucioneve të nivelit të BE-së me proceset,

politikat dhe institucionet e nivelit të brendshëm të një vendi”.47

Niveli i përputhjes, apo mospërputhjes, çon në presionet nga ana e

organizatës rajonale europiane për t’u përshtatur me rregullin apo standardin e BE-

së. Në këtë kërkim është me rëndësi të theksohet, që sidomos në fushën e të drejtave

të minoriteteve, siç shpjegohet në mënyrë të zgjeruar në kapitullin e tretë dhe të

katërt, BE-ja ka ‘huazuar’ standarde nga organizata të tjera rajonale Europiane si KiE

apo OSBE. Për këtë arsye procesi i ‘europianizimit’ të një vendi të caktuar në fushën

e minoriteteve kombëtare, përfshin norma/standarde të cilat nuk i përkasin vetëm

BE-së, por edhe KiE-së duke qenë se qasja e BE-së ndaj tematikës ngrihet mbi vlera

e norma që formulohen nga KiE. Niveli i presionit përbën një kusht të domosdoshëm

edhe pse në vetvete nuk është i mjaftueshëm në arritjen e ndryshimit në vendin e

targetuar. Nga ky supozim rrjedh hipoteza e këtij punimi kërkimor. Në bazë të

hipotezës sa më i lartë të jetë presioni i ushtruar nga BE-ja drejt vendeve të targetuara

në fushën e të drejtave të minoroteteve kombëtare, aq më i lartë do jetë perceptimi

nga aktorët e brendshëm apo institucionet e vendit që përshtatja është e

domosdoshme për të përparuar në rrugën e integrimit në BE. Eshtë e

hamendësueshme, që në prani të një historiku problematik dhe konfliktual në

marrëdhëniet midis maxhorancës së një shteti dhe minoriteteve kombëtare, procesi i

ndryshimit në një vend të caktuar në fushën e të drejtave të minoriteteve kombëtare

të mos jetë i lehtë.

Faktor i rëndësishëm që ndikon në ndryshimet e pritshme brenda një vendi të

caktuar si pasojë e raportimit me BE-në janë edhe dinamikat brenda një vendi të

caktuar. Këto dinamika përbëjnë qasjen poshtë-lart të procesit të europianizimit.

Qasja poshtë-lart, siç mund të hamendësohet, tregon drejtimin e kundërt me qasjen

lart-poshtë të procesit të ndryshimit (apo të europianizimit). Në rastin e qasjes

poshtë-lart procesi i ndryshimit e ka zanafillën në mikro-nivel (nga vendi i targetuar)

nëpërmjet interpretimit të normave që vijnë nga BE-ja. Prandaj nëpërmjet kësaj

qasjeje është normale analizimi në kohë i aktorëve, problemeve, apo i diskursit të

brendshëm mbi tematikën e të drejtave të minoriteteve.

47Idem, fq. 1.

36

KAPITULLI II - Metodologjia Në këtë kapitull janë përfshirë identifikimi i problemit kërkimor, veçimi i një

ose dy aspekteve të tij më anë të pyetjes kërkimore, dhënien e përgjigjes ndaj kësaj

pyetjeje në trajtë hipoteze, implikimet e deduktuara prej saj për të realizuar testimin

empririk, jo të drejtpërdrejtë, si dhe indikatorët që tregojnë të dhënat domethënëse që

lipsen për të bërë testimin empirik të implikimeve. Në këtë pjesë të punimit kërkimor

fillimisht analizohet pyetja kërkimore si dhe variablat kryesore të përzgjedhur që

ndihmojnë për t’iu përgjigjur pyetjes kërkimore. Me rëndësi është përshkrimi i

mënyrës sesi variablat raportohen midis tyre. Më pas diskutohet mbi rastet e

përzgjedhura dhe mënyrën sesi këto raste janë në funksion të adresimit të pyetjes

kërkimore. Një nënkapitull përshkruan metodën e gjurmimit të procesit e përzgjedhur

për të testuar hipotezën.

2.1 Identifikimi i problemit kërkimor, pyetja kërkimore, hipoteza dhe implikimet Në këtë punim analizohet ecuria e vendeve të rajonit të Ballkanit Perëndimor

në fushën e të drejtave të minoriteteve kombëtare në kuadër të procesit të integrimit

dhe mënyrës së monitorimit të këtij progresi nga BE-ja. Për këtë arsye pyetja

kryesore kërkimore për këtë punim doktoral është:

1. Cili ka qenë ndikimi i Bashkimit Europian në të drejtat e minoriteteve

kombëtare në rajonin e Ballkanit Perëndimor, dhe cilët janë faktorët

(kryesisht të brendshëm) që e kanë lejuar apo penguar këtë ndikim?

Nisur nga pyetja kërkimore hulumtohet në këto katër drejtime:

1. Cilat janë standardet e BE-së për një mbrojtje të plotë të të drejtave të

minoriteteve në rajonin e Ballkanit Perëndimor?

2. Si janë reflektuar këto standarde në instrumentat e monitorimit të BE-së ndaj

rajonit të Ballkanit Perëndimor?

3. Cila ka qenë rëndësia e këtyre standardeve në procesin e integrimit të

vendeve të cilat janë në fokus të këtij studimi?

4. Cilët janë faktorët e brendshëm që ndikojnë (lejojnë apo pengojnë) në

kushtëzimin e BE-së në fushën e mbrojtjes dhe respektimit të të drejtave të

minoriteteve?

Katër drejtimet e mësipërme analizohen në bazë të mekanizmave të

përpunuar në kuadër të studimeve të europianizimit që shpjegojnë efektet e

37

brendshme në një shtet të caktuar si pasojë e ndikimit të politikave të kushtëzimit të

BE-së.

Hipoteza: Duke krahasuar ecurinë e realizimit të të drejtave të minoriteteve kombëtare në rajonin e Ballkanit Perëndimor, për periudhën 2005-2016, shkalla e përparimit në realizimin e të drejtës për asrim dhe pjesëmarrje politike është në përpjestim të drejtë me shkallën e presionit mbi zbatimin e standardit të BE-së për të drejtat e minoriteteteve kombëtare në vendet e rajonit në referim.

Ky punim bazohet në supozimin që duhet të ekzistojë një mospërputhje midis

standardit europian të të drejtave të minoritetit kombëtar në fushën e të drejtës për

arsim dhe pjesëmarrje politike, me standardin e vendit në fokus të studimit, në

mënyrë që të ketë një zanafillë të procesit për ndryshim. Ndryshimi mund të vijë si

pasojë e presionit nëpërmjet rekomandimeve, kritikave, etiketimeve të formuluara në

kuadër të instrumentave të monitorimit të BE-së. Sa më i lartë të jetë perceptimi nga

aktorët e brendshëm që ka një mospërputhje midis standardit të BE-së dhe atij të

brendshëm përsa i përket mbrojtjes së të drejtave të minoriteteve, aq më e lartë do të

jetë përshtatja dhe ndryshimi. Kjo hipotezë është pjesë e ndikimit lart-poshtë të

procesit të europianizimit.

Në këtë punim argumentoj që procesi i europianizimit është dy kahësh dhe

përmban të dy sferat e influencës: “lart-poshtë” dhe “poshtë-lart”. Qasja ‘lart-poshtë’

e procesit të europianizimit shpjegon “sesi nje organizatë rajonale europiane (BE-ja)

është kthyer në arsyen e mënyrës sesi veprojnë shtetet në Europë”. 48 E

kontekstualizuar në rastin e këtij studimi qasja ‘lart-poshtë’ tenton të shpjegojë nëse

BE-ja ka ndikuar në vendet e BP-së në fushën e të drejtave të minoriteteve

kombëtare dhe në mënyrën sesi këto shtete i qasen këtyre të drejtave.

Ndërsa qasja ‘poshtë-lart’ kërkon të shpjegojë faktorët e brendshëm që mund

të ndikojnë, si pengues apo lehtësues, në procesin e europianizimit të një fushe të

caktuar. Në rastin e këtij studimi me anë të qasjes ‘poshtë-lart’ identifikohen faktorët

e brendshëm të Shqipërisë dhe Maqedonisë, të cilët kanë ndikuar si lehtësues, apo

pengues të procesit të europianizimit në fushën e të drejtave të minoriteteve

48 Exadaktylos Theofanis, Claudio M. Radaelli (2012), Research Design in European Studie:Establishing Causality in Europeanization, Palgrave Macmillan, London: fq. XV.

38

kombëtare. Gjithashtu në bazë të kësaj qasjeje aktorët e brendshëm, jo-shtetërorë

‘përdorin’ nivelin europian si plate për të ngritur, apo lobbuar shqetësimet e tyre.

Nëse e marrim të mirëqenë hipotezën, atëherë deduktojmë këto implikime:

Implikimi 1 Qartësia e mos përputhjes së standardit të BE-së të respektimit të të drejtave të minoriteteve me atë të vendeve të rajonit të Ballkanit Perëndimor, sjell një përparim në Shqipëri dhe Maqedoni përsa i përket këtyre të drejtave (2005-2016) Shpjegim: Në procesin e integrimit europian të vendeve të Ballkanit Perëndimor,

Bashkimi Europian, nëpërmjet politikave të kushtëzimit, synon përafrimin e

legjislacionit, praktikave apo standardeve në fusha të caktuara. Në rastin kur

evidentohet një mospërputhje midis standardeve (legjislacionin apo praktikave) të

pranuara në nivel europian, BE-ja nëpërmjet mekanizmave të njohura si të

‘shkopinjve dhe karrotës’ kërkon përafrimin e standardeve të këtyre vendeve me ato

të BE-së. Sa më e lartë të jetë ‘mospërputhja’ për sa i përket standardeve midis

vendit, i cili ka aspirata për të qenë pjesë e BE-së dhe kësaj të fundit, aq më i lartë do

të jetë presioni nga BE-ja për të arritur një përafrim. Si rrjedhojë do të mund të pritet

një përparim në të drejtat e minoriteteve kombëtare në vendin perkatës në

legjislacion apo praktikë, në varësi se ku është identifikuar mospërputhja .

Implikimi 1.1 Nëse nuk konstatohet një mospërputhje midis standardit të BE-së dhe atij vendas në respektimin e të drejtave të minoritetit, atëherë është e pritshme që të konstatohet jo progres në pjesëmarrjen politike të minoriteteve kombëtare në Shqipëri. Implikimi 1.2 Nëse nuk konstatohet një mospërputhje midis standardit të BE-së dhe atij vendas në respektimin e të drejtave të minoritetit, atëherë është e pritshme që të konstatohet jo progres në pjesëmarrjen politike të minoriteteve kombëtarë në Maqedoni. Implikimi 2 Nëse nuk konstatohet një mospërputhje midis standardit të BE-së dhe atij vendas në respektimin e të drejtave të minoritetit kombëtar, atëherë është e pritshme që të konstatohet jo progres në të drejtën për arsim të minoriteteve kombëtare.

39

Implikimi 2.1 Nëse nuk konstatohet një mospërputhje midis standardit të BE-së dhe atij vendas në respektimin e të drejtave të minoritetit, atëherë është e pritshme që të konstatohet jo progres në të drejtën për arsim të minoriteteve kombëtare në Shqipëri. Implikimi 2.2 Nëse nuk konstatohet një mospërputhje midis standardit të BE-së dhe atij vendas në respektimin e të drejtave të minoritetit, atëherë është e pritshme që të konstatohet jo progres në të drejtën për arsim të minoriteteve kombëtare në Maqedoni.

Për sa i përket përkufizimit të termit ‘impakt’ (ndikim), duke qenë se mbrojtja

dhe respektimi i të drejtave të minoriteteve për një kohë të gjatë nuk ka qenë pjesë e

‘acquis communitaire’, atëherë matja e politikave të europianizimit (nëpërmjet

procesit të integrimit europian) në vendin e targetuar bëhet më e vështirë. Për

qëllimet e këtij punimi është përdorur një përkufizim më i gjerë i termit ‘impakt’ dhe

me të kuptohet ‘ndikimi i procesit të europianizimit tek minoritetet kombëtare duke

modifikuar aspekte të kuadrit ligjor ekzistues, përfshirjen e tyre në procesin vendim-

marrës, politikat kundrejt tyre etj, të cilat mund të mos kishin ndodhur pa procesin e

europianizimit’. Siç u theksua edhe në kuadrin teorik, vetë koncepti i europianizimit

ka marrë përkufizime të ndryshme në varësi të studimeve dhe objektit të tyre. Duke

qenë se ky studim bazohet në konceptimin e europianizimit si një proces i dyanshëm,

lart-poshtë dhe poshtë-lart, atëherë europianizimin (nëpërmjet zgjerimit) për qëllimet

e këtij kërkimi përkufizohet si më poshtë:

Europianizimi është procesi i zhvillimit të një strukture qeverisjeje dhe

normash në nivel mbi-shtetëror dhe i jep mundësinë aktorëve kombëtare, apo jo

shtetërore për të komunikuar, bashkëpunuar apo lobbuar në nivel Europian.

Përfundimet e këtij kërkimi kanë një rëndësi për politikat e ardhshme të

kushtëzimit të BE-së në kuadër të zgjerimeve të reja dhe do të ndihmojë në

zhvillimin e indikatorëve të qartë dhe të matshëm të progresit të vendeve aspirante

për sa i përket të drejtave të minoriteteve.

2.2 Variablat

Në kuadër të hipotezës janë identifikuar tre tipologji variablash: i pavarur, i

varur dhe ndërmjetes. Ky model i shkakësisë shtrihet në rrafshe jo thjesht lineare.

Strategjia kërkimore e këtij punimi shkencor bazohet në analizën e ndërthurjeve

40

midis variablit të pavarur (qasjen e BE-së ndaj minoriteteve) dhe variablave të

varur, që janë të drejtat e minoriteteve kombëtare në Shqipëri e Maqedoni si dhe në

ndikimin e variablave të ashtëquajtur ndërmjetës.

Fillimisht është e rëndësishme përcaktimi në mënyrë të qartë të variablit të

pavarur, dmth qasja e BE-së ndaj minoriteteve kombëtare, e cila pritet të ketë një

ndikim në ecurinë e të drejtave të minoriteteve kombëtare në vendet përkatesë. Me

termin ‘qasja e BE-së’, nënkuptohet tërësia e normave, qëndrimeve dhe politikave të

BE-së në lidhje me të drejta e minoriteteve kombëtare. Në formulimin e këtyre

normave, qëndrimeve, apo politikave të BE-së në drejtim të minoriteteve kombëtare,

një rol të rëndësishëm ka luajtur edhe bashkëpunimi me organizata të tjera rajonale,

si Këshilli i Europës apo OSBE, si dhe zhvillimi i normave, qëndrimeve apo

politikave në kuadër të këtyre të fundit. Për këtë arsye në kapitullin e tretë është

përfshirë edhe analizimi i standardeve në fushën e të drejtave të minoriteteve të

zhvilluara në kuadër të Këshillit të Europës dhe në OSBE.

Ndikimi i këtyre normave, qëndrimeve, apo politikave (europianizimi) përbën

variablin e varur. Variabli i varur i referohet vendeve që janë objekt i këtij studimi,

Shqipërisë dhe Maqedonia, në raport me ecurinë e të drejtave të minoriteteve

kombëtare. Ka një arsye thelbësore përse ecuria e të drejtave të minoriteteve

kombëtare në vendet në referim, kategorizohet tek ‘variabli i varur’. Arsyeja qëndron

në faktin se sidomos në studimet mbi europianizimin, ku ky i fundit kategorizohet si

proces, nuk është i qartë raporti mbi të ndikuarin dhe ndikuesin. Për të qenë më të

qartë, meqënëse BE-ja është një entitet në zhvillim të vazhdueshëm, atëherë janë të

pranuara dhe të studiuara inversionet e raporteve midis ndikuesin dhe të ndikuarin.

Për këtë qëllim një mirëpërcaktim i variablave që në fillim të kërkimit është i

rëndësishëm për të mos rënë në konfuzion.

Përsa i përket variablave ndërmjetës, këta të fundit ndihmojnë për të

analizuar procesin e ndryshimit si dhe faktorët që shpjegojnë përse procesi i

europianizimit ka efekte të ndryshme në kontekste të ndryshme. Në studimet e

europianizimit pranohet fakti që vetëm instrumenti i presionit nuk është i

mjaftueshëm për të nisur procesin e ndryshimit në një kontekst të caktuar. Për këtë

arsye variablat ndërmjetës mund të shpjegojnë arsyet përse në prani të presionit nga

BE-ja rezultati është i ndryshëm në vende të ndryshme. Faktorët e brendshëm mund

të jenë lehtësues ose pengues të europianizimit te çështjes së minoriteteve. Një nga

variablat ndërhyrës që është analizuar në këtë punim shkencor është historiku i

41

marrëdhënieve maxhorancë me minoritetin nga momenti i formimit të shteteve

kombëtare unitare. Qëndrimi i shteteve kombëtare ndaj promovimit të të drejtave të

minoriteteve varet nga implikimet në çështje te rëndësishme si sovraniteti (integriteti

territorial), apo përqasja publike ndaj këtij grupimi të popullsisë. Studime të

ndryshme kanë nxjerrë në pah rëndësinë e faktorëve të brendshëm në lehtësimin, apo

pengimin që i është bërë procesit te europianizimit. Megjithatë, procesi i

europianizimit nuk mund te ndalet tërësisht nga këto faktorë, por që theksohet

rëndësia e faktorëve të brendshëm në këtë proces. Fakti që një vend i caktuar mund

të ketë një qasje përjashtuese ndaj minoriteteve përbën një pengues të rëndësishëm

në përparimin e kërkesave nga BE-ja në këtë fushë. Nëqoftëse kjo përqasje

përjashtuese është e shtrirë në kohë atëherë standardet e hartuara në nivel europian

do të gjejnë një ‘terren’ akoma më të vështirë për t’u zbatuar.

Fig. 1 – Metodologjia

Burimi: skicë e ndërtuar nga autori

2.3 Kërkim i bazuar në raste konkrete Nga pikëpamja metodologjike studimi i rastit është një instrument i kërkimit

cilësor i përdorur me sukses në disiplinën e shkencave politike. Ky instument është

përdorur për të krahasuar dy shtete nga rajoni dhe për të matur ndikimin e

Bashkimit Europian, nëpërmjet procesit të europianizimit, në të drejtat e

minoriteteve kombëtare në Shqipëri dhe Maqedoni. Në bazë të studiuesit Yin,49

pyetjet Përse dhe Cili kanë tendencën të favorizojnë përdorimin e rasteve konkrete

për faktin që kanë nevojë për një analizë të thellë si dhe një përshtatje kontekstuale.

Në të njëjtën mënyrë analizimi i rasteve konkrete përveç kontekstualizimit ka dhe një 49 Yin, Robert K (2003). Case Study research: Design and Methods, Sage Publications.

42

rëndësi tjetër, sepse ndihmon në kuptimin e marrëdhënies midis variablave dhe mbi

te gjitha ‘synon të shpjegojë arsyet e ndodhjes së ngjarjes së perceptuar si

problematike nga studiuesi’50.

Në secilën prej këtyre vendeve, politikat kombëtare për mbrojtjen e të

drejtave të minoriteteve, si pasojë e kushtëzimit të BE-së, do të analizohen vis a vis

një grupi të caktuar, cilësuar si minoritet kombëtar në vendet përkatëse dhe më

specifikisht minoriteti kombëtar grek në Shqipëri dhe minoriteti kombëtar shqiptar

në Maqedoni. Kufizimi i objektit të analizimit referuar një komuniteti të caktuar dhe

jo për të gjitha minoritetet, që mund të ndodhen në vendet në referim, është i

qëllimshëm për të pasur një pasqyrë të qartë të ndikimit të politikave të kushtëzimit

të BE-së në politikat e brendshme të vendeve në referim vis a vis grupit të caktuar.

Për këtë arsye është përzgjedhur minoriteti që mban peshën më të madhe

demografike në raport me popullsinë e vendeve që janë objekt i studimit.

Përzgjedhja e dy shteteve, gjithashtu, është e qëllimshme dhe jo e rastësishme

pikërisht në sajë të dallimeve thelbësore që dy minoritetet kombëtare përfaqesojnë.

Minoritetet kombëtare në fokus dallojnë thelbësisht si në madhësi, ndikim politik,

apo për nga modeli i zbatuar i mbrojtjes dhe respektimit të tyre nga shtetet përkatëse.

In primis duhet të theksojmë që shtetet në fokus kanë statuse të ndryshme; Shqipëria

për shkak të pranisë së ulët të minoriteteve konsiderohet dhe njihet si shtet

homogjen, ndërsa Maqedonia është një shtet de facto multietnik, për shkak të pranisë

së lartë të minoriteteve në territorin e saj dhe me ndryshimet në Kushtetutë, si pasojë

e Marrëveshjes së Ohrit të 2001, është edhe de jure multietnik.

Eshtë e qëllimshme gjithashtu përzgjedhja e dy shteteve të cilat përfaqësojnë

dy ekstremet në rajonin e BP për sa i përket pranisë numerike të minoriteteve. Duke

qenë se rajoni paraqet një pasqyrë të këtyre rasteve midis një pranie të vogël dhe të

lartë numerike të minoriteteve kombëtare, atëherë analizimi i ndikimit të BE-së në

këto vende ndihmon për të teorizuar edhe në një nivel më të përgjithshëm rajonal, atë

të Ballkanit Perëndimor. Shqipëria edhe si pasojë e numrit të vogël të minoriteteve

në territorin e saj (por jo vetëm), mbi të gjitha për shkaqe historike, ka pasur një

qasje shumë më tolerante ndaj minoriteteve, ndërsa Maqedonia, për shkak të pranisë

së lartë të minoriteteteve (veçanërisht minoriteti kombëtar shqiptar) në territorin e

saj, ka pasur një qasje shumë më pak tolerante dhe shumë shpesh politikat e

50 Kocani, Aleksander (2013), “Një qasje Plotësuese Epistemologjike në Metodologjinë e Kërkimit të Shkencave Sociale”, Albanian university Press: fq. 20

43

Maqedonisë janë konsideruar anti-minoritare nga studiues vendas dhe të huaj. Është

me rëndësi të analizohet qasja e BE-së ndaj këtyre vendeve dhe cilat kanë qenë

politikat e zbatuara nëpërmjet procesit të zgjerimit për përparimin e të drejtave të

minoriteteve në këto dy kontekste të ndryshme.

Pikërisht në sajë të dallimeve të mësipërme, krahasimi është me interes

studimor. Fakti që Shqipëria dhe Maqedonia për më shumë se një dekadë ndodhen në

të njëjtin ‘anë’ për sa i përket integrimit europian dhe prej 2014 kanë të njëjtin status,

e bën më të lehtë krahasimin dhe ‘matjen’ e ndikimit të BE-së.51 Ky fakt e bën

krahasimin më të lehtë për shkak se është e pritshme që standardet e formuluara nga

BE-ja në kuadër të politikave të kushtëzimit të jenë të njëjta. Një pyetje të cilës do t’i

kthejmë përgjigje gjatë këtij punimi ka të bëjë dhe me dhënien e statusit kandidat

vendeve të rajonit. A janë marrë parasysh të drejtat e minoriteteve në momentin e

dhënies së statusit kandidat Shqipërisë dhe Maqedonisë? Duke qenë se dhënia e

statusit kandidat është një moment kyç në procesin e integrimit europian të një vendi

atëherë hulumtimi mbi rëndësinë e këtyre të drejtave në dhënien e statusit ‘vend

kandidat’ është thelbësore dhe përcakton besueshmërinë e BE-së ndaj kriterit ‘të

mbrojtjes dhe respektimit të të drejtave të minoriteteve’.

2.4 Të dhënat e përdorura- Metoda Cilësore e Gjurmimit te Procesit

Kjo temë doktorature përdor metodat cilësore dhe ato sasiore për mbledhjen

dhe analizimin e të dhënave. Duke qenë se në këtë punim shkencor analizon në

thellësi dy shtete në fokus, atëherë perzgjedhja e metodës së gjurmimit të procesit

(Process-tracing method) është e duhura për disa arsye. Arsyeja e parë lidhet me

faktin që europianizimi konsiderohet në këtë punim si proces i dyanshëm ku

përfshirja e faktorëve të brendshëm e kanë bërë këtë proces shumë kompleks për t’u

analizuar. Ky proces, i parë në këtë mënyrë, pritet të paraqesë skenare të ndryshme

në shtete të ndryshme. Përzgjedhja e Metodës së Gjurmimit të Procesit (MGjP) mund

të na japë informacion mbi lidhjet shkakësore.

Arsyeja e dytë e përzgjedhjes së MGjP-së ka të bëjë me analizën në thellësi të

dy shteteve në fokus, e cila përbën një kriter të domosdoshem për përdorimin e kësaj

metode. Kjo metodë në shkencat sociale njihet për qëllimin ambicioz që ka për të

51 Maqedonia vend kandidatë i BE-së prej 2005, ndërsa Shqipëria vend kandidat prej 2014.

44

gjurmuar mekanizmat shkakësore.52 Një mekanizëm shkakësor mund të përkufizohet

si një ‘sistem kompleks që prodhon një rezultat nga ndërveprimi i një numri të

caktuar pjesësh’.53 Gjurmimi i procesit gjithashtu ka të bëjë me ‘tentativat për të

identifikuar një proces shkakësor ndërhyrës, ndërmjet një variabli të pavarur (apo

variablave) dhe rezultatit të një variabli të varur”.54

Metoda e gjurmimit të procesit përbëhet nga tre variante: testimi i teorisë,

ndërtimi i teorisë dhe shpjegimi i rezultatit. Testimi i teorisë së gjurmimit të procesit

dedukton një teori nga literatura ekzistuese dhe më pas teston nëse çdo aspekt i

mekanizmit shkakësor i hipotizuar është i pranishëm në rastin e marrë.55 Ndërtimi i

teorisë së gjurmimit të procesit ka për qëllim të ndërtojë një shpjegim përgjithësues

teorik nga të dhënat empirike, duke deduktuar që një mekanizëm më i përgjithshëm

shkakësor ekziston nga faktet e evidentuara nga rasti konkret. Dimensioni i tretë i

metodës së gjurmimit të procesit ka të bëjë me shpjegimin e rezultatit. Qëllimi në

këtë rast nuk është ndërtimi, apo testimi i teorive të përgjithshme, por të ndërtojë një

shpjegim të mjaftueshëm mbi përfundimet e rastit dhe ambicia është e përqëndruar

më tepër tek rasti, sesa tek teoria.56

Ky kërkim bazohet vetëm në një dimension të MGjP-së; ndërtimin e teorisë.

Ndërtimi i teorisë së MGjP përdoret në situata të ndryshme kërkimi. Një prej tyre

lidhet me rastin kur dihet që ka një korrelacion midis X dhe Y, por nuk dihen

mekanizmat e mundshëm që lidhin X dhe Y, sepse nuk ka një teori që të mund të

drejtojë analistin. Në rastin e dytë, analisti gjurmon fillimisht Y për të zbuluar një X

të ‘fshehur’. Në ndërtimin e teorisë së MGjP, materiali empirik përdoret për të

ndërtuar një teori hipotetike, duke deduktuar që gjetjet reflektojnë implikimet e

observuara të një mekanizmi shkakësor. Mbas përcaktimit të koncepteve teorike,

ndërtimi i teorisë heton të dhënat empirike për një rast konkret, duke përdorur të

dhënat si tregues rreth manifestimeve të mundshme empirike të një mekanizmi

shkakësor ndërmjet X dhe Y. Hapi 2 dedukton nga të dhënat empirike të vëzhguara

52 Beach Derek, Pedersen Rasmus Brun (2013), Process-tracing methods: Foundations and guidelines”, University of Michigan Press: fq. 1 53 Idem, fq.1 54 Idem, fq.1 55 Beach Derek, Pedersen Rasmus Brun (2013), Process-tracing methods: Foundations and guidelines”, University of Michigan Press: fq. 3 56 Idem

45

se këto manifestime reflektojnë një mekanizëm të mundshëm shkakësor që është i

pranishëm në rastin konkret.57

Shpjegimi i rezultatit dhe testimi i teorisë janë dy dimensione të MGjP-së, që

nuk bazohet ky kërkim për shkak se nuk lejojnë krahasimin midis rasteve.

Në bazë të Borzel and Rise58 shkakësia në europianizim nuk ‘ndodh thjesht

ndërmjet X dhe Y, por ka gjithmonë variabla të ndërmjetëm dhe ne mund t’i

referohemi modeleve të zgjedhjes racionale ose konstruktiviste për t’i identifikuar

variablat e ndërmjetëm”. Duke vëzhguar një numër të caktuar vendesh mbi

zhvillimet e ndryshme dhe duke hulumtuar mbi arsyet e ndryshimeve, faktorët e

brendshëm shpesh referohen si kërkimet me drejtim ‘poshtë-lart’.59 Për këtë arsye në

këtë punim variabli i ndërmjetëm ka të bejë me analizimin e faktorëve të brendshëm

ndikues në procesin e europianizimit të konsideruara faktorë me kahe ‘poshtë-lart’.

2.5 Intervistat

Intervistat cilësore me aktorë kyç dhe përfaqësues të minoriteteve kombëtare

në vendet në fokus, janë gjithashtu një burim i rëndesishëm të dhënash për këtë

kërkim. Duke qenë se studimi ka për qëllim analizimin e impaktit të europianizimit

(nëpërmjet zgjerimit) tek të drejtat e minoriteteve kombëtare, mendimi i

përfaqësuesve të minoriteteve në fokus është thelbësore. Këto intervista do të

kombinohen me intervista të përfaqësuesit të BE-së dhe të aktorëve të tjerë të

brendshëm në vendet që janë në fokus të këtij studimi.

U hartuan dy struktura pyetësorësh të ndryshëm në varësi të shteteve. Arsyeja

e hartimit të dy pyetësorëve të ndryshëm ka të bëjë me problematikat e ndryshme që

hasin minoritetet kombëtare dhe kontekstet e ndryshme që paraqesin këto vende. Në

secilën prej këtyre dy pyetësorëve në varësi të pozicionit dhe backgroundit arsimor

dhe profesional të të intervistuarve u shtuan pyetje nga struktura bazë e pyetësorit.

Intervistat u zhvilluan në mënyre të drejtpërdrejtë ose nëpërmjet emaileve përgjate

muajve nëntor-dhjetor 2016 dhe janar- tetor 2017. U la në preferencën e të

intervistuarit nëse dëshironte një intervistë të drejtpërdrejtë ose dëshironte më tepër

kohë dhe të përgjigjej nëpërmjet postës elektronike (emailit).

57 Beach Derek, Pedersen Rasmus Brun (2013), Process-tracing methods: Foundations and guidelines”, University of Michigan Press: fq. 16-18 58 Borzel, Tanja. A., Risse, Thomas (2003), “Conceptualizing the Domestic Impact of Europe”, në librin e Kevin Featherstone and Claudio M. Radaelli, The Politics of Europeanization, Oxford Publication. 59Featherstone Kevin, Radaelli Claudio M., The Politics of Europeanization, Oxford, 2003

46

Në fazën e intervistimit, të realizuara në mënyrë të drejtpërdrejtë, por edhe

me ndihmën e teknologjisë, intervistuesve i’u ofrua mundësia për të mbetur anonimë.

Duke qenë se pjesa më e madhe preferuan të mbeten anonimë, emrat e tyre nuk do të

shfaqen në studim. Në fund të këtij punimi do të listohen të intervistuarit duke

referuar institucionin ku punojnë, apo statusin që kanë. Në rastin e intervistave të

drejtpërdrejta metoda e përdorur është ajo e regjistrimit të intervistës në mënyrë për

të qenë vigjilentë në përgjigjet e të intervistuarit dhe për të kërkuar informacione

shtesë nëse do ishte e nevojshme.

Marrja e intervistave me aktorë kyç janë një burim i rëndësishëm në metodën

cilësore të gjurmimit të procesit. Të dhënat e nxjerra nga intervistat analizohen në

kapitullin e pestë dhe të gjashtë të këtij punimi. Qëllimisht janë përzgjedhur një

numër i limituar të intervistuarish nga minoriteti kombëtar grek dhe minoriteti

kombëtar maqedonas. Në fillim u përzgjodhën profilet e përfaqësuesve nga

minoriteti kombëtar të cilët përshtateshin me qëllimin e këtij studimi. Profilet që u

identifikuan për t’u intervistuar janë pjesë e sistemit arsimor në Shqipëri dhe

Maqedonisë (akademikë apo studiues) si dhe aktivë në politikëbërje. Në rastin e

Shqipërisë u identifikuan gjashtë të intervistuar ndërsa nga Maqedonia katër të

intervistuar. Përzgjidhja e të intervistuarve ishte e qëllimshme në bazë të nivelit

arsimor dhe aktivizimit të tyre në politikë. Për të pasur një këndvështrim nga BE-ja,

një intervistë me një ish europarlamentar u realizua në shkurt të 2017. Në aneksin 1

përshkruhet në mënyrë të detajuar profili i secilit të intervistuar si dhe paraqitet teksti

bazë i intervistave në dy rastet studimore.

2.6 Pengesat e hasura gjatë hartimit të punimit

Ky kërkim është i rëndësishëm sepse tenton të mbushë një boshllëk në

literaturën ekzistuese përsa i përket ndikimit të BE-së në ecurinë e të drejtave të

minoriteteteve në rajonin e Ballkanit Perëndimor. Njëkohësisht, mungesa e kësaj

literature përbën një pengesë të rëndësishme për këtë punim kërkimor. Për këtë arsye

në mungesë të burimeve sekondare të mjaftueshme të informacionit, është shumë e

rëndësishme mbështetja në burime primare të informacionit si p.sh. intervista të

drejtpërdrejta, apo statistika nga institucione të brendshme të shteteve në referim.

Një pengesë tjetër lidhet me matjen e impaktit të politikave të BE-së në një

fushë të caktuar. Në literaturë njihet veshtirësia në matjen e ndikimit të politikave të

kushtëzimit në një vend të caktuar, sepse shpeshherë është e vështirë të dallohet nëse

47

përparimi në një fushë të caktuar ka ardhur si rezultat i kushteve të brendshme, apo të

ndikimit të jashtëm (në këtë rast të politikave të kushtëzimit) apo si pasojë e një

ndërthurjeje e të dyjave. Për këtë arsye, thjeshtëzimi dhe vendosja e kritereve mbi

bazën e të cilave do të studiohet respektimi i të drejtave të minoriteteve kombëtare,

është hapi i parë i këtij studimi. Për të vazhduar me konkretizimin dhe mbivendosjen

e pjesës teorike të shqyrtuar në pjesën e parë të këtij punimi në kontekstin e shteteve

në referim.

Analiza krahasuese shtrihet në analizën e politikave për mbrojtjen e të

drejtave të minoriteteve, në dy periudha kohore të ndryshme, përpara viteve 2005 me

politikën e periudhës post 2005 -2016, për të kuptuar efektet e politikave të

kushtëzimit të BE-së. Është e rëndësishme të paraqesim në kapitujt që analizojnë

rastet studimore një pasqyrë të zhvillimit të marrëdhënieve maxhorancë me

minoritetin kombëtar ndër vite në mënyrë që të identifikohen faktorët e brendshëm

për çdo rast studimi.

48

KAPITULLI III - Të drejtat e minoriteteve në Ballkanin Perëndimor: qasje ndërkombëtare apo rajonale europiane?

3.1 Të drejtat e minoriteteve; standartet ndërkombëtare Në kuadrin teorik të kapitullit të dytë u theksua fakti që ekziston një debat i

hapur përsa i përket përkufizimit të minoriteteve dhe ky fakt përbën një handikap në

zgjidhjen e problematikave që hasin minoritetet. Gjithashtu raporti midis

demokratizimit dhe të drejtave të minoriteteve është i rëndësishëm për të arritur në

përfundimin që demokracitë në rajonin e Ballkanit Perëndimor do të jenë gjithmonë

të paplota ose jo të konsoliduara derisa çështja e minoriteteve të vazhdojë të shfaqet

si problematikë. Por cilat janë standardet në fushën e të drejtave të minoriteteve në

nivel ndërkombëtar që edhe vendet e Ballkanit Perëndimor duhet t’i përshtaten?

Në nivel ndërkombëtar janë disa dokumenta ligjorë ndërkombëtarë që kanë

pasur në objekt të tyre mbrojtjen dhe promovimin e të drejtave të minoriteteve. Në

kuadër të Organizatës së Kombeve të Bashkuara (OKB) dokumentat kryesorë, që

kanë në përmbajtjen e tyre dispozita me thelb mbrojtjen dhe promovimin e të

drejtave të minoriteteve janë: Konventa mbi parandalimin dhe ndëshkimin e krimit të

genocidit (neni 2)60, Konventa Ndërkombëtare për Eleminimin e të Gjitha Formave

të Diskriminimit Racial (neni 2 dhe 4),61 Konventa Ndërkombëtare për të Drejtat

Ekonomike, Sociale dhe Kulturore (neni 13), 62 Konventa Ndërkombëtare për të

Drejtat Civile dhe Politike (neni 27),63 Konventa mbi të Drejtat e Fëmijës (neni 30);64

Konventa e UNESCO-s Kundër Diskriminimit në Arsim (neni 5);65 Deklarata mbi të

Drejtat e Personave që i përkasin Minoriteteve Kombëtare ose Etnike, Fetare ose

Linguistike, 66 Deklarata mbi Rracën dhe Paragjykimet Racore (neni 5). 67 Në

dokumentat e mësipërm ligjore ndërkombëtarë, përpos dispozitave të përgjithshme të

të drejtës ndërkombëtare si ajo e mosdiskriminimit, parashikohen edhe të drejtat

60 Organizata e Kombeve të Bashkuara, Konventa mbi parandalimin dhe ndëshkimin e krimit të genocidit, New York, 9 12.1948. 61 Organizata e Kombeve të Bashkuara, Konventa Ndërkombëtare për Eleminimin e të Gjitha Formave të Diskriminimit Racial, New York, 7.03.1966. 62 Organizata e Kombeve të Bashkuara, Konventa Ndërkombëtare për të Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore, New York, 16.12. 1966. 63 Organizata e Kombeve të Bashkuara, Konventa Ndërkombëtare për të Drejtat Civile dhe Politike, New York, 16.12.1966. 64 Organizata e Kombeve të Bashkuara, Konventa mbi të Drejtat e Fëmijës, New York, 20.11.1989 65 UNESCO, Konventa kunder Diskriminimit ne Arsim, Paris, 14.12.1960 66 Assambleja e Pergjithshme e OKB-se, Deklarata mbi të Drejtat e Personave që i përkasin Pakicave Kombëtare o Etnike, Fetare ose Linguistike, 18.12.1992. 67 Nasic, Halida (2007), “Minority Rights, Instruments and Mecchanisms”, European Academy, fq. 8.

49

speciale për mbrojtjen e minoriteteve. Ajo që është e rëndësishme të theksohet për të

drejtat speciale është fakti që këto të fundit nuk mund të konsiderohen privilegje, por

parashikohen për të mundësuar që minoritetet të mbrojnë identitetin e tyre,

karakteristikat e ndryshme dhe traditat.68

Megjithatë ka pasur gjithmonë një rezistencë për kodifikimin e të drejtave të

minoriteteve në nivel ndërkombëtar për shkak se shtetet si subjekte të privilegjuara të

së drejtës ndërkombëtare ishin ‘fanatike’ ndaj ruajtjes së sovranitetit të tyre. Për këtë

arsye edhe në përfundim të Luftës së Dytë Botërore çështja e minoriteteve vazhdonte

të mbetej e diskutueshme dhe shumica e anëtarëve të OKB-së ishin kundër

përfshirjes në DUDNJ të dispozitave specifike në lidhje me mbrojtjen e të drejtave të

minoriteteve. Për dekada çështja e të drejtave të minoriteteve në nivel ndërkombëtar

do të mbetet e pa shqyrtuar deri me përfshirjen në Konventen Ndërkombëtare për të

Drejtat Civile dhe Politike (KNDCP) të 1968 të një dispozite që i referohej në

mënyrë të drejtpërdrejtë minoriteteve: “Nё shtetet ku ekzistojnё minoritetet etnike, fetare ose gjuhёsore, personat qё u pёrkasin kёtyre minoriteteve nuk duhet tё privohen nga e drejta qё tё kenё, sё bashku me pjesёtarёt e tjerё tё grupit, jetёn e tyre tё veçantё kulturore, tё predikojnё dhe tё praktikojnё fenё e tyre ose tё pёrdorin gjuhёn e tyre.” 69

Neni 27 kërkon nga shtetet që e kanë ratifikuar KNDCP që të respektojnë të

drejtat që përmenden dhe, nëse është e nevojshme, të ndërmarrin veprime që synojnë

korigjimin e pabarazive që përballen minoritetet. 70 Neni 27 nuk i referohet një

tipologjie specifike të minoriteteve, por ka një qasje të përfshirjes së tipologjive të

ndryshme në të njëjtin koncept madje edhe emigrantët apo vizitorët.71

Komiteti i të Drejtave të Njeriut (KDNj), i cili është organi që monitoron

zbatimin e Konventës Ndërkombëtare për të Drejtat Civile dhe Politike nga shtetet që

e ratifikojnë atë, me kalimin e viteve ka zhvilluar një jurisprudencë të rëndësishme

në interpretimin në mënyrë shteruese të Nenit 27. Në veçanti, në dokumentin e

KDNj-së të interpretimit të titulluar Komenti i Përgjithshëm nr 23, jepet një

interpretim i gjerë dhe i detajuar i nenit 27 dhe përqëndrohet në përmbajtjen ligjore të

kësaj të drejte.72 Detyrimi që bie mbi shtetet që e kanë ratifikuar KNDCP-në sipas

nenit 27 janë të ndryshme, por mbi të gjitha janë të bazuara në detyrimin sipas nenit 68Idem. 69Konventa Ndërkombëtare për të Drejtat Civile dhe Politike, New York, 16.12.1966. 70 Komiteti i të Drejtave të Njeriut, Komenti i Përgjithshëm nr.18, sesioni i tridhjete e shtatë, 1988. http://www1.umn.edu/humanrts/gencomm/hrcom18.htm (Aksesi më 10.12. 2013) 71Komiteti i të Drejtave të Njeriut, Komenti i Pergjithshëm nr.23, paragrafi 5.2 72 https://www1.umn.edu/humanrts/gencomm/hrcom23.htm (Aksesi më 10.12. 2013)

50

2.1 për të siguruar gëzimin e të drejtave të garantuara nga KNDCP, pa diskriminim

dhe në barazi para ligjit, bazuar në nenit 26.

Në KNDCP bëhet një dallim midis së drejtës së vetëvendosjes (neni 1) dhe të

drejtave të mbrojtura sipas nenit 27. Neni 1 përmban një të drejtë që i përket popujve,

ndërsa neni 27 i referohet të drejtave të individëve dhe si e tillë bie nën juridiksionin

e Protokollit Opsional.73

Neni 26, parashikon barazinë para ligjit, e cila nënkupton mbrojtjen e

barabartë nga ligji dhe jo-diskriminimi gjatë zbatimit të ligjit. Ky nen rrjedh nga

detyrimi i shteteve për të respektuar dhe për të siguruar këto të drejta për të gjithë

qytetarët e saj pavarësisht nëse ata i përkasin minoriteteve apo jo. Përveç kësaj thuhet

se, edhe pse Neni 27 është shprehur në termat e një të drejte ‘negative’, pranon

ekzistencën e një "të drejte" dhe kërkon që ajo nuk duhet të mohohet. Rrjedhimisht,

një shtet nënshkrues i Konventës Ndërkombëtare për të Drejtat Civile dhe Politike

është i detyruar që të sigurojë ekzistencën dhe ushtrimin e kësaj të drejte si dhe duhet

të sigurohet që kjo e drejtë të mos shkelet.

Në paragrafin 6.2 të Komentit të Përgjithshëm nr. 23, KDNj konsideron se

edhe pse të drejtat e mbrojtura në bazë të nenit 27 janë të drejta individuale, nga ana

tjetër, realizimi i tyre varet nga aftësia e grupit të minoritetit për të ruajtur kulturën,

gjuhën ose fenë. Prandaj, ndërmarrja e masave nga shtetet mund të jenë të nevojshme

për të mbrojtur identitetin e një minoriteti dhe të drejtat e anëtarëve të saj për të

shijuar dhe për të zhvilluar kulturën dhe gjuhën e tyre si dhe për të praktikuar fenë e

tyre, në bashkësi me anëtarët e tjerë të grupit. Në këtë drejtim, është për t'u theksuar

se masat e tilla duhet të jenë në përputhje me përmbajtjen e neneve 2.1 dhe 26 të

KNDCP, për sa i përket trajtimit ndërmjet minoriteteve të ndryshme, trajtimin e

personave që janë pjesë e minoriteteve dhe pjesës tjetër te popullsisë.

