Ana dili əsasında çoxdilli təhsilOn illik tədqiqat və tətbiqdən çıxarılmış nəticələr

Diversity

Empowerment

Inclusive societies

Ge

nder Equality

Mutual Understanding

Collaboration

Lifelong learning

Multilingualism

Sustainable Development

Creativity

Equal Opportunities

Belait

Bisaya, Brunei

Iban

Lun Bawang

Penan, Eastern

Tutong

Abinomn

Abun

Airoran

Alor

Andio

Aputai

Arguni

As

Asilulu

Arandai

Atohwaim

Auye

Awbono

Awera

Awyi

Babar

Bada

Bagusa

Bakati’

Rara

Sara

Bambam

Banda

Banjar Bantik

Baras Basap

Batak Angkola

Batui

Batuley

Bayono Bedoanas

Beneraf

Bentong

Benyadu’

Berik

Betawi

Biga

Bilba Bima

Bintauna

Biritai Blagar

Blang

Akeu

Akha

Burmese

Chak Anal

Chakma

Chin

Chin, Matu

Zo

Zayein

Zaiwa

Yinchia Yinbaw

Wewaw

Wa

Tavoyan

Taungyo Taman

Tai Nüa

Tai Loi

Tai Laing

Shan

Samtao

Rohingya Riang

Rawang

Rakhine Pyen

Pa’o

Pali

Palaung

Nusu Naga

Mru Mon

Moken

Manumanaw

Lü

Lisu Lhao Vo Lashi

Lahu Shi

Lahu Lahta

Khün

Khamti Kayaw

Kayan

Kayah

Karen

Kanan

Kadu

Jingpho Intha

Hpon

Hmong Njua

Drung

Danu

Brao Jarai

Kaco’

Kavet

Kraol

Kuy

Pear

Samre

Sa’och

Somray

Stieng, Bulo

Suoy

Tampuan

Aheu

Akeu

Akha

Bisu

Blang Chong

Hmong Njua

Iu Mien

Jehai

Kensiu

Khmu

Khün

Kintaq

Kuy

Lahu

Lahu Shi

Lamet

Lisu

Lü Lua’

Mal Mlabri

Mok

Moken

Mon

Nyahkur

Nyaw

Nyeu Palaung, Pale

Phu Thai

Phuan

Prai

Saek

Shan

Sô

Tai Dam

Tai Ya Tonga

Ugong

Urak Lawoi’

Wa, Parauk

Yong Yoy

Aheu

Akeu

Akha

Alak

Arem

Bit

Bo Chepya

Chut

Con

Hani

Hmong Njua

Hung

Ir

Iu Mien Jeh

Jeng

Kaduo

Kang Kasseng

Kataang

Khlor

Khmu Khua

Khuen Khün Kim Mun

Kiorr Kuan

Kuy Lahu

Lahu Shi

Lamet

Laopang

Lave

Laven

Lü

Mal

Maleng

Mlabri

Ngeq

Nung

Nyaheun

O’du Ong

Oy

Pacoh

Phana’

