an chré umhaois agus na ceiltigh

ire Analld

(An Chr Umhaois agus na Ceiltigh)

Str focal

An Chlochaois stone age Lonnaigh siad they settled Lonnaitheoir settlers Nua-Chlochaois- new stone age Cnuasach gathering Gallin standing stones Dolmain ursanach portal dolmen Tuama pasiste passage tomb Nsanna adhlactha burial customs Tais cramtha cremated remains Cr-earra pottery Cr-umha bronze Tuama dingchruthach wedge tomb Stn tin Cine cogaidh warlike people Seodra jewellery Maisi decoration Dn fort Rth ring fort Cla cr ditch of earth

Uaimh thaln souterrain Dn cnoic hillfort Fulacht fia cooking place Cruithneacht wheat Tin b cattle raid Slenna iarainn iron spears Tuath independent unit/state Draoi druid Fineachas Brehon law Daoir serfs Saoir freemen Maoin wealth Comhrac aonair single combat Muinc necklaces chroch Lochlann from Scandinavia Airm bhreochloiche flint weapons

Seilg hunting

ire Analld (An Chr Umhaois agus na Ceiltigh) An Chlochaois An R Paleoliteach An Luathchlochaois 2,500,000 RC go dt 8,000 RC An R Misiliteach An Mhenchlochaois 8,000 RC go dt 3,500 RC An R Neoiliteach An Nuachlochaois 3,500 RC go dt 2,000 RC Suas go dt timpeall 11,000 bliain shin bh ire nach mr cldaithe le hoighear. Timpeall 9,000 RC thosaigh an t-oighear ag le. Ar dts bh na farraig thart timpeall na tre an-adomhain agus is dcha go raibh droichead taln idir an tr seo agus an Bhreatain. Bh ainmhithe ar ns muca, fianna etc. balta sil trasna an droichid seo. Bfhidir gurb seo an digh ar thinig daoine go hirinn fosta. Nos moille anonn dirigh leibhal na farraige

agus n raibh s chomh furasta teacht go hirinn. Nl aon fhianaise againn go raibh aon duine de chuid na luathchlochaoise in irinn riamh. Go gairid i ndiaidh na hoighearaoise thinig daoine go hirinn. De rir na seandlaithe thinig na daoine seo timpeall 7,000 RC. Tagann r gcuid eolais ar na daoine seo Chnoc Sandail i gCo. Dhoire, it a bhfuarthas go leor iarsma den r seo.

An Chomhairle um Oideachas Gaeltachta & Gaelscolaochta

17

Sealgair agus Cnuasaitheoir bia Ag an am seo n raibh aon eolas ag na daoine faoin fheirmeoireacht. Chuaigh siad thart it go hit ag seilg na n-ainmhithe a bh ar fil thart timpeall orthu (muca, ba, fianna etc.) agus ag baili tortha, smeartha agus cnnna. Bh uirlis acu a bh danta as clocha agus is cosil go raibh caighden maith saoil acu mar n raibh an daonra r-mhr agus bh tran bia thart. Tithe Tgadh tithe sa mhenchlochaois tr bhata adhmaid a sh isteach sa talamh. Tarraingodh le chile iad ag an bharr cosil le wig-wam na Meiricenaigh Dhchasacha agus ceanglaodh iad. Fodh posa beaga eile adhmaid isteach trothu agus cldaodh an teach le craicinn ainmhithe n le scraith. Bh an tine i lr an t agus sps os a cionn chun an toit a ligint amach. An Nuachlochaois (An R Neoilitheach) 3,500 RC ar aghaidh thinig grpa nua daoine go hirinn na daoine neoilitheacha agus chuir siad ts leis an nuachlochaois. Is an difear is m a bh idir na daoine seo agus na daoine a bhain leis an mhenchlochaois n go raibh eolas acu ar an fheirmeoireacht. Bh a fhios acu conas smacht a choimed ar ainmhithe agus conas barra a chur. Glanadh cuid de na coillte mra chun breis talaimh a fhil. T fianaise ar fil Phirceanna Cide i gCo. Mhaigh Eo go raibh an talamh rannta suas ag na feirmeoir seo i bpirceanna le balla cloiche. Potaireacht Difear eile idir na daoine n mhenchlochaois agus iad sid n nuachlochaois is an photaireacht. Bh an saol nos cinnte anois ag na daoine mar bh siad balta brath ar an

fheirmeoireacht agus n raibh g le bheith ag bogadh thart i gcna. Anois bh na daoine balta am a chaitheamh ag ceardaocht. Tosaodh ar phota a dhanamh le haghaidh cocaireachta n bfhidir searmanais bhis. Rinneadh iad tr chr a mhnl i gcruth pota agus ansin a chur isteach i dtine the (uaireanta suas go 8000C).