Për sa i përket ushtrimit të të drejtave kulturore të mbrojtura në bazë të nenit

27, Komiteti (në paragrafin 7 të Komentit të Përgjithshëm n. 23) vëren se kultura

manifestohet në shumë forma. Gëzimi i këtyre të drejtave mund të kërkojë

ndërmarrjen e masave ligjore në mbrojtje të tyre dhe për të siguruar pjesëmarrjen

efektive të pjesëtarëve të komuniteteve në minoritet në vendimet që i prekin në

mënyrë të drejtpërdrejtë këta të fundit.

73 Nasic, Halida (2007), “Minority Rights, Instruments and Mecchanisms ”, European Academy: fq. 14.

51

Deklarata mbi të Drejtat e Personave që i përkasin Minoriteteve Kombëtare

Etnike, Fetare ose Linguistike e vitit 1992 (në vijim Deklarata), konsiderohet

dokumenti ligjor ndërkombëtar më i plotë në fushën e mbrojtjes së të drejtave të

minoriteteve.74 Deklarata analizon më në detaje përmbajtjen e nenit 27 të përshkruar

pak më sipër. Deklarata garanton të drejtat e personave që u përkasin minoriteteve

për të ruajtur dhe zhvilluar identitetin e tyre dhe karakteristikat, si dhe analizon

detyrimet përkatëse të shteteve. Kjo deklaratë, në të njëjtën kohë, i jep rëndësi faktit

që këto të drejta duhen të promovohen duke ruajtur integritetin territorial dhe

pavarësinë politike të shtetit. Deklarata përmban parime (përveç instrumenteve të

tjera të drejtave të njeriut) që janë për të mbrojtur të drejtat e personave që u përkasin

minoriteteve. Miratimi i Deklaratës nga Asambleja e Përgjithshme ka pasur si qëllim

kryesor nevojën për të bërë të mundur që standardet e mbrojtjes së minoriteteve të

jenë të zbatueshëm në praktikë nëpërmjet parashikimit të mekanizmave kombëtare

dhe ndërkombëtare.

Më specifikisht parashikimet dhe dispozitat e përfshira në Deklaratë janë:

Neni 1 i referohet të drejtës së ekzistencës së minoriteteve dhe detyrimin e mbrojtjes

nga ana e shteteve anëtare të Deklaratës. Neni 2 përcakton të drejtën e minoriteteve

për të gëzuar kulturën e tyre, të besojnë fenë e tyre dhe të përdorin gjuhën e tyre në

publik dhe privatisht. Neni 4 i drejtohet shteteve se si këta të fundit duhet të marrin

masat e nevojshme për të siguruar që anëtarët e një minoriteti të ushtrojnë plotësisht

të drejtat e tyre themelore. Edhe nenet 5, 6, 7 dhe 8 bëjnë të qartë detyrimet e

shteteve kundrejt pjesëtarëve të minoriteteve që mund të ndahen në një sërë

veprimesh dhe mosveprimesh që kanë për qëllim mbrojtjen e të drejtave të

minoriteteve. Megjithatë ajo që është e rëndësishme të theksohet është fakti që

dokumenti është një deklaratë dhe si e tillë nuk ka fuqi detyruese ndaj shteteve

firmëtare, por mbetet në kuadër të rakomandimeve dhe këshillimit.

Në nënkapitujt në vijim analizohen standardet ndërkombëtare për sa i përket

dy të drejtave që janë objekt i këtij hulumtimi; e drejta për arsim dhe për pjesëmarrje

politike.

74Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të Bashkuara (OKB), Deklara e Kombeve te Bashkuara mbi te Drejtat e personave anetare te minoriteteve kombetare ose etnike, fetare dhe gjuhesore, Rezoluta 47/135, 18 Dhjetor 1992. http://unipd-centrodirittiumani.it/it/pubblicazioni/ONU-Assemblea-generale-Dichiarazione-sui-diritti-delle-persone-appartenenti-alle-minoranze-nazionali-o-etniche-religiose-e-linguistiche/744 (Aksesi me 10 qershor 2014)

52

3.1.1 Pjesëmarrja politike e minoriteteve; standardet ndërkombëtare

Mbas rënies së komunizmit, vendet e EQL dhe të rajonit të BP-së ndërmorën

rrugën drejt tranzicionit demokratik. Në periudhën e tranzicionit një nga çështjet me

rëndësi, sidomos për vendet me prani të minoriteteve në territorin e tyre, ishte

përzgjedhja e sistemit elektoral. Çështja e përzgjedhjes së sistemit elektoral ishte

thelbësore sepse nëpërmjet përcaktimit të mënyrës së përkthimit të votave në

përfaqësi përcaktohej njëkohësisht cilat grupe do të përfshiheshin në parlament

(vendimarrjen qëndrore) dhe cilat jo. Në përzgjedhjen midis sistemit proporcional

dhe maxhoritar në regjimet demokratike, ka studime të ndryshme, të cilat në

krahasimin midis këtyre dy sistemeve nxjerrin në pah aspektet e favorshme, apo jo të

favorshme për vendet që kanë në territorin e tyre minoritete qofshin këto etnike,

fetare apo linguistike etj. 75 Këto studime kanë theksuar se sistemi elektoral

maxhoritar është problematik dhe jo i favorshëm për sa i përket përfaqësimit të

grupimeve të vogla. Vetëm në rastet e minoriteteve si në rastin e minoritetit

kombëtar shqiptar në Maqedoni i cili përfaqëson një minoritet sui generis për nga

madhësia përzgjedhja e sistemit elektoral nuk ndikon në mënyrë thelbësore në

përfaqësimin e minoritetit.

Duke iu rikthyer marrëdhënies së ndërsjelltë midis një demokracie dhe

promovimit të të drejtave të minoriteteve, veçanërisht aspekti i pjesëmarrjes politike

është i rëndësishëm në këtë drejtim. Vetë nocioni i përfaqësimit është thelbësor në

një demokraci për faktin se vendimet politike "merren nga përfaqësuesit e zgjedhur

dhe zbatohen nga zyrtarët e emëruar për të cilin përfaqësuesit delegojnë disa prej

detyrave të qeverisjes. Përfaqësuesit vendosin se çfarë qytetarët duhet dhe nuk duhet

të bëjnë dhe i detyrojnë qytetarët të pajtohen me vendimet e tyre”.76 Nëse në një

sistem politik minoritetet kombëtare privohen nga e drejta e përfaqësimit politik, i

gjithë procesi i lartpërmëndur vihet në dyshim. Ajo që është me rëndësi për këtë

kërkim është që të theksohen pasojat e mungesës së influencës politike të

minoriteteve në sistemin politik. Kjo mungesë sjell një presion të limituar në drejtim

të hartimit të politikave ekonomike dhe sociale në favor të minoritetit. Studiues të

mirënjohur të çështjeve të minoriteteve në rajonin e Ballkanit Perëndimor, janë të

75Doorenspleet, Renske (2009), “Electoral systems and Good Governance in Divided Countries” ne Librin e Florian Bieber, Sefan Wolff, The Ethnopolitics of Elections, Routledge: fq. 6-9 76Przeworski A., Stoles S. and Manin B. (1999), Democracy, accountability and representation, Cambridge University Press, fq. 1.

53

mendimit që edhe parandalimi i diskriminimit dhe marxhinalizimit nuk mund të

arrihen pa një pjesëmarrje aktive të minoriteteve në procesin vendim-marrës.77

Nëse për të vlerësuar pjesëmarrjen e minoriteteve do të hulumtohej vetëm në

aspektin e përfaqësimit të tyre në zgjedhjet elektorale, ky vlerësim do të ishte i

limituar. Siç argumenton Arend Lijphart në studimin e tij, “një pjesëmarrje e

pabarabartë sjell një ndikim të pabarabartë.”78

Por si mund të ‘matet’ pjesëmarrja politike e minoriteteve në një sistem

politik? Pjesëmarrja politike është një formë e përfaqësimit të minoriteteve në

shoqëri, madje konsiderohet më e përhapura në vendet ku minoriteti është i madh në

numër dhe i përqëndruar gjeografikisht, si rasti i shqipëtarëve të Maqedonisë. Për një

pjesëmarrje politike efektive të minoritetetit në një sistem politik, vetëm pjesëmarrja

nëpërmjet subjekteve politike në zgjedhjet e përgjithshme nuk është i mjaftueshëm.

Ky indikator nuk është i mjaftueshëm për të kuptuar nëse një minoritetet ka ndikim

në procesin vendim-marrës. Një studim i mëtejshëm i pjesëmarrjes në administratën

publike qëndrore dhe lokale është i nevojshëm për të patur një tabllo më të gjerë e të

detajuar të pjesëmarrjes së minoriteteve. Neni 25 i KNDCP 79 dhe neni 2 80 i

Deklaratës mbi të Drejtat e Personave që i përkasin minoriteteve Kombëtare, Etnike,

Linguistike apo Fetare i referohet të drejtës së tyre për pjesëmarrje efektive në

vendimarrje.

Në këtë punim për të matur pjesëmarrjen politike të minoritetit kombëtar jam bazuar

në dy indikatorë: pjesëmarrja e minoriteteve në administratën publike dhe

pjesëmarrja në sistemin zgjedhor.

Megjithëkëtë është parësore që fillimisht të përkufizojmë nocionin

‘pjesëmarrje efektive politike’, një term që e gjejmë të përsëritur në dokumentat e

77 Bieber, Florian (2008), “Power-Sharing and the Implementation of the Ohrid Framework Agreement”, ne Power-Sharing and the Implementation of the Ohrid Framework Agreement. Friedrich Ebert Stiftung: fq. 14. 78Lijphart, Arend (Mars 1997), “Unequal Partecipation: Democracy’s Unresolved Dilemma”, The American political Science Review, Vol. 91 (1): fq. 1 (1-14) 79 Neni 25 : Çdo qytetar ka tё drejtё dhe mundёsi, qё pa asnjё nga dallimet e pёrmendura nё nenin 2 dhe pa kufizime tё paarsyeshme: (a) Tё marrё pjesё nё drejtimin e punёve publike, qoftё drejtpёrsёdrejti ose nёpërmjet pёrfaqёsuesve tё zgjedhur lirisht; (b)...; (c) Tё pranohet, nё kushte tё pёrgjithshme barazie, pёr tё ushtruar funksione publike në vendin e tij. 80 Neni 2: …2. Personat që i përkasin minoriteteve kanë të drejtën për një pjesëmarrje efikase në jetën kulturore, fetare, sociale, ekonomike dhe publike. 3.Personat që i përkasin minoriteteve kanë të drejtën për një pjesëmarrje efikase në vendimarrjen kombëtare dhe kur është e nevojshme në atë në nivel rajonal që kanë të bëjnë me minoritetin që këta të fundit i përkasin apo në rajonet ku ata jetojnë, në mënyrë të tillë jo në kontrast me legjislacionin kombëtar. 4. Personat që i përkasin minoriteteve kanë të drejtën për të krijuar dhe mbajtur shoqatat e tyre…

54

OSBE-së si psh në Deklaratën e Kopenhagenit, apo në Rekomandimet e Lundit. Për

studiuesin e të drejtave të minoriteteve Will Kymlicka, ‘një pjesëmarrje politike

efektive njeh dimensionin politik të aspiratave të minoriteteve kombëtare’81 dhe që të

cilësohet efektive kjo pjesëmarrja duhet të ketë një ndikim të mirëfilltë në

vendimarrje. Për studiuesin kjo arrihet nëpërmjet autonomisë territoriale, apo

formave konsociative. Në bazë të autorit Will Kymlicka ka një lexim minimalist dhe

maksimalist të principit të “pjesëmarrjes efektive politike” të minoriteteve

kombëtare. 82 Qasja minimaliste, i referohet principit sipas së cilit anëtarët e

minoritetit nuk duhet të përballen me diskriminim kur ushtrojnë të drejtën standarde

të votës, apo kur konkurojnë për një pozicion zyrtar. Ndërsa në qasjen maksimaliste,

një pjesëmarrje efikase politike do të thotë që pjesëmarrja të reflekojë përafërsisht

përqindjen e minoritetit në raport me popullsinë. Për autorin një nën-përfaqësim i

lartë i minoritetit në administratën publike duhet të shihet me shqetësim.

Megjithatë asnjë nga qasjet, sipas Kymlicka, nuk zgjidh zanafillën e

konflikteve etnike sepse minoritetet do të dalin gjithmonë të humbura në procesin

demokratik. Maxhoranca, për shkak të pranisë më të madhe numerike, edhe kur

minoritetet mund të gëzojnë të drejtat e paraqitura më sipër, mund të ndikojë në

bllokimin e përparimit të të drejtave të minoriteteve. Nga vetë termi ‘pjesëmarrje

efektive’ duhet të nënkuptohet një pjesëmarrje që ka efekt në ndryshimin e rezultatit

të një vendimarrje. Kjo mund të arrihet nëpërmjet krijimit të formave të “federative

apo të ndarjes së pushtetit në menyrë konsociative”, e cila në një farë mënyre

kundërshton rregullin maxhoritar ‘the winner takes all’. Fillimisht lipset të bëhet një

përzgjedhje e natyrës së shtetit (homogjen ose multikombëtar) dhe më pas të

përcaktohet përmbajtja për një pjesëmarrrje efektive të minoriteteve kombëtare. Në

rastin e një shteti unitar homogjen mono gjuhësor, pjesëmarrja efektive perceptohet

si nevojë për politika mosdiskriminuese dhe pjesëmarrje të barabartë, ndërsa në

rastin e një shteti multikombëtar ku minoritetet kanë fituar një autonomi të caktuar,

81Kymlicka, Will (2006), “The evolving basis of European norms of minority rights: rights to culture, participation and autonomy” kap. III ne librin ‘European Integration and The nationalities Question’, Routledge: fq. 55 82Kymlicka, Will (2006), “The evolving basis of European norms of minority rights: rights to culture, participation and autonomy”, Kapitull 3 ne librin e MacGarry, John dhe Keating, Michael, European Integration and the Nationalities Question, Routledge: fq. 55-60

55

pjesëmarrje efektive perceptohet si mbështetja e organizimeve federale/konsociative

brenda shtetit multinacional dhe multigjuhësor.83

Në këtë pjesë të temës doktorale u paraqitën standardet për një pjesëmarrje

efektive të minoriteteve ndërsa në kapitullin e katërt dhe të pestë analizohen

standardet e zbatuara në shtetet që janë objekt i këtij studimi: Shqipëria dhe

Maqedonia.

3.1.2 E drejta për arsim e minoriteteve; standardet ndërkombëtare

E drejta për arsim përfshihet në Deklaratën Universale të të Drejtave të

Njeriut në 1945. Në nenin 26 të saj parashikohet që ‘çdokush ka të drejtë të

arsimohet’. Parashikimi i Nenit 26 do të përfshihet në Konventën Ndërkombëtare

për të Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore (KNDESK) ku theksohet e drejta e

gjithsejcilit për t’ju sigurur kjo e drejtë. E drejta për arsim përfshihet edhe në

Konventen e OKB-së për të Drejtat e Fëmijës, në neni 28 të saj. Në nenin 4 të

Deklaratës së OKB për minoritetet theksohet nevoja për ndërmarrjen e hapave nga

ana e shtetit në fushën e arsimit për të inkurajuar njohjen e historisë, traditës, gjuhës

dhe kulturës së minoriteteve. Për sa i përket realizimit të kësaj të drejte, është e

rëndësishme të analizohen studimet, të cilat japin një shpjegim të mëtejshëm mbi

përmbajtjen e kësaj të drejte.

E drejta për arsim përfshihet përgjithësisht në të ashtëquajturat të drejtat

ekonomike, sociale dhe kulturore dhe si e tillë nuk vendoset në grupin e të drejtave,

të cilat konsiderohen të ‘klasit të parë’, siç janë të drejtat civile dhe politike. Për këtë

arsye mohimi i të drejtës për arsim shpeshherë mbeten pa një përgjigje. Megjithatë

studiuesja dhe Raporterja Speciale e OKB-së Katarina Tomasevski, në një studim të

saj thekson pikërisht përkatësinë e të drejtës për arsim në dy kategoritë e të drejtave

të njeriut, në atë civile politike dhe ekonomike, sociale dhe kulturore.84 Nëse do të

përshkruanim teorinë e studiueses të “4A-ve” në arsim me specifikisht aty

përfshihen: Pasja (Avaibility), Aksesi (Accessibility), Pranueshmëria (Acceptability),

dhe Përshtatshmëria (Adaptability). Premisa është identifikimi i përgjegjësive të

shtetit kundrejt realizimit të kësaj të drejte. 83Kymlicka, Will (2006), “The evolving basis of European norms of minority rights: rights to culture, participation and autonomy”, Kapitull 3 ne librin e MacGarry, John dhe Keating, Michael, European Integration and the Nationalities Question, Routledge: fq. 59 84 Tomasevski, Katarina, “Human Rights Obligations: making education available, accessible, acceptable and adaptable, 2001. fq.10,

56

Më specifikisht për sa i përket pasjes (Avaibility) së të drejtës për arsim,

Katerina identifikon dy obligime të shtetit: Nën konceptimin e të drejtës për arsim, si

e drejtë civile dhe politike, shteti duhet të lejojë krijimin e institucioneve arsimore.

Ndërsa nën konceptimin e të drejtës për edukim si e drejtë ekonomike, sociale dhe

kulturore, identifikon detyrimin e qeverisë për të ngritur ose financiuar ndërtimin e

institucioneve arsimore. 85 Identifikimi i këtyre dy detyrimeve të shtetit është i

rëndësishëm edhe në perpektivën e realizimit të të drejtës për t’u arsimuar të

minoriteteve kombëtare. Në bazë të qasjes së parë shteti ku jetojnë minoritete

kombëtare duhet të mos pengojnë krijimin e institucioneve arsimore nga minoritetit

kombëtar. Ndërsa qasja e dytë i referohet detyrimit të shtetit për të krijuar dhe

mbështetur financiarisht institucionet arsimore në funksion të realizimit të të drejtës

për t’u arsimuar pjesëtarëvë të minoriteteve kombëtare.

Sistemi arsimor duhet të jetë i pranueshëm. Ky princip, nëse do i referohet të

drejtës së minoriteteve për t’u arsimuar atëherë që të jetë i pranueshëm duhet të

parashikojë mësim dhënien dhe mësim nxënien në gjuhën mëmë të pjesëtarëve të

minoritetit.

Për sa i përket konceptit të ‘përshtatshëm’ (Adaptability), institucionet

arsimore duhet të përshtaten ndaj nevojave të fëmijëve që janë pjesëtarë të

komunitetit etnik, linguistike, fetar etj. Ky princip kërkon që në vende me prani të

minoriteteve kombëtare, institucionet arsimore duhet të reflektojnë përbërjen etnike

të popullsisë.

3.2 Standardet europiane të respektimit të të drejtave të minoriteteve kombëtare

Në nënkapitullin e mësipërm u analizuan standardet e zhvilluara në nivel

ndërkombëtar në kuadër të Organizatës së Kombeve të Bashkuara dhe dokumentat

ligjorë ndërkombëtarë, që kanë për objekt të drejtat e minoriteteve kombëtare. Në

këtë pjesë të punimit doktoral paraqiten standartet europiane në fushën e të drejtave

të minoriteteve kombëtare. Në mënyrë të qëllimshme ky projekt kërkimor përfshin

edhe standartet e zhvilluara në kuadër të organizatave të tjera rajonale europiane, si

KiE apo OSBE, për shkak të ndërveprimit të tre organizatave në fjalë në fushën e të

drejtave të njeriut (më specifikisht në të drejtat e minoriteteve). Pjesa më e madhe e

85 Tomasevski, Katarina, “Human Rights Obligations: making education available, accessible, acceptable and adaptable, 2001. fq.13

57

normave, mekanizmave apo politikave në fushën e të drejtave të minoriteteve

kombëtare janë zhvilluar në kuadër të organizatave rajonale si Këshilli i Europës

dhe OSBE-ja, dhe më pas janë ‘huazuar’ nga BE-ja. Për këtë arsye në nënkapitujt në

vijim përshkruhen normat, mekanizmat dhe politikat në fushën e të drejtave të

minoriteteve kombëtare jo vetëm në kuadër të BE-së, por edhe në kuadër të dy

organizatave të lartpërmëndura.

3.2.1 Këshilli i Europës dhe mekanizmat në mbrojtje të të drejtave të minoriteteve

Duke qenë se para miratimit të Kritereve të Kopenhagenit në 1993, BE-ja

(asokohe Komuniteti Europian) i referohej standardeve të KiE në fushën e

respektimit të të drejtave të minoriteteve, është me rëndësi analizimi në mënyrë të

sintetizuar të këtyre standardeve. Edhe zhvillimet e fundit në BE trëgojnë që gjithnjë

e më tepër BE-ja në aspektet që kanë të bëjnë me mbrojtjen e të drejtave të njeriut

merr si referim standardet e zhvilluara në kuadër të KiE. Hyrja në fuqi e Traktatit të

Lisbonës solli një risi, sepse BE shprehu vullnetin 86 për të qenë firmëtare e

Konventës Europiane të të Drejtave të Njeriut.

Pjesëmarrja politike në bazë të Këshillit të Europës- neni 3 i Protokollit 1 të

Konventën Europiane për të Drejtat e Njeriut (KEDNj), konsiderohet princip i

përgjithshëm për mënyrën e formulimit. Në këtë nen parashikohet që shtetet, të cilat

janë firmëtare të Deklaratës, duhet të sigurojnë ‘mbajtjen e zgjedhjeve të lira në

intervale të arsyeshme dhe të sigurojë kushtet për shrehjen e lirë të opinionit të

njerëzve në përzgjedhjen e legjislaturës’.87 Ndërsa, më specifikisht, për të drejtën për

pjesëmarrje politike te minoritetet kombëtare, neni 15 të Konventës Kornize për

Minoriteteve Kombëtare, i referohet në mënyrë të drejtëpërdrejtë kësaj të drejte.

Në Komentuesin88 nr. 2 të Komitetit Këshillues të Konventës Kornizë (në vijim

Komiteti), theksohet dimension kolektiv i disa të drejtave ndonëse KKMK i drejtohet

86 Mbeti vullnet sepse një vendim i dhjetorit 2015 i Gjykatës Europiane të Drejtësisë nuk e kaloi marrëveshjen e negociimit. 87 Këshilli i Europës, Konventa Europiane e të Drejtave të Njeriut, fq. 32 http://www.echr.coe.int/Documents/Convention_ENG.pdf (Aksesi më 2.01.2016) 88 Komiteti Këshillues i KKMK (27 Shkurt 2008), “Commentary on the Effective Participation of persons Belonging to National Minorities in Cultural, Social and Economic Life and in Public Affairs”.

58

dhe mbron të drejtat e personave, që i përkasin minoriteteve kombëtare.89 Pikërisht e

drejta për pjesëmarrje politike përfshihet në ato të drejta të cilat mund të realizohet

në mënyre efektive vetëm në komunitet më të tjerët.

E drejta për arsim: Për të kuptuar përmbajtjen e kësaj të drejte është me rëndësi

analizimi i dokumenteve themelore: Konventa Europiane për të Drejtat e Njeriut

(KEDNj), Karta Sociale Europiane (KSE) si dhe Konventa Kuadër e Minoriteteve

Kombëtare (KKMK). Dokumentat ligjorë në fjalë analizojnë të drejtën për arsim të

minoriteteve dhe parashikojnë mekanizma të cilat kanë për qëllim promovimin e

kësaj të drejte.

Në nenin 6-të, të KKMK-së theksohet roli i arsimit për të forcuar dhe

zhvilluar identitetin e personave që janë pjesë e një minoriteti dhe në të njëjtin kohë

arsimi ndihmon në ndërgjegjësimin e tyre për bashkëjetesën me kultura të tjera që

përbëjnë shoqërinë ku minoritetet janë pjesë. Për këtë arsye, studimi i bërë nga

EURAC thekson se ‘politikat në fushën e arsimit duhet të kombinojnë vlerat

universale, nevojat praktike të fëmijës dhe respektimin e traditave dhe identiteteve të

ndryshme kulturore’.90 Për sa i përket Konventës Europiane e të Drejtave të Njeriut

(KEDNj), ajo konsiderohet një dokument themeltar ku i referohen Gjykata Europiane

e të Drejtave të Njeriut në vendimet e saj. E drejta për arsim parashikohet në nenin 2

të Protokolli 1 që citon ‘asnjë personi nuk duhet t’i mohohet e drejta për t’u

arsimuar...”. 91 Edhe pse parashikimi i mësipërm nuk i drejtohet specifikisht

minoriteteve kombëtare, nëse neni 2 i Protokollit 1 kombinohet me nenin 14 të

KEDNj që i referohet principit të mos diskriminimit, atëherë kjo e drejtë lehtësisht

mund ta zbatojmë në rastin e minoriteteve kombëtare. Deduktimi që rrjedh nga ky

kombinim mund formulohet si princip i përgjithshëm si më poshtë: “asnjë fëmijë që i

përket minoriteteve kombëtare në një nga vendet anëtare të Këshillit të Europës i cili

ka ratifikuar Protokollin në fjalë, nuk mund t’i mohohet e drejta për edukim në

gjuhën amë”.92

89 Komiteti Këshillues i KKMK (27 Shkurt 2008), “Commentary on the Effective Participation of persons Belonging to National Minorities in Cultural, Social and Economic Life and in Public Affairs”, fq. 10. 90 EURAC (2006), Indicators for Assessing the Impact of the FCNM in its State Parties, fq. 61 91Këshilli i Europës, Konventa Europiane e të Drejtave të Njeriut, fq. 32 http://www.echr.coe.int/Documents/Convention_ENG.pdf(Aksesi me 2.01.2016) 92 Ulasiuk, Irina, ‘Comparative Analysis of Educational Rights of National Minorities and Migrants in Europe’, EUI Working Paper, (80) 2013, f. 7

59

Ndërsa Karta Sociale Europiane (KSE) në nenin E së rishikuar, përmban një

parashikim mbi ndalimin e diskriminimit mbi bazë ‘race, ngjyre, seksi, gjuhë, besimi

fetar, mendimi politik ose tjetër, prejardhje kombëtare ose origjinë shoqërore,

shëndeti, shoqërizimi me një minoritet kombëtar, lindjeje ose statusi tjetër’93 në

gëzimin e të drejtave të parashikuara në Kartë. Neni 17 shprehimisht në paragrafin 2

të saj i njeh fëmijëve dhe detyron Shtetet palë të KSE-së për t’i ofruar këtyre të

fundit ‘një arsim fillestar dhe të mesëm falas si dhe të inkurajojnë frekuentimin e

rregullt të shkollave’. 94 Sigurisht një kombinim i këtyre dy normave të Kartës

detyron palët kontraktuese për të siguruar një arsim fillestar dhe të mesëm të

përshtatshëm për minoritetet kombëtare.

Për të përfunduar me Konventën Kuadër të Minoritetet Kombëtare (KKMK),

e cila në Neni 12, paragrafi 3, i kërkon shteteve firmëtare që të promovojnë mundësi

të barabarta për arsim në të gjitha nivelet për personat që i përkasin minoriteteve

kombëtare. Ky parashikim ligjor e bën Konventën Kuadër një nga të vetmet

dokumenta ligjorë ndërkombëtare e cila detyron shtetet që e kanë ratifikuar KKMK-

në që të sigurojnë arsimin në gjuhën të minoriteteve. Neni 14 (1)95 i referohet në

mënyrë eksplicite "të drejtës" së minoriteteve kombëtare për të mësuar gjuhën e tyre

amë, si një nga mjetet kryesore me të cilat pjesëtarët e minoriteteve mund të pohojnë

dhe të ruajnë identitetin e tyre. Palët pritet ta njohin këtë të drejtë në sistemet e tyre

ligjore dhe arsimore, për aq sa është e mundur. Në këtë rast Këshilli i Europës është i

kujdesshëm në parashikimin e një detyrimi, sepse duhet të merren parasysh edhe

mundësitë ekonomike dhe financiare të vendit në fjalë. Në paragrafin 2 të nenit 14

theksohet rëndësia për të siguruar këtë të drejtë, sidomos, ‘në zonat ku personat që i

përkasin minoriteteve kombëtare banojnë tradicionalisht apo në numër thelbësor’.

Në të njëjtën kohë, Neni 14 (3) parashikon se mësimi i gjuhëve të minoriteteve duhet

të sigurohet pa cenuar mësimin e gjuhës zyrtare. Një bilancim i sili siguron

integrimin dhe bashkëjetesën në shoqëri të pjesëtarëve të minoriteteve.

93Këshilli i Europës, Karta Sociale Europiane, Neni E, fq. 78 https://rm.coe.int/CoERMPublicCommonSearchServices/DisplayDCTMContent?documentId=090000168047e169 (Aksesi me 10.01.2017) 94Këshilli i Europës, Karta Sociale Europiane, Neni 17, paragrafi 2, fq. 34 https://rm.coe.int/CoERMPublicCommonSearchServices/DisplayDCTMContent?documentId=090000168047e169 (Aksesi më 10.01.2017) 95 Këshilli i Europës, Konventa Kuader per Minoritetet Kombëtare, fq. 8 https://rm.coe.int/CoERMPublicCommonSearchServices/DisplayDCTMContent?documentId=09000016800c131a (Aksesi më 2.01.2016)

60

3.2.2 Organizata për Sigurinë dhe Bashkëpunimin në Europë dhe mekanizmat në mbrojtje të të drejtave të minoriteteve

Organizata për Sigurinë dhe Bashkëpunimin në Europë96 (OSBE) u themelua

nga Akti Final i Helsinkit më 1975 dhe konsiderohet organizata më e madhe rajonale

e orientuar në çështjet e sigurisë. Për këtë arsye ajo përfshin një spektër të gjërë

çështjesh të lidhura me sigurinë si: kontrolli i armëve, të drejtat e njeriut, minoritetet

kombëtare, anti- terrorizmi etj.97 Duke mos qenë një organizatë humanitare, të drejtat

e njeriut dhe mbi të gjitha të drejtat e minoriteteve kombëtare shikohen nën prizmin e

sigurisë. Dokumenti finalizues i takimit të Kopenhagenit të 199098 përmban një

kapitull të tërë (pjesa e katërt) mbi të drejtat e minoriteteve kombëtare dhe detyrimet

e shteteve përkatëse. Në bazë të këtij dokumenti premisa për realizimin e plotë të

këtyre të drejtave është vetëm në kuadër të një sistemi demokratik të bazuar në

‘shtetin e së drejtës dhe një gjyqësori të pavarur’. Në dokument parashikohet e drejta

e minoriteteve për të përdorur gjuhën e tyre mëmë (neni 32 pika 1), e drejta për të

themeluar dhe për të mbajtur institucionet e tyre arsimore, kulturore dhe fetare (neni

32 pika 2), e drejta për pjesëmarrje efektive në punët publike (neni 35).

Edhe figura e Komisionerit të Lartë të Minoriteteve Kombëtare (KLMK) u

themelua për të pasur kompetenca parandaluese të një konflikti të mundshëm me

objekt minoritetet kombëtare. Është kritikuar fakti që kjo figurë nuk aktivizohet në

mungesë të një potenciali të tillë konfliktualiteti. Një nga kompetencat të KLMK-së

është edhe formulimi i rakomandimeve, apo udhëzimeve për shtetet anëtare; si

Rakomandimet e Hages të 1996 në fushën e arsimit apo Rakomandimet e Lundit të

1999 në fushën e pjesëmarrjes së minoriteteve kombëtare.

3.2.3 Rrugëtimi i përfshirjes së të drejtave të minoriteteve në Bashkimin Europian

Në pjesën hyrëse të këtij punimi u theksua rëndësia dhe ndikimi i BE-së në

rajonin e Ballkanit Perëndimor, përsa i përket ndërtimit të institucioneve

demokratike, sidomos në dy dekadat e fundit. Për këtë arsye analizimi i ndikimit të

BE-së në ecurinë e të drejtave të minoriteteve kombëtare apo në tejkalimin e

problemeve stateness në vendet e rajonit ku këto probleme kanë ekzistuar, janë 96 fillimisht e quajtur Konferenca për Sigurinë dhe bashkëpunimin në Europë 97http://www.osce.org/whatistheosce (Aksesi më 10.01.2017) 98 http://www.internationaldemocracywatch.org/attachments/349_Copenhagen%20Document%20%20human%20dimension.pdf(Aksesi më 10.01.2017)

61

objektivi i këtij studimi. Për shkak të këtij qëllimi, ky nënkapitull është më i detajuar

në krahasim me analizimin e bërë për organizatat e tjera rajonale.

Fillimisht analizohen standardet e BE-së përsa i përket të drejtave të

minoriteteve (dimensioni i brendshëm) dhe më pas krahasohen me standardet që kjo

organizatë rajonale zbaton në dimensionin e saj të jashtëm (me vendet kandidate apo

potenciale kandidate). Fakti i ekzistencës së problemeve stateness në një vend të

caktuar e bën brendësimin e normave për mbrojtjen e minoriteteve të vështirë. Kjo

për shkak se përthithja e këtyre normave konsiderohet me kosto të lartë për elitën

politike të vendit. Në bazë të një studimi te publikuar nga BIEPAG, BE-ja në progres

raportet e mëparshme nuk i ka dhënë rëndësinë e duhur demokracisë duke ‘toleruar’

sjelljet autokratike në këmbim të stabilitetit në rajon.99 Ky konstatim i studiuesve

thekson qasjen e BE-së në dhënien e rëndësisë parësore objektivit të ‘stabilitetit’ në

rajonit të BP-së.

Në pjesën e dytë analizohet qasja e BE-së ndaj rajonit të Ballkanit

Perëndimor përsa i përket të drejtave të minoriteteve. Për këtë arsye hulumtohen

dokumentet e prodhuara nga KE duke filluar nga 2004, në të cilin rajoni i Ballkanit

Perëndimor trajtohet si një i tërë: Strategjia e Zgjerimit dhe Sfidat kryesore (the

Enlargement Strategy and Main Challenges). Në dokumentin e lartpërmëndur KE

thekson sfidat kryesore që ka kaluar rajoni në vitin kur publikohet dokumenti dhe

vendos prioritete për rajonin e BP-së në tërësi për vitin pasardhës. Duke qenë se në

rajonin e Ballkanit Perëndimor ekziston një shembull i integrimit të sukseshëm në

BE, analizimi i fazës së para-anëtarësimit të Kroacisë është me interes për këtë

punim. Në fazën e para-anëtarësimit të Kroacisë analizohen indikatorët e hartuar për

matjen e përputhshmërisë së Kroacisë me standardet e BE-së në fushën e

minoriteteve kombëtare. Rasti i Kroacisë studiohet në mënyrë sipërfaqësore dhe ka

për qëllim identifikimin e kërkesave të hartuara nga BE-ja në fushën e të drejtave të

minoriteteve kombëtare.

99 Balkans in Europe Policy Advisor Group, “The Crises of Democracy in the Western Balkans. Authoritarianism and EU Stabilitocracy”, Mars 2017 http://www.biepag.eu/wp-content/uploads/2017/03/BIEPAG-The-Crisis-of-Democracy-in-the-Western-Balkans.-Authoritarianism-and-EU-Stabilitocracy-web.pdf (Aksesi me 20.04.2017)

62

3.2.3.1 Të drejtat e minoriteteve në BE: dimensioni i brendshëm përkundrejt dimensionit të jashtëm

Në shqyrtimin e të drejtat të minoriteteve në kuadër të BE-së është me rëndësi

të bëhet dallimi midis dimensionit të brendshëm dhe dimensionit të jashtëm. Studime

të mëparshme100 kanë theksuar këtë dallim në një fushë më të gjërë se të drejtat e

minoriteteve, atë të drejtave të njeriut. Për qëllimet e këtij punimi me termin

“dimension i brëndshëm” i BE-së i referohem zhvillimit të acquis communitaire dhe

të traditës në vendet anëtare të BE-së për sa i përket fushës së të drejtave të

minoriteteve. Ndërsa me termin “dimension i jashtëm” i referohem standardeve dhe

kritereve që BE-ja aplikon në procesin e zgjerimit me vendet që aspirojnë të jenë

pjesë e saj.

Duke e nisur me dimensionin e brendshëm të BE-së, në zanafillën e krijimit

të kësaj organizate rajonale, ekzistonte një mungesë referimi në të drejtave të njeriut,

apo të minoriteteve në dokumentat themelues të saj. Kjo mungesë u justifikua me

arsyet tërësisht ekonomike të themelimit të organizatës.101 Në historikun e kësaj

organizate regjistrohen disa momente, përsa i përket përfshirjes së disa të drejtave me

firmosjen e Traktatit të Romës më 25 Mars 1957, por këto të drejta lidheshin në

mënyrë të drejtpërdrejtë me mirë funksionimin e Komunitetit Ekonomik Europian.102

Megjithatë nga Traktati i Romës u regjistruan disa tentativa103 për të përfshirë

principe të të drejtave të njeriut në acquis communitaire. Megjithëkëtë vetëm me

firmosjen e Aktit Unik Europian më 1987,104 do të përfshihet një citim për të drejtat e

njeriut dhe mbrojtja e tyre nga Komuniteti Europian i asaj kohe. Pavarësisht referimit

të të drejtave të njeriut, asnjë referim në dimensionin e brendshëm të BE-së nuk i

bëhet të drejtave të minoriteteve. Edhe në Kartën Europiane të të Drejtave të Njeriut

referimi tek të drejtat e minoriteteve bëhet në mënyrë të tërthortë, duke mos lejuar

100 Shiko Henrad, Kristin, Double Standards pertaining to Minority Protection, Brill Academic Publishers, 2009 Hughes, James, “Monitoring the Monitors: EU Enlargement Conditionality and Minority Protection in the CEECs”, Journal on Ethnopolitics and Minority Issues in Europe, Issue 1, 2003. 101 Traktati që themeloi Komunitetin Europian të Qymyrit dhe Çelikut u firmos në Paris më 1951 dhe bashkoi gjashtë shtete Francën, Gjermaninë, Italinë dhe vëndet e Beneluksit, me qëllimin për të bërë të mundur lëvizjen e lire të qymyrit dhe çelikut. 102Në mënyrë specifike, në tekst flitet për lëvizjen e lire të punëtorëve dhe ndalimin e diskriminimit të tyre në bazë të kombësisë dhe gjinisë. 103 Deklaratë e Përbashkët midisParlamentitEuropian, Këshillit dhe Komisionit i firmosur në Luksemburg më 5 Prill 1977. apo Memorandumi mbi hyrjen e komunitetit Europian tek Konventa Europiane për mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut dhe Lirive Themelore e cila u miratua nga Komisioni Europian më 4 Prill 1979. 104Akti Unik Europian, Gazeta zyrtare e Komunitetit Europian, Nr L 169, 29 Qershor 1987.

63

diskriminimin mbi baza etnike.105 Për këtë arsye, nga një analizë e dokumentave

themeltarë të Bashkimit Europian është e vështirë të gjesh tentativa të kodifikimit të

të drejtave të minoriteteve kombëtare në dimensionin e brëndshëm të BE-së përpara

1990. Studiuesi i mirënjohur i të drejtave të minoriteteve, William Kymlicka, është

akoma më kritik duke thënë që “nuk ka ekzistuar asnjë diskurs në Perëndim mbi të

drejtat e ‘minoriteteve kombëtare’ përpara 1990, as brenda vendeve të veçanta, apo

në Europë në tërësi”.106

Në dimensionin e jashtëm të BE-së, përfshirja e të drejtave të minoriteteve ka

patur një tjetër rrugëtim në krahasim me dimensionin e brendshëm. Madje disa

studiues kanë arritur në përfundimin që zhvillimi i të drejtave të minoriteteve në

dimensionin e brendshëm ka ardhur si nevojë e zhvillimit të standardeve në

dimensionin e jashtëm të BE-së. Kjo ka qenë dhe arsyeja kryesore përse studiues të

ndryshëm kanë ngritur kritika mbi ekzistencën e një standardi të dyfishtë në BE përsa

i përket të drejtave të minoriteteve, i cili është i ndryshëm në varësi nëse i referohet

dimensionit të brendshëm apo dimensionit të jashtëm. Pavarësisht kritikës, në këtë

pjesë të kërkimit është me rëndësi të identifikohen standardet europiane përsa i

përket minoriteteve në mënyrë që të analizohet zbatimi dhe ndikimi i tyre në procesin

e zgjerimit.

Standardi i mbrojtjes së të drejtave të minoriteteve është formuluar si kriter

për anëtarësim për vendet kandidate, shumë më përpara se ky standard të ishte pjesë

e legjislacionit të brendshëm të BE-së. Në fakt vetëm me Traktatin e Lisbonës të

2007, standardi i respektimit dhe mbrojtjes së të drejtave të minoriteteve do të jetë

pjesë e acquis communitaire. Ndërsa për vendet që aspironin të ishin pjesë e BE-së,

standardi i mbrojtjes dhe respektimit të të drejtave të minoriteteve u formulua që në

1993 me kriteret e Kopenhagenit. Në mënyrë specifike dhe të drejtpërdrejtë kriteri i

parë i Kopenhagenit i referohej “respektimit dhe mbrojtjes së të drejtave të

105Neni 21 përdor këtë formulim kur i referohet minoriteteve: “1.Any discrimination based on any ground such as sex, race, color, ethnic or social origin, genetic features, language, religion or belief, political or any other opinion, membership of a national minority, property, birth, disability, age or sexual orientation shall be prohibited. 2.Within the scope of application of the Treaties and without prejudice to any of their specific provisions, any discrimination on grounds of nationality shall be prohibited.” 106Kymlicka, Will (2006), “The evolving basis of European norms of minority rights: rights to culture, participation and autonomy”, Kapitulli III në MacGarry, John dhe Keating, Michael, European Integration and the Nationalities Question, Routledge: fq. 39

64

minoriteteve”.107 Fakti i formulimit të një standardi të qartë në dimensionin e jashtëm

të BE-së, por mos zbatimi i të njëjtin standard me vendet anëtare të saj ka sjellë në

argumentin e ekzistencës së standardit të dyfishtë.108 Megjithatë është e rëndësishme

të theksohet fakti që principi i lartpërmëndur ishte në 1993 dhe vazhdon të jetë i

diskutueshëm. Mungesa e një baze ligjore në BE e bën akoma më të vështirë

zbatimin e kriterit të Kopenhagenit në dimensionin e jashtëm pa i’u referuar kësaj

mospërputhjeje. 109 Duke qënë se për një kohë të gjatë BE-ja e anashkaloi këtë

çështje, disa studime që kanë analizuar vendet e Europës Qëndrore e Lindore ex post

anëtarësimit të 2004, kanë arritur në përfundimin që disa prej këtyre vendeve kanë

regjistruar ngadalësim në zhvillimet pozitive që registruan në fazën e para-

anëtarësimit përsa i përket të drejtave të minoriteteve.110

Duke qenë se në këtë pjesë të punimit analizohen standardet në fushën e

minoriteteve në dimensionin e jashtëm të BE-se, është e rëndësishme të hulumtohen

mbi mekanizmat e monitorimit të respektimit të këtij standardi nga vendet kandidate

apo potenciale kandidate. Përpara formulimit të kritereve të Kopenhagenit, ishte

Këshilli i Europës i cili monitoronte për ‘llogari’ të BE-së përputhshmërine e

vendeve aspirante me standardet europiane të respektimit të të drejtave të njeriut dhe

të minoriteteve.111 Kjo situatë konfirmon faktin që para 1993, BE-ja (Komuniteti

Europian i asaj kohe), nuk kishte një standard të saj të bazuar në legjislacionin e

brendshëm, por referimi merrej nga organizata të tjera rajonale europiane (si p.sh.

KiE apo OSBE) apo dokumenta ligjorë ndërkombëtarë.112

107Në kriterin e parë të Kopenhagenit deklarohet që “vëndet që aspirojnë të bëhen pjesë duhet të kenë institucione stabile që garantojnë demokracinë, sunimin e ligjit, të drejtat e njeriut dhe respektimin dhe mbrojtjen e minoriteteve”. http://ec.europa.eu/enlargement/policy/conditions-membership/index_en.htm (Aksesuar më 12.06.2013) 108Nasi, Halida (2007), “Minority Rights Instruments and Mechanisms: Minority Protection along the Conflict Continuum”, European Academy: fq. 59. Hughes, James, “Monitoring the Monitors: EU Enlargement Conditionality and Minority Protection in the CEECs”, Journal on Ethnopolitics and Minority Issues in Europe, Issue 1, 2003: fq. 11. Rechel, Bernd, “What has limited the EU’s impact on minority rights in accession countries?”, East European Politics and Societies, Vol. 22 (1), 2008: fq. 181 109Rechel, Bernd, Minority Rights in Central and Eastern Europe, Routledge Publication, 2009: fq. 17. 110Schwellnus G., MikalayeyaL., ‘It ain't over when it's over: The Adoption and Sustainability of Minority Protection Rules in New EU Member States,’European Integration Online Papers: 2009, fq. 17. 111 Hughes, James, “Monitoring the Monitors: EU Enlargement Conditionality and Minority Protection in the CEECs”, Journal on Ethnopolitics and Minority Issues in Europe, Issue 1, 2003: fq. 9. 112 Si p.sh. Këshilli i Europës, OSBE ose OKB dhe dokumentat ligjorë në fushën e të drejtave të minoriteteve.