Phu Thai

Phuan

Phunoi

Prai

Pu Ko

Puoc

Rien

Saek

Salang

Samtao

Sapuan

Sila

Sô

Sok

Sou

Tai Daeng

Tai Dam

Tai Dón

Tai Loi

Tai Long

Tai Mène

Tai Nüa

Tai Pao

Talieng

Tareng

Tay Khang

The

Yoy

Adasen

Agta, Alabat Island

Agta, Casiguran Dumagat

Agta, Dicamay

Agta, Dupaninan

Agta, Mt. Iriga

Agutaynen

Alangan

Arta

Ata

Ati

Atta, Faire

Baybayanon

Bikol

Butuanon

Capiznon

Cebuano

Giangan

Hanunoo

Higaonon

Hiligaynon

I-wak

Ibaloi

Ibanag

Ibatan

Ifugao, Amganad

Ifugao, Batad

Ilocano

Ilongot

Inabaknon

Inakeanon

Inonhan

Iranun

Iraya

Isinai

Isnag

Itawit

Kalinga, Southern

Akha Arem

Bahnar

Brao

Cao Lan

ChamChrau

Chru

Chut

Côông

Cua

En

Gelao Giáy

Halang Halang Doan

Hani

Haroi

Hmong Daw

Hmong Dô Hmong Don

Hmong Njua

Hre

Hung

Iu Mien

Jarai

Jeh

Katua

Kayong

Kháng

Khao

Khmu

Khua

Kim Mun Koho

Kucong

Lachi

Laghuu

Laha

Lahu

Lü

Maa

Maleng

Mang

Mantsi Mnong

Monom

Muong

Ná-Meo

Nguôn

Nung

O’du Pa Di

Abai Sungai Bajau

Balau

Banjar Batek

Belait

Berawan

Bidayuh

Bintulu

Bonggi

Bookan

Bugis

Bukitan

Cheq Wong

Hakka

Mandarin

Min Nan

Pu-Xian

Yue

Duano Dumpas

Dusun

Tambunan

Tempasuk

Gana

Iban

Ida’an

Iranun

Jah Hut

Jakun Javanese

Jehai

Kadazan

Kajaman Kalabakan

Rejang

Kelabit

Keningau Murut

Kensiu

Wahau Kimaragang

Kintaq Kiput Kuijau

Bengali

Hakka

Mandarin Min Bei

Min Dong Min Nan

Pu-Xian

Yue

Gujarati

Hindi

Javanese

Madura

Malay

Baba

Malayalam

Orang Seletar

Sindhi Sinhala

Tamil

Telugu

Adabe

Baikeno

Bunak

Fataluku

Galolen

Habun

Idaté

Kairui-Midiki

Kemak

Lakalei

Makasae

Makuva

Mambae

Nauete

Pidgin, Timor Portuguese

Tetun

Tetun Dili

Tukudede

Waima’a

Müxtəliflik

2

Bu mühüm suallar Dil və təhsil haqqında 4-cü beynəlxalq konfransında müzakirə olunmuşdur. 30 ölkədən gələn 300-dən artıq mütəxəssisin konfransda iştirak etməsi Asiya-Pasifik bölgəsinin inanılmaz müxtəlifliyini əks etdirmiş və ana dili əsasında çoxdilli təhsilin (ADƏ-ÇDT) önəmini açıqca nümayiş etdirmişdir. Bu mühüm konfransda təqdim olunmuş əsas nitqlərin xülasəsi bu kitabçada verilir.

Azsaylı dil icmaları üçün təhsilin təkmilləşdirilməsində dilin rolu nə

ola bilər?Dil hüquqları nədir?

Digər inkişaf məqsədlərinin həyata keçirilməsində ana dili əsasında

çoxdilli təhsilin əhəmiyyəti nədir?

3

Dil, ünsiyyətin açarıdır. Yeni imkanlara körpülər sala bilər, yaxud bərabərliyə maneələr törədə bilər. Dil birləşdirər və dil ayırar. Dil birlik yarada bilər – dil mübahisəni meydana gətirə bilər. Dil çox şeydir, amma heç də sadə bir şey deyildir.

Dil və imkanlarTədqiqatçıların təxminlərinə əsasən, dünya uşaqlarının üçdə iki hissəsi birdən artıq dilin danışıldığı mühitdə böyüyür. Çoxdillilik bir problem deyil, resurs ola biləcək bir gerçəklikdir. Bununla belə, təəssüf ki, bir çox uşaq məktəbdə oxumağa başlayanda ilk dilini atıb çətin anladığı bir dildə öyrənməyə məcbur olur və cəhdləri çox vaxt uğursuz olur.

4

Ana dili əsasında çoxdilli təhsil (ADƏ-ÇDT) nədir?

ADƏ-ÇDT sadəcə olaraq dərsliyin və ya mətnin dilini, yaxud müəllimin sinifdə istifadə etdiyi dili dəyişdirməklə məhdud deyildir; buna sürətlə dəyişən dünyada tələb olunan tənqidi düşüncədə və daha geniş sosial bacarıqlarda mərkəzləşəcək şəkildə öyrənmənin yenidən təşkili daxildir. Buna həmçinin şagirdlərin öyrənmələrini onlar üçün mənalı olacaq şəkildə idarə etmələri üçün öyrənmə mühitindəki səlahiyyət dinamikasının nəzərdən keçirilməsi daxildir.