adaigh Sa mhenchlochaois dsid na daoine craicinn ainmhithe f choinne ada ach le ts na feirmeoireachta bh olann caorach ar fil chun adaigh a dhanamh. Le himeacht ama dfhoghlaim na daoine conas adach a chasadh, conas fodireacht a dhanamh agus conas dathanna a chur ann. Thosaigh daoine ag caitheamh seodra. Tithe Fuarthas cpla teach a mhair n nuachlochaois i gCo. Luimnigh. Bh na tithe danta as adhmad agus tithe eile a rinneadh ar an tseandigh .i.e. bata adhmaid le gaga beaga fite fuaite trd ach amhin gur cuireadh clabar agus cr fhliuch ar a mullach ansin chun na bearna a lonadh suas. Glaotar wattle agus daub ar an mhodh seo. Fuarthas tithe eile n r seo a bh danta as clocha. Is cosil gur sid na daoine n nuachlochaois cib bhar tgla ba chngara dibh. Bs agus Adhlacadh sa Nuachlochaois. Nl a ln eolais againn faoin saghas reiligiin a bh ag na daoine n nuachlochaois, ach cosil le go leor sibhialtachta eile ar fud an domhain is cosil go raibh creideamh igin acu i dtaobh an bhis agus saol tar is bis. Dfhg muintir na clochaoise uaigheanna ina ndiaidh darb ainm meigilit (Sa Ghrigis: mega = mr, liotas = cloch).


18

Cairn Chirte Is seo an tuama meigiliteach is sine d bhfuil ar fil in irinn. Faigheann siad an t-ainm seo n chirt a bh os comhair an tseomra inar cuireadh corp an duine mhairbh. Bh an seomra seo danta as clocha ursain cldaithe le carn cloiche. Uaireanta cuireadh earra uaighe ar ns uirlis, pota, bia etc. isteach sa seomra leis an duine marbh. Is dcha gur shl siad go mbeadh siad de dhth orthu sa saol nua. Tuama Pasiste Is iad na tuama pasiste na tuama meigiliteacha is m in irinn. T nos m n 200 scaipthe ar fud na tre ach t an chuid is m dobh ar fil i gCondae na M agus i gCondae Shligigh. Faigheann siad an t-ainm n phasiste fada danta de chlocha ursain a osclaonn amach i seomra beag. Bonn an pasiste agus an seomra cldaithe le carn mr. Is Br na Binne an tuama pasiste is cilila in irinn.

Br na Binne Is dcha gur tgadh Br na Binne thart f 2,700 RC. Fgann sin go bhfuil s nos sine n pirimid na igipte n Stonehenge Shasana. T an pasiste fin nos m n 19 meadar ar fad agus t an seomra ar 6 mheadar in airde. T go leor ealan neoilitheach greanta isteach sna clocha ar an tuama ach is dcha gurb an rud is ionta faoin it n suomh an dorais. Gach bliain ar an 21 Nollaig - grianstad (solstice) an gheimhridh (an l is giorra den bhliain) - le hir na grine soilsonn an ghrian dreach isteach trd an bhosca dn at os cionn an dorais agus lasann s suas an pasiste an bealach ar fad isteach go dt an seomra. Nl aon tacaocht ag an don cloiche. Dirigh leo an don a chur ar an tuama tr gach ciseal (layer) cloiche a leagan sos le giota beag ag gobadh amach thar an chiseal faoi go dt go dtinig an d thaobh le chile. Glaoitear coirbaladh ar an phriseas seo.

Dolmain, Ard an Rtha, Co. Dhn na nGall


19

T go leor le foghlaim Bhr na Binne faoi na daoine neoiliteacha: Bh an-chumas tgla acu. Bh an-eolas acu faoi chrsa

ralteolaochta (astronomy) Bh an-suim acu san ealan. Bh meas mr acu ar na mairbh. Ardaonn Br na Binne go leor ceisteanna fosta. Ar sid na daoine Br na Binne

mar fhilire? An tuama a bh ann n it chnaithe

anamacha na marbh? Ar sid siad an it mar theampall

n mar shipal? Cad chuige nach bhfuil bosca dn ar

aon cheann eile de na tuama pasiste?