65

Megjithatë është e rëndësishme të theksohet që edhe mbas referimit në

mënyrë të drejtpërdrejtë në kriteret e Kopenhagenit, rrugëtimi në dimensionin e

brendshëm i të drejtave të minoriteteve ka qenë më i vështirë. Fjalia e përdorur në

1993 “respektimi dhe mbrojtja e të drejtave të minoriteteve” nuk gjendet në tekstin e

Traktatit të Amsterdamit në 1997. Pikërisht në nenin 6 të Traktatit të Amsterdamit,

termi ‘të drejtat e minoriteteve” nuk përfshihet në listën e lirive dhe të drejtave.113

E njëjta qasje u reflektua edhe në kërkesën e BE-së ndaj vendeve kandidate

për të ratifikuar Konventën Kuadër për Minoritetet Kombëtare, por pa vendosur të

njëjtën detyrim tek vendet ekzistuese anëtare.114 Deklarata e 2002 e Komisionerit të

Lartë të Minoriteteve Kombëtare të OSBE-së ngrinte të njëjtin shqetësim: “...Cilat janë standardet e BE-së kur bëhet fjalë për mbrojtjen e minoriteteve kombëtare? Eshtë e qartë që kriteret e Kopenhagenit janë të rëndësishme për të hyrë në BE, por çfarë ndodh nëse e ke kaluar atë pengesë? A ndryshojnë rregullat? Sigurisht që standardet mbi të cilat bazohen kriteret e Kopenhagenit duhet të jenë universalisht të zbatueshme brenda dhe kudo në Europë, në secilin rast ato duhet të zbatohen në mënyrë të vazhdueshme dhe të barabartë tek të gjitha vendet anëtare. Përndryshe raporti midis vendeve anëtare (ekzistuese) dhe vendeve kandidate do të jetë jo i balancuar përsa i përket standardeve të zbatuara…Cilat janë standardet e BE-së në fushën e mbrojtjes së minoriteteve kombëtare? Është e qartë që kriteret e Kopenhagenit janë të rëndësishme për të kaluar pragun e për te hyre në BE, por çfarë ndodh në momentin kur kalohet ky prag?...”115

Dy direktiva ajo e “Barazisë Racore” dhe ajo e ‘Barazisë në Punësim’

respektivisht e Qershorit të 2000-ës dhe e Nëntorit të 2000-ës, tentuan të tejkalojnë

kritikat duke imponuar tek vendet anëtare politika “kundër diskriminimit” në sektorë

të ndryshëm si në punësim, arsimim apo shëndetësi. Siç u theksua edhe më sipër

Karta e të Drejtave Themelore (tani e tutje Karta), në nenin 21 të saj përmënd

minoritetet ngushtësisht të lidhur me principin e ‘mos-diskriminimit”. Karta u kthye

në një dokument ligjor të detyrueshëm për vendet anëtare vetëm në 2009, me hyrjen

në fuqi të Traktatit të Lisbonës. Përpara Lisbonës, Traktati për krijimin e një

Kushtetute për Europën në 2004, ishte i pari dokument themelues që në mënyre të

drejtpërdrejtë i referohej “të drejtave të personave që i përkasin minoriteteve” si vlerë

113 Treaty of Amsterdam signed in 2 October 1997 114 Vende si Greqia apo Belgjika e kanë firmosur por nuk e kanë ratifikuar Konventën Kuadvr për Minoritetet Kombëtare ndërsa Franca nuk e ka firmosur asnjëherë. 115 Fjalim mbajtur ngaKomisioneri i Lartë i Minoriteteve Kombëtare i OSBE-së Rolf Ekeus në “Konferencën mbi Minoritete Kombëtare në një Bashkim Europian të zgjeruar”, Kopenhagen 2002: fq. 3 http://www.osce.org/hcnm/42322?download=true (Accessed 10 May 2014)

66

e Bashkimit Europian.116 Megjithëkëtë ky Traktat u firmos por asnjëherë nuk hyri në

fuqi. I njëjti formulim përsa i përket vlerave të BE-së u përdor edhe në Traktatin e

Lisbonës, ku në listimin e këtyre vlerave u përfshi edhe ajo e “të drejtave të

personave që i përkasin minoriteteve”.117

Studiues të ndryshëm edhe mbas hyrjes në fuqi të Traktatit të Lisbonës

theksuan se përveç zbatimit të dy standardeve ishte dhe përdorimi në legjislacionin e

brendshëm të një përkufizimi ‘minimalist’ të të drejtave të minoriteteve. Pikërisht si

pasojë e rezistencës ndaj kësaj të fundit nga disa vende anëtare të BE-së, ‘formula’ e

përdorur në dokumentin e lartpërmendur nënkupton njohjen e të drejtave individuale

në krahasim me të drejtat kolektive të minoriteteve.118 Pavarësisht kësaj qasjeje

‘minimaliste’ të të drejtave të minoriteteve dokumenti hasi pengesa që në fillimet e

saj për mungesë të miratimit nga disa vende anëtare të BE-së. E njëjta ‘formulë’ u

përdor edhe në Traktatin e Lisbonës të 2007 duke e ritheksuar mbrojtjen e të drejtave

individuale në krahasim me ato kolektive të minoriteteve.

Kjo rezistencë ndaj standardizimit të konceptit të minoriteteve prodhoi

europën me ‘disa shpejtësi’ edhe në kuadër të respektimit të të drejtave të

minoriteteve. Flitet për europën me disa shpejtësi, sepse vetë procesi i zgjerimit drejt

‘Lindjes’ duke pasur si referim kriteret e Kopenhagenit solli evidentimin e të drejtave

të minoriteteve kombëtare për këto vende aspirante ndërkohë që disa vende

ekzistuese anëtare nuk e kishin brendësuar (interiorizuar) akoma këtë standard.119

Analizimi në pjesën e parë të këtij punimi të standardit të respektimit të

minoriteteve kombëtare në dimensionin e brendshëm të BE-së është i rëndësishem

për të kuptuar dinamikat e përfshirjes së këtij të fundit në dimensionin e jashtëm të

saj dhe më saktësisht në politikat e kushtëzimit me rajonin e Ballkanit Perëndimor.

Një hulumtim i tillë është i nevojshëm për të analizuar besueshmërinë e BE-së si

vendosëse e standardeve (standart-setting) në fushën e të drejtave të minoriteteve

ndaj vendeve të BP-së. Siç theksohet edhe në vijim, besueshmëria është një kriter i

116 European Union, Treaty establishing a Constitution for Europe, firmosurnë Romë më 29 Tetor 2004. fq.10 http://eur-lex.europa.eu/JOHtml.do?uri=OJ:C:2004:310:SOM:en:HTML 117http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=OJ:C:2007:306:FULL&from=EN 118Heintze, Hans-Joachim (2008), “Collective Rights in the Context of EU Accession”, Kapitulli i dytënëlibrin Weller, Marc, The Protection of Minorities in the Wider Europe, Palgrave Macmillan: fq. 50. 119 I referohem Francës apo Greqisë që në legjislacionin e tyre të brendshëm nuk e njohin konceptin e minoritetit, madje edhe sot janë dy shtete të cilat nuk janë ratifikues të Konventës Kuadër për Mbrojtjen e të Drejtave të Minoriteteve Kombëtare.

67

rëndësishëm për të matur ndikimin e BE-së. Në nënkapitullin përmbyllës bëhet një

krahasim midis standardeve ndërkombëtare dhe rajonale europiane të analizuara

gjerësisht në këtë kapitull, me fokus rajonin e Ballkanit Perëndimor.

3.3 Krahasimi midis dy standardeve; rasti i Ballkanit Perëndimor Në bazë të studiuesit Will Kymlicka parashikimet e Nenit 27 janë të

pamjaftueshme për të adresuar kërkesat e minoriteteve kombëtare në Europën post-

komuniste. Kërkesat e minoriteteve në Europën Juglindore përgjithësisht mund të

klasifikohen si kërkesa ‘pozitive’, sepse kërkojnë një ndërhyrje të shtetit, ku këto

minoritete jetojnë për të siguruar arsimimin në gjuhën amë, përdorimin e gjuhës së

minoriteteve në raport me administratën publike, apo gjykata, garanci për një

pjesëmarrje politike etj, për këtë arsye neni 27 nuk mund të përmbushte asnjë nga

këto kërkesa.120

Ndërsa Bashkimi Europian, siç e theksuam edhe më sipër, ka patur një

rrugëtim të mbrojtjes dhe respektimit të të drejtave të minoriteteve kombëtare, që

bazohej në principet e përgjithshme të mos diskriminimit dhe barazisë. Përpos këtij

aspekti, BE-ja duke mos e patur për dekada me rradhë ndër fushat e saj të

kompetencës, standardizimi në nivel europian të normave mbi mbrojtjen dhe

respektimin e të drejtave të minoriteteve ka qenë i vështirë. Disiplinimi ishte

kompetencë e shteteve anëtare, të cilat kishin si detyrim të përgjithshëm hartimin e

legjislacionit të brendshëm në fushën e të drejtave të minoriteteve e cila duhej të mos

binte ndesh me principin e përgjithshëm të mosdiskriminimit dhe barazisë. Për këtë

arsye edhe monitorimi në këtë fushë specifike nga ana e BE-së në vendet aspirante

është bërë në drejtim të përthithjes së një legjislacioni të përshtatshëm për mbrojtjen

dhe respektimin e të drejtave të minoriteteve kombëtare dhe ratifikimi i Konventës

Kornize mbi Minoritetet Kombëtare të Këshillit të Europës.

120 Will Kymlicka (2007) Multicultural Odysseys, Ethnopolitics, 6:4, 585-597...fq. 592

68

KAPITULLI IV- Europianizimi i Ballkanit Perëndimor: çështja e të drejtave të minoriteteve

4.1 Politikat e kushtëzimit të BE-së në fushën e të drejtave të minoriteteve ndaj vendeve të Ballkanit Perëndimor

Në përkufizimet e para të dhëna mbi europianizimin, përfshirë edhe atë të të

formuluar nga Radaelli,121 termi kishte të bënte kryesisht me rregullimet e imponuara

nga BE-ja ndaj vendet anëtare të BE-së. Në fillimin e viteve ’90 shumë studime u

fokusuan në kriteret e BE-së ndaj vendeve të Europës Qëndrore e Lindore. Këto

studime i referoheshin procesit të mësipërm me terminologjinë “europianizimi i

shteteve kandidate”. 122 Ky punim bazohet në punimet e mëvonshme mbi

europianizimin, i cili analizoi ndikimin që ka patur BE-ja në procesin e zgjerimit në

një fushë specifike si ajo e të drejtave të minoriteteve. Më specifikisht, ky studim

analizon impaktin që kanë patur normat, rregullat, apo institucionet e BE-së në të

drejtat e minoriteve në vendet që aspirojnë për të qenë pjesë e saj.

Në kapitullin e tretë të këtij studimi u analizua sfondi ligjor i të drejtave të

minoriteteve në dimensionin e brendshëm të BE-së, për të vlerësuar besueshmërinë e

politikave të kushtëzimit në procesin e zgjerimit drejt vendeve të Ballkanit

Perëndimor. Megjithatë vendet kandidate, përsa i përket fushës së respektimit të të

drejtave të minoriteteve, duhet të jenë në linjë, jo vetëm me acquis communitaire,

por edhe me standardet shtesë të formuluara në procesin e zgjerimit. Studiuesit

Wiener and Schwellnus theksojnë në studimin e tyre që kushtëzimi në fushën e të

drejtave të minoriteteve “ndryshon në varësi të vendit kandidat”.123 Për këtë arsye

është e rëndësishme të analizohen se cilat janë standardet në fushën e minoriteteve të

formuluara në procesin e zgjerimit të rajonit të Ballkanit Perëndimor.

Për shkak të konteksteve të ndryshme dhe tipologjive të ndryshme të

minoriteteve, në rajonin e Europës Qëndrore e Lindore standardet e formuluara në

fushën e minoriteteve nuk kanë qenë të njëjta. Përveç kritereve të Kopenhagenit të

formuluara në 1993 si kritere për t’u plotësuar nga vendet kandidate të Europës

Qëndrore e Lindore (EQL), në rastin e rajonit të Ballkanit Perëndimor (BP) u shtuan

121Radaelli Claudio (2003), “The Europeanization of Public Policy”, in: Featherstone, K., Radaelli, C. (eds), The Politics of Europeanization, Oxford University Press, fq. 30 122 Sedelmeir, Ulrich, “Euroeanization in new member and candidate states”, Living Reviews in European Governance, Vol. 6, (2011), No. 1. fq. .5-7 123Wiener Antje, Schwellnus Guido (2004), “Contested Norms in the Process of EU Enlargement: Non–Discrimination and Minority Rights”, 2Constitutionalism Web– Papers: fq.15

69

kritere të tjera specifike. Procesi i Stabilizim Asociimit (PSA) u formulua për të

zgjidhur problemin më emergjent të rajonit në periudhën e fundit të viteve ‘90:

stabilizimin e sistemeve politike tejet fraxhile. Megjithatë ashtu siç thekson dhe

studiuesja Elbasani në artikullin e saj,124 stabilizimi dhe asociimi ishin dy objektiva

që ishin të vështira për t’u bashkërenduar. Në krahasim me eksperiencën e

mëparshme me rajonin e EQL, ku kishte që në fillim të procesit më tepër siguri për

integrimin e saj, në rastin e Ballkanit Perëndimor një siguri e tillë i’u dha vetëm gjatë

Samitit të Selanikut në 2003, rreth katër vjet nga formulimi i PSA-së. Samiti u

konsiderua një event i rëndësishëm edhe për faktin se raportet BE-BP u ngritën në

një nivel më të lartë, atë të zgjerimit. Për këtë arsye në këtë pjesë të punimit

analizohet dokumenti kryesor i BE-së i prodhuar nga 2005 në kuadër të procesit të

zgjerimit: Dokumenti Strategjik i Zgjerimit. Në këtë dokument, Komisionit Europian

(KE) i është dashur të koordinojë dy prioritetet e lartpërmënduara, atë të stabilizimit

dhe të asociimit.

Për më tepër, BE-ja shpesh nuk ka vetem një model me të cilin përfaqësohet

në një fushë të caktuar, diversitet i cili ka një ndikim negativ në tentativën e kësaj të

fundit për të ‘eksportuar’ një model të vetëm qeverisjeje në dimensionin e saj të

jashtem.125 E tillë paraqitet edhe situata e mbrojtjes dhe e respektimit të të drejtave të

minoriteteve kombëtare, ku nuk ka një model të vetëm të menaxhimit të tyre. Për

këtë arsye, studiuesja Grabbe nxjerr në pah problematikën e analizimit të ndikimit të

BE-së në vendet e EQL, si pasojë e analizimit të dy aspekteve: sa eshte zbatuar një

model i BE-së në një vend të caktuar dhe sa ka ndikuar diversiteti i BE-së në pasjen e

disa referencave në debatet me vendet e EQL?126 Një këndvështrim i cili gjen zbatim

edhe në rastin e mbrojtjes dhe respektimit të të drejtave të minoriteteve.

Por cilat janë kriteret që përcaktojnë një ndikim të BE-së nëpërmjet politikave

të kushtëzimit? Studime të ndryshme127 kanë arritur në përfundimin që ky ndikim

124Elbasani, Arolda, “EU Enlargement in the Western Balkans: strategies of borrowing and inventing”, Journal of Southeastern Europe and the Balkans, 2008: 293-307, fq. 301 125Grabe Heather, “Europeanization goes East: Power and Uncertainty in the EU Accession Process”, kapitulli XIII ne Fitherstone Kevin, Radaelli, Claudio M., The politics of Europeanization”: Oxford University Press: 2003, fq. 313 126Grabe Heather, “Europeanization goes East: Power and Uncertainty in the EU Accession Process”, kapitulli XIII ne Fitherstone Kevin, Radaelli, Claudio M., The politics of Europeanization”: Oxford University Press: 2003, fq. 314 127Amichai Magen, Leonardo Morlino (2009), International Actors, Democratization and the Rule of Law: Anchoring Democracy? Routledge. Frank Schimmelfennig, Ulrich Sedelmeier (2005), The Europeanization of Central and Eastern Europe, Cornell University press.

70

varet nga përllogaritjet kosto/përfitim të vendit të targetuar. Në një qasje më të

përgjithshme, Sedelmeier identifikon tre kritere si thelbësore për të pasur një

ndikim të politikave të kushtëzimit: madhësia e financimeve të BE-së,

besueshmëria e politikave të kushtëzimit dhe kostot e brendshme, që vijnë si rrjedhojë

e këtij adaptimi.128 Dy kriteret e para janë në varësi të BE-së ndërsa kriteri i fundit

është në varësi të vendit të targetuar. Nëse analizohen dy kriteret e lartpërmëndura,

që ndikojnë në efektivitetin e politikave të kushtëzimit në fushën e mbrojtjes dhe

respektimit të minoriteteve kombëtare në rajonin e Ballkanit Perëndimor, arrihet në

përfundimin që BE-ja nuk ka bërë mjaftueshëm në këtë drejtim.

Për sa i përket madhësisë së financimeve apo të ashtëqujturat ‘karrotave’,

sigurisht, element kyç jane ndihmat financiare. Në rastin e rajonit të Ballkanit

Perëndimor në zanafillën e PSA-së, programi i financimit kryesor i kësaj të fundit

ishte CARDS (2000-2006). Duke qenë se problemet që përballen minoritetet janë të

shumta dhe që prekin disa sektorë njëkohësisht, një program financimi efikas duhet

të reflektonte këtë situatë të tyre. Në dokumentin e Komisionit mbi programin

CARDS për rajonin (2002-2006), evidentohet fakti që rajoni ka një historik të

marrëdhënieve konfliktuale ndër-etnike dhe për një demokraci stabile ‘trajtimi i

minoriteteve qëndron në qendër të problemit’. 129 Studime të mëprshme dhe të

detajuara mbi ndikimin e këtij programi financimi kanë arritur në përfundimin që në

raport me minoritetet, ky ndikim ka qenë minimal ose i limituar.130 Për sa i përket

programit IPA një nga problematikat e ngritura lidhet me mungesën e reflektimit në

dokumentin IPA të problematikave të identifikuara në Progres Raportet e KE-së.

Për sa i përket kriterit të dytë, që lidhet me besueshmërinë e politikave të

kushtëzimit të BE-së në fushën e respektimit të të drejtave të minoriteteve

kombëtare, është e rëndësishme të analizohet nëse kërkesat e BE-së kanë qenë

konstante dhe koerente në vite. Ilustrimi me një rast konkret nga rajoni i BP-së, i cili

ka arritur të bëhet pjesë e BE-së është i rëndësishëm për të analizuar ndikimin e të

drejtave të minoriteteve kombëtare në procesin e zgjerimit të vendit kandidat.

128Sedelmeier, Ulrich (2010), “The EU and democratization in Central and Southeastern Europe since 1989”, nëSabrina P. Ramet, Central and Southeast Europe Politics since 1989, Cambridge University Press: fq. 523 129Komisioni Europian, CARDS Assistance Programme to the Western Balkans, Regional Strategy Paper, 2002-2006, fq. 9. 130Minority Rights Group International, EU Financial Assistance to the Western Balkans (2010): a Minority-Focused Review of CARDS and IPA http://www.minorityrights.org/10375/reports/eu-financial-assistance-to-the-western-balkans-a-minorityfocused-review-of-cards-and-ipa.html (Aksesi me 20.04.2015)

71

Në Dokumentin Strategjik të Zgjerimit pasqyrohen sfidat dhe rakomandimet

e BE-së kundrejt rajonit të BP. Nëse analizojmë dokumentin e lartpërmëndur duke

pasur parasysh të drejtat e minoriteteve, në vite vërehet një mungesë koherence dhe

vazhdimësie. Në tre dokumentat e parë të publikuara, që i referohen specifikisht

Dokumentit Strategjik të Zgjerimit për vitet 2005-2006, 2006-2007, dhe 2007-

2008131 Komisioni i referohet minoriteteve në rajonin e BP-së nga pikëpamja e

sigurisë. Në një nga dokumentat e mësipërm KE sugjeronte: “Të gjitha vendet duhet të inkurajojnë tolerancën kundrejt minoriteteve dhe të ndërmarrin masat e duhura për të mbrojtur personat që mund të jenë objekt i diskriminimit, armiqësisë apo dhunës. Kjo është thelbësore për të arritur paqen dhe një stabilitet të qëndrueshëm.”132 Në Dokumentin Strategjik dhe Sfidat Kryesore 2008-2009, Komisioni

përmend minoritetet në një fjali të vetme dhe shprehet se “Dialogu ndërmjet forcave

politike dhe shpirti i kompromisit janë të pamjaftueshme, përfshirë këtu edhe çështjet

e lidhura me etnicitetin”.133

Në Dokumentin Strategjik të vitit të mëvonshëm, Komisioni përmënd

minoritetet vetëm në dy raste: kur i referohet Kroacisë dhe Kosovës. Për herë të parë

Komisioni i referohet minoriteteve në Dokumentin Strategjik të 2010-2011, jo vetëm

në terma sigurie por edhe nga këndvështrimi social. Pavarësisht këtij fakti, formulimi

vazhdonte të ishte i përgjithshëm “kriza ekonomike ka patur një impact negative në

mirëqënien sociale në vendet e zgjerimit. Grupet vulnerabël, përfshirë këtu

minoritetet, komunitetet e dizavantazhuara dhe personat me paaftësi, kanë qënë

veçanërisht të prekur.”134 Një rëndësi të veçantë i është kushtuar komunitetit Rom si

një grup vulnerabël më së tepërmi i prekur nga kriza ekonomike. Në vetëm dy vende,

në Kroaci dhe Kosovë, Komisioni sugjeron të punohet më shumë për integrimin e

minoriteteve në shoqëritë përkatëse. Theksi në të dy vendet vendosej tek minoritetei

serb dhe nevoja për integrimin e mëtejshëm të tij në të gjitha sferat e shoqërisë.135

Vetëm në Dokumentin Strategjik të 2011-2012 i referohet Maqedonisë si një vend që

131 Enlargement Strategy and main Challenges 2005-2006, Enlargement Strategy and main Challenges 2006-2007, Enlargement Strategy and main Challenges 2007-2008 European Commission, 2005 Enlargement Strategy Paper, 9 November 2005 132 European Commission, Enlargement Strategy and main Challenges 2007-2008, 6 Nëntor 2007, fq.6 133 European Commission, Enlargement Strategy and main Challenges 2008-2009, 5 Nëntor 2008, fq. 3-4 134 European Commission, Enlargement Strategy and main Challenges 2010-2011, 9 Nëntor 2011, fq.7 135 European Commission, Enlargement Strategy and main Challenges 2010-2011, 9 Nëntor 2011, fq.17

72

duhet të adresojë sfidat për sa i përket respektimit dhe mbrojtjes së minoriteteve.136

Kosova mbetet problematike në këndvështrimin e Komisionit përsa i përket pajtimit

dhe sugjerohen hapa të mëtejshëm për integrimin e minoritetit kombëtar Serb.137

Në Dokumentin Strategjik të 2012-2013, Komisioni është më i drejtpërdrejtë

kur i referohet minoriteteve duke theksuar se “Të drejtat politike, sociale dhe

ekonomike, ashtu si edhe të drejtat e për disa që i përkasin minoriteteve janë çështje

me rëndësi në shumicën e vendeve kandidate”.138 Në një pjesë tjetër të dokumentit

thekson që “Çështjet e lidhura me minoritetet vazhdojnë të mbeten një sfidë kryesore

në BP”.139 Megjithëkëtë vetëm dy vende (Kosova dhe Maqedonia) përmenden në

mënyre të drejtpërdrejtë si vende, ku marrëdhëniet ndër etnike vazhdojnë të jenë

problematike. Në të njëjtin dokument nuk përmendet Kroacia në kontradiktë me

dokumentat e mërpashëm, për shkak të faktit se vendi po përgatitej për të qenë

anëtare me të drejta të plota në BE.

Përmbledhja e mësipërme e Dokumentin Strategjik i përgatitur ndër vite nga

KE, i cili konsiderohet dokumenti kryesor që trajton rajonin e BP-së si një të tërë,

vazhdon ta trajtojë çështjen e minoriteteve nga pikëpamja e sigurisë. Përmëndja e

Kosovës në çdo dokument nga 2005, kur përmendeshin minoritetet e përforcon këtë

pohim. Problemi i trajtimit të çështjes së minoriteteve nga pikëpamja e sigurisë

konsiston në faktin që duke pasur si prioritet sigurinë nuk është punuar në favor të

zgjidhjes së qëndrueshme demokratike të kontradiktave maxhorancë/ minoritet në

vendin e targetuar. Kjo ka sjellë edhe në mos tejkalimin e problemeve stateness në

rastin e Kroacisë. Në vazhdimësi analizohet rasti i Kroacisë si dhe kriteret e hartuara

nga BE-ja ndaj të drejtave të minoriteteve dhe rëndësia e dhënë në kuadër të procesit

të zgjerimit.

4.2 Rasti i Kroacisë

Zgjerimi i rajonit të Ballkanit Perëndimor është më pak i mundshëm sot sesa

15 vjet më parë kur u tha qartazi në 2003 që “e ardhmja e rajonit është në BE”. Kjo

situate ka ardhur si pasojë e arsyeve ‘të brendshme” që mund të përmblidhet me

konceptin e ‘lodhjes nga zgjerimi’ dhe arsyeve ‘të jashtme” që lidhen me vetë vendet

136 European Commission, Enlargement Strategy and main Challenges 2011-2012, 12 Tetor 2011, fq.14 137 European Commission, Enlargement Strategy and main Challenges 2011-2012, 12 Tetor 2011, fq.17 138Komisioni Europian, Enlargement Strategy and main Challenges 2012-2013, 10 Tetor 2012, fq.5 139Komisioni Europian, Enlargement Strategy and main Challenges 2012-2013, 10 Tetor 2012, fq.8

73

e rajonit dhe vështirësitë e tyre për të përthithur dhe zbatuar normat e BE-së. Për

arsyet e lartpërmëndura mbas zgjerimit të 2004 dhe 2007, gjuha e KE-së ndaj

‘vendeve kandidate´ ishte më e rreptë duke u shprehur se “strategjia e para-

anëtarësimit dhe e negociimit me vendet kandidate dhe potenciale duhet të ndiqet në

mënyrë rigoroze, duke respektuar në mënyrë të plotë kushtet e dakordësuara”.140

Integrimi i Bullgarisë dhe Rumanisë u shoqërua me problematika dhe BE-ja vendosi

mekanizma monitoruese në fushën e drejtësisë edhe mbas anëtarësimit të këtyre

vendeve në 2007. Sidomos eksperienca me dy shtetet e lartpërmëndur bëri që

Bashkimi Europian të identifikojë një sërë problematikash, të cilat i përfshiu në

strategjinë e para-anëtarësimit të vendeve të rajonit. 141 Megjithëkëtë, BE-ja i

referohet integrimit të suksesshëm të Kroacisë si kundërpërgjigje e vështirësive të

shtuara në procesin e zgjerimit të vendeve të rajonit.

Në këtë pjesë të punimit analizohen kërkesat e BE-së ndaj Kroacisë përsa i

përket të drejtave të minoritetit kombëtar serb. Hulumtimi i referohet specifikisht

minoritetit kombëtar Serb për dy arsye thelbësore: in primis për shkak të

marrëdhënies së vështirë me maxhorancën kroate dhe së dyti për shkak të faktit që

numerikisht serbët përfaqësojnë minoritetin më të madh në vend. Për dekada

minoriteti serb u konsiderua nga maxhoranca kroate si ‘kërcënim’ ndaj unitetit

kombëtar dhe fakti i mospranimit nga minoriteti serb i përkatësisë në komunitetin

politik kroat ka sjellë praninë e problemeve ‘stateness’ në Kroaci. Studimi i rastit të

Kroacisë ndihmon për të kuptuar ndikimin e politikave të kushtëzimit të BE-së në të

drejtat e minoriteteve kombëtare. Synimi është të analizohet nëse qasja e BE-së ndaj

vendeve, të cilat kanë probleme ‘stateness’ është në linjë me atë të studiuesve Linz

dhe Stephan,142 të cilët argumentojnë që konsolidimi i demokracisë në këto vende

nuk mund të arrihet pa zgjidhjen e problemeve me minoritetet kombëtare.

Për këtë qëllim janë analizuar Progres Raportet dhe dokumentet e tjera të

prodhuara në kuadër të procesit të zgjerimit për të vërejtur ndryshimet në legjislacion

apo edhe në qasjen e Kroacisë ndaj minoritetit kombëtar serb. Gjatë procesit të

integrimit, të gjithë vendet të cilat synojnë të bëhen anëtare me të drejta të plota në

BE duhet të kalojnë me mijëra faqe legjislacion që u përkasin fushave të ndryshme. 140 European Commission, Enlargement paper 2006/2007, Brussels 8.11.2006, fq.2 http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/key_documents/2006/Nov/com_649_strategy_paper_en.pdf (Aksesi me 10 Shtator 2015) 141Komisioni europian, Enlargement paper 2006/2007, Bruksel 8.11.2006, fq. 5 142 Juan J. Linz, Alfred Stepan (1996), ‘Problems of Democratic Transition and Consolidation: Southern Europe, South America, and Post-Communist Europe’, John Hopkins University Press.

74

Studime të ndryshme kanë arritur në përfundimin që procesi i integrimit për vendet e

rajonit të BP-së ka thelluar hendekun midis legjislacionit në letër dhe zbatimit të tij

në praktikë. Përsa i përket kritereve të vetë BE-së në fushën e respektimit dhe

mbrojtjes së minoriteteve, vendet aspirante për të qenë pjesë e saj duhet të firmosin

dhe të zbatojnë Konventën Kuadër për Minoritetet Kombëtare. Është me interes për

këtë studim që të hulumtojmë mbi koherencën në zbatimin e këtij kriteri në rastin e

Kroacisë. Sa nga sugjerimet e Komitetit Këshillues të Konventës Kuadër për

Minoritetet Kombëtare janë marrë parasysh në procesin e monitorimit të Kroacisë

nga Komisioni Europian?

Menjëherë mbas dhënies së statusit të vendit kandidat, u firmos me Kroacinë

në shtator të 2004 një Partnership Europian, i cili pasqyronte kriteret dhe prioritetet

për një integrim të mëtejshëm. Duke konsideruar problematikën e thellë dhe të shtrirë

në kohë të minoritetit kombëtar serb, pritej që respektimi i të drejtave të minoriteteve

të konsiderohej në prioritetet afatgjata të vendit. Në fakt ky aspekt u përfshi në

prioritetet afatshkurtra, që duhet të plotësonte Kroacia, me një kërkesë specifike

“sigurimi i përfaqësimit proporcional në unitetet rajonale dhe të vetë-administruara,

në administratën shtetërore dhe në gjyqësor”143

Prioriteti i lartpërmëndur u reflektua edhe në progres raportet e mëvonshme

duke filluar nga ai i 2005, në formën e një kriteri që vendi duhet të plotësonte për të

arritur një integrim të mëtejshëm në organizatën rajonale. Në Progres Raportin e

2005144 paraqitet një përshkrim i gjatë dhe i detajuar mbi historikun dhe situatën e

minoriteteve kombëtare në Kroaci me një fokus të veçantë tek minoriteti kombëtar

serb. Megjithëkëtë, Komisioni në të njëjtin raport nuk propozon mënyrën e tejkalimit

të këtyre problematikave dhe mënyrën e matjes së progresit në këtë fushë specifike.

Progres Raporti i 2005 ka ngjashmëri me raportin e prodhuar në 2001 145 nga

Komiteti Këshillues i Këshillit të Europës, por ndryshe nga ky i fundit nuk hartohet

asnjë rekomandim nga Komisioni për mënyrën e zgjidhjes së këtyre problemeve.

143 Këshilli i Bashkimit Europian, Vendimi i Këshillit mbi principet, prioritetet dhe kushtet e partnershipit Europian me Kroacinë, 13 Shtator 2004 http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:32004D0648&from=EN , Art.3.1 (Aksesi më 20 Shtator 2015) 144Komisioni Europian, Kroacia: Progres Raporti i 2005, 9 Nëntor 2005 http://ec.europa.eu/enlargement/archives/pdf/key_documents/2005/package/sec_1424_final_progress_report_hr_en.pdf (Aksesi më 10 Shtator 2015) 145Komiteti Këshillues mbi Konventën Kuadër mbi Minoritetet Kombëtare, Opinioni mbi Kroacinë, i aprovuar më 6 Prill 2001 http://www.coe.int/t/dghl/monitoring/minorities/3_FCNMdocs/PDF_1st_OP_Croatia_en.pdf (Aksesi më 10 Shtator 2015)

75

Në dokumentin e Partnershipit të Pranimit të 2006-ës me Kroacinë (në vijim

dokumentimi i Partnershipit), 146 në krahasim me të njëjtin dokument të 2004,

Këshilli Europian përshkruan gjendjen e minoriteteve kombëtare në Kroaci në

mënyrë të përgjithshme dhe thekson një kriter të përgjithshëm që vendi duhet të

respektojë në këtë fushë specifike si principet që ndodhen të reflektuara në

“Konventën Europiane të të Drejtave të Njeriut dhe në Konventën Kuadër mbi

Minoritetet Kombëtare”. Në Progres Raportin e 2006 edhe Komisioni Europian është

sipërfaqësor në dhënien e sugjerimeve në fushën e respektimit dhe mbrojtjes së të

drejtave të minoriteteve kombëtare në Kroaci, duke deklaruar që, “me gjithë

progresin e bërë, më shumë duhet të bëhet në aspektin e luftës kundër paragjykimeve

etnike, sidomos në zonën e krimeve të luftës”.147

E njëjta problematikë evidentohet edhe në dokumentin e Partnershipit të 2006

ku Këshilli i rekomandon Kroacisë që “të promovojë respektiminin dhe mbrojtjen e

minoriteteve në përputhje me të drejtëm ndërkombëtare dhe praktikat më të mira të

vendeve anëtare të BE-së”.148

I njëjti formulim sipërfaqësor, pa përcaktuar indikatorë të qartë për të matur

progresin në fushën e mbrojtjes së të drejtave të minoriteteve, gjendet edhe në

raportin e progresit të vitit 2007,149 ku Këshilli thekson se: "Vëmendje e veçantë

duhet t'i kushtohet dispozitave në fushën e punësimit, si dhe për të trajtimin e

diskriminimit më gjerësisht, veçanërisht në sektorin publik". 150 Komisioni nuk

specifikon një kushtëzim të qartë për Kroacinë në fushën specifike të punësimit të

pjesëtarëve të minoriteteve në sektorin publik dhe mbi të gjitha nuk specifikon llojin

e prioritetit (afat shkurtër, afat mesëm apo afat gjatë) për këtë masë që vendi duhet të

ndërmarrë.

146 Këshilli i Bashkimit Europian, Vendimi i Këshillit mbi principet, prioritetet dhe kushtet e partnershipit Europian me Kroacinë dhe që shfuqizon Vendimin 2004/648/EC, 20 Shkurt 2006 http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:32006D0145&from=EN Art.3.1(Aksesi më 10 Shtator 2015) 147 Komisioni Europian, Kroacia: Progres Raporti i 2006, 8 Nëntor 2006 (Aksesi më 10 Shtator 2015) http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/key_documents/2006/nov/hr_sec_1385_en.pdf p. 13(Aksesi më 10 Shtator 2015) 148Council of the European Union, Council decision on the principles, priorities and conditions contained in the Accession Partnership with Croatia and repealing Decision 2006/145/EC, 12 February 2008 http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:32008D0119&from=EN(Aksesi më 10 Shtator 2015) 149European Commission, Croatia: 2007 Progress Report, 6 November 2007 http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/key_documents/2007/nov/croatia_progress_reports_en.pdf p. 12-13 (Aksesi më 17 Shtator 2015) 150European Commission, Croatia: 2007 Progress Report, 6 November 2007, fq. 53

76

Në dokumentin e Përfundimeve të 2009 mbi Kroacinë, në lidhje me kriteret e

të drejtave të minoriteteve, Komisioni Europian shprehet se: “Megjithatë, shumë probleme vazhdojnë të hasin minoritetet. Minoritetet vazhdojnë të përballen me vështirësi të veçanta në fushën e punësimit, si në aspektin e nën-përfaqësimit në administratën shtetërore, gjyqësisë dhe policisë, ashtu edhe në sektorin më të gjerë publik. Dispozitat dhe programet ligjore duhet të zbatohen me më shumë vendosmëri dhe duhet të sigurohet një monitorimin më i përshtatshëm. Kroacia ka nevojë që të inkurajojë frymën e tolerancës ndaj pakicës serbe dhe të marrë masat e duhura për të mbrojtur ata që ende mund të jenë objekt i kërcënimeve apo akteve të diskriminimit, armiqësisë apo dhunës.”151

Të njëjtën përmbajtje përsa i përket gjendjes së minoritetit kombëtar serb

gjendet edhe në Përfundimet e 2010. Në raportin e progresit të vitit 2011, 152

pasqyrohet një tabllo pozitive e sistemit të të drejtave të minoritateve në Kroaci. Në

kundërshtim me pasqyrimin e Komisionit, Komitetit Këshillues i Këshillit të Europës

në raportin e po të njëjtin vit për Kroacinë thekson që situata e minoriteteve mbetet

problematike.153 Për Komitetin Këshillues, zbatimi i legjislacionit në fuqi vijon të

mbetet një çështje shqetësuese në Kroaci, sidomos përsa i përket punësimit të

pjesëtarëve të minoriteteve kombëtare. Në lidhje me këtë çështje, Komisioni në

progres raportin e 2011 që i referohet vititt pararendës thekson miratimin e një plani

për punësimin e pjesëtarëve të minoriteteve nga ana e qeverisë Kroate, por nuk

parashikon tregues për matjen e efekteve në praktikë të këtij plani.

Në Raportin Analitik të vitit 2012154 situata e përgjithshme e minoriteteve

përshkruhet në terma pozitivë. Komisioni rekomandon se “Kroacia ka nevojë që të

nxisë frymën e tolerancës ndaj minoriteteve, në veçanti ndaj serbëve të Kroacisë dhe

të ndërmarrë masa për të mbrojtur ata që ende mund të jetë objekt i kërcënimeve,

apo akteve të diskriminimit, armiqësisë apo dhunës". Megjithatë, Komisioni nuk

specifikon se si duhet "nxitur fryma e tolerancës" dhe cilat hapa duhen ndërmarrë për

këtë qëllim. Negociatat mbi kapitullin 23 që trajtojnë të drejtat e minoriteteve hapen

151 European Commission, Enlargement Strategy and Main Challenges 2009-2010, http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/key_documents/2009/conclusions_on_croatia_en.pdf 152European Commission, Croatia: 2011 Progress Report, 12 October 2011, fq.12-13 http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/key_documents/2011/package/hr_rapport_2011_en.pdf(Aksesi më 5 Tetor 2015) 153Advisory Committee on the Framework Convention for the Protection of National Minorities, Third Opinion on Croatia, Adopted on 27 May 2010 http://www.coe.int/t/dghl/monitoring/minorities/3_FCNMdocs/PDF_3rd_OP_Croatia_en.pdf(Aksesi më 5 Tetor 2015) 154European Commission, Comprehensive Monitoring Report on Croatia’s s state of preparedness for EU membership, 10 October 2012, fq.7 http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/key_documents/2012/package/hr_analytical_2012_en.pdf(Aksesi më5 Tetor 2015)

77

më 30 qershor 2010 dhe mbyllen më 30 qershor 2011.155 Në vetëm një vit Kroacia

kishte përmbushur të dhjetë kriteret dhe nën-kritereve e tyre të formuluara nga

Komisioni Europian.156 Megjithatë realiteti në terren ishte ndryshe. Siç theksonte

edhe Komisioneri Europian për Zgjerimin dhe Politikën e Fqinjësisë, Stefan Fule,

gjatë një fjalimi mbi reformat e Kroacisë në lidhje me Kapitullin 23 "në përgjithësi,

Kroacia dhe qeveria e saj kanë bërë përparim të konsiderueshëm në fushën e

gjyqësorit dhe të drejtave themelore. Megjithatë, mbetet shumë për të bërë."157 Kjo

deklaratë është bërë në mars të vitit 2011. Përkundër asaj që Komisioneri Europian

pretendonte në mars të 2011, negociatat në lidhje me Kapitullin 23 u mbyllën në

qershor të vitit 2011, në më pak se tre muaj. Ende mbetet një pyetje nëse në vetëm tre

muaj Kroacia i kishte adresuar të gjitha shqetësimet që Komisioneri Evropian i ishte

referuar në deklaratën e tij.

Amnesty International në raportin e saj vjetor të 2014-2015, argumentonte se

minoriteti Serb në Kroaci ende përballet me diskriminim, sidomos në fushën e

punësimin në sektorin publik dhe strehimit social.158 Milorad Pupovac, kryetari i

Këshillit Kombëtar Serb në Kroaci, në një letër dërguar kryetarit të Parlamentit

Europian në maj të 2015 pretendonte se "përshkallëzimi i intolerancës dhe krijimi

dhe mbi të gjitha pranimi i një atmosferë anti-minoritare në tri vitet e fundit kanë

kërcënuar seriozisht atë që është arritur gjatë negociatave tona për anëtarësim ".159

Kjo deklaratë vë në pikëpyetje përparimin e vërtetë në terren në çështjet që kanë të

bëjnë me të drejtat e minoriteteve kombëtare. Është me rëndësi të theksohet që gjithë

procesi i negociimit të kapitullit të 23 u konsideruar jo transparent dhe u kritikua nga

studiues të ndryshëm dhe nga shoqëria civile e cila nuk u përfshi në asnjë fazë të

procesit.160

Në fakt ekziston një mungesë e disponueshmërisë së dokumenteve, të cilat i

referohen indikatorëve të hartuara nga Komisioni për fushën në fjalë dhe përgjigja e

dhënë nga Kroacia në përmbushjen e tyre. Ky aspekt përbën një problem edhe për

155 Zenith association, Embedding Rule of Law in the Enlargement Process, fq.11 156 European Commission, Interim Report from the Commission to the Council and to the European Parliament on reforms in Croatia in the Field of Judiciary and Fundamental Rights (Negotiation Chapter 2003), Brussels 2 Mars 2011 157 http://europa.eu/rapid/press-release_SPEECH-11-138_en.htm (Aksesi më 25 Tetor 2015) 158 https://www.amnesty.org/en/countries/europe-and-central-asia/croatia/report-croatia/(Aksesi më20Tetor 2015) 159 http://www.b92.net/eng/insight/pressroom.php?yyyy=2015&mm=05&nav_id=94068 (Aksesi më20Tetor 2015) 160 Mainstreaming Human and minority rights, fq. 68 JovanaMarovic, “Montenegro and the negotiations in the Chapter 23”, Institute Alternative, 2012

78

faktin që vende të tjera nga rajoni janë gati për të filluar ose kanë filluar procesin e

negociatave të Kapitullit 23. Edhe në studime të tjera që analizojnë efektet e

kushtëzimit të BE-së në vendet e Ballkanit Perëndimor kanë përmendur mungesën e

rëndësisë së kushtuar ndaj zbatimit në krahasim me përputhshmërinë formale me

acquis communitaire. Siç dëshmon edhe rasti i Kroacisë, vendi ka pasur një

përputhshmërinë formale me acquis communitaire, por mungesa e zbatimit në të

njëjtën shkallë të legjislacionit u kthye në një problematikë në vitet e post-

anëtarësimit.

4.3 Përfundime

Në këtë kapitull të punimit doktoral u analizua ndikimi i kushtëzimit politik të BE-së

në të drejtat e minoriteteve në rajonin e Ballkanit Perëndimor. Për këtë qëllim u

argumentua se në rastin e të drejtave të minoriteteve gjasat e miratimit të një

legjislacioni në fushën e të dreajtave të minoriteteve varen nga kredibiliteti i

standardeve të BE-së dhe kostot e përshtatshmërisë. Lidhur me besueshmërinë e

standardeve të BE-së, pas analizimit të ecurisë së përfshirjes së këtij standardi u arrit

në përfundimin se parimet e mbrojtjes së të drejtave të minoriteteve nuk ishin pjesë

integrale në gjenezën e Bashkimit Europian, por ishin një produkt i nevojës nga

dimensionin e jashtëm të BE-së. Kjo situatë ka dëmtuar besueshmërinë e normës së

“huazuar”të BE-së në procesin e zgjerimit vis a vis vendeve kandidate.