ADƏ-ÇDT ana dilin sinifdə tədris dili olaraq istifadə olunmasını tələb edir, ancaq bu, dövlət dilindən və xarici dillərdən istifadənin məhdudlaşdırılması mənasına gəlmir. Əksinə, ADƏ-ÇDT uşaqların bu dilləri yaxşı öyrənməyə lazımınca hazırlaşdırılmasını nəzərdə tutur. Ən yaxşı bildikləri dildən başlamaqla uşaqlar, zamanla digər dövlət və xarici dillərə effektiv şəkildə keçmələrinə imkan verəcək möhkəm bir təməl qoyurlar.

AD -ÇDT: Balansa nail olmağa yardımçı

1. http://www.unescobkk.org/resources/e-library/publications/article/why-language-matters-for-the-millennium-development-goals

Bir çox inkişaf məqsədlərinə doğru davam edən irəliləyişdə bəzi qrupların geridə qaldığı getdikcə aydınlaşır. Bir çox hallarda kənarda qalan bu icmalar danışdıqları dillər səbəbi ilə – bəzən fiziki, amma daha çox sosial və siyasi cəhətdən – təcrid olunurlar. ADƏ-ÇDT bu problemlərin həlli üçün hamını keyfiyyətli təhsillə təmin etməyi və bu yolla bütün icmanın özünü inkişaf etdirməklə məşğul olmasına nail olmağı qarşısına məqsəd qoyur.1

5

ADƏ-ÇDT-in üç danılmaz prinsipi budur:• Bütün dillərdə sərbəst danışma və oxuma-yazma üçün güclü və

təsirli dəstək;• Oxuma-yazma (geniş mənada) üçün təsirli mühit;• Şagirdin səlahiyyətlərinin genişləndirilməsi – şagirdlərin tamamilə

yeni səlahiyyət münasibətləri qurmağa təşviq edilməsi.

Faktlar

“Beləliklə, bildiklərimizi və yüksək vəzifəli şəxslərə təqdim etməli olduğumuz məlumatları nəzərə alaraq, belə qənaətə

gəlmişəm ki, biz dönüş nöqtəsinə gəlib çatmışıq –

toplanmış tədqiqatlar o qədər çoxdur ki, azsaylı olan və

kənarda qalan qruplara mənsub şagirdlər üçün çoxdilli təhsilin tutarlılığını haqlı olaraq inkar

etmək qeyri-mümkündür”.(Prof. Cim Kamminz)

Dil və təhsil haqqında 4-cü beynəlxalq konfransının həm sayca, həm də dərinlik baxımından əvvəlki üç konfransa nisbətən artması ADƏ-ÇDT-i təsdiqləyən faktların getdikcə artdığını göstərir. İndi bütün dünyada bir çox müxtəlif vəziyyətlərdə uğurla keçirilən ADƏ-ÇDT proqramlarının təsirinə dair kontekstə uyğun müxtəlif misallar mövcuddur. Həmdə, nəyin təsirli, nəyin təsirsiz olduğunu daha yaxşı bilirik.

6

ADƏ-ÇDT-ə dair getdikcə artan faktlar onun əsas faydalarından bəzisini aşkara çıxarmışdır...

• Uşaqlar üçün faydaları: uşaqlar sinifdə daha aktiv məşğul olurlar, müəlliminsuallarına cavab verirlər, yüksək səviyyədə iştirak edirlər.

• Valideynlər üçün: valideynlər öz uşaqlarının oxuması ilə məşğul olmağa,müəllimləri dəstəkləməyə və digər məktəb fəaliyyətlərində iştirak etməyəqadir olurlar.

• Kənarda qalmış icmalar üçün: bunlar daha geniş və hakim mədəniyyətlərləfəal əlaqədə olaraq öz linqvistik və mədəni kimliklərini qoruya bilirlər.