Tuama Ursanacha (n Dolmain)

Bonn 3 chlocha ursanacha agus cloch mhr mhullaigh ar dolman de ghnth. Go bunsach is saghas tuama pasiste simpl an dolman. T an dolman is cilila sa tr le feiceil i bPoll na Brune i gCondae an Chlir ach feictear iad i ngach cuid den tr. Cuireadh daoine marbha faoi na dolmain agus fuarthas go leor earra uaighe fthu freisin. An Chr-Umhaois Mhair an Chr-Umhaois thimpeall 2,400 RC go dt timpeall 600 RC. Is at i gceist le cr-umha n meascn de chopar agus stn. Bhodh copar in sid le haghaidh uirlis roimhe seo ach bh s an-bhog agus bigean clocha a sid f choinne aon obair throm. De rir a chile dfhoghlaim daoine conas copar agus stn a mheascadh le chile i gceart chun miotal nua, a bh i bhfad n ba lidre, a fhil cr-umha. Bh go leor mianaigh copair in irinn agus fuair siad an stn n Choirn i Sasana.

Bruithni (Smelting) Tgtar copar agus stn chlocha sa talamh i bhfoirm rach. Ar dts thosaigh na daoine ag iarraidh an miotal a mhnl le casr. Tar is seo dfhoghlaim na daoine go raibh siad balta an miotal a chur ar tine go dt go raibh s ag teocht an-ard agus nuair a leigh an miotal gur chruinnigh s ag bal na tine mar phosa soladach. Ansin bh siad balta an miotal a thamh ars agus a mhnl mar ba mhian leo. Seodra N hamhin go raibh na daoine ag foghlaim faoin chr-umha ach de rir mar a bh siad ag ir nos cumasa thosaigh siad ag obair le hr agus ag danamh ruda ar ns ornid agus seodra. Rinneadh ruda ar ns lunulae (seodra muinl i gcruth leathghealaigh) agus torcanna (banda ir casta don mhuinel). Reiligin agus Adhlacadh T fiorbheagn eolais againn faoi chreideamh dhaoine na cr-umhaoise. T clocha seasta n chr-umhaois timpeall na tre in iteanna adhlactha (burial) agsla ach nl siad incurtha leis na tuama meigiliteacha eile a thinig n chlochaois. Ceann amhin de na tuama nua seo is an dingthuama (wedge tomb) ainmnithe mar gheall ar an chruth a bh orthu: leathan ag an tosach, cng ag an chl. Is cosil go raibh na nsanna adhlactha sa chr-umhaois nos simpl n mar a bh siad sa chlochaois. De rir mar a chuaigh mid na ndaoine in airde, dirigh uaigheanna cist i bhfad nos coitianta. Ddh an corp n brdh isteach i bpota . Cuireadh isteach i gcist (poll clochach sa talamh) le hearra uaighe agus cuireadh leac cloiche ar bharr.


20

Dream garbh fochmhar cogaochta a bh sna Ceiltigh

Na Ceiltigh Rinneadh dul chun cinn mr i rith na cr-umhaoise ach n raibh siad balta seasamh in adan na gCeilteach a thg iarann leo go hirinn. Bh buntiste mr ag na Ceiltigh ar a gcuid naimhde nuair a bh siad ag troid. Hallstatt agus La Tene Thinig na seandlaithe ar bhall adaigh agus ar iarsma de bhia in Hallstatt na hOstaire. Chuir na Ceiltigh cuid mhaith earra pearsanta cosil le huirlis agus airm iarainn agus seodra i gcuideachta an duine mhairbh. Tugtar Ceiltigh Hallstatt ar na chad Cheiltigh ( 700 500 R. Ch.). Thinig seandlaithe ar iarsma eile de na Ceiltigh in La Tene na hEilvise agus fuair siad a ln miotail sa loch mar is cosil gur chaith siad an miotail isteach ann mar ofrlacha do na dithe. N raibh an ealan channa n na nsanna adhlactha canna ag Ceiltigh Hallstatt agus Ceiltigh La Tene. Bh deara deasa ciorclacha ar chuid mhr de na huirlis, pota etc. a fuarthas san it seo. Meastar gur ghrpa Ceilteach chultr La Tene a thinig go hirinn ar dts. Bh teanga

cheilteach ag na daoine seo a thinig go hirinn agus is n teanga sin a thagann an Ghaeilge a labhratear in irinn.

Dream garbh fochmhar cogaochta a bh sna Ceiltigh agus scaip siad amach frd an Eoraip. Seans gur thinig siad go hirinn thart fn bhliain 600 R.Ch. Thg siad iarann go hirinn agus chuir siad deireadh leis an chr-umhaois. Dfhg na Ceiltigh an lorg ba bhuaine ar fad ar irinn mar ba ghairid go raibh an chuid eile den Eoraip faoi smacht na Rmhnach ach n raibh ire. Fuair seandlaithe uaigheanna, potaireacht, iarann agus uirlis Ceilteacha cogaidh in iteanna i bhfad chile.