Në lidhje me elementin e dytë, duke qenë se vendet e rajonit të Ballkanit

Perëndimor kryesisht mbështeten në politikën nacionaliste, kostot e miratimit dhe

sidomos të zbatimit të normave me fokus të drejta e minoriteteve kombëtare janë

konsideruar të larta. Kjo ka penguar‘fuqinë’ transformuese të BE-së në Kroaci në

lidhje me të drejtat e minoriteteve kombëtare.

Së fundi, pyetjes nëse kushtëzimi politik i BE-së për çështjet e minoriteteve

mund të konsiderohet i suksesshëm në adresimin e problemeve ‘stateness’ në Kroaci,

përgjigjja e argumentuar në këtë punim ka qenë negative, pasi nuk ka qenë në

objektivat kryesore të BE-së për të trajtuar shkaqet rrënjësore të marrëdhënieve

problematike me minoritetet kombëtare, por ka "pretenduar" vetëm absorbimin e

acquis në legjislacionin kombëtar kroat.

79

KAPITULLI V- Të drejtat e minoriteteve në kuadër të procesit të zgjerimit: rasti i Shqipërisë dhe Maqedonisë Në këtë kapitull hulumtohen të dhënat historike dhe situata politike në dekadat e

fundit për vendet në fokus, për të hulumtuar mbi faktorët e brendshëm që kanë

ndikuar në procesin e europianizimt të Shqipërisë dhe Maqedonisë. Supozimi i

ngritur në këtë punim, i shpjeguar në mënyrë të detajuar në kapitullin e dytë, thekson

që qasja e vendeve të caktuara ndaj minoriteteve kombëtare mund të lehtësojë ose

pengojë procesin e europianizimit në këto vende edhe pse jo tërësisht. Për të

mundësuar testimin në kapitullin e gjashtë të supozimit të lartpërmëndur është me

rëndësi që fillimisht të hulumtohet mbi marrëdhënien maxhorancë me minoritetin

kombëtar në fokus në Shqipëri dhe Maqedoni. Secili nga rastet analizohet duke

filluar me këndvështrimin historik dhe më pas hulumtohet e drejta për arsim dhe

pjesëmarrje politike e minoritetit kombëtar grek dhe shqiptar ndër vite. Struktura e

hulumtimit për të dy vendet është e njëjtë për të mundësuar krahasimin midis tyre.

5.1 Rasti i Shqipërisë

Për sa i përket Shqipërisë, marrëdhënia e kësaj të fundit me minoritetet ka

qenë më pak komplekse në krahasim me vendet e tjera të rajonit. Kjo për disa arsye

që do të shpjegohen në vijim si dhe për shkak të pranisë së ulët numerike të

minoriteteve në territorin e vendit. Marrëdhëniet diplomatike të Shqipërisë me BE-në

(asokohe Komuniteti Europian) vendosen që në qershor të 1991. Pavarësisht

marrëdhënieve të hershme me BE-në, rrugëtimi i Shqipërise për sa i përket integrimit

europian do të jetë më i gjatë në krahasim me fqinjët e saj. Shqipëria firmos një

marrëveshje tregëtie me Bashkimin Europian në 1992 dhe në 1999 do të jetë pjesë e

Procesit të Stabilizimit dhe Asociimit. Marrëveshja e Stabilizim Asociimit (MSA),

negociatat e së cilës filluan në 2001, hyri në fuqi në 2006 me nënshkrimin e saj nga

të dy palët negociuese (shtetet anëtare të BE-së dhe Shqipërisë).161 Në nenin 2 të

kësaj marrëveshjeje palët zotohen të respektojnë ‘parimet demokratike dhe të drejtat

njerëzore, siç janë shpallur në Deklaratën Universale të të Drejtave të Njeriut dhe

siç janë përkufizuar në Konventën Europiane për të Drejtat e Njeriut, në Aktin Final

të Helsinkit dhe Kartën e Parisit për një Europë të Re’.162 Më 28 prill 2009 Shqipëria

paraqet kërkesën e saj për anëtarësim në BE dhe më 10 tetor 2009 Komisioni

161 http://eeas.europa.eu/delegations/albania/eu_albania/political_relations/index_en.htm 162Keshilli i Bashkimit Europian, “Stabilisation and Association Agreement”, Brussels, 2006. fq. 9.

80

Europian vendos për dhënien e statusit kandidat, por në këmbim të plotësimit të disa

kushteve paraprake, ndër të cilat edhe respektimi dhe mbrojtja e të drejtave të

minoriteteve .

Kushtetuta e Shqipërisë mbron të drejtat civile, ekonomike dhe sociale të

minoriteteve. Historikisht vendi i ka ndarë minoritetet në dy grupe edhe pse jo de

jure: minoritete kombëtare (greket, maqedonasit dhe malajzezët) dhe minoriteti

‘etno-linguistik’ (arumune dhe rome). Edhe pse kjo ndarje nuk ka një bazë ligjore që

i referohet, në diskursin e institucioneve publike referohet kjo ndarje. Marrëdhëniet

ndër-etnike mbeten të mira, ndërsa sugjerohet përmirësimi i kuadrit ligjor për

minoritetet.

5.1.1 Sfondi historik i disiplinimit të marrëdhënieve maxhorancë me minoritetet nga momenti i formimit të shtetit shqiptar

Mbi origjinën e minoritetit kombëtar grek ka versione të ndryshme, sidomos

për sa i përket momentit të vendosjes së tyre në territorin shqiptar. Në bazë të

Minority Rights Group International, është e vështirë të arrish në një version të

vetëm mbi momentin e vendosjes së minoritetit grek në Shqipëri, të pranuar nga të

dyja palet. 163 Nëse i referohemi shtetit amë të minoritetit, Greqisë, minoriteti

kombëtar grek është autokton në territorin jugor të Shqipërisë dhe e ka origjinin në

shek VI para lindjes së Krishtit. 164 Pjesa dërrmuese e tyre jetojnë në rajonin e

Gjirokastrës, Delvinës dhe Himarës. Por studimet vendase dhe gërmimet

arkeologjike në zonat ku banon sot minoriteti grek, dëshmojnë ‘ekzistencën e

pandërprerë të kulturës ilire në këtë hapësire’.165

Periudha e Perandorisë Osmane është me rëndësi për t’ju referuar për shkak

se Osmanët kanë mbajtur regjistra (defterë) të detajuar mbi përbërjen e popullsisë në

zonat e pushtuara. Studime te historianëve vendas kanë hulumtuar ‘defterët’ osmane,

të cilët mbanin statistika mbi përbërjen e popullsisë në njësitë administrative që ishin

nën sundimin e Perandorisë. Në bazë të studimit të kryer nga historiani Ferit Duka, i

cili hulumtoi dhe botoi të dhënat nga Defteri i Sanxhakut të Vlorës së 1519-1520, del

163http://minorityrights.org/minorities/greeks/ (Aksesi me 28.11.2016)) 164 http://www.mfa.gr/en/greece-bilateral-relations/albania/cultural-relations-and-greek-community.html (Aksesi me 29.11.2016) 165 Meta, Beqir (2013), Minoritetet dhe Ndertimi Kombetar ne Shqiperi: 1912-1924, Qendra e Studimeve Albanologjike, Tirane: fq. 51

81

në pah mbizotërimi i popullsisë shqipfolëse.166 Gjë që dëshmon që popullsia greke

është shpërngulur në territorin e Dropullit mbas kësaj periudhe. E ngjashme është

edhe historia e përhapjes së greqishtes në zonën e Vurgut të Delvines, ku studiuesit

vendas argumentojnë se dukuria e përzierjes së popullsisë ka nisur të shfaqet në fund

të shek të XVIII e në fillim të shek të XIX.167

Megjithatë mospërputhja midis versioneve të dhëna nga historianët shqiptare

me studiuesit grekë, që saktësojnë periudhën e ardhjes së minoritetit grek, e ka

zanafillën që në përcaktimin e termit minoritet. Për historiografinë greke, minoriteti

grek nuk duhet të identifikohet nga elementët objektive si gjuha, besimi, traditat etj

por nga elementët subjektive: ndërgjegjia kombëtare dhe feja.168 Mbi këto baza, duke

shfrytëzuar edhe statistikat e Perandorisë Osmane, që bënin një klasifikim të

popullsisë në bazë të besimit fetar dhe jo në bazë të përkatesise etnike, historiografia

zyrtare greke argumentoi që e gjithë popullsia e krishterë e besimit ortodoks që

banonte në jug të Shqipërisë ishte greke në ndërgjegjen e saj kombëtare.169 Ndërsa

historiografia shqiptare, në dallim me atë greke, në identifikimin e kombësisë së

popullsisë së Shqipërisë së Jugut, e bazon në elemente objektive, si; gjuha dhe

prejardhja. Elementët objektive në dallim me ata subjektive janë qartësisht të

verifikueshme me anë të argumenteve historike. Studiuesja Sonila Boçi në

hulumtimin e saj në Arkivat e Ministrisë së Jashtme Shqiptare ka publikuar

regjistrimet e popullsise së viteve 1923, 1930 dhe 1945 në Shqipëri.170 Në 1923 në

Shqipërinë e Jugut jetonin 33 791 persona, në 1930 kishte 20 846 persona dhe në

1945 u deklaruan 36 338 se ishin me kombësi greke. Shumica dërrmuese banonte në

Prefekturën e Gjirokastrës.171

Edhe mbas shpalljes së pavarësisë në 1912, Shqipëria duhej të përballej me

çështjen e minoriteteve, sidomos, për faktin se ato ishin preteks për fqinjët në mënyrë

që të legjitimonin projektet e tyre për të aneksuar një pjesë të territorit të Shqipërisë.

166 cituar në Meta, Beqir (2013), Minoritetet dhe Ndertimi Kombetar ne Shqiperi: 1912-1924, Qendra e Studimeve Albanologjike, Tirane: fq. 53-54 167 Meta, Beqir, Minoritetet dhe Ndertimi Kombetar ne Shqiperi: 1912-1924, Qendra e Studimeve Albanologjike, Tirane: 2013, f. 54-58 168 Boci, Sonila, Minoritetet ne Shqiperi midis Identitetit dhe Integrimit: 1939-1949, Qendra e Studimeve Albanologjike, Instituti i Historise, Tirane: 2012, fq. 41. 169 Boci, Sonila, Minoritetet ne Shqiperi midis Identitetit dhe Integrimit: 1939-1949, Qendra e Studimeve Albanologjike, Instituti i Historise, Tirane: 2012, fq. 41. 170 Boci, Sonila, Minoritetet ne Shqiperi midis Identitetit dhe Integrimit: 1939-1949, Qendra e Studimeve Albanologjike, Instituti i Historise, Tirane: 2012, fq. 44. 171 Boci, Sonila, Minoritetet ne Shqiperi midis Identitetit dhe Integrimit: 1939-1949, Qendra e Studimeve Albanologjike, Instituti i Historise, Tirane: 2012, fq. 44.

82

Gjatë periudhës së pushtimit Italian të Shqipërisë ka një dokumentacion të gjerë të

pushtuesit, i cili paraqet një pasqyrë të gjendjes së Shqiperisë së Jugut dhe influencës

greke në të.172 Në raportin e detajuar të ushtrisë italiane përshkruhej roli i mitropolisë

së Gjirokastrës, e cila në bazë të raportit me doemos kërkonte të helenizonte

besimtarët e gjuhës shqipe. 173 Pushtuesit Italianë u munduan të zëvendësonin

ndikimin grek me atë italian por nuk ndikuan për të ndryshuar përbërjen enike. Edhe

në Konferencën e Paqes çështja e minoritetit kombëtar grek dhe garancitë që do t’i

ofronte shteti shqiptar këtij minoriteti shin në qendër të vëmendjes. Delegacioni

shqiptar u zotua që minoritetit grek ‘do t’i jepen të gjitha garancitë që vendet e

qytetëruara i japin minoriteteve në territorin e tyre”.174

Në periudhën komuniste politika shtetërore synonte integrimin në jetën

politike, ekonomike dhe shoqërore të vendit. Kjo sipas studiuesve dhe historianëve

vendas vinte për shkak se vendet komuniste përqafuan doktrinën marksiste të

internacionalizmit proletar, e cila nuk binte në kundërshtim me dhënien e të drejtave

dhe lirive minoriteteve kombëtare. Studiuesit argumentojnë që regjimet komuniste

ishin më tolerante ndaj minoriteteve se ato pararendëset. Limiti i vetëm që i vendosej

minoriteteve ishte ndaj kërkesës së tyre për bashkim me shtetin amë.175

Ne rastin e Shqipërisë, qeveria kishte si linjë të përgjithshme politike që

ndiqte në mënyrë rigoroze “bashkim-vllazërim” të popullit shqiptar me atë minoritar. 176 Bazuar në studimin e historianes Sonila Boçi mbi minoritetet në Shqipëri, në

periudhën komuniste, ‘ajo që eshë lehtësisht e konstatueshme në politikat e shtetit

shqiptar ndaj minoriteteve është ndërthurja e politikave integruese me ato për

ruajtjen e identitetit etnik dhe kombëtar të minoriteteve. Këto politika zhvillohen

njëkohësisht dhe shpesh alternohen me njëra tjetrën’.177 Baza ligjore e kohës dhe

punësimi në hierarkinë e shtetit shqiptar të minoritarëve e konfirmon këtë linjë

politike.

172 Meta, Beqir, Minoritetet dhe Ndertimi Kombetar ne Shqiperi: 1912-1924, Qendra e Studimeve Albanologjike, Tirane: 2013, fq. 209-239 173 Meta, Beqir, Minoritetet dhe Ndertimi Kombetar ne Shqiperi: 1912-1924, Qendra e Studimeve Albanologjike, Tirane: 2013, fq. 210-212 174 Meta, Beqir, Minoritetet dhe Ndertimi Kombetar ne Shqiperi: 1912-1924, Qendra e Studimeve Albanologjike, Tirane: 2013, fq. 249 175Boci, Sonila, Minoritetet ne Shqiperi midis Identitetit dhe Integrimit: 1939-1949, Qendra e Studimeve Albanologjike, Instituti i Historise, Tirane: 2012, fq. 215-221. 176Boci, Sonila, Minoritetet ne Shqiperi midis Identitetit dhe Integrimit: 1939-1949, Qendra e Studimeve Albanologjike, Instituti i Historise, Tirane: 2012, fq. 230. 177Boci, Sonila, Minoritetet ne Shqiperi midis Identitetit dhe Integrimit: 1939-1949, Qendra e Studimeve Albanologjike, Instituti i Historise, Tirane: 2012, fq. 231.

83

Përsa i përket bazës ligjore që me qeverinë provizore në 1944, me anë të

“Deklaratës për të drejtat e qytetarit”, qeveria zotohej në garantimin e barazisë së të

gjithë shtetasve para ligjit. Edhe në Statutin e Partisë Komuniste Shqiptare (PKSH),

miratuar më 14 mars 1946, sanksionohej barazia midis shtetasve pavarësisht

kombësisë, racës, fesë etj. Për më tepër Statuti i Republikës Popullore të Shqipërisë i

1946 në parashikimet e tij garantonte të drejta të barabarta midis shtetasve (neni 13)

si dhe të drejtën, ashtu si të gjithë shtetasve , për të zgjedhur përfaqësuesit e tyre ,

apo për t’u zgjedhur në organet e larta shtetërore (neni 14)178.

Ndërsa për sa i përket punësimit të minoritarëve në hierarkinë e shtetit, në

kërkimet e bëra në arkivat e shtetit nga studiuesit del në pah fakti që pjesëtarët e

minoritetit grek kanë mbajtur poste të rëndësishme në strukturat qëndrore dhe lokale

ku minoriteti grek përbënte shumicën. Integrimin e tyre e dëshmon edhe fakti i

pranisë në Ushtrinë Kombëtare Shqiptare në gradën e Oficerit, apo nën Oficerit si

dhe seksionin e Ministrisë së Brendshme, apo të sigurimit të Shtetit. Dihet që këto

seksione ishin vitale pë regjimin komunist dhe fakti i përfshirjes së minoritarëve

edhe në këto pozicione konfirmon linjën e integrimit të tyre në çdo fushë të jetës

politike, ekonomike dhe shoqërore të vëndit. Edhe në fushën e arsimit, regjimi u

kujdes që minoritetet, dhe në rastin konkret minoriteti grek, të arsimohej në gjuhën

amëtare. Për këtë arsye në periudhën 1944-45 u hapën shumë shkolla në fshatrat me

popullsi minoritare, gjë që u konsiderua ‘diskriminim pozitiv’ ndaj tyre për faktin që

në krahasim me fshatrat shqiptare, fshatrat e këtij minoriteti kishin më shumë

shkolla.179

5.1.2 Situata aktuale

Në Shqipëri jeton një numër jo i konsiderueshëm i minoriteteve, pjesë e të

cilëve janë edhe romët dhe egjiptianët. Tabela e mëposhtme përmbledh numrin e

popullsisë së minoriteteve në raport me popullsinë e përgjithshme të vëndit:

178Boci, Sonila, Minoritetet ne Shqiperi midis Identitetit dhe Integrimit: 1939-1949, Qendra e Studimeve Albanologjike, Instituti i Historise, Tirane: 2012, fq. 231-234. 179 Boci, Sonila (2012), Minoritetet ne Shqiperi midis Identitetit dhe Integrimit: 1939-1949, Qendra e Studimeve Albanologjike, Instituti i Historise, Tirane: fq. 234-239.

84

Tabela nr. 2

Viti Nr. popullsisë minoritare Përqindja në raport me

Popullsinë e përgjithshme

1960 44.570 2.7%

1979 54.687 2.1%

1989 64.816 2.0%

Burimi: Raporti i parë zyrtar i paraqitur nga Republika e Shqipërisë në Këshillin e Europës

Ndërsa Censusit të vitit 2011, të realizuar nga INSTAT rezulton se numri i

përgjithshëm i popullsisë në Republikën e Shqipërisë është 2,800,138 banorë. Sipas

të dhënave të Censusit 2011 rezultojnë këto të dhëna për minoritetet sipas përkatësisë

etnike dhe kulturore: rom 8,301 banorë ose 0.30 %; grek 24,243 banorë ose 0.87 %;

maqedonase 5,512 banorë ose 0.20. Ndërkohë rezulton se 390,938 banorë kanë

preferuar të mos përgjigjen dhe përgjigjet e 44.144 banorëve kanë qenë të

pavlefshme/ të papërcaktuara. Rezultatet e Censusit për Popullsinë dhe Banesat u

kundërshtuan nga përfaqësuesit e minoriteteve, përfshi edhe disa shoqata Rome dhe

Egjiptiane.180

Minoriteti kombëtar grek është i vogël dhe i përqendruar në jug të Shqipërisë.

Pjesa dërrmuese e këtij minoriteti jeton në jug të vendit, në 40 fshatra të rrethit

Gjirokastër, 35 fshatra të Sarandes, 16 fshatra të Delvinës dhe 3 fshatra të

Përmetit. 181

Në bazë të censusit të 2011, minoriteti grek përfaqëson 0.87% të popullsisë

me një numër prej 24 243 banorë duke vërtetuar që është minoriteti më i madh në

Shqipëri. 182 Ajo që duket problematike në censusin e 2011 është fakti i mos

deklarimit të rreth 14% të popullsisë, të cilët kanë preferuar të mos i pergjigjen

pyetjes mbi etnicitetin. Ky fakt ka hapur debate në vend mbi prejardhjen etnike të

atyre që nuk i janë përgjigjur pyetjes. Bashkimi Europian i ka kushtuar një rëndësi të

veçantë minoritetit grek në progres raportet për Shqipërinë. Kjo për shkak edhe të

lobimit të Greqisë, një anëtare relativisht e vjetër e BE-së, e cila në fokus të raporteve

180 Komisioni Europian, Progres-Raport 2013 për Shqipërinë, fq. 56 (Aksesi më 12.06.2017) 181 https://minoritetetshqiptare1.wordpress.com/category/minoritetet/grek/ (Aksesi më 12.06.2017) 182 Censusi INSTAT 2011, http://www.instat.gov.al/al/census/census-2011.aspx (Aksesi më 10.10.2016)

85

me Shqipërine dhe kërkesave të saj për anëtarësim në instancat Euro-Atlantike ka

patur dhe ka kërkesat për mbrojtjen dhe respektimin e mëtejshëm të minoritetit grek

në Shqipëri.

Kushtetuta e Shqipërisë e 1998 i dedikon një pjesë të konsiderueshme të

drejtave të njeriut (Pjesa II) ku përfshihen dhe të drejtat e minoriteteve.183 Në nenin

18 të saj, në mënyrë të qartë dhe eksplicite sanksionohet barazia përballë ligjit dhe

mosdiskriminimi për shkaqe “si gjinia, raca, feja, etnia, gjuha, bindjet politike,

fetare a filozofike, gjendja ekonomike, arsimore, sociale, ose përkatësia

prindërore”.184 Neni 20 i dedikohet tërësisht të drejtave të minoriteteve kombëtare.

Pavaresisht se nuk ekziston një ligj i mirëfilltë për minoritetet, legjislacioni shqiptar

në dispozita të caktuara i është referuar të drejtave të minoriteteve si p.sh Kodi

Penal,185 i cili dënon nxitjen e urrejtjes, Ligji për Arsimin që mbron dhe promovon

arsimimin e minoriteteve në gjuhën amë, Kodi i Punës, 186 i cilin ndalon

diskriminimin mbi baza të kombësisë etj.

Pavarësisht pranisë së vogël numerike, minoriteti grek është një komunitet

shumë aktiv dhe gjithmonë i pranishëm në parlament, apo në momente të caktuara

edhe në koalicionin qeverisës si dhe në debatet më të rëndësishme politike në vend.

Një faktor i rëndësishëm që ka ndikuar është edhe roli aktiv i shtetit amë të

minoritetit, Greqisë, në ngritjen e çështjes dhe problematikave të minoritetit grek në

raport me Shqipërinë, apo edhe në nivel më të lartë të BE-së. Pikërisht në faqen

zyrtare të Ministrise së Jashtme Greke, në seksionin informativ mbi minoritetin

kombëtar grek në Shqipëri, theksohet së një nga prioritetet kyçe të politikës së

jashtme greke në raport me Shqipërinë është monitorimi i gjendjes së anëtareve të

këtij minoriteti, “jo vetëm në zonat ‘arbitrarisht’ të njohura si minoritare nga shteti

shqiptar por në të gjithë Shqipërinë”. Më tej Ministria e Jashtme thekson që

‘respektimi i plotë i të drejtave të minoritetit dhe zbatimi i angazhimeve dhe

detyrimeve nga ana e palës shqipëtare, jane kriteret që Shqipëria duhet të përmbushë

në rrugën e saj europiane’.187 Pikërisht të njëjtën qasje ka patur Greqia edhe në

kuadër të institucioneve të BE-së që është pjesë, duke ngritur herë pas here në debate

183 Kushtetuta e Republikes se Shqiperise, http://www.pp.gov.al/web/kushtetuta_2016_1082.pdf (Aksesi më 12.11.2016) 184 Kushtetuta e Republikes se Shqiperise, Neni 18 (pika 2) 185 Ligji nr. 7895, datë 27.01.1995, “Kodi Penal i Republikës së Shqipërisë” 186 Ligji nr. 7961, datë 12.07.1995, “Kodi i Punës i Republikës së Shqipërisë” 187http://www.mfa.gr/en/greek-national-minority-in-albania/ (Aksesi me 28.11.2016)

86

të ndryshme çështjen e minoritetit grek dhe duke kërkuar kritere të qarta për t’u

përmbushur nga Shqipëria në këtë fushë.

Ndërsa në planin e brendshëm, institucioni i Avokatit te Popullit është një

aktor i rëndësishëm, i cili ka propozuar disa rekomandime për përmirësimin e kuadrit

ligjor ekzistues në vend për një mbrojtje të plotë dhe efektive të pjesëtarëve të

minoriteteve në vend. Një nga rakomandimet e këtij institucioni lidhej me përfshirjen

e ‘kombësisë’ si shkak për diskriminim në Ligjin nr. 10221 datë 4.02.2010 “Për

mbrojtjen nga diskriminimi”.188 Ndërsa rekomandimi i dytë lidhej me kërkesat e

Këshillit të Europës për një përputhje të plotë me përcaktimet e Konventës Kuadër

për Minoritetet Kombëtare. Në një raport të veçantë të hartuar për minoritetet,

Institucioni i Avokatit të Popullit shprehet që “konkretisht, në lidhje me minoritetet

kombëtare evidentohet se, pavarësisht bazës normative ligjore në fuqi, mungon

përkufizimi i minoritetit kombëtar”.189 Për më tepër në raport evidentohet fakti që:

…vendi ynë nuk ka marrë ende “masën e nevojshme legjislative”, nuk ka nxjerrë ende asnjë akt normativ të brendshëm ku të përcaktohet definicioni, apo kriteret e njohjes së minoriteteve, të cilat “de jure”, janë pranuar si të tilla indirekt nga shteti shqiptar, po t’i referohemi kritereve të përzgjedhjes së anëtarësisë së Komitetit Shtetëror të Minoriteteve.190 Ndaj një kërkese të institucionit të Avokatit të Popullit drejtuar Kryeministrit

të vendit lidhur me mungesën e një kuadri ligjor specific mbi minoritetet është marrë

një përgjigje zyrtare ku specifikohet se me Urdhër të Kryeministrit nr.117 datë

10.03.2014 “Për ngritjen e grupit ndërinstitucional të punës për vlerësimin e kuadrit

ligjor dhe politikave për minoritetet” po punohet në këtë drejtim. Por problematika e

mungesës së një ligji të posaçëm për minoritetet e kanë ngritur për një kohë të gjatë

vetë minoritetet. Siç theksohet edhe nga të intervistuarit çështja është ngritur në nivel

europian edhe me anë të zërit të shtetit amë të minoriteit grek.

Një tjetër institucion i cili mund të luajë një rol të rëndësishëm për

parandalimin e diskriminimit në bazë të përkatësisë etnike është edhe Komisioneri

për Mbrojtjen ndaj Diskriminimit. Themelimi i këtij institucioni me Ligjin nr. 10221

“Për mbrojtjen nga diskriminimi”, i miratuar nga Kuvendi i Republikës së Shqipërisë

më datë 04.02.2010 ishte një kërkesë e drejtpërdrejtë e BE-së. Komisioneri për

188 Avokati i Popullit, Raport i veçantë për gjendjen e të drejtave të minoriteteve në Shqipëri, Tirane 2014. fq.34-35 189 Avokati i Popullit, Raport i vecante per gjendjen e te drejtave te minoriteteve ne Shqiperi, Tirane 2014. fq.34-36 190 Avokati i Popullit, Raport i veçantë për gjendjen e të drejtave të minoriteteve në Shqipëri, Tirane 2014. fq.36

87

Mbrojtjen nga Diskriminimi u krijua si institucion i pavarur në ushtrimin e detyrës,

që siguron mbrojtjen efektive nga diskriminimi dhe nga çdo formë sjelljeje që nxit

diskriminimin për shkak “të gjinisë, racës, ngjyrës, etnisë, gjuhës, identitetit gjinor,

orientimit seksual, bindjeve politike, fetare ose filozofike, gjendjes ekonomike,

arsimore ose shoqërore, shtatzënisë, përkatësisë prindërore, përgjegjësisë

prindërore, moshës, gjendjes familjare ose martesore, gjendjes civile, vendbanimit,

gjendjes shëndetësore, predispozicioneve gjenetike, aftësisë së kufizuar, përkatësisë

në një grup të veçantë, ose për çdo shkak tjetër”. 191 Në më shumë se shtatë vite

themelim, ky institucion ka shqyrtuar ankesave të subjekteve që pretendojnë se janë

viktima të sjelljeve diskriminuese apo që e nxisin atë, jo vetëm nga administrata

publike, por edhe nga subjektet private. Në një hulumtim të bërë në arkivin e

kërkesave të shqyrtuara nga Komisioneri për Mbrojtjen nga Diskriminimi (KMD),

del në pah që numri më i madh i ankesave që i janë drejtuar institucionit me motiv

‘diskrimimin për shkak të përkatësisë etnike’ vijnë nga minoriteti rom dhe

egjiptian.192

Për të pasur një përgjigje të plotë dhe zyrtare rreth numrit të kërkesave që

kanë ardhur nga minoriteti kombëtar grek të shqyrtuara nga Komisioneri për

Mbrojtjen ndaj Diskriminimit, i’u drejtova me kërkesë zyrtare institucionit për

informacion.193 Në bazë të përgjigjes të dhënë nga Institucioni, për periudhën 2010-

nëntor 2017 janë regjistruar katër raste të ardhura nga minoriteti kombëtar grek në

Shqipëri, ndër të cilat në dy raste nuk është konstatuar diskriminim, një rast është

pushuar ndërsa një tjetër është në shqyrtim.194 Asnjëri nga rastet në fjalë nuk ka të

bëjë me diskriminimin e minoritetit në fushën e pjesëmarrjes politike dhe njëri prej

rasteve ka të bëjë me rastin e pretenduar të diskriminimit për shkak të etnisë në

arsim. Megjithatë nga numri i vogël rasteve të paraqitura në KMD për një periudhë të

gjatë në krahasim me atë të minoritetit Rom dhe Egjiptian arrihet në përfundimin që

minoriteti përgjithësisht nuk ndihet i diskriminuar për shkak të etnisë.

191 Ligji nr.10221 i datës 04.02.2010 “Për mbrojtjen nga diskriminimi” http://kmd.al/skedaret/1308053956-Ligji%20per%20mbrojtjen%20nga%20diskriminimi.pdf (Aksesi më 12.11.2016) 192 http://www.kmd.al/index.php?fq=brenda&emri=&gj=gj1&kid=83&kidd=86 (Aksesi më 12.05.2017) 193 Kërkesa për dhënie informacioni u depozitua në Institucionin e Komisionerit për Mbrojtje ndaj Diskriminimit me numër rendor 29, datë 10. 11.2017. 194 Përgjigje zyrtare e ardhur më 14.11.2017 me nr. Protokolli 1122 nëpërmjet adresës së emailit.

88

5.1.3 E drejta për arsim e minoritetit kombëtar grek

Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë në nenin 20 195 të saj garanton të

drejtën e minoriteteve për t’u arsimuar në gjuhën e tyre amtare. Në të njëjtën frymë

me parashikimin kushtetues edhe ligji për sistemin arsimor parauniversitar u

garanton personave që u përkasin minoriteteve kombëtare ‘të drejtën e studimit dhe

mësimit në gjuhën amtare dhe të drejtën për të mësuar për kulturën dhe historinë e

tyre brenda kornizës së programeve dhe planeve mësimore’.196

Një studim në zonat minoritare i kryer nga Komiteti Shqiptar i Helsinkit

(KSHH) në 2003 raportonte: “Në bazë të konventës -kuadër “Për mbrojtjen e pakicave kombëtare” ato kanë të drejtë të arsimohen në gjuhën e tyre. Në zonën e minoritetit, në shkollat 8-vjeçare ruhet raporti i dhënë me ligj për zhvillimin e lëndëve në 8-vjeçare në të dyja gjuhët, raport i cili, në ciklin e ulët, është 90% me 10%, përkatësisht i lëndëve në gjuhën greke dhe i lëndëve në gjuhën shqipe dhe, në ciklin e lartë, 70% me 30%, përkatësisht i lëndëve në gjuhën greke dhe i lëndëve në gjuhën shqipe Në shkollat e mesme, lëndët zhvillohen në gjuhën shqipe dhe 2 orë në javë bëhet mësimi i gjuhës greke Në shkollat e mesme, lëndët zhvillohen në gjuhën shqipe dhe 2 orë në javë bëhet mësimi i gjuhës greke. Ndonëse numri i nxënësve ka ardhur në rënie për shkak të emigracionit, shteti shqiptar nuk ka mbyllur, por ka vazhduar të financojë shkolla edhe me një numër minimal nxënësish (me 2-3 nxënës). Në zonën minoritare, raporti mësues-nxënës është mjaft i ulët: 1 mësues për 6-7 nxënës.’197

Përsa i përket arsimimit terciar, pranë Universitetit “Eqrem Cabej”, qysh prej vitit

shkollor 1994, është çelur dega gjuhë-letërsi, në gjuhën greke, ku studiojnë një

numër i konsiderueshëm studentësh minoritarë.

Edhe në raportin e Avokatit të Popullit, i cili është një studim i 2014,

paraqitet e njëjta situate përgjithësisht pozitive për sa i përket të drejtës për t’u

arsimuar në gjuhën amë të minoritetit kombëtar grek. Kritika ndaj arsimit mund të

ngrihen në vazhdën e përmirësimit të cilësisë së arsimit në përgjjithësi në vend e cila

mund të ketë një efekt të drejtpërdrejtë edhe në cilësinë e arsimit që ofrohet për

minoritetet. Ndër të tjera në raport theksohet se:

195 Kushtetuta e Republikës së Shipërisë, neni 20 paragrafi 2, fq. 6 https://www.parlament.al/wp-content/uploads/2015/10/kushtetuta-perditesuar-1.pdf (Aksesi më 12.11.2016) 196Ligji nr. 69/2012, “Për sistemin arsimor parauniversitar në Republikën e Shqipërisë”, fq. 4405 http://www.arsimi.gov.al/files/userfiles/arkiva/dok-0029.pdf (Aksesi më 12.11.2016) 197Komiteti Shqiptar i Helsinkit, Raport: Veprimtaria e Komitetit Shqipetar te Helsinkit Janar-Prill 2003, Tirane: fq. 19 http://www.egjiptianet.de/Komiteti%20shqiptar%20i%20Helsinskit.pdf (Aksesi me 12.11.2016)

89

Lidhur me përfshirjen në tekstet shkollore të njohurive për kulturën, historinë, gjuhën dhe besimin fetar të minoritetit, si dhe mundësinë për të mësuar në gjuhën minoritare në sistemin arsimor shtetëror, konstatohet se, në shkollat nëntëvjeçare shtetërore zhvillohet proces mësimdhënie edhe në gjuhën minoritare. Ndërkohë pohohet se, në tekstet shkollore të ofruara nga ana e Ministrisë së Arsimit dhe Sportit, nuk ka përfshirje të njohurive të sipërcituara. Në intervistën e kryer pranë Zyrës së Avokatit të Popullit198 me Asistent

Komisionerin, i cili kishte qenë pjesë e stafit të Institucionit që kishte përgatitur

raportin e posaçëm për minoritetet, u theksua se ky raport ka qenë produkt i

iniciativës së Institucionit dhe jo produkt i një kërkese nga minoritetet (Intervistë,

Asistent Komisioner pranë Avokatit të Popullit). Për sa i përket elementit të qasjes së

fëmijëve minoritare në sistemin arsimor, në studimin e lartpërmendur theksohet një

akses i siguruar pa asnjë pengesë. Aspekt që konfirmohet edhe nga të intervistuarit e

këtij punimi doktorature. Megjithatë ndonëse në sistemin arsimor të detyruar, tekstet

shkollore në gjuhën amtare sigurohen nga Ministria e Arsimit dhe e Sportit, në

studimin e Avokatit të Popullit del në pah fakti që në shkollën e mesme nuk ka libra

në gjuhën amë. Më tej në raport përmendet ekzistenca e sistemit “dy gjuhësh të

arsimimit shtetëror dhe diskriminimit të mundshëm në procesin mësimor, konstatohet

se ekzistojnë shkolla me sistem dygjuhësh dhe se, nuk ka diskriminim.”199

Megjithatë për përmbushjen e nevojave të mëtejshme të minoritetit, de jure

dhe de facto është e lejueshme themelimi i shkollave private. Në vend janë hapur

disa të tilla, rasti i kolegjit privat greko-shqiptar “Arsakio” Tiranë e themeluar ne

1998200, apo i shkolles 9-vjeçare “Frymë Dashurie”.201

Përfaqësuesja e Ministrisë së Arsimit për periudhën 2013-2017 paraqiti disa

statistika të rëndësishme në Konferencën e organizuar nga Ministria e Punëve të

198 Intervistë e marrë pranë Institucionit të Avokatit të Popullit më 23 shkurt 2017 199 Avokati I Popullit, Raport i vecante per gjendjen e te drejtave te minoriteteve ne Shqiperi, Tirane 2014. f.20-22 200 Kolegji Arsakeio Greke-Shqipëtare në Tiranë, u themelua në 1998 dhe e financuar nga Philekpaideutiki Etaireia si dhe donator Foreign Office (financial programmes for the development of Balkans). Kjo shkollë ka zhvilluar të gjitha klasat: Para shkollore, 9-vjeçare dhe të Mesme. http://www.arsakeio.gr/en/schools-complexes/arsakeio-greek-albanian-college-in-tirana (Aksesi më 12.11.2016) 201 Si pjesë e Fondacionit “Fryma e Dashurisë”, themeluar me iniciativën e Fortlumturisë së Tij Anastasit, Kryepiskopit të Tiranës, Durrësit dhe gjithë Shqipërisë, çeli dyert në vitin 2005, për të gjithë fëmijët e moshës 7–15 vjeç, shkolla 9-vjeçare shqiptaro-greke “Frymë Dashurie”, në Durrës. http://orthodoxalbania.org/old/index.php/eng/homepage/social-projects/111-arsimi-dhe-edukimi/143-shkolla-9-vjecare-shqiptare-greke-fryme-dashurie-durres (Aksesi me 12.11.2016)

90

Jashtme202 për përmirësimin e legjislacionit për minoritetet në Shqipëri. Zv. Ministri

i Arsimit deklaroi se në zonat minoritare të Gjirokastrës, Sarandës dhe Delvinës ne

vitin shkollor 2016-2017 ishin regjistruar rreth 700 fëmijë grekë me një raport 1

mësues për 11 fëmijë. Përfaqësuesja theksoi se Ministria e Arsimit ka siguruar tekste

falas për këta fëmijë si dhe ka orientuar transportin falas. Në total në të gjithë vendin,

sipas Ministrisë së Arsimit, janë 1043 nxënës të minoriteteve me kosto zero. Në

shkollat e mesme raportet janë: 40 përqind mësimdhënia zhvillohet në gjuhën shqipe

dhe 60 përqind në gjuhën greke. Ndërsa në shkollat fillore 90 përqind në gjuhën

greke dhe 10 përqind në gjuhën shqipe. Për sa i përket arsimit profesional për

mësuesit e këtyre institucioneve, zv. Ministri i Arsiminit theksoi se janë respektuar

kurrikulat e tyre. Ministria e Arsimit po punon në drejtim të kurrikulave të reja, ku

për vitin 2017-2018 fëmijet e minoriteteve do të pajisen me kurrikulën e re në klasën

e gjashtë e të shtatë. Ministria e Arsimit në linjë me orientimet e Konventës Kuadër

për Minoritetet Kombëtare ka inkurajuar shumë gjuhësinë në klasat e para. Përtej

arsimimit të brezave, që është funksioni parësor i shkollave, përfaqësuesja e

Ministrisë së Arsimit theksoi edhe iniciativën e transformimit të tyre në qëndra

komunitare ku nëpërmjet organizmit të aktiviteteve të ndryshme synohet promovimi

i kulturës së minoriteteve duke përfshirë nxënës prindër në aktivitete.

Bazuar në opinionin e fundit të Komitetit Këshillues të Konventës Kuadër për

Minoritetet Kombëtare për Shqipërinë, që i përket vitit 2011, “mundësitë për të

mësuar gjuhët minoritare dhe për të dhënë mësim në këto gjuhë mbeten të

pamjaftueshme”. Komiteti Këshillues thekson që kërkesat e shumta për të mësuar

gjuhët minoritare ose në gjuhët minoritare nuk janë pritur në mënyrë të favorshme

nga autoritetet. Kështu, ky Komitet nxit autoritetet ta intensifikojnë dialogun me të

interesuarit dhe të analizojnë propozimet ekzistuese.203

Megjitatë, ashtu siç përmendet në raporte të ndryshme të organizatave

rajonale dhe vendase, sfidë për Ministrinë e Arsimit mbetet sigurimi i cilësisë së

mësimdhënies në përgjithësi në shkallë vendi e cila përfshin edhe përmirësimin e

cilësisë së mësimdhënies në gjuhën e minoriteteve.

202 Konferenca e organizuar më 26.10.2016 pranë Ministrisë së Punëve të Jashtme me titull “Një ligj për Minoritetet në Shqipëri” 203 Këshilli Europian, Elementë të praktikës së mirë të identifikuara gjatë zbatimit të Projektit të përbashkët BE/KiE “Nxitja e të drejtave të njeriut dhe e mbrojtjes së pakicave në Evropën Juglindore http://pjp-eu.coe.int/documents/3513035/9724657/Good+Practices+in+Southeastern+Europe+ALB.pdf/d830bb3f-ab58-4b4b-82f9-415c9df99b83(Aksesi me 12.11.2016) fq. 21

91

5.1.4 Pjesëmarrja politike e minoriteteve kombëtare

Në bazë të Kodit Zgjedhor të Republikës së Shqipërisë, të miratuar në 2008

dhe të ndryshuar me Ligjin nr. 74/2012 dhe me Ligjin nr. 31/2015, në nenin 3 të saj

parashikon që “çdo shtetas shqiptar që ka mbushur 18 vjeç, qoftë edhe ditën e

zgjedhjeve, pa dallim race, etnie, gjinie, gjuhe, bindje politike, besimi, aftësie fizike

ka të drejtë të zgjedhë dhe të zgjidhet në përputhje me rregullat e parashikuara nga

ky kod”.204

Konventa Kuadër për Minoritetet Kombëtare u ratifikua nga Kuvendi i

Shqipërisë në vitin 1999 dhe hyri në fuqi në 01.01.2000. Nëse i referohemi

Kushtetutës, Konventa është e vetëzbatueshme dhe me aktet ligjore dhe nënligjore e

lartpërmëndura përbën kuadrin ligjor për mbrojtjen e minoriteteve në vend. Në

Shqipëri elementi i cili ka bërë ndarjen midis minoriteteve në dy kategori në ato

kombëtare dhe etno-gjuhësore, ka qenë elementi i ekzistencës ose jo i shtetit amë. Në

faktin se minoritetet kombëtare kanë një shtet amë (p.sh. grekët kanë shtet amë

Greqinë), ndërsa minoritetet etno-gjuhësore nuk e kanë një shtet të tillë (shtet

amë).205

Në Shqiperi grekët, maqedonasit dhe malazezët përkufizohen de facto si

minoritet kombëtar edhe pse de jure nuk ekziston një ligj specifik. Minoriteti

kombëtar grek përbën grupin më të madh ndër minoritetet ekzistuese në vend.

Ndërsa arumunët (vllehët) dhe romët përkufizohen si grupe minoritetesh etno-

gjuhësore. Minoriteti kombëtar grek ndër vite ka formuluar kërkesën për të njohur

qytete me prani të minoritarëve greke përtej “zonave minoritare” të përcaktuara në

periudhën e komunizmit. Nëpërmjet pranimit të kësaj kërkese minoriteti kombëtar

grek do të mundësohej për të përdorur gjuhën greke në dokumente zyrtare dhe në

shenjat publike në këto zonat, ose të përfshinin më shume minoritarë me origjinë

greke në administratën publike.

204http://www.cec.org.al/sq-al/kodi-zgjedhor(Aksesi më 12.01.2017) 205 Raporti i tretë paraqitur nga Republika e Shqipërisë mbështetur në nenin 25, paragrafi 1, të Konventës Kuadër të Këshillit të Europës për Mbrojtjen e Minoriteteve Kombëtare, fq. 7 https://rm.coe.int/168008b7fa (Aksesi më 16.04.2017)

92

Arsimi publik nuk është i disponueshëm në gjuhën rome, serbo-malazeze ose

vllahe.206

“Si rezultat i vendosjes së kuotës gjinore në KZ u rrit ndjeshëm pjesëmarrja e grave në organet e pushtetit vendor që dolën nga këto zgjedhje, por duhet bërë më tepër kujdes për përfaqësimin e minoriteteve në listat e kandidatëve.”207 Shqipëria është i vetmi nga vendet përfituese e cila nuk ka dispozita që nxisin

rritjen e numrit të përfaqësuesve të minoriteteve të punësuar në sektorin publik.

Sistemi ligjor shqiptar parashikon vetëm mosdiskriminimin për shkak të kombësisë

në marrëdhëniet e punës.208 Duke qenë se nuk ka të dhëna për numrin e personave,

që u përkasin minoriteteve kombëtare të punësuar në administratën publike, është e

pamundur në këto kushte pasja e një pasqyre të qartë të situatës. Punësimi i dy

personave me prejardhje egjiptiane, si rezultat i një projekti europian të zbatuar në

Përmet, është për t’u mirëpritur, por duke qenë se në përgjithësi nuk ekziston asnjë

detyrim ligjor në këtë drejtim, iniciativa të tilla do të mbeten në dorë të vullnetit të

mirë të pushtetit vendor.209

Në Shqipëri, vetëm disa deputetë në Kuvend përfaqësojnë minoritetet

kombëtare. Në nivel vendor, një sërë personash që i përkasin minoritetetit grek ose

asaj maqedonase janë zgjedhur në zonat ku banojnë në numër të konsiderueshëm.