• Öyrənmə üçün: ümumi olaraq daha yaxşı təhsil nəticələri, məktəbdən çıxmahallarının azalması və həm ilk dilini, həm də digər rəsmi dil(lər)i bilməsəviyyəsinin yüksəkliyi.

• Sistem üçün: daha yaxşı öyrənmə, resurslardan daha effektli istifadə üçünşərait yaradır, bunun nəticəsində orta/uzun müddətdə vaxta (müəllimlər vətəşkilatçılar) və pula qənaət edilir.

• Güzəran üçün: həqiqi öyrənmə və daha yaxşı dil bacarıqları, iş imkanlarınınartması və icmada daha çox əmin-amanlıq üçün şərait yaradır.

Təsir“Kifayət qədər materialı öyrənməyən uşaqlar böyük ehtimalla

narazı gənclər olacaq və formal iqtisadiyyata daxil olub davamlı olaraq yaxşı güzəran etmə imkanlarından məhrum olacaqlar. ADƏ-ÇDT bu uşaqların daha yaxşı oxumalarına

və bacarıqlarını təkmilləşdirmələrinə kömək etmək üçün həlledici əhəmiyyət kəsb edir”.(Prof. Kətlin Hiyaq)

Get-gedə qloballaşan, qarşılıqlı əlaqələri artan dünyamızda ADƏ-ÇDT-in xüsusilə həlledici rolu vardır. ADƏ-ÇDT-in, uşaqların daha çox hakim olan dilləri öyrənməsini təkmilləşdirməklə yanaşı uşaqların koqnitiv və emosional cəhətdən inkişafını yaxşılaşdırdığı təsbit edilmişdir. ADƏ-ÇDT uşaqlara öz unikal dil və mədəiyyətlərini mənimsəməsinə, digər mədəniyyətlərin cəhətlərini tənqidi olaraq qiymətləndirməsinə, müxtəlifliyə hörmətlə yanaşmağı, onu qiymətləndirməyi öyrənməsinə imkan verir.

7

İş üsulları

Getdikcə artan faktlar uğurlu ADƏ-ÇDT-in diqqət mərkəzində olan bir sıra əsas məqamlara işıq salmışdır:

Münasib tədris planı... Banqladeşin Çittaqonq Dağlıq Ərazisində ibtidai məktəbə qəbul dərəcəsi 60%-dən azdır, sinifdən çıxma halları isə çoxdur. Buna səbəb ən mühüm amillərdən biri uşaqların tədris dilini (Banqla) anlamamaları və tədris planının mədəniyyətlərinə uyğun olmamasıdır. Bu məsələnin həlli üçün beş yerli dildə dərs materiallarını təmin edərək ADƏ-ÇDT proqramı hazırlanmışdır. Digərləri ilə yanaşı bu proqramın da uğurlu tətbiqi nəticəsində Banqladeş hökuməti ADƏ-ÇDT-i milli təhsil siyasətinin bir hissəsi olaraq qəbul etmişdir.

İcmanın sahiblik hissi... Yazı sistemləri dil daşıyıcıları və digər maraqlı tərəflər üçün məqbul olmalıdır və dil icması ətrafında mərkəzləşən iştirakçı prosesi yüksək dəyərləndirmə, qəbul etmə, dəqiqlik və sahiblik hissi üçün həlledici əhəmiyyət

“ADƏ-ÇDT icmamıza gələndən bəri 1-ci sinif şagirdlərinin çoxu dərslərdəçox fəal iştirak edirlər. İndi oxuduqları

sözlərin hamısı bizim dilimizdə yazıldığı üçün bunları asanlıqla

anlayırlar... Müəllimin onları çağırmasından qorxmurlar, çünki öz

dilimizdə düzgün cavab verə biləcəklərinə əmindirlər”.

(Filippinli bir valideyn)

8

kəsb edir. Filippində Müsəlman Mindanao muxtar regionunda bir neçə hakim olmayan dil icmaları arasında iştirakçı orfoqrafiya inkişafı tətbiq edilmişdir. Bu da öz növbəsində icmalar daxilində ADƏ-ÇDT-də iştirak, məsləhətləşmə və həvəsləndirmə üçün şərait yaratmışdır.