Mar a chnaigh siad Faoin am seo bh dul chun cinn maith danta thaobh feirmeoireachta de. Bh an chuid is m de na tithe ciorclach timpeall - 7 n 8 meadar ar thrastomhas. Rinneadh na balla tr wattle agus daub (tu agus clabar) agus is dcha go raibh don cheann tu orthu. Bhodh cpla teach timpeallaithe le balla mr, bfhidir le haghaidh cosaint n chun na hainmhithe a choimed istigh. Ghlaoigh siad rath ar an saghas seo cna.


21

Cranng Is at i gceist le cranng n it chnaithe i lr locha. Tgadh oilen saorga i lr an locha le bata, clocha agus cr. De ghnth n raibh ach teach n dh ar chranng. Bh bid, clocha faoin uisce n droichead tgla ann chun dul isteach ar an chranng. T timpeall 200 acu aimsithe ag seandlaithe, an chuid is m dibh i ndeisceart Uladh, agus i lr na tre, mar t a ln locha ann. Bh na crannga in sid n Chlochaois go dt timpeall 1000 A.D. T a ln eolas againn faoi na crannga mar chaomhnaigh (preserved) an t-uisce an t-adhmad agus na hiarsma a bh ann. Cocaireacht Ba an fulachta fia an digh ba choitianta chun bia a ullmh i rith na cr-umhaoise. Tgadh poll mr i dtalamh fliuch. Bh adhmad agus clocha ag an bhun agus bh adhmad ar na taobhanna fosta. Lonadh suas le huisce agus bh tine mhr in aice an phoill. Cuireadh clocha mra isteach sa tine go dt go raibh siad an-te ar fad, ansin cuireadh na clocha isteach sa pholl uisce go dt go raibh an t-uisce ag beiri. Ansin cuireadh posa feola a bh cldaithe le tu agus ceangailte le bata adhmaid isteach san uisce go dt go raibh s ridh. An Tuath Rinne na Ceiltigh cna le chile i ngrpa mra n i dtreabhanna mra. Bh a gcuid tailte fin ag gach treabh. Tugtar an Tuath ar an treabh agus ar an talamh ar fad a bh ag an treabh. An R Seo an duine ba thbhachta a bh sa tuath. Bh s mar cheannaire ar an chlann roga (an derbfine). Chreid na Ceiltigh go raibh an R psta ar dhuine de bhandithe an talaimh (ire, Banba agus Fdla). D mbeadh s go maith mar R bheadh an bhandia ssta leis agus bheadh rth ar an talamh agus ar

an fhmhar. Chreid na daoine fosta go dtiocfadh bs agus gorta ar an tr d mbeadh droch-R ann. Bh go leor le danamh ag an R ag socr argint idir na daoine agus ag gearradh pionis orthu sid a rinne ruda mchearta, ach ba an rud ba thbhachta a bh le danamh aige n a chuid laochra agus saighdiir a thgil chun catha agus cogaochta. D bharr seo bigean don R a bheith foirfe go fisiciil. D mbeadh locht n sml ar bith ar an R bheadh air ir as a bheith mar R. Na hUaisle Laochra a bh sna huaisle a chaith a saoil i gcuideachta an R. Bhodh siad ag troid ag a thaobh, ag seilg, ag imirt cluich agus ag g1acadh pirte sna fasta mra a bhodh ag na Ceiltigh go rialta. Bh talamh agus ainmhithe ag na huaisle ach n feirmeoir a bh iontu. Thug siad an talamh do fheirmeoir bochta agus doibrigh na feirmeoir sin ar an talamh dibh. Fuair siad barra na feirmeoir agus thug na huaisle cosaint dibh. An tAos Dana Seo daoine lannta a raibh scileanna speisialta acu a bh de dhth ar anTuath: Breithina, Sagairt, Draoithe, Fil, Dochtir, Ceoltir agus Ceardaithe a bh go maith ag obair le hr agus adhmad. Bh meas acu sa tuath agus chaith an R go maith leo.

An File: Scrobh s dnta ag moladh an R. Bh eagla ar dhaoine roimhe mar thiocfadh leis aoir a scrobh faoi dhuine a chuir fearg air. An Breitheamh: Bh na dlthe ar fad ar eolas ag na breithina. Bh ar an R fin gilleadh dibh.


22

Na Baird: Dirt na baird na dnta a bh scrofa ag na fil ag filte an R.

Ceoltir: Sheinn siad an chlirseach, an fheadg n an adharc ag fasta an R.