Minoritetet e vogla, sidomos romët dhe egjiptianët, janë në kushte të pafavorshme në

këtë aspekt. Pra, është interesante të vërehet që projekti i zbatuar në Shqipëri, i

analizuar me hollësi më poshtë në këtë dokument ka sjellë si rezultat përfaqësimin e

një personi që i përket komunitetit egjiptian në Këshillin Bashkiak të Përmetit.210

Përsa i përket përfaqësimit të minoriteteve në strukturën e aparatit qeverisës,

një nga strukturat kryesore përfaqësuese është Komiteti Shtetëror i Minoriteteve 206 Raporti i DASH per Shqipërine 2015, fq. 16 http://photos.state.gov/libraries/albania/1382258/aliajmx/HRR%20-%20Shqip%202015.pdf(Aksesi më 12.11.2016) 207Komiteti Shqipetar i Helsinkit, Raport mbi Respektimin e të Drejtave të Njeriut në Shqiperi për vitin 2015, Tiranë: fq. 19 http://ahc.org.al/web/images/publikime/al/Raporti_per_te_Drejtat_Njeriut.pdf (Aksesi më 12.11.2016) 208Ligji nr. 7961, datë 12.07.1995, “Kodi i Punës i Republikës së Shqipërisë”, neni 9 209 Këshilli Europian, Elementë të praktikës së mirë të identifikuara gjatë zbatimit të Projektit të përbashkët BE/KiE “Nxitja e të drejtave të njeriut dhe e mbrojtjes së pakicave në Evropën Juglindore” http://pjpeu.coe.int/documents/3513035/9724657/Good+Practices+in+Southeastern+Europe+ALB.pdf/d830bb3f-ab58-4b4b-82f9-415c9df99b83(Aksesi me 12.11.2016) fq. 39 210Këshilli Europian, Elementë të praktikës së mirë të identifikuara gjatë zbatimit të Projektit të përbashkët BE/KiE “Nxitja e të drejtave të njeriut dhe e mbrojtjes së pakicave në Evropën Juglindore”, http://pjpeu.coe.int/documents/3513035/9724657/Good+Practices+in+Southeastern+Europe+ALB.pdf/d830bb3f-ab58-4b4b-82f9-415c9df99b83(Aksesi me 12.11.2016) fq. 21

93

(KSHM) i Shqipërisë. Megjithatë kjo strukturë që në zanafillën e krijimit të saj u

kritikua nga organizatat rajonale si Këshilli i Europës, të cilat kanë objekt mbrojtjen

e minoriteteve. Në bazë të Komitetit Këshillues të Këshillit të Europës, KSHM “nga

njëra anë, është një organ shtetëror që i përgjigjet drejtpërdrejtë Kryeministrit, nga

ana tjetër, anëtarësia në të, është e përbërë nga persona që u përkasin minoriteteve

kombëtare, e bën të jetë një organ thuajse përfaqësues që në dukje flet në emër të

disa minoriteteve kombëtare.”211 Në këtë kuadër, Komiteti Këshillues e kritikonte

faktin që jo të gjitha grupet minoritare janë të përfaqësuara në këtë Komitet, që

“përbërja në të është arbitrare” dhe që atij i mungon pavarësia nëse kemi parasysh që

anëtarët zgjidhen nga autoritetet pa u konsultuar me grupet minoritare të interesuara.

Si i tillë, ai nuk mund të konsiderohet si një “organ vërtet përfaqësues”. Grupi i

punës për reformimin e legjislacionit shqiptar për minoritetet kombëtare ka

sugjeruar, mes të tjerash, rritjen e përfaqësimit dhe të rolit konsultativ të këtij

Komiteti. 212

Siç shprehet qartazi në raportin e finalizuar në janar të 2015, institucioni i

Avokatit të Popullit në lidhje me respektimin e të drejtave të minoriteteve, apo

minoriteteve në këto vite është bazuar kryesisht në investigimet “ex-officio”213, për

faktin se numri i ankesave që vijnë nga individë pjesëtarë të minoriteteve, ka

rezultuar të jetë i ulët.”214Ajo që theksohet me rëndësi dhe një kritikë, e cila duhet të

adresohet sa më shpejt nga institucionet përkatëse, ështe mungesa e një akti normativ

të brendshëm ku të përcaktohet përkufizimi apo kritere të njohjes së minoriteteve,të

cilat duhet të përmblidhen në një ligj të posaçëm.215 Në kuadër të të njëjtit raport të

përgatitur nga Institucioni i Avokatit të Popullit, në seksionin mbi problematikat e

konstatuara gjatë inspektimeve të institucionit në zonat minoritare, mbi lirinë e

tubimit apo organizimit në shoqata, shprehjes ndërgjegjes dhe besimit fetar, nga

përgjigjet e dhëna nga pjesëtarë e minoritetit grek nuk rezulton të ketë problematika 211 Keshilli i Europes, Rezoluta CM/ResCMN(2014)1 mbi zbatimin e Konventës Kuadër për Minoriteteve Kombëtare nga Shqipëria, 12.02.2014. https://rm.coe.int/1680685e01 (Aksesi më 02.06.2016) 212Këshilli Europian, Elementë të praktikës së mirë të identifikuara gjatë zbatimit të Projektit të përbashkët BE/KiE “Nxitja e të drejtave të njeriut dhe e mbrojtjes së pakicave në Evropën Juglindore http://pjpeu.coe.int/documents/3513035/9724657/Good+Practices+in+Southeastern+Europe+ALB.pdf/d830bb3f-ab58-4b4b-82f9-415c9df99b83(Aksesi me 12.11.2016) fq. 38 213 procedura ‘ex officio’ është procedura ku një institucion vepron me iniciativë të tij pa pasur nevojë për një kërkesë apo autorizim 214 Avokati i Popullit, Raport i veçantë për gjendjen e të drejtave të minoriteteve në Shqipëri, Tirane 2014. fq.5 215 Avokati i Popullit, Raport i veçantë për gjendjen e të drejtave të minoriteteve në Shqipëri, Tirane 2014. fq.6

94

apo pengesa. 216 Komiteti Shqiptar i Helsinkit për sa i përket pjesëmarrjes së

minoritetit në administratën publike në raportimin për 2003 arrinte në perfundimin

se: “Në të vërtetë, gjatë bisedave, ballafaqimeve dhe verifikimeve në vend të këtij

problemi, doli se një numër i konsiderueshëm kuadrosh dhe intelektualësh minoritarë

gjenden aktualisht në strukturat shtetërore lokale, në administratën publike, në

organet e rendit etj.”217

Megjithëkëtë është e rëndësishme të theksohet që legjislacioni shqiptar aktual

nuk parashikon organe konsultative në nivel vendor (lokal). Një projekt i përbashkët

i BE-së dhe Këshillit të Europës i zbatuar në disa bashki të rajonit të Ballkanit

Perëndimor kishte për synim pjesëmarrjen e minoriteteve edhe në nivel lokal. Një

nga bashkitë që u zbatua ky projekt ishte Përmeti dhe përfshinte, ndër aktivitetet e

tjera, krijimin e një komisioni civil për minoritetet, si një organ këshillimor për t’u

marrë me shqetësimet e personave që u përkasin minoriteteve kombëtare. 218

Iniciativa e mësipërme konsiderohet një praktikë e mirë sa i takon rritjes së

pjesëmarrjes së minoriteteve në vendimmarrjen në nivel vendor.219 Bashkia Përmet, e

cila bën pjesë në Qarkun e Gjirokastrës, ka tri grupe dhe komunitete minoritare:

grekët, vllehët dhe egjiptianët. Sipas regjistrimit të popullsisë të vitit 2011, rreth 17%

e popullsisë në nivel bashkie i përket një minoriteti të caktuar. Nëpërmjet fuqizimit

dhe qasjes gjithëpërfshirëse, këto projekte mund të shërbejnë si shembuj për

“pjesëmarrjen e efektive” në nivel vendor të minoriteteve, siç e kërkon neni 15 i

KMPK-së.220

Megjithëkëtë menaxherja e këtij Projekti për Shqipërinë në një intervistë të

kryer në mars të 2017 u shpreh se “fenomeni i pjesëmarrjes në vendim marrje në

216 Avokati i Popullit, Raport i veçantë për gjendjen e të drejtave të minoriteteve në Shqipëri, Tirane 2014, fq. 20-22 217Komiteti Shqipetar i Helsinkit, Raport: Veprimtaria e Komitetit Shqipetar te Helsinkit Janar-Prill 2003, Tirane: fq. 20 http://www.egjiptianet.de/Komiteti%20shqiptar%20i%20Helsinskit.pdf (Aksesi më 12.11.2016) 218 Këshilli Europian, Elementë të praktikës së mirë të identifikuara gjatë zbatimit të Projektit të përbashkët BE/KiE “Nxitja e të drejtave të njeriut dhe e mbrojtjes së pakicave në Evropën Juglindore http://pjpeu.coe.int/documents/3513035/9724657/Good+Practices+in+Southeastern+Europe+ALB.pdf/d830bb3f-ab58-4b4b-82f9-415c9df99b83 fq. 39 (Aksesi me 12.11.2016) 219 Këshilli Europian, Elementë të praktikës së mirë të identifikuara gjatë zbatimit të Projektit të përbashkët BE/KiE “Nxitja e të drejtave të njeriut dhe e mbrojtjes së pakicave në Evropën Juglindore http://pjpeu.coe.int/documents/3513035/9724657/Good+Practices+in+Southeastern+Europe+ALB.pdf/d830bb3f-ab58-4b4b-82f9-415c9df99b83 fq. 39 (Aksesi me 12.11.2016) 220Keshilli Europian, Elemente të praktikës së mirë të identifikuara gjatë zbatimit të Projektit të përbashkët BE/KiE “Nxitja e të drejtave të njeriut dhe e mbrojtjes së pakicave në Evropën Juglindore http://pjpeu.coe.int/documents/3513035/9724657/Good+Practices+in+Southeastern+Europe+ALB.pdf/d830bb3f-ab58-4b4b-82f9-415c9df99b83 fq. 42 (Aksesi me 12.11.2016)

95

nivel vendor është një problem që prek të gjithë popullsinë. Minoritetet, përfshirë atë

grek, janë pjesë e këtij problemi, po aq sa pjesa tjetër e popullsisë.”

5.2 Rasti i Ish Republikës Jugosllave të Maqedonisë

Fillimisht kam analizuar status quo- në dhe marrëdhëniet e maxhorancës me

minoritetin shqiptar në Maqedoni në raport me dy tematikat në trajtim; pjesëmarrjen

politike dhe të drejtën për arsim. Analiza e gjendjes ex-ante kushtëzimit të BE-së

është e rëndësishme për të nxjerrë në pah ndikimin e saj ndaj të drejtave të

komunitetit shqiptar në fushat në fokus. Këndvështrimi historik është i rëndësishëm

dhe në funksion të parashtrimit teorik të bërë në kapitullin e tretë, sipas të cilit

marrëdhënia maxhorancë me minoritetin në një vend të caktuar mund të jetë një

lehtësues ose pengues i kushtëzimit të BE-së në fushën e të drejtave të minoriteteve.

Në vijim të kësaj pjese që studjon rastin e Maqedonisë, analizohet me konkretisht

raporti i ndërsjelltë i Maqedonisë me BE-në dhe impaktin e politikave të kushtezimit

të BE-së në dy fushat në referim; pjesëmarrjes politike dhe të drejtës për arsim.

5.2.1 Sfondi historik i marrëdhënieve ndër etnike në Maqedoni Kur trajtohen çështje që kanë të bëjnë me minoritetet kombëtare, historia

mbetet një element kyç për të kuptuar të tashmen. Sidomos në rajonin e Ballkanit

historia vazhdon të mbetet një diskurs i ndjeshëm edhe për faktin që ekzistojnë disa

versione të historisë në varësi të vendit ku ndodhemi.

Historia e Maqedonisë ka qenë objekt i një konflikti të niveleve diplomatike

midis Greqisë dhe Maqedonisë. Konflikti rreth çështjes se emrit, nuk mund të

analizohet duke iu referuar ngjarjeve aktuale por këndvështrimi historik i vendeve në

referim mund të na vijë në ndihmë.221 Rasti i mësipërm është vetëm një nga shembujt

që tregon se historia dhe faktet e së kaluarës kthehen në një element kyç për të

kuptuar të tashmen. Për këtë arsye në pjesën e parë të këtij kapitulli analizohet

historia e Maqedonisë, me një fokus të veçantë marrëdhëniet ndëretnike midis

maxhorancës maqedonase dhe minoritetit kombëtar shqiptar.

221 Giordani Merlicco, “La Disputa del Nome tra Atene e Skopje”, Affari Internazionali, 2009 http://www.affarinternazionali.it/articolo.asp?ID=1148 (Accesso il 05/05/2011)

96

Shteti i parë i formuar në territorin e Maqedonisë së sotme ishte Mbretëria

nën Filipin e II (359-356 p.e.r), e cila u shtri në territorin e paonëve, ilirëve dhe

trakeve. Aleksandri i Madh (336-323 p.e.r) ndërtoi një perandori të madhe që shtrihej

dëri në territorin e Afganistanit të sotëm. Mbas tij rajoni bëhet pjesë e Perandorisë

Romake (146 p.e.r) e më pas (285 e.r) me ndarjen e Perandorisë, rajoni bëhet pjesë e

Perandorisë Bizantine.

Sllavët dynden në territorin e Maqedonisë në shek.VI dhe në shek X territori

bie nën sundimin e Bullgarisë per t’u rimarrë nga Bizantinet në 1018. Në shek. XIV,

territori bie në sundimin e Serbisë por në 1395 Maqedonia pushtohet nga Perandoria

Osmane. Gjatë luftrave Ballkanike, Maqedonia aneksohet nga Serbia për t’u

përfshirë më pas në Mbretërinë Serbo-Kroate-Sllovene mbas Luftës së Parë Botërore.

Gjatë Luftës së Dytë Botërore, pjesa më e madhe e territorit të Maqedonisë u pushtua

nga Bullgaria për t’u bërë pjesë e Jugosllavisë si një nga gjashtë Republikat e kësaj të

fundit. Në 47 vjet pjesë e Jugosllavisë (1944-1991) u regjistruan zhvillime të

rëndësishme për sa i përket raportit maxhorancë maqedonase dhe minoritet shqiptar.

Kushtetuta e 1944 e Republikës Popullore të Maqedonisë, e cila ishte pjesë e

Federatës Jugosllave të Maqedonisë pati një rëndësi historike për popullsinë

maqedonase. Kjo për disa arsye. Në rradhë të parë Republikës Popullore të

Maqedonisë përfaqësonte entitetin e parë shtetëror që nga pushtimi në 168 para

Krishtit nga Perandoria Romake. Gjithashtu emri që mori ky entitet mbarte një

simbolikë për popullatën maqedonase sepse përfaqësonte maxhorancën etnike sllave.

Nuk mund të thuhej e njëjta gjë për popullatën shqiptare, që nuk ndihej e

përfaqësuar nga shteti i ri dhe vullneti i kësaj të fundit gjithmonë kishte qenë të

bashkohej me shtetin amë që ishte themeluar që në 1912. Pavarësisht vullnetit të

shqipëtarëve të Maqedonisë, maxhoranca vendosi që entiteti shtetëror i formuar të

ishte një nga gjashtë Republikat e Jugosllavisë dhe gjuha maqedonase do njihej si një

nga katër gjuhët zyrtare të Federatës. Pesë ishin kombet titullare të federatës: serbët,

malajzezët, sllovenët, maqedonasit dhe kroatët. Boshnjakët myslimanë nuk u njohën

si komb më vete deri më 1981. Gjithshtu Kushtetuta e Federatës predikonte barazinë

ndërmjet qytetarëve të Jugosllavisë dhe ndalonte ndasitë që mund të lindnin për

shkak të dallimeve gjuhësore, të besimit, arsimimit, kombësisë apo pozicionit social.

Kushtetuta garantonte: liritë individuale dhe lirinë për të manifestuar fenë, lirinë e

pronësisë private dhe të iniciativës ekonomike. Megjithë njohjes formale të shumë

97

lirive, sistemi ishte i centralizuar në duart e partisë –shtet që kontrollonte çfarëdo lloj

aktiviteti me synimin për të krijuar shoqërinë ‘perfekte’.222

Sigurisht që Kushtetuta e Republikës Popullore Maqedonase kishte një

ndikim edhe tek popullsia shqiptare e Maqedonisë, e cila nga një grup përbërës me të

njëjtat të drejta me atë maqedonase mori statusin e minoritetit kombëtar në entitetin e

ri që u formua. Pavarësisht statusit të minoritetit, politika zyrtare e Federatës ishte

doktrina e "vllazërimit dhe bashkimit", e cila synonte mënjanimin e konflikteve

etnike nëpërmjet dhënies të të drejtave kulturore dhe përdorimin e lirë të gjuhës se

minoriteteve. Në përputhje me këtë politikë të tolerancës ndaj minoriteteve u hapen

shkolla dhe kurse të posaçme në gjuhët e minoritete etnike. Politikat si arsimi,

aftësimi profesional dhe mundësitë sociale kishin për qëllim përfshirjen e komunitetit

shqiptar në jetën ekonomike dhe sociale të vendit.

Megjithëkëtë, për shkak të pranisë së lartë numerike të shqipëtarëve në

Maqedoni, në fillimin e viteve ’70 minoriteti shqiptar kërkoi autonominë. Maqedonia

zyrtare nuk mund t'i pranonte këto kërkesa, duke pasur frikë nga trendet separatiste

në të ardhmen nga ana e komunitetit shqiptar. Zgjidhja u gjet në futjen e një

terminologjie të re për minoritetet, e cila u shndërrua në ligj në vitin 1974 në

Jugosllavi. Popullsia e Federatës u nda në tri grupe me të drejta të ndryshme:

kombet, kombësitë e Jugosllavisë dhe kombësitë e tjera. Terminologjia e re kishte

për qëllim zgjidhjen e çështjes etnike duke parashikuar këtë sistem që përfshin tre

grupe. Kombet ishin grupet etnike që ishin themeluese të Republikave: serbët,

kroatët, malazezët, sllovenët, maqedonasit dhe muslimanët.223 Kombësitë termi i cili

në vitin 1968 zëvendësoi termin ‘minoritet’, i referohej minoriteteve brenda

republikave të ish-Jugosllavisë, por që përbënin shumica në një shtet fqinj. Si

kombësi, u njohën shqiptarët nga Kosova dhe Maqedonia, hungarezët nga

Vojvodina, bullgarët, italianët etj.

Ndërsa me termin "kombësive të tjera dhe grupet etnike" ligji i referohej

grupeve, për të cilat nuk ishte e mundur të gjeje ndonjë lidhje përkatësie me

Republikat përbërëse të Federatës Jugosllave ose me shtetet fqinje. Statusi i ri i njohu

kombësive të drejta gjuhësore dhe kulturore kudo që ata ndodheshin në Jugosllavi.

Në Maqedoni, përveç të drejtave kulturore, popullsisë shqiptare i’u njoh statusi i 222 Center for Documentation and Information on Minorities in Europe (2001)- Southeast Europe (CEDIME- SE),“Albanians of Macedonia,” fq. 5 223Dicosola, Maria, Stati, nazioni e minoranze:la ex Jugoslavia tra revival etnico e condizionalità europea. Giuffre Editore, 2010: fq. 139-140.

98

kombësisë themeluese e Republikës Socialiste të Maqedonisë. Ky fragment në

historinë e Maqedonisë është me rëndësi për t’u kujtuar në mënyrë që të kuptohet

edhe kundërshtimi në mënyrë kategorike i faktorit shqiptar ndaj zhvillimeve të

fillimit të viteve ’90. Pakënaqësia e minoritetit shqiptar arriti kulmin në vitin 1990,

me ndryshimet në kushtetutën që e përcaktonin Maqedoninë si "shtet kombëtar i

popullit maqedonas". Ndërsa, versioni i mëparshëm e përkufizonte Maqedoninë si

"shtet i popullsisë maqedonase dhe minoriteteve shqiptare dhe turke". Rënia e

Jugosllavisë në vitin 1990 dhe shpallja e pavarësisë nga Maqedonia, solli në

sipërfaqe marrëdhënien e vështirë mes shumicës dhe minoritetit etnik shqiptar i cili

kërkoi që të ketë një peshë më të madhe në politikën maqedonase.224

Teoricienë të ndryshëm duke hulumtuar mbi mundësitë e demokratizimit të

vendeve ish-komuniste paralajmëruan mbi rreziqet që mund të hasnin këto vende. Në

bazë të Arend Lijphart, pengesa më e madhe për demokratizimin e këtyre vendeve

janë ndarjet etnike të cilat çuan edhe në konflikte të dhunshme, si dhe "paaftësia e

hartuesve të kushtetutës për të adresuar këtë problem në një mënyrë konstruktive."225

Me rënien e komunizmit shtetet e Ballkanit u futën në procesin e shtet-ndërtimit. Në

shumicën e këtyre vendeve, tirania e komunizmit u zëvendësua nga një tjetër formë

tjetër e tiranisë, e ashtuquajtura "tirania e shumicës."226 I pari që e teorizoi këtë

koncept ishte Alexis de Tocqueville, për t'u përpunuar më vonë nga teoricienë të tjera

të demokracisë në shoqëritë e ndara, duke përfshirë edhe studiuesin Arendt Lijphart.

Sundimi i shumicës, në bazë të Lijphart, çoi në tiraninë e shumicës, apo luftë civile

në shumicën e vendeve të Ballkanit në fillimin e viteve ‘90, por definitivisht jo

demokraci.227 Tirania e shumicës është një regjim që përjashton minoritetet nga

procesi i vendimmarrjes.

Mbas deklarimit të pavarësisë nga Sllovenia dhe Kroacia, në qershor të

1991 edhe Maqedonia proklamon pavarësinë dhe në nëntor 1991 miraton një

kushtetutë të re. President shpallet Kiro Gligorov nje ish komunist që kishte pasur

pozicione të rëndësishme gjatë periudhës së komunizmit. Në dritën e këtyre

224 Dicosola, Maria (2010), Stati, nazioni e minoranze:la ex Jugoslavia tra revival etnico e condizionalità europea. Giuffre Editore: fq. 4-6 225 Lijphart, Arend (2002), "The Wave of Power-Sharing Democracy." In The architecture of democracy: constitutional design, conflict management, and democracy. Oxford, UK: Oxford University Press, fq.37. 226 Mc Intos, “Minority rights,” 939-941 227 Lijphart, Arendt (2001), Le democrazie contemporanee, il Mulino: fq. 53.

99

ngjarjeve, përkundër faktit se minoriteti shqiptar përbënte 22.9% 228, parathënia e

Kushtetutës e miratuar në vitin 1991 ishte formuluar si më poshtë: Duke u bazuar në traditat historike, kulturore, shpirtërore dhe shtetërore të popullit maqedonas dhe luftën e tyre gjatë shekujve për lirinë e kombit dhe sociale dhe krijimin e atdheut të tij, (...) Maqedonia është themeluar si shtet kombëtar i popullit të Maqedonisë, ku barazia e plotë si qytetarë dhe bashkëjetesa e përhershme e popullit maqedonas me shqiptarët, turqit, vllehët, romët dhe kombësitë e tjera që jetojnë në Republikën e Maqedonisë është e garantuar.229

Teksti i Kushtetutës kundërshtohet fuqishëm nga minoriteti kombëtar

shqiptar, duke e konsideruar një nga përpjekjet e shumta të elitës politike

maqedonase për të limituar ndikimin e tyre në shoqëri. Megjithëkëtë pavarësia nuk

solli përfitime për minoritetit kombëtar shqiptar, për më tepër, statusi i tyre në

shoqëri u përkeqësua vis a vis regjimit të mëparshëm. Në Kushtetutën Jugosllave të

vitit 1974, Maqedonia ishte përcaktuar si "shtet kombëtar i popullit maqedonas dhe i

shqiptarëve dhe turqve." Ndërsa parathënia e Kushtetutës së Maqedonisë së vitit

1991, e cilëson grupin etnik maqedonas si 'titullar' i shtetit, një kthim mbarapa në

krahasim me regjimin e mëparshëm, ku kombet që përbënin shtetin ishin të listuara.

Në Kushtetutën Jugoslave të 1974 asnjë grup etnik që përbënte popullsinë e

Maqedonisë nuk ishte i privilegjuar de jure. Për këtë çështje, kreu i Partisë

Demokratike të Shqiptarëve (PDSH) në një intervistë të bërë për Human Rights

Watch shprehej se "shteti që më parë ishte shtet i shqiptarëve, maqedonasve dhe të

tjerëve u bë shtet i maqedonasve. Ju mund ta vini re këtë fakt kudo. Televizioni është

televizioni i maqedonasve dhe jo 'TV i Maqedonisë'. Çdo gjë në këtë vend

identifikohet me këtë cilësim 'maqedonas'. "230

Teksti i Kushtetutës konsiderohet elementi i parë i prishjes së marrëdhënieve

ndër-etnike në periudhën e post-komunizmit, i përforcuar nga refuzimi për të pranuar

kërkesën e PDSH-së për status të barabartë të shqiptarëve me maqedonasit. 231

Refuzimi për të pranuar "Deklaratën për barazinë e shqiptarëve dhe maqedonasve"

çoi në mospjesëmarrjen e minoritetit kombëtar shqiptar në referendumin për

pavarësinë e Maqedonisë. Ky fakt u interpretua nga shumica maqedonase me dyshim

dhe u konsiderua një "tradhëti" ndaj vendit.

228 Rezultatet e censusit të 1991 në Maqedoni. 229 Ish Republika e Maqedonisë, Kushtetuta e 1991. 230Human Rights Watch, “A threat to ‘Stability’: Human rights Violations in Macedonia”, June 1996 231 Tanevski, Borjan, “The problem between the Macedonian and the Albanian ethnic groups in the Republic of Macedonia and its future,” New Balkan Politics, Issue 9, fq. 3.

100

Një element tjetër që kontribuoi në përkeqësimin e marrëdhënieve midis

maqedonasve dhe minoritetit kombëtar shqiptar kishte të bënte me elementin e

përdorimit të gjuhës amë nga minoriteti i ‘madh’ shqiptar. Gjuha zyrtare e shpallur

në Kushtetutë ishte gjuha maqedonase me alfabetin e saj cirilik. Përdorimi zyrtar i

gjuhëve të kombësive të tjera në territorin e Maqedonisë ishte i kufizuar në nivelin

lokal dhe vetëm në ato njësi ku minoritetet mund të përbënin shumicën. Përveç kësaj,

Kushtetuta e vitit 1991 nuk parashihte përdorimin e gjuhës shqipe në Parlament dhe

nuk kishte asnjë referim për të drejtën e përfaqësimit politik të minoriteteve në

territorin e Maqedonisë. Në vitin 1994 një vendim i Gjykatës Kushtetuese shfuqizoi

Udhëzimin Administrativ të vitit 1985, i cili kërkonte respektimin e gjuhëve të

kombësive të tjera. Ky vendim u konsiderua i papranueshëm nga minoriteti kombëtar

shqiptar.

Grupi etnik shqiptar jo vetëm që kundërshtoi faktin se statusi i tyre ishte

përkeqësuar, në krahasim me regjimin e mëparshëm, por këmbënguli që të njihej si

një grup themelues me të njëjtat të drejta si grupi etnik maqedonas. Kërkesat e elitës

politike shqiptare në fillim të viteve 1990 ishin: grupi etnik shqiptar duhej të

konsiderohej përbërës i shtetit, i barabartë me grupin maqedonas; veton e grupit

shqiptar për çështje që kanë të bëjnë me mbijetesën e tyre si grup etnik; njohja e

gjuhës shqipe si gjuhë zyrtare dhe përdorimi i gjuhës shqipe nga autoritetet publike

në qeveritë lokale dhe në Parlament.232 Këto kërkesa të artikuluara nga përfaqësuesit

e shqiptarëve është dëshmi e pozicionit jo-dominant në shoqëri, e cila përforcon

tezën që shqiptarët e maqedonisë janë ‘de facto’ një minoritet kombëtar.

Gjatë një dekade të tranzicionit, Maqedonia u karakterizua nga mungesa e

legjitimitetit të sistemit politik për shkak të përjashtimit të minoritetit shqiptar dhe

"mungesës së institucioneve të mirëfillta demokratike". 233 Studiues vendas

argumentuan që një variabël i rëndësishëm i përjashtimit të minoriteteteve nga jeta

publike ishte mos realizimi i të drejtës së përfaqësimit politik.234 Pozicion i cili u

mbështet edhe nga studime të tjera si ajo e financiuar nga Friedrich Ebert Stiftung që

i referohej periudhës 1991-2001 duke theksuar që në këtë periudhë Maqedonia nuk u

232 Ilievcki, Z. (2007), Country Specific Report on Actors and Processes of Ethno-Mobilization, Violent Conflicts and Consequences: Macedonia, European Academy: 5-6 233 Hristova, Lidija. "Democratic Consolidation of Divided Societies - The Macedonian Case." New Balkan Politics 9 (2005). 234Aziri, Etem, “The Spirit of the Consensus and the Integration in a Multi-Etnic Society”, nel Power-Sharing and the Implementation of the Ohrid Framework Agreement. Friedrich Ebert Stiftung, 2008: p. 45-46.

101

dallua për përfshirjen e minoriteteve në administratën publike, përkundrazi Shteti

“sillej si shteti kombëtar i maxhorances”. 235

5.2.2 Situata aktuale: pjesëmarrja politike dhe e drejta për arsim e shqiptarëve të Maqedonisë

Një moment i rëndësishëm në historinë e Maqedonisë, i cili ndryshoi në

mënyrë rrënjësore gjendjen de jure të komunitetit shqiptar, është Marrëveshja

Kuadër e Ohrit e firmosur në 13 gusht të 2001 e cila shënonte në të njëjtën kohë

fundin e konfliktit të armatosur në vend.

Dokumenti përmbante disa argumenta mbi të cilat palët negociuese ranë

dakort. Ndërtimi i një qeverie decentralizuese me pushtet të limituar dhe të mirë

përcaktuar ishte parashikim i Kapitullit të tretë. Një kapitull i Marrëveshjes së Ohrit

përmënd të drejtën e barazisë në përfaqësim dhe mosdiskriminim në realizimin e

kësaj të drejte. Principi i barazisë në përfaqësim përmbante mekanizma për të

siguruar një përfaqësim më të madh të komuniteteve në institucionet publike të

qeverisë qëndrore dhe lokale. Në bazë të principit të lartpërmendur u përfshinë në

sistemin politik edhe mekanizma të tillë di “maxhoranca Badinter”. Maxhoranca

Badinter është maxhoranca e përfaqësuesve në Parlament që përfshin edhe

maxhorancën e përfaqësueve nga minoritetet në organin përfaqësues. Lijphart për

këtë argumentoi se "demokracia e shumicës në shoqëritë etnikisht të ndara, jo vetëm

është e padrejtë, por edhe e rrezikshme, sepse ajo patjetër përjashton disa grupe të

vogla etnike nga qasja në pushtet." Maqedonia, me ndihmën e aktorëve

ndërkombëtarë, ka arritur të marrë shumicën e parimeve të sugjeruara nga

mbështetësit e modelit konsociative në përputhje me parimin e përfshirjes së

minoritetevenë procesin e vendimmarrjes, në vend të përjashtimit të tyre. 236

Ky lloj i veçantë i shumicës kërkohej në zgjedhjen e një të tretës së anëtarëve

të Gjykatës Kushtetuese dhe në zgjedhjen e tre anëtarëve të Këshillit të Drejtësisë.

Procedurat e posaçme siç është shumica e Badinterit janë parashikuar për çështje të

235 Bieber, Florian, “Power-Sharing and the Implementation of the Ohrid Framework Agreement”, nel Power-Sharing and the Implementation of the Ohrid Framework Agreement. Friedrich Ebert Stiftung, 2008: p. 14. 236 Maleska, Mirjana. "What kind of a political system did Macedonia get after the Ohrid Peace Agreement?" New Balkan Politics 9 (2005).

102

rëndësishme për minoritetet të tilla si: ndryshimet në kushtetutë; votimi i ligjeve me

rëndësi të veçantë për pjesëtarët e minoritetit kombëtar shqiptar si Ligji për

Vetëqeverisje Lokale, Ligji për Përdorimin e Gjuhëve, Simbolet, etj.

Në lidhje me arsimin dhe përdorimin gjuhësor, marrëveshja siguroi fonde

shtetërore për arsimin e lartë në gjuhën e folur prej së paku 20% të popullatës në

Maqedoni. Përveç kësaj, i njëjti dokument parashikon zbatimin e parimit të

"diskriminimit pozitiv" në lidhje me regjistrimin me universitetet shtetërore të

studentëve të Maqedonisë jo pjesë të shumicë. Sa i përket përdorimit të gjuhës së

minoritetit, marrëveshja parashikonte që çdo gjuhë që flitej nga të paktën 20% e

popullsisë do të konsiderohej gjuhë zyrtare e Maqedonisë. Duke iu referuar

regjistrimit të vitit 1994 siç u përmend më lart, i vetmi komunitet që mund të

plotësonte këtë kërkesë ishte komuniteti shqiptar. Marrëveshja parashikonte

përjashtimin dhe rastet e përdorimit të një gjuhe tjetër, përveç asaj maqedonase:

1. Në komunat ku së paku 20% e popullatës flasin atë gjuhë të veçantë.

2. Në komunikim me qeverinë qëndrore.

3. Në një zyrë të qeverisë qendrore ku ka selinë në njërën nga njësitë e

vetëqeverisjes lokale, ku së paku 20% e popullatës flasin gjuhë zyrtare,

përveç gjuhës maqedonase.

Përjashtimi i mësipërm plotësohej vetëm nga komuniteti shqiptar. Edhe pse

rekomandohej ekzekutimi i dispozitave të parashikuar nga marrëveshja me ndihmën

e donatorëve ndërkombëtarë gjithsesi në tekst nuk para shihej afati kohor për nisjen

apo përfundimin e zbatimit të tyre. Marrëveshja e Ohrit parashikonte krijimin e

Komitetit të Marrëdhënieve Ndëretnike, i cili do të merrej me çështje që i përkasin

votimit të veçantë, siç përcaktohet në Nenin 69 (2). Në ligjet që kanë të bëjnë me

fusha të tilla si kultura, përdorimi i gjuhës, arsimi ose përdorimi i simboleve,

Komiteti vendos nëse ligji duhet të votohet sipas procedurës së veçantë të Badinterit

apo jo.

Marrëveshja duhej të përballej me një aspekt tjetër, i cili nxiti debat të gjerë

dhe kërkoi ndërhyrjen e aktorëve ndërkombëtarë për të gjetur një zgjidhje. Kjo ishte

parathënia e Kushtetutës maqedonase, e cila u kundërshtua fuqishëm nga faktori

shqiptar që prej vitit 1991. Zgjidhja u gjet në përdorimin e termit "qytetarë të

Republikës së Maqedonisë", një term që nuk nënkuptonte përkatësinë etnike dhe që

mund të pranohej nga të gjithë.

103

5.2.3 E drejta për arsim

E drejta për t’u arsimuar është një e drejtë themelore e sanksionuar në

dokumentat ligjore dhe konventat më të rëndësishme ndërkombëtare.237 Megjithëkëtë

në vende me ndarje etnike e linguistike, kjo e drejtë nuk u sigurohet të gjithëve dhe

shpesh kërkohet zbatimi i politikave të mirëfillta për të arritur githpërfshirjen dhe

realizimin e kësaj të drejte. Studime të shumta nga organizata ndërkombëtare apo

ndërqeveritare238, dëshmojnë që etniciteti është një faktor i rëndësishëm që ndikon në

mungesën e aksesit në arsim. Për këtë arsye koncepti i ‘inclusive education’ ka marrë

një përhapje të gjerë në rajonin e Ballkanit Perëndimor, pikërisht për bërë të mundur

përfshirjen e komuniteteve të ndryshme etnike në sistemin arsimor. Në këtë kërkim

do të trajtoj problemin e arsimit në shoqëritë e ndara etnikisht duke u fokusuar në

rastin e Maqedonisë.

Në kontekstin e Maqedonisë do të fokusohem në ndarjet që ekzistojnë midis

nxënësve të dy grupeve etnike më të mëdha: maqedonasve dhe shqipëtarëve. Është e

rëndësishme të analizoj paraprakisht në vija të përgjithshme arsimin në dy dekadat e

para të tranzicionit si dhe nderhyrjet më të rëndësishme në legjislacion. Ajo që

evidentohet në dekadën e parë të tranzicionit është tendenca e asimilimit të

komuniteteve në sistemin arsimor maqedonas, që privilegjonte gjuhën maqedonase,

duke shfaqur në këtë mënyrë karakteristikat e një sistemi eskluziv.

237 Deklarata Universale per te Drejtat e Njeriut, Rezoluta 217A (III) e Asamblese se Pergjithshme te OKB-se, 10 dhjetor 1948 (Neni 26) Keshilli i Europes, Konventa per Mbrojtjen e te Drejtave dhe te Lirive Themelore te Njeriut, 4 Nentor 1950 Konventa Kornize per Mbrojtjen e Minoriteteve Kombetare, Keshilli i Europes, 1 Shkurt 1995 Konventa Nderkombetare per Eliminimin e te gjitha Formave te Diskriminimit Racial, Rezoluta 2106 (XX) e Asamblese se Pergjithshme te OKB-se, 21 dhjetor 1965. Konventa UNESCO kunder Diskriminimit ne Arsim, Paris 14 Dhjetor 1960 238World Bank,“Forth World Bank Poverty Reduction Strategies Forum for the Western Balkans Summary”, 2007. United Nations Development Programme, Face of Poverty, Faces of Hope, 2004

104

Më pas kam analizuar ndërhyrjet në fushën e arsimit, si pasojë e raportimit

me BE-në dhe pasojat e kësaj politike.

5.2.3.1 Arsimi në Maqedoni para dhe pas 2005

Maqedonia është një vend de facto multietnik, i cili ka kaluar një konflikt

etnik të brendshëm që ka pasur një impakt të rëndësishëm në jetën politike,

ekonomike dhe sociale të vendit. Ndryshe nga rasti i Shqipërisë ku statusi dhe të

drejtat e minoriteteve mbas rënies së komunizmit ka pasur një zhvillim linear, në

Maqedoni në momente të caktuara kemi një ndryshim thelbësor të statusit dhe të

drejtave të minoriteteve. Kjo është arsyeja përse në rastin e Maqedonisë është me

rëndësi që të detajohen ndryshimet në funksion të matjes së ndikimit të BE-së në

vend. Arsimi gjithashtu ka pësuar ndryshime thelbësore mbas konfliktit të 2001, të

cilat janë të rëndësishme për t’u analizuar në mënyrë që të kemi një panoramë më të

gjerë të arsimit sot. E drejta për arsimim është e sanksionuar në Kushtetutën e

Republikës së Maqedonisë,239 nenet 44-48, ku theksohet detyra e qeverisë për të

siguruar arsimimin e të gjithë nxënësve pavarësisht përkatësisë etnike dhe gjinisë.

Megjithëkëtë gjatë viteve ’90, faktori shqiptar në Maqedoni theksonte faktin e

mungesës së sigurimit të arsimimit në gjuhën amëtare nga ana e qeverisë.240 Kjo

edhe për faktin që përkeqësimi i situates politike dhe të sigurisë që çuan në konfliktin

e 2001, ndikuan në mënyrë të drejtëpërdrejtë edhe në arsim.

Politikat e ndjekura nga qeveria maqedonase para Marrëveshjes së Ohrit ishin

thelbësisht në favor të maxhorancës maqedonase dhe në përputhje me politikat

sociale të “Utilitarizmit”. Utilitarizmi si politike sociale, në bazë të studiuesit

Weimer, 241 bazohet në maksimalizimin e dobishmërisë për shumicën ose për të

realizuar atë që ata e përkufizojne si ‘të mirën më të madhe’. Për të mbështetur këtë

tezë bazohem në kuadrin ligjor si dhe në ngjarjet kryesore që karakterizuan

Maqedoninë në periudhën në fokus. Në bazë të Kushtetutës së Maqedonisë së

1991242, në nenin shtatë të tij, proklamohej që gjuha e vetme zyrtare e njohur ishte

gjuha maqedonase. Ky parim u reflektua edhe në sistemin arsimor ku gjuha

239http://www.sobranie.mk/al/default-al.asp?ItemID=254A796A2FD50349A430BEED6E9FD6AB 240 The Norvegian Center for Human Rights (NORDEM), “Former Yugoslav Republic of Macedonia: Education as a Political Phenomenon”, Ronny Myhrvold: 2005, fq. 20. 241Weimer, David L., Vining, Aidan R., “Rationales for Public Policy”, Kapitulli VII ne Policy Analysis, Pearson Education: 2005. 242http://www.sobranie.mk/al/default-al.asp?ItemID=254A796A2FD50349A430BEED6E9FD6AB

105

Maqedonase ishte gjuha që dominonte. Kjo frymë e mos tolerimit të mësimdhënies

në gjuhën e minoriteteve u forcua me kalimin e viteve për të kontribuar edhe në

krizen e 2001. Në mënyrë graduale minoriteti kombëtar shqiptar në Maqedoni

përjetoi revokimin e të drejtave në fushën e arsimit të parashikuar gjatë periudhës

komuniste. Për këtë arsye çoi në avancimin e kërkesave për mësimdhënie në gjuhën

amëtare në të gjitha nivele e arsimit, përfshirë atë universitar.

Në vitin 1985, qeveria Maqedonase pezulloi mësimdhënien në gjuhën shqipe

në Fakultetin Pedagogjik të Universitetit të Shkupit, me pretendimin se kjo praktikë

ishte në përfitim të vetëm një grupi etnik (shqiptareve të Maqedonisë). Në vitin 1994,

komponenti shqiptar kuptoi se qeveria Maqedonase nuk kishte ndërmend të hapte

apo financonte arsimin e lartë në gjuhën e tyre. Për këtë arsye vendosi të hapë

universitetin e tij privat në Tetovë. Autoritetet maqedonase e shpallen të paligjshme

dhe detyruan mbylljen e institucioninit me ndihmën e policisë. Vendimi u

kundërshtua nga faktori ndërkombëtar dhe organizata jo qeveritare ndërkombëtare që

vepronin në fushën e të drejtave të njeriut. Në bazë të International Helsinki

Federation for Human Rights (IHF) vendimi të "jep përshtypjen e të qenit një

përpjekje për të manipuluar zhvillimin e institucioneve intelektuale për arsye politike

dhe për te arritur hegjemonine kulturore, në mënyrë për të thyer lidhjen midis gjuhës

dhe kombësisë."243 Për këtë arsye, IHF sugjeronte votimin e ligjit për njohjen e

arsimit të lartë në gjuhën shqipe, qoftë edhe për një çështje të stabilitetit politik.

Megjithatë vendimi i Maqedonisë për të mos lejuar arsimimin në gjuhën amë

në nivelin terciar të minoritetit kombëtar shqiptar kishte një ndikim edhe në

edukimin parësor dhe dytësor në Maqedoni. Fakti i mos lejimit të institucioneve

arsimore universitare në gjuhën e minoritetit çuan në reduktimin e mësimdhënies në

gjuhën shqipe si dhe të mësuesve në gjashtë herë më pak në 1994 në krahasim me

1991.244 Në të njëjtën kohë statistikat pasqyronin një situatë problematike edhe për sa

i përket regjistrimit në Universitetit Shtetëror të Shkupit nga ana e studentëve

shqipëtare. Në vitet 1993 dhe 1994, studentët shqiptarë përbënin më pak se 2.8 % të

totalit të studentëve të regjistruar në të. Sipas të njëjtit raport në vitin 1995 vetëm 2.4

% e të diplomuarve ishin studentë shqiptarë.245 Fakti që në dekadën e parë të viteve

243 International Helsinki Federation for Human rights (IHF), Report to the OSCE: Fact-Findings Mission to Macedonia, 10-14 April 1997. 244 Idem, fq. 26. 245 International Helsinki Federation for Human rights (IHF), Report to the OSCE: Fact-Findings Mission to Macedonia, 10-14 April 1997 .

106

‘90, minoriteti kombëtar shqiptar nuk ka pasur qasje në arsimin e lartë, ndikoi edhe

ne përfaqësimin e tyre të ulët në administratën publike si dhe në një mungesë

kualifikimi për të qënë pjesë kontribuese e sistemit arsimor në Maqedoni.

Marrëveshja e Ohrid shënoi ndryshime edhe në fushën e arsimit, në drejtim të

parashikimit të mësimdhënies në gjuhën e komuniteteve ekzistuese në Maqedoni.