Təşkilatlar arasında əməkdaşlıq... Malayziyanın Saravak ştatında təşkılatlar arasındakı əla əməkdaşlıq icmalara məxsus ADƏ-ÇDT məktəbəqədər təhsil müəssisələrinin yaradılmasına dəstək olmuşdur. Buna baxmayaraq, bu müəssisələr dövlətə məxsus məktəbəqədər təhsil müəssisələrinin rəqabəti ilə üzləşməyə davam edirlər. Bu onu göstərir ki, mümkün qədər, qeyri-hökumət təşkilatları elmi və dövlət xadimləri ilə əməkdaşlıq edərək proqramların müvafiq şəkildə institusionallaşmasını təmin etməlidirlər. Buna bənzər olaraq, dil və təhsil üzrə yüksək keyfiyyətli tədqiqatın öyrətmə metodlarına təsir etməyə davam edə bilməsi üçün QHT-lər həmçinin icma təşkilatları və yerli hökumət təşkilatları ilə əməkdaşlıq münasibətləri qurmalıdırlar.

Müəllimlər... Hindistanın Cənubi Orissa bölgəsində aparılmış tədqiqat göstərir ki, Saora icmasındakı ADƏ-ÇDT müəllimləri Saoralı uşaqlarla möhkəm bağlar qurmaq üçün mədəni biliklərindən istifadə etməyi bacarmışlar. Bu, ADƏ-ÇDT olmayan siniflərdə müşahidə olunan, müəllimlərin taxtadan asılı olduqları, mətnlərin əzbərlənməsi əsasında passiv öyrənmə üsullarından fərqli olaraq, uşaqların dərsdə fəal iştirakına şərait yaratmışdır. Bu yolla ADƏ-ÇDT-in nəinki sinifdəki nəticələri, habelə müəllimlərin və şagirdlərin əhval-ruhiyyələrini yüksəltməsi üçün böyük potensialı vardır.

9

Siyasətlər

Bütün bu müsbət faktların işığında bizi nə saxlayır? Çox vaxt yanlış məlumata əsaslanan büdcə qərarları ilə sıx əlaqədar olan təhsil dili barədəki milli siyasət seçimləri ADƏ-ÇDT-ə başlıca maneə olaraq qalır. Bir çox təhsil işçiləri öz ölkələrindəki linqvistik müxtəliflikdən bixəbər olduqları üçün dövlət dilinə və xarici dillərə dəstək verirlər. Bu təhsil işçilərinin sinifdəki gerçəkliyi anlamalarına yardım edilməsi və ADƏ-ÇDT ilə bağlı olaraq yaxşı oxuma nəticələri və uzun müddətdə daha aşağı xərcləri haqqında məlumatlandırılması, yüksək vəzifəli şəxsləri belə proqramlara dəstək verməyə inandırmaq üçün ən önəmli işdir.Son illərdə Asiyanın bölgələrində təhsil işçiləri ilə aparılan bu iş və ÇDT siyasətlərinin tətbiq olunması yaxud qüvvətləndirilməsi böyük uğurlarla nəticələnmişdir. Filippindəki dəyişmələr bunun ən bariz nümunəsidir – uzun müddətli təbliğat və çoxdan davam edən təcrübə layihələr sayəsində erkən yaş dövrünün təhsili üçün ADƏ-ÇDT-i təmin edən qanun qüvvəyə minmişdir. Tailandda, Kambocada, Vyetnamda və Nepalda təcrübə layihələrinin uğurlu olması əsasında ADƏ-ÇDT ilə bağlı olan siyasətlər qüvvətləndirilmişdir. Pakistanda və Əfqanıstanda dövlət xadimləri etnik dillərin təhsil planına daxil edilməsinin vacibliyini dərk etdikcə imkanlar böyüməkdə davam edir.