Dochtir: Rinne siad leigheasanna luibheanna agus planda eile. Rinne siad draocht fosta chun daoine a leigheas. Dn Cnoic Bh na din seo i bhfad nos m n an rath n an chranng. Bh timpeall ar 50 acu ar fud na tre agus tgadh iad ar bharr cnoc. Is cosil nach mbodh aon duine ina gcna sna din seo ach go mbodh fasta agus searmanais creidimh ar sil iontu. Bh baint ag na din seo leis na clanna mra

Ceilteacha in irinn. Cnoc Teamhair Ard R na

hireann Griann Ailigh Clann U Nill Dn Ailinne, Cill Dara R Laighean Eamhain Macha Conchr C

Chulainn Bh na hadaigh an-simpl. Bh line ln thar thuineach ag na fir. Bh an tuineach ceangailte le crios agus chuaigh s sos go dt na gline. Bh tuin daite ag na huaisle. Bh adaigh na mban cosil le hadaigh na bhfear ach chuaigh an tuineach sos go dt na ritn. N raibh aon mhuinchille ar an tuineach ach bh s ceangailte le briste ag an mhuinel.

CEIST SCRDAITHE PEARSANA SA STAIR Feirmeoir a raibh cna air in irinn analld Bh an chuid ba mh de na Ceiltigh ina bhfeirmeoir n ina sclbhaithe. Ba an feirmeoir a rinne an chuid ba mh den obair. Bh cuid de na feirmeoir saibhir. Bh go leor ainmhithe aige agus thug na huaisle cuid mhr talaimh d. Thug s barra agus cuid de na hainmhithe do na huaisle. Bh an chuid ba mh de na feirmeoir bocht. Ni raibh acu ach cpla ainmh agus chaith siad a gcuid ama ag saothr barra sna pirceanna beaga thart fna dtithe agus ag obair do na feirmeoir mra Bfheirmeoir iad na daoine a bh ina gcna san rthanna agus sna crannga. Dfhs an feirmeoir coirce, eorna agus cruithneacht. Bh na beithgh iontach luachmhar ag muintir na hireann fad. Bh feoil, cis agus bainne le fil uathu. Thug an feirmeoir a chuid beithoch isteach sna rthanna san oche ar eagla go ngoidf iad.

Bh a gcuid barra fin agus a gcuid ainmhithe fin aige. Dl s bainne agus rinne s im agus cis. San fhmhar mharaigh s ba agus chuir s salann ar an fheoil chun a choimed i rith an Gheimhridh. Sheilg s fianna, muca, lachain agus ganna. Diascaigh s le haghaidh bric & bradin. Choimed s beacha chun mil a fhil. Rinne feirmeoir na gCeilteach a gcuid adaigh iad fin. Fuair an feirmeoir olann na caoirigh agus dfhs s lon chun lnadach a dhanamh. Ba obair na mbn an t-adach a dhanamh. Bh dathanna geala ar an adach. Fuair s na dathanna smeartha dubha agus na neantga. Bh na hadaigh an-simpl. Bh line ln thar thuineach ag na fir. Bh an tuineach ceangailte le crios.


23

CEIST SCRDAITHE PEARSANA SA STAIR Draoi i dtrimhse na gCeilteach Ba an draoi sagart an reiligiin Cheiltigh agus bhodh s ag ofril obairt do na dithe agus ag eagr na bhfilte. Mar shampla deagraodh s Samhain nuair a dofrilt obairt don dia Daghdha agus deagraodh s Lnasa in onir an d Lugh. Dradh go raibh draocht ag an draoi. N hamhin gur sagart pgnach a bh ann ach fear iontach lannta a bh ann. Ba mhinic a thug s comhairle don taoiseach agus ba mhinic fosta a shocraigh s aighneas idir daoine. N raibh scrbhneoireacht ann agus bigean don draoi gach eolas agus scalta na ndaoine a chur de ghlanmheabhair.

Boiliint fhada dheacair oiliint an draoi, oiliint a mhairfeadh suas le fiche bliain. Ba mhinteoir agus eolas aige ar dhlthe na treibhe. Ba mhinic a rinne s an cinneadh f chrsa cogaochta. Rinne s cuid mhr de na searmanais faoi rn. N raibh iomr ar bith ar lamh n ar scrobh agus mar sin ba bhal a chuir na draoithe a gcuid eolais ghlin go glin. Bhodh s de dhualgas ar an draoi filire na bliana a chur le chile. Lirigh an filire laethanta mharacha agus laethanta m-mharacha.


24

an chré umhaois agus na ceiltigh

Documents