Megjithatë për sa i përket arsimit parësor dhe dytësor, parashikimi i Marreveshjes së

Ohrid ishte vetëm një rikonfirmim i dispozitave të mëparshme ligjore. Risia e kësaj

të fundit qëndronte në parashikimin e financimit shtetëror të arsimit të lartë në gjuhën

e komunitetit që përbënte të paktën 20% të popullsisë në nivel kombëtar.246 Kjo

dispozitë sipas studiuesve vendas 247 pati nje ndikim në nivelet më të ulëta të

arsimimit në Maqedoni. Realizimi i të drejtës së arsimimit në gjuhën e komunitetit

për të gjithë nxënësit është në linjë me politikat sociale ‘Rawlsiane’. Ky princip, i

aplikuar në rastin e arsimit, synon realizimin e kësaj të drejtë edhe për grupet e

marxhinalizuara. Marrëveshja e Ohrit bashkë me parashikimet e saj ishin ‘kryefjala’

e kërkesave të BE-së ndaj Maqedonisë. Në progres raportet ndër vite për

Maqedoninë, Komisioni Europian ishte shumë i ndjeshëm ndaj aksesit të pjesëtarëve

të minoriteteve në sistemin arsimor, duke inkurajuar herë pas here rishikimin e

kuadrit ligjor në përputhje me Marrëveshjen e Ohrit. E drejta për arsim do të ktrhehet

në prioritet në kërkesat e KE-së mbas 2008 për shkak të kategorizimit të kësaj të

drejte nga Komisioneri i Lartë për Minoritetet Kombëtare, si një e drejtë që mund të

ndikonte në destabilizimin e vendit. Lidhja e drejtpërdrejtë e një të drejte me çështjet

e sigurisë sjell vendosjen e të drejtës për arsim në kriteret e formuluara në kuadër të

procesit të zgjerimit.

Marrëveshja e Ohrit me parashikimet e saj ne raport me përdorimin e gjuhëve

të minoriteteve në sistemin arsimor solli një nevojë për rishikimin e kuadrit ligjor.

Ligji mbi Librat Shkollore të Arsimit Parësor dhe Dytësor248 të 2008 solli zbatimin e

dispozitës së Marrëveshjes së Ohrit, sepse detyronte publikimin e librave shkollore

në gjuhën e minoriteteve që jetonin në Maqedoni. Për më tepër minoriteti që

përbënte të paktën 20% të popullsisë në një njësi territoriale, ka të drejtën e arsimimit

në gjuhën amëtare në të gjitha nivelet e arsimit. Ky kuadër ligjor prodhoi një thellim

246http://www.slvesnik.com.mk/content/pdf/USTAV-eng.pdf 247 Barbieri Sara, “Overcoming Ethnic-Based Segregation: How to Integrate Public Schools in Macedonia and Bosnia Herzegovina”, Institute for Democracy Societas Civilis-Skopje: Nentor 2013, f. 4. 248 UNESCO, World Data on Education, VII Ed. 2010/2011.

107

të ndarjes fizike të nxënësve në bazë të prejardhjes etnike, e favorizuar tashmë edhe

nga publikimi i librave shkollorë në gjuhën e tyre.

Në bazë të agjencisë së BE-së që ndihmon vendet në zhvillimin në procesin

e tranzicionit, European Training Forum (ETF), në rastin e Maqedonisë ndarja fizike

ndërmjet nxënësve e zbatuar sidomos në dekadën e fundit të tranzicionit, përbën një

sfidë për gjithpërfshirjen në sistemin arsimor.249Aspekt që ka ndikuar në mungesën e

kohezionit të vetë shoqërisë. Vetë koncepti gjithpërfshirje është huazuar dhe përdorur

nga studiues të ndryshëm, organizata të ndryshme jo qeveritare, vendim-marres etj.

Megjithatë për qëllimet e këtij studimi përkufizimi i dhënë nga ETF mbetet më i

ploti: “Gjithpërfshirja është një proces që rrit pjesëmarrjen dhe ul përjashtimin, ku pjesëmarrje do të thotë njohje, pranim dhe respekt ndërsa përfshirje i referohet procesit të mësimnxënies dhe aktiviteteve sociale që abilitoje individin për të zhvilluar një ndjenjë të përkatësisë në grup.”250

Në 2008, Komisioneri i Lartë për Minoritetet Kombëtare të OSBE-së,

deklaroi që gjendja e arsimit në Maqedoni ishte alarmuese. Në këtë deklarate ai i

referohej ndarjes mbi baza etnike nëpër shkolla, e cila po kthehej në një trend të

rrezikshëm. Në bazë të statistikave që i referohen vitit akademik 2007-2008251, në një

total prej 84 shkollash elementare mësimi zhvillohet në dy ose tre gjuhë, në linjë me

principin e “shkollave mikse”. Kjo formulë e “shkollave mikse” u propozua për të

siguruar nga njëra anë arsimimin e minoriteteve në gjuhën mëmë dhe nga ana tjetër

evitimin e konfrontimeve ndërmjet nxënësve me prejardhje të ndryshme etnike.

Megjithëkëtë situata në terren ka dëshmuar që ndarja etnike në shkolla ka ushqyer

dhunën dhe përballjet midis nxënësve me përkatësi të ndryshme etnike. Rastet e

dhunës midis nxënësve të shkollës së mesme të Struges dhe Shkupit dëshmojnë që

ndarja fizike e nxënësve në shkolla nuk është zgjedhja më e mirë.

Në bazë të një studimi të kryer nga OSBE-ja në 2010252 mbi perceptimet e

nxënësve të shkollave të mesme mbi nxënësit me prejardhje të ndryshme etnike,

rezultoi një nivel i lartë paragjykimi dhe mosbesimi ndërmjet tyre. Ky studim por

249 ETF, “Mapping Policies and Practices for the Preparation of Teachers for Inclusive Education in Contexts of Social and Cultural Diversity”, Working Document, 2010: fq. 33-36 250 UNICEF, Inclusive Education as Part of a Child-Friendly Schools Framework: Results and Recommendations from a Study in Macedonia, shkurt 2010 251 Barbieri Sara, “Overcoming Ethnic-Based Segregation: How to Integrate Public Schools in Macedonia and Bosnia Herzegovina”, Institute for Democracy Societas Civilis-Skopje: Nentor 2013, fq. 5. 252 OSCE, Age Contact –Perceptions. How Schools Shape Relations Between Ethnicities, Shkup: 2010.

108

edhe studime të tjera të kryera në dekadën e fundit nga organizata ndërkombëtare apo

studiues vendas253, dëshmojnë që ka një rritje të mosbesimit dhe të stereotipeve në

drejtim të tjetrit, që në këta rast ‘tjetri’ përfaqëson pjesëtarët e komuniteteve të tjera

etnike.

Nga sa u tha më sipër del në pah që modeli i arsimit i zbatuar në dekadën e

fundit mbas firmosjes së Marreveshjes së Ohrit, ndonëse ka arritur qa të sigurojë

mësimdhënien në gjuhën amëtare të grupeve të ndryshme etnike, ka prodhuar

ndarjen e mëtejshme midis komuniteteve etnike në shkolla.

5.2.4 Pjesëmarrja politike e minoritetit kombëtar shqiptar në Maqedoni

Në kapitullin e tretë u theksua se për një pjesëmarrje efektive politike është e

nevojshme prania e disa elementeve. Njëri nga këta elementë, të cilët ndikojnë në

cilësimin e pjesëmarrjes politike të minoritetit si efektive është edhe prania e tyre në

administratën publike qëndrore dhe lokale. Krahasimi midis dy periudhave para 2005

dhe mbas këtij viti është i rëndësishëm për të nxjerrë në pah ndikimin e BE-së në

ecurinë e kësaj të drejte në Maqedoni.

Pikënisja për një analizë të tillë është kuadri ligjor i Maqedonisë, veçanërisht

i dispozitave të cilat i referohen punësimit në administratën publike shtetërore. Në

vazhdim hulumtoj statistikat zyrtare të përfaqësimit të minoritetit kombëtar shqiptar

në administratën publike maqedonase, të cilat vlerësojnë gjendjen de facto të

përfshirjes së tyre.

Për sa i përket pjesëmarrjes politike të minoriteteve, Maqedonia ka ratifikuar

një sërë traktatesh ndërkombëtare që promovojnë këtë të drejtë. Maqedonia ka

ratifikuar në 1993 Konventën Ndërkombëtare për të Drejtat Civile dhe Politike, e cila

garanton të drejtën e qytetarëve për pjesëmarrje në jetën politike të vendit të tyre.254

Maqedonia ka ratifikuar edhe Konventën Kuadër të Mbrojtjes së Minoriteteve

Kombëtare të Këshillit të Europës, e cila në nenin 15 të saj përmban një klauzole të

përgjithshme mbi pjesëmarjen politike të minoriteteve dhe detyrimet e Shtetit

253UNICEF, Multikulturalizmi dhe Marredheniet Nderetnike ne Arsim, Shkup, 2009: f. 22. Krzalovski, Aleksander, “Discrimination in Macedonia on the Grounds of Ethnic Origin”, Macedonian Center for International Cooperation, 2011: f. 16-18 254Konventa Nderkombetare per te Drejtat Civile dhe Politike (New York, 16 Dhjetor 1966)

109

përkatës.255 Në prill të 1998 Maqedonia ka ratifikuar dhe Konventën Europiane për të

Drejtat e Njeriut së bashku me Protokollet e saj.256

Megjithatë, dokumenti, i cili ka rëndësinë më të madhe në sistemin ligjor të

Maqedonisë për sa i përket të drejtave të minoriteteve, është padyshim Marrëveshja e

Ohrit, e firmosur më 2001 dhe e përfshirë si amendim i Kushtetutës së Maqedonisë.

Për të parë efektivisht përfaqësimin e minoritetit shqipëtar dhe politikat e ndjekura

nga qeveria Maqedonase në këtë drejtim për periudhën në referim, është e

rëndësishme të analizohen statistikat zyrtare mbi praninë e tyre në administratën

publike të Maqedonisë (qëndrore dhe lokale). Në dhjetëvjeçarin e parë mbas rënies

së komunizmit, pavarësisht faktit që shqiptarët përfaqësonin 22,9% të popullsisë,257

në administratën publike ata përfaqësoheshin vetëm nga 5% e nënpunësve. Pikënisja

është e rëndësishme për të vlerësuar me pas ndikimin vis a vis të drejtave të

minoriteve që ka pasur raportimi me BE-në dhe përfshirja në procesin e zgjerimit të

Maqedonisë. Me nisjen e zbatimit të Marrëveshjes së Ohrit situata do të njohë një

përmirësim sepse përfaqësimi i shqiptareve në administratën publike do të

dyfishohet. 258 E njëjta situate paraqitet edhe në perfaqësimin e minoritetit në

institucionet lokale, ku prania e tyre edhe në komunat me shumicë shqiptare, ishte e

ulët në krahasim me maqedonasit.

Influenca e pabarabartë në vendim-marrje e shqiptarëve, në krahasim me

maxhorancën maqedonase u favorizua edhe nga mungesa e zbatimit të procesit të

decentralizimit. Ligji i 1995 mbi Vetë-Qeverisjen bëri një tentativë që të korigjonte

situatën e pabarazisë në përfaqësimin lokal, duke i kaluar shumë të drejta pushtetit

lokal, por edhe kjo tentativë ishte e cunguar për faktin që ky ligj nuk përcaktoi limitet

e qeverisë qëndrore. 259 Në këtë mënyrë pushteti qëndror vazhdonte të mbante

kompetencat kryesore dhe transferimi i kompetencave për në pushtetin lokal ishte një

proces i ngadaltë. Pikerisht, kalimi i ngadaltë i pushtetit në nivel lokal solli edhe një

ngadalësim në punësimin e individëve nga minoriteti kombëtar shqiptar.

255Framework Convention for the Protection of National Minorities and Explanatory Report (1 Shkurt 1995) http://www.coe.int/t/dghl/monitoring/minorities/default_en.asp 256European Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms (Rome, 4 Nentor 1950) 257 rezultati i çensusit te 1991 ne Maqedoni 258Maleska M.(2009),“Interethnic relations in Macedonia: People Centred Analyses,” SEE University f.10 newbalkanpolitics.org.mk/documents/pdf/interethnic_relations.pdf 259Center for Documentation and Information on Minorities in Europe- Southeast Europe (CEDIME- SE), (2001),“Hungarians of Romania,” fq. 26. http://www.greekhelsinki.gr/english/reports/CEDIME-Reports-Minorities-in-Romania.html

110

Duke qenë se gjatë dekadës së parë te post-pavarësisë, shqiptarët e

Maqedonisë kishin një pjesëmarrje të ulët në administratën publike, ky aspekt ishte

vendimtar në ndikimin e limituar të minoritetit në proceset vendim-marrëse në të

gjitha nivelet e administratës shtetërore. Marrëveshja e Ohrit, për të zgjidhur këtë

problematikë, parashikoi mekanizmin e ‘principit të proporcionalitetit’ për emërimin

e nënpunësve në të gjitha nivelet e pushtetit vendim-marrës, qoftë në nivel lokal, apo

qëndror. Që në pesë-vjeçarin e parë të implementimit të Marrëveshjes u regjistrua një

dyfishim i pranisë se minoritetit shqiptar në administratën publike.260

Për të rritur ndikimin në proceset vendim-marrëse të pushtetit lokal, sidomos

në komunat ku minoriteti perfaqësohej nga më shumë se 20% e popullsisë,

marrëveshja e Ohrit parashikoi rritjen e autonomisë lokale nëpërmjet decentralizimit.

Në bazë të principeve të decentralizimit shumë kompetenca të pushtetit qëndror iu

transferuan pushtetit lokal, sidomos në fushat ku minoritetet kishin më shumë interes

(edukimi, kultura, simbolet, gjuha etj).

Në pamje të parë, analiza e Marrëveshjes së Ohrit dhe i mekanizmave të

parashikuar për të ‘korigjuar’ mungesën e pjesëmarrjes efektive të minoritetit

kombëtar në proceset vendim-marrëse, të jep përshtypjen që mund të ketë zgjidhur

në mënyrë substanciale këtë problematikë. Intervistat e marra me aktorë kyç të

minoritetit kombëtar shqiptar ndihmojnë këtë hulumtim për të analizuar gjendjen de

facto të shqiptarëve të Maqedonisë në më shumë se një dekadë nga implementimi i

Marrëveshjes së Ohrit.

Si përfundim për sa i përket të gjithë trajektores së zhvillimit të pjesëmarrjes

politike të minoritetit kombëtar shqiptar në Maqedoni para 2005 të analizuar del në

pah që minoriteti kombëtar shqiptar, pavarësisht pranisë së lartë numerike, ishte i

marxhinalizuar në proceset vendim-marrëse. Kjo situatë u favorizua nga politikat

përjashtuese të minoriteteve të zbatuara nga maxhoranca Maqedonase në të gjitha

hallkat e vendim-marrjes si në atë qëndror edhe në atë lokal. Kjo gjendje u përkthye

në një influencë gjithnjë e më të ulët të shqipëtarëve të Maqedonisë në politikë dhe

në proceset vendim-marrëse.

Situata përmirësohet mbas zbatimit të Marrëveshjes së Ohrit duke pasur

parasysh edhe situatën e rëndë të shqiptarëve në dekadën e parë të post-pavarësisë.

260Maleska M.(2009),“Interethnic relations in Macedonia: People Centred Analyses,” SEE University f.10 newbalkanpolitics.org.mk/documents/pdf/interethnic_relations.pdf

111

Nëse marrim parasysh pikënisjen e pjesëmarrjes politike të shqipëtareve,

Marrëveshja e Ohrit ka regjistruar arritje të mëdha duke dy-fishuar apo tre-fishuar

pjesëmarrjen në administratën shtetërore të shqiptarëve. Në të njëjtën mënyrë

Marrëveshja e Ohrit ka favorizuar minoritetin kombëtar shqiptar nëpërmjet procesit

të decentralizimit apo zbatimit të principit të proporcionalitetit për të pasur një

ndikim më të madh në administratën lokale. Studiesi Florian Bieber thekson në

studimin e tij që një zbatim i pjesshëm i Marrëveshjes regjistroi një sukses të

pjesshëm të vetë Marrëveshjes së Ohrit në Maqedoni.261 BE-ja e bëri të qartë që një

nga kriteret kyçe për Maqedoninë ishte zbatimi i plotë i Marrëveshjes së Ohrit dhe

parashikimeve të tij. Dhënia e statusit të vendit kandidat në mënyrë të menjëhershme

në 2005 u konsiderua në kuadër të ‘karrotave’ që kishin për qëllim inkurajimit e

vendit për një zbatim më të shpejtë të Marrëveshjes.

Edhe në studime të tjera theksohet fakti që BE-ja gjatë procesit të integrimit

të vendeve kërkon nga këto të fundit ‘harmonizim’ formal me kërkesat e BE-së. E

përkthyer në rastin e Maqedonisë, ka dallim midis zbatimit formal dhe substancial të

Marrëveshjes së Ohrit.262 Për sa i përket zbatimit formal që i referohet miratimit të

ligjeve dhe modifikimeve kushtetuese nga Parlamenti, implementimi i Marrëveshjes

është pothuajse i përfunduar. Por nëse do të vleresonim zbatimin de facto të

Marrëveshjes për sa i përket rritjes së numrit të nënpunëseve nga minoriteti

shqipëtar, që shkon përtej adoptimit të ligjeve, por me implementimin e asaj që

konsiderohet fryma e Marrëveshjes, Maqedonia ka akoma shumë hapa për të bërë.

Bashkimi Europian në progres raportet për Maqedoninë vendos theksin mbi aspektin

e parë, dmth zbatimin formal të Marrëveshjes së Ohrit.

Studime të fundit rreth përfaqësimit të minoriteteve në Maqedoni kanë arritur

në përfundime të rëndësishme duke theksuar që zbatimi i Marrëveshjes ka rezultuar

në një politizim të administratës publike duke mos zgjidhur në mënyrë efektive këtë

pabarazi. Subjekte politike të ndryshme kanë përfituar nga dispozitatat e

Marrëveshjes së Ohrit për të emëruar ndjekësit e tyre politikë në pozicione të

ndryshme të administrates publike (qëndrore dhe lokale). Situatë që ka favorizuar

261 Bieber, Florian (2005) Partial Implementation, Partial Success: The Case of Macedonia. nel Russell, David and O’Flynn, “New Challenges for Power-Sharing: Institutional and Social Reform in Divided Societies.” Pluto, London, f. 107-122. 262Aziri, Etem, “The Spirit of the Consensus and the Integration in a Multi-Etnic Society”, nel Power- Sharing and the Implementation of the Ohrid Framework Agreement. Friedrich Ebert Stiftung, 2008: f. 51.

112

mbingarkimin e administratës publike Maqedonase dhe nuk ka zgjidhur problemin e

pabarazisë në përfaqësim të minoritetit kombëtar shqipëtar në Maqedoni.263

Për të përfunduar me një studim të 2010 të Institucionit te Avokatit te Popullit

që theksonte mungesën totale të punonjësve nga minoriteti shqiptar në 157

organizata të sektorit publik mbi një total prej 385 organizatash.264 E njëjta situatë

paraqitet edhe në raportin e 2012 të të njëjtit Institucion, i cili theksonte rëndësinë e

përfaqësimit porpocional të të gjitha komuniteteve në administratën publike në

mënyrë që “mund të kontribuojë në ndërtimin e besimit dhe tolerancës multietnike

dhe njëkohësisht paraqet një lloj parandalimi për eliminimin e diskriminimit mbi

bazë të përkatësisë etnike”.265 Në raport institucioni i Avokatit të Popullit arrin në

përfundimin që përfaqësimi i pjesëtarëve të të gjitha bashkësive nuk është në nivelin

e duhur. Ky rezultat është shumë domethënës për të thënë që pjesëmarrja politike e

minoritetit kombëtar është akoma e pamjaftueshme për arsye se ky objektiv nuk

është parë si një strategji afatgjatë nga elitat politike por si një mekanizëm për t’u

përmbushur vetëm përkohësisht dhe në mënyrë formale.

5.3 Respektimi i minoriteteve kombëtare në bazë të raporteve të progresit të Komisionit Europian: krahasimi midis Shqipërisë dhe Maqedonisë

Në kapitullin teorik u theksua që rasti i Shqipërisë dhe Maqedonisë

përfaqësojnë dy ‘ekstremet’ për sa i përket pranisë së minoriteteve kombëtare në

rajonin e Ballkanit Perëndimor, të cilat kanë karakteristika dhe madhësi të ndryshme.

Shqipëria përfaqëson vendin me praninë më të ulët të minoriteteve në territorin e saj,

ndërsa Maqedonia shtetin i cili ka praninë më të lartë të minoriteteve kombëtare në

rajon. Në bazë të statistikave zyrtare të vendeve përkatëse, minoriteti kombëtar

shqiptar përfaqëson më shumë se 22% të popullsisë në Maqedoni ndërsa minoriteti

kombëtar grek rreth 1% të popullsisë në Shqipëri. Vendet e tjera të rajonit të

Ballkanit Perëndimor ndodhen në mes të këtyre ekstremiteteve, duke pasur një

263 Sulejmani Qëndresa, “Politicization in the Macedonian Public Administration’, Policy Report, Analytica, korrik 2011: f. 6-7. http://www.analyticamk.org/index.php?option=com_content&view=article&id=121&Itemid=54 264 Reka Blerim, “Ten Years from the Ohrid Framework Agreement. Is Macedonia Functioning as a multi-ethnic state?”, Universiteti i Evropes Juglindore, Tetor 2011: fq. 116. 265 Institucioni i Avokatit te Popullit, “Raporti Vjetor 2011”, shkurt/mars 2012: fq. 37. http://www.ombudsman.mk/upload/documents/2012/Izvestaj%202011-ALB.pdf (Aksesi më 01.07.2013)

113

minoritet më të rëndësishëm numerikisht se Shqipëria, por jo aq konsistent sa

Maqedonia.

Në këtë pjesë të hulumtimit analizohen dhe krahasohen raportet e KE-së në

lidhje me kërkesat e formuluar nga BE-ja ndaj Maqedonisë dhe Shqiperisë, per

pjesëmarrjen politike dhe të drejtën për arsim të minoriteteve kombëtare. Duke pasur

në fokus analizimin e ndikimit të BE-së nëpërmjet politikave të kushtëzimit në

procesin e zgjerimit, periudha në shqyrtim do të jetë nga viti 2005, i cili është viti kur

vendet e BP-së u zhvendosën nga marrëdhëniet e jashtme të BE-së në procesin e

zgjerimit. Në Opinionin dhe në Raportet e Progresit të KE-së, kërkesa e formuluar në

lidhje me pjesëmarrjen politike të minoritetit kombëtar shqiptar ishte e kufizuar në

një fushë të veçantë: pjesëmarrja e barabartë në administratën publike. Kjo edhe per

faktin se nënpërfaqësimi i minoritetit kombëtar shqiptar në administratën publike,

duke marrë parasysh përqindjen e saj të lartë në përbërjen e popullsisë, ishte një

çështje shqetësuese edhe pas nënshkrimit të Marrëveshjes së Ohrit më 2001.

Formulimi i këtij kriteri gjendet edhe në raportet e Komitetit Këshillues të Konventës

Kuadër për Minoritetet Kombëtare.

Ndërsa në rastin e Shqipërisë, kërkesa e KE-së lidhur me të drejtën për

pjesëmarrje politike të minoritetit kombëtar grek ishte e kufizuar në funksionimin

dhe efikasitetin e Komitetit Shtetëror të Minoriteteve si dhe në draftimin e një ligji të

posaçëm për minoritetet. Në të gjitha progres raportet, nga viti 2005, ekziston një

kërkesë specifike e formuluar për qeverinë shqiptare: forcimi i kapacitetit

institucional të Komitetit Shtetëror për Minoritetet dhe në progres raportet e fundit

gjendet e formuluar kërkesa mbi draftimin e një ligji të posaçëm për minoritetet.

Megjithatë, për një pjesëmarrje politike efektive të minoritetit kombëtar

vetëm një përfaqësim formal "proporcional" i minoritetit në administratën publike

nuk është i mjaftueshëm. Duke qenë se vazhdimisht KE në fushën e të drejtat e

minoriteteve ‘huazon’ standarde nga Këshilli i Europës, në tabelë janë përfshirë dhe

kërkesat e këtij të fundit ndaj Shqipërisë dhe Maqedonisë. Komiteti Këshillues në

Opinionin e tij sugjeroi që Maqedonia të përparojë me reformën e decentralizimit

dhe të "krijojë komitete konsultative" për marrëdhëniet ndëretnike në një numër

komunash, të cilat duhet të jenë efektive. Komiteti Këshillues në sugjerimet e tij nuk

është i kufizuar vetëm në themelimin formal të organeve, por ato duhet të jenë

efektive në mënyrë që të kenë një ndikim në vendimmarrje. Në rastin e Shqipërisë,

Komiteti Këshillues analizon kërkesat e tjera të rëndësishme për një pjesëmarrje

114

efektive politike të minoriteteve kombëtare, si pjesëmarrja e minoriteteve kombëtare

në procesin e reformës së ligjit zgjedhor, pjesëmarrjen e minoriteteve kombëtare në

administratën publike lokale dhe qëndrore dhe në Parlament. Për të krahasuar qasjen

e BE-së me qasjen e KiE në lidhje me pjesëmarrjen efektive të minoriteteve

kombëtare, në Tabelën nr. 2 përmblidhen kërkesat apo sugjerimet e organizatave të

lartpërmendura rajonale europiane mbi rastin e Shqipërisë dhe Maqedonisë. Siç

mund të vërehet, KE në disa raporte i referohet ne menyrë të drejtperdrejtë

sugjerimeve të Komitetit Këshillues lidhur me të drejtat e minoriteteve kombëtare.

Sidoqoftë, për Komisionin Europian parimi i pjesëmarrjes politike në të dyja rastet e

analizuara nga rajoni, u kufizua vetëm në një element.

Ndërsa për sa i përket të drejtës për arsim, referimi i bërë standarteve të

Keshillit të Europës është më i dukshëm. Kjo për shkak të mungesës së ekspertizës

në fushën e të drejtës për arsim dhe të faktit se tematika nuk përfshihet në çështjet e

sigurisë për të cilat BE-ja është shumë e ndjeshme. Megjithatë e drejta për arsim e

minoritetit kombëtar shqiptar do të jetë në fokus të KE-së, në rastin e Maqedonisë,

mbas 2008 ku Komisioneri i Lartë për Minoritetet Kombëtare shprehu shqetësimin

për një destabilizim në Maqedoni për shkak të ndarjes fizike të nxënësve nëpër

shkolla. Në progres raportet në vazhdim, KE formulon kritere edhe në të drejtën për

arsim të minoritetit kombëtar shqiptar në Maqedoni.

115

Tabela nr. 3

Progres Raportet e BE-së- Shqipëria

Progres Raportet e BE-së - Maqedonia

Opinioni i Komitetit Këshillues të KiE- Shqipëria

Opinioni i Komitetit Këshillues të KiE- Maqedonia

2005-2006

Pjesemarrja politike: Puna e Komitetit të Posaçëm Shtetëror për Minoritetet vazhdon të pengohet nga mungesa e rregullave të qarta lidhur me përbërjen dhe mandatin e saj. Arsimi: Përpjekje të mëtejshme kerkohet për të kompletuar kornizën ligjore dhe administrative për mbrojtjen e minoriteteve dhe për ta zbatuar atë...

Pjesemarrja politike -Progres eshte arritur ne drejtim te rritjes se pjesemarrjes se komuniteteve jo-maxhorance ne administraten publike dhe agjencite publike. Arsimi:Persa i perket arsimit, progres eshte regjistruar. Numri total i studenteve me prejardhje nga komunitetet jo-maxhorance ne tre universitetet shteterore eshte ne rritje progressive

Pjesemarrja politike:(Opinioni i 2002). Komiteti Këshillimor ka marrë ankesa nga përfaqësuesit e minoriteteve të ndryshme kombëtare në lidhje me nivelin e tyre të përfaqësimit politik si në nivel lokal ashtu edhe në Kuvendin Popullor. Arsimi:

Pjesemarrja politike (Opinioni 2003): -nën-përfaqësimi i personave që u përkasin minoriteteve në gjykata - Komiteti Këshillimor mirëpret reformat në proces për sa i përket decentralizimit, Arsimi:

2007

Pjesemarrja politike: Qeveria nënshkroi memorandume mirëkuptimi me qeveritë lokale për të promovuar përdorimin e gjuhëve të pakicave në marrëdhëniet me autoritetet administrative.. Arsimi: Kushtetuta shqiptare parashikon që personat që i përkasin minoriteteve kanë të drejtë të mësojne në gjuhën e tyre amtare. Programet e azhornuara tanime lejojnë anëtarët e minoriteteve të përfshijnë lëndë në gjuhën e tyre amtare në kurrikula.

Pjesemarrja politike: Progres i mëtejshëm është arritur në zbatimin (e Marreveshjes), p. sh. në lidhje me përfaqësimin e barabartë, vetëqeverisjen lokale dhe përdorimin e gjuhëve. Arsimi: Nuk ka mjaftueshem përkthyes të kualifikuar për zbatimin e ligjit për përdorimin e gjuhëve të pakicave në procedurat penale dhe locale dhe qeverisë qendrore ne menyre efikase..

Pjesemarrja politike: (Opinioni 2007): -komitetet konsultative për marrëdhënie ndëretnike janë ngritur në një numër komunash, ndikimi i këtyre organeve të reja mbetet i kufizuar. -Në Parlament, anëtarët e Komitetit për Marrëdhëniet ndërmjet Komuniteteve Etnike mendojnë se pikëpamjet e tyre nuk merren në konsideratë… Arsimi: Sa i përket proçesit të decentralizimit, autoritetet duhet të bëjn sqarimin e nevojshëm të kompetencave të aktorëve të ndryshëm dhe marrëveshjeve praktike për transferimin e kompetencave në fushën e arsimit……Urgjentisht duhet kushtuar vëmendje çështjes së resurseve të nevojshëm për autoritetet lokale për të plotësuar detyrat e rritura të tyre në këtë fushë

2008

Pjesemarrja politike: Përfaqësimi i minoriteteve kombëtare mbetet i ulët në administratën publike…

Pjesemarrja politike:Principi i perfaqesimit te barabarte Arsimi:problemi i ndarjes se nxënësve në shkolla në bazë të përkatësisë etnike

Pjesemarrja politike (Opinion 2008): - Përfshirja e minoriteteve kombëtare në diskutimet për reformën zgjedhore.

116

Arsimi:Shipëria po vazhdon përbushjen e kërkesave në bazë të Konventës Kuadës.

-të dhëna kërkohen për pjesëmarrjen e minoriteteve kombëtare në administratën publike dhe jo thjesht postet politike. Arsimi: shqyrtimi i kërkesave për hapjen e klasave në gjuhën e minoriteteve edhe jashtë ‘zonave minoritare)

2009

Pjesëmarrja politike: . përfaqësimi i minoriteteve në administratën publike mbetet i ulët. -nevojë për konsolidim të Komitetit Shtetëror të Minoriteteve. Arsimi: nevojë për rishikim të legjislacionit edhe në bazë të të dhënave statistikor.

Pjesëmarrja politike: - është regjistruar progres në përfaqësimin në përfaqësimin e barabartë në administrate. Arsimi: rakomandimi i Komisionerit të Lartë të OSBE mbi integrimin nëpërmjet arsimit duhet konsideruar.

2010

Pjesëmarrja politike: -kapacitetet institucionale të Komitetit Shtetëror të Minoriteteve duhen përforcuar si dhe të rritet përfaqësimi i minoriteteve në administratën publike. Arsimi:arsimi në gjuhën e minoritetit duhet të rritet…duhen pasur parasysh rekomandimet e Komitetit Këshillues të Konventës Kuadër për Minoritet Kombëtare.

Pjesëmarrja politike: -shumë institucione shtetërore, si dhe subjekte vendore nuk kanë bërë progres, dhe duhet të vendoset qartë përgjegjësia për planifikimin dhe monitorimin e zbatimit të ligjit të gjuhës. Arsimi: progres i qeverisë në miratimin e strategjisë për Arsimin Gjithpërfshirës s.

2011

Pjesëmarrja politike: -Nuk ka progres në përforcimin e kapaciteteve të Komitetit Shtetëror të Minoriteteve Arsimi: KE nuk evidenton kërkesa ne kete drejtim

Pjesëmarrja politike: - nr i përgjithshëm i nënpunësve civil nga komunitetet minoritare arriti 30%, që është në linjë me strukturën demografike. Arsimi:Edhe pse ka progres në zbatimin e Ligjit mbi përdorimin Gjuhëve të ndryshme nga maqedonishtja, mungon një mekanizëm monitorimi të këtij procesi.

Pjesëmarrja politike (Opinion 2011) - Komitetit Shtetëror të Minoritetevenuk pavarësi dhe përbërja e tij është arbitrare.

- hartimi i një ligji të përgjithshëm për minoritetet kombëtare, me qëllim që të plotësohen mangësitë e vërejtura ligjore dhe të qartësohen politikat e Shtetit kundrejt minoriteteve;

Arsimi:hapja e klasave në gjuhën e minoritetit përtej ‘zonave minoritare’

Pjesëmarrja politike (Opinion 2011): - pavarësisht progresit në zbatimin e ligjit mbi përfaqësim të barabartë, shqiptarët e Maqedonisë janë të nënpërfaqësuar në administratën lokale dhe qëndrore. Arsimi: të zgjerohen mundësitë për minoritete për t’u arsimuar në gjuhën e tyre.

117

5.4 Një analizë krahasuese Nga kjo analizë e thelluar e rrugëtimit të së drejtës për arsim dhe pjesëmarrje

politike të minoriteteve kombëtare të Shqipërisë dhe Maqedonisë, nxirren

përfundimet e para nga ky krahasim. Informacioni i hulumtuar në këtë kapitull është

në funksion të hipotezës së formuluar në kapitullin e tretë, e cila thekson rëndësinë e

faktorëve të brendshëm për secilin nga rastet e analizuara. Proceset lart-poshtë dhe

poshtë-lart analizohen në kapitullin në vazhdim nëpërmjet testimit të hipotezave të

2012

Pjesëmarrja politike: - Nuk ka progres në përforcimin e kapaciteteve të Komitetit Shtetëror të Minoriteteve - hartimi i një ligji të përgjithshëm për minoritetet kombëtare Arsimi:

Pjesëmarrja politike: Përsa i përket përfaqësimit të barabartë ai vazhdon të jetë i kënaqshëm rreth 29%. Arsimi: Ndarja në shkolla në bazë të etnisë dhe gjuhës mbetet i lartë.

2013

Pjesemarrja politike:rritja e kapaciteteve të pqrfaqësimit të Komitetit Shtetëror të Minoritetevedo të ishte një hap i rëndësishëm para Arsimi: përmëndet që e drejta për t’u arsimuar në gjuhën e minoritetit nuk i ofrohet të gjithëve.

Pjesemarrja politike: -Asnjë referencë specifike për pjesëmarrjen politike të pakicave kombëtare në kapitullin 23 nuk bëhet Arsimi: Përqëndrimi tek minoritetet që përfaqësojnë më pak se 20% të popullsisë dhe Romët.

2014

Pjesemarrja politike: -një grup pune është ngritur për përmirësimin e kuadrit ligjor për minoritetet kombëtare. Arsimi:nevojë përr rritje të aksesit në arsimin në gjuhën e minoritetit për të gjithë minoritetet

Pjesemarrja politike: - Asnjë referencë specifike për pjesëmarrjen politike të pakicave kombëtare në kapitullin 23 nuk bëhet Arsimi: Strategia për Arsimin Gjithpërfshirës gjen vështirësi në zbatim për shkak të fondeve të limituara.

2015

Pjesemarrja politike: -një grup inter-ministerial i drejtuar nga Ministria e Jashtme nisën konsultimet për një draft-ligji për minoritetet kombëtare. Arsimi: nevojë përr rritje të aksesit në arsimin në gjuhën e minoritetit për të gjithë minoritetet

Pjesemarrja politike: -Asnjë referencë specifike për pjesëmarrjen politike të pakicave kombëtare në kapitullin 23 nuk bëhet. Arsimi: janë të pamjaftueshme masat e ndërmarra për të luftuar ndarjen në shkolla në bazë të etnicitetit.

118

formuluara në kapitullin e tretë duke konsideruar intervistat e drejtpërdrejta të marra

dhe përdorimit të metodës së gjurmimit të procesit.

Nëse krahasojmë sfondin historik të dy rasteve studimore vërejmë dallime të

rëndësishme në qasjen e shumicës ndaj minoriteteve. Në rastin e Shqipërisë që me

zanafillën e shtetit, ky i fundit duhet të provonte respektimin dhe mbrojtjen e të

drejtave të minoriteteve, sidomos ndaj minoritetit kombëtar grek, brenda Shoqërisë

së Kombeve (tanimë Kombet e Bashkuara). Ndërsa në rastin e Maqedonisë qasja e

shumicës maqedonase, në momente të ndryshme historike ka qenë jo tolerante ndaj

përparimit të kërkesave të minoritetit për të pasur të drejtat e tyre. Maqedonia, duke

qenë një shtet historia e së cilit është kundërshtuar nga fqinjët e tij, ka qenë më pak e

hapur për të njohur të drejtat e minoriteteve kombëtare. Madje, në periudha të

ndryshme historike, është munduar të theksojë identitetin e maxhorancës, duke

zbehur identitetin e minoritetit kombëtar shqiptar. Në kushte të tilla të një

trashëgimie historike të komplikuar, vetëbesimi i minoritetit për të shfaqur identitetin

e tij në publik është shumë i ulët dhe shpesh akuzohen nga maxhoranca per tendenca

irredentiste nëse artikulojnë nevojën për më shumë autonomi në vendim-marrje.

Një tjetër element dallues midis dy rasteve është kuadri ligjor. Në rastin e

Shqipërisë nuk ekziston si një ligj i vetëm për minoritetet, ndërsa në rastin e

Maqedonisë kuadri ligjor mbas Marrëveshjes së Ohrit është shumë i detajuar dhe

parashikues i disa mekanizmave për promovimin e arsimit dhe për pjesëmarrjen e

minoriteteve në vendimmarrjen qëndrore dhe atë vendore të minoritetit kombëtar

shqiptar.

Roli i shtetit amë gjithashtu është i ndryshëm dhe ka pasur ndikim të

ndryshëm në përparimin e të drejtave të minoritetit kombëtar grek dhe atij shqiptar.

Çështja e minoritetit kombëtar grek ka qenë gjithmonë në krye të axhendës së

bisedimeve dy palëshe Shqipëri- Greqi si dhe në faza të rëndësishme të procesit të

integrimit të Shqipërisë. Ndonëse siç e përmëndëm edhe më sipër minoritetit

kombëtar grek ka gëzuar marrëdhënie shumë të mira shumicë-minoritet dhe ka një

status quo në shoqëri të kënaqshëm ku pjesëtarët e këtij komuniteti nuk

diskriminohen për shkak të përkatësisë. Për më tepër në këto 27 vjet minoriteti

kombëtar grek është nga të vetmit, në krahasim me minoritetet e tjera që ndodhen në

vend, që ka patur përfaqësues në pozicione të rëndësishme qeveritare266, apo kryetarë

266 përfaqësuesi i minoritetit kombëtar grek ka mbuluar pozicionin e Ministrit në Ministrinë e Punëve Sociale për një mandat qeveritar (2009-2013)

119

bashkish dhe komunash.

Në rastin e Maqedonisë shteti amë i minoritetit kombëtar shqiptar nuk ka

pasur të njejtin rol aktiv si Greqia. Shqipëria duke mos qenë një vend me status të

ndryshëm nga Maqedonia vis a vis integrimit europian e bën të vështire lobbimin e

çështjes së të drejtave të shqiptarëve në nivel europian. Ndërsa Greqia duke qenë një

vend anëtar i BE-së ka akses nëpërmjet përfaqësuesve të saj në institucionet vendim-

marrëse të BE-së për të ngritur çështjet që përbëjnë shqetësim për minoritetin

kombëtar grek. Një aspekt që i bashkon të dy rastet në fokus është kundërshtimi i

censusit të përgjithshëm të popullsisë që për të dy minoritetet nuk përfaqëson

realitetin. Minoriteti kombëtar grek dhe ai shqiptar kanë kërkuar të ribëhet censusi në

bazë të kritereve dhe konsultimit paraprak të tyre.

120

KAPITULLI VI - Analiza e rasteve nëpërmjet metodës së gjurmimit të procesit dhe intervistave Në këtë kapitull analizohen në mënyrë të detajuar intervistat, pyetjet

kërkimore dhe hipoteza e formuluar në pjesën teorike. Në këtë kapitull është

përdorur metoda e gjurmimit të procesit për të nxjerrë disa përfundime rreth

mekanizmave të mundshëm ndikues në procesin e europianizimit të vendeve në

fokus. Fillimisht nëpërmjet testimit të hipotezës paraqiten të dhënat për secilin nga

shtetet në fokus. Në pjesën e dytë të këtij kapitulli janë analizuar, nëpërmjet metodës

së gjurmimit të procesit, gjëndja e minoriteteve kombëtare në Shqipëri dhe

Maqedoni. Në këtë pjesë është bërë një trekëndëzim (Triangulation) i të dhënave për

të evituar anësi në përfundime, duke filluar nga sfondi historik i secilit minoritet,

situata aktuale e ndërthurur me të dhënat e nxjerra nga intervistat me aktorë të

ndryshëm të minoriteteve kombëtare. Si burim parësor për këtë studim krahas

intervistave kanë shërbyer edhe pyetjet e ngritura nga europarlamentarë të

Parlamentit Europian ndaj Komisionit Europian për çështje të ndryshme të lidhura

me minoritetin në fokus të këtij studimi.

6.1 Rasti i minoritetit kombëtar grek në Shqipëri 6.1.1. Testimi i Hipotezës

Hipoteza 1: sa më i lartë të jetë presioni i BE-së ndaj një vendi, aq më shumë gjasa ka për përparim në fushën e të drejtave të minoriteteve. (procesi lart-poshtë)

Minoriteti kombëtar grek në Shqipëri ka qënë një minoritet i cili ka gëzuar

mbrojtje të vazhdueshme nga shteti shqiptar që në gjenezën e formimit të tij. Në

shpjegimin e dhënë në kapitullin teorik u supozua që presioni i institucioneve të BE-

së është më i lartë në ato vende ku mospërputhja midis standardeve të respektimit të

të drejtave të minoriteteve midis BE-së dhe vendit të targetuar është i dukshëm. Në

rastin e Shqipërisë presioni i ardhur nga BE-ja për respektimin e të drejtave të

minoritetit kombëtar grek ka qenë shumë herë më i vogël, i krahasuar me

komunitetin rom. Kjo për shkak të marxhinalizimit të minoritetit rom në të gjitha

fushat: arsim, shëndetësi, punësim, strehim, pjesëmarrje etj. Nga analiza e bërë në

kapitujt e mësipërm mbi të drejtën për arsim dhe të drejtën për pjesëmarrje politike

presioni nga Bashkimi Europian ka qënë kryesisht në drejtim të miratimit të një ligji

121

specifik për minoritetet. Edhe nga të intervistuarit del në pah fakti që BE-ja duke mos

e pasur në kompetencat e saj disiplinimin në fushën e të drejtave të minoriteteve, e

cila vazhdon të mbetet kompetencë eskluzive e vendeve anëtare, nuk ka qenë shumë

e qartë në kriteret që vendet kandidate duhet të plotësojnë. Të gjithë të intervistuarit

shprehen se BE-ja ,si një organizatë rajonale europiane, ka patur më tepër ndikim në

fushën e legjislacionit, duke qënë edhe bindëse dhe ngulmuese në kërkesën e saj. Një

nga të intervistuarit në lidhje me këtë shprehet: “Siç dihet BE-ja ka vendosur pesë prioritete për hapjen e negociatave me Shqipërinë, një prej të cilëve është edhe respektimi i të drejtave dhe lirive të njeriut e të minoriteteve. Në këtë kuadër janë vendosur edhe përpjekjet nga ana jonë per t’ju imponuar institucioneve shtetërore për përmirësime në drejtim të legjislacionit apo të zbatimit të tij etj. Për hir të së vërtetës edhe BE-ja nuk e ka trajtuar me seriozitetin e duhur këtë prioritet sepse është marrë më shumë me reformën në drejtësi, luftën ndaj korrupsionit etj. Më shumë BE-ja ka ndikuar në legjislacion dhe shumë pak për arsimin dhe kulturën” (intervistë me një përfaqësues të minoritetit grek, studiues) Në implikimin e Hipotezës I “Nëse nuk konstatohet një mospërputhje midis

standartit të BE-së dhe atij vendas në respektimin të të drejtave të minoritetit,

atëherë e pritshme që të konstatohet jo progres në pjesëmarrjen politike dhe të

drejtën për arsim të minoriteteve kombëtare në Shqipëri”, fakti i mungesës së një

standardi të vetëm në nivel europian përsa i përket të drejtave të minoriteteve e bën të

vështirë përparimin në fusha specifike dhe identifikimin e mospërputhjes midis dy

niveleve. Ky implikim është mëse i vërtetë në rastin e Shqipërisë, ku edhe pse në

prani të problematikave përsa i përket pjesëmarrjes politike dhe të drejtës së arsimit,

të identifikuar në raportet e Këshillit të Europës, ligji i posaçëm për minoritetet

mbetet i vetmi kriter i formuluar nga Komisioni Europian për Shqipërinë në mënyrë

që të mundësohet hapja e negociatave.