“ADƏ-ÇDT investisiya üçün yaxşı seçimdir və zamanla ÇDT, hakim

dilə əsaslanan effektsiz təhsil sistemlərinə nisbətən sərfəli ola bilər. Hal-hazırda bir çox təhsil sistemləri xeyli effektsizdir, lakin şagirdlərin

əksəriyyətinin bəlkə də heç anlamadığı hakim dillərdə uğursuz təhsil modellərinə nə qədər vəsaitin

xərcləndiyini göstərən çox az tədqiqat mövcuddur”.(D-r Kimmo Kosonen)

10

ADƏ-ÇDT və hüquqlar

Əvvəllərdən bəri hamı üçün təhsil insan hüquqlarından biri olaraq qəbul olunmuşdur. “İnsan hüquqları haqqında ümumi bəyannamə”nin 26-cı Maddəsi hər bir insanın pulsuz, uyğun və əlçatan təhsil almaq hüququ olduğunu təsdiq edir. Bir uşaq birinci dilində təhsillə təmin olunmadıqda bu, yüksək dərəcədə bu hüququn tətbiqini məhdudlaşdıran bir növ diskriminasiya olaraq qəbul olunur. ADƏ-ÇDT hamı üçün uyğun təhsilin açıq yolunu təmin edir.

“Göründüyünə görə, get-gedə dərk və qəbul olunur

ki, ağlabatan və əməli olması şərtilə, hakimiyyət

orqanları ana dilində təhsili mümkün dərəcəyə qədər

təmin etmək üçün hər cəhətdən səy

göstərməlidir...”(Prof. Fernand de

Varennes)

11

“Biz siyasətin formalaşdırılmasını dil müəllimlərinin prioritet

fəaliyyəti kimi qəbul etməli və tədqiqatı yüksək vəzifəli şəxslərlə formal və qeyri-

formal söhbətlərə bağlamalıyıq. Buna həmçinin tədqiqat faktlarının yeni dilə

tərcümə edilməsi daxil olacaqdır. Biz siyasət prosesini

aydınlaşdırmalıyıq”.(Prof. Cozef Lo Bianko)

Gələcək

Bu qədər irəliləyişə baxmayaraq, kənarda qalmış bir çox icmalardakı ehtiyacların miqyasını təyin etmək üçün daha çox tədqiqat lazımdır. Vyetnamda həyata keçirilən layihə kimi sinif müəyyənləşdirmə layihələri hökumətlərin siniflərdə dil vəziyyətini daha yaxşı anlamaları və müvafiq tədbir görmələri üçün əsaslı məlumatlar təmin edə bilər.Kənarda qalmış icmaların üzləşdiyi mürəkkəb problemlərin münasib həll yollarının tapılması yalnız birgə işləməklə mümkündür. Yüksək vəzifəli şəxslərlə, habelə təşkilatlar və fənlər hüdudları arasında dialoq yollarını axtarmaq da gələcəkdəki irəliləyişlər üçün əsasdır. Biz ümid edirik ki, Dil və təhsil haqqında 4-cü beynəlxalq konfransı və bu kitabça bu prosesdə kiçik rolunu oynamışdır.

Bu məlumat 2013-cü ilin noyabr ayında Tailandın Banqkok şəhərində “Asiya və Pasifikdə hamı üçün çoxdil

təhsil: siyasətlər, iş üsulları və proseslər” Dil və təhsil haqqında 4-cü beynəlxalq konfransındakı təqdimatlara və

müzakirələrə əsaslanır.

Daha çox məlumat və orijinal təqdimatlar üçün bu səhifəni ziyarət edin:

www.lc.mahidol.ac.th/mleconf2013

Redaktor: Matt Uisbi

Tərtib komitəsi: Kimmo Kosonen, Kirk Person, Vilasa Pronqsatorn, Kətrin Yanq, Min Bista və Kyunqa Kristi Banq

Asiya-Pasifik çoxdilli təhsil iş qrupu (ÇDT İQ) haqqında daha çox məlumat üçün bu səhifəni ziyarət edin:

www.asiapacificmle.net

© UNICEF/NYHQ2008-0559/Naing

TH/APL/14/001