Megjithatë kjo nuk ka përjashtuar që, në momente kyçe të rrugëtimit të

Shqipërisë në BE, çështja e të drejtave të minoriteteve të jetë kthyer në vëmëndje.

Një ndikim të rëndësishëm në këtë drejtim ka pasur shteti amë i minoritetit grek, i

cili është shumë aktiv në institucionet e BE-së dhe ka një marrëdhënie të ngushtë dhe

të hapur me minoritetin grek në Shqipëri. Nga intervistat e kryera me përfaqësues

nga partia politike, shoqëria civile, studies dhe akademikë nga minoritetit kombëtar

grek theksohen në mënyrë unanime marrëdhëniet e mira dhe të qëndrueshme në

periudha të ndryshme historike midis minoritetit dhe shumicës shqiptare.

Një tjetër faktor që ndikon në nivelin e presionit ndaj një vendi ka të bëjë me

çështjen e sigurisë. Nëse një komunitet apo minoritet është me rëndësi nga pikëpamja

122

e sigurisë, sepse mund të jetë potencial për krijimin e konflikteve, apo ka potenciale

destabilizuese, atëherë kërkesat e tyre janë veçanërisht me rëndësi për BE-në. Në

bazë të karakteristikave të minoritetit kombëtar grek dhe për shkak të një harmonie të

përgjithshme që gëzojnë marrëdhëniet e shumicës me minoritetet në Shqipëri,

minoriteti grek nuk ka qenë në optikën e BE-së për shkaqe sigurie. Për këtë arsye

kriteret që vendi duhet të plotësojë në kuadër të procesit të zgjerimit, për sa i përket

të drejtave të minoriteteteve kombëtare, kanë qenë të limituara në hartimin e një ligji

të posaçëm për minoritetet kombëtare.

Me rëndësi është edhe analizimi i faktorëve të brendshëm të cilët ndikojnë në

mënyrë të drejtpërdrejtë dhe kanë një ndikim të rëndësishëm në procesin e

europianizimit. Në variablin ndërhyrës u theksua se:

Faktorët e brëndshëm mund te jenë lehtesues ose pengues të europianizimit të çështjes së minoriteteve. Qëndrimi i shteteve kombëtare ndaj promovimit të të drejtave të minoriteteve varet nga implikimet në çështje të rëndësishme si sovraniteti (integriteti territorial), apo përqasja publike ndaj këtij grupimi të popullsisë. (procesi poshtë -lart)

Në kapitullin e katërt u theksua që minoritetet në Shqipëri për shkak të

pranisë së ulët numerike, por edhe për arsye historike, nuk janë konsideruar nga

shteti shqiptar si cënuese të integritetit kombëtar. Madje nga faktet historike del në

pah që shteti shqiptar në zanafillën e krijimit të tij iu desh që të provonte përpara

Komisionit të posaçëm të krijuar në Kombet e Bashkuara (asokohe Lidhja e

Kombeve) që do angazhohej për mbrojtjen dhe respektimin e të drejtave të

minoriteteve kombëtare (veçanërisht theksi vendosej te minoriteti kombëtar grek si

pasojë e kërkesës nga shteti grek). Edhe qasja publike ndaj komuniteteve etnike në

përgjithësi ka qenë pozitive. Ky element evidentohet edhe nga intervistat e marra ku

asnjë nga të intervistuesit nuk e ka konsideruar përqasjen publike ndaj tyre si jo-

tolerante apo denigruese. Një aktivist i PBDNJ shprehet se “mendoj se raportet kanë

qenë të mira në pjesën më të madhe të bashkëjetesës sonë” (Intervistë, anëtar kryesie

i PBDNJ).267 Një tjetër i intervistuar thekson marrëdhëniet e mira historike midis dy

popujve duke e nisur nga periudha nën Perandorinë Otomane dhe në vazhdimësi me

periudhën komuniste ku ndër të tjera thekson se:

267 me të intervistuarin është biseduar telefonikisht në janar të 2017, i cili ka preferuar që të ketë kohë në dispozicion dhe përgjigjet t’i dërgojë nëpërmjet postës elektronike. I intervistuari është anëtar kryesie si dhe përgjegjës për rininë në PBDNJ dhe OMONIA. Pyetësori është dërguar nga i intervistuari nëpërmjet postës elektronike më 5 shkurt 2017.

123

“Gjatë periudhës të komunizmit marrëdhëniet e minoritetit me pjesën tjetër të popullsisë u lidhën me shumë. Minoriteti në mënyrë të sforcuar u largua nga vendet e tyre dhe u shpërnda në të gjithë territorin e shqipërisë, shpesh pas përfundimit të shkollës...() Reforma agrare i unifikoi minoritaret dhe shqiptarët në bujqër me të drejta të barabarta para shtetit, ku askush nuk kishte rivendikime apo pretendime. Kjo barazi para shtetit, u reflektua edhe në martesa midis minoritarëve dhe popullsisë shqiptare.”(Intervistë, anëtar kryesie i PBDNJ dhe përgjegjës për Tiranën)268

I njëjti i intervistuar për situatën e marrëdhënieve mbas viteve ’90 në Shqipëri

shprehet se “marrëdhëniet midis minoritetit dhe pjesës tjetër të popullsisë mbeten të

mira, përjashtuar disa raste ksenofobie e racizmi të segmenteve të caktuara,

(kryesisht të rinjë), të indoktrinuar nga politika nacionaliste të cilët duan të krijojnë

premisa për konflikte të pa qena”. Duke folur në pozicionin e një aktivisti politik, për

të, këto ‘konflikte’ kanë qenë të inskenuara për përfitime politike sepse në pjesën më

të madhe këto raporte midis maxhorancës dhe minoriteteve janë të mira. Një i

intervistuar tjetër, eksponent i Partisë Bashkimi për të Drejtat e Njeriut (PBDNJ)

vendos theksin në bashkëjetesën fetare “Madje edhe në fshatra ku ka besime fetare të

ndryshme ka një bashkëjetesë të shkëlqyer, pa as më të voglin incident”.

Megjithatë ndër të intervistuarit ka dhe një qëndrim tjetër që vendos theksin

në politikën e shtetit shqiptar, që në periudha historike të caktuara historike, ka pasur

për qëllim zbehjen e identitetit të minoritetit grek duke u shprehur ndër të tjera se

“me formimin e shteti shqiptar për faktorin e tij politik të çdo kohe do të mbetet

dominante përpjekja e mbajtjes gjallë të ballafaqimit shqiptaro-grek si një

instrument efektiv për konsolidimin e unitetit të brendshëm të faktorit shqiptar’

(Intervistë, studiues dhe gazetar minoritar grek).269 Edhe në këtë rast nuk vihen në

dyshim marrëdhëniet e mira midis maxhorancës dhe minoritetit në përditshmëri. Për

sa i përket pjesëmarrjes politike të minoritetik kombëtar ndër vite, të intervistuarit

shprehen se minoriteti grek ka qenë aktiv dhe gjithmonë i përfaqësuar në Parlament.

Një i intervistuar shprehet se ‘Minoriteti grek ka një pjesëmarrje politike mjaft aktive

mund të them. Në 26 vjet demokraci kemi patur gjithmonë përfaqësues në parlament” 268 I intervistuari është anëtar kryesie edhe personi pergjegjes për ngritjen e strukturave të PBDNJ-së në Tiranë. Dokumenti me pyetje i është dërguar të intervistuarit më 25.01.2017 me anë të adresës elektronike dhe përgjigjet e pyetjeve kanë ardhur në postën elektronike më 27.01.2017. 269 Kontakti i parë me studiuesin dhe gazetarin e njohur me prejardhje greke ka qenë në kuadër të konferencës së organizuar nga Ministria e Jashtme e Shqipërisë për draft ligjin mbi minoritetet kombëtare në 2016, ku u njoha me pikëpamjet e tij rreth draft ligjit. Pyetësori është dërguar nëpërmjet adresës elektronike duke qenë se i intervistuari kishte nevojë për kohë për t’ju përgjigjur pyetjeve që përmbante intervista. Për shkak të ekspertizës së të intervistuarit në disa fusha, intervistës bazë i’u shtuan pyetje të tjera. Dokumenti me 12 pyetje i është dërguar të intervistuarit më 7.12.2016 me anë të adresës elektronike dhe përgjigjet e pyetjeve kanë ardhur në postën elektronike më 04.01.2017.

124

(Intervistë, anëtar kryesie i PBDNJ). Ndër të intervistuarit del në pah edhe një aspekt

tjetër i përfaqësimit politik të minoritetit kombëtar grek. Ndonëse theksohet prania e

pandërprerë e partisë politike e cila përfaqëson interesat e minoritetit kombëtar grek

në parlament, mbështetja ndaj kësaj partia ka pësuar rënie. I intervistuari nga

ambjenti akademik shprehet se “PBDNj pavarësisht emrit që ka është një parti tipike

shqiptare që abuzon edhe ajo me misionin politik që ka marrë përsipër… Por kjo

përbën edhe arsyen kryesore pse minoriteti etnik grek ka ndryshuar me kohë qëndrim

në mbështetjen politike të kësaj partie. Madje, ka shumë kohë që PBDNj nuk është

më parti fituese këtu. Përkundrazi, rezultatet elektorale të saj erdhën në rënie

(Intervistë, studiues dhe gazetar minoritar grek). Megjithatë tendenca e rënies së

mbështetjes ndaj partive ‘të vjetra’ që përfaqësojnë interesin e minoriteteteve është

një aspekt që karakterizon edhe Maqedoninë dhe vende të tjera të rajonit.

Një tjetër tendencë e cila përmendet nga të intervistuarit si aspekt negativ

është përfshirja në listat për deputet të personaliteteve me kombësi greke në subjekte

të tjera politike. Një i intervistuar në lidhje me këtë shprehet se “Pjesëmarrja politike

e minoritetit etnik grek nuk është në nivelin që potencialisht ai ka,sepse vertet ka një

numër të konsiderueshëm deputetësh me kombësi greke,ata nuk angazhohen e

preokupohen ,as nuk sillen si perfaqësues te tij,dhe sot vetem nje deputet është i tillë,

nga pesë deputetë qe kane qene perfaqesues te tij.” Megjithatë fakti i përfshirjes së

personave me kombësi greke në parti të tjera politike mund të jetë edhe një tregues

pozitiv i cili dëshmon integrimin dhe mos diskriminimin e individëve në bazë të

kombësisë.

Duke konsideruar përgjigjet e të intervistuarve arrihet në përfundimin që

përqasja publike ndaj minoriteteve në vend është pozitive. Për këtë arsye përqasja

publike konsiderohet faktor lehtësues i procesit të europianizimit të kauzës së

minoriteteve kombëtare. Nisja e procesit të hartimit të një ligji për minoritetet

kombëtare në 2016 është një argument bindës për plotësimin e kërkesës kryesore të

Komisionit Europian ndaj Shqipërisë, dhe të një kërkesë konsistente të përfaqësuesve

të minoriteteteve në vend.

Një tjetër faktor i brendshëm i rëndësishëm është vetë minoriteti grek në

Shqipëri, që nëpërmjet kanalit të hapur të komunikimit me shtetin amë ka mundësuar

përparimin e kërkesave të tij në nivel europian. Në një hulumtim të bërë në arkivin e

Parlamentit Europian vihet re një numër i konsiderueshëm i çështjeve të ngritura nga

europarlamentarë grekë pë të drejtat e minoritetit kombëtar grek në Shqipëri. Një

125

europarlamentar grek, Manolis Kefalogiannis, në 7 nëntor të 2016 ngre një çështje që

e konsideron “Provokim nga Shqipëria”. 270 Europarlamentari thekson se, nëse

Shqipëria dëshiron të konsiderohet një shtet europian dhe kandidat për një anëtarësim

te mundshëm në BE, duhet të respektojë bazën ligjore të komunitetit europian përsa i

përket të drejtave të minoriteteve kombëtare. Për këtë arsye i kërkon një përgjigje me

shkrim Komisionit Europian në lidhje me dy çështje:

1. A është Komisioni në dijeni të kësaj situate? 2. A do të përfshihen në progress raportin e rradhës mbi Shqipërinë veprimet e

ndërmarra nga ky shtet ndaj minoritetit etnik Grek?

Në përgjigjen e Komisionit Europian në Janar të 2017 të dhënë nëpërmjet Z.

Hahn theksohet fakti që KE është në monitorim të vazhdueshëm të situatës, por nuk

ka prova që të mund të mendojë një veprim me synim diskriminimin e minoritetit

grek në vend.271 Rasti i ilustruar më sipër dëshmon sesi një çështje e brendshme e

minoritetit kombëtar grek mund të ngrihet në nivel Europian nëpërmjet kanaleve të

hapura të komunikimit me Shtetin amë të minoritetit. Në hulumtimin e bërë në

arkivin e Parlamentit Europian mund të veçohen dhjetëra raste ku europarlamentarë

grekë ngrejnë çështje të minoritetit grek në Shqipëri. I tillë është edhe rasti i

Georgios Epitideios, një tjetër europarlamentar grek në Parlamentin Europian, i cili

ngre një problematikë në lidhje me zgjedhjet lokale të organizuara në Shqipëri në

2015.272 Sipas informacioneve të marra nga OMONIA, për europarlamentarin kishte

shumë parregullsi të regjistruara në Himarë. Për këtë çështje ai i drejton pyetjet e

mëposhtme Komisionit Europian:

1. A është Komisioni në dijeni të kësaj situate? 2. A do të pranojë hapjen e negociatave me Shqipërinë kur ky vend po shkel të

drejtat e njeriut dhe të minoriteteve në mënyrë kaq të hapur? Raste të ngritjes së çështjeve nga eurodeputetët grekë kanë qenë të shumta, disa prej tyre janë listuar më poshtë:

270 Pyetje Parlamentare, Pyetje që kërkon përgjigje me shkrim nga Komisioni, 7 nëntor 2016 http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-%2f%2fEP%2f%2fTEXT%2bWQ%2bE-2016-008398%2b0%2bDOC%2bXML%2bV0%2f%2fEN&language=EN (Aksesi më 10.04.2017) 271 Pyetje Parlamentare, Përgjigje e dhënë nga z. Hahn në emër të Komisionit Europian, 31 Janar 2017-05-07 http://www.europarl.europa.eu/sides/getAllAnswers.do?reference=E-2016-008398&language=EN(Aksesi më 10.04.2017) 272Pyetje Parlamentare, Pyetje që kërkon përgjigje me shkrim nga Komisioni, 29 Qeshor 2015 http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-%2f%2fEP%2f%2fTEXT%2bWQ%2bE-2015-010452%2b0%2bDOC%2bXML%2bV0%2f%2fEN&language=EN (Aksesi më 10.04.2017)

126

i. Shkeljet e të drejtave të njeriut në Shqipëri, 22.01.2009273 ii. Vrasja e një pjesëtari të minoritetit etnik grek në Shqipëri, 24.10.2010274

iii. Heqja e etnicitetit nga certifikata e lindjes në Shqipëri, 15.06.2011275 iv. Shkelje të mëtejshme të të drejtave të njeriut nga qeveria Shqipëtare,

30.06.2011276 v. Veprimi më i fundit i autoriteteve shqipëtare që kanë si synim minoritetet në

shkelje të ligjit kombëtar, 10.02.2012277 vi. Pretendime irredentiste ndaj një shteti anëtar nga koalicioni qeverisës në

Shqipëri, 7.06.2016278

Madje në intervista të kryera me aktivistë të minoritetit kombëtar grek, njëri

prej tyre shprehet se kërkesa për një kornizë të vetme ligjore për minoritetet është një

kërkesë e formuluar dhe e diktuar nga shteti amë në drejtim të Shqipërisë. Të gjithë

të intervistuarit janë të një mendimi në pranimin e rëndësisë së shtetit amë në

përparimin e të drejtave të minoritetit grek në Shqipëri. Një i intervistuar shprehet se

në tematika si arsimi, shteti amë Greqia ka qenë vendimtare në plotësimin e disa

kërkesave. Intervistuesi shprehet se “Nuk ka dyshim se roli i shteti apo kombit amë

në këtë drejtim është i qenësishëm. Madje do të thoja se është përcaktues. Kujtojmë

psh këmbënguljen e shtetit amë Greqisë për hapjen e shkollave në gjuhën amtare në

qytetet Gjirokastër, Sarandë e Delvinë me 1996, për sigurimin e teksteve në gjuhën

amtare etj” (Intervistë, studiues dhe gazetar minoritar grek) Për të intervistuarin BE-

ja nuk ka qënë konsistente në kërkesat e saj në fushën e arsimit. Një aktivist dhe

anëtar i organizatës OMONIA mbi rolin e shtetit amë shprehet se:

“Padyshim që lidhja me shtetin amë është prioritet i shoqatës OMONIA, ashtu si edhe interesimi i tij ndaj minoritetit grek është jetik për të jetësuar e gëzuar liritë e të drejtat që garantohen nga Kushtetuta e vendit dhe Dokumentat e Konventat Themelore për të Drejtat e Njeriut dhe të Minoriteteve. Natyrisht që ky interesim ka ndikuar ndjeshëm në avancimin e të drejtave e lirive të minoritetit etnik grek në Shqipëri, për të konkretizuar këtë do të përmendja momentet e vështira të viteve 1994-97, lirinë e besimit fetar, njohjen e tij etj” (Intervistë, anëtar kryesie i PBDNJ)279

273 http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=%2f%2fEP%2f%2fTEXT%2bWQ%2bE-2009-0161%2b0%2bDOC%2bXML%2bV0%2f%2fEN&language=EN (Aksesi më 10.04.2017) 274 http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=%2f%2fEP%2f%2fTEXT%2bWQ%2bE-2010-6800%2b0%2bDOC%2bXML%2bV0%2f%2fEN&language=EN(Aksesi më 10.04.2017) 275 http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=%2f%2fEP%2f%2fTEXT%2bWQ%2bE-2011-005736%2b0%2bDOC%2bXML%2bV0%2f%2fEN&language=EN (Aksesi më 10.04.2017) 276 http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=%2f%2fEP%2f%2fTEXT%2bWQ%2bE-2011-006363%2b0%2bDOC%2bXML%2bV0%2f%2fEN&language=EN (Aksesi më 10.04.2017) 277 http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=%2f%2fEP%2f%2fTEXT%2bWQ%2bE-2012-001259%2b0%2bDOC%2bXML%2bV0%2f%2fEN&language=EN(Aksesi më 10.04.2017) 278 http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=%2f%2fEP%2f%2fTEXT%2bWQ%2bE-2016004671%2b0%2bDOC%2bXML%2bV0%2f%2fEN&language=EN (Aksesi më 10.04.2017) 279 I intervistuari është anëtar kryesie i PBDNJ-së si dhe përgjegjës për qarkun e Korçës. Dokumenti me pyetjet i është dërguar të intervistuarit nëpërmjet adresës elektronike më 25 janar 2017, duke qenë se i intervistuari kishte nevojë për kohë për t’ju përgjigjur pyetjeve që përmbante intervista.

127

Edhe në intervistat e tjera del në pah lidhja e vazhdueshme me shtetin amë dhe

rëndësinë e padiskutueshme të këtij të fundit në përparimin e të drejtave të minoritetit

kombëtar grek në vend. Meqënëse Greqia është vend anëtar i BE-së, atëherë kërkesat

e minoritetit grek artikulohen nga përfaqësuesit e shtetit amë në institucionet

europiane. Duke qenë një vend anëtar relativisht i vjetër i BE-së ka ndikimin të

rëndësishëm në formulimin e kërkesave në kuadër të politikave të kushtëzimit

kundrejt Shqipërisë.

6.1.2 Analizimi nëpërmjet Metodës së Gjurmimit të Procesit Minoriteti kombëtar grek është i mirë integruar në shoqëri dhe është shumë

aktiv në të gjitha sektorët e shoqërisë në Shqipëri. Që mbas rënies së komunizmit, ky

minoritet themeloi subjektin politik PBDNJ që edhe sot përfaqëson interesat e

minoritetit kombëtar grek. Aktiv është edhe në shoqërinë civile si OMONIA, apo në

qarqet arsimore dhe akademike të vendit.

Proceset lart-poshtë janë të rëndësishme sidomos në momente kyçe të

procesit të zgjerimit p.sh. miratimi i PSA-së, liberalizimi i vizave, kërkesa për

marrjen e statusit të vendit kandidat të Shqipërisë në BE. Në këto momente kyçe

kriteret e hartuara në nivel europian kanë më tepër peshë dhe më shumë gjasa për t’u

pranuar nga vendet e targetuara. Ajo që vihet re në rastin e Shqipërisë është që

minoriteti kombëtar grek ka gjithmonë një kanal të hapur, të drejtpërdrejtë me shtetin

ku jetojnë, por në të njëjtin kohë ky minoritet gëzon një raport po aq të hapur dhe të

drejtpërdrejtë me shtetin amë. Të dy kanalet e lartpërmëndur të komunikimit janë në

dispozicion të minoritetit për qëllime të ndryshme. Në rastin e komunikimit me

shtetin shqiptar ku jetojnë, ky komunikim përgjithësisht përdoret për të kërkuar

zgjidhjen çështjeve, apo shqetësimeve të komuniteti dhe për strategji politike. Ndërsa

komunikimi me shtetin amë grek ka një tjetër synim, ngritjen e kërkesave në nivel

europian. Shteti amë në këtë rast i ‘ofron’ zërin në nivel europian një minoriteti që,

për nga prania numerike dhe shqetësimtet që paraqet, nuk do të kishte kurrsesi

mundësi për t’u artikuluar në nivel aq të lartë.

128

Figura nr. 2: Procesi lart-poshtë

Në rastin e Shqipërisë, në momente kyçe si ajo e dhënies së statusit të vendit

kandidat, ku presioni i BE-së është në nivelet më të larta, një nga kërkesat e

përparuara kishte të bënte pikërisht, me hartimin e një kuadri ligjor të posaçëm për

minoritetet. Duke patur parasysh nivelin e lartë të presionit dhe nevojën e vendit për

të marrë statusin e vendit kandidat, ishte e pritshme një angazhim përkundrejt

përmbushjes së kësaj kërkese. Në këtë rast ndikimi i mekanizmit lart-poshtë të

procesit të europianizimit mundësoi nisjen e një procesi për përmirësimin dhe

plotësimin e legjislacionit mbi minoritetet në Shqipëri. E parë nga këndvështrimi i

një studiuesi një legjislacion i tillë sjell konsolidimin e mëtejshëm të të drejtave

ekzistuese të minoritetit kombëtar grek.

Në bazë të studimeve të europianizimit, proceset poshtë-lart janë tipike në

vendet që janë anëtare të BE-së ku grupime të caktuara të organizuara i kanë kanalet

e hapura për të ndikuar në proces. Mekanizmat e ndikimit poshtë-lart për shtetet

anëtare të BE-së janë të shumta duke filluar nga ngritja e çështjeve në kuadër të

institucionet kryesore të BE-së apo ankimimet pranë Gjykatës Europiane të

Drejtësisë e cila interpreton legjislacionin edhe në drejtim të të drejtave të

minoriteteve kombëtare. Megjithatë rasti i i minoritetit kombëtar grek është një rast

atipik për faktin së Shqipëria nuk është vend anëtar i BE-së dhe shumë çështje të

BE-ja (acquis +politikat e kushtëzimit)

Nisja e procedurave per miratimin e nje ligji per minoritetet kombetare

5 kriteret kyçe per dhenien e statusit

Konsolidimi i status quo së minoritetit grek nëpërmjet

njohjes me nje ligj të posaçëm

Nevoja per te marre statusin e kandidatit

129

këtij minoriteti kanë pasur mundësi të ‘depërtojnë’ në nivelin mbi-shtetëror atë të

BE-së. Kjo për faktin e ekzistencës së kanaleve të hapura me shtetin amë i cili është

anëtar i BE-së.

Figura nr. 3: Procesi poshtë-lart

Në figurën e mësipërme del në pah roli qëndror që ka Shteti amë i minoritetit

kombëtar grek në paraqitjen e çështjeve që shqetësojnë minoritetin në nivel të

Bashkimit Europian. Siç theksohet edhe nga të intervistuarit komunikimi i minoritetit

kombëtar grek me vendin ku jetojnë, Shqipërinë, mbetet i hapur. Ata theksojnë që

kërkesave të tyre përgjithësisht janë realizuar në sajë të lobimit të ushtruar nga shteti

amë.

Minoriteti kombëtar

grek

Greqia (Shteti Amë)

Shqipëria

Komunikim i hapur

Paraqet kërkesat e minoritetit BE (nivel

mbi shteteror)

Politikat e kushtëzimit

Paraqet çështje

130

6.2 Rasti i minoritetit shqiptar në Maqedoni 6.2.1 Testimi i hipotezës

Hipoteza 1: sa më i lartë të jetë presioni i BE-së ndaj një vëndi aq më shumë

gjasa ka për përparim në fushën e të drejtave të minoriteteve. Ndryshe nga rasti i Shqipërisë, rasti i dytë studimor, ai i Maqedonisë, për

shkak edhe të pranisë së lartë numerike të minoritetit kombëtar shqiptar, ka pasur një

historik marrëdhëniesh shumicë me minoritetet më pak paqësore. Madje vetë

minoriteti shqiptar, duke qenë një minoritet sui generis, kërkesat e tij shkonin edhe

përtej kërkesave të një minoriteti të vogël duke kërkuar barazi statusi me shumicën

maqedonase në Kushtetutë. Gjithsesi, nëse i referohemi dekadës së parë të

tranzicionit në Maqedoni, kjo periudhë u karakterizua nga një mbizotërim i

politikave kombformuese në dëm të përparimit të të drejtave të minoritetit kombëtar

shqiptar. Madje politikat shtetërore maqedonase nga studiues të ndryshëm refuzuan

edhe të drejtat e minoriteteve të pranuara gjatë regjimit komunist në ish Jugosllavi,

siç ishte e drejta për t’u arsimuar në gjuhën amë të minoritetit. Për shkak të këtyre

kushteve dhe status quo-së së shtetit Maqedonas, të ndryshme nga shteti Shqiptar,

ishte e pritshme që presioni nga ana e BE-së të ishte më i lartë. Marrëveshja e Ohrit,

e lehtësuar nga prania e aktorëve ndërkombëtarë, përfshirë edhe BE-në, si dhe

zbatimi i saj ishte boshti kryesor i kërkesave të BE-së. Për shkak të pranisë së lartë

numerike të komunitetit shqiptar, por de facto një ndikim marxhinal të tyre në

vendim-marrje dhe në sistemin arsimor, presioni i BE-së ndaj Maqedonisë ka qenë i

lartë në këtë fushë.

Ndryshe nga rasti i minoritetit kombëtar grek, i cili gëzon mbështetjen e

shtetit amë në brendësi të organizatës rajonale europiane, dhe shërben si ‘zëdhënse’

e kërkesave të minoritetit kombëtar grek në BE, shqiptarët e maqedonisë nuk e kanë

një ‘zë’ të tillë. Shqipëria duke mos qënë pjesë e BE-së, nuk e ka mundësinë për të

artikuluar kërkesat e minoritetit kombëtar shqiptar. Edhe nga hulumtimi i bërë në

çështjet e ngritura në Parlamentin Europian nga eurodeputetë, në asnjë prej tyre nuk

gjëndet një kërkesë specifike e ngritur për interes të minoritetin kombëtar shqiptar.

Duke mos pasur një zë të tillë brenda institucioneve të BE-së kanalet komunikuese

me KE-në nuk mund të jenë të drejtpërdrejta si në rastin e minoritetit grek në

Shqipëri.

Me rëndësi është edhe analizimi i faktorëve të brendshëm, të cilët ndikojnë në

131

mënyrë të drejtpërdrejtë dhe kanë nje impakt të rëndësishëm në procesin e

europianizimit. Në analizën historike të paraqitur në kapitullin e pestë mbi

marrëdhëniet maxhorancë me minoritetin kombëtar shqiptar, doli në pah tendanca

për t’i rezistuar kërkesave që vinin nga minoriteti kombëtar për më shumë të drejta

në shoqërinë maqedonase. Një gjë e tillë reflektohet edhe në raportimin e

Maqedonisë me BE-në kundrejt kërkesave të formuluara nga BE-ja në fushën e të

drejtave të minoriteteve kombëtare.

6.2.2 Analizimi nëpërmjet Metodës së Gjurmimit të Procesit

Në rastin e mekanizmit lart-poshtë të procesit të europianizimit, Bashkimi

Europian, nëpërmjet instrumentave të ‘shkopinjve’ dhe ‘karrotave’, ka ndikuar në

ecurinë e të drejtave të minoritetit kombëtar shqipëtar në Maqedoni. Kërkesat e

formuluara nga KE në të gjitha raportet e progresit për Maqedioninë lidheshin

kryesisht me zbatimin e plotë të Marrëveshjes së Ohrit dhe në mënyrë specifike dy

kërkesa kanë qenë konstante për fushat që janë objekt i këtij studimi; parimi i

propocionalitetit në administratën publike dhe arsimimi në gjuhën shqipe. 280 Të

njëjtën gjë e konfirmon edhe një përfaqësues i parlamentit europian, i cili thekson që

“në rastin e Maqedonisë për BE-në ishte e rëndësishme që të mos vonohej zbatimi i

Marrëveshjes së Ohrit” (interviste, Përfaqesues i Parlamentit Europian). 281 Në

momente kyçe në rrugëtimin drejt BE-së të vendit, si për shembull rasti i dhënies së

statusit të vendit kandidat, apo vendimi për hapjen e negociatave apo dhe vetë

negociatat në kuadër të kapitujve, BE-ja ushtron një nivel të lartë presioni duke

detyruar vendet kandidate për anëtarësim që të zbatojnë kërkesat e formuluara në

kuadër të këtyre proceseve. Pikërisht në këtë fazë, drejtimi lart-poshtë i procesit të

europianizimit, solli në Maqedoni një rritje të punësimit të pjesëtarëve të minoritetit

në administratën publike. Një intervistues në pyetjen mbi rolin e BE-së në Maqedoni

dhe sektorin ku mendohet që ka patur më tepër ndikim shprehet: “BE në Maqedoni

deri më sot ka patur ndikim më të madh në politikë duke sugjeruar dhe monitoruar

280 Shih Tabelën 2 të përmbledhjes së raporteve të progresit të KE-së në fushën e të drejtës për arsim dhe pjesëmarrje politike 281 intervistë e kryer më 27 prill 2017gjatë një konference të zhvilluar në Tiranë me titull “Civil Society Forum for Western Balkans” ku ish përfaqësuesi i Parlamentit Europian, njëkohësisht negociator i BE-së për Kroacinë, ishte pjesë e Panelit në ditën e dytë të Konferencës. https://europeanwesternbalkans.com/2017/04/26/civil-society-forum-of-the-western-balkans-begins-in-tirana/ (aksesi më 05.06.2017)

132

procesin e politikë-bërjes dhe në legjislacion, por më pak ndikim ka patur në arsim.”

(intervistë, studiues dhe pedagog në UEJL Maqedoni).282

Megjithatë edhe në rastin e treguesit të lartpërmëndur të kërkuar nga BE-ja

për të matur përparimin e të drejtës për pjesëmarrje të barabartë në administratën

publike të minoritetit shqiptar, Këshilli i Europës konstaton që një kërkesë e tillë solli

edhe punësimin e pjesëtarëve të minoritetit në pozicione pune në administratën

publike të Maqedonisë, të cilat nuk kishin një përshkrim pune. Mund të deduktohet

që punësimi i pjesëtarëve të minoritetit kombëtar shqiptar u bë thjesht për të

plotësuar në mënyrë formale kërkesat e BE-së. Fakti i formulimit të kërkesave nga

BE-ja dhe matja e përparimit nëpërmjet hartimit të legjislacionit, dhe mos vlerësimi i

zbatimit të tij me indikatorë të matshëm, theksohet edhe nga të intervistuarit.

Në grafikun e mëposhtëm ilustrohet procesi lart-poshtë i europianizimit në

rastin e Maqedonisë. Duke qënë se minoriteti kombëtar shqiptar në Maqedoni, në

krahasim me minoritetin kombëtar grek në Shqipëri, për shkak të problematikave që

paraqet vendoset në qasjen e sigurisë, BE-ja ka formular kërkesa për të cilat ka

kërkuar plotësimin e tyre . Madje, në fushën e arsimit, duke qenë se në rastin e

Maqedonisë ndarja midis nxënësve përbën një problem nga këndvështrimi i sigurisë,

atëherë edhe në këtë fushë BE-ja ka formuluar kërkesa dhe ka kërkuar plotësim të

tyre. Në bazë të studimeve të OSBE-së, dhe deklaratës së Komisionerit të Lartë të

Minoritetit Kombëtar, ndarja në sistemin arsimor po ndikonte në destabilitetin e

vendit. Pë këtë arsye, në kërkesën e formuluar prej KE-së referimi merret nga

rakomandimet e OSBE-së dhe Këshillit të Europës, të cilat duke evidentuar

problematikën e ndarjes etnike nëpër shkolla, propozuan politika për integrimin e

nxënësve në një sistem të unifikuar arsimor. Prandaj në proceset lart-poshtë, përpos

pjesëmarrjes politike, gjejmë të artikuluar nga KE dhe kërkesën për një arsim të

integruar, ku përfshihet mundësia e arsimimit në gjuhën e minoritetit.

282 I intervistuari është pedagog në Universitetin e Europës Juglidore në Maqedoni. Prezantimi me të intervistuarin u bë gjatë një vizite studimore të tij në Fakultetin e Shkencave Sociale të Universitetit të Tiranës më 11.05.2017. Pyetësori u dërgua i plotësuar nga i intervistuari nëpërmjet adresës elektronike më 25.05.2017.

133

Figura nr.4: Procesi lart-poshtë

Në variablin ndërhyrës theksuam se:

faktorët e brendshëm mund të jenë lehtësues ose pengues të Europianizimit të

çështjes së minoriteteve. Qëndrimi i shteteve kombëtare ndaj promovimit të të

drejtave të minoriteteve varet nga implikimet në çështje të rëndësishme si sovraniteti

(integriteti territorial) apo përqasja publike ndaj këtij grupimi të popullsisë. (procesi

poshtë-lart)

Në rastin e Maqedonisë faktorët e brendshëm kanë qenë limitues ose pengues

të procesit të europianizimit të çështjes së minoriteteve kombëtare dhe më

specifikisht vis a vis minoritetit kombëtar shqiptar. Kjo për faktin që përqasja publike

e shumicës maqedonase ndaj shqiptarëve të maqedonisë nuk ka qënë përkrahëse e

përparimit të të drejtave të tyre. Një intervistues shprehet se “Historikisht raportet e

shqiptarëve të Maqedonisë në veçanti në raport me maqedonasit si shumicë e

popullatës së këtij vendi nuk kanë qenë të mira. Edhe sipas rrëfimeve të

paraardhësve tanë, e njëjta gjëndje ka qenë edhe në kohën e ish-Jugosllavisë... Gati

e njëjta gjë ka vazhduar edhe me krijimin e shtetit të Maqedonisë ku shqiptarët janë

parë si e “keqja” e këtij vendi dhe nuk janë trajtuar si qytetarë të barabartë në këtë

BE-ja (acquis +politikat e kushtëzimit)

Principi i propocionalitetit ne

administraten publike dhe arsimimi ne gjuhen

e minoritetit

Zbatimi i Marreveshjes se Ohrit

Konsolidimi i status quo së minoritetit kombëtar shqiptar nëpërmjet mekanizmave të

përfshirjes në administratë dhe në institucionet arsimore

Nevoja per te marre statusin e kandidatit

134

vend.” (intervistues, studiues pranë UEJL Maqedoni).283 Një tjetër intervistues bën

një periodizim të këtyre marrëdhënieve duke theksuar që “para vdekjes së Titos

shqiptarët e Maqedonisë, sidomos me modifikimin e katërt të Kushtetutës së

Jugosllavisë (1974) i ishin dhënë disa të drejta që as sot shqiptarët nuk po i

gëzojnë...si p.sh përdorimi i gjuhës në administratën publike, organizime kulturore të

ndryshme” (intervistë, asistent profesor në Universitetin e Europës Juglindore)284

Megjithëkëtë, siç shprehet një tjetër intervistues nga bota akademike, “Gjatë

periudhës së pushtetit të Titos (periudha e Jugosllavisë), shqiptarët në Maqedoni

janë trajtuar si qytetar të dorës së dytë, dhe përparësi kanë pasur vetëm shqiptarët

që kanë qenë bashkëpunëtorë të pushtetit ose të ashtuquajtur “të ndershëm”’. Edhe

periudha mbas rënies së ish-Jugosllavisë për të gjithë të intervistuarit ka sjellë një

përkeqësim të raporteve të maxhorancës maqedonase me minoritetin shqiptar. Duke

përmbledhur marrëdhëniet dhe statusin e minoritetit shqiptar një i intervistuar

shprehet : “Edhe pas pavarësimit të Maqedonisë, shqiptarët edhe në kushtetutën e 1991 shihen si minoritet i barabartë me minoritetet e tjera etnike edhe pse shqiptarët ishin më shume se 20% të popullatë. Kjo situatë u përmirësua me ndryshimin e Kushtetutës pas konfliktit të armatosur dhe marrëveshjes kornizës të Ohrit, por edhe më tutje vazhdon të jetë i jo i kënaqshëm statusi i shqiptarëve në Maqedoni”(intervistë, studiues në Universitetin e EJL në Maqedoni) Shpesh dhënia e këtyre të drejtave është perceptuar nga shumica maqedonase

si cënues i vetë sovranitetit të Maqedonisë, sidomos në dekadën e parë të tranzicionit.

Në dallim me rastin e Shqipërisë ku faktorët e brendshëm kanë rezultuar si lehtësues

të procesit të europianizimit, në rastin e Maqedonisë faktorët e brendshëm

konsiderohen pengesa kryesore ndaj fuqisë transformuese të BE-së në këtë fushë

specifike. Për këtë arsye edhe pse ka pasur përparime nga shteti maqedonas në

drejtim të njohjes së të drejtave të minoritetit kombëtar shqiptar, nga studiues të

ndryshëm, vendas e të huaj, ky përparim është konsideruar si i ngadaltë dhe i

pjesshëm.

283 I intervistuari është kërkues dhe në proces doktorature në Universitetin e Europës Juglidore në Maqedoni. Pyetësori u dërgua i plotësuar nga i intervistuari nëpërmjet adresës elektronike më 27.04.2017. 284 I intervistuari është asistent profesor në Universitetin e Europës Juglidore në Maqedoni. Intervista është marrë në Fakultetin e Shkencave Sociale të Universitetin e Tiranës më 11.05.2017, në kuadër të vizitës studimore që një grup studentësh dhe pedagogësh të Universitetin e Europës Juglidore po zhvillonin në Tiranë.

135

Figura nr. 5: Proçesi poshtë- lart

Në procesin poshtë-lart vërejmë që komuniteti shqiptar në Maqedoni ka një

komunikim të hapur me shtetin amë, por ky i fundit duke mos qenë anëtar i BE-së

nuk mund të përçojë kërkesat e komunitetit në fjalë në nivelin mbi-shtetëror

europian. Pavarësisht se shteti shqiptar ka ruajtur një komunikim të hapur me të

gjithë bashkëkombasit në rajonin e Ballkanit Perëndimor, në politikën e jashtme nuk

ka pasur një rol aktiv në çështjet që kanë të bëjnë me të drejtat e tyre. Politika e

jashtme e shtetit shqiptar ka qenë e drejtuar drejt respektimit të sovranitetit të

vendeve të rajonit të Ballkanit Perëndimor duke ndjekur linjën e mosndërhyrjes në

zhvillimet e brendshme të vendit. Në qeverisjen e drejtuar nga të majtët në Shqipëri,

që në mandatin e parë qeverisës (2013-2017), ka një tendencë të ndjekjes së çështjes

së shqiptarëve kudo që ndodhen. Në mandatin e dytë të qeverisjes së të majtëve për

të institucionalizuar këtë qasje, në 2017 u ngrit Ministria e Diasporës, e cila edhe pse

pa portofol do të jetë një kontakt i drejtpërdrejtë për të gjithë komunitetet e

shqipëtarëve kudo që ndodhen.

Gjithsesi të intervistuarit theksojnë që shteti amë, Shqipëria, nuk është

interesuar si duhet ndaj bashkëkombësve që jetojnë jashtë kufijve të territorit

Minoriteti kombëtar shqiptar

Shteti i Maqedonse

Shqipëria (Shteti Amë)

Komunikim i hapur

Paraqet kërkesat e minoritetit

BE Politikat e kushtëzimit

Komunikim i vështirë

136

shqiptar. Një intervistues shprehet se “Me keqardhje mund të konstatoj se shteti

shqiptar gati fare nuk është interesuar për shqiptarët që jetojnë jashtë kufijve të tij.

Dhe kjo nuk është vetëm për shqiptarët që jetojnë në Maqedoni por edhe në vendet

tjera të Ballkanit (Mal të Zi, Serbi, Greqi)” (intervistues, studiues pranë UEJL

Maqedoni). Në bazë të të intervistuarit ky është një faktor që ka ndikuar në

përparimin e ngadaltë të të drejtave të minoritetit kombëtar shqiptar në Maqedoni

apo edhe në vende të tjera të rajonit. Vlen të theksohet që edhe kur ka patur një

vullnet të shtetit shqiptar për të këshilluar përfaqësuesit e minoritetit kombëtar

shqiptar në Maqedoni, ky veprim është interpretuar nga shteti maqedonas si

ndërhyrje në punët e brendshme të shtetit maqedonas. Ky ishte rasti i zgjedhjeve të

përgjithshme në Maqedoni të zhvilluara në dhjetor të 2016, ku kryeministri shqiptar

ftoi përfaqësuesit e subjekteve politike shqiptare në Maqedoni për të firmosur një

dokument të përbashkët ku shprehnin. Në deklaratën për shtyp të janarit të 2017 të

Ministrisë së Punëve të jashtme shqiptare ndër të tjera theksohet që “...Prandaj ne

kemi kërkuar dhe punuar për një platformë gjithëpērfshirëse të partive shqiptare në

mënyrë që shumica e ardhshme të jetë e qendrueshme dhe t’i ofrojë vendit një

program të ri, ambicioz që zhvillon e forcon më tej kohezionin social dhe karakterin

shumëetnik e kulturor të Maqedonisë.”285 Reagimi i shtetit maqedonas nëpërmjet

deklaratës së Presidentit të Maqedonisë ishte që Shqipëria nëpërmjet mbështetjes së

dhënë platformës kishtë ndërhyrë në sovranitetin e Maqedonisë.286

Ndërsa përsa i përket raportit me shtetin ku jetojnë, siç e theksuam edhe në

kapitullin e pestë, ky raport nuk mund të konsiderohet harmonik, madje në momente

të caktuara ka qenë tejet i tensionuar dhe konfliktual. Kriza dhe konflikti etnik i

1999-2000 është momenti ku tensionet midis maxhorancës maqedonase dhe

minoritetit kombëtar shqiptar arrijnë kulmin.

Një tjetër aspekt me rëndësi në Maqedoni është marrëdhënia midis minoritetit

kombëtar në fjalë dhe subjekteve politike në Maqedoni të cilat de jure përfaqësojnë

atë komunitet. Edhe në zgjedhjet e fundit të përgjithshme në Maqedoni të dhjetorit

2016 doli në pah një tkurrje e subjekteve politike shqiptare nga pikëpamja e votave.

285 Ministria e Punëve të Jashtme Shqiptare, “Mbi ndihmesën vellazërore të Shqipërisë në pozicionimin e partive politike shqiptare në Maqedoni”, deklaratë për shtyp e 07.01.2017. http://www.punetejashtme.gov.al/al/zyra-e-shtypit/deklarata-per-shtyp/mbi-ndihmesen-vellazerore-te-shqiperise-ne-pozicionimin-e-partive-politike-shqiptare-ne-maqedoni&page=3 (Aksesi më 20.04.2017) 286 https://www.euractiv.com/section/elections/news/macedonian-president-warns-eu-nato-of-albanian-meddling/ (Aksesi më 20.06.2017)

137

Në zgjedhjet e fundit të dhjetorit 2016, subjektet politike shqiptare arrijnë të kenë 20

përfaqësues në parlament 287 , në krahasim me zgjedhjet e përgjithshme të

27.04.2014288 ku subjektet politike shqiptare arritën të kenë 26 përfaqësues. Kjo

përbën një problem nga pikëpamja e përfaqësimit politik të minoritetetit kombëtar

shqiptar për shkak se një pjesë e rëndësishme e komunitetit nuk ndihet e përfaqësuar

nga subjektet politike shqiptare ekzistuese në sistemin politik të Maqedonisë. Kjo

situatë ndikon në artikulimin në nivel politik kombëtar dhe mbi-kombëtar (atë

Europian) të kërkesave të cilat shqetësojnë komunitetin shqiptar në tërësi. Të katër të

intervistuarit janë në dakordësi mbi faktin që partite shqiptare nuk kanë pasur

ndikimin e duhur në sistemin politik në Maqedoni. Kjo për dy arsye kryesore: për

shkak se janë mbivotuar nga maxhoranca dhe për shkak të interesave vetjake që kanë

mbizotëruar në këto parti. Një i intervistuar në lidhje me këtë çështje shprehet “Roli

i partive shqipëtare ne vendimmarrjen qëndore nuk është edhe aq domethënës, pasi

që partitë shqipëtare më shumë i vënë rëndësi interesit personal apo të partisë se sa

pro interesave të shqipëtarëve” (Intervistë, punonjës në Komisionin për Mbrojtjen

nga Diskriminimi në Maqedoni).289 I njëjti i intervistuar për rolin e partive politike

shqiptare në vendimarrjen lokale u shpreh se “...në ato lokale pothuajse ndodh e

njëjta gjë, subjektet më shumë mundohen që të kritikojnë njëra tjetrën tërë kohën për

vendimet apo punët që kanë kryetarët e njërit apo tjetri subjekt politik dhe jo të

ofrojnë zgjidhje për problemet e qytetarëve” (Intervistë, punonjës në Komisionin për

Mbrojtjen nga Diskriminimi në Maqedoni).

Intervistuesi, ish-përfaqësues i Parlamentit Europian, thekson që ‘ndryshe

nga rasti i Kroacisë ku partia e minoritetit kombëtar serb ishte ‘zëri’ de facto dhe de

jure i komunitetit, në rastin e Maqedonisë partitë shqiptare në perceptimin e krijuar

së brendshmi nuk përfaqësojnë ‘zërin’ e komunitetit shqiptar’ (intervistë, ish

Përfaqësues i PE negociator në rastin e Kroacisë).

287 https://www.sobranie.mk/rezultatet-e-zgjedhjeve-2016.nspx (aksesi më 10.05.2017) 288 https://www.sobranie.mk/statistika-2014.nspx (aksesi më 10.05.2017) 289 Përgjigjet e pyetësorit janë marrë nëpërmjet postës elektronike më 26.10.2017.

138

KAPITULLI 7

7.1 Analiza Krahasuese

Në kapitullin e fundit të këtij projekti kërkimor bëhet një analizë krahasuese e

përfundimeve të nxjerra nga testimi i hipotezave nëpërmjet metodës së gjurmimit të

procesit dhe të dhënave të nxjerra nga intervistat, apo nga studimet e ndryshme. Ky

projekt kërkimor ka pasur si qëllim kryesor të hulumtojë ndikimin e BE-së në ecurinë

e të drejtave të minoriteteve kombëtare, specifikisht në të drejtën për arsim dhe

pjesëmarrje politike, në Shqipëri dhe Maqedoni.

Që në zanafillën e këtij punimi më është dashur të përballem me një

problematikë e cila lidhej me vetë përkufizimin e termit ‘minoritet’. Duke mos

ekzistuar në përkufizim i vetëm i pranuar nga të gjithë në kapitullin e parë të këtij

punimi hulumtoj mbi këtë aspekt dhe paraqes përkufizimet më të pranuara.

Vështirësia e dytë lidhej me faktin nëse shqiptarët e Maqedonisë mund të

përkufizoheshin si minoritet kombëtar, për shkak të pranisë së lartë numerike të tyre

në popullsinë e përgjithshme të Maqedonisë. Për këtë qëllim u analizuan elementët të

cilët bëjnë të mundur identifikimin e komunitetit në fjalë si minoritet kombëtar.

Mbas një analize të tillë duke konsideruar edhe faktorë të tjerë, u arrit në përfundimin

që komuniteti shqiptar në Maqedoni edhe pse sui generis (për shkak të pranisë së

lartë numerike) përmbush të gjitha kriteret për t’u përkufizuar minoritet kombëtar.

Një nga gjetjet e studimit ishte identifikimi i kritereve që mundësojnë një

ndikim më të madh të politikave të kushtëzimit të BE-së, specifikisht të atyre

politikave që kanë në fokus të drejtat e minoriteteve kombëtare. Në bazë edhe të

studimeve të europianizimit, ndikimi i këtyre politikave varet nga tre kritere:

madhësia e financimit të BE-së, besueshmëria e politikave të kushtëzimit dhe kostot

e brendshme që vijnë si rrjedhojë e kësaj përshtatjeje. Dy kriteret e para janë në

varësi të BE-së ndërsa kriteri i fundit është në varësi të vendit të targetuar. Nga

hulumtimi i bërë në kapitullin e katërt të këtij punimi arrihet në dy përfundime të

rëndësishme. Përsa i përket kriterit të parë të programeve të financimit (CARDS,

IPA), arrihet në përfundimin që këto të fundit kanë pasur shumë pak ndikim në

çështjet e minoriteteve.

139

Përfundimi i dytë ka të bëjë me besueshmërinë e standardeve të BE-së. Mbas

analizimit të ecurisë së përfshirjes së këtij standardi u evidentua që parimet e

mbrojtjes së të drejtave të minoriteteve u bënë pjesë përbërëse e Bashkimit Europian

në vitet ‘90. Kjo situatë ka dëmtuar besueshmërinë e normës së “huazuar” të BE-së

në procesin e zgjerimit vis a vis vendeve të Ballkanit Perëndimor, gjë që del në pah

edhe në analizimin e rastit të Kroacisë. Ndërsa në lidhje me kriterin e tretë, duke

qenë se vendet e rajonit të Ballkanit Perëndimor kryesisht mbështeten në politikën

nacionaliste, kostot e miratimit dhe mbi të gjitha të zbatimit të normave, me fokus të

drejta e minoriteteve kombëtare, janë konsideruar të larta.

Një nga përfundimet e nxjerra gjatë këtij studimi ka të bëjë me faktin që

presioni i BE-së për sa i përket fushës së të drejtave të minoriteteve kombëtare ndaj

vendeve kandidate të Ballkanit Perëndimor është me i lartë në ato vende ku

minoritetet paraqesin një problematikë përsa i përket sigurisë. Nëse një minoritet nuk

ka paraqitur problematika nga këndvështrimi i sigurisë atëhere kërkesat e BE-së ndaj

vendit ku jetojnë minoritetet kombëtare nuk konsiderohen me prioritet. Në rastin e

Shqipërisë dhe Maqedonisë, minoritetet kombëtare në fokus paraqesin karakteristika

të ndryshme gjë që ka ndikuar në nivelin dhe format e presionit ndaj të dy vendeve.

Në rastin e Maqedonisë duke pasur parasysh edhe faktin që vendi kaloi një konflikt

etnik, kërkesat për respektimin e të drejtave të minoriteteve kaluan në plan të parë.

Ndërsa në rastin e Shqipërisë për shkak edhe të pranisë së ulët numerike të

minoriteteve dhe mungesës së problemeve të sigurisë, kërkesat e BE-së u limituan në

përmirësimin e kuadrit ligjor të tyre, aspekt i cili mundëson matjen e ndikimit ose jo

të BE-së në këtë rast. Fakti që Shqipëria nis një proces në 2015, bazuar në një

kërkesë specifike nga BE-ja për përmirësimin e kuadrit ligjor për minoritetet tregon,

për ndikimin e BE-së në këtë drejtim.

Një tjetër përfundim i këtij studimi nënvizon faktin që ndonëse presioni nga

BE-ja mund të jetë më i lartë, ky presion jo detyrimisht përkthehet në përparim të të

drejtave të minoriteteve në vendin e targetuar. Kjo për shkak të ndikimit të faktorëve

ndërmjetës. Dy faktorë ndërmjetës ishin objekt i këtij studimi: roli i shtetit amë të

minoritetit dhe marrëdhëniet maxhorancë me minoritetin kombëtar ndër vite. Në

rastin e Shqipërisë analizuam ndikimin që ka pasur shteti amë në ‘ngritjen’ e

çështjeve që shqetësojnë minoritetin kombëtar grek në nivelin mbishtetëror europin.

Faktori i lartpërmëndur i ‘shtetit amë’, nuk ka patur të njëjtin rezultat në rastin e

Maqedonisë për dy arsye kryesore: arsyeja e parë lidhet me statusin e Shqipërisë vis

140

a vis BE-së dhe arsyeja e dytë lidhet me ‘pasivitetin’ e shtetit shqiptar ndaj lobbimit

për përparimin e të drejtave të minoritetit kombëtar shqiptar në nivel mbi shtetëror.

Ndërsa faktori tjetër ndërmjetës, ai i marrëdhënieve të maxhorancës me minoritetin

kombëtar ndër vite, ka rezultuar pengues i proceseve të europianizimit në fushën e të

drejtave të minoriteteve kombëtare në rastin e Maqedonisë dhe lehtësuese në rastin e

Shqipërisë. Kjo gjë evidentohet nga faktet historike, por edhe nga opinionet e marra

nga të intervistuarit, të cilët janë përfaqësues të institucioneve publike, akademisë

dhe grupeve të interesit. Përgjithësisht intervistat përputhen me versionin e fakteve

dhe burimeve historike të përdorura në këtë punim. Në rastin e Shqipërisë, njëri prej

të intervistuarve evidentoi faktorin ‘shteti shqiptar’ që në disa momente të caktuara

historike ka tentuar të ndikojë negativisht në marrëdhëniet e mira maxhorancë me

minoritetin kombëtar grek.

Ajo që del në pah nga të intervistuarit e të dy shteteve në fokus është fakti që

ndikimi i BE-së është ndier kryesisht për sa i përket pjesëmarrjes politike të

minoritetit dhe shumë më pak në fusha të tjera si e drejta për t’u arsimuar në gjuhën e

minoritetit. Ky konstatim përputhet me analizën e kryer në dokumentet kryesorë të

Komisionit Europian të prodhuara në kuadër të zgjerimit vis a vis Ballkanit

Perëndimor, apo në studimet të cilat kanë pasur në fokus analizimin e ndikimit të

BE-së në fushën e të drejtave të minoriteteve kombëtare.

7.2 Përfundime

Në mbyllje të këtij punimi kërkimor është e udhës të formulohen përgjigjet

mbi hipotezën e ngritur dhe implikimet e deduktuara nga ajo.

Hipoteza: Duke krahasuar ecurinë e realizimit të të drejtave të minoriteteve kombëtare në rajonin e Ballkanit Perëndimor, për periudhën 2005-2016, shkalla e përparimit në realizimin e të drejtave në fjalë është në përpjestim të drejtë me shkallën e presionit mbi zbatimin e standardit të BE-së për të drejtat e minoriteteve në vendet e rajonit në referim.

Në analizimin e rasteve studimore arritëm në përfundime të rëndësishme.

Implikimet e deduktuara për rastin e Shqipërisë dhe Maqedonisë u formuluan si më

poshtë:

141

Implikimi 1 Nëse nuk konstatohet një mospërputhje midis standardit të BE-së dhe atij vendas në respektimin e të drejtave të minoritetit, atëherë është e pritshme që të konstatohet jo progres në pjesëmarrjen politike të minoriteteve kombëtare. Implikimi 2.1 Nëse nuk konstatohet një mospërputhje midis standardit të BE-së dhe atij vendas në respektimin e të drejtave të minoritetit, atëherë është e pritshme që të konstatohet jo progres në të drejtën për arsim të minoriteteve kombëtare.

Në rastin e parë studimor, të Shqipërisë, nuk u identifikua mospërputhje

midis standardit ekzistues në BE të pjesëmarrjes politike dhe atij të zbatuar në

Shqipëri. Për këtë arsye BE-ja nuk ka formuluar kërkesë të veçantë në këtë fushë,

dhe si rrjedhojë, nuk ka pasur presion në këtë fushë. Edhe në fushën e së drejtës për

arsim të minoritetit kombëtar grek nuk gjendet e formuluar asnjë kërkesë e veçantë

nga BE-ja. Në të gjithë rrugëtimin e gjatë të Shqipërisë drejt BE-së nuk identifikohet

përparim në fushën e së drejtës për arsim, apo të pjesëmarrjes politike të minoritetit

kombëtar grek, që duhet të vinte si rrjedhojë e këtij raportimi.

I vetmi përparim që mund të konsiderohet i tillë në fushën e të drejtave të

minoriteteve kombëtare në Shqipëri është hartimi i një ligji specifik për minoritetet

kombëtare. Bashkimi Europian e vendosi si kusht miratimin e një ligji të tillë, në

mënyrë që Shqipëria të përparonte në rrugën e integrimit Europian. Procesi i hartimit

të një ligji për minoritetet kombëtare nisi në 2015 dhe u finalizua me miratimin nga

Parlamenti i Shqipërisë më 13.10.2017.

Në rastin e ish Republikës Jugosllave të Maqedonisë, Bashkimi Europian i ka

kushtuar më tepër vëmendje minoritetit kombëtar shqiptar, për shkak të historikut të

vështirë dhe vendosjes në qasjen e sigurisë. Në këtë punim u argumentua që

implikimi që një minoritet ka vis a vis sigurisë e bën këtë grupim që të jetë në qendër

të vëmendjes së BE-së. Në fushën e pjesëmarrjes politike BE-ja formuloi kriterin e

pjesëmarrjes së barabartë në administratën publike të minoritetit kombëtar. Ky

kriter nënkuptonte që në administratën publike maqedonase duhej të reflektohej

përqindja që minoriteti kombëtar zinte në popullsi. Presioni ndër vite i ushtruar nga

BE-ja në formën e ‘shkopinjve dhe karrotave’ solli një përparim të Maqedonisë në

përfshirjen në administratën publike të pjesëtarëve nga minoriteti kombëtar.

142

Megjithatë ky përparim i cili vërtetohet statistikisht, në rast se vlerësohet nga

pikëpamja e ndikimit de facto të këtyre të punësuarve në vendimarrjen e

administratës maqedonase nuk është në nivelet e duhura. Në analizën e bërë nga

Këshilli i Europës në këtë drejtim identifikohen problematika në punësimet e reja në

administratën publike të Maqedonisë.

Në rastin e të drejtës për arsim të minoriteteve kombëtare, BE-ja nuk ka pasur

ekspertizë dhe për shumë vite as kompetencë. Për këtë arsye i është referuar

organizatave të tjera rajonale europiane si OSBE apo Këshilli i Europës për të bërë

vlerësimin e ecurisë së vendeve të rajonit në fushën e të drejtave të minoriteteve

kombëtare. Problematika e krijuar në Maqedoni e ndarjes fizike të nxënësve nëpër

shkolla dhe e përmëndur nga Komisioneri i Lartë për Minoritetet Kombëtare që po

çonte në destabilizim në Maqedoni, solli formulimin e një politike të re të

‘gjithpërfshirjes në arsim’. Strategjia e re u formulua si kriter nga BE-ja në fushën e

së drejtës për arsim që në 2009 dhe u monitorua nga KE-ja në vitet në vazhdim.

Presioni i ushtruar nga BE-ja në formën e ‘shkopinjve dhe karrotave’ bëri që

Maqedonia ta kishte në vëmendje këtë problematike, duke hartuar një strategji të

veçantë për arritjen e ‘gjithpërfshirjes në arsim’.

Me rëndësi në këtë punim shkencor ishte edhe analizimi i variablave

ndërmjetës të cilët ndihmojnë për të analizuar procesin e ndryshimit, si dhe faktorët

që shpjegojnë përse procesi i europianizimit ka efekte të ndryshme në kontekste të

ndryshme. Variablat ndërmjetës shpjegojnë arsyet përse në prani të presionit nga BE-

ja, rezultati është i ndryshëm në vende të ndryshme.

Një nga variablat ndërhyrës që u analizua në këtë punim shkencor ishte

historiku i marrëdhënieve maxhorancë/ minoritet nga momenti i formimit të

shteteve kombëtare unitare. Analizimi nëpërmjet metodës së gjurmimit të procesit i

cili kryen një trekëndëzim të të dhënave të nxjerra nëpërmjet analizës historike të

secilit minoritet, dhe situatës aktuale, të ndërthurura me të dhënat e nxjerra nga

intervistat me aktorë kyç dhe pjesëtarë të minoritetit kombëtar në dy rastet studimore.

Nga analiza nëpërmjet metodës së gjurmimit u arrit në përfundimin që

përqasja publike ndaj minoriteteve në Shqipëri është pozitive, kjo për shkak të

historikut jo konfliktual të marrëdhënieve maxhorancë me minoritetin kombëtar

grek. Për këtë arsye faktorët e brendshëm në rastin e Shqipërisë konsiderohen

lehtësues të procesit të Europianizimit në fushën e të drejtave të minoriteteve.

143

Ndërsa në rastin e dytë studimor, atë të Maqedonisë, faktorët e brendshëm

konsiderohen pengues të procesit të Europianizimit në fushën e të drejtave të

minoriteteve. Ky fakt del në pah nga ndërthurja e dhënave të nxjerra nga historiku i

marrëdhënies maxhorancë maqedonase me minoritetin sui generis shqiptar, nga

situata aktuale dhe nga të intervistuarit.

Në mbyllje më duhet të theksoj që për shkak të aktualitetit të mbrojtjes së të

drejtave të minoriteteve, jo vetëm në Ballkan, por edhe në botë, besoj se këto gjetje

do të shihen me interes nga politikbërësit në proceset demokratike të gjithëpërfshirjes

së të gjitha subjekteve në procesin politik dhe të zgjerimit të bazës së mbështetjes së

politikave në nivel kombëtar, por edhe rajonal, veçanërisht për rastin studimor të

vendeve të Ballkanit. Idetë e këtij punimi mund t’u shërbejnë si argumente orientuese

grupeve të interesit të minoriteteve apo atyre në mbrojtje të të drejtave të individit, në

përpjekjet e tyre për një shoqëri ku të drejtat e garantuara në Kushtetutat e vendeve të

mos mbeten vetëm në letër, por të shndërrohen në përfitime të prekshme nga

qytetarët e vendeve të Ballkanit.

Zhvillimet e fundit në vendet me një demokraci të konsoliduar si Mbretëria e

Bashkuar290 apo Spanja treguan edhe një herë rëndësinë e studimeve mbi minoritetet

dhe mënyrat për akomodimin e kërkesave të tyre. Këto zhvillime dëshmuan që asnjë

vend, qoftë ai edhe një vend me demokraci të konsoliduar, nuk është ‘imun’ ndaj

nevojës për të rifreskuar paktin me segmente të ndryshme të popullsisë që jetojnë në

territorin e tyre. Është e pritshme që studiues të ndryshëm të vazhdojnë të hulumtojnë

në drejtim të diversiteteve që janë realitet i shteteve europiane dhe mekanizmave për

menaxhimin e tyre në mënyrë demokratike.

Një tjetër drejtim i pritshëm në studimet e europianizimit është hulumtimi

mbi rolin që duhet të ketë BE në çështje të cilat implikojnë sovranitetin e shteteve

anëtare. Çështjet si vetëvendosja e popujve, njohja ose jo e diversiteteve brenda një

shteti anëtar janë konsideruar çështje ‘jashtë axhendës’ së punës së BE-së.

Hulumtimet e ardhshme në këto tematika do të nxjerrin në pah ndikimin që mund të

kenë institucionet e BE-së edhe në këto tematika.

290 Të dy vendet u përballën me kërkesa për pavarësi nga dy rajone të rëndësishme të territorit të tyre. Në Mbretërinë e Bashkuar u zhvillua një referendum në Skoci në 2014 ndërsa rajoni i Katalonjës së Spanjës organizoi një referendum në 1 tetor të 2017.

144

Bibliografia Amichai Magen, Leonardo Morlino. (2009). International Actors, Democratization

and the Rule of Law: Anchoring Democracy, Routledge Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të Bashkuara (18.12.1992), Deklara e

Kombeve të Bashkuara mbi të Drejtat e personave anëtare të minoriteteve kombëtare ose etnike, fetare dhe gjuhësore, Rezoluta 47/135

Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të Bashkuara (10 dhjetor 1948), Deklarata

Universale per te Drejtat e Njeriut, Rezoluta 217A (III) Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të Bashkuara (9.12.1948), Konventa mbi

parandalimin dhe ndëshkimin e krimit të genocidit, New York Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të Bashkuara (20.11.1989), Konventa mbi të

Drejtat e Fëmijës, New York Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të Bashkuara (21.12.1965), Konventa

Ndërkombëtare për Eleminimin e të Gjitha Formave të Diskriminimit Racial, New York

Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të Bashkuara (16.12.1966), Konventa

Ndërkombëtare për të Drejtat Civile dhe Politike, New York Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të Bashkuara (16.12. 1966), Konventa

Ndërkombëtare për të Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore, New York Association for Development Initiatives- Zenith (2013), “Embedding Rule of Law in

the Enlargement Process”, http://www.kas.de/rlpsee/en/publications/36352/ Avokati i Popullit (2014), “Raport i veçante per gjendjen e te drejtave te minoriteteve

ne Shqipëri”, Tiranë. Aziri, Etem. (2008) “The Spirit of the Consensus and the Integration in a Multi-Etnic

Society”, në volumin Power-Sharing and the Implementation of the Ohrid Framework Agreement. Friedrich Ebert Stiftung.

Balkans in Europe Policy Advisor Group (Mars 2017). “The Crises of Democracy in

the Western Balkans. Authoritarianism and EU Stabilitocracy” Banka Botërore (2007), “Forth World Bank Poverty Reduction Strategies Forum for

the Western Balkans Summary”, http://www.etf.europa.eu/webatt.nsf/0/C12578310056925BC125772E002B2093/$file/NOTE85SB89.pdf

Bashkimi Europian (5 Prill 1977), Deklaratë e Përbashkët midis Parlamentit

Europian, Këshillit dhe Komisionit, firmosur në Luksemburg.

145

Bashkimi Europian (29 Tetor 2004). Traktati që vendos një Kushtetutë për Europën, firmosur në Romë.

Barbieri Sara. (Nëntor 2013). “Overcoming Ethnic-Based Segregation: How to

Integrate Public Schools in Macedonia and Bosnia Herzegovina”, Institute for Democracy Societas Civilis-Skopje.

Beach Derek, Pedersen Rasmus Brun (2013), Process-tracing methods: Foundations

and guidelines”, University of Michigan Press. Bieber, Florian (2005), “Partial Implementation, Partial Success: The Case of

Macedonia” në librin e Russell, David and O’Flynn, “New Challenges for Power-Sharing: Institutional and Social Reform in Divided Societies.” Pluto, London.

Bieber, Florian. (2008), “Power-Sharing and the Implementation of the Ohrid

Framework Agreement”. Friedrich Ebert Stiftung. Biber, Florian. “Power sharing after Yugoslavia: Functionality and Dysfunctionality

of Power Sharing Institutions in Post-war Bosnia, Macedonia, and Kosovo,” in From Power Sharing to Democracy: Post-conflict Institutions in Ethnically Divided Societies, McGill-Queen's University Press, 2005, fq. 85-103.

Boci, Sonila. (Tirane 2012). Minoritetet ne Shqiperi midis Identitetit dhe Integrimit:

1939-1949, Qëndra e Studimeve Albanologjike, Instituti i Historise. Center for Documentation and Information on Minorities in Europe (2001)-

Southeast Europe (CEDIME- SE),“Hungarians of Romania,” Centre for Southeast European Countries i Universitetit të Graz (Austri) (2016),

“Elementë të praktikës së mirë të identifikuara gjatë zbatimit të Projektit të përbashkët BE/KiE “Nxitja e të drejtave të njeriut dhe e mbrojtjes së pakicave në Evropën Juglindore”

Departamenti Amerikan i Shtetit (2015), “Raporti për Shqipërinë” Dicosola, Maria, Stati. (2010) Nazioni e minoranze:la ex Jugoslavia tra revival

etnico e condizionalità europea. Giuffre Editore. Doorenspleet, Renske. (2009). “Electoral systems and Good Governance in Divided

Countries” ne Librin e Florian Bieber, Sefan Wolff, The Ethnopolitics of Elections, Routledge.

ECMI (Shkurt 2014), “Bejond the (Non) Definition of Minority”, ECMI Brief n. 30. Elbasani, Arolda. (2008). “EU Enlargement in the Western Balkans: strategies of

borrowing and inventing”, Journal of Southeastern Europe and the Balkans. Elbasani, Arolda. (2013). European Integration and Transformation in the Western

Balkans: Europeanization or Business as Usual, Routledge.

146

European Training Forum (2010). “Mapping Policies and Practices for the

Preparation of Teachers for Inclusive Education in Contexts of Social and Cultural Diversity”, Working Document.

European Academy, “Indicators for Assessing the Impact of the FCNM in its State

Parties” http://www.eurac.edu/en/research/autonomies/minrig/Documents/FCNM/FCNM_Ind

ex_Study_final_webpage.pdf (Aksesi më 12.05.2016) Exadaktylos Theofanis, Claudio M. Radaelli. (London 2012). Research Design in

European Studies Establishing Causality in Europeanization, Palgrave Macmillan, Londër.

Fondi i Kombeve të Bashkuara për Fëmijët (UNICEF) (2009), “Multikulturalizmi

dhe Marrëdhëniet Ndëretnike ne Arsim”, Shkup Fondi i Kombeve të Bashkuara për Fëmijët (Shkurt 2010), “Inclusive Education as

Part of a Child-Friendly Schools Framework: Results and Recommendations from a Study in Macedonia”

Frank Schimmelfennig, Ulrich Sedelmeier. (2005), The Europeanization of Central

and Eastern Europe, Cornell University Press. Geoffrey, Pridham dhe Lewis, Paul G. (1996), Stabilizing Fragile Democracies,

Routledge Publication. Geoffrey, Pridham dhe Gallaghe, Tom (2000), Experimenting with Democracy:

Regime Change in the Balkans, Routledge Publication. Giordani Merlicco, “La Disputa del Nome tra Atene e Skopje”, Affari Internazionali,

2009 http://www.affarinternazionali.it/articolo.asp?ID=1148 (Accesso il 05/05/2011)

Heintze, Hans-Joachim. (2008). “Collective Rights in the Context of EU Accession”,

Kapitulli i dytë në librin Weller, Marc, The Protection of Minorities in the Wider Europe, Palgrave Macmillan.

Henrad, Kristin. (2009). Double Standards pertaining to Minority Protection, Brill

Academic Publishers. Hristova, Lidija. (2005). "Democratic Consolidation of Divided Societies - The

Macedonian Case." New Balkan Politics 9. Horowitz, D. “Constitutional design: Proposal versus processes.” Chap. 1 in Andrew

Reynolds Ed. Architecture of Democracy, New York: Oxford University Press, 2002.”

147

Hughes, James. (2003). “Monitoring the Monitors: EU Enlargement Conditionality and Minority Protection in the CEECs”, Journal on Ethnopolitics and Minority Issues in Europe, Issue 1.

Human Rights Watch. (June 1996). “A threat to ‘Stability’: Human rights Violations

in Macedonia”, Ilievcki, Z. (2007). “Country Specific Report on Actors and Processes of Ethno-

Mobilization, Violent Conflicts and Consequences: Macedonia”, European Academy

Institucioni i Avokatit te Popullit të Shqipërisë (shkurt/mars 2012), “Raporti Vjetor

2011”. International Helsinki Federation for Human rights (IHF) (10-14 April 1997),

“Report to the OSCE: Fact-Findings Mission to Macedonia”. Jeff Richards. (1999),“Ethnicity and democracy-complementary or incompatible

concepts?”, Kap 2 në librin e Cordell, Carl., Ethnicity and Democratization in the New Europe, Routledge.

Jovana Marovic (2012), “Montenegro and the negotiations in the Chapter 23”,

Institute Alternative. Juan J. Linz, Alfred Stepan. (1996). ‘Problems of Democratic Transition and

Consolidation: Southern Europe, South America, and Post-Communist Europe’, John Hopkins University Press.

Kevin Featherstone dhe Claudio M. Radaelli (2003), The Politics of

Europeanization, Oxford Publication. Këshilli i Bashkimit Europian (12.02.2008), Council decision on the principles,

priorities and conditions contained in the Accession Partnership with Croatia and repealing Decision 2006/145/EC

Këshilli i Europës (3.05.1996), Karta Sociale Europiane (e rishikuar) Këshilli i Europës (4.11.1950), Konventa Europiane për Mbrojtjen e të Drejtave të

Njeriut dhe Lirive Themelore, Romë Këshilli i Bashkimit Europian. (13.09.2004). Vendimi i Këshillit mbi principet,

prioritetet dhe kushtet e partnershipit Europian me Kroacinë. Këshilli i Bashkimit Europian (20.02.2006). Vendimi i Këshillit mbi principet,

prioritetet dhe kushtet e partnershipit Europian me Kroacinë dhe që shfuqizon Vendimin 2004/648/EC

Këshilli i Bashkimit Europian (2006), “Stabilisation and Association Agreement”,

Brukse;

148

Këshilli i Europës (12.02.2014), Rezoluta CM/ResCMN(2014)1 mbi zbatimin e Konventës Kuadër për Mbrojtjen e Minoriteteve Kombëtare nga Shqipëria.

Kocani, Aleksandër (2013), Një qasje Plotësuese Epistemologjike në Metodologjinë

e Kërkimit të Shkencave Sociale”, Albanian University Press. Komiteti Këshillues mbi Konventën Kuadër të Minoriteteve Kombëtare

(27.02.2008). “Commentary on the Effective Participation of persons Belonging to National Minorities in Cultural, Social and Economic Life and in Public Affairs”

Komiteti Këshillues mbi Konventën Kuadër të Minoriteteve Kombëtare

(27.05.2010), Opinioni i Tretë mbi Kroacinë Komisioni Europian, CARDS Assistance Programme to the Western Balkans,

Regional Strategy Paper. (2002-2006) Komisioni Europian (2005), Enlargement Strategy and Main Challenges 2005-2006,

Bruksel Komisioni Europian (2006), Enlargement Strategy and Main Challenges 2006-2007,





Bruksel Komisioni Europian (2011), Enlargement Strategy and main Challenges 2011-2012,


Bruksel Komisioni Europian (9.11.2005), Kroacia: Progres Raporti i 2005, Bruksel Komisioni Europian (8.11.2006), Kroacia: Progres Raporti i 2006, Bruksel Komisioni Europian (6.11.2007), Kroacia: Progres Raporti i 2007, Bruksel Komisioni Europian (12.10. 2011), Kroacia: Progres Raporti i 2011, Bruksel

149

Komisioni Europian (10.10.2012), Raport i plotë monitories mbi nivelin e përgatitjes së Kroacisë për anëtarësimin në BE, Bruksel

Komisioni Europian (2.03.2011), Raport i ndërmjetëm i përgatitur nga Komisioni

Interim Report për Këshillin dhe Parlamentin Europian mbi reformat në Kroaci në fushën e Gjyqësorit dhe të Drejtave Themelore (Negociimi i Kapitullit 23), Bruksel

Komisioni Europian (2013), Progres-Raport i 2013 për Shqipërinë, Bruksel Komiteti i të Drejtave të Njeriut të Kombeve të Bashkuara, Komenti i Pergjithshëm

nr.18 i KNDCP, sesioni i tridhjete e shtatë, 10 nëntor 1989. Komiteti i të Drejtave të Njeriut të Kombeve të Bashkuara, Komenti i Pergjithshëm

nr.23 i KNDCP: Neni 27 (të drejtat e minoriteteve), 8 Prill 1994 Komiteti Këshillues mbi Konventën Kuadër mbi Minoritetet Kombëtare (6 Prill

2001), Opinioni mbi Kroacinë Komiteti Shqipetar i Helsinkit. (2003). “Raport: Veprimtaria e Komitetit Shqipetar te

Helsinkit Janar-Prill 2003”, Tirane Komiteti Shqipëtar i Helsinkit. (2015). “Raport mbi Respektimin e të Drejtave të

Njeriut në Shqiperi për vitin 2015”, Tiranë Këshilli i Europës (1.02. 1995), Konventa Kornizë për Mbrojtjen e Minoriteteve

Kombëtare Këshilli i Europës (4.11.1950), Konventa per Mbrojtjen e të Drejtave dhe të Lirive

Themelore të Njeriut Krzalovski, Aleksander. (2011). “Discrimination in Macedonia on the Grounds of

Ethnic Origin”, Macedonian Center for International Cooperation, Kymlicka, Will (2002) “Multiculturalism and Minority Rights: West and East”,

Journal on Ethnopolitics and Minority Issues in Europe (4) Kymlicka, Will. (2003). Can Liberal Pluralism be Exported? Western Political

Theory and Ethnic Relations in Eastern Europe, Oxford University Press Kymlicka, Will. (2006). “The evolving basis of European norms of minority rights:

rights to culture, participation and autonomy” kap. III ne librin ‘European Integration and The nationalities Question’, Routledge.

Ligji nr. 69/2012, “Për sistemin arsimor parauniversitar në Republikën e Shqipërisë” Ligji nr. 7895, datë 27.01.1995, “Kodi Penal i Republikës së Shqipërisë” Ligji nr. 7961, datë 12.07.1995, “Kodi i Punës i Republikës së Shqipërisë”

150

Lijphart, Arend. (2002). "The Wave of Power-Sharing Democracy." In The architecture of democracy: constitutional design, conflict management, and democracy. Oxford, UK: Oxford University Press.

Lijphart, Arend. (Mars 1997). “Unequal Partecipation: Democracy’s Unresolved

Dilemma”, The American Political Science Review, Vol. 91 (1), Lijphart, Arendt. (2001). Le democrazie contemporanee, il Mulino. Lijphart, Arend. “Constitutional Design for Divided Societies,” Journal of

Democracy 15, no.2 (April 2004): fq 96-109. Linz, Juan and Stephan, Alfred. (1996). Problems of Democratic Transition and

Consolidation: Southern Europe, South America and Post-Communist Europe, John Hopkins University Press.

Magen, Amichai, Morlino, Leonardo, International actors. (2008). Democratization

and the Rule of Law: Anchoring Democracy”, Routledge Maleska M. (2009), “Interethnic relations in Macedonia: People Centred Analyses,”

SEE University Maleska, Mirjana. (2005). "What kind of a political system did Macedonia get after

the Ohrid Peace Agreement?" New Balkan Politics 9. Malloy Tove (2013), Minority issues in Europe: Rights, Concepts, Policy, Frank &

Timme, Berlin. McFaul, Michael, (Janar 2002). “The Fourth Wave of Democracy and Dictatorship:

Noncooperative Transitions in the Postcommunist World”, World Politics, Volume 54 (2): page 212-244.

McGarry, John. (2006). European Integration and the Nationalities Question,

Routledge McIntos, Mary E. (1995). Minority Rights and Majority Rule: Ethnic Tolerance in

Romania and Bulgaria,” Social Sources Vol 70 (3), page 939-941 Meta, Beqir. (2013) Minoritetet dhe Ndertimi Kombetar ne Shqiperi: 1912-1924,

Qëndra e Studimeve Albanologjike Minority Rights Group International (2010), “EU Financial Assistance to the

Western Balkans: a Minority-Focused Review of CARDS and IPA” Nasi, Halida. (2007). “Minority Rights Instruments and Mechanisms: Minority

Protection along the Conflict Continuum”, European Academy Organizata e Kombeve të Bashkuara për Edukim, Shkencë dhe Kulturë (UNESCO)

(14.12.1960), Konventa kundër Diskriminimit ne Arsim, Paris

151

Organizata e Kombeve të Bashkuara për Edukim, Shkencë dhe Kulturë (UNESCO) (2010/2011), World Data on Education, VII Ed.

Organizata për Sigurinë dhe Bashkëpunimin në Europë (OSBE) (Shkurt 2010), “Age

Contact –Perceptions: How Schools Shape Relations Between Ethnicities” Parlamenti Europian (2012), “Mainstreaming human and minority rights in the EU

enlargement with the Western Balkans”, publikim i Bashkimit Europian Przeworski Adam, Stoles Susan and Manin Bernard (1999). Democracy,

accountability and representation, Cambridge University Press Ramet, Sabrina P. (2010), Central and Southeast European Politics since 1989,

Cambridge University Press Rechel, Bernd. (2008). “What has limited the EU’s impact on minority rights in

accession countries?”, East European Politics and Societies, Vol. 22 (1) Rechel, Bernd (2009). Minority Rights in Central and Eastern Europe, Routledge

Publication Reka, Blerim (Tetor 2011). “Ten Years from the Ohrid Framework Agreement. Is

Macedonia Functioning as a multi-ethnic state?”, Universiteti i Europës Juglindore.

Schwellnus G., Mikalayeya L. (2009). ‘It ain't over when it's over: The Adoption and

Sustainability of Minority Protection Rules in New EU Member States, European Integration Online Papers.

Sedelmeir, Ulrich. (2011). “Europeanization in new member and candidate states”,

Living Reviews in European Governance, Vol. 6. Sulejmani, Qëndresa. (2011) “Politicization in the Macedonian Public

Administration’, Policy Report, Analytica Tanevski, Borjan, “The problem between the Macedonian and the Albanian ethnic

groups in the Republic of Macedonia and its future,” New Balkan Politics, Issue 9

Tayler, Andrew (2013), The European Union and South East Europe. The Dynamics

of Europeanisation and multi-level Governance, Routledge The Norvegian Center for Human Rights (NORDEM). (2005). “Former Yugoslav

Republic of Macedonia: Education as a Political Phenomenon”, Tomasevski, Katarina. (2001). “Human Rights Obligations: making education

available, accessible, acceptable and adaptable. Ulasiuk, Irina (2013). ‘Comparative Analysis of Educational Rights of National

Minorities and Migrants in Europe’, EUI Working Paper, (80)

152

United Nations Development Programme (UNDP), “Face of Poverty, Faces of

Hope”, 2004215http://www.sobranie.mk/al/default-al.asp?ItemID=254A796A2FD50349A430BEED6E9FD6AB

Weimer, David, Vining, Aidan (2005), “Policy Analysis: Concepts and Practices”,

Pearson Education Inc Whitehead, Laurence (2001), The International Dimensions of Democratization:

Europe and the Americas, Oxford Publication Wiener Antje, Schwellnus Guido. (2004). “Contested Norms in the Process of EU

Enlargement: Non–Discrimination and Minority Rights”, 2Constitutionalism Web– Papers

Yin, Robert K. Case Study research (2003), Design and Methods, Sage Publications. Zagar, Mitja (2008), “Diversity Management and integration: from ideas to

concepts”, European Yearbook of Minorities Issues, Vol 6. Zagar, Mitja, “Some newer trends in the protection and (special) rights of ethnic

minorities: European context,” in Polzer, Miroslav and Kalcina, Liana, and Zagar, Mitja “Slovenija and evropski standardi varstva narodnih manjsin”,

Zagar, Mitja (1997), “Rights of ethnic minorities: Individual and/or collective rights?

some new(er) trends in the development and the (universal) nature of human rights- the European perspective”, Journal of International Relations, Vol. 4, No. ¼, fq. 29-48

Faqe zyrtare të internetit http://www.instat.gov.al/

http://www.ombudsman.mk

http://ec.europa.eu/enlargement

http://www.coe.int

http://www.cec.org.al

http://www.echr.coe.int

http://www.egjiptianet.de

http://www.osce.org

http://www.sobranie.mk

http://www.stat.gov.mk

https://www.amnesty.org/en

https://www.parlament.al

153

ANEKSI 1

Intervistat

• Shqipëria

1. I intervistuari është anëtar kryesie i PBDNJ-së si dhe përgjegjës për rininë në

PBDNJ dhe OMONIA. Përgjigjia e Pyetësorit është dërguar më 05.02.2017

2. I intervistuari është anëtar kryesie i PBDNJ-së si dhe përgjegjës për qarkun e Korçës

3. I intervistuari është gazetar, studiues dhe padagog në Universitetin “Eqrem

Çabej” Gjirokastër

4. I intervistuari është anëtar kryesie edhe personi pergjegjes për ngritjen e strukturave të PBDNJ-së në Tiranë

5. E intervistuara ka qenë menaxherja e programit të perbashkët BE me

Këshillin e Europës mbi “Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut dhe Minoriteteve në Europën Juglindore”

6. I intervistuari është Këshilltar pranë Zyrës së Avokatit të Popullit

• Ish Republika Jugosllave e Maqedonisë

1. I intervistuari është pedagog në Universitetin e Europës Juglidore në Maqedoni

2. I intervistuari është kërkues dhe në proces doktorature në Universitetin e

Europës Juglidore në Maqedoni

3. I intervistuari është asistent profesor në Universitetin e Europës Juglidore në Maqedoni

4. I intervistuari është punonjës në Komisionin kundër Diskriminimit në

Maqedoni

• Bashkimi Europian

1. I intervistuari është një ish përfaqësuesi mjaft aktiv i Parlamentit Europian, njëkohësisht negociator i BE-së në procesin e integrimit të Kroacisë

154

Teksti bazë i intervistave Ø Teksti bazë i intervistës në rastin studimor të Shqipërisë 1. Si mendoni (edhe në bazë të leximit/rrëfimit nga më të mëdhenjtë) se kanë

qenë raportet e grupit tuaj etnik me pjesën tjetër të popullsisë në periudha të

ndryshme historike?

2. Si e shikoni rolin e PBDNJ ne vendimarrjen qëndrore?

3. Po lokale?

4. Si e shikoni e rolin e OMONIAS?

5. Roli i shtetit amë në përparimin e të drejtave të minoriteteve?

6. Korniza ligjore e vendit ku jetoni a është i përshtatshëm per përparimin e të

drejtave të minoriteteve në Shqiperi?

7. A ka probleme zbatimi në praktikë i kësaj kornize ligjore?

8. A ka pasur vullnet politik nga shumica për zgjidhjen e çështjeve problematike

të minoritetetit kombetar grek?

9. Cili eshte mendimi juaj per sistemin arsimor, a është i përshtatshëm për

realizimin e të drejtës për arsim të minoritetit kombëtar grek?

10. Cilat do ishin sugjerimet tuaja ndaj Ministrise se Arsimit për të përmirësuar

situatën?

11. Ka qenë minoriteti i ndikuar nga proceset e integrimit në BE? në ç’mçnyrë

dhe në ç’drejtim?

12. Ne cilën fushë mendoni që BE-ja ka pasur me tepër ndikim (kulturë,

pjesëmarrje politike, legjislacion, arsim)?

13. A i shikoni parashikimet ligjore në nivel europian si të rëndësishme për

përparimin e mëtejshëm të të drejtave të minoriteteve? Nëse po cilin parashikim do të

veçonit?

14. Si e gjykoni nismën e fundit për një pr/ligj për minoritetet kombëtare?

155

Ø Teksti bazë i intervistës në rastin studimor të ish Republikës Jugosllave të Maqedonisë

1. Si mendoni (edhe në bazë të leximit/rrëfimit nga më të mëdhenjtë) se kanë

qenë raportet e grupit tuaj etnik me pjesën tjetër të popullsisë në periudha të

ndryshme historike?

2. Si e shikoni rolin e partive politike shqipëtare në vendimarrjen qëndrore?

3. Po lokale?

4. Si e shikoni rolin e shoqërisë civile?

5. Roli i shtetit amë në përparimin e të drejtave të minoritetit kombëtar

shqipëtar?

6. Korniza ligjore e vendit ku jetoni a është i përshtatshëm për përparimin e të

drejtave të minoriteteve në Maqedoni?

7. A ka probleme zbatimi në praktikë i kësaj kornize ligjore?

8. A ka pasur vullnet politik nga shumica për zgjidhjen e çështjeve problematike

të minoritetetit kombëtar shqipëtar?

9. Si e vlerësoni pjesëmarrjen politike të minoritetit kombëtar? Çfare do të

përmirësonit?

10. Cili është mendimi juaj për sistemin arsimor, a është i përshtatshëm për

realizimin e të drejtës për arsim e minoritetit kombëtar shqipëtar?

11. ‘Gjithëpërfshirja në arsim’ ka qenë programi i BE-se për përfshirjen e

komuniteteve etnike në sistemin arsimor? Cili është mendimi juaj për këtë

program, a e ka përmirësuar realitetin e sistemit arsimor?

12. Cilat do ishin sugjerimet tuaja ndaj Ministrisë së Arsimit të Maqedonisë për

të përmirësuar situatën?

13. Ka qenë minoriteti kombetar shqipetar i ndikuar nga proceset e integrimit ne

BE? ne ç’mënyrë dhe në ç’drejtim?

14. Në cilën fushë mendoni qe BE-ja ka pasur me tepër ndikim (kulturë,

pjesëmarrje politike, legjislacion, arsim)?

15. A i shikoni parashikimet ligjore në nivel europian si të rëndësishme për

përparimin e mëtejshëm të të drejtave të minoriteteve? Nëse po cilin

parashikim do të veçonit?